1

qarTuli gerbTmcodneoba anu heraldika

Sesavali heraldikas saqarTveloSi sakmaod xangrZlivi da saintereso tradicia aqvs. miuxedavad amisa, sabWoTa periodis istoriografiaSi arsebuli erTgvari ideologiuri tabuebis gamo saistorio mecnierebis es damxmare dargi wlebis manZilze metad sustad Seiswavleboda. am mizeziT da agreTve qveynis damoukideblobisa da TviTSegnebis aRdgenasTan erTad heraldikisadmi sazogadoebaSi gaRvivebuli interesis gamo aucilebeli Seiqna mocemuli saistorio disciplinis zedmiwevniTi gamokvleva da qarTul sazogadoebriv cnobierebaSi misTvis kuTvnili adgilis miCena, damkvidreba. winamdebare kvlevaze muSaobisas miznad visaxavdiT am Taviseburi vakuumis Sevsebas da qarTuli heraldikis dargSi safuZvliani samecniero tipis naSromis Seqmnas. bunebrivia igi ver iqneba absoluturad amomwuravi, Tumca SevecdebiT warmovaCinoT Temis ZiriTadi problematika da SeZlebisdagvarad gadavWraT igi, zogierTi sakiTxis dazusteba an gamokvleva ki momaval samecniero Ziebas mivandoT. Tematikis siaxlis gamo daviwyoT Tavidan _ davsvaT, sakvlevi sferos sazRvrebis ganmapirobebeli ori principuli kiTxva: ra aris gerbi? gerbi aris iuridiuli an raimegvarad warCinebuli kerZo piris memkvidreobiT gardamavali da dadgenili wesebis mixedviT Sedgenili simboluri gamosaxuleba anu gamosarCevi niSani. ra aris heraldika? heraldika aris gerbebis Seqmnis wesebis maregulirebeli da ukve Seqmnili gerbebis Semswavleli mecniereba _ damxmare saistorio disciplina. heraldikis Cveneul axsnaSi imTaviTve Zevs misi, ase vTqvaT ormagi ganmarteba. Tumca, bolo xans am sityvas mesame ufro mravlismomcvel, ganvrcobil Sinaarssac mateben xolme da praqtikulad nebismieri saxis, epoqis simbolur gamosaxulebas heraldikis sferoSi aqceven. Cveni azriT es ar aris marTebuli. TviT sityva ~heraldika~ bunebrivad momdinareobs ~heroldidan~ (ger. ~heeralt~ _ Tavdapirvelad vaterani mebrZolebi, romlTa turnirebze, dResaswaulebsa da orTabrZolebze daswreba sapatiod iTvleboda1). igi SuasaukuneebSi gaCenili specialuri terminia, romelic Tavisi warmoqmnidan moyolebuli dRemde sruliad konkretuli SinaarsiT ixmareboda. amis gamo miuReblad, uadgilod da arasaWirod migvaCnia misi TavisTavadi Sinaarsis gaumarTlebeli gafarToeba. amasTanave sxvadasxvagvari simboluri gamosaxulebani zogadad simbolikis farglebSi eqceva da am mxriv TviT heraldikac ki SesaZloa nawilobriv mainc am zogadi simbolikis sazRvrebSi unda moviazroT. mocemul SemTxvevaSi arc is aris marTebuli, rom vinaidan ar arsebobs amgvari specialuri saistorio disciplina _ simbolika,

2

amitom nebismieri simbolo heraldikas mivakuTvnoT da swored mis specialistebs mivandoT yovelgvari somboloebis kvleva. Cvenis Rrma rwmeniT es unda moxdes mxolod maSin, roca simbolo raimenairad exeba gerbs, xolo Tu simbolo martooden vTqvaT monetaze anac beWedzea gamosaxuli, maSin igi Sesabamisad numizmatikis da sfragistikis sakvlevi sagani xdeba. yovelive zemoT Tqmulis gaTvaliswinebiT, gvsurs Tavidanve movniSnoT sakvlevi sagnis CarCoebi. warmodgenili samecniero Sroma eZRvneba qarTul heraldikas (sityvis pirdapiri da ara, ase vTqvaT, ganvrcobili gagebiT) anu gerbTmcodneobas. es niSnavs, rom masSi ZiriTadad ganxiluli iqneba Cvens xelT arsebuli saqarTveloSi Seqmnili uklebliv yvela sagvareulo (ara aqvs mniSvneloba iqneba es qarTuli Tu ucxouri gvari), samxareo Tu e. w. korporaciuli gerbi, agreTve ucxoeTSi dafiqsirebuli saqarTvelosTan riTime mainc dakavSirebuli nebismieri saxis da tipis gerbi. yuradRebas gavamaxvilebT imazec, rom sakvlev obieqts swored gerbebi da maTi Semadgeneli simboloebi warmoadgens. sxva simbolur gamosaxulebebs ki SevexebiT mxolod im SemTxvevaSi, Tu Cveni SexedulebiT igi aRmoCndeba romelime konkretuli sagerbe simbolos winamorbedi an kidev sxva raimegvarad iqneba dakavSirebuli masTan. sakuTriv gerbTmcodneobiT kvlevas Tan erTvis heraldikasTan dakavSirebul wyaroTa mimoxilva, saqarTveloSi sakiTxis Seswavlis istoria, internetis qselSi ganTavsebuli qarTuli da zogadi heraldikisTvis saintereso masalebis anotirebuli bibliografia, terminologiuri glosariumi, emblematikuri leqsikoni, saZieblebi da sxvadasxvagvari cxrilebi.

qarTuli gerbTmcodneobis wyaroebi gerbTmcodneobisTvis mniSvnelovani masalis Semcveli wyaroebi sazogadod or mTavar jgufad SeiZleba daiyos: pirveli _ ase vTqvaT dokumenturi, anu sagerbe gamosaxulebebis an aRwerilobebis Semcveli sabuTebi, werilebi, sagerbeebi da a. S.; meore _ materialuri, anu heraldikuri simbolikis Semcveli materialuri kulturis Zeglebi, sxva gamoyenebiTi daniSnulebis mqone sagnebi da saflavis qvebi. aRsaniSnavia, rom qarTuli heraldikisTvis saintereso orive jgufis wyaroebi sakmaod mogvepoveba, rogorc saqarTveloSi, aseve mis farglebs gareT.

qarTuli wyaroebi mSobliur gerbTmcodneobasTan dakavSirebul Cvenamde moRweul qarTul saistorio wyaroebs qronologiuri rigis mixedviT Tu ganvixilavT, maT Soris upirvelesi adgili vaxtang VI-is mier

3

TbilisSi gamocemul pirvel qarTul nabeWd wignebs ergeba. es aris Cvens mier “dokumenturad” wodebul wyaroTa nimuSebi: 1709 wels gamocemuli “samociqulo”, 1710 wels gamocemuli “kondaki” da 1712 wels gamocemuli “vefxistyaosani”. TiToeul maTganze aRbeWdilia, rogorc Cans, Tavad vaxtang VI-is mier Sdgenili bagrationebis samefo dinastiis gerbi da kompoziciis ganmmartavi ramdenime strofiani leqsi2.

/vaxuSti batoniSvilis pirveli atlasidan/ (1-1)

Zlier mniSvnelovani wyaroa agreTve batoniSvil vaxuSti bagrationis 1735 wels Sedgenil kavkasiis atlass darTuli gerbebis krebuli, romelic gamoirCeva originalurobiT, farebis kuTvnilebisa Tu maTi avtoris konkretizaciiT da amasTanave qarTuli gerbTmcodneobisTvis mTeli rigi novatoruli midgomebiT. sagerbe gamosaxulebani atlasis Semdeg rukebze aris datanebuli: pirveli atlasi, 1735 weli _ ruka “samefo iberiisa anu yovlisa saqarTvelosi”3, samcxe saaTabagos ruka4, qarTlis ruka5, kaxeTis ruka6, ruka “sauflosa movakanisa” anu Sirvanisa7. XVIII saukunis meore naxevars ganekuTvneba erekle II-is mier gacemuli saTavado titulisa da amasTan erTad sagvareulo gerbis boZebis sigelebi, romlebic Tavisi unikalurobiT uaRresad mniSvnelovania qarTuli heraldikisTvis. sigelebis CvenTvis saintereso monakveTebSi, rogorc wesi moTxrobilia mocemuli gvaris istoria da misi damsaxureba saqarTvelos samefo karis winaSe, Semdeg ki gerbis dawvrilebiTi aRweriloba, kompoziciis simboluri Sinaarsobrivi ganmartebebiTurT8. aseve erekle II-is epoqas, ufro zustad ki 1783 wlis traqtats ukavSirdeba da Cvens mier SemoTavazebuli klasifikaciis mixedviT, materialur wyaroTa tips miekuTvneba qarTl-kaxeTis samefosa da ruseTiis imperiis Soris dadebuli georgievskis traqtatis erekleseuli sabeWdavi (daculia xelnawerTa institutSi), masze amotvifruli saxelmwifo da samxareo gerbebiT. swored es

4

ukanaskneli xdis wyaros gamorCeuls, vinaidan e. w. [samamulo, adgilobrivi, saadgilmamulo, miwaTa _ land arms, земельные, местные], igive samxareo da saqalaqo qarTuli gerbebi Zlier mcire raodenobiT mogvepoveba. amave xanis, oRond sruliad gansxvavebuli saxis _ numizmatikur wyaroebs ganekuTvneba erekle II-is mier SemoRebuli monetebi bagratovanTa gerbSi Semavali detalebiT da TbilisSi moWrili monetebi, maTze aRbeWdili saintereso simbolikiT _ savaraudod Sevardnis da xoxobis [mfrinvelis] gamosaxulebiT9. fasdaudebeli wyaroa qarTuli heraldikis istoriisTvis batoniSvil ioane bagrationis mier 1825-28 wlebSi dawerili ~xumarswavla~ anu, rogorc mas kidev uwodeben, ~kalmasoba~. am nawarmoebSi ramdenjermea saubari gerbebze, xolo ~Raraldikas~ calke Tavic ki eZRvneba. ioane batoniSvilis ~kalmasobis~ meSveobiT SesaZlo xdeba warmovidginoT sakmaod sruli suraTi imisa Tu rogor icnobdnen imxanad CvenSi heraldikas, ra adgili eWira mas sazogadoebriv cxovrebaSi da a. S.10 XIX saukunidan moyolebuli sagrZnoblad imata materialuri saxis wyaroebma _ moxSirda sagerbe gamosaxulebebis datana sayofaTcxovrebo gamoyenebis sagnebsa Tu saflavis qvebze. Cveni azriT, es movlena sazogadoebis zeda fenaSi gerbebis swrafi da sakmaod farTo gavrcelebis, ase vTqvaT popularizaciis mauwyeblad SeiZleba miviCnioT.

/bagrationTa erT-erTi warmomadgenlis saflavis qva aleqsandre nevelis lavradan, sankt-peterburgi/ (1-2) mocemuli periodis wyaroTa am jgufs ganekuTvneba da maTSi gamorCeuli adgili upyria s. janaSias saxelobis saxelmwifo saistorio muzeumSi dacul guriis samTavros brinjaoSi Camosxmul gerbs, amave dawesebulebaSi gamofenil amilaxvarTa erT-erT warmomadgenels rusebis mier boZebul reliefur sagerbe kompoziciasa da xelovnebis istoriis muzeumis oqros fondSi

5

dacul dadianebis saTavado sagvareulos kuTvnil vercxlis langars samegrelos samTavros gerbiT. imave saukunis Sua da gansakuTrebiT mogviano wlebSi Zlier gaxSirda warCinebulTa saflavis qvebze da maT sagvareulo saZvale eklesiebSi mocemuli gvarebis gerbebis ama Tu im saxiT gamoxatva. amgvari gamosaxulebani uxvad moipoveba sveticxovlis da Tbilisis qaSveTis taZrebSi, SedarebiT naklebi _ qvaTaxevvis, axali SuamTis monastrebSi, sionis, alaverdisa Tu mTawmindis mama daviTis taZrebSi. kidev ufro masobrivi saxe miiRo am movlenam saqarTvelos sazRvrebs gareT, ruseTs gadasaxlebul qarTvel Tavad-aznaurTa Soris. rasakvirvelia wina aswleulebSic kveTdnen saflavis qvebze garkveul figurebs, magram umeteswil isini an martooden religiur, arasimbolur da mxolod ornamentul xasiaTs atarebdnen, anac ubralod, Selamazebul xelrTviT warweras warmoadgendnen. XX saukunis damdegs ganekuTvneba qarTuli heraldikisTvis umniSvnelovanesi wyaro, istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumis gliptikis fondSi daculi oskar getlingis arqivi. aq Semonaxuli uxvi sfragistikuli masala Sedgeba ruseTis imperiis warCinebuli gvarebis, maT Soris qarTuli sagvareuloebis gerbebis Semcveli beWdebis da maTi anabeWdebis koleqciisgan. arqivi agreTve moicavs vrcel mimoweras getlingsa da ruseTis sagerbe muzeumis xelmZRvanels, sankt-peterburgel istorikoss vladimer kreskentis Ze lukomskis Soris. mimowera sxva gerbTmcodneobiT problemebTan erTad xSirad exeboda qarTul heraldikasTan dakavSirebul sakiTxebs11.

/getlingis koleqcia/ (1-3 a. b.)

saerTod heraldika Zlier axlos dgas sfragistikasTan. evropaSi, miTumetes adreul etapze gerbuli gamosaxulebani an pirdapir daitaneboda beWdebze an warmodgeboda kidev ufro Zvel sabeWdavebze asaxuli simboloebidan. SedarebiT gansxvavebul suraTs vxvdebiT saqarTveloSi. CvenSi beWdebze, rogorc wesi, iSviaTi SemTxvevebis

6

gamoklebiT mxolod warwerebi an xelrTvebi dahqondaT12. amis gamo, saqarTveloSi, gamonaklisebis garda, romlebsac qveviT ganvixilaT, heraldikurad saintereso beWdebi metad mcire raodenobiT moipoveba. swored amitom oskar getlingis koleqcias gansakuTrebiT sagvareulo gerbebis Seswavlis mxriv gamorCeuli mniSvneloba eniWeba. sagvareulo heraldikas miZRvnili kidev erTi metad saintereso da

nakleb Seswavlili wyaroa, aseve XX saukunis dasawyisSi _ 1922 wels v. cixinskis mier Seqmnili naSromi _ “Кавказский гербовник”

13. es aris kavkasiuri warmoSobis warCinebuli gvarebis ruseTis imperiis mier damtkicebuli Tu daumtkicebeli gerbebis krebuli sagvareuloebis mokle istoriiT. aRsaRniSnavia, rom xelnaweris saxiT SemorCenil am naSromSi kavkasiuri warmoSobis gvarebis umetesobas, rogorc mocemul regionSi klasikur evropul feodalizmTan yvelaze ufro axlos mdgom qveyanas Sehferis, qarTuli an saqarTvelodan warmomdgari Tu ucxo tomis, magram misi qveSevrdomi sagvareuloebi Seadgens. amis gamo “kavkasiuri sagerbe” friad sayuradRebo da mravalmxriv originaluri, SeiZleba iTqvas unikaluri wyaroa qarTuli gerbTmcodneobisTvis.

/monakveTebi ”kavkasiuri sagerbedan”/ (1-4 a. b.) Tavis droze ~kavkasiuri sagerbis~ Seqmnis idea Cafiqrebuli da

ganxorcielebuli iyo saxelganTqmuli rusi heraldistis v. lukomskis mier. wamowyeba peterburgis saxelmwifo universitetis sazogadoebriv mecnierebaTa fakultetis arqeologiuri ganyofilebis aspirantis vasil viktoris Ze zenkeviCis seminaris saxiT iqna xorcSesxmuli. ~sagerbis~ Sedgena 1920-ian wlebSi

7

mimdinareobda. Sromis farglebSi gadamuSavda bagrationTa saxlis yvela Stos sagerbe genealogiuri monacemi, gadaixata 250-300 gerbi, yovel maTgans daerTo sainformacio teqsti14. CvenTvis, iseve rogorc am cnobis pirvelad momyvanis igor

vladimeris Ze borisovisTvis gaurkvevelia Tu ratom SemorCa es Sroma baton cixinskis avtorobiT da ara lukomskis an Tundac zenkeviCisa. XIX saukunisa da XX-is dasawyisis gamorCeuli da metad

originaluri wyaroa qarTuli korporaciuli heraldikisa, Tbilisis da saxva mniSvnelovani savaWro qalaqebis amqarTa droSebi, romlebic daculia mxareTmcodneobis muzeumebSi. am simbolurad da ornamentulad metad datvirTul droSebs ufro konkretulad qveviT SevexebiT. aq mxolod imas davZenT, rom marTalia es veqsilologiuri masalaa, mainc gverds ver avuvliT herladikuri TvalsazrisiT mis ganxilvas, radgan iseve rogorc beWdebze gamosaxuli gerbebi, aqac heraldikur simbolikasTan gvaqvs saqme, oRond ukve droSebze gamoxatulTan. imave xanis mniSvnelovani wyaroa saqarTvelos demokratiuli

respublikis konstitucia15. masSi dakanonebulia axali saqarTvelos axali gerbi, romelic TiTqmis sruliad mowyvetilia adrindel tradicias. qarTuli korporaciuli (firmebis, sazogadoebebis da misT.)

heraldikis erTi iSviaTTagani wyaroa XX saukunis damdegs ivane javaxiSvilis iniciativiT dimitri SevardnaZis mier Sesrulebuli proeqtebi Tbilisis saxelmwifo universitetis emblemisa16. gasuli saukunis 20-iani, 30-iani wlebis manZilze mimdinareobda

agreTve saqarTvelos sabWoTa socialisturi respublikis (saq. ssr) da mcire droiT Seqmnili amierkavkasiis sabWoTa federaciis (asfsr) gerbebis Seqmnis procesi, romelic am komunisturi “naxevradsaxelmwifoebis” konstituciebis sxvadasxva redaqciaSi aisaxa17. dabolos ar SeiZleba ar movixsenioT xelovnebis saxelmwifo

muzeumis arqivSi daculi r. gordeevis pirad saqmeSi moTavsebuli mixeil vadbolskiseuli metad sayuradRebo CaniSvnebi qarTul heraldikaze, romelTa umravlesoba ar aris Sesuli missave avtorobiT 1980 wels gamocemul wignSi18.

ucxouri wyaroebi

ucxouri wyaroebidan, Tavisi siuxviTa da mniSvnelobiT rasakvirvelia gansakuTrebiT sayuredRebo da qarTuli heraldikisTvis Seudareblad gamorCeulia rusulenovani Tu ruseTSi daculi mravalferovani saistorio gerbTmcodneobiTi masalebi. maTgan uadreulesia ruseTis car (mefe) aleqsi mixailoviCis 1672 wlis ~tituliarniki~, romelSic Setanilia ruseTs daqvemdebarebuli Tu mis mfarvelobaSi myofi miwebis gerbebi, maT Soris _ qarTlis,

8

kaxeTis da sruliad saqarTvelos sagerbe farebi19. es aris pirveli, Cvenamde moRweuli, saqarTvelosTan dakavSirebuli gerbuli gamosaxulebebi. Tumca, amis Sesaxeb arsebobs gansxvavebuli mosazreba20, romlis uaryofasac qveviT SevecdebiT. / aleqsi mixailoviCis “tituliarniki”, avstriel mogzaur korbis dRiuridan/ (1-5) kidev ufro gavrcelda qarTuli gerbebi ruseTSi XVIII saukunis dasawyisidan am qveyanaSi vaxtang VI-is gamgzavrebis Semdeg. TviT ruseTSic petre I-is moRvaweobidan gamomdinare mocemul periodSi heraldikam sakmaod farTod moikida fexi. am fonze vaxtangs gayolilTagan Semdgari axali qarTuli diasporis warCinebulma nawilma imperiis saTavado titulTan erTad gerbebic daibeva. qarTuli da agreTve rusuli sagvareulo heraldikis es adreuli nimuSebi mravlad aris dafiqsirebuli sanqt-peterburgSi aleqsandre nevelis lavris nekropolisSi ganTavsebul Cven TanamemamuleTa saflavis qvebze. imave xanis materialur wyaros warmoadgens samSobloSi gamobrunebuli, magram asrtaxanSi gansvenebuli vaxtang VI-is saflavis qvaze aRbeWdili bagrationTa gerbic. qarTuli gerbebi aris gamosaxuli aseve XVIII saukunis Sua wlebSi ruseTSi _ peterburgsa da moskovSi gamocemul qarTul wignebze. maTze rogorc wesi an bagrationTa sagvareulo simbolika an amilaxvarTa gerbis uZvelesi variantebi aris aRbeWdili21. ruseTSi dafiqsirebuli sagvareulo gerbebis zemoT moyvanili nimuSebi metad Zvirfasia qarTuli heraldikisTvis, gansakuTrebiT maTi SedarebiT adreuli warmoSobis gamo.

9

qarTuli samxareo da saxelmwifo heraldikisTvis mniSvnelovani wyaroa ruseTis imperiis did saxelmwifo gerbTan erTad saqarTvelos da misi zogierTi mxaris (mag. qarTli, kaxeTi) simbolos Semcveli sxvadasxva saxis dokumenti Tu sagani (droSa, medali Tu sxv.). amgvarTagan Zlier saintereso da originaluria q. sanqt-peterburgSi saxelmwifo ermitaJSi daculi ruseTis saxelmwifo almis (~paniri~) 1742 wlis Canaxati, romelzec sxva gamosaxulebebTan erTad qarTuli gerbebic aris aRbeWdili22. TviT imperiis e. w. didi saxelmwifo gerbi sabolood oficialurad 1800 wels gaformda pavle I-is specialuri manifestis safuZvelze. manifesti mdidrulad aris gaformebuli da masSi bunebrivia qarTuli miwebis gerbebic aris Setanili23. momavalSic saqarTvelosi da misi mxareebis gerbebi 1917 wels imperiis kraxamde mudam figurirebda ruseTis saxelmwifo simbolikaSi. /ruseTis saxelmwifo alami “paniri”, 1742w./ (1-6) qarTuli heraldikisTvis umniSvnelovanesi wyaroa ruseTis imperiis heroldiis departamentis (sxvadasxva epoqaSi sxvadasxva saxelmwifo uwyebaSi Sedioda) saqmeebi sagvareulo, saqalaqo Tu samxareo gerbebis Sesaxeb, romelic sadReisod sanqt-peterburgSi ruseTis saxelmwifo saistorio arqivSi (РГИА) aris daculi24. am dokumentebis umTavresi faseuloba is aris, rom maTSi mocemulia sagerbe kompoziciebis sruli ganmarteba, maTi winamorbedi simbolikis, emblemis preistoriis aRwera, amasTanave, aRsaniSnavia mocemul wyaroTa praqtikulad absoluturi utyuaroba. saimperio heroldiis sabuTebidan qarTveli mkvlevarisTvis ZiriTadad XVIII saukunis bolodan, 1917 wlamde Seqmnili dokumentebia saintereso. damtkicebuli saqalaqo da sagvareulo gerbebis umravlesoba, rogorc wesi sxvadasxvagvar krebulebSi Tavsdeboda. aseTebi iyo:

10

ruseTis imperiis saTavad-aznauro gvarebis sagerbes25 oci tomi, romelTagan pirveli aTi mogvianebiT gamoica kidec26; umaRlesad damtkicebuli gerbis mqone yvela saTavad-aznauro gvaris oTxi tomisgan Semdgari sia suraTebiTurT27; aseve dasuraTebuli krebuli damtkicebuli, magram ~saerTo sagerbeSi~ mouTavsebeli gerbebisa28 da heroldmeister reiteris gankargulebiT heroldiis departementis sagerbe ganyofilebis mier Sedgenili ilustrirebuli xuTtomeuli krebuli umaRlesad damtkicebuli saqalaqo da adgilobrivi (samxareo) gerbebisa29. /ruseTis imperiis sagerbes satitulo gverdi/ (1-7) zemoT aRwerili masalebis ganuzomeli Rirebuleba imaSic mdgomareobs, rom mocemul SemTxvevebSi Cven saqme gvaqvs pirvelwyaroebTan, iqneba es heroldiis departamentis dokumentebi Tu sxvadasxvagvari sagerbeebi da krebulebi. rogorc qarTuli, iseve sazogadod ruseTis imperiis heraldikuri praqtikis SeswavlisTvis umniSvnelovanesi wyaroa 1918-1931 wlebSi b-n v. k. lukomskis xelmZRvanelobiT moqmedi sagerbe muzeumis saqmeebi, romelic sadReisod qalaq sanqt-peterburgis ruseTis saxelmwifo sistorio arqivSi (РГИА) inaxeba30. sagerbe muzeumiseuli sabuTebis ZiriTadi Rirseba maTi tipologiuri mravalferovneba aris. aq Semonaxulia mravalgvari krebuli, gerbuli dokumenti, calkeul

11

mecnierTa gamoqveynebuli Tu gamouqveynebeli gerbTmcodneobiTi naSromebi, piradi arqivebi, oficialuri mimowera da a. S. sabWoTa xelisuflebis damyarebasTan erTad sagerbe Semoqmedebis dasrulebis gamo komunisturi periodidan (1917-1990 ww.) gerbTmcodneobiTi wyaroebi iSviaT gamonaklisTa garda praqtikulad ar SemorCenila. erT-erTi amgvari gamonaklisia 60-iani wlebidan moyolebuli ssrk-is sxvadasxva respublikaSi (ruseTi, moldova, ukraina, belorusi) gamomavali seriebi samkerde niSnebisa, romelzec Zveli, imperiis droindeli Tu axali, sabWouri saqalaqo gerbebi iyo gamosaxuli. maT Soris gvxvdeba saqarTvelos zogierTi saqalaqo da samxareo gerbic, sxvaTaSoris, rogorc Zveli, iseve axalic, Tumca am sakiTxze ufro dawvrilebiT qveviT SevCerdebiT. rac Seexeba dasavleT evropul wyaroebs, maTSi qarTuli heraldikis Sesaxeb ZiriTadad Zlier mwiri informacia moipoveba, romelic metwil ruseTis saxelmwifo gerbSi Semavali saqarTvelos saxelmwifo gerbis mokle aRweriT Semoifargleba31. Tumca, aris gamonaklisebic, magaliTad, ukve naxsenebi, ruseTs wargzavnili romis saRvTo imperiis avstrieli despanis korbis dRiurSi dafiqsirebuli saqarTvelos, qarTlis da kaxeTis gerbebi32, an frangi a. SafanJonis mier emigrirebuli warCinebulebisTvis Sesrulebuli qarTuli saTavadaznauro sagvareuloebis gerbebi33. SafanJoni rogorc Cans, ZiriTadad xan ruseTis imperiis xelisuflebis mier damtkicebuli gerbebiT xelmZRvanelobda, xanac Tavad damkveTis miTiTebebis safuZvelze an maTi pirdapiri karnaxiT xatavda axal gerbebs. orive SemTxvevaSi misi qmnilebebi nakleb faseulia heraldikisTvis, vinaidan ukve damtkicebuli gerbebi isedac cnobilia CvenTvis pirvelwyaroebidan, axladSeqmnilebi ki etyoba mxolod maTi avtorebis an avtoris neba-survilis mixedviT iqmneboda. Tanac es ukanasknelni qarTvel Tavad-aznaurTa saqarTveloSi Seqmnili adreuli daumtkicebeli gerbebisgan gansxvavebiT, xSir SemTxvevaSi, gaurkveveli warmomavlobis figurebis gamoyenebiT dgeboda, romelTa analogebs verc Zvel qarTul simbolikaSi da verc XVIII-XIX saukuneebis qarTul heraldikaSi ver vxvdebiT. materialuri saxis ucxouri heraldikuri Zeglebidan aRsaniSnavia safrangeTSi levilis sasaflaoze ganTavsebuli emigrirebuli qarTveli warCinebulebis saflavis qvebze aRbeWdili gerbebi. aseve sainteresoa rumineTSi brwyinvale qarTveli poetis besikis saflavis qvaze gamosaxuli gabaSvilTa sagvareulo gerbi34. axali tipis ucxour wyaroebs SeiZleba mivakuTvnoT Cvens mier internetSi moZiebuli resursebi zogadi da qarTuli heraldikis Sesaxeb. amaT Soris CvenTvis yvelaze ufro sayuradReboa sxvadasxva qveynebis saqalaqo gerbebs miZRvnili saerTaSoriso heraldikuri internet saiTi, romelzec saqarTvelos qalaqebis kuTvnili sasgerbe gamosaxulebebic aris ganTavsebuli35.

12

qarTuli gerbebis Seswavlis istoria

ukanasknel xanebamde saqarTveloSi gerbebis Seswavlas metis-metad mcire yuradReba eTmoboda. XX saukunis meore naxevramde CvenSi gerbTmcodneobas miZRvnili arcerTi, araTu samecniero, aramed popularuli specialuri naSromi ar gamoqveynebula. es arc aris gasakviri, vinaidan XIX saukuneSi qarTuli istoriografia ar iyo imdenad ganviTarebuli, rom gerbTmcodneobis _ specialuri wyaroTmcodneobiTi disciplinis SeswavlisTvis ezruna, xolo mogvianebiT ki komunistur periodSi heraldika e. w. feodalur gadmonaSTebTan brZolis msxverpli Seiqna da bunebrivia sabWouri ideologiis batonobis pirobebSi am dargis ganviTareba CvenSi praqtikulad Sewyda. amgvari mdgomareobis fonze erTaderT gamonakliss warmoadgenda saqarTvelos damoukidebeli respublikis axladSeqmnil gerbs miZRvnili mxatvar daviT kakabaZis kritikuli statia, romelic ufro xelovnebaTmcodneobiTi xasiaTis iyo vidre gerbTmcodneobiTisa36. zogadad qarTul heraldikas samecniero kvleviTi midgomiT pirvelad saxelganTqmuli rusi mecnieri da gerbTmcodne aleqsandre lakieri Seexo, 1855 wels gamocemul Tavis wignSi ~rusuli heraldika~37. igi xazs usvamda qarTuli heraldikis originalobas da marTebulad ayenebda qarTuli simbolikis metad saintereso uZvelesi fesvebis Ziebis sakiTxs. amieridan rus gerbTmcodneTa umravlesoba Tavis SromebSi ama Tu im saxiT mainc mimoixilavda qarTul gerbebs. es arc aris gasakviri, vinaidan drois garkveul monakveTebSi qarTuli gerbebi rusuli heraldikis Semadgeneli nawili iyo. lakieris garda qarTul gerbebs exebodnen gamoCenili rusi heraldisti istorikosebi: fon vinkleri38, soboleva39, speransovi40 da sxvani. miuxedavad amisa, mainc Zlier iSviaTia konkretulad qarTul gerbTmcodneobas miZRvnili naSromebi. zemoTmoyvanili avtorebi qarTuli heraldikis sakiTxebs ZiriTadad rusul gerbTmcodneobasTan mimarTebaSi ixilavdnen. am mxriv erTgvar gamonakliss warmoadgens dRevandelobis erT-erTi wamyvani gerbTmcodnis duminis Sromebi41, romelSic swored calke gamoyofilad aris Seswavlili saqarTvelosTan dakavSirebuli gerbebis istoria. 1980 wels ki pirvel seriozul qarTul gamocemad mogvevlina cenzuris mier Sekvecili, bibliografiul iSviaTobad qceuli mixeil vadbolskis wigni ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~42. wignSi sakmaod mdidari sailustracio masalis safuZvelze warmodgenilia uZvelesi droidan moyolebuli saqarTveloSi zogadad simbolikis ganviTareba. arqeologiur da veqsilologiur nimuSebTan erTad gansakuTrebiT didi adgili eTmoba konkretulad gerbTmcodneobiT masalas, maT Soris saxelmwifo, samxareo, saqalaqo Tu sagvareulo gerbebs. cenzuris mier amoiWra wignSi Setanil gerbebs darTuli

13

qarTuli Tavaduri sagvareuloebis metad mokle istoriebi. mixeil vadbolskis naSromi didxans rCeboda am Tematikas miZRvnil erTaderT gamocemad da igi dRemde ar kargavs Tavis mniSvnelobas masSi moyvanili zogierTi unikaluri gamosaxulebis (mag. zogierTi qalaqisa da mazris Znelad dasadgeni warmoSobis gerbi) gamo. wignis erTaderTi nakli is aris, rom igi arasamecnieroa da masSi TiTqmis saerTod ar gvxvdeba moyvanili heraldikuri masalis wyaroTa miTiTeba. XX saukunis 80-iani wlebis ganmavlobaSi, umTavresad qarTul periodikaSi SedarebiT imata calkeuli momcro narkvevebis Tu statiebis raodenobam, romelic ama Tu im formiT exeboda heraldikas43. garda amisa saqarTvelos istoriis sxvadasxva sakiTxebis mkvlevari avtorebi Tavisi ZiriTadi Temis farglebSi, mis Sesavsebad gakvriT, iribad exebodnen xolme gerbTmcodneobas44. 80-iani wlebis miwuruls ki erovnuli TviTSegnebis ganviTarebisa da komunisturi cenzuris gauqmebasTan erTad Tanmimdevrulad iwyo saqarTvelos istoriis e. w. TeTri laqebis Sevseba, maT Soris heraldikisac. amrigad XX saukunis bolo aTwleulSi sakmaod imata gerbTmcodneobas miZRvnili specialuri naSromebis ricxvma. miuxedavad amisa samecniero statusis mqone naSromebis nakleboba dRemde TvalSisacemia. imxanad gamoqveynebuli heraldikasTan dakavSirebuli wignebidan yuradRebas ipyrobs sara barnavelis ~qarTuli droSebi~45 da simon gamsaxurdias ~saqarTvelos saxelmwifo droSebi da gerbebi~46. am sakmaod uxvad dasuraTebul gamocemebSi veqsilologiur anu droSaTmcodneobiT kvlevasTan erTad qarTuli heraldikis zogierTi sakiTxic mimoixileba. es arc aris gasakviri, vinaidan droSebisa da gerbebis Semswavleli mecnierebebis gzebi xSirad urTierTikveTeba xolme, veqsilologia da heraldika ki momijnave damxmare istoriuli disciplinebia, ris gamoc maT mkvlevarT orive dargSi gaTviTcnobiereba evaldebulebaT. 1990-iani wlebidan saqarTveloSi SeiZleba iTqvas gerbTmcodneobiTi bumi daiwyo. 1995 wels Jurnal ~artanujSi~ Cvens mier gamoqveynda popularuli statia zogadi heraldikis ZiriTadi kanonebis Sesaxeb47. mas maleve mohyva qarTul recenzirebad periodikaSi dabeWdili samecniero statia qarTuli gerbTmcodneobis Sesaxeb, romelic aseve Cven gvekuTvnoda48. qarTuli heraldikis SeswavlisTvis mniSvnelovani iyo saparlamento uwyebanSi dabeWdili daviT kldiaSvilisa49 da malxaz afridoniZis50 statiebi. daviT kldiaSvilis SromaSi uZvelesi droidan dRevandlamde aris ganxiluli qarTuli heraldikuri masala. malxaz afridoniZis statia ki ufro zogad heraldikas, mis umTavres wesebs eZRvneba. unda iTqvas, rom am Sromebma erTgvari dadebiTi roli iTamaSa saqarTveloSi, ase vTqvaT marTebuli heraldikuri kulturis CamoyalibebaSi.

14

metad saintereso da sakmaod mniSvnelovani informaciis Semcveli iyo mixeil mayaSvilisa da daviT kldiaSvilis avtorobiT gazeT ~saxalxo gazeTis~ furclebze gamoqveynebuli statiebis seria51, romlebSic qarTuli heraldikis konkretuli sakiTxebi iyo Seswavlili. imave xanebSi daibeWda soso biWikaSvilis aseve sagazeTo statia qarTuli saxelmwifo droSebisa da gerbebis istoriis Sesaxeb52. aq unda aRiniSnos, rom statiaSi gamoTqmuli zogirTi mosazreba vfiqrobT metad sakamaTod JRers. 1998 wels Tbilisis saxelmwifo universitetis axalcixis filialis periodul gamocemaSi Sevida zogadi heraldikis specialistis malxaz afridoniZis samecniero statia53. igi gerbTmcodneobaSi ferebis simbolikas eTmoboda. 1998 welsve Tbilisis saxelmwifo universitetis diplomatiis weliwdeulis damatebaSi moTavsda Cveni samecniero statia saqarTvelos saxelmwifo diplomatiuri aqtivobis areklvis Sesaxeb saqarTvelosa da sxva qveynebis gerbTmcodneobaSi. amave periodSi kvlav Cvens mier Jurnal ~artanujSi~ gamoqveynda popularuli statia, romelSic ramdenime magaliTis safuZvelze TvalnaTliv iyo naCvenebi Tu rogor aisaxeba xolme esa Tu is istoriuli movlena qarTul Tu ucxour gerbebSi54. imave 1999 wels samegrelos mxaris istorias miZRvnil krebulSi moTavsda Cvenive mcire popularuli narkvevi samegrelosTan dakavSirebuli gerbebis Sesaxeb55. 2001 wels ki ukve sazogadoebrivma Jurnalma ~omegam~ daiwyo daviT kldiaSvilis avtorobiT qarTuli heraldikis calkeul sakiTxebs miZRvnili statiebis gamoqveyneba, romlebSic, Cveni azriT zogi sakmaod saeWvo Teza aris moyvanili56. imave 2001 wels Cvens mier broSuris saxiT gamoica saqarTvelos qalaqebis gerbebs miZRvnili ilustrirebuli monografia ~saqalaqo gerbebi qarTul heraldikaSi~57. axal xarisxobrivad ufro maRal safexurze avida mocemuli disciplines Seswavla Cveni da b-n m. afridoniZis mier daculi sakandidato disertaciebis Semdgom. Cveni disertaciis Tema iyo “qarTuli heraldika anu gerbTmcodneoba”, xolo malxaz afridoniZisa ~heraldikisa da heroldTa institutis warmoSobis safuZvlebi da maTi roli Sua saukuneebis evropis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi~58. es ukanaskneli Seexeba heraldikur kanonebs, terminebsa da precendentebs, romelTa codna da gamoyeneba aucilebelia rogorc heraldikosebisTvis _ gamarTuli sagerbe kompozicebis Sesaqmnelad da gasaanalizeblad, iseve araspecialistebisTvis _ saerTod sazogadoebaSi simbolikisa da gerbebisadmi maRalkulturuli midgomis da Sexedulebebis CamoyalibebisTvis. dedaqalaqis simbolikas aris miZRvnili z. kiknaZis gamocema ~Tbilisis heraldika~59. igi mniSvnelovania imiT, rom aramarto

15

Tbilisis heraldikur warsuls ganixilavs, aramed kritikulad udgeba dedaqalaqis Tanamedrove simbolikas da amavdroulad gvTavazobs misi saxecvlilebis istoriul warsulze dayrdnobil originalur gzebs. saqarTvelos parlamentTan arsebuli heraldikis komisiis meoxebiT ori saintereso wigni gamoica qarTuli gerbTmcodneobis Sesaxeb. erTi es aris d. kldiaSvilis naSromi ~Tanamedrove saqarTvelos heraldika~, romelic ZiriTadad Seexeba 1918 wlidan moyolebuli dRevandlamde qarTuli heraldikisa da agreTve veqsilologiis aqtualur sakiTxebs60. meore metad saintereso gamocema ~saqarTvelos saxelmwifo gerbis konkursis Sesaxeb~61 Sedgenilia heraldikis komisiis mier da srulyofilad hxdis fardas axali saxelmwifo simbolikis Seqmnis metad saintereso detalebs. saerTod heraldikis komisia metad did jafas wevs saqarTveloSi saxelmwifo heraldikis mowesrigebisa, regulirebisa da organizebulad warmarTvis saqmeSi. ase magaliTad saxelmwifo gerbisa da saqalaqo gerbebis Seqmnis paralelurad mimdinareobs heraldikur ferTa terminologiis dadgena qarTul gerbTmcodneobaSi, ris mixedviTac amieridan oficialur saxelmwifoebriv heraldikaSi savaldebulod, xolo kerZo pirTaTvis dauwerel kanonad unda miviCnioT gerbebis ferTa dasaxelebebi. amasTan dakavSirebiT jerac ar aris Sejerebuli specialistTa mosazrebebi, magram Cven ramdenime TanamoazresTan erTad Semdegi saxis ferTa gamis saxelwodebaTa gamoyenebas vermxrobiT: metalebi: oqro, vercxli minanqrebi: mewamuli (wiTeli) laJvardi (lurji) sevadi (Savi) zurmuxti (mwvane) porfiri (Zowisferi) am etapze komisias SesaZleblad miaCnia orive saxis terminebis gamoyeneba. vfiqrobT momavalSi praqtikuli heraldikis ganviTarebis kvalobaze TavisTavad gairkveva Tu ferTa ra saxis terminebi ufro daimkvidrebs Tavs CvenSi, arqauli Tu Tanamedrove. am SemTxvevaSi pirobiTad arqauls vuwodebdiT zemoT moyvanil CamonaTvalSi pirvel rigSi dasaxelebl terminebs, xolo Tanamedroves _ frCxilebSi moTavsebulT. Cvenis mxriv SevniSnavdiT, rom garkveul seriozul kvlevebze dayrdnobiT62 vemxrobiT SedarebiT arqaul terminebs risi mravali argumentic gagvaCnia, magram amis dasabuTeba metad Sors wagviyvanda da agvacdenda mocemuli naSromis ZiriTadi mimarTulebisgan. ase rom terminebze msjeloba amjerad umjobesia samomavlod gadavdoT. es Tema uTuod imsaxurebs calke samecniero statiisa gamoqveynebasa da farTo polemikis sagnad qcevas.

16

sul axlaxan gamoica kidev erTi popularuli naSromi zogadi heraldikisa da sxvadasxva tipis qarTuli sagvareulo gerbebis Sesaxeb _ “heraldikis safuZvlebi”63. aq aRsaniSnavia, rom wignSi faqtiurad pirvelad qveyndeba TanamedroveobaSi Seqmnili arawarCinebul gvarTa “sagerbe gamosaxulebebi” romelTac rasakvirvelia ver miviCnevT gerbebad am sityvis klasikuri gagebiT. da Tu ratom vTvliT ase, Cven ukve visaubreT mocemuli Sromis Sesaval nawilSi. sazogadoebaSi, rogorc Cans ar klebulobs heraldikisadmi interesi, rac albaT imis mauwyeblia, rom gerbTmcodneobas miZRvnili gamokvlevebis raodenoba kvlavac gaizrdeba. es ki bunebrivia friad waadgeba qarTuli heraldikis Seswavlis saqmes, vinaidan am mimarTulebiT istorikosTa gaaqtiurebuli muSaobis miuxedavad mSobliur gerbTmcodneobaSi mainc bevri ram rCeba mosaZiebeli Tu dasadgeni.

saqarTvelos saxelmwifo gerbi saqarTvelos samefos gerbi, oriod samxareo gerbTan erTad (am ukanasknelT mogvianebiT ganvixilavT), sadReisod Cvens xelT arsebuli monacemebis mixedviT qarTuli klasikuri heraldikis upirveles nimuSs warmoadgens da misi oficialuri arseboba XVII saukunis meore naxevridan, ufro zustad ki 1672 wlidan dasturdeba. imxanad saqarTvelos saxelmwifo gerbs gveleSapis ganmgmiravi wminda giorgis figura ganasaxierebda. igi or wyaroSia dafiqsirebuli: pirveli, es aris mefe aleqsei mixeilis Zis 1672 wlis ~tituliarniki~ (faqtobrivad uZvelesi rusuli sagerbe), romelSic CamoTvlilia ruseTis mefis mflobelobaSi myofi miwebi simboloebiTurT. maT Sorisa aris "Карталинских, Грузинских царей" gerbic: fari stilizebulia (faqtiurad arcaa), masSi gamosaxulia marcxena araheraldikur mxares Sebrunebuli, cxenze amxedrebuli, Seabjruli wm. giorgi, mkerdze TeTri jvriT, romelic SubiT gmiravs gveleSaps64. /saqarTvelos gerbi 1672 wlis “tituliarnikidan”/ (1-8)

17

meore sabuTi sadac saqarTvelos gerbia aRmoCenili, aris mefe fiodor aleqseis ZesTan wargzavnili romis saRvTo imperiis despnis, avstrieli diplomatis korbis 1698-1699 wlebiT daTariRebuli dRiuri. masSic zemoT aRwerilis identuri gamosaxuleba aris aRbeWdili, oRond warwera mxolod ~Kartalinia"~-s Seicavs65. es umniSvnelo cvlileba wyaros araoficialurobiT da aqedan gamomdinare, gamartivebisken midrekilebiT unda aixsnas. jer-jerobiT dazustebiT ucnobia visi rCeviT an fantaziiT Seiqmna pirveli qarTuli gerbebi, magram cxadia, rom wm. giorgis saqarTvelos gerbad Camoyalibeba SemTxveviTi ar aris, aramed CvenSi am wmindanis samSoblos mfarvelad aRiarebisa da misi didi pativiscemis pirdapiri gamovlinebaa. aRsaniSnavia, rom sxva umetesi monarqiuli qveynebisgan gansxvavebiT, saqarTvelos saxelmwifo gerbi Tavdapirvelad srulebiT ar emTxveoda mmarTveli samefo dinastiisas. es albaT imiT unda iyos gamowveuli, rom pirveli qarTuli saxelmwifo gerbi ucxo qveyanaSi _ ruseTSi, moskovis mefis aleqseis e. w. ~tituliarnikSi~ aris dafiqsirebuli. bunebrivia, am ~pretenziis gerbSi~ naklebad gausvamdnen xazs da miCqmalavdnen kidec sxva samefo saxlis, am SemTxvevaSi bagrationTa dinastiis uflebas mocemul teritoriaze. XVIII saukunis damdegidan yovelive Tavis adgilze dgeba da ukve metwil bagratovanTa simbolika warmoadgens saqarTvelos. Tumca, amaze mogvianebiT visaubrebT. aqve SevniSnavT, rom ~tituliarnikSi~ qarTuli gerbebis Setana gamoZaxilia ruseT-saqarTvelos Soris elCobaTa im gaxSirebuli gacvlisa, romelsac XVII saukuneSi hqonda adgili. qarTveli mefeebi cdilobdnen Crdiloel mezobelTan mWidro kontaqtis damyarebas, zogi vasalobasac kisrulobda66, ase rom, garkveuli safuZveli ruseTis mefis titulSi saqarTvelos moxseniebisa SesaZloa marTlac iyo. rac, Tavis mxriv, imperiis kavkasiisadmi interesis gaRvivebas mowmobs. qarTul heraldikaSi, saxelmwifo gerbis qronologiur rigSi, meore adgilze dgas vaxtang VI-is mier SemuSavebuli saqarTvelosa da bagrationTa mmarTveli samefo dinastiis ramdenime erTurTisgan mcired gansxvavebuli variantis saxiT SemorCenili sagerbe kompozicia. misi uZvelesi nimuSi 1709 wels Tbilisis stambaSi gamocemul samociquloSi gvxvdeba. im xanad giorgi XI iranis droSebs qveSAibrZoda avRaneTs. amis gamo TbilisSi samefo gerbi mxolod vaxtang VI-is mier Tu Seiqmneboda. miTumetes, rom es mis, ase vTqvaT, kompetenciaSi Sedioda, vinaidan 1704 wlidan qarTlis ~janiSini~, ganmge iyo. sxvaTaSoris, gerbs mixeil vadbolskic vaxtang VI-iseulad miiCnevs67.

18

/saqarTvelos da bargationTa gerbi vaxtang VI-is stambaSi 1709 wels gamocemul “samociqulodan”/ (1-9) amieridan, viTarc zeviT aRvniSnavdiT, ruseTs SeerTebamde saqarTvelos samefos gerbi Tanxvdeba mmarTveli dinastiisas. amasTanave, pirvel qarTul nabeWd gamocemebs darTuli saqarTvelosa da bagratovanTa dinastiis saxelmwifo simboloebi aris pirveli sakuTriv saqarTveloSi Camoyalibebuli da dafiqsirebuli gerbebi. vaxtang VI-is mier Seqmnili gerbi mcireodeni gansxvavebebiT mraval adreul qarTul nabeWd gamocemas erTvis. Cven ar SevudgebiT yoveli maTganis gamocalkevebiT aRweras. dawvrilebiT ganvixilavT mxolod uZveles da tipiur, am gerbebisTvis yvela met-naklebad damaxasiaTebeli elementebis Semcvel nimuSs, romelic 1709 wlis samociqulozea datanili: qarTuli ornamentiT garemocul kvadratul farSi, oTx frTosan angelozs saxelurebiT upyria mcire, mrgvali e. w. bizantiuri fari, romlis centrSic macxovris kvarTia (igi asaxavs cnobas, romlis mixedviTac qristes samosi sveticxovlis qveS aris dafluli). kvarTis marjvniv bibliuri mefsalmune mefe daviTis qnaria, marcxniv _ misive Surduli. es figurebi gamoxataven cnobil dinastiur legendas, romlis mixedviTac bagrationebi israelelTa bibliuri, mefsalmune (qnari) da goliaTis mZle (Surduli) mefe daviTis STamomavalni arian. faris daboloebaSi moTavsebulia siasamuris bewvi momcro jvriT. saerTod, daboloeba (gerbis ukiduresi qveda nawili) Zneli gasarCevia. Casmul fars Tavze gvirgvini adgas, marjvniv-marcxniv ki Sesabamisad samefo regaliebi _ xmali da skiptraa ganTavsebuli, xolo qveviT _ leopardi. gerbi ornamentebis siuxviT gamoirCeva68. gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs farze datanebuli qaragmebi: perangis Tavze _ qk anu qristes kvarTi, qnarisa da Surduls zemoT _ dq daviTis qnari da dS daviTis Surduli. kvadratis Tavisufal adgilebSi Semdegi asoebi amoikiTxeba: w, R, d, p, m, g, y, s. es

19

erTgvari abreveatura mari brosem amgvarad gaSifra: ~wyalobiTa RvTisaTa, daviTian pankrationi mefe giorgi yovlisa saqarTvelosi~69. friad sagulisxmoa leqsi, savaraudo avtorad mefe vaxtang VI miiCneva, romelic Tan erTvis giorgi XI-is orive gerbs da mis srul ganmartebas anu heraldikurad rom vTqvaT _ gerbis blazons (ix. terminologiuri glosariumi) warmoadgens. qvemoT moyvaniliT dasturdeba, rom mocemuli gamosaxuleba gerbia am sityvis WeSmariti, wminda evropuli gagebiT da ara gaurkveveli warmoSobis simbolo an emblema.

gasinjeT beWdis igavi, msmenno nu gaquan wyineba fsalmunT qnarT cema daviTis Tumc razed iyo smineba qristesa moaswavebda vin daÃsna cremlTa dineba daviTis tomiT ÃorcT Sesxma Tu viTar mxsnelma ineba.

am SurduliTa daviT sZlo goliaT ar Tu zavebda lomni taxtisa solomons SÂds sibrZnes moaswavebda mÃsneli vin aRTqmas udebda qmnulT egre gauTavebda viT Zalevda da SeÀgvanda mis mterzed egre davebda.

ros mÃsnelma saTno iCina qalwulis muclad Rebani miT uyo warmarT yovelTa am saqmiT ganaTlebani juarcmiT gamoÃsniT yovlT sulTa uyo mis qmnisa nebani gankurna wylulni uwamlo romeli gvWirda snebani.

odes uqsova qalwulman mÃsnels kvarTi qseliT gdebuli igi eliozs wilad xuda movida qarTlad rebuli sad aris saxlad uflisad sveti cxoveli gebuli aqa Zes CuenTÂn sulTa xsnad kurnebad imedebuli

qarTvelT mefeni daviTis gvar tomiT modgamobiTa TÂT yovlad wminda ubiwo aris maT ZirTgan SobiTa varT misTÂn wilad xdomilni da misis imedobiTa amad ar viqmnaT uxilavT mterTagan laxvar sobiTa stambas beWdevden frangni da rusni da mere vlaxelni aq arsad iyo arodes. ver vpoveT misni mnaxvelni. giorgis mefobaSigan vaxtang akvirva mnaxvelni. am beWdvam axla mis gamo gacudna yovlni mCmaxvelni~70

cnobilia agreTve Tavad vaxtang VI-is piradi gerbic: andria pirvelwodebulis ordenis jaWviT garSemortymul mrgval farSi Casmulia mcire marTkuTxa fari, romelic or loms uWiravs. masSi macxovris kvarTia gamosaxuli. mcire faris Tavze gadajvaredinebuli xmali da skiptraa, ufro maRla ki samefo gvirgvini, mis marjvniv qnari, xolo marcxniv _ Surduli. mrgvali

20

faris daboloebaSi, marjvniv gamoxatulia umaRlesi samefo xelisuflebis simbolo _ sfero, marcxniv ki saswori _ solomon mefis brZnuli marTlmsajulebis niSani71. rogorc vxedavT, zeviT ganxiluli gerbis ZiriTadi motivi winamorbedis identuria. vinaidan, vaxtang VI-is piradi gerbis warmoSobis TariRze pirdapiri cnoba ar mogvepoveba, unda vivaraudoT, rom igi 1724-37 wlebSi Seiqmneboda. qveda qronologiuri zRvari qarTlis mefis ruseTs gamgzavrebiT ganisazRvreba, radgan manamde wm. andrias ordeni vaxtangs ar miuRia. samwuxarod, ver dadginda ordenis miniWebis zusti TariRi, romlis codnac ufro daazustebda gerbis warmoqmnis wlebs. 1737 wels ki Rvawlmosili mefe vaxtang VI gardaicvala da bunebrivia gerbi mogvianebiT aRar Seiqmneboda. /vaxtang VI-is piradi gerbi/ (1-10)

saerTod bagrationTa vaxtang mefiseuli saxelmwifo gerbebis

umetes nawils Tan axlavs ori asomTavruli warwera, romelic XIX saukunemde am tipis praqtikulad yvela sagerbe gamosaxulebis aucilebeli Semadgeneli nawilia. pirveli, ZiriTadi faris garSemo, fsalmunTa wignidan aris nasesxebi da Semdegi Sinaarsisaa: ~efuca ufali daviTs WeSmaritebiTa da ara Seuracxyos igi. nayofisagan muclisa Senisa davsva saydarTa SenTa~ (fsalmuni 131, 11). meore mcire fars artyia da amgvarad ikiTxeba: ~kvarTi igi romeli iyo ukervel zeiT gamqsovil yovlad~ (ioane 19, 23)72. marTalia es warwerebi, formiT gansxvavdeba evropuli heraldikis klasikuri devizebisgan, miuxedavad amisa mainc sruliad misaRebia maTi, gerbis legendad (igive devizi) miCneva. fsalmunebidan da saxarebidan amoRebuli es warwerebi beri egnataSvilis e. w. axal qarTlis cxovrebaSic gvxvdeba, sadac giorgi VII (erTiani saqarTvelos mefe 1393-1407 wlebSi) Temur lengs uTvlis: Senze naklebi mefe ara var ~rameTu ZirTagan daviT winaswarmetyuelisaTa aRmocenebul varT, da mis gamo RmrTisa mier cxebiT ganegebis mefoba Cuen bagratoanTa da tomni varT daviT mefisa winaswarmetyuelisa romelisaTÂs brZana RmerTman, viTarmed: ~erTgzis vefuce wmidasa Cemsa daviTs, da me ara vecruo mas, nayofisagan muclisa Senisa davsua saydarTa SenTa~ (fsal. 131. 11). da ese daviT igi ars, romelman erTiTa SurduliTa mokla

21

goliaTi da Semusra qedmaRloba misi.~ _ amitom RvTisgan kurTxeuli mefeni varT da ara ars xelmwife Cvenzed gareSe uflisao73.

XVIII saukunis dasawyisSive vaxuSti bagrationis atlasSi wm. giorgis gamosaxuleba, bagratovanTa sagvareulo simbolika da kidev erTi emblema _ miqael mTavarangelozi erTdroulad warmogvidgeba saqarTvelos saxelmwifo gerbad.

/saqarTvelos gerbebi vaxuSti bagrationis atlasidan, 1735 w./ (1-11 a.

b. c)

/saqarTvelos gerbi qarTlis sadroSoebis (zemo qarTli _ yviTeli, saciciano _ wiTeli, muxrani _ Ria yavisferi, sabaraTiano _ TeTri)

almebiT vaxuStis atlasidan, 1735 w./ (1-12)

1735 wlis vaxuSti bagrationis mier Sedgenil kavkasiis rukas darTuli aqvs masze aRbeWdili mxareebis da qveynebis gerbebi. maT Soris aris erTiani saqarTvelos sami (sic) gerbi74. es pirveli SemTxvevaa saqarTvelos yvela simbolos erTad warmodgenisa. amgvari, ase vTqvaT, gasammageba, gnebavT “triumvirati”, albaT, mxolod imiT Tu aixsneba, rom XVIII saukunis SuaxanebisTvis jer kidev ar arsebobda oficialurad dadgenili saqarTvelos saxelmwifo gerbi. nebismier SemTxvevaSi, Cven Tanmimdevrulad ganvixilavT TiToeul maTgans.

pirveli _ ~saqarTvelosi~: yviTeli fonis pirobiT farSi, zurmuxtis unagirian, wiTel balnurian TeTr cxenze amxedrebuli, wiTel abjriani da zurmuxtis mosasxamiani, SaravandediT mosili wm.

22

giorgi, SubiT gmiravs cisfer gveleSaps. mxedars marcxnidan TeTri ~RvTis xeli~ wiTel gvirgvins adgams.

meore _ ~samefo-kvarTian-daviTian saqarTvelosi~: zurmuxtis fonze, or vardisfer loms marTkuTxa gadakveTili fari upyria. zemo TeTr naxevarSi moTavsebulia macxovris yviTeli kvarTi. qveda naxevari ki sworkuTxad aris oTxad gayofili: zemo marjvena meoTxedSi Zalauflebis gamomxatveli sferoa, zemo marcxenaSi _ bibliuri daviTis qnari; qvemo marjvena nawilSi, daviTisve Surduli, xolo qvemo marcxenaSi _ samefo xelisuflebis amsaxveli, iribad gadajvaredinebuli skiptra da xmali (yvela figura yviTelia).

gerbi, rogorc vxedavT, bagrationTa warmoSobis, CvenTvis ukve kargad cnobili, legendis mixedviT aris Sedgenili da Sinaarsobrivad ar gansxvavdeba vaxtang VI-iseuli winamorbedebisgan. aqve aRsaniSnavia ganmartebiTi warwera: ~samefo kvarTian daviTian saqarTvelosi~, romelic pirdapiri miniSnebaa mmarTveli dinastiisa da saxelmwifos gerbebis gaigivebaze.

mesame _ ~saqarTvelosi~ (miqael mTavarangeloziani): yviTel fonze, xmliani, wiTel-yviTel samosiani angelozi TeTri frTebiT da waRebiT, maxvili da Saravandedi Sesabamisad vardisferi da yviTelia, qarqaSi ki sevadis. qristianul samyaroSi maxviliT xelSi mxolod arqistratigi _ meored mosvlisas RvTis laSqris meTauri miqael mTavarangelozi gamoixateba.

arqistratigi miqaeli sazogadod ufro aRmosavleT saqristianos mfarvelad miiCneoda _ ~me var miqael romeli daginebul var RmrTisa mier mTavrobasa zeda aRmosavlisasa~75, vkiTxulobT leonti mrovelTan76.

~qarTlis cxovrebis~ mixedviT daviT aRmaSenebeli mTavarangelozis xats gadaurCenia, Tumc ki SesaZloa umjobesi iqneboda ufro dazustebiT gvcodnoda miqaelis Tu gabrielisam, rodesac brZolisas mowinaaRmdegem isari ~... hkra xatsa mTavarangelozisasa, romeli ekida yelsa, oqrosa mcire, da Zalman saRmrToman ganarida mSvidobiT.~77 amasTan dkavSirebiT sainteresoa isic, rom iv. javaxiSvilis ~TxzulebaTa~ II tomSi moyvanilia ilustracia giorgi III-is saxelmwifo beWdisa78, romelzec naTlad SeiniSneba farisa da Subis mpyrobeli SaravandediT mosili qveiTi. es figura savaraudod swored miqael mTavarangelozad unda miviCnioT, Tumca gamosaxuleba SesaZloa qveiT wm. giorgisac gamoxatavdes.

/giorgi III-is beWedi, XII s./ (1-13)

23

aqve gavixsenoT, rom CvenTvis ukve cnobil 1672 wlis ~tituliarnikSi~ marTlmadidebeli ukrainis dedaqalaqis kievis gerbad swored mTavarangelozi miqaelia gamosaxuli (manamde, saukuneTa manZilze kievs ramdenime sxvagvari gerbi ganasaxierebda)79. amasTanave, aRmosavleT saqristianoSi arqistratigi miqaeli sazogadod xalxis warmodgenaSi samSoblos damcvel, mfarvel mebrZoladac aRiqmeboda80.

yovelive zemoT Tqmulidan Cans, rom albaT marTlac arsebobda garkveuli winapiroba miqael mTavarangelozis sqarTvelos gerbad warmodgenisa.

vaxuSti batoniSvilis atlasis garda miqael mTavarangelozis gamosaxuleba XII saukuniT daTariRebuli svanuri droSis ~lemis~ vercxlis bunikzec gvxvdeba, romelic gadmocemis mixedviT svaneTis Temebs Tamar mefem uboZa81. am xalxuri gadmocemidan gamomdinare arqistratigis xateba kvlav SeiZleba davukavSiroT saxelmwifo simbolikas.

metad saintereso kompozicia aris agreTve aRbeWdili imereTis mefe solomon I-is (imereTis mefe 1752-1784 wlebSi) muries mier Caxatul droSazec. mixeil vadbolskis mixedviT alamis centrSi gamosaxulia qveiTi wm. giorgi xmliTa da fariT82. Cveni azriT am SemTxvevaSi batoni vadbolski cdeba da figura solomon I-is almidan formis mixedviT ufro miqael mTavarangelozis ganmasaxierebeli unda iyos, vidre wm. giorgisa. SevniSnavT, rom am sakiTxTan dakavSirebiT Cvensave mosazrebas iziarebs heraldikiT dainteresebuli kidev erTi qarTveli mkvlevari batoni daviT kldiaSvilic83.

solomon I-is droSis originali, daculia quTaisis muzeumis sacavSi. M(masala mogvawoda i. biWikaSvilma 1995 w.)

/solomon I-is droSa/ (1-14) aRsaniSnavia, rom atlass darTul gerbebSi uklebliv yvela

figura marjvena heraldikur mxares aris Sebrunebuli. aqedan gamomdinare, vaxuSti bagrationi, SesaZloa, evropuli gerbmcodneobis ZiriTad kanonebs mainc icnobda. Tumca ferTa zedmetad Tavisufali, araswori gamoyeneba cxadyofs, rom Semqmneli arc ise gawafuli iyo klasikur dasavlur heraldikaSi.

24

aRweril gerbebSi Tvalis erTi gadavlebiTac ki bevri siaxle SeiniSneba: heraldikis erovnuli tradicia pirvelad warmoaCens wm. giorgis saqarTvelos simbolod; saqarTvelos ~axali~ emblema _ miqael mTavarangelozi; saqarTvelos sami gerbis erTad dafiqsireba; magram, umTavresi siaxle qarTul heraldikaSi ferebis gaCenaa. miuxedavad imisa, rom es moxda gerbTmcodneobis kanonTa sruli ugulebelyofiT. ferebis SemoReba metyvelebs saqarTveloSi heraldikis ganviTarebaze da am mimarTulebiT uTuod win gadadgmul nabijs warmoadgens.

/erekle II-is beWedi georgievskis traqtatidan/ (1-15) saqarTvelos saxelmwifo gerbTan dakavSirebiT viTareba XVIII

saukunis meore naxevarSi Seicvala. erekle II-is (qarTl-kaxeTis mefe 1762-1798 wlebSi) mefobaSi, bagrationTa gerbi ukve srulad iTavsebs saxelmwifo simbolos funqciebs. am movlenis SesaniSnavi da albaT yvelaze ufro TvalsaCino magaliTia saqarTvelos istoriaSi erT-erT umniSvnelovanes saxelmwifoTaSoriso dokuments _ 1783 wlis georgievskis traqtats darTul luqis sakid beWedze gamosaxuli saqarTvelos saxelmwifo gerbi: marTkuTxa, franguli fari orad aris gayofili. zeviT, ruseTis orTaviani arwivia. qveda nawili gakveTil-gadakveTilia, mis SuaSi ki momcro faria macxovris kvarTiT. pirvel meoTxedSi sferoa, meoreSi _ goliaTis mZle, mefsalmune mefe daviTis qnari, mesameSi _ gadajvaredinebuli skiptra da xmali, meoTxeSi _ imave bibliuri daviTis Surduli. fars artyia ekaterine II-is mier erekle mefisadmi 1769 w-s boZebuli84 wm. andria pirvelwodebulis jaWviani ordeni. gerbs Tavs adgas originaluri qarTuli gvirgvini85. rogorc Cans, swored aqedan warmodgeba rusul heraldikaSi damkvidrebuli "qarTuli gvirgvini". igi mxolod did "saxelmwifo arwivze" (ruseTis ZiriTadi gerbi) moTavsebul saqarTvelos samefos gerbis (qveviT ganvixilavT) damagvirgvineblad ixmareboda. igive gvirgvini gvxvdeba e. w. proteqtoratis droindel _ 1800-01 ww. _ saqarTvelos gerbSi (masac mogvianebiT SevexebiT). ase rom, "qarTuli gvirgvini" uwyvetad arsebobda TiTqmis saukunenaxevris, 1783 wlidan 1917 wlamde, ganmavlobaSi.

marTalia, am SemTxvevaSi erekle II cdilobs gerbs SeunarCunos Tavisi, ukve Camoyalibebuli istoriuli saxe, mainc heraldikis erT-erTma Tvisebam, myis asaxos JamiT gamowveuli sxvadasxvagvari

25

cvlileba, arc amjerad daaxana da zedmiwevniT gadmogvca saqarTvelos politikur statusSi momxdari Zvrebi: ZiriTad gerbs, Tavs dahyurebs rusuli TviTmpyrobelobis simbolo _ orTaviani arwivi, xolo mTlianad gamosaxulebas ucxo qveynis ordeni SemosjaWvia.

saxelmwifo da dinastiuri simbolikis gaigivebas, erTianobas adasturebs qarTul monetebze bagrationTa sagvareulo emblematikis ganTavsebac. 1765-1766 wlebSi TbilisSi moWril erekle II-is Saurianebze qarTuli numizmatikis istoriaSi pirvelad Cndeba bagratovanTa dinastiisa da saqarTvelos saxelmwifo gerbis figurebi _ gvirgvini, da86.

/erekle II-is “tfilisSi” moWrili Sauriani/ (1-16) miuxedavad imisa, rom monetaze aRbeWdil simbolur

gamosaxulebas gerbis Semadgenel nawilTa umetesoba dakarguli aqvs, riTac igi friad umetyvelo xdeba, TavisTavad faqti monetaze samefo xelisuflebis simboloTa saxiT, saxelmwifo gerbis gadmotanisa migviTiTebs am ukanasknelis funqciaTa gafarTovebaze; zogadad, qveynis kulturuli donis amaRlebasa da dasavleTisken orientirebaze.

aqve davZendiT, rom zogadad qarTl-kaxeTis samefos dawinaureba-evropeizaciasTan erTad erekle II-m gerbmcodneobis mowesrigebasac mihyo xeli. es Seexo, rogorc saxelmwifo Tu samxareo, iseve sagvareulo heraldikasac.

mamiseuli tradicia gaagrZela qarTl-kaxeTis momdevno mefe giorgi XII-mac (qarTl kaxeTis mefe 1798-1800 wlebSi), romlis marTvelobis xanaSic bagratovanTa simbolika dinastiurTan erTad saxelmwifo gerbis funqciasac asrulebda.

/giorgi XII-s xanmokle mefobis droindeli gerbi/ (1-17)

26

XIX saukunis pirvelive wlebidan saqarTvelo faqtobrivad ruseTis qveSevrdomi xdeba. qarTulma heraldikam, rogorc zogadma ise saxelmwifom, amaze Taviseburi reagireba moaxdina, rac stilis sruli gamocvliT gamoixata. aqve damTavrda pirveli periodi erovnuli gerbmcodneobisa (1672-1800 ww.), romlis drosac naklebad iTvaliswinebdnen dasavlur wesebs, maTi ucodinrobis gamo. es iyo qarTuli klasikuri evropuli gagebiT heraldikis Casaxvis, gaCenis epoqa da sruliad bunebrivia, rom maSin umTavresad adgilobriv tradicias uwevdnen angariSs. am TiTqmis 130-wlian sawyis etaps mohyva meore periodi, romelsac pirobiTad rusul-evropuli SeiZleba davarqvaT. misTvis damaxasiaTebelia CvenSi dasavleT evropuli zogadi heraldikis kanonebis gacnoba-gaziareba da qarTuli gerbTmcodneobis rusul heraldikasTan Tavdapirvelad daaxloeba, mogvianebiT ki Serwyma.

swored am, aramarto heraldikisTvis, aramed qveynisTvisac axali droebis mauwyeblad Tu amsaxvelad gvevlineba, rogorc mas mixeil vadbolski uwodebs ~proteqtoratis droindeli gerbi~87: or loms gadakveTili da orjer gakveTili germanuli fari upyria. pirvel nawilSi daviTis qnaria, meoreSi _ qristes kvarTi, mesame nawilSi _ sfero da Surduli, meoTxeSi _ tarebiT zeviT gadajvaredinebuli skiptra da xmali, mexuTeSi _ gveleSapis mZle wm. giorgi, xolo bolo meeqvseSi _ saswori. fars Tavs qarTuli gvirgvini adgas, qveviT ki laTinuri devizi uZevs.

/”proteqtoratis” droindeli gerbi/ (1-18) rogorc vxedavT, gerbi evropuli heraldikis moTxovnebisebr

aris gamarTuli. mTlianad kompoziciis stilis garda, amasve miuTiTebs laTinuri legenda da sruliad axali elementi qarTul gerbmcodneobaSi _ mantia, anu mosasxami. aRsaniSnavia, rom es aris pirveli SemTxveva bagrationTa simbolikis da wm. giorgis erT farSi moTavsebisa. imxanad es qveynisa da mmarTveli dinastiis ganuyrelobaze miuTiTebda, magram amasTanave nebsiT Tu uneblied mzaddeboda niadagi imisTvis, rom momavalSi saqarTvelos gerbSi bagrationTa simboloebs wminda giorgi Canacvleboda, riTac ruseTis

27

imperia maqsimalurad miCqamalavda saqarTveloze adgilobrivi dinastiis uflebebs.

mixeil vadbolskis mixedviT gerbi qarTl-kaxeTis samefos damoukidebeli arsebobis miwuruls 1800-1801 wlebSi Seiqmna88, daviT batoniSvilis xanmokle mmarTvelobisas.

kidev ufro mkveTrad icvleba saqarTvelos gerbis saxe XIX saukunis pirvel naxevarSi praqtikulad mTeli qveynis ruseTis imperiis QqveSevrdomobaSi moqcevis Semdeg. saimdrood saqarTvelom sruliad dakarga damoukidebloba, ris gamoc bunebrivia saxelmwifo simbolikaze saubari zedmetad gveCvenos. miuxedavad amisa saqarTvelos samefos gerbs arseboba ar Seuwyvetia. igi ruseTSi Semavali sxva mniSvnelovani qveynebis gerbebTan erTad imperiis saxelmwifo simbolikis Semadgeneli nawili gaxda.

1800 wlis pavle I-is manifestiT Sedgenil ruseTis imperiis srul gerbSi ukve Sesulia saqarTvelos samefos ganmasaxierebeli wm. giorgis xatebiani gerbi: oqros velian frangul farze sevadis cxenze amxedrebuli laJvardis abjriani da mewamul mosasxamiani wm. giorgi SubiT gmiravs zurmuxtis gveleSaps89. mogvianebiT aseTive gamosaxuleba ruseTis mcire saxelmwifo gerbze _ saimperio orTaviani arwivis marcxena frTazec aRibeWda, kievis, poloneTis, yazanisa da sxva mniSvnelovani imxanad ruseTs mierTebuli qveynebis simboloebTan erTad.

/saqarTvelos gerbi pavle I-is manifestidan/ (1-19) sruliad saqarTvelos gerbad unda miviCnioT

agreTve saqarTvelo-imereTis guberniisTvis ruseTis saimperio xelisuflebis mier Sedgenili sagerbe gamosaxuleba, romelic adrindel adgilobriv saxelmwifo simbolikas Caenacvla da faqtiurad zeviT aRwerili kompoziciis paralelurad arsebobda.

/saqarTvelo-imereTis guberniis gerbi/ (1-20)

28

1851 wlis 22 ivniss saqarTvelo-imereTis guberniis nikoloz I-is mier damtkicebuli gerbi ase gamoiyureboda: oqros foniani fari oTxad aris gayofili. zeda or nawilSi gamosaxulia: marjvniv, araratis mTa mwvervalze noes kidobaniT; marcxniv _ talRisebri qamriT gamoxatuli Savi zRva. qveda or nawilSi ganlagebulia: marcxniv, ori daklaknili zoli _ mdinareebi mtkvari da araqsi; marcxniv _ myinvarwveris daTovlili mwvervali. mTavari faris SuaSi moTavsebulia mcire fari, romelSic vercxlis fonze wm. giorgis xatebaa Casmuli90.

/saqarTvelo-imereTis gerbis stilizebuli varianti/ (1-21) gerbs, rogorc vxedavT wm. giorgis figuris garda aRaraferi

aqvs saerTo adrindel qarTul saxelmwifo emblematikasTan. isedac usaxo kompozicias kidev ufro aubraloebs oTxive nawilSi erTi fonis gamoyeneba. saerTod, gerbSi, masSi warmodgenili miwebis istoriuli warsulis nacvlad aqcenti geografiul garemozea gadatanili. amgvari ram, SesaZloa upriani iyos mwiri, uferuli warsulis mqone olqis Tu mxaris faris Sesavsebad, magram gaumarTlebelia kavkasiis tipis regionisTvis. aRniSnuli garemoeba albaT imiT unda iyos gamowveuli, rom faridan amoRebul bagrationTa simbolikas raime mainc unda Canacvleboda. saerTod am gerbSi aSkarad Cans imdroindeli ruseTis xelisuflebis wadili qarTvelTa Segnebidan maqsimalurad amoeSanTaT damoukidebel warsulTan dakavSirebuli yovelgvari elementi.

amrigad XIX saukunis damdegidan moyolebuli bagrationTa dinastiam samefo taxtTan erTad samSoblos gerbSi Tavisi sagvareulo emblemebis gamoxatvis uflebac dakarga.

1882 wlis 3 noembers ~umaRlesad damtkicda~ ruseTis imperiis axali sruli saxelmwifo gerbi, romlis erT-erT Semadgenel nawils imperiis farglebSi moqceuli saqarTvelos samefos metad ganvrcobili gerbic warmoadgenda. vinaidan gerbi rusuli klasikuri heraldikis pirmSoa, damaxasiaTebeli stilis SenarCunebis mizniT, sakuTari aRwerilobis nacvlad imdroindeli oficialuri blazonirebis qarTuli Sesatyvisis moyvana varCieT. sxvaTaSoris, esoden farTo aRweriloba did saxelmwifo gerbSi Setanil arcerT fars (imperiis mmarTveli dinastiis gerbis garda) ar xvdomia wilad:

29

~gerbi samefosa saqarTvelosi: oTxnawiliani fari SuaSi mcire fariT da daboloebiT. Sua mcire farSi _ saqarTvelos gerbi: oqros farze laJvardis aRWurvilobiT, mkerdze oqros jvriT, sevadis, oqros arSiis mqone balnurian cxenze amxedrebuli da mewamuli SubiT zurmuxtis, sevadis frTiani da mewamul Tvalebiani, gveleSapis gangmiravi wm. didmowame da Zlevamosili giorgi. pirvel nawilSi _ iveriis gerbi: mewamul farze yalyze Semdgari vercxlis cxeni; zeda marcxena da qveda marjvena kuTxeebSi rvaqimiani varskvlavebi. meore nawilSi _ qarTlis gerbi: oqros farze ori, sevadis isriT, pirebiT zeviT, gaxvretili cecxlis mfrqveveli mTa. mesame nawilSi _ yabardos miwaTa gerbi: laJvardovan farze vercxlis or, pirebiT zeviT gadajvaredinebul isarze oqros mcire fari marjvniv Sebrunebuli, mewamuli naxevarmTvariT; pirvel sam meoTxedSi vercxlis eqvsqimiani varskvlavebi. meoTxe nawilSi somxeTis gerbi: oqros farze mewamuli gvirgvinosani lomi (aRsaniSnavia, rom vaxuSti bagrationis cnobil samxareo gerbebSi somxeTs leopardi warmoadgens, iqvea moTavsebuli gvirgvinic. heraldikuri leopardi ki grafikulad sakmaod axlos dgas lomTan. vfiqrobT, es erTgvari damTxveva SemTxveviTi ki ar aris, aramed saqme gvaqvs somxeTis simbolod lomis aRiarebis garkveul tradiciasTan _ T. a.). oqros daboloebaSi _ Cerqez da mTiel TavadTa gerbi: gaWenebul sevadis cxenze Cerqezi, vercxlis aRWurvilobiT, mewamul tansacmelSi da bewvis sevadis mosasxamiT; mxedars marjvena mxarze sevadis Subi aqvs gadebuli~.91 gerbs Tavs adgas qarTuli gvirgvini.

a b /saqarTvelos "sruli" gerbi imperiis didi saxelmwifo

gerbidan. XIX s/ (1-22 a; b) saqarTvelos samefos gerbis esoden gandideba albaT imiT unda

iyos gamowveuli, rom ruseTs surda gamoemzeurebina mis sazRvrebSi moqceuli uamravi samflobelo (aq, Cveni azriT, germanuli heraldikis gavlena gamosWvivis), da vinaidan yvela maTganis

30

simboloT calke ver gamohyofda, arCia saqarTvelos farSi moeqcia isini.

TavisTavad kompozicia oqros mTlianad marcxniv ganTavsebiT sanaxaobrivad Zalian bevrs kargavs da asimetriis grZnobas iwvevs.

zogadad gerbi, Tavisi mravalsaxovnebiT, unikaluri da Zlier sainteresoa qarTuli heraldikisTvis. igi Tavisuflad gamodgeboda ~pretenziis~ an vTqvaT saqarTvelos imperiis, aseTi rom arsebuliyo, gerbad. mocemuli gamosaxuleba garkveul siqadulsac iwvevs im mniSvnelobis asaxviT, romelsac saqarTvelo warmoadgenda regionisTvis.

amrigad, rac ar unda ucnaurad mogveCvenos, saqarTvelos gerbis yvelaze ganvrcobili varianti, zemoT aRwerili kompoziciis saxiT, dampyroblis _ ruseTis heraldikaSi mogvevlina. damoukidebeli qveynisTvis, rogorc ukve aRvniSneT amgvari gerbi imperiulad anac mimdebare miwebze pretenziis gansacxadeblad gamodgeboda, magram Cvens SemTxvevaSi, igi ubralod kidev erTxel usvams xazs saqarTvelos wamyvan rols mTel kavkasiaSi.

calke saubris Tema aris rusul gerbTmcodneobaSi ~qarTuli gvirgvinis~ saxelwodebiT cnobili saqarTvelos sxvadasva xanis saxelmwifo gerbebis gare Sesamkobeli originaluri gvirgvini, romlis Sesaxebac zeviT mokled ukve visaubreT. igi rusul heraldikaSi uTuod Zveli qarTuli tradiciidan aris Sesuli. amis mtkicebis safuZvels pirvelyovlisa, e. w. qarTuli gvirgvinis, Tundac igive georgievskis traqtatis sabeWdavze gamosaxuli erekle II-iseuli saxelmwifo gerbis damamSvenebel gvirgvinTan metad axlo garegnuli msgavseba gvaZlevs. aqve isic unda gaviTvaliswinoT, rom, ase vTqvaT cariel adgilze imperiuli heraldika specialurad saqarTvelos samefos gerbisTvis originalur gvirgvins namdvilad ar Seqmnida. Cveni am ukanaskneli mosazrebis dadasturebaa poloneTisa da ukrainis magaliTic _ esoden msxvil, mdidari istoriis mqone qveyanaTa gerbebs, saqarTvelosisgan gansxvavebiT, sakuTari gvirgvinebis nacvlad Sesabamisad rusuli “saimperatoro gvirgvini" da "monomaxis qudi" adgaT Tavs.

/”qarTuli gvirgvini”_realuri gvirgvini/ da /”qarTuli gvirgvinis” heraldikuri versia/ (1-23 a. b.)

31

ruseTis 1917 wlis oqtombris revoluciis mizeziT dasrulda qarTuli heraldikis istoriis meore, Cvens mier pirobiTad klasikurad wodebuli etapi (1800-1917 wlebi). mTeli kacobriobisTvis es umniSvnelovanesi istoriuli TariRi, qarTul gerbTmcodneobaSi axali droebis mauwyebladac mogvevlina. 1917-1921 wlebidan dgeba mesame periodi mSobliur healdikaSi, romelic praqtikulad XX saukunis bolomde grZeldeboda da gerbmcodneobis elementarul kanonTa sruli ugulvebelyofiTa da uZvelesi erovnuli simbolikuri tradiciis miviwyebiT gamoirCeoda.

saqarTvelos pirveli respublikis (1918-1921 wlebi) 1921 wlis 21 Tebervals miRebuli konstitucia sakmaod sityvaZunwad gvamcnobs saxelmwifo gerbis Sesaxeb: ~saqarTvelos respublikis Rerbi aris TeTri giorgi Svidi mnaTobiT~92. gamosaxulebis saxelmwifoebriv damtkicebas da ZiriTad kanonSi Setanas win uZRoda saqarTvelos imdroindeli social-demokratiuli mTavrobis mier saxelmwifo gerbze gamocxadebuli konkursi, romelic sami pirobis dacviT unda Catarebuliyo. pirveli _ konkursis Sedegebi unda ganexila e. w. damfasebelTa kolegias mTavrobis, parlamentis, mecnierTa da mxatvarTa warmomadgenlebis SemadgenlobiT; meore _ gerbi qarTuli stilis dacviT unda Sesrulebuliyo; da mesame _ masSi unda gaeTvaliswinebiaT zogadi heraldikuri wesebi. samwuxarod arcerTi pirobaTagani ar dacula, ris gamoc gerbi Tavisi moqmedebis manZilze mudam iwvevda sazogadoebis ukmayofilebas.

mTavrobis mier sabolood miRebuli sakonkurso proeqti (igi mxatvar ioseb Sarlemans ekuTvnoda) jer kidev 1919 wels, samarTlianad da mkacrad gaakritika didma qarTvelma mxatvarma daviT kakabaZem93. xelovanma gamoaqveyna statia, romelSic sinanuliT aRniSnavda, rom SemfasebelTa kolegias akldnen mecnieri da mxatvari, da rom gerbis Seqmnisas ar gaewia angariSi heraldikis kanonebs. marTlac, mxedris figura marcxena araheraldikur mxares aris mibrunebuli, xolo minanqrisa da liTonebis xmarebis mkacri wesebi sruliad gauTvaliswinebelia.

saqarTvelos pirveli respublikis (1918-1921 wlebi) saxelmwifo

gerbi (1-24)

32

daviT kakabaZe gansakuTrebiT aRniSnavs, rom TeTri giorgis gamosaxuleba rusuli, egreT wodebuli SeerTebuli moskovis da novgorodis mxatvrobis stilSia Sesrulebuli. rac misi sityvebiT aSkarad mJRavndeba giorgis pirisaxeSi da cxenis Tavisa da fexebis moyvanilobaSi. aseve usargeblod da uadgilod miaCnia mxatvars faris daboloebaSi gamoxatuli arabuli kamaris msgavsi moxazuloba. amasTanave, d. kakabaZes miaCnda, rom yvela mnaTobi erTi saxis unda yofiliyo, magaliTad, varskvlavis da vinaidan Svidi mnaTobi saqarTveloSi Svid samTavros ganasaxierebda, maT Siris uTanasworobis moxsnis mizniT mze da mTvare kompoziciidan unda amoeRoT. Cvenis mxriv davayolebdiT, rom gerbs aklia ZiriTadi Semadgeneli nawili _ fari. mis magivrobas swevs stilizebuli, mrgvali velis mqone Svidqimiani varskvlavi, romelic Sesrulebis maneriT Zlier CamorCeba, Tundac igive Sarlemanis mier samiode wliT gvian Seqmnil saqarTvelos ssr-is gerbis qarTulornamentian arSias.

qveyanaSi sabWoTa xelisuflebis damyarebiT kidev ufro gaRrmavda ufskruli heraldikasa da saqarTvelos gerbs Soris. ~feodalur gadmonaSTebTan~ brZolaSi bunebrivia gerbmcodneobac moyva, ris Sedegadac saqarTvelos ssr-is simbolod Tavsmoxveuli komunisturi ideologiisa da e. w. socrealizmis safuZvelze Semdgari naxati miviReT.

/saqarTvelos ssr-is gerbi/ (1-25) 1922 wlis 28 Tebervals saqarTvelos sabWoebis I yrilobaze

damtkicebuli konstituciis 134-e statiaSi respublikis saxelmwifo gerbis aRweriloba iyo mocemuli: qveviT _ mTis qedi daTovlili, cisferi da iisferi mwvervalebiT; marjvena mxridan _ oqros TavTavebi, marcxnidan _ oqros vazi mtevnebiT. qedis ZirSi, faris ukidures qveda nawilSi TavTavisa da vazis boloebia gadaxlarTuli. gerbis centrSi moTavsebuli namgali da uro zeviT yovelmxriv gasxivosnebul varskvlavs ebjineba, qveviT _ mTebis mwvervalebs, xolo gverdebze TavTavs da vazs. yovelive es Semofarglulia qarTul, rusul da frangulenovani (es ukanaskneli amoRebul iqna 1937 wlis 13 Tebervals, sruliad saqarTvelos sabWoebis VIII sagangebo yrilobaze94) warweriT: ~proletarebo yvela

33

qveynisa SeerTdiT!~. devizs garSemo akravs qarTul stilSi Sesrulebuli ornamenti95.

gamosaxuleba ekuTvniT mxatvrebs: akad. evgeni lanseres da CvenTvis ukve, damoukidebeli respublikis gerbis avtorad cnobil ioseb Sarlemans. marTalia am ukanasknelma saqarTvelos ori friad usaxo saxelmwifo gerbi Seqmna, mainc xazi unda gaesvas im Rvawls, romelic mas XX saukunis qarTul respublikur simboloTa SeqmnaSi miuZRvis.

amierkavkasiis sabWoTa federaciuli socialisturi respublikis (asfsr) gerbi miRebul iqna amierkavkasiis sabWoebis I yrilobaze 1922 wlis 10-13 dekembers. gerbma asfsr-sTan erTad mxolod 14 weli _ 1922-1936 wlebi iarseba. sabWoTa kavSirSi Semavali am droebiTi warmonaqmnis simbolo Semdegnairad gamoiyureboda: zeda nawilSi, sevadis qedidan da mTebidan amomavali mzis sxivebis fonze ganlagebulia oqros namgali da uro, odnav zeviT, aseve sxivebSi moTavsebulia xuTqimiani varskvlavi; qveda nawilSi _ fabrikaTa mbolavi milebi; centrSi ki mcenareuli kompozicia: vazi mtevniT, bamba, simindi, xorblis ramdenime TavTavi. gerbs Semovlebul wiTel bafTaze qarTulad, somxurad da azerbaijanulad aweria ~asfsr~. bafTis qveS oqros fonze rusuli legandaa: ~proletarebo yvela qveynisa SeerTdiT!~96

/amierkavkasiis sfsr-is gerbi/ (1-26)

1990-ian wlebSi saqarTvelom qveynis damoukideblobasTan erTad erovnul simbolod 1918-1921 wlebis demokratiuli respublikis droindeli gerbic aRidgina. aqedan moyolebuli, dRemde saxelmwifo heraldika, iseve rogorc sxva ganStoebebi qarTuli gerbTmcodneobisa, faqtobrivad gardamaval periodSi, gzaTgasayarze imyofeba. socialisturi simbolikis TiTqmis aswlovani batonibis Semdeg jer-jerobiT ar aris mkveTrad gamokveTili Tu ra mimarTulebiT ganagrZobs ganviTarebas qarTuli heraldika. aqedan gamomdinare aRarc is aris gasakviri, rom saxelmwifo simbolikis sakiTxi praqtikulad Riad rCeba. Tamamad SeiZleba iTqvas, rom qarTuli heraldikis axali etapi daiwyo 2004 wlis 2 martidan, rodesac saqarTvelos prezidentis

34

brZanebulebiT Seiqmna "saqarTvelos saxelmwifo atributikis problemaTa Semswavleli da winadadebaTa SemmuSavebeli droebiTi saxelmwifo komisia". amas win uZRoda 1999 wlis 9 ivnisis saqarTvelos parlamentis gadawyvetileba saxelmwifo atributikis _ gerbis, droSisa da himnis Secvlis Sesaxeb. xsenebulma komisiam weliwadze nakleb droSi uzarmazari samuSao gaswia evropuli heraldikuri kanonebis Sesabamisi axali qarTuli saxelmwifo gerbis da misi devizis (igive legendis) Sesaqmnelad. komisiam, imdroindeli qarTuli sazogadoebis udidesi interesis pirobebSi mdidari istoriuli masalis gadamuSavebis safuZvelze Seadgina saqarTvelos saxelmwifo gerbisa da gerbis devizis SesarCevi konkursis pirobebi da amavdroulad saqarTvelos organuli kanonis proeqti "saqarTvelos saxelmwifo gerbis Sesaxeb". metad saintereso da aqtiurad warmarTuli konkursis Sedegad, mravali vnebaTaRelvis Semdgom imave 2004 wlis 1-el noembers saqarTvelos parlamentma miiRo zemoTaRniSnuli kanoni, riTac oficialurad damtkicda Semdegi aRwerilobis (blazonis) mqone didi da mcire saxelmwifo gerbebi: didi saxelmwifo gerbi _ franguli faris mewamul velze oqros jvris buniani vercxlis SubiT vercxlisave gveleSapis gangmiravi oqros Saravandediani vercxlis mxedari _ wm. girogi. fari dagvirgvinebulia "iveriuli" (qarTuli) gvirgviniT. oqros ori farismtvirTveli lomi vazis stilizebuli ornamentis safuZvelze dgas. safuZvelze gadmofenilia mewamul sarCuliani vercxlis bafTa sevadisferi sadevize warweriT (legendiT) "Zala erTobaSia", warweris Tavsa da boloSi gamosaxulia TiTo mewamuli heraldikuri jvari. mcire saxelmwifo gerbi _ franguli faris mewamul velze oqros jvris buniani vercxlis SubiT vercxlisave gveleSapis ganmgmiravi oqros Saravandediani vercxlis mxedari _ wm. girogi. fari dagvirgvinebulia "iveriuli" (qarTuli) gvirgviniT. 97

/saqarTvelos axali didi da mcire saxelmwifo gerbebi/ (1-27 a. b.)

35

droebiTi komisiis saqme srulyofilad gaagrZela 2008 wels Seqmnilma parlamentTan arsebulma heraldikis saxelmwifo sabrWom, romelmac bevri winaaRmdegobis miuxedavad TandaTanobiT daaregulira saqarTveloSi saxelmwifo heraldikis sfero, moiyvana igi saerTaSoriso standartebTan SesabamisobaSi da yovelive amis gaTvaliswinebiT ganagrZo qarTul teritoriul gerbebsa da sxvadasxva samsaxurebis emblemebze muSaoba, rasac qveviT ufro dawvrilebiT SevexebiT. bolos am TemasTan dakavSirebiT aucileblad migvaCnia personalurad dasaxeldes yvela is piri, romelmac uSualod miiRo monawileoba axali Tanamedrove da amasTanave klasikuri evropuli heraldikuri kanonebis srulad Sesabamisi saqarTvelos saxelmwifo gerbis SeqmnaSi: 1. saqarTvelos saxelmwifo atributikis problemaTa Semswavleli da winadadebaTa SemmuSavebeli droebiTi saxelmwifo komisia: e. Sengelaia _ komisiis Tavmjdomare, parlamentis Tavmjdomaris moadgile; d. musxeliSvili _ akademikosi, istoriisa da eTnologiis institutis direqtori; g. gewaZe _ iusticiis ministris moadgile; z. dekanosiZe _ iusticiis saministros samarTlebrivi eqspertizis departamentis ufrosi; T. asaTiani _ heraldikosi, istoriis mecnierebaTa kandidati; m. afridoniZe _ heraldikosi, istoriis mecnierebaTa kandidati; i. biWikaSvili _ heraldikosi, "sazogadoeba bagrationTa saxlis" wevri; m. kiknaZe _ heraldikosi; m. wurwumia _ heraldikosi; n. meifariani _ komisiis mdivani, arqivariusi; c. zaqaiZe _ komisiis muSaobis koordinatori, parlamentis aparatis TanamSromeli. 2. saxelmwifo gerbis Jiuris wevrebi: z. abaSiZe _ istoriis mecnierebaTa kandidati, docenti; T. dundua _ istoriis mecnierebaTa doqtori, profesori; y. quTaTelaZe _ mxatvari, samxatvro akademiis docenti; g. xoStaria _ xelovnebaTmcodneobis kandidati, Tsu-is docenti; n. javaxiSvili _ istoriis mecnierebaTa doqtori, Tsu-is profesori. 3. saxelmwifo gerbis devizis Jiuris wevrebi: m. qvliviZe _ poeti; z. abzianiZe _ filosofiis mecnierebaTa doqtori, profesori, SvedeTis akademiis nobelis premiebis komitetis eqsperti literaturis dargSi; r. amaRlobeli _ poeti; g. benaSvili _ filologiis mecnierebaTa doqtori, profesori, akademikosi, SvedeTis akademiis nobelis premiebis komitetis eqsperti literaturis dargSi; l. baqraZe _ germanisti, istoriis mecnierebaTa kandidati. 4. devizis "Zala erTobaSia" avtorebi: v. baxtaZe; T. nanitaSvili. calke xazgasmas imsaxurebs b-n eldar Sengelaias piradi Rvawli axali qarTuli saxelmwifo simbolikis SeqmnaSi, vinaidan misi avtoritetis, kompetenciis, moTminebisa da kompromisebis miRwevis unaris gareSe SuZlebeli iqneboda am saSviliSvilo saqmis warmatebiT dasruleba.

36

dabolos sasiamovnoa, rom zemoTmoyvanil gamosaxulebebTan erTad niderlandebis samefo zarafxanaSi xangrZlivi muSaobis Sedegad 2007 wlis TebervalSi daferili brinjaoTi damzadda saqarTvelos didi da mcire saxelmwifo gerbebis moculobiTi etalonebi.

saqarTvelos samxareo gerbebi saqarTvelos samxareo gerbebi, saxelmwifo gerbTan erTad, qarTuli klasikuri heraldikis erT-erTi uZvelesi warmonaqmnia. dRemde SemorCenili maTi yvelaze adreuli nimuSebi, saxelmwifo gerbTan erTad ruseTis mefis aleqsi mixailoviCis, CvenTvis ukve cnobil 1672 wlis ~tituliarnikSia~ dafiqsirebuli, sadac saqarTvelos samefos sagerbe faris gverdiT qarTlisa da kaxeTis gerbebic aris ganTavsebuli.

qarTlis samefos gerbi, romelsac darTuli aqvs rusulenovani warwera _ ~государь иверские земли~, Semdegnairad gamoiyureba98: stilizebul ovalur farSi _ ori isriT qvevidan iribad gamsWvaluli cecxlis mfrqveveli mTa. kompozicia savaraudod kavkasionis qedze mijaWvuli amiranis, promeTes Sesaxeb legendas unda asaxavdes.

/qarTlis gerbi "tituliarnikidan/ (1-28)

kaxeTis gerbs aseve rusuli warwera _ ~всея северныя страны

повелитель~, erTvis, agreTve stilizebul farSi ki yalyze Semdgari Sebrunebuli cxeni da zeda marjvena da qveda marcxena kuTxeebSi TiTo Svidqimiani varskvlavi aris gamoxatuli99. aRmosavleT saqristianoSi ~CrdiloeTis qveynad~ sazogadod qarTul miwebs icnobdnen, vinaidan, qristianobis gavrcelebis adreul xanaSi, marTlmadidebeli samyarosTvis saqarTvelo ierusalimTan, wminda miwasTan mimarTebiT ukidures Crdilour marTlmorwmune qveyanas warmoadgenda100. es kompoziciebi ruseTis ~pretenziis gerbebad~ SeiZleba miviCnioT, vinaidan saqarTvelos arcerTi mxare ruseTis SemadgenlobaSi ar Sedioda, magram, viTarc zeviT, saxelmwifo gerbis

37

ganxilvisas SevniSneT garkveuli safuZveli am sagerbe farebis rusT xelmwifis ~tituliarnikSi~ Setanisa mainc arsebobda.

/kaxeTis gerbi tituliarnikidan/ (1-29)

zustad zemoT aRwerili gerbebisebri gamosaxulebani mefe

fiodor aleqseeviCTan wargzavnili romis saRvTo imperiis avstrieli despanis, korbis 1698-1699 wlebis dRiurSic gvxvdeba101. gansxvaveba mxolod imaSi mdgomareobs, rom laTinurad Targmnili warwerebi Semoklebulia da qarTlis gerbis SemTxvevaSi _ ~Iweria~-s, kaxeTisaSi ki _ ~Severia~-s Seicavs.

aqve gvinda SevexoT erekle II-is 1746 wliT daTariRebul erT metad saintereso sabeWdavs. romelic ase gamoiyureba: “ovaluri 3,4X2,7, SuaSi gaosaxulebiTa da gvirgviniT, garSemo mxedruli legendiT _ “Ze cxebulisa uflisa mefisa Teimurazisa [mef]e erekle” (cssa f. 1448, # 162)”102. kargad dakvirvebis SemTxvevaSi aSkaraa, rom aRniSnuli gvirgvinis qveS marjvniv-marcxniv lomebia gamosaxuli, maT Soris ori gadajvaredinebuli isari, xolo kompoziciis SuaSi Cveni azriT ganirCeva cecxlovani mTis konturebi da rusuli warwera “гора” anu mTa. am ukanaskneli mosazrebis daJinebul mtkicebas ar SevudgebiT, aramed beWdis luqis mravaljer gadidebuli suraTis safuZvelze saboloo daskvnis gamotanas TiToeul mkiTxvels mivandobT.

(1-30)

XVIII saukunis Sua wlebSi rusuli klasikuri gerbTmcodneobis

erTma fuZemdebelTaganma italiuri warmoSobis aznaurma francisk

38

santim ruseTis imperiis Semadgenel provinciaTa gerbebTan erTad saqarTvelos, qarTlisa da kaxeTis gerbebic gamarTa heraldikurad103.

/qarTlisa da kaxeTis heraldikurad gamarTuli gerbebi imperiis

didi saxlmwifo gerbis manifestidan/ (1-31 a. b.) mogvianebiT, XIX saukuneSi qarTlisa da kaxeTis sagerbe

simboloebi, ukve ruseTis imperias mierTebuli saqarTvelos samefos kuTvnili, imperiis ~didi saxelmwifo gerbis~ erT-erTi Semadgeneli, Cvens mier saqarTvelos saxelmwifo gerbis aRwerisas blazonirebuli faris farglebSi moeqca104.

saqarTvelosa da mTlianad kavkasiis qveynebisa da mxareebis sruliad originaluri gerbebi aris warmodgenili batoniSvil vaxuSti bagrationis 1735 wlis 22 ianvars Sedgenil kavkasiis politikur-geografiul rukze105. is, rom es marTlac gerbebia da ara droSebi, rogorc maT arasamecniero literaturaSi xSirad uwodeben xolme, dasturdeba rukas datanebuli vaxuStisave mokle ganmartebiT, sadac gamosaxulebebi amgvarad moixsenieba: ~Rerbni anu niSni...~106. marTalia, rogorc vnaxeT, qarTuli gerbebi adrec iyo dadasturebuli, mainc pirveli saqarTveloSi qarTveli avtoris mier Seqmnili sagerbe farebis Tavmoyra vaxuSti batoniSvilis "kavkasiis rukaSi" moxda, ris gamoc mas Tamamad SeiZleba vuwodoT saqarTvelos da sruliad kavkasiis pirveli sagerbe.

vaxuSti bagrationis rukaze saqarTvelos saxelmwifo gerbis sami variantis garda, kavkasiis miwebis kidev 13 sagerbe fari aris aRbeWdili107:

afxazeTis: mwvane fonze gamosaxulia TeTri Txa, mis zeviT ki sami naxevarmTvarisebri yviTeli niSani.

afxazeTis (a) guriis (b) samegrelosi (g)

39

imereTissamefo (d) kaxeTis samefo (e) kaxeTis sadroSoebi (v)

somxiTis samefo (z) Sirvani (T) daRestani (i)

samcxe-saaTabago (k) gerbis varianti (l) saqarTvelos gerbi qarTlis sadroSoebi (m)

qarTlis samefo (n) svaneTis (o) oseTis (p) ranis (J)

(1 - 32 a, b, g, d, e, v, z, T, i, k, l, m, n, o, p, J ) guriis: mkrTal vardisferze, iremi, Tavze Saravandedmosili

varskvlavi.

40

odiSis: bac mwvaneze, droSismpyrobeli taxi, droSaze _ SuaSi _ Citi, kuTxeebSi _ oTxi varskvlavi.

imereTis: laJvardis fonze gamoxatulia iremi, rqebs Soris

jvriT, zeviT gvirgvini, gvirgvins qveS ki yviTeli naxevarmTvare. kaxeTis: vardisferze, droSismpyrobeli pegasi, alamze

gaurkveveli niSania, tari ki jvriT aris daboloebuli; yovelives Tavs adgas gvirgvini. gavixsenoT, rom "~tituliarnikSi"~ kaxeTs cxeni ganasaxierebs da pegasic xom igive frTosani cxenia, ase rom, SesaZlebelia saqme gvaqvs am animalisturi figuris kaxeTis simbolod miCnevis sakmaod myar tradiciasTan, miTumetes rom, mogvianebiT saqarTvelos ruseTTan mierTebis Semdgomac am mxaris emblemas kvlav cxeni warmoadgens108.

agreTve Zalian sainteresoa kaxeTis gerbis meore, ase vTqvaT

sruli verisa sadac ZiriTad fars ukan kaxeTis samefos sadroSoebis (rusTvlis – baci mwvane, alaverdis – wiTeli, kuxeTis – yviTeli, qiziyis _ TeTri) almebia warmodgenili. am gerbs kidev ufro heraldikuri saxe aqvs sworkuTxa fariTa da mwvane droSis mpyrobeli yviTeli pegasiT.

somxiTis: bac yviTel (beJ) fonze, Subismpyrobeli heraldikuri

leopardi, zeviT gvirgvini da mze. Sirvanis: yviTelze, droSismWereli Sveli, droSaze

gamosaxulia rozetisebri ornamenti. lek-daRestnis: mwvane fonze, TeTri kldeebidan sanaxevrod

gamomxtari, movardisfro droSismpyrobeli mgeli. samcxe-saaTabagosi: mwvaneze, mwoliare TeTri xari (gavixsenoT,

rom ruseTis imperiaSi axalcixis gerbzec xari iyo gamosaxuli da es mxare cnobili iyo mecxoveleobiT) TeTri (vercxlis) droSiT, masze xmali ori sevadis varskvlaviT.

amave mxaris gerbis meroe nairsaxeobas vxvdebiT vaxuStisave

atlasSi oRond ukve sakuTriv calke samcxis rukaze datanil gamosaxulebaze: stilizebul mcenareuli ornametis CarCoSi, naturaluri feris loms (heraldikur leopards) upyria TeTri (vercxlis) alami xmliTa da ori sevadis varsklaviT.

qarTlis: wiTelze, erTmaneTisgan urTierT gadajvaredinebuli

skiptriT da xmliT gancalkevebuli mwoliare yviTeli lomi da Savi xari; zeviT Saravandediani varskvlavi.

41

svaneTis: gerbis nacrisfer (vercxlze) velze, daTvi mTebis fonze. daTvi SesaZloa zogadad mTis binadarTa simbolod miviCnioT.

ovseTis: wiTelze, Savi kldeebis fonze focxveri. ranis: bac mwvaneze (moyavisfro), kvadratSi Casmuli oboba

qseliTurT. vaxuSti batoniSviliseuli samxareo gerbebi etyoba umeteswil

adgilobrivi totemuri somboloebis safuZvelzea Seqmnili. amas isic gvafiqrebinebs, rom vaxuStis mier Sedgenili qarTlis da kaxeTis farebi gansxvavdeba ruseTis xelmwifeTa, zeviT xsenebul ~tituliarnikSi~ Setanili nimuSebisgan. arada batoniSvils uTuod ecodineboda maT Sesaxeb, vinaidan 1724 wlidan moskovSi cxovrobda da kavkasiis rukac swored ruseTSi moRvaweobisas Seqmna. totemuri warmoSobis varauds mxars umagrebs is faqtic, rom gerbebis umravlesobaSi centalur figuras cxoveluri animalisturi gamosaxulebebi warmoadgens, totemuri emblemebi ki, Tu ar vcdebiT, rogorc wesi flora-faunidan aris xolme warmomdgari. saerTod mosazreba gerbebis totemizmTan kavSiris Sesaxeb ucxo da axali ar aris109. am sakiTxs sakmaod did yuradRebas da mniSvnelobas aniWebda cnobili rusi heraldisti Teoretikosi, gerbTmcodneobis, rogorc damxmare saistorio disciplinis erT-erTi Camomyalibebeli iuri vasilis Ze arsenievi110. aqve unda aRiniSnos, rom lomi, xari, cxvari, iremi, taxi, Rori uZvelesi sakulto e. i. totemuri cxovelebia. maTi mravalferovani gamosaxulebani saqarTvelos praqtikulad mTel teritoriaze111 aris dadasturebuli. es cxovelebi (gansakuTrebiT: cxvari, daTvi, iremi, taxi, cxeni da sxv.) xSirad gvxvdeba xolme rogorc materialuri kulturis Zeglebze, iseve eTnografiul Tqmuleba gadmocemebSi Tu uZvelesi fesvebis mqone ritualur xalxur zeimebSi an dResaswaulebSi112.

Cvens mier totemurad miCneul emblematikas, vaxuSti xSirad Tavisi sakuTari konceptualuri danarTebiT azavebs. magaliTad, iseTi kldovani provinciebis gerbebSi, rogoric aris svaneTi, ovseTi, daRestani mTebis gamosaxuleba aris Sesuli; samefoebis (kaxeTi, imereTi, somxeTi; qarTlis gamoklebiT) farebSi gvirgvinia ganTavsebuli. moyvanili faqtebi miuTiTebs, rom saqme gvaqvs garkveul sistemasTan, e. i. mecnierul midgomasTan. aqedan gamomdinare Tamamad SeiZleba ganvacxadoT, rom gamosaxulebani WeSmaritad gerbebia da ara ubralod simbolur naxatTa krebuli. Zlier sainteresoa vaxuStiseuli gerbebis diplomatiur-politikur WrilSi ganxilva. Cvenis varaudiT es aris, ase vTqvaT didi saqarTvelos sapretenzio miwebis moniSvnis cda. Tanac, sruliad gaazrebuli da gaTviTcnobierebuli. amaze metyvelebs citata rukis, erTxel ukve damowmebuli mokle ganmartebidan: ~"axali daxazuli samefo iberiisa anu yovlisa saqarTvelosi. karTa

42

anu ruka romel ars orTa zRvaTa Soris~113. Semdeg modis CamoTvla im miwebisa, romelTac ekuTvnis gerbebi. rogorc vxedavT, citatidan naTlad Cans, rom saubaria saqarTveloze zRvidan zRvamde (Savidan kaspiisamde). e. i. qarTvel mefeT-mefeTa droindeli, nikofsiiTgan darubandamde saqarTvelos idea XVIII saukuneSi kvlav cocxlobda da heraldikaSic cxadad aisaxa. kavkasiis mxareTaTvis gerbebis SedgeniT vaxuSti batoniSvilma dasabami misca tradicias, romlis mixedviT mTeli regioni saqarTvelos prioritetiT erT heraldikur sivrced aRiqmeba. tradicia gaagrZela erekle II-m, roca traqtatis sabeWdavze misi gavlenis qveS moqceuli miwebis gerbebi ganaTavsa114 da, rac ar unda ucnaurad JRerdes, mogvianebiT igive tradicia ganagrZo, ruseTis imperiam, roca ukve imperiaSi Semavali saqarTvelos samefos ganvrcobili gerbis farSi yabardos, Cerqez TavadTa da somxeTis simboloebi Seitana115.

vaxuSti bagrationis gerbebi tipiuri magaliTia qarTuli gerbmcodneobis pirveli, ase vTqvaT, nacionaluri periodisa, romlis drosac naklebad iTvaliswinebdnen dasavluri heraldikis wesebs da Sesabamisad, simboloebic ufro adgilobriv tradiciaze dayrdnobiT iqmneboda116.

qarTulma samxareo heraldikam, rogorc aRiniSna, Semdgomi ganviTareba erekle II-is mefobis xanaSi hpova. 1783 wels gaformebuli georgievskis traqtatis sabeWdavze amotvifruli bagratovanTa mmarTveli dinastiisa da qarTl-kaxeTis samefos saxelmwifo gerbis garSemo ganlagebulia aTi momcro fari (oTx-oTxi marjvena da marcxena heraldikuri mxaridan da 2 qveidan)117. isini warmoadgenen mefe erekles xelisuflebas daqvemdebarebul miwebs, romelTa Soris aris, rogorc wminda qarTuli mxareebi, aseve saqarTvelos mimdebare, qarTl-kaxeTis samefos kuTvnili, ymadnafici Tu sapretenzio samflobeloebi. erekle II-m am provinciuli gerbebiT SeiZleba iTqvas gaagrZela is saqme, romelsac jer kidev vaxuSti batoniSvilma daudo saTave kavkasiis rukas darTul emblematikaSi da, romelic saqarTvelos gavlenis sferos moniSvnas isaxavda miznad. /erekle II-is didi beWedi/ (1-33 a. b.)

43

sabeWdavis yovel mcire, samxareo fars originaluri, rogorc Cans erekle II-is xanebSi samTavroebis gerbTaTvis gankuTvnili gvirgvini adgas Tavs, TviT es sagerbe farebi ki Semdegnairad gamoiyureba (aRweriloba mocemulia heraldikuri wesiT _ zevidan qveviT da macqerlisTvis marcxnidan marjvniv): I _ saqarTvelosi: gveleSapTan mebrZoli wm. giorgi; II _ qarTli: or isar gasobili mTa; III _ somxeTi: or mwvervalze moTavsebuli bibliuri noes kidobani; IV _ TaRis QqveS gamoxatuli RvTismSobeli xelebSi Cvili iesoTi da mamakacis sami figura, savaraudod bibliidan cnobili Sobisa da ~sami mogvis~ scena; V _ samgumbaTovani eklesia. gerbi SesaZloa erevnis saxanos ekuTvnodes, radgan mogvianebiT eCmiaZinis taZris msgavsi gamosaxuleba ruseTis imperiaSi Semavali erevnis guberniis gerbze iyo datanebuli118; VI _ isris mpyrobeli Sebrunebuli Seabjruli mklavi; VII _ iribad gamoxatuli Sebrunebuli aRmosavluri xmali; VIII _ aseve iribad gamoxatuli Sebrunebuli muSketi; IX _ gaqceuli mglisebri Sebrunebuli figura. Tu figura marTlac mgelia, maSin ar aris gamoricxuli fari ~lek-daRestans~ mivakuTvnoT, vinaidan CrdiloeT kavkasiis am mxares vaxuSti bagrationis gerbebSi swored mgeli ganasaxierebs; X _ cxenis msgavsi Sebrunebuli figura. Tu es asea SesaZlebelia gerbi kaxeTisa iyos.

aRwerili gerbebis umetesobis atribucia Zlier Wirs, vinaidan maTi kuTvnilebis pirdapiri miTiTeba qarTul heraldikasTan dakavSirebul vercerT wyaroSi an literaturaSi ver moviZieT, georgievskis traqtats darTuli erekle II-is titulSi CamoTvlili mis mflobelobaSi myofi qveynebis Tu mxareebis nusxas119 ki beWedze aRbeWdili zeviT CamoTvlili samxareo gerbebis rigi Tanmimdevrulad verasgziT ver esadageba.

guriis samTavros metad saintereso da originaluri gerbi aris amotvifruli q. Tbilisis saqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumis eqspoziciaSi gamofenil liTonis masiur filaze: oqros velian frangul farSi _ laTinuri jvriT daboloebuli marcxniv Caweuli sveti, mis ZirSi ki _ wina TaTebiT maxvilis mpyrobeli mwoliare heraldikuri leopardi; fari samTavro gvirgviniT damSvenebuli pavilioniT aris Semkuli. gerbi gamoqveynebuli aqvs stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi120. gerbi heraldikuri stilis damaxasiaTebeli niSnebiT XIX saukunis dasawyiss unda ganekuTvnebodes, amasTanave gasaTvaliswinebelia, rom kompozicia uTuod mxolod ruseTis imperiis xelisuflebis mier guriis samTavros saboloo gauqmebamde da quTaisis gubernias mierTebamde anu 1840 wlamde Tu iarsebebda121.

44

/guriis samTavros gerbis saxelmwifo saistorio muzeumidan/ (1-34) samegrelos samTavros originalur gerbs vxvdebiT, q. TbilisSi

mdebare xelovnebis saxelmwifo muzeumis oqros fondSi dacul dadianebis kuTvnil XIX saukunis or vercxlis langarze. TiToeuli WurWlis centrSi amokveTilia, e. w. franguli fari, gerbTmcodneobis wesebis mixedviT, oqros aRmniSvneli wertilovani daStrixvis mqone foniT da mosiarule verZis gamosaxulebiT; fars saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxami akravs gars. safiqrebelia, rom iseve rogorc samegrelos mTavrebis dadianebis gerbSi, am SemTxvevaSic verZis figura odiSis samTavros Zveli kolxidis maxloblad mdebareobaze da aqedan gamomdinare argonavtebis cnobil miTTan kavSirze unda migvaniSnebdes.

samxareo gerbebad SeiZleba miviCnioT agreTve, saqarTveloSi Semavali afxazeTisa da aWaris avtonimiuri respublikebis sabWoTa periodis gerbebic.

afxazeTis avtonomiuri respublikis gerbi erT-erTi uadreulesi iyo sabWoTa kavSiris avtonomiebis simboloebs Soris. sruliad afxaeTis sabWoTa III yrilobaze miRebuli 1925 wlis 1 aprilis konstituciiT damtkicebuli afxazeTis Tavdapirveli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: afxazeTis peizaJis rusulenovan warwerian: ~С. С. Р. Абхазия~, fonze oqros namgali da uro iyo aRbeWdili, gerbis zeda nawilSi mzis sxivebSi gamosaxuli xuTqimiani varskvlavi iyo moTavsebuli, yovelive ki TavTaviT, TambaqoTa da vaziT damzadebuli gvirgviniT iyo Semkuli. gerbs gars ertya wiTeli arSia abxazurenovani warweriT: ~Пролетарии всех стран,

соединяйтесь!~122. aRwerili gerbis miRebidan mcire xnis Semdgom, 1937 wels igi Seicvala da amieridan afxazeTis, iseve rogorc aWaris, saqarTvelos ssr-is Semadgeneli avtonomiuri warmonaqmnebis emblemebi TviT saqarTvelos ssr-is sagerbe kompoziciis identuri gaxda, mxolod im gansxvavebiT, rom afxazeTis simbolos afxazur enaze Sesrulebuli devizi: ~Пролетарии всех стран, соединяйтесь!~ erTvoda, aWarisas ki qarTulad da rusulad gadmocemuli warwera: ~aWaris assr~ hqonda Camatebuli123.

45

Tanamedrove pirobebSi aWarisa da gandakuTrebiT afxazeTis gerbebma kidev ufro meti aqtualoba SeiZina. Tavis droze 2000 wlis 26 ivniss aWaris avtonomiuri respublikis umaRlesma sabWom aWaris droSasTan erTad respublikis gerbic daamtkicda124: laJvardis velian mrgval farSi frTebgaSlili oqros arwivi mis zeviT ki arkiseburad ganlagebuli Svidi Svidqimiani oqrosave varskvlaviT. es gerbi faqtiurad zusti analogia iyo imxanad aWaris mmarTveli partiis ~aRorZinebis kavSiris~ emblemisa.

2004 wlis cnobili movlenebis Semdeg, saqarTvelos parlamentTan arsebuli heraldikis sabWosTan TanamSromlobiT aWaraSi damtkicda axali gerbi, romelis oficialuri blazonic (aRweriloba) Semdegnairia:

aWaris avtonomiuri respublikis gerbi warmoadgens talRiseburad gadakveTil heraldikur fars, centrSi mcire heraldikuri fariT.

mcire heraldikur farze mewamul velze gamosaxulia oqros jvris buniani, vercxlis Subosani, vercxlis gveleSapis ganmgmiravi, vercxlis cxenze amxedrebuli oqros Saravandediani vercxlis mxedari - wm. giorgi.

/aWaris Tanamedrove gerbi/ (1-35) faris pirvel nawilSi zurmuxtis velze gamosaxulia oqros

cixe. faris meore nawilSi laJvardis velze gamosaxulia sami oqros

moneta: ori - erTze. rac Seexeba simbolikis ganmartebas _ faris talRovani kveTa

mxaris zRvis siaxlovesTan aris dakavSirebuli. mcire farSi gamosaxuli wm. giorgi. warmoadgens saqarTvelos

saxelmwifo gerbis mTavar figuras, da mianiSnebs saqarTvelos saxelmwifos prioritetulobaze, rac aWaris avtonomiuri respublikis konstituciiT aris gansazRvruli.

faris pirvel nawilSi zurmuxtis velze gamosaxuli oqros cixesimagre saxelmwifos karibWes, uZveles gonios cixes gamosaxavs, zurmuxtis veli (feri) ki aWaris maradmwvane bunebaze mianiSnebs.

faris meore nawilSi laJvardis veli (feri) zRvas gamoxatavs, xolo sami oqros moneta baTumis ports, industriul da savaWro ganviTarebas, simdidres.

46

ruseTis mier waqezebulma afxazeTis TviTmarqvia mTavrobam 1992 wels miiRo afxazeTis heraldikurad sakmaod gaumarTavi gerbi, romlis funqcionirebasac araviTari saerTaSoriso samarTlebrivi safuZveli ar gaaCnia, iseve rogorc e. w. samxreT oseTis respublikis gerbs. amitom Cven aq ar SevCerdebiT am simboluri gamosaxulebebze msjelobiT, dainteresebulT SeuZliaT advilad moiZion xsenebuli emblematika internetSi, gansakuTrebiT rusul saZiebo internet-gverdebze.

saqarTvelos saqalaqo gerbebi

sagerbe gamosaxulebebis mravalferovani saxeobebidan saqalaqo gerbebi CvenSi erTi ugvianesTagani warmonaqmnia. sadReisod Cvens xelT arsebuli istoriuli monacemebis mixedviT, unda vivaraudoT, rom XIX saukunemde, anu ruseTTan SeerTebamde saqarTveloSi qalaqebs gerbebi ar gaaCndaT. yovel SemTxvevaSi am sityvis klasikuri evropuli mniSvnelobiT. sagvareulo, saxelmwifo Tu samxareo gerbebisgan gansxvavebiT maT arsebobas arc rusuli gerbTmcodneoba scnobs. Tumca, ZiriTadad numizmatikuri masalis safuZvelze unda vivaraudoT, rom saqarTvelos qalaqebs, SesaZloa antikuri xanidan moyolebuli da XVIII saukunis CaTvliT, hqondaT garkveuli simboloebi, romelic, rogorc Cans, zog SemTxvevaSi monetebze an raime sxva sagnebze daitaneboda xolme125. miuxedavad amisa, amJamad Cvens xelT arsebuli monacemebiT ver dasturdeba amgvar emblemaTa gadazrda saqalaqo gerbebSi, metic xsenebuli simboloebi, iSviaTi gamonaklisebis garda (mag. redut-kale anu yulevi), arc mogvianebiT rusebis mier Seqmnil municipalur gerbebs dasdebia safuZvlad. mokled rom iTqvas, sadReisod ar Cans pirdapiri bma uZveles savaraudoT saqalaqo emblemebsa da mogviano (XIX saukunis) municipalur gerbebs Soris.

yovelive zemoT Tqmulidan gamomdinare qarTuli saqalaqo gerbebis aRweras XIX saukunidan moyolebuli SevudgebiT da sadac, Cveni azriT, SesaZleblad CavTvliT maT savaraudo winamorbed uZveles emblematikasac SevexebiT.

rusul gerbTmcodneobiT istoriul literaturaSi arsebobs cnoba, rom jer kidev 1819 wels, anu sanam qarTul qalaqebs oficialuri gerbebi gauCndebodaT, generalma aleqsandre petres Ze ermolovma (sxvaTaSoris es swored is ermolovia, romelmac sastikad CaaxSo 1819-20 ww. guria-imereTis ajanyeba) sakuTari iniciativiT Seqmna saqarTvelos gerbis proeqti da agreTve apirebda warmoedgina Tavis mmarTvelobaSi (saimdrood generali saqarTvelos mTavarmarTebeli iyo) myofi yvela samazro qalaqis emblema126. samwuxarod, Cven ver SevZeliT am sayuradRebo, magram zedmetad mokle, mwiri cnobis gadamowmeba da sadReisod ar ZalgviZs imaze saubari Tu ra gamosaxulebebTan gvaqvs saqme, SemorCa isini Tu ara.

47

am sakiTxTan dakavSirebuli damatebiTi informacia verc CvenTvis misawvdomi werilobiTi, saarqivo Tu zepiri wyaroebidan movikvlieT.

mcire xnis Semdgom _ 1836 wels ruseTis Sinagan saqmeTa saministro cirkuliars ugzavnis gubernatorebs, romelTac unda SeetyobinebinaT, hqonda Tu ara maTdami daqvemdebarebul yvela qalaqs gerbi127. am dokumentis safuZvelze saqarTvelo-imereTis guberniis da kaspiis olqis, maTi mazrebisa da qalaqebis gerbebis oci proeqti iqna gagzavnili da ganxiluli saxelmwifo senatSi. proeqtebi SemuSavebuli iyo amierkavkasiis mxaris mTavar sammarTveloSi da swored maT safuZvelze 1843 wlis 21 maiss damtkicda oficialuri xelisuflebis mier dadasturebuli pirveli CvenTvis cnobili qarTuli saqalaqo gerbebi128.

1858 wels ruseTis imperiaSi adgilobrivi anu saqalaqo da samxareo gerbebis Seqmnis Tu gadaxedvis kidev erTi axali etapi daiwyo. heroldiis departamentis gadawyvetilebiT ruseTis yovel gubernias, olqs, mazras, qalaqs sakuTari gerbi unda hqonoda, xolo yvela administraciuli erTeulis is, ase vTqvaT Zveli gerbi, romelic ukve arsebobda klasikuri dasavleT evropuli heraldikis wesebis mixedviT unda Sesworebuliyo129.

mTeli XIX saukunis ganmavlobaSi mimdinareobda, rogorc qarTuli, aseve rusuli zogadsaimperio e. w. adgilobrivi anu municipaluri gerbTSemoqmedeba _ wlebis manZilze iqmneboda axali da modificirdeboda an xelaxla dgeboda mravali qalaqis, olqis Tu mazris Zveli gerbi.

aqve unda aRiniSos yofili mefisnacvlis Tavad mixeil simonis Ze voroncovis (cxovrobda 1782-1856 wlebSi; 1844-1854 wlebSi _ kavkasiis mefisnacvali130) roli ruseTis imperiis droindeli qarTuli saqalaqo gerbebis SeqmnaSi. igi friad aqtiur monawileobas iRebda XIX saukunis meore naxevarSi axali, heraldikurad da Sinaarsobrivad ufro gamarTuli municipaluri gerbebis SemuSavebis saqmeSi. heroldiis departamentisTvis gankuTvnil mis rCevebSi ki xSirad gamosWvivis adgilobrivi, qarTuli kulturisa Tu istoriis codna da misdami mowiwebuli damokidebuleba. amasTan dakavSirebiT sainteresoa, rom swored 1831-1843 wlebis periodSi, anu sqarTveloSi pirveli saqalaqo gerbTSemoqmedebis Jams Tavad voroncovis qveSevrdomad kavkasiaSi muSaobda, momavalSi _ 1851-1854 wlebSi ruseTis imperiis heroldmaisteri dimitri vasilis Ze ulianinski131.

qarTul saqalaqo gerbebs axali suli Caebera 2008 wels parlamentTan arsebuli heraldikis sabWos daarsebiT da qarTul teritoriul gerbebze muSaobis aRorZinebiT. komunisturi periodis uiSviaTesi gamonaklisebis garda (mag. q. Tbilisis simbolo da q. borjomis gerbismagvari emblema), es aris pirveli SemTxveva, rodesac saqalaqo gerbebi iqmneba qarTuli xelisuflebis mier, miTumetes saqarTvelos sruliad damoukidebeli saxelmwifos pirobebSi. amaasTan gansakuTrebiT sasiamovno aRsaniSnavia, rom yvela

48

axladSeqmnili gerbi absoluturad Seesabameba heraldikur kanonebs, gansxvavebiT komunisturi periodis simbolikisa.

Tbilisis guberniis, sagubernio qalaqis, mazrisa da cixesimagris gerbi

saimperio Sinagan saqmeTa saministros 1836 wlis

zemoTxsenebuli cirkuliaris safuZvelze 1843 wlis 21 maiss sankt-petrburgSi ruseTis imperiis mTavrobis mier damtkicda qalaq Tbilisis pirveli CvenTvis cnobili oficialurad gaformebuli gerbi, romelmac 1878 wlamde iarseba, vidre mas axliT Secvlidnen. imxanad rusul heraldikaSi wesad iyo qalaqis an mazris sagerbe faris zeda naxevarSi im guberniis gerbis nawilis ganTavseba, romlis SemadgenlobaSic Sedioda mocemuli dasaxlebuli punqti. es wesi mogvianebiT, XIX saukunis Sua xanebSi heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebis mmarTvelis baron kiones mier ganxorciebuli reformebisas ufro progresuli kanoniT Seicvala, razec qveviT gveqneba dawvrilebiTi saubari.

amrigad 1843 wlis 21 maiss umaRlesad

damtkicebuli da 1878 wlamde moqmedi Tbilisis saqalaqo gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: franguli fari Suazea gadakveTili. zeda naxevarSi moTavsebulia, Cvens mier ukve ganxiluli, saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis zemoTa nawili; qvedaSi: vercxlze _ merkuris kverTxi, farTo vaWrobis niSnad132. kverTxi oqros Seferilobisa Cans, arada liTonze liTonis

. (1-36) dataneba metad iSviaTi movlena aris heraldikaSi. am SemTxvevaSi gamonaklisi SesaZloa im farTo savaWro saqmianobis xazgasasmelad daiSva, romelsac qalaq Tbilisi awarmoebda imxanad. Tumca isic SesaZlebelia, rom Cvens mier sankt-peterburgSi Seswavlil “umaRlesad damtkicebuli saqalaqo da adgilobrivi gerbebis krebulSi” (SemoklebiT _ udsagk) Setanili am gerbis ferad gamosaxulebaze aRbeWdili kverTxi ara oqrosa aramed brinjaos an ubralod metalisfrad miviCnioT, vinaidan gerbis aRwerilobaSi figuris feri miTiTebuli ar aris, gerbTmcodneobaSi ki miRebulia zogierTi sagnis misi Cveuli, bunebrivi da ara maincdamainc heraldikuri SeferilobiT gamoxatva133.

merkuris kverTxs sxvagvarad kaducisac uwodeben. sazogadod, merkuri (laT.-rom.) igive hermesi (berZ.) Tavdapirvelad mesaqonleobis mfarvelad iTvleboda. mogvianebiT mas pativs scemdnen, rogorc mogzaurTa, despanTa da vaWarTa, saerTod vaWrobisa da yovelgvari Semosavlis mfarvel RmerTs. am ukanaskneli mniSvnelobiT hermesi _ merkuri zogjer gamoixateboda gvelebSemoxveuli kverTxiT. kaducad wodebuli es kverTxi xSirad gvxvdeba calkec, rogorc

49

ganviTarebuli vaWrobisa da warmatebis simbolo. merkuris Cafxutis an Ceqmebis damamSvenebeli frTebi aRniSnaven am RmerTisTvis damaxasiaTebel siswrafes da moqnilobas. frTebi agreTve kaducis kenwerozec Tavsdeba xolme134.

aRsaniSnavia rom, Tbilisis es SedarebiT Zveli gerbi datanebulia 1857-1858 wlebSi Tbilissa da borjoms Soris mimoqcevaSi myof markaze, romelic, rogorc cnobilia, pirveli markaa ruseTis imperiis istoriaSi135.

/Tbilisi gerbi iSviaT istoriul markaze/ (1-37) aqve unda SevCerdeT im cvlilebebze, romelic heroldiis

departamentis sagerbe ganyofilebis mmarTvelma baronma kionem Seitana rusul saqalaqo gerbTSemoqmedebaSi. reforma rusuli gerbTmcodneobis evropul standartebTan miaxloebas isaxavda miznad. 1857 wels sabolood damtkicebuli kanonebi mkacrad gansazRvravda yovelgvari administraciuli erTeulis (guberniis, mxaris, qalaqis, mazris, cixe-simagris da a. S.) sagerbe kompoziciis Sedgenis wesebs136. amieridan yvela gubernias erTi tipis gerbi da farsgare sagerbe Sesamkobeli unda hqonoda, saqalaqo da sxva adgilobrivi gerbebis farsgare Sesamkoblebi ki erTian sistemaSi moqceuliyo. am kanonTa mixedviT adgilobriv gerbebs mocemuli administraciuli erTeulis mosaxleobis, funqciis, mniSvnelobis gamomxatveli konkretuli sagerbe atributebi amSvenebda, guberniis gerbi ki sagubernio dasaxlebuli punqtis sagerbe faris zeda naxevris nacvlad, faris, figurebisgan dautvirTav e. w. Tavisufal nawilSi (ix. glosariumi) eqceoda. amasTanave gadawyda amieridan gerbebSi Semaval yvela figuras dasavleT evropaSi miRebuli klasikuri heraldikuri anu odnav stilizebuli da arqauli forma miniWeboda. moyvanil dadgenilebaTa xorcSesasxmelad mTel imperiaSi daiwyo Zveli gerbebis ganaxleba-gadaxalisebisa da axali aqamde ararsebulebis Seqmnis xangrZlivi procesi, romelsac 1850-ian wlebSi daedo dasabami da 1870-ianebis bolomdec ki ar iyo sruliad damTavrebuli. ase magaliTad, igive Tbilisis axali gerbis Seqmna 1858 wels gadawyda, sabolood ki igi mxolod 1878 wels damtkicda. es arc ise mokle eqskursi aucilebeli gveCvena zogadad ruseTis imperiaSi mimdinare gerbTmcodneobiT procesebSi gasarkvevad, raTa ufro srulyofilad warmovidginoT ris safuZvelze da ratom iRebda ama Tu im formas im xanebSi warmoqmnili qarTuli

50

adgilobrivi gerbebi, vinaidan es procesebi bunebrivia pirdapir exeboda maT.

amrigad 1858 wels heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebam gadawyvita Tbilisis guberniisa da misi qalaqebis axali gerbebis Seqmna. amasTan dakavSirebiT Tavis droze, jer kidev 1858 wlamde konsultacia sTxoves kavkasiis yofil mefisnacvals Tavad voroncovs. man Tbilisis guberniis gerbad warmoadgina: faris wiTel velze macxovris kvarTi, mis Tavze marjvnidan da marcxnidan TiTo qerubimi. proeqtis mxatvruli gamosaxuleba CvenTvis ucnobia, SemorCa mxolod aRweriloba. gerbSi wminda nawilebis ganTavsebis marTebulobasTan dakavSirebiT imperiis Sinagan saqmeTa ministri ruseTis wminda sinods daekiTxa, romelmac uxerxulad miiCnia amgvar siwmindeTa qalaqis gerbSi Setana137. amaze dokumenturad araferi miuTiTebs, magram vfiqrobT sinodi da ministri proeqtis winaaRmdeg imitom wavidnen, rom masSi mniSvnelovanwilad fiqsirdeboda bagrationTa uZvelesi sagvareulo simbolika.

sagerbe ganyofilebam sabolood

Tbilisis guberniis gerbis sruliad gansxvavebuli proeqti SeimuSava, romelic 1878 wlis 5 ivliss carskoe seloSi oficialurad damtkicda da mogvianebiT aseve Sevida “umaRlesad damtkicebuli saqalaqo da adgilobrivi gerbebis krebulSi138”: franguli fari, oqroze sevadis jvari, jvarze _ or moWril vercxlis xelSi oqros samyura rusuli jvari dadgmuli gadabrunebul vercxlis naxevarmTvareze; faris kuTxeebSi .

. (1-38) lomis oTxi moWrili mewamuli Tavi sevadis TvalebiT da eniT. farze _ saimperatoro gvirgvini, faris garSemo _ oqros muxis foTlebi laJvardis “andrias bafTiT” SeerTebuli.

kompoziciis simbolika Semdegnairad aixsneba: rusuli jvari miuTiTebs, rom saqarTvelo ruseTis SemadgenlobaSia da mis mfarvelobis qveS imyofeba; am jvris mWereli urTierTgadajaWvuli xelebi ruseT-saqarTvelos kavSirze mianiSnebs; amotrialebuli naxevarmTvare da lomis moWrili Tavebi ki imis aRmniSvnelia, rom saqarTvelo ruseTis imperiis mier sparseTisa da TurqeTis uRlisgan aris gamoxsnili139.

Cveni azriT, gerbi winamorbedTan SedarebiT gacilebiT uked aris heraldikurad gawyobili. masSi ZiriTadi, politikur-sarwmunoebrivi motivia _ gadatrialebul naxevarmTvareze Semdgari jvari qristianobis mier muslimTa damarcxebis maniSnebelia. aq unda gavixsenoT, rom swored 1878 wels daasrula ruseTma warmatebuli omi TurqeTTan da gerbis kompoziciaze SesaZloa am faqtmac iqonia gavlena.

51

imavrouladve aseTive Sinaarsis gerbebi Sedga qalaq Tbilisis, cixesimagrisa da mazrisTvis, oRond am administraciul erTeulTa gerbebis Sesaferisi farsgare sagerbe SesamkoblebiT. saqalaqo gerbs Tavs edga oqros samqonguriani koSkurisebri gvirgvini, garSemo ki aleqsandres bafTiT Sekruli oqros ori TavTavi ekra. amgvari ornamenti baron kioneseuli zemoTxsenebuli reformis Semdeg miuTiTebda qalaqis SemogarenSi mcxovrebi mosaxleobis miwaTmoqmedebiT saqmianobas; cixesimagris .

. (1-39) sagerbe fars Tavze edga vercxlis samqonguriani koSkisebri gvirgvini imperatoris droSebiT; samazro gerbs ki e. w. Zveli samefo gvirgvini amSvenebda140. am gerbTagan TiToeulma 1917 wlamde iarseba, vidre revoluciam mTeli rusuli saimperio heraldikuri praqtika ar mospo.

zemoT aRwerilTagan sruliad gansxvavebuli

gamosaxuleba aqvs moyvanili mixeil vadbolskis: gadakveTili franguli fari; zeviT _ Tbilisis guberniis gerbi _ sveticxovlis eklesia, qveviT _ savaraudod zurmuxtze wm. ninos jvari141. samwuxarod, wyaroTa uqonlobisa da avtorisuli miTiTeba-damowmebebis ararsebobis pirobebSi verafers vityviT gerbis warmoSobaze, an misi Seqmnis TariRze. miTumetes, rom TviT guberniis emblemac sxvagvaria _ sveticxovlis msgavsi eklesia. sanqt- . .

. (1-40) peterburgSi mdebare ruseTis centralur saistorio arqivSi (rcsa) amgvari da vadbolskis mier moyvanili kidev ramdenime CvenTvis ucnobi warmoSobis saqalaqo gerbis veraviTar kvals ver mivakvlieT. Tavs uflebas mivcemT gamovTqvaT frTxili varaudi: xom ar aris es general ermolovis mier Sedgenili gerbebis swored is proeqtebi, romlebzec Cven ukve visaubreT zeviT da romelTa Sesaxebac mokled mogviTxrobs cnobili rusi heraldisti soboleva. yovel SemTxvevaSi Tamamad SeiZleba iTqvas, rom Tbilisis es gerbi arasdros yofila oficialurad damtkicebuli ruseTis saimperio mTavrobis mier.

1989 wels, saqarTveloSi erovnuli TviTSegnebis gamococxlebasTan erTad, warmoiSva idea Seqmniliyo dedaqalaqis gerbi. wamowyebis moTaved mogvevlina mxatvari emir burjanaZe. Temis garSemo, gazeT "TbilisSi" gaimarTa polemika, romelsac sakmao xnis manZilze, sxvadasxva (1-41) avtorTa ramdenime statia mieZRvna142.

52

TavisTavad faqti raTqmaunda misasalmebeli iyo (miTumetes saimdrood), magram midgoma _ absoluturad araprofesionaluri.

kompoziciis ZiriTadi motivia mxarze gonio gadebuli xoxobi, romelic qalaqis daarsebasTan dakavSirebuli cnobili legendidan mogvevlina. mTlianobaSi e. w. gerbis heraldikurad aRwera gaWirdeba, amitom mxolod oriod SeniSvniT SemovifarglebiT. ar SeiZleba gerbi Seiqmnas gerbmcodneobis kanonTa sruli ignorirebiT. upirveles yovlisa gasaTavisebelia, rom, viTarc gerbebis erT-erT lakonur ganmartebaSi aRiniSneba: "gerbi ewodeba memkvidreobiT gardamaval simbolur gamosaxulebas, romelic dgeba garkveuli wesebis (sic) safuZvelze"143.

emir burjanaZis qmnilebaSi ar ganirCeva mkacrad dawesebuli heraldikuri ferebi, ar aris gamokveTili fari, gauTvaliswinebelia heraldikis erT-erTi uryevi wesi, romlis mixedviTac gerbSi yovlad miuRebelia raime warweris Casma.

quTaisis guberniis, mazrisa da sagubernio qalaq quTaisis gerbi quTaisis Tavdapirveli 1843 wels Seqmnili gerbi Semdegnairad gamoiyureboda:

gadakveTili franguli fari; zeda naxevarSi _ saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawili; qvedaSi _ vercxlis fonze, marcxnidan marjvniv momdinare ori daklaknili laJvardovani zoli, romelic erTmaneTs erwymis, maT Tavze zeTisxilis toti. yovelive es ganasaxierebda mdinareebs rionsa da yvirilas da am mxareSi, rogorc Cans imereTi (1-42) igulisxmeba, msxmoiare zeTisxilis xeebs144.

1858 wels heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi quTaisis guberniis, mazrisa da TviT qalaq quTaisis axali gerbebis proeqtebis SemuSaveba daiwyo. amasTan dakavSirebiT kavkasiis yofilma mefisnacvalma Tavadma voroncovma quTaisis guberniis gerbad mewamul velian farze oqros sawmisi warmoadgina. kompozicias Tavs unda sdgomoda orTaviani saimperatoro arwivi, romelic fars zevidan gadaafarebda frTebs. imavdroulad voroncovma samazro gerbis poeqtic Seqmna: gadakveTili faris zeda nawilSi quTaisis guberniis gerbi ganaTavsa, qvedaSi ki _ laJvardis fonze wm. andria pirvelwodebulis jvari. andrias jvris simbolos mocemul gerbSi moTavseba imiT aixsneboda, rom am wmindanma pirvelma iqadaga qristianoba kolxeTSi, anu igive imereTSi145.

imperiis yofilma Sinagan saqmeTa ministrma bibikovma, romelic imxanad aseve sakmaod aqtiurad iyo CarTuli saqalaqo gerbTSemoqmedebaSi, orive proeqti Zlier moiwona, Tumca SeniSna, rom ufro marTebuli iqneboda oris nacvlad guberniasac, mazrasac da qalaqsac erTi gerbi hqonoda, vinaidan yvela am erTeulis administracia erTsadaimave centrSi anu quTaisSi iyo ganTavsebuli.

53

es mosazreba sagerbe ganyofilebamac gaiziara146. sabolood oqros sawmisis varianti SeirCa mciredi SesworebebiT: gerbis oqros veli zurmuxtisaTiT Seicvala, verZis oqrosave sakidi ki ruseTis imperiis trikolori droSis ferebiT gaewyo. Sesworebani imiT iyo motivirebuli, rom quTaisis gerbi ferebiT gamorCeul yofiliyo identuri Sesaxedaobis avstriuli da espanuri oqros sawmisis saqveynod cnobili ordenebisgan147.

/quTaisis guberniis gerbi. 1870 w./ (1-43)

amrigad 1870 wlis 29 oqtombers qalaqma axali gerbi miiRo: franguli faris zurmuxtis velze, ruseTis imperiis ferebis (Savi, oqrosferi, TeTri) bafTaze Camokidebuli oqros sawmisi148. sagubernio gerbis fars Tavs adgas saimperatoro gvirgvini, garSemo ki andrias bafTiT SeerTebuli muxis oqros foTlebi akravs; samazro fars _ Zveli samefo gvirgvini; xolo saqalaqos _ oqros samqonguriani koSkisebri gvirgvini. samazro da saqalaqo farebs, orives gars artyia aleqsandres bafTiT SeerTebuli vazis ylortebi, imis niSnad, rom, gerbis SemqnelTa dakvirvebiT imereTis tyeebSi metad gavrcelebuli iyo xeebs Semoxveuli veluri vazis jiSi149.

ra SeiZleba iTqvas quTaisis am ori gerbis Sesaxeb: Tu pirveli maTgani mTlianad geografiuli garemos mixedviT aris Sedgenili, meoreSi aqcenti marTebulad aris gadatanili qalaqis da zogadad mxaris istoriul warsulze, kerZod miTze argonavtebis Sesaxeb. marTalia vizualurad orive gamosaxuleba misaRebia, mainc, Cveni azriT, gviandeli varianti gacilebiT ukeTesia. saerTod, q. quTaisis 1870 wlis gerbi saqarTvelos saqalaqo gerbebs Soris erT-erTi uTvalsaCinoesia daxvewilobiT, martivi gemovnebiani SesrulebiTa da swori konceptualuri midgomiT.

quTaisis oficialurad damtkicebuli orive gerbi Sesulia sagerbe ganyofilebis mier Sedgenil ruseTis imperiis ~umaRlesad damtkicebuli~ saqalaqo da samxareo gerbebis dasuraTebul krebulSi150.

54

mixeil vadbolskis qalaq quTaisis gerbad mxolod oqros sawmisiani varianti aqvs warmodgenili yovelgvari damatebiTi Sesamkoblebis gareSe151.

2009 wlis 25 Tebervals quTaisis sakrebulos mier damtkicda heraldikis sabWosTan erTad SemuSavebuli Semdegi gerbi: gerbis fari gadakveTilia da iyofa 2 nawilad. Ppirvel nawils uWiravs faris 2/3, romlis zurmuxtis velze gamosaxulia oqros sawmisi. faris meore nawilSi (faris 1/3) laJvardis velze gamosaxulia antikuri oqros xomaldi.

gerbis fars zemoT moTavsebulia oTxkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo oqros gvirgvini. heraldikis komisiis gadawyvetilebiT amgvari

(1-44) gvirgvinebi miekuTvneba saqarTvelos yofil dedaqalaqebs.

gerbis fars gars artyia vazis foTlebis oqros ornamenti. fars qvemoT moTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis

zurmuxtis velze gamosaxulia oqroTi devizi – `quTaisi” da heraldikuri ori oqros jvari. bafTis reversi aris oqrosi.

gerbSi orive simbolo oqros sawmisic da antikuri xomaldic rasakvirvelia mianiSnebs argonavtebis legendaze da Zveli kolxeTis samefoze, romlis dedaqalaqic garkveul periodSi quTaisic iyo.

baTumis saolqo da saqalaqo gerbi

1857 wels ruseTis imperiis heroldiis departamentis sagerbe

ganyofilebis mier SemuSavda baTumis saolqo da saqalaqo gerbi.

igi ase gamoiyureboda: talRisebrad gadakveTili franguli fari; zeviT _ mewamul fonze sami oqros moneta ori erTze; qveda vercxlis nawili carielia. talRovani kveTa mxaris Sav zRvasTan siaxloveze miuTiTebs. monetebi ki SemqmnelTa azriT imas aRniSnavda, rom baTumis portis ruseTs mierTeba momavalSi metad waadgeboda imperiis industriisa da vaWrobis ganviTarebas. saolqo fars Tavs

(1-45) adgas imperiis saolqo gerbebis Sesaferi e. w. Zveli samefo gvirgvini. xolo baTumis, viTarc saporto qalaqis gerbis ukan iribad aris gadajvaredinebuli oqros ori Ruza, Tavze ki fars vercxlis samqonguriani koSkisebri gvirgvini adgas152.

55

aRsaniSnavia, rom 1857 wels baTumi jer kidev ar Sedioda ruseTis imperiaSi, aqedan gamomdinare unda miviCnioT, rom heroldiis departamentis 1857 wliT daTariRebuli saarqivo saqmeTwarmoebiT dokumentSi baTumisa da baTumis olqis gerbis proeqtTan dakavSirebuli furclebi mogvianebiT aris Camatebuli.

gerbi sabolood 1881 wels datkicda, magram imxanad baTumis olqi quTaisis gubernias Seerwya. amrigad darCa mxolod saqalaqo sagerbe fari, romelSic martooden is cvlileba Sevida, rom zeda marjvena Tavisufal nawilSi quTaisis guberniis gerbi moTavsda153.

saqarTvelos parlamentTan

arsebuli heraldikis sabWos monawileobiT Seqmnili da qalaqis sakrebulos mier 2009 wlis 30 oqtombers damtkicebuli baTumis axali gerbi ase gamoiyureba:

gerbis faris laJvardis vels kveTs sami vercxlis yabiwi (marjvnidan marcxniv). faris centrSi moTavsebulia mcire fari, romelic talRiseburad gayofilia or nawilad; I nawili

(1-46) _ mewamul velze sami oqros moneta. II nawili warmoadgens vercxlis vels.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo oqros gvirgvini.

gerbis fars ukan jvaredinad moTavsebulia ori oqros Ruza.

gerbis fars gverdebze da qveviT Semoyveba vercxl-laJvardis bafTa, romlis vercxlis velze sevadiT Cawerilia devizi _ `baTumi~.

mocemuli gerbis koncefcias warmoadgens qalaq baTumis istoriul-kulturologiuri warsulisa da dRes arsebuli politikur-samarTlebrivi statusis asaxva.

baTumi, rogorc aWaris avtonomiuri respublikis dedaqalaqi unda dafiqsirebuliyo baTumis saqalaqo gerbSi. amitom istoriuli gerbis fari moTavsda aWaris avtonomiuri respublikis droSis vercxl(TeTr)-laJvardovan velze. vinaidan es ferebi _ vercxl(TeTr)-laJvardi _ iTvleba aWaris saidentifikacio da simbolurad gadmomcem ferebad.

istoriuli gerbis talRovani gadakveTa qalaqis zRvasTan siaxloves miuTiTebs. amisave mimaniSnebelia da agreTve saporto qalaqis aRmiSvnelia gerbis fars ukan moTavsebuli gadajvaredinebuli oqros Ruzebi.

gerbis fars zemoT moTavsebulia qalaqis statusis aRmniSvneli samkoSkiani (cixe-simagris formis) oqros gvirgvini, gansxvavebiT sxva

56

saqalaqo gerbebidan, romelTa gvirgvinebi vercxlisaa, radgan baTumi avtonomiuri regionis centria.

istoriuli gerbis faris I nawilSi moTavsebuli monetebi qalaq baTumis istoriul, savaWro-sazRvao mniSvenlobis aRmniSvnelia.

sasiaovnoa, rom axali gerbi srulad inarCunebs Zvel simbolur tradicias da amasTanave iZens axlebur elementebsac.

foTis saqalaqo gerbi

imxanad quTaisis guberniaSi Semavali samazro qalaq foTis gerbi 1868 wels SeimuSava senatTan arsebuli heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebam. manamde foTs oficialurad dagenili gerbi ar hqonia.

sagerbe ganyofilebis ufrosis

kiones miTiTebebis mixedviT Sedgenili kompozicia amgvarad gamoiyureboda: franguli fari; vercxlze mewamuli mrgvali, kbilanebiani koSki Ria karibWiT, vercxlis SovebiTa da fanjrebiT; mTlianad farze _ laJvardis talRovani qamari; zeda marjvena Tavisufal nawilSi _ quTaisis guberniis gerbi. sxva samazro qalaqebisebr foTis sagerbe farsac vercxlis samqonguriani koSkisebri

(1-47) gvirgvini adgas Tavs, ukan ki erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli da alqsandres bafTiT gadabmuli oqros ori Ruza uZevs154.

kioneseuli ganmartebiT koSki qalaqis simagreebze miuTiTebda talRovani qamari ki gamorCeul mdebareobaze _ Sav zRvasa da paliastomis tbas Soris155.

2005 wlis 28 oqtombers qalaqis sakrebulos gadawyvetilebiT damtkicda foTis axali gerbi: mewamul velian frangul farze oqros koSi, faris laJvardis talRovani daboloeba gamijnulia ZiriTadi nawilisgan vercxlis talRovani zoliT; mcire farSi laJvardis velze oqros sawmisi.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini. amgvari gvirgvini miekuTvneba yvela municipalur qalaqs saqarTveloSi.

(1-48) gerbis fars ukan jvaredinad moTavsebulia ori oqros Ruza.

57

gerbis kompozicia moxdenilad iTavsebs foTis istoriuli gerbis figurebs, oqros sawmisis legendis motivsa da qalaqis zRvasTan siaxlovis aRmniSvnel gamosaxulebebs.

rusTavis gerbi

2009 wlis 9 ianvars q. rusTavis sakrebulos dadgenilebiT damtkicda heraldikis sabWos monawileobiT Sedgenili saqalaqo gerbi:

gakveTili franguli faris marjvena nawili mewamulia, marcxena _ vercxlis.

mTliani faris TavSi, marjvniv mewamul velze moTavsebulia saqarTvelos droSidan dasesxebuli mcire vercxlis jvari, marcxniv _ vercxlze mewamuli xuTqimiani titularuli gvirgvini.

farze moTavsebulia ori sartyeli – 1. galavani 2. mdinare. galavanic da mdinare ori feriT aris gamosaxuli: marjvena nawili, moTavsebuli mewamul velze vercxlisaa, marcxena _ vercxlis velze mewamulia. galavnis Tavze, mrjvniv moTavsebulia vercxlis wm. giorgis jvari, marjvniv _

(1-49) mewamuli gvirgvini. fars zemoT moTavsebulia vercxlis samkoSkiani (cixe-simagris

formis) saqalaqo gvirgvini. fars qvemoT moTavsebulia devizi, romlis devizis bafTis

vecxlis velze mewamuliT Cawerilia _ ~rusTavi~. mdinaris sartyeli md. mtkvarze migvaniSnebs, galavani

mianiSnebs rom rusTavi aris Tbilisis karibWe da damcavi zRude, jvari saepiskoposoze, xolo gvirgvini erTxans saufliswulo teritoriaze.

goris samazro da saqalaqo gerbi

1843 wlis 21 maiss qalaq goris gerbad Semdegnairi gamosaxuleba damtkicda: gadakveTili franguli fari; zeviT _ saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawili; qveviT _ laJvardis fonze oqros amomavali mziT ganaTebuli vercxlis Zveli dangreuli koSki. kompozicia imas ganasaxierebda, rom ruseTis mfarvelobaSi xalxs aRar sWirdeba mazraSi mimofantuli simagreebi; koSkis aqeT-iqiT xorblis TiTo oqros zvini ki puris

(1-50) yanebis siuxves

58

mianiSnebda156. TavisTavad mze, cnobili rusi gerbmcodnis vinkleris mixedviT, WeSmaritebis, simarTlis, sibrZnisa da nayofierebis simbolod aRiqmeboda157.

centralur figuraTa (mze da koSki) rusebiseul ganmartebaSi aSkarad gamosWvivis imperiuli demagogia. igive SeimCneva zogierT sxva saqalaqo gerbSic. yuradRebas iqcevs agreTve is, rom saimdrovod, goris da zogadad qarTlisTvis xorbleuli kulturebia damaxasiaTebeli da ara xexili.

1858 wels axali gerbebis SemuSavebis gamo kavkasiiis yofilma mefisnacvalma voroncovma sagerbe ganyofilebas goris sagerbe farSi zvinis moTavseba SesTavaza. ganyofilebis ufrosma miiCnia, rom aseTi simbolo ruseTis bevr sxva qalaqsac aqvs da gansxvavebuli proeqti warmoadgina: frangul farze (velis feri ar aris aRniSnuli) mewamuli andrias jvari damZimebuli oqros xuTi TavTaviT158. Semdeg arc es varianti iqna gaziarebuli da sabolood goris gerbad amgvari kompozicia damtkicda: oqros velian frangul farze (1-51) mewamuli, kbilanebiani, naxevrad Camongreuli koSki; fars kveTs laJvardis qamari damZimebuli oqros sami TavTaviT; faris zeda marjvena Tavisufal nawilSi _ Tbilisis guberniis gerbi. goris samazro gerbs 'Tavs adgas e. w. Zveli samefo gvirgvini. saqalaqo gerbs ki gars akravs aleqsandres bafTiT Sekruli oqros TavTavebi, mxaris mosaxleobis miwaTmoqmedebiTi saqmianobis aRsaRniSnavad da agvirgvinebs vercxlis samqonguriani koSkisebri gvirgvini159.

m. vadbolskis ~"saqarTvelos heraldikur simbolikaSi"~ qalaq goris gansxvavebuli gerbia mocemuli: gadakveTil frangul fariSi, zeviT Tbilisis guberniis gerbi _ qarTuli tipis eklesia aris ganTavsebuli; qveviT _ cixesimagre160.

(1-52)

Telavis samazro da saqalaqo gerbi

samazro qalaq Telavis 1843 wlis 21 maiss ruseTis imperiis mier damtkicebuli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: gadakveTili franguli fari; zeviT _ saqarTvelo-imereTis gerbis nawili; qveviT _ zurmuxtis velze yurZnis mtevani foTlebiT, venaxebisa da Rvinis farTo warmoebis niSnad161. (1-53)

59

1858 wels axali gerbis Sesaqmnelad heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebam kavkasiis mefisnacvlis Tavad voroncovis proeqts mimarTa. masSi erTaderTi figura iyo gamosaxuli _ naturaluri saxiT warmodgenili yurZnis mtevani. voroncoviseuli varianti mxolod nawilobriv gaiziares, radgan

heraldikis kanonebis gaTvaliswinebiT dauSveblad iqna miCneuli gerbSi sagnebis maTi bunebrivi saxiT warmoCena. am proeqtis safuZvelze Sedga Telavis mazris axali gerbi: frangul farSi, vercxlis velze ganlagebulia yurZnis ori zurmuxtis mtevani Sveulad, xolo Tarazulad _ yurZnisave ori zurmuxtis foToli; zeda marjvena Tavisufal nawilSi ki Tbilisis guberniis gerbia moTavsebuli. orive figura (mtevnebi da foTlebi) proeqtisgan gansxvavebiT (1-54) stilizebuli formiT aris

Sesrulebuli. saqalaqo gerbs Tavs adgas vercxlis samqonguriani koSkisebri gvirgvini, xolo mosaxleobis mevenaxeobiT dakavebis aRsaRniSnavad gars artyia aleqsandres bafTiT SeerTebuli vazis totebi. rac Seexeba samazro gerbis fars, mas e. w. Zveli samefo gvirgvini amSvenebs162. sakuTriv Telavis gerbis mixeil vadbolskiseuli varianti zustad emTxveva 1843 wels damtkicebul gerbs. gansxvavebulia mxolod zeda nawili, sadac saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawilis nacvlad, Tbilisis guberniis, CvenTvis mxolod mixeil vadbolskis wignidan cnobili, simbolo _ qarTuli stilis eklesia aris moTavsebuli163.

unda iTqvas, rom Telavis gerbis yvela varianti kargad asaxavs qalaqis, zogadad mxaris garemosa da misi mosaxleobis ZiriTad saqmianobas. amasTanave (1-55) yoveli maTgani sakmaod maRal donezea Sesrulebuli da qarTuli saqalaqo heraldikis mSvenebas warmoadgens.

axalcixis samazro, saqalaqo da cixesimagris gerbi

1843 wlis 21 maiss saqarTvelos sxva umniSvnelovanes dasaxlebebTan erTad ruseTis imperiis mTavrobam qalaq axalcixis gerbic daamtkica, romlis gadakveTili franguli faris zeda naxevarSi saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawili ganTavsda; xolo qvedaSi _ mewamul fonze, Zveli cixesimagris kedeli, mis marjvniv-marcxniv ki _ siuxvis rqa da balaxis mZovari

(1-56) Zroxa, am mxareSi saZovrebis

60

simravlisa da miwis nayofierebis aRsaniSnavad164. aRwerili gerbi nawilobriv metyvelia: galavani qalaqis saxelwodebaze migviTiTebs _ axal-cixe;

gamosaxulebaSi cixis kedeli SesaZloa imis xazgasasmeladac moTavsda, rom ruseT-TurqeTis omis dros reseTis imperiis jarma, qarTuli moxalise miliciis aqtiuri daxmarebiT, didi brZolebis Sedegad aiRo axalcixis cnobili simagre.

"siuxvis rqis" legenda momdinareobs Zveli miTidan, romlis mixedviT zevsi gamozarda Txa amalTeam. am Txis rqas jadosnuri Tviseba miewereboda: mis mflobels SeeZlo mieRo yovelive, rasac isurvebda. aqedan warmoiqmna, Sexeduleba siuxvis rqaze, viTarc yovelgvari simdidrisa da kaTildReobis simboloze. am emblemis gamoxatva miRebuli iyo ara mxolod cxovelis rqis formiT, aramed misi msgavsi kalaTis an WurWlis saxiTac, romlidanac xili, yvavilebi, TavTavebi, monetebi da Zvirfaseuloba cvivoda. siuxvis rqas gerbebSi metwil maSin aTavsebdnen xolme, roca simdidre da keTildReoba sasargeblo SromiT an vaWrobiT moixveWeboda165.

farSi aseve aRbeWdili xaris figura ganviTarebul mecxoveleobasa da saZovarTa simravleze miuTiTebda.

axalcixis es, ase vTqvaT Zveli gerbi Sesulia sagerbe ganyofilebis mier Sedgenil ruseTis imperiis ~umaRlesad damtkicebuli~ saqalaqo da samxareo gerbebis dasuraTebul krebulSi166.

1858 wels heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi, Tavad voroncovis mier SemuSavebuli da Sinagan saqmeTa ministris bibikovis mier mowonebuli sagerbe proeqtis mixedviT axalcixis samazro, saqalaqo da sacixesimagro gerbi Seadgines: sevadis velis mqone frangul farze, vercxlis sami talRovani mcire qamari; zeda marjvena Tavisufal nawilSi _ imereTis guberniis gerbi167. Semqnelni SeniSnavdnen, rom vinaidan axalcixis mazra, maTi azriT, mineraluri wylebis garda sxva arafriT aris gamorCeuli, gadawyda mxaris es simdidre zemoT aRwerili sami talRovani xaziT gamoxatuliyo168. samazro gerbs Tavs edga ~Zveli samefo gvirgvini~, saqlaqos da sacixesimagros ki _ saimperatoro orTaviani arwiviT Semkuli vercxlis samqonguriani koSkovani gvirgvini; samive daniSnulebis sagerbe fars aleqsandres bafTiT Sekruli erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli ori saimperatoro Standarti hqonda zurgs ukan amodebuli169.

qalaq axalcixis gerbad mixeil vadbolskis absoluturad gansxvavebuli gamosaxuleba mohyavs: gadakveTili franguli fari; zeviT, imereTis guberniis gerbi _ zurmuxtze oqros sawmisi; qveviT _ didi borblebiani guTani170. (1-57)

61

ozurgeTis samazro da saqalaqo gerbi

1843 wlis 21 maiss sanqt-peterburgSi

oficialurad damtkicebuli guriis mxaris umTavresi qalaqis ozurgeTis pirveli Cvenamde moRweuli gerbi, romelic sagerbe ganyofilebis mier Sedgenil ruseTis imperiis ~umaRlesad damtkicebuli~ saqalaqo da samxareo gerbebis dasuraTebul krebulSi guriis mazris gerbad moixsenieba, Semdegnairad gamoiyureboda: gadakveTili franguli faris zeda naxevarSi saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawili iyo

(1-58) ganTavsebuli; xolo qvedaSi _ vercxlze guTani, mis Tavze ki _ yurZnis mtevnebiani vaziT garsSemoxveuli zeTisxilis rto. gerbis simbolika mxaris bunebis gansakuTrebul msxmoiarobasa mianiSnebda171.

XIX saukunis Sua wlebSi mTeli ruseTis imperiis masStabiT wamowyebuli administraciul gerbebTan dakavSirebuli, Cvens mier ukve ganxiluli heraldikuri reformis farglebSi, kavkasiis yofilma mefisnacvalma Tavadma voroncovma 1858 wlisTvis heroldiis departamentSi ozurgeTis samazro da saqalaqo gerbis proeqti warmoadgina: gadakveTili franguli faris zeda naxevarSi _ saqarTvelo-imereTis guberniis gerbis nawili; qvedaSi ki _ oqros fonze gamosaxuli vazSemoxveuli xe, mazraSi gavrcelebuli tyeebisa da vazis siuxvis niSnad172.

sagerbe ganyofilebam miiCnia, rom proeqti ~arc Tu ise Sesabameboda~ evropuli heraldikis kanonebs173. miuxedavad amisa, kompozicia Sinaarsobrivad moiwones, amitom gadawyda pirveladi proeqtiseuli simbolikis SenarCunebiT axali heraldikurad ufro gamarTuli gerbi Seqmniliyo: franguli faris oqros velze zurmuxtis xe gamoixata; xolo TviT fari oqros sami yurZnis mtevniT datvirTuli mewamuli qamriT gadaikveTa; gerbis zeda marjvena Tavisufal nawilSi ki quTaisis guberniis gerbi ganTavsda. samazro gerbs e. w. Zveli samefo gvirgvini edga Tavs, saqalaqos ki _ vercxlis samqonguriani koSkisebri; amasTanave orive gerbi aleqsandres bafTiT SeerTebuli vazis oqros rtoebiT iyo garSemortymuli. amrigad gerbis swored es varianti gadaeca imperiis heroldmaisters misTvis ~Semdgomi svlis misacemad~174.

~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ mixeil vadbolskis ozurgeTis gerbad Tavad voroncoviseuli proeqtis identuri gamosaxuleba mohyavs175. (1-59)

62

samtrediis gerbi parlamentTan arsebuli heraldikis sabWosTan TanamSromlobis Sedegad sametrediis sakrebulos 2008 wlis 3 oqtombris dadgenilebiT damtkicda qalaqis Semdegnairi gerbi: franguli faris laJvardis velze vercxlis gafrenili mtredi, fars gaaCnia zurmuxtis daboloeba. fari dagvirgvinebulia vercxlis samkoSkiani galavniT, xolo fars qveviT vercxlis sadevize bafTaze sevadis warwera _ ~samtredia~ aris datanili. cxadia gerbi metyvelia da simbolika gamomdinareobs qalaqis dasaxelebidan.

(1-60) borjomis gerbi

2009 wlis 19 agvistos q. borjomis sakrebulom heraldikis

sabWosTan TanamSromlobiT daamtkica Semdegi saxis saqalaqo gerbi: gakveTil-gadakveTili franguli

faris I nawilSi _ mewamul velze vercxlis iremi, II nawilSi _ laJvardis velze vercxlis wyaro, III nawilSi _ vercxlis velze sami zurmuxtis naZvi, romelTagan zeda marcxena naZvi naxevrad aris gamosaxuli. IV nawilSi _ zurmuxtis velze vercxlis sami naZvi, romlis zeda marjvena naZvi naxevrad aris gamosaxuli.

fars zemoT moTavsebulia vercxlis samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo gvirgvini

fars qvemoT moTavsebulia devizi. devizis bafTis vecxlis velze sevadiT Cawerilia _ ~borjomi~.

(1-61) gerbis kompozicia ZiriTadad agebulia komunistur periodSi

Sedgenili borjomis gerbisebri simbolos safuZvelze, magram gamosaxuleba srulyofilad aris gamarTuli heraldikis kanonebis Sesabamisad. gerbis figurebi mianiSnebs mxareSi gavrcelebul florasa da faunaze, wyaro ki raTqmaunda borjomis cnobil samkurnalo wylebze miuTiTebs.

63

bolnisis gerbi

bolnisis sakrebulom 2009 wlis 30 marts daamtkica heraldikis sabWosTan SeTanxmebuli saqalaqo gerbi:

franguli faris mewamuli velis centrSi vercxlis wreSi Casmuli vercxlisave bolnuri jvari.

fars zemoT moTavsebulia vercxlis samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo gvirgvini

fars qvemoT moTavsebulia devizi. devizis bafTis vercxlis velze sevadiT _ asomTavruli anbaniT Cawerilia _ ~bolnisi~.

kompozicia bunebrivia asaxavs mocemul raionSi mdebare bolnisis sionis taZarze

(1-62) gamokveTil e. w. bolnur jvars, romelic esoden gavrcelebulia saqarTveloSi da warmoadgens jvris sruliad originalur gamosaxulebas.

marneulis gerbi

gerbis fari horizontaluradaa gayofili

mewamul da vercxlis velebad. pirveli nawili _ mewamul velze sami oqros lomi. meore nawili _ vercxlis vels Suaze yofs mewamuli xidis msgavsi sartyeli. velis pirvel (zeda) nawilze moTavsebulia mewamuli jvari.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini.

fars qvemoT moTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis verclis velze sevadiT Cawerilia devizi (1-63) - ~marneuli~. bafTis reversi mewamulia.

lomebi gamoxatavs vaxuSti batoniSviliseul cnobas lomTa goris Sesaxen, xolo xidisebri sartyeli _ wiTel xids, Tanamedrove saqarTvelos karibWes.

walenjixis gerbi walenjixis sakrebulom heraldikis sabWosTan konsultaciebis Sedegad 2009 wlis 31 marts daamtkica Semdegi saxis saqalaqo gerbi:

gerbis faris laJvardis veli wm. andrias vercxlis jvriT gayofilia 4 velad. pirvel nawilSi gamosaxulia oqros sawmisi. faris centrSi moTavsebulia mcire fari.

64

mcire faris mewamuli veli vercxlis sami talRovani sartyeliT gayofilia or velad. mcire faris pirvel velze moTavsebulia oqros gvirgvini, meore velze oqros cixe-simagre Ria karibWiT.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini.

fars qvemoT moTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis verclis velze sevadiT Cawerilia `walenjixa~ bafTis sarCuli lurjia. (1-64)

wm. andrias jvari aRniSnavs gadmocemas, romlis mixedviTav am

wmindanma Caiara da iqadaga walenjixis midamoebSi. oqros sawmisi samegrelosa dfa dasavleT saqarTvelos aRniSnavs. ~jixa~ ki cixes, gamagrebul adgils niSnavs da cixesimagris gerbSi moTavsebiT kompozicia nawilobriv metyveli xdeba.

War-belaqanis samxedro olqis,

qalaq zaqaTalis da zaqaTalis olqis gerbi

mocemuli Sromis Tema qarTuli gerbTmcodneoba aris da bunebrivia mis farglebSi eqceva ama Tu im dros saqarTvelosTan raimegvarad dakavSirebuli nebismieri heraldikuri masala. marTalia saingilo amJamad mezobeli saxelmwifos _ azerbaijanis sazRvrebSia, magram yvelas kargad moexseneba, rom es miwa istoriuli saqarTvelos teritoria aris da iqauri mosaxleobis mniSvnelovan nawils dResac qarTvelebi Seadgenen. amitom auceleblad miviCnieT erT xans saqarTveloSi, Semdeg ki Tbilisis guberniaSi Semavali War-belaqnis, igive zaqaTalis mxaris gerbis ganxilva.

1843 wels Seqmnilma zaqaTalis saqalaqo gerbma oficialurad 1844 wlamde iarseba, anu manamde, sanam es mxare Tbilisis guberniaSi Sedioda176. gerbi ase gamoiyureboda: gadakveTili franguli fari; zeviT _ saqarTvelo-imereTis gerbis nawili; qveviT _ mewamulze, vercxlis cixesimagris kedeli, gasxivosnebuli oqros mziT; kedlis win namgali Suaze gadatexil xmals adevs, imis niSnad, rom ~aqaurma xalxma miatova warsuli mSfoTvare cxovreba da mSvidobian meurneobas mohkida xeli~177. amasTanave Semqmnelebi

(1-65) aRniSnavdnen, rom ~axali zaqaTalis~ simagreebis aSenebam Seakava iqauri mosaxleoba CerqezebTan mokavSireobisgan da mSvidobiani saqmianobisken abrunebina maT piri, rac aisaxa kidec

65

zemoT moyvanili gerbSi178. TvalSisacemia, rom aRwerili kompozicia Sinaarsobrivad Zlier axlos dgas qalaq goris gerbTan.

zaqaTalis mxaris anu saingilos 1844 wels Tbilisis guberniisgan gamoyofisa da War-belaqanis samxedro olqis (1844-1860 wlebSi arsebobda) Seqmnis Semdeg, 1858 wlisTvis am olqis axali gerbis proeqti warmoadgina mefisnacvalma voroncovma: mewamul farSi gadajvaredinebuli Tofi da xmali, SuaSi ki abreSumis gorgali, imis niSnad, rom am mxaris macxovrebelTa sabrZolo ganwyobis miuxedavad isini mudam dakavebulni arian meabreSumeobiT. proeqtis mixedviT fars Tavs adgas saimperatoro gvirgvinosani orTaviani arwivi179.

sagerbe ganyofilebis ufrosma kionem proeqti nawilobriv daiwuna, vinaidan xmalsa da Tofs ara heraldikuri, arqaul-stilizebuli forma hqonda, aramed namdvili iaraRisa, abreSumis gorgali ki misi azriT saerTod miuRebeli figura iyo gerbTmcodneobisaTvis180. amis nacvlad kionem gerbis axali varianti SeimuSava: ~rombebiT oqrod da mewamulad gayofil (?) farSi, vercxlis gaRunuli xmali vercxliTve movarayebuli sevadis tariT. gerbi Semkulia Zveli samefo gvirgviniT da fars ukan iribad gadajvaredinebuli saimperatoro arwivebiT damSvenebuli ori StandartiT, romlebic aleqsandres bafTiT aris SeerTebuli~181.

sagerbe ganyofilebasa da imperiis Sinagan saqmeTa ministris bibikovis mier kioneseuli variantis odnav Sesworebis Sedegad sabolood War-belaqanis sasmxedro olqis gerbad Semdegi gamosaxuleba miiRes: rombebiT gayofil oqros da mewamul farSi vercxlis xmali oqros tariT. farze, viTarc ruseTis imperiis samxedro olqis gerbs SeSvenis, ~Zveli samefo gvirgvini~ aris ganTavsebuli, fars ukan ki _ erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli da alqsandres bafTebiT gadabmuli saimperatoro arwivebiT damSvenebuli ori Standarti182.

mixeil vadbolskis, Tavis wignSi, rogorc avtori ixseniebs ~zaqaTalis mxaris~ gerbis kidev erTi, dauTariRebeli, magram Zalian saintereso da originaluri varianti aqvs moyvanili, Tumca yovelgvari damatebiTi ganmarteba-informaciis gareSe (samwuxarod amgvari ram friad Cveulia am wignisaTvis): frangul farSi, zeaRmarTuli xelis mtevani183. emblemis warmomavloba da axsna cnobebis uqonlobis gamo jer-jerobiT Zlier Wirs. erTad-

(1-66) erTi, risi Tqmac SeiZleba is aris, rom sazogadod, heraldikaSi xelis amgvari gamosaxuleba xelisuflebis, Zalauflebis, dacvis simbolod iTvleba184. amasTanave gasaTvaliswinebelia, rom War-belaqanis samxedro olqi 1860 wels ruseTis imperiis xelisuflebis mier e. w. zaqaTalis okrugad (1917 wlamde iarseba) gadakeTda185 da SesaZloa gerbis, ase vTqvaT vadbolskiseuli variantic maSin Seiqmna.

66

Tumca, amis damadasturebel sabuTebs Cvens mier peterburgSi Seswavlil ruseTis saxelmwifo saistorio arqivSi dacul heroldiis departamentis saqmeebSi versad mivakvlieT.

siRnaRis samazro da saqalaqo gerbi

ruseTis saxelmwifo saistorio arqivSi daculi 1858 wliT daTariRebul sabuTSi aRniSnulia, rom manamde anu XIX saukunis Sua xanebamde, qalaq si/RnaRs gerbi ar hqonia. yovel SemTxvevaSi ruseTis imperiis mTavrobis mier damtkicebuli mainc186. amis gamo sagerbe ganyofilebaSi gadawyvites Tavad SeeqmnaT siRnaRis mazrisa da qalaq siRnaRis gerbi, romelic imave dokumentis mixedviT Semdegnairi unda yofiliyo: zurmuxtis velian frangul farze, sevadis guTnis piriT

(1-67) datvirTuli oqros soli; Tavisufal nawilSi _ Tbilisis guberniis gerbi. samazro gerbis fars Tavs adgas ~Zveli samefo~ gvirgvini, saqalaqos ki _ vercxlis samqonguriani koSkisebri. orive fars gars akravs aleqsandres bafTiT urTierT gadabmuli oqros ori TavTavi187.

yuradRebas ipyrobs is faqti, rom mixel vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ siRnaRis gerbad sruliad gansxvavebuli gamosaxuleba aqvs moyvanili: gadakveTili franguli faris zeda nawilSi _ Tbilisis guberniis gerbis, mxolod vadbolskisTan dafiqsirebuli varianti; qvedaSi ki _ Tavmoxufuli qvevri188. samwuxarod jer-jerobiT darwmunebiT veraras vityviT am gerbis warmoSobaze, romelic arada, Cveni azriT, kompoziciuradac da Sinaarsobrivadac metad sainteresoa. (1-68)

raWis mazris gerbi

raWis samazro gerbi qarTul saqalaqo heraldikaSi sakmaod gviani warmonaqmnia. XIX sakunis Sua wlebamde am administraciuli erTeulis emblema arsad aris dafiqsirebuli. yovel SemTxvevaSi Cven igi arsad Segvxvedria.

kavaksiis yofili mefisnacvlis Tavad voroncovis wardginebiT, ruseTis imperiis senatTan arsebul heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebas SeTavazebuli quTaisis guberniis sxva mazrebisa da qalaqebis gerbebis proeqtebTan erTad, (1-69) 1858 wels am saxelmwifo organoSi raWis

67

mazris sagerbe proeqtic ganixileboda. voroncovis winadadebiT raWis

mazris orad gayofili franguli faris zeda na- wilSi quTaisis guberniis gerbi unda moTavsebuliyo; qveda laJvarovan naxevarSi ki _ kldeze mdgomi oqros jixvi, mxaris kldovani reliefis aRsaniSnavad189.

imperiis Sinagan saqmeTa ministrma bibikovma, romelic, rogorc ukve iTqva sakmaod aqtiur monawileobas iRebda saqalaqo gerbTwarmoebaSi proeqti marTalia moiwona, magram mainc Seitana masSi ramdenime Sesworeba. gerbSi naturaluri, bunebrivi feriT gamoxatuli klde, heraldikis wesebis Sesabamisad vercxlisad Seicvala; xolo TviT fars, viTarc ruseTis imperiis am tipis samazro gerbs Seefereboda, aleqsandres bafTiT SeerTebuli erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli ori weraqvi amoudes ukan, Tavze ki Zveli samefo gvirgvini daadges190. imxanad ruseTSi axlad miRebuli wesebis mixedviT weraqvebi mazris teritoriaze warmoebuli samTo samuSaoebis gamomxatveli unda yofiliyo.

mixeil vadbolskis Tavis monografiaSi ~saqarTelos heraldikuri simbolika~, rogorc Tavad uwodebs _ onis gerbad voroncovis proeqtisebri gamosaxuleba aqvs moyvanili191. Cvenis azriT vadbolskim gerbs kuTvnileba albaT imis gamo Seucvala, rom qalaq ons raWis yofili mazrisa da saqarTvelos am istoriuli mxaris centrad miiCnevda. (1-70)

onis gerbi

onis sakrebulom 2008 wlis 21 agvistos daamtkica qalaqis gerbi, romelic amgvarad gamoiyureba: franguli faris laJvardis velze verZis Tavis oqros gamosaxuleba, mis zeviT ki oqrosave bolnuri jvari; faris daboloebaSi sam mwvervaliani vercxlis mTa. fari dagvirgvinebulia qalaqis statusis ganmsazRvravi sam koSkiani vercxlis galavniT. fars qveviT vercxlis sadevize bafTaze sevadis warweraa _ ~oni~. rogorc Cans gerbis avtorebma gaiTvaliswines raWis mazris Zveli gerbis

(1-71) kompozicia da stilizebulad odnav saxecvlilad gadmogvces onis axal gerbSi saqarTveloSi arqeologiur gaTxrebSi mravaljer aRmoCenili figuris saxiT. vfiqrobT amgvari midgoma samagaliTo unda iyos Tanamedrove qarTuli gerbTSemoqmedebisTvis.

68

amrolauris gerbi

2008 wlis 29 dekembers ambrolauris sakrebulom heraldikis sabWosTan TanamSromlobis Sedegad daamtkica qalaqis Semdegi gerbi:

gerbis faris Zowis velze gamosaxulia vercxlis sam mwvervaliani mTa, romelzec moTavsebulia ori oqros vazis foTliani stilizebuli Zowis yurZnis mtevani. mTis zemoT gamosaxulia vercxlis heraldikuri jvari.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini.

(1-72) fars qvemoT ganTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis

vercxlis velze sevadiT Cawerilia `ambrolauri~. bafTis sarCuli aris Zowis.

sagerbe kompozicia gamoxatavs raWisTvis damaxasiaTebel mTagorian bunebasa da am mxaris maRali xarisxis mevenaxeobisa da Rvinis warmoebis mdidar tradiciebs. jvari pirobiTad gamoxatavs nikorwmindis taZars.

dmanisis gerbi

dmanisis municipalitetis sakrebulom

heraldikis sabWosTan erTad muSaobis Sedegad 2007 wlis 27 ivlisis dadgenilebiT daamtkica qalaqis Semdegnairi gerbi:

gerbis faris mewamul velze oqros lomisebri leopardi (Leopard lione) drakonis kudiT (Dragonne), romelsac Tavi kudisaken aqvs mibrunebuli da marjvena TaTiT upyria oqros Subze agebuli vercxli alami. alamis vercxlis velze gamosaxulia mewamuli jvari.

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini.

fars qvemoT ganTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis vercxlis velze

(1-73) sevadis warweraa _ `dmanisi~. gerbSi gamosWvivis vaxuSti bagrationis atlasze datanili

cnobili gerbebidan erT-erTis _ somxiTis gerbis gavlena.

69

gardabnis gerbi

qalaqis sakrebulos mier 2009 wlis 24 ivliss damtkicda heraldikis sabWosTan SeTanxmebiT Sedgenili gardabnis saqalaqo gerbi:

gaveTili franguli faris I nawilSi mewamuli velis zeda mxares centrSi moTavsebulia vercxlis jvari.

faris II nawili warmoadgens vercxlis vels.

gerbis fars marcxnidan marjvniv kveTs talRovani sami gardamavali yabiwi. vercxlis velze yabiwis feri mewamulia, mewamul velze vercxlis. (1-74)

gerbis fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini.

fars qvemoT vercxl-mewamul bafTaze moTavsebulia gerbis devizi. bafTis vercxlis velze sevadiT Cawerilia devizi ~gardabani~.

TeTriwyaros gerbi

TeTriwyaros sakrebulom heraldikis sabWosTan SeTanxmebiT 2008 wlis 26 dekembers daamtkica qalaqis amgvari gerbi:

gerbis franguli fari gayofilia 4 nawilad. I nawilSi laJvardisfer velze moTavsebulia gadajvaredinebuli oqros maxvili da oqros Surduli; II nawilSi mewamul velze vercxlis alami, romelzec gamosaxulia mewamuli jvari; III nawilSi mewamul velze talRiseburi sami vercxlis yabiwi (marcxnidan marjvniv); IV nawilSi laJvardis velze oqros mSvildisari.

gerbis fars zemoT moTavsebulia (1-75) samkoSkiani (cixe-simagris formis) saqalaqo vercxlis gvirgvini. fars qvemoT ganTavsebulia gerbis devizi. Ddevizis bafTis

vercxlis velze sevadiT Cawerilia ~TeTriwyaro~. bafTis sarCuli aris mewamuli feris.

maxvili da Surduli mianiSnebs didgoris brZolaze, alami sabaraTianos sadroSoze, mSvildisari _ samSvildeze.

70

walkis gerbi 2009 wlis 5 agvistos heraldikis sabWosTan TanamSromlobiT walkis sakrebulom daamtkica qalaqis Semdegi aRwerilobis mqone gerbi:

gerbis franguli fari gayofilia 3 nawilad.

faris I nawilSi laJvardis velze moTavsebulia vercxlis sami oTxqonguriani koSki Ria gisosebiani WiSkriT.

faris II nawilSi vercxlis velze moTavsebulia mewamuli jvari.

III nawilSi mewamul velze moTavsebulia oqros lomisebri leopardi drakonis kudiT,

(1-76) romelsac Tavi kudisken aqvs mibrunebuli, xolo marjvena TaTiT oqros Subi upyria.

gerbis fars kveTs laJvardis talRovani sartyeli vercxlze. fars zemoT moTavsebulia samkoSkiani (cixe-simagris formis)

saqalaqo vercxlis gvirgvini. sagerbe fars qvemoT vercxl-laJvardovan bafTaze

moTavsebulia gerbis devizi. bafTis vercxlis velze sevadiT Cawerilia _ ~walka~.

iseve rogorc dmanisis gerbSi aqac vlindeba vaxuSti batoniSviliseuli atlasidan somxeTis gerbis motivi, rac sruliad bunebrivi da misaRebia mocemuli regionisTvis. talRebs qveS gamosaxuli koSkebi gamoxatavs walkis wyalsacavis qveS moyolili qalaqis nawils.

Sorapnis mazris gerbi

1858 wels ruseTis imperiis heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi ganixileboda Sorapnis samazro gerbis kavkasiis yofili mefisnacvlis mixeil simonis Ze voroncovis mier SemuSavebuli proeqti. igi amgvarad gamoiyureboda: gadakveTili franguli faris zeda nawilSi quTaisis guberniis gerbi iyo moTavsebuli; vercxlis velis mqone qveda naxevarSi ki _ Sorapnis ~Zveli cixesimagre~ mewamuli ferisa192.

sagerbe ganyofilebaSi miiCnies, rom cixesimagris bunebrivi saxiT gamoxatvis gamo proeqti ar iyo Sesrulebuli heraldikuri kanonebis zedmiwevniTi dacviT193. (1-77)

71

aqedan gamomdinare mas mcireoden saxe ucvales: vercxlis velian frangul farze mewamuli sam mrgval koSkiani cixesimagre

oqros SovebiTa da gaxsnili karibWiT, Sua koSkze aRmarTuli droSiT, romelic ~aRniSnavs cixesimagres~ (~означает крепость~). fars Zveli samefo gvirgvini adgas, garSemo ki aleqsandres bafTiT SeerTebuli oqros ori TavTavi akravs, rac, gerbis SemdgenelTa azriT imaze mianiSnebs, rom Sorapnis mazris teritorias samiwaTmoqmedo-sameurneo miwebi warmoadgens194.

(1-78) mixeil vadbolskis, zogierTi sxva SemTxvevisebr (magaliTad:

raWa, ozurgeTi da a. S.) Sorapnis gerbadac voroncovis proeqtis msgavsi kompozicia aqvs warmodgenili: gadakveTili franguli faris zeda naxevarSi _ quTaisis guberniis gerbi; qvedaSi ki _ sakuTriv Sorapnisa: sam koSkiani cixe-simagre195.

unda iTqvas, rom Sorapnis gerbis centralur figurad cixesimagris gamoyeneba, iseve rogorc goris gerbis SemTxvevaSi, sruliad marTebuli da bunebrivia, vinaidan qalaqi marTlac mudam gamoirCeoda imave saxelis mqone ucnobilesi da uZvelesi cixesimagriT.

qalaq-cixesimagre axalqalaqis gerbi

heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebis ufrosis baron kiones gadawyvetilebiT, imis gamo, rom, misi sityvebiT, axalqalaqis cixe-simagres gaaCnia or iarusiani citadeli da or cicabo xeobas Soris mdebareobs, gerbSi unda gamoisaxos mTaze aRmarTuli cixe, SuaSi koSkiT196.

aqedan gamomdinare, 1867 wels Sedgenili axalqalaqis gerbi ase gamoiyureboda: oqros velian frangul farSi, sevadis mTaze, mewamuli kbilanebiani cixe-simagre SuaSi mrgvali aseve kbilanebiani koSkiT; faris Tavisufal nawilSi ki _ Tbilisis guberniis gerbi. fars Tavs adgas rusul heraldikaSi cixe-simagreebisTvis gansazRvruli mewamuli samqonguriani koSkisebri gvirgvini imperatoris arwiviT da moqceulia imperatorisave arwivebiT damSvenebul or Standarts Soris, romlebic Tavis mxriv

(1-79) aleqsandres jvriT aris SeerTebuli197.

72

~zaStatni~ qalaqis duSeTis gerbi 1875 wliT daTariRebul heroldiis departamentis dokumentSi aRniSnulia, rom sagerbe ganyfilebis azriT imxanad, maTi sityvebiT 2500 macxovrebliani duSeTis gerbi misi garemomcveli bunebis Sesabamisi figurebiT unda Semdgariyo. amitom gadawyda figurebad fiWvi da Txilis foToli gamoeyenebinaT198. swored am gadawyvetilebis safuZvelze Sedga duSeTis gerbi: franguli faris vercxlis veli gayofilia sevadis nivniviT, romelsac marjvnidan da marcxnidan TiTo amoglejili fiWvi axlavs, nivnivis qveS (1-80) ki faris daboloebaSi kaklis erTi foTolia gamosaxuli. fari dagvirgvinebulia mewamuli samqonguriani koSkisebri gvirgviniT da gars akravs aleqsandres bafTiT gadabmuli oqros ori TavTavi199.

TuS-fSav-xevsureTis olqis gerbi

TuS-fSav-xevsureTis olqi 1846 wlis 14 dekembers Seiqmna Tbilisis guberniis SemadgenlobaSi. kavkasiis mefisnacvlis Tavad mixeil voroncovis mier olqisTvis Sedgenili proeqti ase gamoiyureboda: gadakveTili faris zeda naxevarSi sagubernio gerbis nawili, qvedaSi ki _ laJvardovan fonze abjari, romelic avtoris dakvirvebiT adgilobriv mcxovrebTa SeiaraRebis aucilebel atributs Seadgenda200.

proeqtis safuZvelze 1858 wels heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebam TuS-fSav-xevsureTis saolqo gerbis daskvniTi varianti SeimuSava: frangul farSi, laJvardze vercxlis jaWvis perangi CaCqniT; fars, viTarc ruseTis imperiis olqis gerbs Sehferis Tavs adgas Zveli samefo gvirgvini, gars ki marjvnidan da marcxnidan akravs aleqsandres bafTiT gadabmuli imperatoris ori Standarti maTze gamosaxuli saimperatoro arwivebiT201.

zustad aseTive gerbi aqvs dadasturebuli mixeil vadbolskisac, oRond im gansxvavebiT, rom faris zeda naxevari Tbilisis guberniis gerbis, mxolod am mkvlevarisTvis cnobil variants

(1-81) (qarTuli stilis, sveticxovlisebri eklesia) aqvs daTmobili202.

73

samegrelosa da redut-kales (yulevi) gerbi

1868 wels ruseTis imperiis heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi ~samegrelos samflobelosa~ ("Мингрельское владение") da samazro qalaq redut-kales (Tanamedrove yulevi) gerbi Seiqmna. sagerbe ganyofilebis ufrosis keldiSis azriT e. w. samegrelos samflobelos gerbSi unda moTavsebuliyo, misi sityvebiT rom vTqvaT _ am qveynis uZvelesi emblema, xaris Tavi, romelic jer kidev kolxeTis samefos monetebidan aris cnobili203. rogorc Cans aq igulisxmeba kolxuri TeTrebi maTze gamosaxuli xarisTaviani adamianiT204.

a b

xaris Tavis gamosaxulebebi kolxuri TeTrebidan (1-82 a, b) rusi Cinovnikis zemoTmoyvanili mosazrebis safuZvelze Seiqmna

samegrelos mxaris gerbi: sevadis frangul farze, xaris oqros moglejili Tavi vercxlis rqebiT da mewamuli TvalebiTa da eniT. fars adgas imperiis olqis gerbis Sesabamisi ~Zveli samefo~ gvirgvini, garSemo ki aleqsandres bafTiT Sekruli muxis foTlebi axvevia205.

zustad aseTive gerbi miusadages samegrelos farglebSi mdebare im xanad samazro qalaq redut-kales anu yulevs. oRond gansxvavebuli farsgare SesamkoblebiT: yulevis gerbs Tavs edga vercxlis samqonguriani koSkisebri gvirgvini da orive mxridan gars ekra aleqsandres bafTiT gadabmuli saimperatoro arwivebiani ori Standarti206.

(1-83) soxumi

qalaq sankt-peterburgis ruseTis saxelmwifo saistorio

arqivSi, yubanis yofil guberniaSi Semavali qalaqebis sagerbe proeqtebis Semcvel dokumentebSi207 qalaq soxumis (igive imdroindeli ~suxum-kale~) gerbic aris dafiqsirebuli. gerbis rusuli aRweriloba amgvaria:

74

~laJvardis velian frangul farSi oqros SauSi gadaWrili boZi, Tanxlebuli mewamul Tvalebiani da niskartiani vercxlis ori riabCikiT. faris Tavisufal nawilSi _ yubanis guberniis gerbi. fars Tavs adgas mewamuli samqonguriani koSkisebri saqalaqo gvirgvini, xolo fars ukan jvaredinad ganTavsebulia aleqsandres bafTiT Sekruli oqros ori Ruza.~ amJamad soxumis gerbad misi droebiTi faqtobrivi mmarTvelni Semdeg kopozicias

(1-84) iyeneben: gakveTil-gadakveTili faris I da IV nawilebSi _ sami talRovani sartyeli marjvnidan, II nawilSi _ Zmebi dioskurebis emblema (ServaSiZeebis sagvareulo gerbisebri), III nawilSi _ mewamul velze oqros mxedari.

cxinvali cxinvalis defaqto xelisufleba sadReisod qalaqis simbolod

gaurkvevel, heraldikurad sruliad gaumarTav da Znelad aRsawer kompozicias iyeneben. migvaCnia, rom am gamosaxulebis heraldikur aRweras azri ara aqvs. dainteresebul pirT SeuZliaT aRniSnuli emblema advilad moiZion internetis saZiebo saSualebebiT.

korporaciuli gerbebi saqarTveloSi

gerbTmcodneobis dargebidan korporaciuli heraldika saqarTveloSi yvelaze sustad iyo ganviTarebuli. sazogadod korporaciul heraldikas Cveulebriv ganekuTvneba qalaqeli xelosnebis da vaWrebis amqarTa Tu gildiaTa simboloebi, saeklesio (magaliTad, saepiskosoebis) gerbebi, sxvadasxva sazogadoebebis Tu dawesebulebebis emblemebi da misTanani. qarTuli gerbTmcodneobis istoriaSi amgvari sagerbe gamosaxulebebis yvelaze TvalsaCino magaliTs warmoadgens saqarTvelos saxvadasxva qalaqis (magaliTad: Tbilisi, axalcixe, Telavi) xelosanTa da vaWarTa saamqroebis gerbuli droSa-simboloebi.

Tbilisuri amqrebis amgvari almebis umravlesoba, ormocze meti erTeuli saqarTvelos istoriis q. Tbilisis saxelmwifo muzeumis droSebis fondSi inaxeba da aRwerili aqvT l. molodinsa da g. jalabaZes208. amaTgan uZvelesi 1861 wliT TariRdeba209, xolo uaxlesi 1916 wliT210, umravlesoba ki XIX-XX saukuneTa mijnas ganekuTvneba.

Tbilisis amqris droSebi sxvadasxva dargis moxeleT ekuTvniT: oqromWedelT, meiaraReT, dabaRarT, zeinkalT, ~brilianCikebs~ da sxv. amqris yovel droSaze amqris mfarveli wmindani anu firi, gerbi, emblema aris gamoxatuli211. aqve datanebuli warwera droSis ama Tu im amqrisadmi kuTvnilebaze miuTiTebs. xSirad amqris almebze

75

damatebiT gamosaxulia amqris moxeleTa xelsaqmis ZiriTadi iaraRebi da maTi warmoebis produqtebi. magaliTad, Tbilisis meiaraReTa amqris bairaRis orive pirze mfarveli wmindanis _ mama abramis (samsxverplo xanjliT xelSi) garda, xmal-xanjalic aris aRbeWdili212. amasTanave amqris TiTqmis yvela droSaze gamoxatulia wm. giorgisa da gveleSapis brZolis scena.

droSaze datanebul saamqros specialur mfarvel wmindanad im bibliur personaJs irCevdnen xolme, romelic Tavisi cxovreba-moRvaweobis ganmavlobaSi ase Tu ise, raimegvarad mainc iyo dakavSirebuli mocemuli amqris wevr xelosanTa profesiul saqmianobasTan. magaliTad, xarazebis droSaze elia (ilia winaswarmetyveli) iyo gamosaxuli, vinaidan elia gadmocemiT swored xarazi yofila213, xuroebisaze noes kidobani, meabreSumeebisaze wm. iobi, romelic abreSumis Wiis mfarvelad miiCneoda214, yasbebisaze mama abrami da misi samsxverplo batkani da a. S.

sqarTveloSi marTalia amqris droSebs klasikuri sagerbe forma ar gaaCnia, isini mainc Tamamad SeiZleba mivakuTvnoT korporaciuli gerbebis ricxvs, vinaidan zogadad mTels evropaSic korporaciuli gerbebi mniSvnelovnad gansxvavdeboda mkacr kanonebs daqvemdebarebul saxelmwifo, sagvareulo, saqalaqo Tu samxareo gerbebisgan215. aRsaniSnavia, rom saqarTvelos msgavsad dasavleT evropaSic amqarTa da gildiaTa emblemas umTavresad maTi mfarveli wmindanebi ganasaxierebda216.

/Tbilisis erT-erT amqarTa droSis nimuSi/ (1-85) gerbuli saxis mqone amdagvarive almebi, rogorc CvenTvis aris

cnobili, Tbilisis garda, axalcixisa217 da Telavis218 xelosnebis amqrebsac hqondaT.

korporaciul gerbebs unda mivakuTvnoT agreTve, Tbilisis saxelmwifo universitetis emblemac, miuxedavad imisa, rom igi sakmaod araheraldikuri Sesaxedaobisa aris: animalisturi ornamentiT Semkuli mrgvali faris centrSi deda Svlis ZuZus mwovari nukria gamosaxuli, farsSida Tavisufali adgilebi ki mcenareuli ornamentiT aris Sevsebuli. Cvenis azriT kompozicia, gansakuTrebiT ornamentuli faris formiT,

(1-86) SesamCnevad waagavs saqarTvelos

76

demokratiuli respublikis gerbs. Tavis droze, ivane javaxiSvilis davalebiT mxatvarma dimitri SevardnaZem universitetis gerbis eqvsi proeqti Seqmna, romlebic amJamad TviT ivane javaxiSvilis pirad arqivSi aris Semonaxuli219.

qarTuli saeklesio heraldikis iSviaT nimuSs warmoadgens saqarTvelos sapatriarqos sabeWde gerbi: saeklesio atributebiTa da angelozis frTebiT Semkul espanur farSi gveleSapis ganmgmiravi wm. giorgis xateba. kompozicia XX saukunis 80-iani wlebis dasawyisSia Sedgenili saqarTvelos kaTalikos-patriarqis ilia II-is mmarTvelobis xanaSi.

(1-87) sakmaod aSkarad gamokveTili sagerbe Sesaxedaoba aqvs agreTve

zogierT sxvadasxva dros Camoyalibebuli Tanamedrove politikuri partiis simbolos. aseTebia magaliTad XX saukunis 40-ian wlebSi Seqmnili tradicionalistTa kavSiris arwiviani sagerbe fari (Sindisfer veliani franguli faris TavSi Savi da TeTri zolebi, centrSi ki frTebdaSvebuli gvirgvinosani vercxlis arwivi mkerdze laJvardis veliani mcire inglisuri fariT, romelSic oqro-vercxlis sfero da erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli xmali da skiptraa ganTavsebuli), 80-ianebSi aRdgenili erovnul-demokratiuli partiis graalis Tasiani emblema (Sav-TeTr-Sindisfer fonze graalis oqros Tasi), monarqistuli partiisa (bagrationTa dinastiuri gerbisebri gamosaxuleba deviziTa da farismtvirTveli ori lomiT) Tu aRorZinebis kavSiris (mrgval bizantiur farSi, laJvardze, oqros arwivi da oqrosave Svidi xuTqimiani varskvlavi) heraldikuri simboloebi.

sasiamovno aRsaniSnavia, rom adrindelisgan gansxvavebiT saqarTvelos saxelmwifo dawesebulebebis umravlesobas ukve heraldikurad met-naklebad gamarTuli simboloebi gaaCniaT, romelTac miuxedavad zogjer garkveuli heraldikuri uzustobebisa mainc Tamamad SeiZleba vuwodoT korporaciuli gerbebi.

/erovnuli gvardiis gerbi/ (1-88)

77

saqarTvelos titulovani sagvareuloebis gerbebi sadReisod SemorCenil pirvel qarTul sagvareulo gerbad SesaZloa miviCnioT bagrationTa dinastiisa da amavdroulad saqarTvelos saxelmwifo gerbi, romelic XVIII saukunis damdegs aris warmoqmnili. Tumca, am TariRs Znelad Tu miviCnevT qarTuli sagvareulo heraldikis warmoSobis dasabamad, vinaidan bagratovanTa samefo saxlis gerbs zogadsaxelmwifoebrivi mniSvneloba eniWeboda da igi amasTanave sruliad saqarTvelos simbolosac warmoadgenda. amas isic emateba, rom qronologiurad momdevno sagvareulo gerbi

saqarTveloSi, sadReiso monacemebiT, martooden ramdenime aTwleulis Semdeg Seiqmna, rac sakmaod xangrZliv wyvetas warmoadgens. amrigad, Cveni azriT, sakmaod Znelia darwmunebiT vamtkicoT, rom XVIII saukunis pirvel wlebSi safuZveli Caeyara raime axal, mocemul SemTxvevaSi sagvareulo gerbebis Seqmnis, heraldikur tradicias. /vaxtang VI-iseuli gerbis erT-erTi varianti/ (1-89)

sagvareulo gerbTwarmoebis dasabamad Cven ufro mogviano

TariRis, XVIII saukunis meore naxevris aRiarebas vaniWebT upiratesobas. es is droa, roca erekle II-is mefobaSi nel-nela warmoiqmneba qarTl-kaxeTis Tavadaznauruli gvarebis gerbebi. maT xSir SemTxvevaSi Tavad mefe erekle gascems da uboZebs xolme, umTavresad axladgaTavadebul warCinebul sagvareuloebs, magaliTad: arRuTaSvilT, lioniZeT, sulTanumianT da sxvaT. aRsaniSnavia rom am periodSi gerbebs umetesad saqarTvelos ucxouri, metwil somxuri warmoSobis Tavadebi (akofjani, arRuTaSvili, sulTanumiani) Rebulobdnen, vinaidan isini swored erekle II-is mefobisas Tavaddebodnen da boZebis sigelebic, rogorc saTavado, ise sagerbec ufro xSirad swored maTze gaiecemoda. qarTvel Tavadobas ki tituli ukve didi xnis miRebuli hqonda da bunebrivia boZebis axali sigelebi aRar sWirdeboda. erekle II ki Cans, yovel SemTxvevaSi zemoT aRwerili da qvemore ganxiluli SemorCenili wyaroebis mixedviT Tu vimsjelebT, gerbs ZiriTadad mis mier damtkicebul saTavado gvarebs uboZebda.

qarTul sagvareulo heraldikas axali suli Caebera saqarTvelos ruseTis imperias mierTebis Semdeg. XIX saukunis damdegisTvis ruseTSi ukve sakmaod iyo gavrcelebuli TiTqmis yovelgvari (saqalaqo, samxareo sagvareulo da a. S.) tipis gerbebis xmareba. amis fonze qarTulma Tavadobam XIX saukunis pirveli naxevridan moyolebuli metad aqtiurad daiwyo Zveli Tu axladSeqmnili sagvareulo sagerbe gamosaxulebebis gamoyeneba. es iyo kidev erTi saSualeba xazi gasmoda am gvarebis uZveles warmoSobasa da maRal tituls. albaT swored gerbTmflobeli

78

(armigeri) qarTuli saTavado saxlebis siZveliT da maTi surviliT _ aqcenti gakeTebuliyo gvaris xandazmulobaze, unda aixsnas is faqti, rom qarTul sagvareulo gerbebs rusulTagan xSirad gamoarCevs fars Sida kompoziciaSi ama Tu im gvarTan dakavSirebuli uZvelesi legendebisa Tu istoriuli movlenebis simboluri asaxva. aseTebia magaliTad: bagrationebis, zedgeniZe-amilaxvrebis, dadianebis, dadian-mingrelskebis (Ciqovani), ServaSiZeebis, TumaniSvilebis, ciciSvilebis da sxvaTa gerbebi.

XX saukunis damdegisTvis 100-mde originaluri qarTuli

saTavadaznauro sagvareulo gerbi arsebobda. maTgan absoluturi umravlesoba daumtkicebeli iyo. ase rom, sakmaod farTo gavcelebis miuxedavad, mxolod oriode aTeuli gvaris warmomadgenelma Tu gaiRo saimdrood arc Tu ise mcire Tanxa, dro da energia da saimperio mTavrobisgan oficialurad damtkicebuli gerbi miiRo, romelic myisve Sedioda ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis pirvelive momdevno tomSi.

amrigad, e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbebi saqarTvelodan

warmomdgar Semdeg warCinebul gvarebs hqondaT: 1. abamelek-lazarevebi 2. abaSiZe-gorlenkoebi 3. ambrazancovebi 4. argutinski-dolgorukovebi (arRuTaSvilebi) 5. bagrationebs 6. bagration-gruzinskebs 7. begTabegiSvilebs 8. garsevaniSvilebs 9. dadianebs 10. dadian-mingrelskebs 11. erisTavebs aragvisa 12. laSqaraSvilebs 13. loris-melikovebs 14. mirzaSvili gabriel 15. mirzaSvili ivane 16. piradovebs 17. yorRanaSvilebs 18. ServaSiZeebs 19. ciciSvilebs 20. wulukiZeebs 21. xudobaSevebs 22. javaxiSvilebs (dJavaxov) 23. javaxiSvilebs (Jevaxov)

79

1917 wlis revoluciis Semdeg bunebrivia saqarTveloSi, iseve rogorc mTeli momavali sabWoTa imperiis teritoriaze, sagvareulo gerbTSemoqmedeba praqtikulad sruliad Cakvda. samagierod sazRvargareT gaxiznuli Tavadaznauroba aqtiurad iyenebda Zvel imperiis droindel sagvareulo gerbebs da axlebsac ki qmnida, oRond ukve emigraciaSi Tavisi warCinebuli warmoSobis dasamtkiceblad.

qveviT SevecdebiT Tvali gadavavloT saqarTveloSi dawinaurebuli yvela im warCinebuli sagvareulos heraldikas, romelsac Cveni informaaciiT rodesme mainc gaaCnda gerbi, am sityvis klasikuri dasavleT evropuli gagebiT.

1. Tavadi abameliqi, abamelikov-lazarev-i

ruseTis imperiis heroldiis departamentis sagerbe

ganyofilebaSi 1894 wels kolegiis mrCevlis Tavad simon simonis Ze abameliq-lazarevis mier wardgenili iyo Txovna Tavad abameliqTa da aznaur lazarevTa saerTo gerbis Seqmnis Sesaxeb220.

dokuments TandarTuli aqvs mTxovnelis, simon abameliqis, rogorc Tavad ambobs, papiseuli ~qarTuli~ sagerbe beWdis luqi221. somxuri warmoSobis am sagvareulos erekle II-m specialuri sigeliT uboZa Tavadoba. sigeli jer kidev xelT hqonda simon abameliqsac222. erekle II saTavado sigelebs, rogorc araerTxel aRvniSnavT winamdebare naSromSi, gerbebs urTavda xolme (magaliTad: lioniZeebis, arRuTaSvilebis, sulTanumianebis da sxvaTa saTavado sigelebi). abameliqTa, ase vTqvaT Zveli gerbic swored amgvari warmoSobisa unda iyos.

abameliqebis ~Zveli~ gerbi ase gamoiyureboda: gakveTil-gadakveTili franguli fari SuaSi mcire fariT; mcire farSi _ xvTismSoblis xateba; pirvel nawilSi _ lomi xmliT; meoreSi _ erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli skiptra da xmali, maT veS ki _ saswori; mesame meoTxedSi _ boZs Semoxveuli vazi; meoTxeSi _ verZi.

gerbis figurebidan simon abameliqi mxolod skiptris simbolikas ganmartavs. Igi

(1-90) misi TqmiT an, viTarc erekleseul sigelSia naTqvami sagvareulos mariobizel agZeneli mTavrebisgan warmoSobas aRniSnavs, anac _ saqarTvelos mmarTvel bagrationTa samefo dinastiasTan moyvrobas, radgan simon simonis Zis babuis alali da, Tavadisqali elene simonis Ze abameliqi 1798 wels qarTl-kaxeTis momavali mefis giorgi II-is memkvidre Zes daviT batoniSvilze gaTxovda223.

80

sabolood sagerbe ganyofilebam daakmayofila abameliq-lazarevis Txovna, ris safuZvelzec abameliqebis odnav saxecvlili gerbisa da lazarevebis sagerbe faris SerwymiT axali, Tavad abameliq-lazarevebis sagvareulo gerbi Seadgina: gakveTil-gadakveTili franguli fari centrSi Suaze gadakveTili mcire fariT; mcire faris zeda naxevarSi _ oqros fonze arwivis cali dawvenili sevadis frTa, qvedaSi _ laJvardze mwoliare oqros lomi (lazarevebis gerbi); mTavari faris zeda marjvena meoTxedSi oqros fonze aRmosavluri xmlis mWereli mewamuli lomia gamosaxuli, zeda marcxena meoTxedSi _ mewamulze iribad urTierTgadajvaredinebuli oqros skiptra da xmali, qveda marjvenaSi _ laJvardze vercxlis boZs Semoxveuli vazi, qveda marcxenaSi ki _ oqroze sevadis verZi224.

abameliq-lazarevebis gerbi damtkicebis Semdeg ruseTis imperiis TavadaznaurTa saerTo sagerbis XV tomSi ganTavsda225. mogvianebiT igi umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis oTxtomeul dasuraTebul nusxaSic Seitanes226.

sakuTriv Tavad abameliqebis Zveli gerbi Sesulia cixinskis ~kavkasiur sagerbeSic~, sadac agreTve aRniSnulia, rom saqarTvelos Tavadoba gvarma erekle II-is sigeliT miiRo227.

2. Tavadi abaSiZe, abaSiZe-gorlenko

1976 wels misi umaRlesobis _ ruseTis imperatoris piradi

konvois kavkasiuri eskadronis Stabs-rotmistrma Tavadma simon qaixosros Ze abaSiZem TxovniT mimarTa heroldiis departaments, raTa misi da misi meuRlis gaTxovebamdeli gvaris _ gorlenkos gaerTianebis neba miecaT da amasTan dakavSirebiT axali gaerTianebuli sagvareulo gerbic SeedginaT228. Txovna dakmayofilebul iqna, ris safuZvelzec 1885 wels aw ukve polkovnik simon abaSiZe-gorlenkos Serwymuli gerbi Seiqmna. igi ruseTis imperiis TavadaznaurTa gvarebis saerTo sagerbis XIV tomSia Setanili. sagerbe kompozicias, erTi mxriv mocemuli Txovnis saqmeTwarmoebiT dokuments darTuli abaSiZeTa sagerbe beWdis229

gamosaxuleba Seadgens, meores mxriv ki _ gorlenkoTa adre damtkicebuli da ~saerTo sagerbis~ V tomSi Sesuli gerbi. imave dokumentis mixedviT abaSiZeTa gerbis figurebi TviT Tavad simonis siTyvebiT Semdegnairad ganimarteba: farSi moTavsebuli saTavado gvirgvini imaze miuTiTebs, rom abaSiZeebi afxazeTis mTavrebisgan (владетельный князь) warmodgebian (?); xmlebi _ samxedro wodebis emblemebia; cxeni ki imaze miuTiTebs, rom afxazeTi odiTganve

(1-91) ganTqmulia cxenis adgilobrivi jiSebiT230. aRsaniSnavia, rom arqivSi dacul dokuments darTul abaSiZeTa Zvel

81

luqze gamosexul gerbze datanebuli daStrixvis mixedviT faris zeda nawili laJvardis aris, qveda _ mewamuli, xolo abaSiZe-grolenkoTa gerbSi zeda mewamulia, qveda ki _ vercxlis. laJvardi fonidan savaraudod albaT imis gamo amoiRes, rom axal gerbSi Semavali gorlenkoTa mTliani faris gulic laJvardis iyo, ris gamoc erTiani sagerbe kompozicia cisfris moWarbebuli gamoyenebiT vizualur momxiblelobas dakargavda.

/abaSiZe-gorlenkos gerbis proeqti, heroldiis departamentis

saqmeebidan/ abaSiZe-gorlenkoTa gerbi Sesulia lukomskis mier Sedgenil

damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis oTxtomeul dasuraTebul nusxaSi231.

abaSiZeTa beWdis luqi agreTve inaxeba getlingis sfragistikul koleqciaSi232. gerbis beWduri variantebi dRemde moRweulTagan uZvelesad unda miviCnioT, vinaidan, rogorc mogvexseneba igi ukve cnobili iyo 1876 wels abaSiZe-gorlenkoTa gerbis Semu/Savebisas. amrigad abaSiZeTa sagvareulo gerbis warmoqmnis zeda qronologiuri zRvari 1876 welia. (1-92) cixinski abaSiZeT da yifianT erTi sagvareulos warmomadgenlebad miiCnevda da orives erTnaer gerbs anu abaSiZeebis zeviT aRwerili gerbis umniSvnelod saxecvlil variants miakuTvnebs. am nimuSebs Soris sxvaoba mxolod imaSi mdgomareobs, rom faris zeda nawilSi gvirgvinis qveS moRunilis nacvlad swori xmalia ganTavsebuli, zeda marcxena kuTxeSi ki naxevarmTvare aris Camatebuli233

abaSiZeTa (da ara abaSiZe-gorlenkoTa) gerbis grafikuli gamosaxuleba mwiri, arafris mTqmeli komentariTurT mixeil vadbolskisac aqvs moyvanili Tavis monografiaSi234. /abaSiZeTa gerbi vadbolskis mixedviT/

ioane bagrationi gvaris istoriis Sesaxeb saintereso informacias gvawvdis. Cveni dakvirvebiT igi erTgvarad exmianeba gerbis simbolikas. batoniSvili ori sxvadasxva gvaris _ abaSi-Svilebisa da abaSiZeebis anu yifianebis istorias aRwers.

(1-93) pirvel maTganze igi jer kidev ~qarTlis cxovrebaSi~ ~JamTaaRmwerelTan~ dafiqsirebul ambavs mogviTxrobs, roca erT-erTma abaSi-Svilma, ufro zustad ki ~siqanalis Zeman, abaSman~235 brZolisas cxenmoklul demetre II-s Tavisi bedauri dauTmo, risTvisac Semdgom madlierma mefem metad ganadida. Tumca, ioane iqve sasZens _ ~...ama drosa Sina aswyda gvari maTi da arvinRa arian STamomavlobani misni~236. amasTan dakavSirebiT Cven gamovTqvamT frTxil varauds _ xom ar aris SesaZlo davuSvaT, rom abaSiZeTa

82

gerbiseuli cxeni swored am ambis amsaxvelia? axla vnaxoT ras mogviTxrobs ioane bagrationi abaSiZeebis anu misi azriT igive yifianebis Sesaxeb: maTi winapari murvan yrus laSqrobis Semdeg arCil mefesTan237 darCenila. erTxel arCilis Zes ioanes mgeli daesxmia Tavs, magram arab abaSs xmali uSiSvlebia da mouklavs mxeci238. aqac kvlav varaudis saxiT gamovTqvamT mosazrebas _ abaSiZeTa gerbSi aRbeWdili gvirgvini da mis qveS gamosaxuli aRmosaluri xmali zemoxsenebul istorias xom ar exmianeba? miuxedavad yovelive Tqmulisa unda gvaxsovdes, rom ruseTis imperiis mTavrobisadmi wardgenil gerbis damtkicebis zemoTmoyvanil TxovnaSi, moaje qaixosro abaSiZe sagerbe figuraTa simbolikis sruliad gansxvavebul ganmartebas gvTavazobs da Cven araviTari safuZveli ar gagvaCnia ar vendoT mis sityvebs. aris ki SesaZlebeli, rom XIX saukunisTvis gerbis Tavdapirveli Sinaarsi miviwyebuli iyo da Tavadma qaixosrom mxolod miseuli axsna waradgina? es metad saeWvoa. amrigad istoriul mtkicebulebaTa gareSe Cveni mosazrebani am sakiTxTan dakavSirebiT kvlavindeburad martooden varaudis doneze Tu iarsebebs.

3. Tavadi agiaSvili agiaSvilebis sagvareulo gerbs mxolod v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ vxvdebiT239. am wyaros dasesxebul stanislav duminsac mis mier gamocemul ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi _ ~saqarTvelos samefos Tavadebi~, cixinskiseulis absoluturad identuri gerbi mohyavs. igi amgvarad gamoiyureba: franguli faris laJvardovani velis centrSi Tarazulad ganTavsebuli oqros isaria, isris zeviT vercxlis eqvsqimiani varskvlavi aris gamoxatuli, qveviT ki _ vercxlisave dawvenilinaxevarmTvare240. (1-94)

gaurkvevelia riTi xelmZRvanelobdnen minanqrebisa da liTonebis anu heraldikuri ferebis SerCevisas duminis wignSi Sesuli agiaSvilebis kuTvnili sagerbe gamosaxulebis Semqmnelni, vinaidan, rogorc Tavad avtorni aRniSnaven, kompozicias isini martooden cixinskisgan icnoben, mis ~kavkasiis sagerbeSi~ ki agiaSvilTa sagerbe faris tinqturebi _ ferebi daStrixviTac ki ar aris miTiTebuli.

4. Tavadi avaliSvili

Tavad avaliSvilebis gerbi CvenTvis mxolod ori wyarodan aris cnobili da orivegan gerbis ZiriTad simbolos arwivi warmoadgens.

83

v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSi~ saTavado gvirgviniani mantiiT garSemortymul farSi savaraudod dafnis urTierTgadajvaredinebul totebze Semomdgari frTebgaSlili arwivi aris gamosaxuli241.

mixeil vadbolskisTanac TiTqmis identur gerbs vxvdebiT, martooden im gansxvavebiT, rom arwivis zurgsukan gasxivosnebuli mze moCans, mTlianad farsSida kompozicia ki rombiTa da kvadratiT aris Semofargluli. amasTanave gerbs saTavado titulis damadasturebeli atributikac _ mantia da gvirgvini, aklia242. (1-95)

5. aznauri ambersaZe (ambrazancevi)

ambersaZeebi ruseTSi ambrazancevebad ixseniebodnen da

umaRlesi saimperio mTavrobis mier 1800 wels damtkicebuli gerbiT sargeblobdnen. ruseTis imperiis saTavadazanauro sagvareuloebis saerTo sagerbis 1800 wlis 22 oqtombers gamocemul V tomSi Sesuli ambersaZe-ambrazancevebis gerbi ase gamoiyureboda: franguli fari Sveulad aris samad gayofili; pirvel nawilSi _ laJvardze iribad urTierTgadajvaredinebuli mSvildi da xmali tariT maRla, meoreSi _ sevadis fonze vercxlis sveti SuaSi mewamuli jvriT, xolo Tavze frTebgaSlili vercxlisave CitiT, mesameSi _ mewamulze oqros karWapi isrebiT; fari or Seabjrul qveiT mebrZols upyria, romelTagan marjvenas amasTanave jvriani droSac uWiravs, marcxenas ki _ Subi; (1-96) gerbs oqros sarCuliani laJvardovan-mewamuli lambrekeni axlavs Tan, Tavs ki aznauruli gvirgviniT damSvenebuli aznaurulive muzaradi adgas243.

mogvianebiT ambersaZeTa zustad aseTive gerbi ukve XX saukunis dasawyisSi v. k. lukomskis xelmZRvanelobiT Sedgenil did sagvareulo sagerbeSi _ oficialurad damtkicebuli gerbis mflobeli warCinebuli gvarebis dasuraTebul oTxtomeul nusxaSic Sevida244ю. aRwerili gerbis blazonireba aleqsandre lakiersac mohyavs Tavis ~rusul heraldikaSi~245.

ambersaZeebis amdagvarive, odnav saxecvlili gerbi mixeil vadbolskisac aqvs dafiqsirebuli. gamosaxuleba Sesulia vadbolskis mier 1980-ian wlebSi gamocemul da bibliografiul iSviaTobad qceul cnobil monografiaSi _ ~qarTuli heraldikuri simbolika~: gakveTili franguli faris marjvena nawili orad aris gadakveTili,

84

marcxena ki mTliania, marjvena gadakveTili nawilis zeda naxevarSi moTavsebuli aris tolmklava jvriT damZimebuli sveti, romelsac Tavze arwivis figura adgas, xolo qvedaSi _ isrebiT savse saisre, faris marcxena mTlian nawilSi gamoxatlia erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli xmali, tariT zeviT da mSvildi246.

gerbis figuraTa simbolur mniSvnelobaze mxolod imis Tqma SeiZleba, rom rogorc rusul Tu qarTul aseve zogadad evropul heraldikaSic farSi sxvadasxva saWurvlis ganTavseba misi mflobelis samxedro simxnisa da siCuqis gamomxatvelad miiCneva247. aqve imasac davZendiT, rom mixeil vadbolskis varaudiT ambersaZe-ambrazancovTa gerbSi moTavsebuli sveti sagvareulo dedaboZi unda iyos248.

ambersaZeebis oficialurad 1800 wels cnobili gerbi erT-erTi pirveli da uZvelesia ruseTis imperiis mTavrobis mier damtkicebul qarTul sagvareulo gerbebs Soris.

6. Tavadi amatuni (azariani, akofjani)

cixinskis mixedviT saqarTvelos Tavadebi amatunebi somexi

naxararebisgan warmodgebian. imave wyaros cnobiT vinme sargis amatuni gadmosaxlda qarTlSi sadac qarTl-kaxeTis mefe erekle II-isgan 1784 wels Tavadoba da sagvareulo gerbi eboZa249.

erekle II-is mier 1784 wels gacemuli zemoxsenebuli sigeli amJamad xelnawerTa institutSi inaxeba. igi gacemulia sergis (sarqis) azarjanisa da ohaneza akofjanis saxelze, romlebic sigelSi marTlac aRiarebulni arian warCinebuli somxuri sagvareulos amatunebis warmomadgenlebad. iqve aRniSnulia, rom somxeTis mefe xosro VIII-isas vahan amatuni spaspeti yofila. mogvianebiT misi STamomavalni sparseTis qveSEevrdomni gamxdaran. rogorc sabuTidan irkveva, misi nawili _ bolo furceli aRa-mahmad-xanis Semosevisas dakargula, ris gamoc giorgi XII-s igi kvlav Seuvsia da xelaxla daumtkicebia. giorgi XII xazs usvams, rom mamamisis erekle II-is sparseTis karze yofnisas sergisa da ohanezas winaprebi ~erTgulebiTa da siyuaruliTa da mravalguar nayofieri moqmedebiTa~ msaxurebia mefe erekles250. yovelive zemoTqmulis gaTvaliswinebiT qarTl-kaxeTis mefe erekle II-m TavadobasTan erTad amatunebs Semdegi saxis gerbic uboZa:

~mogrZo fari lurjis adgiliTa, romelsa zedan ars gamosaxul droSa TeTri niSnad spaspetobisa, da droSa zedan orni vefxni erTi mxeduÄli marTebiTad niSnad, xedvisaTvis warsrulTa saqmeTasa da meore mxeduÄli, ukaniT ugonieresad sifrTxilisaTÂs yofadTa saqmeTasa, romelTa upyries qarta romelsa zedan zemoT kerZosa, ars gamosaxuli piris-pir (1-97)

85

urTi-erTisa orni oTxkuTxni, erTi lurjis feriTa adgiliTa da meore wiTlis feriTa adgiliTa romelTa gansa erTsa zedan laxuari, da maxÂli niSnad mxneobisa, da mas meoresa zeda xe finikisa savse nayofTa niSnad nayofieri moqmedebisa amas quÄmore, kualad oTxkuTxi ori piris-pir erTi-urTisa, lurjisa, da wiTelisa feriTa adgilebiTa romelTaca amaT erTsa zeda suÄti TeTrisa marmariloÁs niSnad simtkicisa, da meoresa zedan juaredad debulni orni isarni oqroBsani niSnad wrfelobisa, da amaT Soris gamosaxul

ars lomi erTi ganxeTqili. vecxlisa fer adgiliTa niSnad RTisa-mier moniWebulisa, Zalisa. wina-parTa maTTasa, da quÄmore kerZosa amisa ars orni rtoni zeTisxilisa da dafnisa niSnad mSÂdobisa da mZlevelobisa da ese yoveli dagÂrgÂnebul ars saTavadoÁsa gÂrgÂniTa.~251.

aRwerilobidan naTlad Cans, rom gerbi aSkarad erekle II-isTvis Cveuli stiliT aris Sedgenili. martooden blazonirebis mixedviT sakmaod Znelia am rTuli kompoziciis vizualurad warmodgena, magram unda vivaraudoT, rom igi marTlc daaxloebiT cixinskis mier Caxatuli amatunebis gerbis magvari iqneboda.

erekleseul, Tu SeiZleba mas ase vuwodoT, blazonirebas kidev ufro metad Seesatyviseba stanislav duminis mier gamoqveynebuli Tavad amatunebis gerbi252. dumins wyarod sanqt-peterburgis ruse\Tis saxelmwifo saistorio arqivSi daculi amatunebis warCinebulobis damadasturebeli dokumenti aqvs gamoyenebuli253.

7. Tavadi amilaxvari

Tavad amilaxvarTa gerbi erT-erTi uZvelesia qarTul

sagvareuolo heraldikaSi. rogorc qveiT vixilavT, miuxedavad imisa, rom ukanaskneli sami saukunis ganmavlobaSi amilaxvarTa gerbis mravalgvari varianti arsebobda, TiTqmis yovel maTganSi erTmaneTis msgavsi ZiriTadi emblemebi figurirebda. gamonakliss warmoadgens mxolod XX saukuneSi sazRvargareT SafanJonis mier Caxatuli gerbi, romelSic ratomRac am gvaris marTlac odiTganve kuTvnili istoriuli sagerbe figurebis nacvlad, sruliad axali da gansxvavebuli simbolikaa asaxuli.

qarTleli Tavadebis amilaxvrebis gerbis CvenTvis cnobili uadreulesi nimuSi moskovSi 1768 wels gamocemul locvanzea datanebuli. gerbi Tbilisis mitropolit Tavad aTanase amilaxvars ekuTvnoda da amgvarad gamoiyureboda: saTavado mantiaze ovaluri faria moTavsebuli. mantias Tavs adgas saTavadove gvirgvini, ukan ki urTierT iribad gadajvaredinebuli samRvdelTmsaxuro

(1-98)

86

atributebi (kverTxi da jvari) aqvs ganTavsebuli. xuTnawiliani fari, XVIII saukunis sxva qarTuli sagvareulo gerbebisebr kompoziciurad metad rTulad aris Sedgenili, amitom martooden masSi ganlagebuli figurebis aRweriT SemovifarglebiT. es aris: Ceqma, wm. giorgis xatebiani almis mWereli mklavi, admianis saxiani mze, droSebSemoxveuli abjari da bolos _ zarbazani. mTlianad fari or martorqas upyria xelT254.

zemoT aRwerili gerbi ar aris gamoricxuli uZvelesic ki iyos qarTul sagvareulo heraldikaSi, rasakvirvelia bagrationTa simboloebis Semdeg. SesaZloa igi ruseTSi Seiqmna, vinaidan aTanase amilaxvris es gerbi ramdenime aTwleuliT uswrebs win erekles II-is mier qarTl-kaxeTis samefoSi gacemul saTavado gerbebs. amasTanave, Cvens mier saqarTveloSi moZiebul erekleseul sagerbe sigelebs Soris amilaxvarTa gerbis kvali ver aRmovaCineT. Tumca aqve unda aRiniSnos, rom vizualurad kompozicia Zlier waagavs sxva, ase vTqvaT adreul _ XVIII saukunis qarTul sagvareulo gerbebs da amasTanave sakmaod gansxvavdeba rusuli heraldikis misive Tanamedrove nimuSebisgan.

mitropolit aTanases kuTvnili variantis garda arsebobs agreTve amilaxvarTa gerbis batoniSvil Teimurazis mier dafiqsirebuli kidev erTi arqauli Sesaxedaobis Tumc ki heraldikurad gacilebiT ufro gamarTuli gamosaxuleba255.

am gerbSic praqtikulad igive figurebi aris gamoyenebuli, oRond zarbaznisa da droSebSemortymuli abjris nacvlad kldeze aRmarTuli cixesimagrea Casmuli, mzis qveS ki kvarcxlbekze Semodebuli sisxliani Tasi. batoniSvili Teimuraz bagrationi gerbs uaRresad saintreso da qarTuliv heraldikisTvis friad niSAndobliv sakmaod ganvrcobil aRwerilobas urTavs: ~Tavad amilaxvarTa

(1-99) gerbis ganmarteba: saTavado gvirgvini. oqroTi Semkuli TeTri mantia, TeTri feri gulis siwmindesa da umwikvlobas aRniSnavs oqros morTuloba ki saTavado Rirsebas. wm. giorgis droSa imaze miuTiTebs, rom saqarTvelos mefeebs wesad hqondaT laSqris marjvena flangis sardlad mudam amilaxvarebi daeyenebinaT. Zvel dros qarTuli jaris Tavdapirvel meTaurebs spaspets an spasalars mogvianebiT ki, sardals (es saxelebi ~mTavar samxedro xelmZRvanels~ niSnavs) uwodebdnen. dezebiani botfortebis tarebis ufleba adreuli xanis saqarTveloSi mTavarsardlis garda aravis hqonda. mze mefes anu xelmwifes ganasaxierebs _ rogorc mze ajildovebs Tavisi keTilsxivosnebiT nayofier miwas msxmoiare mcenareuliT, ise mefenic keTiluqmnian TavianT gamorCeul qveSevrdomT. mzis win, sakurTxeveli masze Semodgmuli sisxlgadmomdinare barZimiT (es ukanaskneli kompozicia ioTam

87

zevdgeniZis gmirobaze miuTiTebs: roca erTgulma qveSevrdomma verasgziT ver daarwmuna mefe Tavisi eWvebis safuZvlianobaSi, SesTavaza saZineblebi mainc gaecvalaT erTmaneTisTvis. marTlac, Rame samefo oTaxSi Sesulma SeTqmulebma xanjliT mokles (an mwvaved dakodes, zustad ar aris cnobili) giorgi VII-is nacvlad mZinare ioTami)256. cixekoSki goris cixesimagres aRniSnavs, romelic qarTlis ganTqmuli mSveneba iyo da Tavad amilaxvarT hqondaT sammarTvelod Cabarebuli, isinive iyvnen qalaq goris mouravni da qarTlis mdivanbegni. gerbze gamosaxuli yovelgvari samxedro iaraRi sardlobis niSania. ori martorqa umeteswil saTavado gerbebSi ixmareba.~ gerbis pirveli, zeda marjvena nawili mewamulia, zeda marcxena _ laJvardi, qveda marjvena _ zurmuxtis, qveda marcxena ki _ porfiri257. zemoT aRweril rTul sagerbe kompozicias cnobili rusi heraldisti aleqsandre lakieric icnobs da ganixilavavs Tavis, mTeli ruseTis imperiis gerbTmcodneobisTvis epoqalur wignSi ~rusuli heraldika~258. amilaxvarebis sagvareulo heraldikis mniSvnelovani wyaroa ruseTis imperiis Tavad a. d. amilaxvarovis avtorobiT 1779 wels sanqt-peterburgSi gamocemuli ~georgiis istoria~ ("История георгианская")259.

saerTod amilaxvarTa gerbis xangrZlivi arsebobis manZilze Seqmnili mravali variantisa da am gvaris monaTesave sagvareuloebis (zedgeniZe, tusiSvili, guramiSvili, xidirbegiSvili) heraldikuri simbolika mniSvnelovanwilad identuria. sagvareulo gerbebis am erTgvar ojaxs, Cveni azriT SesaZloa pirobiTad gerbebis amilaxvar-zedgeniZeTa jgufi (ga-zj) vuwodoT, vinaidan isini metad waagaven erTmaneTs, rogorc tipologiurad anu faris konstruqcia-agebulebiT, ise Sinaarsobrivadac _ figuraTa simbolikiT.

/saxelganTqmuli mxedarTmTavris, kavaleriis generlis Tada ivane givis Ze amilaxvris

gerbi. 1829-1905 ww./ (1-100) XIX saukuneSi amilaxvarTa gerbi

sagrZnoblad daixvewa da heraldikurad gamarTuli forma miiRo. amavdroulad mas kidev ramdenime axali figurac daemata.

iseTebi rogoric aris: jvari, eklesia, Ruza da centralur gulisebr mcire farze gamoxatuli arqistratigi miqael mTavarangelozi260.

imave xanas ganekuTvneba saqarTvelos istoriis saxelmwifo muzeumis eqspoziciaSi daculi amilaxvarTa gerbis erTi metad saintereso da maRal doneze Sesrulebuli liTonSi Camosxmuli nimuSi. igi 1881-1885 wlebiT TariRdeba da kavkasiis kazakTa I diviziis meTaurisTvis _ ivane givis Ze amilaxvarisTvis boZebul saiubileo dafas warmoadgens.

88

kidev ufro gvian, ukve XX saukuneSi SafanJonis mier amilaxvarTa sruliad axali gerbia dafiqsirebuli: franguli fari, koSkisebrad gadakveTili, oqroze _ xmlosani miqael mTavarangelozi, mewamulze _ oqros sawmisi261. gerbis am variantSi axali mxolod oqros sawmisis figuraa, mTavarangelozi da cixesimagris kedeli ki odnav saxecvlili formiT Zveli nimuSebidan aris gadmoRebuli. SesaZlebelia es iyos amilaxvarTa gverdiTi afxazuri Stos, emuxvarTa gerbi. (1-101)

mixeil vadbolskis azriT262, romelsac Cvenc savsebiT viziarebT, gerbSi moTavsebuli Ceqma gvaris saxelwodebis warmoSobaze anu maT tradiciul Tanamdebobaze _ amir axor (samefo sajiniboTa uxucesi) _ miuTiTebs.263 agreTve SesaZloa vivaraudoT, rom wm. giorgis gamosaxulebiani droSa, iseve rogorc es erekle II-iseul zogierT sagerbe sigelSia aRniSnuli,264 aqac am

simbolos mflobelis spaspetobas aRniSnavs. am maRali samxedro Tanamdebobis amilaxvarTaTvis boZebis cnoba ioane batoniSvilTan aris daculi265. aseve ioane batoniSvili gvamcnobs, rom sagvareulos Tavis droze goris jvris cixec gadaeca,266 rac SesaZloa gerbSi cixesimagris gamoxatviT aRiniSna. aqve SevniSnavT, rom samTavisis taZarSi ganTavsebul amilaxvarTa saZvaleSi mdebare saflavis qvebze datanebul gerbebze

farismtvirTvelebad mortorqebis nacvlad lomebi gvevlineba267. (1-102)

8. Tavadi amirejibi qarTuli sagvareulo heraldikis Cvens mier Seswavlili

wyaroebidan qarTlel Tavad amirejibebis gerbi mxolod v. cixinskisa268 da stanislav duminis269 naSromebSia dafiqsirebuli. amasTan dumini gamosaxulebas cixinskis aris dasesxebuli, ase rom bunebrivia gerbi orivegan identurad gamoiyureba: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena nawilSi kldeze aRmarTuli koSkia gamoxatuli, zeda marcxena meoTxedSi _ kvarcxlbekze Semdgari kideebgafarToebuli, ~bolnurisebri~ jvari, mesameSi _ iribad dadebuli moRunuli xmali tariT zeviT, meoTxeSi ki _ kvarTi; mTlianad fars akravs saTavado mantia saTavadove gvirgviniT. (1-103)

aRsaniSnavia, rom amirejibebis gerbi zustad emTxveva falavandiSvilebisas270. cixinski, rogorc Cans ioane batoniSvilze dayrdnobiT271, amas imiT xsnis, rom amirejibebis gvari amirejibis anu

89

mefis momxseneblis Tanamdebobis mpyrobeli falavandiSvilTa sagvareulos warmomadgenelTagan momdinareobs. (amirejibebis namdvili gvaria – gabeliZe).

9. Tavadi andronikaSvili

miuxedavad imisa, rom Tavad andronikaSvilebs oficialurad damtkicebuli gerbi ar gaaCndaT, cnobilia XIX saukunidan arsebuli maTi sagvareulo sagerbe simbolika, romelic ramdenime wyaroSi aris Semonaxuli. maTgan uZvelesi da umTavresia o. getlingis gliptikur koleqciaSi Sesuli am saTavado gvaris kuTvnili beWedi masze amotvifruli sagvareulo gerbiT:

gakveTil-gadakveTili franguli fari daboloebiT, zeda marjvena nawilSi _ sabliT qveviT gamoxatul mozidul mSvildze sami erTmaneTze gadajvaredinebuli isari pirebiT zeviT, zeda marcxena _ cixe-koSki, qveda marjvena nawili klanWebiT sferosa da skiptris mpyrobel orTavian arwivs

(1-104) eTmoba, qveda marcxena _ frTebgaSlil mtacebel frinvels, xolo daboloeba _ afrebgaSlil xomalds, romelsac kldovani sanapiro marcxniv anu ukan morCenia272.

andronikaSvilebis amdagvarive, mcireoden saxecvlili gerbi aqvs dafiqsirebuli vadbolskisac. sxvaoba imaSi mdgomareobs, rom faris pirvel nawilSi mSvildisris nacvlad gasxivosnebuli mze aris moTavsebuli, meoreSi ki _ mTlian cixe-koSks cixesimagris (vadbolski komentarebSi mas sagvareulod moixseniebs) kedelia Canacvlebuli. gerbs amasTanave saTavado mantia da gvirgvinic aklia273.

(1-105) gare Sesamkoblebisa da faris formis garda cixinskis

~kavkasiur sagerbeSic~ sagvareulo sabeWdavis identur gamosaxulebas vxvdebiT274.

zemoT aRweril gerbs duminic icnobs. Tumca mis mier gamocemul ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi _

~saqarTvelos samefos Tavadebi~ moyvanilia andronikaSvilebis gerbis kidev erTi varianti, romliTac gvari emigraciaSi sargeblobda. ServaSiZis mier SafanJonis mixedviT Sesrulebuli gerbi ase gamoiyureba: laJvardis fonis mqone frangul farze misi gverdebidan gamomaval or xels oqros gvirgvini uWiravs275. kompozicia praqtikulad zusti aslia bizantiis saimperatoro dinastiis komnenosebis gerbisa. ioane batoniSvilis mixedviT 1144 wels

(1-106) andronikaSvilebi bizantiis imperator manuil komnenosis mier gamoZevebuli da sqarTveloSi gadmoxvewili misive

90

Zmiswulis andronikesgan warmodgebian. rogorc Cans, swored am movlenaTa amsaxveli unda iyo maTi es mogviano gerbi. SesaZloa andronikaSvilTa sagvareulo gerbis Zvel variantSi bizantiurisebri orTaviani arwivic imave mizeziT iyo ganTavsebuli276.AND

10. Tavadi anCabaZe

Tavad anCebaZeTa gerbi v. cixinskis

xelnawer naSromSi _ ~kavkasiis sagerbeSi~ aris dafiqsirebuli: franguli fari orad aris gakveTili, marjvena nawili mTliania, marcxena ki _ gadakveTili, marjvena mTlian nawilSi kldeze aRmarTuli koSkia gamosaxuli, romelic iribad urTierTgadajvaredinebuli skiptriTa da xmliT aris damZimebuli, gadakveTili marcxena nawilis zeda naxevarSi mamakacis gvirgvinosani Tavia moTavsebuli, xolo qvedaSi _ qnari. fars gars akravs saTavado mantia saTavadove gvirgviniT277.

(1-107) absoluturad identuri, Tumca gacilebiT ufro daxvewilad Sesrulebuli da rogorc Tavad SeniSnavs cixinskis xelnaweridan gadmoRebuli sagerbe kompozicia mohyavs anCabaZeTa gerbad stanislav duminsac278.

aqve aRsaniSnavia, rom v. cixinski zustad anCabaZeebis magvar gerbs miakuTvnebs Tavad maCablebsac, rac ~kavkasiis sagerbeSi~ am gvarebis saerTo warmoSobiT aris motivirebuli279. sxvaTaSoris maCablebs ioane batoniSvilic anCabaZeTagan warmomdgarad miiCnevs280.

11. Tavadi arRuTaSvili (argutinski-dolgoruki)

somexi erovnebis qarTlel Tavad arRuTaSvilTa gerbi im erT-

erT uZveles qarTul sagerbe gamosaxulebaTagania, romelic jer kidev XVIII saukunidan erekle II-is mefobis xanidan aris CvenTvis cnobili.

1783 wlis 28 agvistos qarTl-kaxeTis mefe erekle II-m arRuTaSvilebs, rogorc Tavad aRniSnavda erTgulebisa da diadi warmoSobis gamo sataxto qalaq TbilisSi gacemuli specialuri sigeliT sagvareulo gerbi uboZa: ~fari vecxlis adgiliT, zeda mas droSa anu bovarayi, viTarca niSani spaspetobisa, romelsaca zeda gamosaxul ars xati yovlad-wmidisa RmrTisa dedisa, romelsaca upyries sityua igi saukunosa mamisa, ZeÁ TÂsi. qveSe xatisa Soris ars ganpyrobil mklavi ÃmliTa marjvniv, viTarca cxadmyofi gvarobiTisa simxnisa maTisa, da marcxniv fari pirqve pdebare da mas zemoT swored dadgmuli Subi. da yoveli ese aris dagÂrgÂnebul zemo saTavadosa gÂrgÂniTa~281.

arRuTaSvilebi saqarTvelos samefos samsaxurSi mdgomi, ZiriTadad monofizituri aRmsareblobis mimdevari, jer kidev

91

Suasaukuneebidan cnobili da saxelganTqmuli mxargrZelTa sagvareulodan Camomavlobas Cemulobdnen. amis dadastureba ruseTis mTavrobisa da heroldiis departamentis winaSe maT kvlav erekle II-s sTxoves, romelmac aja imave 1783 welsve daukmayofilaT282.

swored am sabuTis safuZvelze ruseTSi mcxovreb somexTa arqieris episkoposs ioseb (osefa) arRuTaSvils 1782 wlidan moyolebuli imperiisTvis samxreT kavkasiaSi gaweuli samsaxurisTvis, gansakuTrebiT ki graf v. a. zubovisTvis kavkasiaSi laSqrobisas aRmoCenili mxardaWerisTvis 1800 wlis 22 marts imperatorma pavle I-ma ruseTis imperiis Tavadoba, ganaxlebuli sagvareulo gerbi da argutinski-dolgoruki-ebad anu mxargrZelebad wodebis ufleba uboZa283. imave wels osefa eCmiaZinis patriarqad aRiares, Tumca igi ruseTidan somxeTs axal movaleobaTa SesrulebisTvis mimavali 1801 wels TbilisSi gardaicvala. masTan daaxloebuli pirni miiCnevdnen, rom osefa arRuTaSvilis pativmoyvareoba martooden maRali saeklesio wodebiT ar Semoifargleboda da igi kavkasiis erT-erTi mxareSi Tavisi sayvareli ZmisSvilis gamefebasac ki lamobda284.

pavle I-is mier argutinski-dolgorukiebisTvis gacemuli gerbi ruseTSi arsebuli wesis Tanaxmad myisve ~saerTo sagerbeSi~ Sevida. saqarTvelos Tavadebad moxseniebul arRuTaSvilTa es axali gerbi rus gerbTmcodneTa mier Semdegnairad aRiwereboda: ~fari perpendikuliarulad or naxevrad aris gayofili, romelTagan marcxenaSi Tavad argutinski-dolgorukebis adrindeli gerbia ganTavsebuli: wiTel fonze Rrublidan gamowvdili vercxlis abjriani xmlis

(1-108) mpyrobeli mklavi, mas qvemoT ki: cisfer fonze miwaze mdgomi lomi, romelsac wina TaTebSi oqros Cuglugi da fari uWiravs. argutinski-dolgorukebis ruseTis imperiis Tavadebad damtkicebis aRsaniSnavad, faris marjvena naxevarSi Camatebulia oqros fonze gamoasxuli sevadis arwivi Tavze gvirgviniTa da brWyalebSi skiptriT. arwivs mkerdze aRbeWdili aqvs wm. ioane ierusalimelis ordenis jvari SuaSi wiTeli feris mcire fariT, romelSic venzelurad aris gadmocemuli misi udidebulesobis xelmwife imperatoris pavle I-is saxeli. fars gars akravs saTavado mantia da gvirgvini.~285.

ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbeSi Setanili pavle I-iseuli arRuTaSvilTa gerbi yovelgvari cvlilebebis gareSe aqvs dafiqsirebuli v. cixinskisac Tavis cnobil xelnawer naSromSi ~kavkasiuri sagerbe~. unda SevniSnoT, rom cixinski erekle II-is mier arRuTaSvilebisTvis gerbis boZebis TariRad mcdarad miuTiTebs 1789 wels, vinaidan, viTarc zeviT vixileT am istoriuli faqtis pirvelwyaro _ erekleseuli sigeli ueWvelad 1783 wels ganekuTvneba286.

92

arRuTaSvilTa aseTive gerbia Semonaxuli o. getlingis arqivSi,

oRond gare Sesamkoblebidan mxolod saTavado gvirgvinia datovebuli.

mixeil vadbolski, rogorc es sxva gerbebis SemTxvevaSic araerTxel yofila, Tavad arRuTaSvilebis gerbad mkveTrad gansxvavebul gamosaxulebas gvTavazobs. farSi aq mxolod argutinskebis mogviano gerbSi Sesul Cuglugisa da mrgvali faris mpyrobeli lomis figuras vxvdebiT, amasTanave frangul fars aSkarad araTavaduri gvirgvini adgas Tavs287. arRuTaSvilebis gerbis am originaluri da unikaluri variantis warmoSobaze samwuxarod arafris Tqma ar SegviZlia.

(1-109) rac Seexeba arRuTaSvilebis gerbis simbolikas,

masSi xmliani mklavi erekleseuli ganmartebiT arRuTaSvilTa ~gvarobiT simxneze~, xolo droSa, igive bovarayi ki spaspetobaze mianiSnebs288. droSasTan dakavSirebiT agreTve sayuradReboa, rom XIX saukunis uavtoritetulesi rusi gerbTmcodne lakieri argutinskebis gerbis ganxilvisas mis, ase vTqvaT Zvel, erekle II-iseul nawils ~sagvareulo alamTagan Semdgarad~ miiCnevs289. lakieri iqve samarTlianad miuTiTebs, rom pavle I-isTvis Cveuli iyo mis mier aRzevebuli gvarebisTvis axladSeqmnil an ganaxlebul (1-110) gerbebSi Tavisi venzeliTa da wm. ioane ierusalimelis ordenis, romlis magistric imxanad ruseTis imperatori iyo, e. w. malturi jvriT damSvenebuli arwivis moTavseba290. ase rom, argutinski-dolgorukebis sagerbe farSi ruseTis saimperatoro arwivis Camateba am SemTxvevaSi sruliad bunebriv da gasageb movlenad unda aRviqvaT. ufro metad saintereso da sakvlevia is Tu saidan gaCnda arRuTaSvilTa sagvareulo simbolikaSi lomis figura. rogorc viciT igi erekle II-is mier 1783 wels gacemul sigelSi ar figurirebs, arada pavle I-iseul sagerbe kompoziciaSi mas ~Zveli, adrindeli~ gerbis nawilad miiCneven. amasTanave mixeil vadbolskis cnobil wignSi arRuTaSvilebis sagvareulo sagerbe farSi martooden swored lomis figura aris gamoxatuli. lakieri loms Zveli sagvareulo droSebidan nasesxebad miiCnevs. Cven ki SesaZleblad vTvliT, rom igi gvaris somxur warmoSobaze miuTiTebs, vinaidan ruseTis imperiis mier damtkicebul somxeTis gerbSi, romelic (igi sxvaTaSoris saqarTvelos samefos Cvens mier zeviT ukve ganxilul didi gerbSi Sedioda) swored es cxovelia aRbeWdili.

93

12. Tavadi babadiSi ioane batoniSvilis mixedviT babadiSebi kaxeTis mefe gamahmadianebuli daviT II imam-yuli-xanis warmodgebian291. am cnobis

miuxedavad, ruseTis imperiaSi maTi warCinebuli warmomavlobis sakiTxis ganxilvisas, babadiSebis mier wardgenil genealogiur tabulaSi gvaris warmoSoba imam-yuli-xanis moRvaweobis wlebze ufro adrindel xanas da vinme roseb babadiSs ukavSirdeba. aqve aRsaRniSnavia, rom tabulaSi daviT II saerTod ar aris naxsenebi.

babadiSebis gerbi qarTuli heraldikis Cven- Tvis cnobili saistorio wyaroebidan mxolod

(1-111) v. cixinskisTan gvxvdeba: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi iribad dadebuli skiptra, mis Tavze ki sferoa gamosaxuli, zeda marjvena nawilSi _ qnari da Surduli, qveda marjvenaSi _ zarbazani, qveda marcxenaSi ki _ vaci. fars saTavado gvirgviniT Semkobili saTavadove mantia292.

zustad aseTive sagerbe kompozicia, ufro daxvewili formiT stanislav duminis gamocemaSic aris Sesuli293.

CvenTvis sadReisod ucnobia babadiSebis gerbis Seqmnis istoria, magram udaod TvalSisacemia, rom sagvareulo sagerbe faris zeda ori meoTxedi bagrationTa simbolikas ukavia. aqedan gamomdinare unda vigulisxmoT, rom gerbis Semdgeneli, vinc ar unda yofiliyo igi, am sagvareulos warmoSobis ioane batoniSviliseul versias emxroboda da babadiSebs kaxeTis bagrationebisgan, konkretulad ki imam-yuli-xanisgan warmomdgarad miiCnevda, rac asaxa kidec sagerbe kompoziciaSi bagratovanTa dinastiuri emblemebis moTavsebiT.

bagrationebis samefo dinastia

bagrationebis saqarTvelos samefo dinastias, rogorc Cans jer

kidev adreuli Suasaukuneebidan gaaCnda garkveuli sagvareulo simbolika. arsebobs mosazreba, rom bagrationebis somxur Stos _ bagratunebsac hqondaT sakuTari emblemebi294. miuxedavad amisa saqarTvelos bagrationTa samefo saxlis pirveli klasikuri evropuli tipis sagvareulo gerbi qarTlis mefe vaxtang VI-m Seqmna XVIII saukunis damdegs. vinaidan vaxtang VI-iseuli sagerbe kompozicia mmarTvel samefo dinastias ekuTvnoda, rogorc es monarqiul qveynebSia miRebuli, igi imavdrouladve saxelmwifo simbolosac warmoadgenda. ase grZeldeboda manam sanam saqarTvelo damoukideblobas, bagratovanTa saxli ki samefo taxts inarCunebda.

94

a b Tamar mefis xelrTviani da daviT VII ulu-s mxedriani monetebi (1-112

a b)

bagrationebis sagvareulo gerbis warmoSobis istoriisa da misi arsebobis im monakveTis (1709-1801 wlebi) Sesaxeb, romlis drosac es gerbi saxelmwifo emblemis funqciasac iTavsebda, zeviT zogadad saqarTvelos saxelmwifo simbolikis mimoxilvisas sakmaod vrclad gvqonda saubari. aqedan gamomdinare zedmetad migvaCnia mocemul naSromSi ukve ganxiluli sakiTxisadmi xelaxala mibruneba, ris gamoc qveviT bagrationTa sxvadasxva ganStoebis konkretuli gerbebis martooden gancalkevebiT aRweriTa da SeswavliT SemovifarglebiT.

aqve davZendiT, rom bagratovanTa heraldikur simbolikas sxvadasxva WrilSi mravali mkvlevari Sehxebia, magram amaTgan Cven mainc XIX saukunis saxelganTqmul rus gerbTmcodnes aleqsandre lakiers gamovyofdiT, romelmac mis cnobil wignSi ~rusuli heraldika~ friad vrceli adgili dauTmo, rogorc zogadad bagrationebis sagvareulo emblematikas, ise am dinastiis calkeuli Stoebis konkretuli gerbebsac295.

13. Tavadi bagration-i

1757 wels ruseTSi gadasaxlebuli bagrationebis dinastiis

erT-erTi gverdiTi Stos warmomadgenelis, isay-begis (aleqsandre), STamomavals borodinos brZolis cnobili gmirs generali Tavad

petre bagrations saimperio mTavrobam 1803 wlis 4 oqombers daumtkica gerbi, romelic Semdegnairad gamoiyureboda: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi mewamul fonze oqros sferoa gamosaxuli, zeda marcxena meoTxedSi _ laJvardze oqros qnari, qveda marjvenaSi _ laJvardzeve oqros Surduli, qveda marcxenaSi ki _ mewamulze urTierT iribad gadajvaredinebuli oqros skiptra da xmali; saTavado mantiiTa da gvirgviniT Semkuli

(1-113) fari or farismtvirTvel loms upyria296. ruseTis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis VII

tomSi Setanili es gerbi, rogorc vxedavT, mTlianad tradiciuli

95

bagrationebiseuli simboloebis safuZvelze aris Sedgenili. masSi moTavsebuli figurebi ki bagratovanTa sagvareulo legendisa da samefo warmoSobis Sesaxeb mogviTxrobs.

ruseTis imperiis qveSevrdom Tavad bagrationTa es gerbi mogvianebiT lukomskis mier Sedgenil umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis oTxtomeul dasuraTebul nusxaSic Sevida297.

petre ivanes Ze bagrationis gerbis zustad aseTive gamosaxuleba Tu misi aRweriloba mohyavT TavianT naSromebSi mixeil vadbolskisac298, p. petrovsac299 da stanislav duminsac6. ruseTis istoriaSi am erT-erTi uTvalsaCinoesi sardlis petre bagrationis gerbi Tavis droze sabWoTa samxedro enciklopediaSic ki iyo Setanili300.

bagratovanTa dinastiis am erT-erTi gverdiTi Stos gerbi v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi~ sakmaod gansxvavebuli saxiT aris warmodgenili, rac, miuxedavad imisa, rom, rogorc Tavad avtori miuTiTebs igi ~ruseTis imperiis TavadzanaurTa gvarebis saerTo sagerbeTi~ sargeblobda, uTuod Secdomaa. cixinskiseul variantSi, oficialurad damtkicebulisgan gansxvavebiT, sagerbe fari Cveulebrivi kveTis nacvlad sworkuTxa jvriT aris danawevrebuli, Secvlilia figuraTa ganlageba, mTavari faris centrSi ki Camatebulia mcire fari, masSi gamoxatuli macxovris kvarTiT301. Zneli asaxsneli da gaugebaria Tu ratom aqvs daSvebuli esoden uxeSi Secdomebi baton cixinskis.

Tavad bagrationTa odnav saxecvlili gerbi o. getlingis gliptikur koleqciaSic aris dadasturebuli. ~umaRlesad damtkicebulisgan~ igi mxolod imiT gansxvavdeba, rom fari saTavado mantiasTan erTad wm. andria pirvelwodebulis ordenis atributebze _ rvaqimian gasxivosnebul varskvlavsa da ordenian bafTazea moTavsebuli302. (1-114) ruseTis imperiis es umaRlesi jildo _ wm. andrias ordeni, saxelganTqmulma mxedarTmTavarma petre bagrationma 1809 wels miiRo303. aqedan gamomdinare getlingis koleqciaSi Semonaxuli gerbic, bunebrivia am TariRze gviandelad unda miviCnioT.

bolos davsZendiT, rom petre bagrationis 1803 wels damtkicebuli gerbi erT-erTi uZvelesia saqarTvelosTan dakavSirebul oficialurad dadgenil sagvareulo gerbebs Soris.

14. bagration-gruzinski

bagratovanTa samefo dinastiis e. w. bagration-gruzinskebis

Stos warmomadgenlebidan ruseTis imperiis mTavrobis mier ~umaRlesad damtkicebuli~P gerbi mxolod mis brwyinvalebas Tavadisqal anastasia nikolozis asul gruzinskaias gaaCnda. 1885 wels damtkicebuli es sagerbe kompozicia Semdegnairad

96

gamoiyureboda: gakveTil-gadakveTili franguli fari SuaSi mcire frangulive fariT; mcire farSi saqarTvelos samefos gerbi,

gveleSapis gangmiravi wm. giorgia gamoxatuli; ZiriTadi faris zeda marjvena meoTxedSi _ macxovris xelTuqmneli kvarTia moTavsebuli, zeda marcxenaSi _ sfero, mis Tavze ki urTierT iribad gadajvaredinebuli skiptra da xmali, qveda marjvena nawilSi _ qnari mdebareobs, qveda marcxenaSi ki _ Surduli; mTavari fari or farismtvirTvel loms upyria; fars Tavs adgas saTavado gvirgvini, romelic or frTosan xmalamowvdil angelozs uWiravs; yovelives gars akravs saTavado mantia

(1-115) saTavadove gvirgviniT. gerbSi wm. giorgis figura gruzinskebis qarTul warmoSobas ganasaxierebs; kvarTi _ legendas qristes samosis saqarTveloSi Senaxvis Sesaxeb; sfero, skiptra da xmali _ gvaris samefo warmomavlobas; qnari da Surduli ki _ cnobil gadmocemas, romlis mixedviTac bagrationebi bibliuri mefe daviTisgan warmodgebian304. gerbi wm. giorgis xatebisa da bagrationTa dinastiuri simbolikis safuZvelzea Seqmnili. Setanilia e. w. saerTo sagerbis XIV tomSi305, mogvianebiT ki umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis dasuraTebul nusxaSic306. gerbi aRwerilobiTurT gamocemuli aqvs stanislav dumins307.

v. cixinskis mixedviT bagration-gruzinskebis sagvareulos warmomadgenlebi zeviT aRwerilisgan mcireoden gansxvavebul, Tumc ki imave mTeli dinastiisTvis tradiciuli figurebisgan Semdgar gerbebsac iyenebdnen. cixinskis mier moyvanil mxolod erT sagerbe kompoziciaSi Cans bagrationTa gerbebisTvis aradamaxasiaTebeli simbolo _ cixesimagre. samwuxarod avtors miTiTebuli ara aqvs gruzinskebis gvaris konkretulad romel wevrs ekuTvnis es gerbi308.

1886 wels damtkicebuli gerbisgan, cixinskiseul variantebze kidev ufro gansxvavebuli nimuSi aris Semonaxuli getlingis gliptikur koleqciaSi, sadac ubrwyinvales Tavad bagration-gruzinskebis ufrosi Stos gerbad gamocxadebuli Semdegnairi luqis beWedi gvxvdeba: warweriani arSiis mqone da sworkuTxa jvriT oTxad gayofili franguli faris centrSi marTkuTxa, aseve warweriani arSia Semovlebuli, qristes kvarTis gamosaxulebiani mcire faria moTavsebuli; mTavari faris pirvel meoTxedSi Surduli da qnaria, meoreSi _ sfero da urTierT iribad gadajvaredinebuli skiptra da xmali, (1-116) mesameSi _ saswori, meoTxeSi ki _ Semobrunebuli wm. giorgi; gerbis

97

farsgare Sesamkoblebi anastasia gruzinskaias zeviT aRwerili gerbisebria309.

aRwerilTagan gruzinskebis sruliad gansxvavebuli gerbia aRbeWdili mcxeTaSi armazisxevis muzeumSi dacul saflavis qvaze, romelic erekle II-is Zis aleqsandre batoniSvilis meuRles mariam isaakis Ze gruzinskaias ekuTvnis. aqac bagrationTaTvis Cveul figurebs vxvdebiT, magram friad gamorCeuli da originaluria maTi ganlageba da zogadad faris dayofa.

bagration-gruzinskebis gerbis mravalgvar nairsaxeobaTa esodeni simravle saqarTveloSi da zogadad ruseTis imperiaSi sagvareulo gerbebis sakmaod Tavisufali moxmarebiT unda iyos gamowveuli. (1-117) imxanad amaTuim gvaris warmomadgenlebi xSir SemTxvevaSi ZiriTadi sagvareulo gerbis praqtikulad martooden sakuTari neba-survilisamebr Sesworebul Tu gadasxvaferebul araoficialur variantebs iyenebdnen xolme.

15. bagrationi-daviTaSvili

bagrationTa gverdiTi Stos bagration-daviTiSvilebis gerbi CvenTvis cnobili aris mxolod mixeil vadbolskis naSromidan _ ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~, (arsebobs aseve XVIII s.-is

bagration-daviTiSvilebis gerbis uZvelesi varianti, Seqmnili ruseTSi, 1666 wels gadasaxlebuli bagration-daviTiSvilebis STamomavlebis mier) romelSic am gvaris Semdegnairi simbolika aris moyvanili: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ gveleSapis ganmgmiravi wm. giorgis xatebaa aRbeWdili, zeda marcxenaSi _ sworkuTxa samyura jvari, qveda marjvenaSi _ xuTqimiani varskvlavi, qveda marjvenaSi ki _ Sebrunebuli heraldikuri leopardi310. aseTive gerbi, oRond saTavado farsgare

(1-118) atributikiT stanislav duminsac aqvs gamoqveynebuli311. amasTanave igi jer kidev XIX saukunis Sua wlebSi rusma gerbTmcodne aleqsandre lakiermac SesamCnevi xazgasmiT da gamokveTilad gancalkevebiT (albaT bagrationTa erTmaneTis msgavsi gebebidan yvelaze ufro metad originalurobis gamo) aRwera mis cnobil wignSi ~rusuli heraldika~312.

daviTaSvilebis gerbSi pirvel rigSi uTuod is aris TvalSisacemi, rom igi, bagrationebis dinastiis sxvadasxva

98

ganStoebaTa gerbebidan yvelaze metad gansxvavdeba zogadad mTeli sagvareulosTvis saerTo simbolikisgan. ase magaliTad, zemoT aRweril farSi saerTod ar aris ganTavsebuli bagratovanTa dinastiuri legendis amsaxveli figurebi, macxovris kvarTi an umaRlesi samefo xelisuflebis emblemebi _ sfero, skiptra, xmali, saswori. arada swored amgvari kompoziciuri elementebia damaxasiaTebeli bagrationTa amaTuim ganStoebaTa gerbebisTvis. mixeil vadbolskis mier dafiqsirebul bagration-daviTaSvilTa sagvareulo sagerbe farSi praqtikulad martooden wm. giorgis gamosaxuleba ganekuTvneba bagratovanTa gerbebisTvis Cveul figuraTa ricxvs. Tumca amgvarT SesaZloa jvari da leopardic mivakuTvnod, romlebic marTalia friad gansxvavebuli saxiT, magram mainc gvxvdebian xolme bagrationTa saxlis zogierT warmomadgenelTa gerbebSi.

16. bagration-imeretinski

bagrationTa imereTis Stos oficialurad damtkicebuli gerbi ar gaaCnda. miuxedavad amisa CvenTvis cnobilia ZiriTadad saerTo dinastiuri emblemebis safuZvelze Sedgenili bagration-

imeretinskebis ramdenime gerbi313. amaTgan yvelaze saintereso v. cixinskisa da stanislav duminis mier moyvanili is nimuSebia, romlebSic imeretinskebis dasavleT saqarTvelodan, imereTidan igive kolxeTidan anu oqros verZis qveynidan warmomavlobas, sagerbe farSi moTavsebuli verZis figura gamoxatavs314. agreTve sainteresosa da qarTul heraldikaSi metad iSviaT, SeiZleba iTqvas unikalur figuras warmoadgens, bagrationTa sagvareulos am ganStoebis erT-erT gerbSi gamosaxuli

(1-119) isrisebri mklavebis mqone sworkuTxa jvaric. sxvamxriv imerel bagrationTa sagerbe gamosaxulebebi principulad arafriT gansxvavdeba zogadad bagratovanTa simbolikisgan.

17. bagration-muxraneli

bagration-muxranelebs ar hqondaT oficialurad damtkicebuli gerbi. Tumca, dRemde maTi sagvareulo sagerbe gamosaxulebebis mravali varianti SemorCa. maTi umravlesoba v. cixinskis xelnawerma ~kavkasiis sagerbem~ Seomogvinixa315. gerbis SedarebiT gviandeli nimuSebi ki stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli316. muxranelTa gerbis originaluri gamosaxuleba mixeil vadbolskisac mohyavs317. bagration-muxranelTa gerbis CvenTvis cnobili yvelaze ufro tipiuri variantebis mTavari gamosarCevi niSani is aris, rom

99

oTxnawiliani fari Cveulebrivi kveTis nacvlad jvriT aris dayofili318. sxva mxriv ki bagratovanTa sagvareulos am erT-erTi gverdiTi _ muxranuli Stos simboloebi CvenTvis ukve kargad cnobili saerTo dinastiuri emblematikis gamoyenebiT aris Sedgenili. (1-120) bagration-muxranskebis gerbma mTels evropaSi gaiTqva saxeli mas Semdeg, rac am gvaris warmomadgenlebi evropis umniSvnelovanesma samefo ojaxebma saqarTvelos samefo taxtis memkvidreebad aRiares. amitom ar aris gasakviri, rom muxranelTa gerbi frangi mkvlevaris feranis ruseTis imperiis warCinebul sagvareuloTa genealogias miZRvnil naSromSic aris gamoqveynebuli319.

agreTve bagration-muxranelTa gvars ukavSirdeba dasavleT evropul heraldikur praqtikaSi sakmaod gavrcelebuli, qarTul gerbTmcodneobaSi ki erTaderTi CvenTvis cnobili Serwymuli, gaerTianebuli gerbis klasikuri magaliTic. saubaria muxranelTa espanuri Stos aw gansvenebuli Tavis irakli bagrationisa da ucnobilesi italiuri sagvareulos paskuinebis warmomadgenlis grafis qal maria antuanetas 1944 wels Semdgar qorwinebasTan dakavSirebiT Seqmnil orfarian Serwymul sagerbe kompoziciaze, romelic Semdegnairad gamoiyureboda:

(1-121) erTmaneTze iribad midebuli ori faridan marjvenaSi bagration-muxranelebis gerbi: ovaluri fari SuaSi mcire franguli fariT; mcire farSi _ mewamulze macxovris vercxlis kvarTi; mTavari fari vercxlis sworkuTxa jvriT aris oTxad dayofili, amaTgan pirvel zeda marjvena meoTxedSi _ mewamul fonze oqros Surduli da qnari, zeda marcxenaSi _ laJvardis fonze erTurTze iribad gadajvaredinebuli oqros skiptra da vercxlis xmali oqros tariT, maT Tavze ki _ oqrosave sfero; qveda marjvena nawilSi _ laJvardze oqros saswori, xolo qveda marcxenaSi _ mewamulze gveleSapis ganmgmiravi Semobrunebuli wm. giorgi. saerTo kompoziciis Semadgenel meore, marcxena farSi _ paskuinebis gerbi: laJvardis velian ovalur farSi _ oqros xe, TavszemoT varskvlaviT, xis ukan ki _ vercxlis mimavali kravi mewamuli droSiT; yovelive amaze dadebuli faris gadamkveTi vercxli qamari. orive sagvareulo fari vercxlis jaWviT aris gadabmuli da saTavado gvirgvinian saTavadove mantiazea ganTavsebuli.

aqve aRvniSnavdiT, rom bagration-muxranelebis gerbs, mcireodeni sxvaobis miuxedavad Zlier hgavs baton guram SaraZis

100

mier gamoqveynebuli giorgi XII-is Zis Teimuraz batoniSvilis kuTvnili sagerbe gamosaxuleba320. muxranelTa gerbiani luqi o. getlingis sabeWdavebis koleqciaSic aris daculi.

rogorc vxedavT, bagratovanTa dinastiaSi Semavali sagvareuloebidan muxranelebs erT-erTi yvelaze mravalferovani, originaluri da metad saintereso heraldikuri tradicia gaaCndaT, romelic dRemde ar kargavs Tavis praqtikul daniSnulebas, aramarto saqarTvelos, aramed (1-122) mTeli evropis masStabiTac ki.

18. Tavadi baraTaSvili

baraTaSvilebs oficialurad gaformebuli gerbi ar hqoniaT.

miuxedavad amisa sadReisod CvenTvis mainc aris cnobili maTi sagvareulo simboloebi da gerbi.

o. getlingis gipliptikur koleqciaSi daculia Tavad baraTaSvilebis kuTvnili mrgvali formis luqis beWedi, romelzec am gvaris gerbia amotvifruli: gakveTil-gadakveTili franguli faris pirvel, zeda marjvena muqi fonis mqone nawilSi Semobrunebili droSa aris gamoxatuli; zeda marcxenaSi _ Ria fonze iribad urTierTgadajvaredinebuli xmali da mSvildi;

(1-123) qveda marjvena meoTxedSi _ aseve Ria fonze sveti, romelic aqeT-iqidan or loms upyria; qveda marcxenaSi ki _ kvlav muq fonze gamosaxuli kbilanebiani da karibWiani koSki; mTlianad fars gars akravs saTavado gvirgviniT Semkobili saTavadove mantia.

baraTaSvilebis zustad aseTive gerbi, Tumc ki gare Sesamkobelebis gareSe mixeil vadbolskisac aqvs damowmebuli, oRond am SemTxvevaSi meore, zeda marcxena meoTxedSi ganTavsebul xmlisa da mSvildis kompoziciaSi CarTuli aris ori isari Tu Subi, romelic formiT sworkuTxa jvars qmnis321.

getlingis koleqciaSi Semonaxuli gerbi yovelgvari cvlilebebis gareSe v. cixinskis xelnawer ~kavkasiur sagerbeSic~ aris Setanili. Tumca cixinski iqve baraTaSvilT (barataev) kidev erT sagerbe gamosaxulebas akuTvnebs. es ukanasknelic zeviT aRwerilisebri emblemebiT aris Sedgenili, oRond im gansxvavebiT, rom figurebs farSi adgilebi aqvT gadanacvlebuli, xolo droSis magivrad erT-erTi meoTxedi Sveuli zolebiT aris datvirTuli. ~kavkasiur sagerbeSi~ calkea gamoyofili ~baratov~- (1-124) ebis gvari, romelsac baraTaSvilebis anu viTarc maT cixinski uwodebs, barataev-ebis msgavsi gerbi miekuTvnebaT. sxvaoba

101

martooden imaSi mJRavndeba, rom cixesimagres kedelSi isari aqvs SerWobili, jvriani droSis tari Rrublidan gamomaval mklavs uWiravs, xmlisa da mASvildis kompozicia ki moziduli mSvildisa da sami erTmaneTze gadajvaredinebuli isriT Sedgenili kombinaciiT aris Secvlili322.

gerbis simbolikas rac Seexeba, mixeil vadbolskis azriT farSi ganlagebuli figurebi sagvareulo droSas, dedaboZsa da cixe-simagres warmoadgens323. amasTan dakavSirebiT Cvenis mxriv davamatebdiT, rom sabaraTiano qarTlis erT-erTi sadroSo iyo. aqedan gamomdinare vfiqrobT droSis emblemac gerbSi savaraudod baraTaSvilebis mier am samxedro-administraciuli erTeulis meTaurobis gamomxatveli unda iyos.

/baraTaSvilebis gerbis bareliefi maT sagvareulo akldamaze qaSveTis eklesiis ezoSi/ (1-125)

saerTod qarTul heraldikaSi ramdenime monaTesave sagvareulos _ baraTaSvilebs, orbelianebs, jambakur-orbelianebs erTmaneTTan Sinaarsobrivad sakmaod axlos mdgomi gerbi gaaCnia. Cveni azriT es simboluri gamosaxulebani SesaZloa erToblivad ganvixiloT da pirobiTad, gerbebis amilaxvar-zedgeniZeTa zemoT ukve xsenebuli jgufis msgavsad, gerbebis baraTaSvil-orbelianTa jgufSi (g b-o j) gavaerTianoT.

19. Tavadi bebuTaSvili

ruseTis imperiaSi ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbi

bebuTaSvilebs ar gaaCndaT. Tumca ramdenime wyarodan Cvenamde mainc moaRwia am gvaris kuTvnilma sagerbe gamosaxulebebma. ase magaliTad

o. getlingis gliptikur koleqciaSi aris moqceuli bebuTaSvilebis beWdis luqi masze aRbeWdili sagvareulo gerbiT: Suaze gadakveTili franguli fari orad gakveTili zeda naxevriT; pirvel, zeda marjvena nawilSi _ aRmosavluri xmlis mpyrobeli mklavi, zeda marcxenaSi _ frTebgaSlili mfrinveli profilSi, faris qveda mTlian naxevarSi (1-126) ki _ gaqceuli iremi324.

102

bebuTaSvilTa zustad aseTive gerbi aris dafiqsirebeli mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSic~325 da v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSic~326, saidanac igi Semdgom stanislav duminis ~ruseTis imperiis saTavad aznaurogvarebis~ IV tomSic327 Sevida. cixinsisTan gerbis kidev erT mcireoden gansxvavebul variants vxvdebiT. igi danarCenebisgan mxolod imiT gamoirCeva, rom faris qveda naxevaric zedasaviT orad aqvs gakveTili da am naxevris marjvena nawilSi mdgomare cxenia moTavsebuli328.

sayuradReboa, rom ioane batoniSvilis cnobiT bebuTaSvilebisTvis Tavadoba erekle II-s uboZebia 1783 wels329. rogorc cnobilia erekle II qveSevrdomT TavadobasTan erTad Cveulebriv sagvareulo gerbsac uboZebda xolme. aqedan gamomdinare SesaZloa bebuTaSvilebsac pirvelad swored maSin gauCndaT sakuTari gerbi. Tumca, Cveni es mosazreba jer-jerobiT varaudadve rCeba, vinaidan samwuxarod versad moviZieT erekleseuli is sigeli, romelic SeiZleba marTlac ukavSirdebodes Tavad bebuTaSvilTa pirvandel sagvareulo gerbs. (1-127)

20. Tavadi begTabegiSvili

begTabegiSvilebs ruseTis imperiis mTavrobam Tavadoba 1826

wlis 25 Tebervals daudastura. 1836 wlis 3 ianvars gamocemul ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis saerTo sagerbis~ X tomSi ki ukve Sesulia am gvaris kuTvnili e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbi:

gadakveTili franguli faris mewamul velian zeda naxevarSi _ oqros aRkazmulobian ~TeTr~ gaWenebul cxenze amxedrebuli ~Cerqezi~ mxarze gadebuli oqros SubiT, qveda laJvardis nawilSi ki _ vercxlis or isrispirebiT zeviT iribad gadajvaredinebul isarze dadebuli mewamul veliani franguli fari vercxlis naxevarmTvariT330. amrigad konkretulad es oficialurad registrirebuli gamosaxuleba 1826-1836 wlebSi unda iyos Seqmnili.

(1-128) begTabegiSvilebis gerbi mogvianebiT heroldiis departamentSi Sedgenili damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis dasuraTebuli oTxtomeuli nusxis I tomSic iqna moTavsebuli331.

103

sagvareulo gerbis gamosaxulebiani begTabegiSvelebis luqis beWedi o. getlengis gliptikur koleqciaSia Semonaxuli.

zemoT aRwerilis absoluturad identuri sagerbe kompozicia v. cixinskis xelnawer ~kavkasiur sagerbeSi~332, mixeil vadbolskis monografiaSi ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~ da qarTul saTavadaznauro gvarebs miZRvnil stanislav duminis gamocemaSic aris Sesuli. igi amasTanave aleqsandre lakiersac aqvs aRwerili 1855 wels gamocemul wignSi ~rusuli hraldika~333.

ioane batoniSvilis mixedviT ivane begTabegiSvils erekle II-is mier 1789 wels boZebuli sigeli gaaCnda334. dokumentis Sinaarsi CvenTvis jer-jerobiT ucnobia, magram ar aris gamoricxuli masSi sagvareulo gerbzec yofiliyo saubari.

21. Tavadi bibiluri

Tavad bibilurTa gerbi CvenTvis cnobili wyareobidan Tu gamocemebidan mxolod mixeil vadbolskis qarTul heraldikur simbolikas miZRvnil wignSi gvxvdeba335: gadakveTili franguli faris zeda naxevari Suazea gakveTili; faris zeda marjvena nawilSi _ zRvis Tu mdinaris kldovani napiri, mis Tavze gamosaxuli samyura jvriT, zeda marcxenaSi _ tarebiT maRla erTmaneTze gadajvaredinebuli ori xanjali, qveda naxevarSi ki _ Tarazulad dadebuli Sekruli TavTavebi, maT Tavze dawvenili naxevarmTvariT. samwuxarod sadReisod verafers vityviT gerbis warmoSobisa Tu konkretuli (1-129) simboluri Sinaarsis Sesaxeb.

22. aznauri buWyiaSvili

aznaur buWyiaSvilTa sagvareulo gerbi CvenTvis sadReisod cnobili sakmaod didi moculobis qarTuli heraldikuri masalebidan mxolod mixeil vadbolskisTan aris dafiqsirebuli336: gakveTil-gadakveTili franguli fari; zeda marjvena meoTxedSi _ Semobrunebuli mdgomare cxeni, zeda marcxenaSi _ tarebiT zeviT erTmaneTze gadajvaredinebuli ori moRunuli xmali, qveda marjvena nawilSi _ slavuri aso ~k~, qveda marcxenaSi ki _ agreTve slavuri aso ~b~.

(1-130) farSi qveda meoTxedebSi ganlagebuli asoebi mixeil vadbolskis azriT gerbis mflobelis inicialebs warmoadgens337. ioane batoniSvilis mixedviT buWyiaSvilni Tavis droze somxeTSi mdebare erT-erTi cixe-simagris ~mecixeT ufrosni~

104

anu cixisTavni iyvnen338. SesaZloa maT am saimdrood arc Tu mcire samxedro Tanamdebobaze miuTiTebdes farSi moTavsebuli xmlebi. amas is gvafiqrebinebs, rom, rogorc ukve zeviTac aRvniSnavdiT sagvareulo gerbebSi sxvadasxva saWurvlis Setana mflobelis samxedro siqveleTa gamosaxatavad xdeboda xolme.

23. aznauri gabaSvili

gabaSvilebis gerbi aRbeWdilia am gvaris uTvalsaCinoesi

warmomadgenlis didi qarTveli poetis besikis (besarion gabaSvili) rumineTis qalaq iasaSi mdebare saflavis qvaze339.

24. aznauri garsevaniSvili garsevaniSvilTa gerbi ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloTa saerTo sagerbis 1816 wlis 16 agvistos gamocemul IX tomSia Setanili340 da ase gamoiyureba: laJvardis velian frangul farSi _ zeTisxilis toteb Semoxveuli oqros sakurTxveli, romlis win fimiamis kmeveli oqros sakmevelia, Tavze ki _ iribad gadajvaredinebuli oqrosave ori skiptra.

aRwerili gerbi ekaterinoslavel (1-131) aznaur garsevaniSvilebs daumtkicdaT. misi gacemis zusti TariRi ucnobia. aseT dros, rusul gerbTmcodneobaSi Camoyalibebuli tradiciisamebr gerbis damtkicebis TariRad saerTo sagerbis im tomis gamocemis weli iTvleba, romelSic aRniSnuli sagerbe gamosaxulebaa Sesuli anu Cvens SemTxvevaSi _ 1836 weli.

mogvianebiT yvela oficialurad gaformebuli gerbisebr garsevaniSvilTa kuTvnili sagerbe kompoziciac v. k. lukomskisa da imperiis heroldiis departamentis iniciativiT Sedgenili damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis dasuraTebuli oTxtomeuli nusxis I tomSic iqna moTavsebuli341.

gerbis aRweriloba aleqsandre lakierma 1855 wels gamoqveynebul Tavis naSromSi ganaTavsa342. calke gamoyofili faris gamosaxuleba ki p[irvelad mixeil vadbolskim gamosca 1980 wels343.

sagerbeSi moyvanil garsevaniSvilTa gerbs darTuli teqstis mixedviT qarTl-kaxeTis mefe erekle II-m 1788 wels giorgi garsevaniSvils sigeli uboZa, romelSic aRniSnuli iyo, rom am sagvareulos winaprebi bizantiuri warmomavlobisa iyvnen: roca saqarTvelos mefe bagrat III-m bizantiis imperator romanozis qaliSvili elene iTxova colad, sadedoflos saberZneTidan Tan axles aRmosavleT romis imperiis warCinebuli aznauri vinme protoerei grigori garsevaniSvili samziTve simdidreebiTurT.

105

wyaros mixedviT es pirovneba imperatoris mier mariam RvTismSoblis xatisa da sxva uZvirfases saeklesio siwmindeTa mcvelad yofila daniSnuli. Cvenis frTxili varaudiT ar aris gamoricxuli es uknaskneli cnoba met-naklebad naTels hfendes gerbis simbolur Sinaarss, romelic SesaZloa garsevaniSvilTa winapris _ vinme grigolis bizantiis imperiis siwmindeTa mcvelobaze miuTiTebdes. am SemTxvevaSi farSi moTavsebuli skiptrebi bizantiis ganmasaxiereblad unda miviCnioR, zeTisxilis totebiani da sakmevliani sakurTxeveli ki imperiis qristianuli siwmindeebis pirobiT emblemad.

aqve aRvniSnavdiT, rom ioane batoniSvils Tu vendobiT, garsevaniSvilebis erTi Sto alvanSi flobda mamulebs. lekebTan erT-erT brZolaSi vinme burki garsevaniSvils imdenad gamouCenia Tavi, rom erekle II-s misTvis Tavadoba uboZebia344. SesaZloa mefe erekles garsevaniSvilTa sagvareulos am warmomadgenelisTvis TavadobasTan erTad, rogorc wesad hqonda xolme gerbic eboZebina.

25. Tavadi gedevaniSvili

gedevaniSvilebis gerbis orma variantma moaRwia Cvenamde. erTi

maTgani v. cixinskis aqvs dafiqsirebuli, meore ki _ mixeil vadbolskis.

v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSi~ Sesuli Tavad gedevaniSvilTa sagvareulo gerbi Semdegnairad gamoiyureba345: gakveTil-gadakveTili fari centrSi mcire franguli fariT; ZiriTadi faris zeda marjvena meoTxedSi _ erTmaneTze midebuli moses mcnebebiani ori qvis fila, zeda marcxenaSi _ sapatriarqo mitra da kverTxi, qveda marjvena nawilSi _ marcxniv, jvris mWereli Semobrunebuli mklavi, xolo marjvniv, erTmaneTze kbilanebiT qveviT gadajvaredinebu

(1-132) li ori gasaRebi, qveda marcxena meoTxedSi _ iribad urTierT gadajvaredinebuli moRunuli xmali tariT zeviT da droSa, mcire farSi ki _ qristes kvarTi; gerbi saTavado mantiiTa da gvirgviniT aris Semkuli.

gamosaxulebas darTuli gvaris warsulTan dakavSirebuli mcire istoriuli eqskursis mixdviT gedevaniSvilebi mcxeTis sveticxovlis sakaTedro taZris mcvelni ("хранители") da kaTalikos-patriarqis karis ganmkargvelni iyvnen. vfiqrobT cixinskiseuli gerbi zemoT moyvanili mokle sagvareulo istoriaze dayrdnobiT aris Sedgenili da farSi ganTavsebuli kvarTi, gasaRebebi Tu jvari sveticxovlis mcvelobaze anu mekliteobaze, sapatriaqo tiara da kverTxi ki kaTolikosis karis ganmgeobaze miuTiTebs.

106

gedevaniSvilebis sruliad gansxvavebul gerbs vxvdebiT mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~346: inglisuri faris saxecvlil sakmaod ucnaur da originalur variantSi slavuri anbanis asoebiT, ~k a g~ Semdgari abreveatura aris gamoxatuli; fars qveS ki dawvenili qarqaSSi Cagebuli moRunuli xmali da masze gadakidebuli sami ordenia moTavsebuli. mixeil vadbolskis ganmartebiT abreveatura gerbis mflobelis inicialebia347. am SemTxvevaSi, rogorc Cans unda vigulisxmoT, rom am qaragmis erT-erTi Semadgeneli rusuli alfavitis aso ~g~ _ ~gedevaniSvilis~ pirvel saTao asos warmoadgens.

(1-133) 26. Tavadi gelovani-dadeSqeliani

genealogTa Soris arsebobs gansxvavebuli mosazrebani

gelovanebisa da dadeSqelianebis sagvareuloTa saerTo Tu erTmaneTisgan damoukidebeli warmoSobis Sesaxeb348. Cvens SemTxvevaSi is aris ufro mniSvenelovani, rom orive gvari praqtikulad absoluturad identuri gerbiT sargeblobda349, romelic v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSia~ moTavsebuli:

gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi _ gvelaeSapis gangmiravi wm. giorgis xateba, zeda marcxenaSi _ sfero da skiptra, qveda marjvena meoTxedSi _ erTmaneTze iribad kbilanebiT qveviT gadajvaredinebuli ori gasaRebi, qveda marcxenaSi ki _ or fexze Semdgari daTvi; fars saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mantia artyia gars. cixinski gerbs ~gelovan-dadeSqelianisebad~ acxadebs350. ~kavkasiuri sagerbedan~ dasesxebuli zustad aseTive gamosaxuleba mohyavs dadeSqeliane

(1-134) bis gerbad stanislav dumins. gelovanebis gerbi ki duminis ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ qarTul warCinebul sagvareuloebs miZRvnil IV tomSi odnav gansxvavebuli da heraldikurad gacilebiT ufro dazustebuli Tu daxvewilia: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ wm. giorgi, zeda marcxenaSi _ skiptra, sfero da saswori (sic), qveda mrjvenaSi _ unagira klde mis Tavze dawvenili naxevarmTvariT da erTmaneTze iribad kbilanebiT zeviT (sic) gadajvaredinebuli ori gasaRebi, qveda marcxena nawilSi ki _ daTvi. rogorc vxedavT fari cixinskiseuli gerbisgan mxolod meore da mesame meoTxedebiT gansxvavdeba mcireoden. dadeSqelianTa zemoT aRweril sagerbe kompozicias dumini SafanJons aris dasesxebuli351.

107

aRsaniSnavia, rom svanurad ~dadaS~ daTvs niSnavs. aqedan gamomdinare SesaZloa svaneTis mTavar dadeSqelianTa gerbSi moTavsebuli daTvis figura mflobelis gvaris svanur jReradobas exmaureba, rac Tavis mxriv gerbs nawilobriv metyvelad aqcevs. aqve unda SevniSnoT, rom, rogorc CvenTvis ukve cnobilia vaxuSti batoniSvilis mier Sedgenil svaneTis samxareo gerbSi swored daTvia gamosaxuli. amis gamo arc is aris gamoricxuli dadeSqelianTa sagvareulo gerbiseuli daTvi am gvaris svaneTis mTavrobaze miuTiTebdes.

(1-135) v. cixinskisTan dafiqsirebuli gelovan-dadeSqelianTa

saojaxo gadmocemis mixedviT sagvareulo meqidan warmodgeba, sadac isini wm. qaabis mcvelni, mekliteni iyvnen. dadeSqelianTa da gelovanTa gerbebSi ganTavsebuli gasaRebebi, miTumetes im SemTxvevaSi, roca isini naxevarmTvares axlvs am legendis gamomxatveli iyos. amasTan dakavSirebiT gavaloT paraleli gedevaniSvilTa zeviT ganxilul sagerbe simbolikasTan, sadac aseve gasaRebebi figurirebs, romlebic SesaZloa sagvareulos sveticxovlis mcvelobaze migvaniSnebdes.

27. Tavadi guramiSvili, tusiSvili, xidirbegiSvili

Tavad guramiSvilebs oficialurad registrirebuli gerbi ar

gaaCndaT. maTi araoficialuri daumtkicebeli gerbi ki v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSia~ Sesuli352: gakveTil-gadakveTili fari SuaSi mcire fariT; mTavari faris zeda marjvena nawilSi _ wm. giorgis xatebiani droSis mpyrobeli mklavi; zeda marcxenaSi _ mze, mis zeviT ki Ceqma; qveda marjvena meoTxedSi _ zarbaznis ori erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli lula, qveda marcxenaSi _ aseve erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli droSebi maTze dadebuli abjriT; centralur mcire farSi ki: frTebgaSlili arwivi; gerbi saTavado mantiiTa da gvirgviniT aris Semkuli.

zustad aseTive sagerbe gamosaxulebas miakuTvnebs guramiSvilebs stanislav duminic mis mier gamocemul ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi353.

ioane batoniSvilis cnobiT guramiSvilebi, iseve rogorc tusiSvilebi, xidirbegiSvilebi da amilaxvrebi zedgeniZeTa Zveli saTavado gvaridan warmodgebian354. swored amiT aixsneba is msgavseba, romelic xsenebul sagvareuloTa sagerbe simbolikaTa Soris arsebobs. am xriv arc guramiSvilTa gerbia gamonaklisi, masSi Semavali praqtikulad yvela figura sxva maTi monaTesave sagvareuloebis (1-136)

108

gerbebsTvisac aris damaxasiaTebeli. metic, ~kavkasiis sagerbeSi~ samive monaTesave gvaris _ guramiSvilebs,

tusiSvilebs da xidirbegiSvilebs sruliad identur gerbebs Soris msgavseba imdenad absoluturia, rom mizanSeuwonlad migvaCnia tusiSvilebisa da xidirbegiSvilebis kuTvnili da cixinskis mier cal-calke warmodgenili sagerbe farebis damoukideblad ganxilva.

amrigad Tamamad SeiZleba iTqvas, rom ganxiluli sagvareuloebis saerTo gerbi misi Semadgenili emblemebis mixedviT Cvens mier pirobiTad Camoyalibebul gerbebis amilaxvar-zedgeniZeTa jgufs (g a-z j) ganekuTvneba.

28. mTavari gurieli

gurielebs ar hqondaT ruseTis imperiis

mTavrobis mier damtkicebuli gerbi. miuxedavad amisa, CvenTvis cnobilia guriis mTavrebis sagvreulo gerbis ramdenime erTmaneTisgan mcired gansxvavebuli varianti. erTi maTgani v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSia~ Sesuli355: gadakveTili faris zeda naxevari samad aris gakveTili, qveda ki _ orad; faris zeda marjvena nawilSi skiptraa gamosaxuli, zeda SuaSi _ eklesia Tu samreklo, zeda marcxenaSi _ moRunuli xmali, qveda marjvenaSi _ Semobrunebuli afrebgaSlili xomaldi, bolo qveda marcxena nawilSi ki _ saswori; saTavado gvirgviniT (1-137) Semkuli saTavadove mantiiT garsSemoxveuli fari farismpyrobel lomsa da martorqas ukaviaT.

Sinaarsobrivad cixinskiseulis absoluturad identuri, Tumc ki vizualurad ufro daxvewilad Sesrulebuli gurielTa gerbia moTavsebuli stanislav duminis ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi356.

mTavar gurielTa amgvarive gerbs vxvdebiT mixeil vadbolskisTanac, mxolod im gansxvavebiT, rom pirvel, zeda marjvena nawilSi erTis nacvlad ori iribad gadajvaredinebuli skiptraa gtamoxatuli, mTlianad sagerbe kompozicias ki farismpyrobeli figurebi aklia357.

gurilebis igive saxis gerbis beWedi getlingis kleqciaSic fiqsirdeba.

gerbis simbolikidan skiptra, xmali da saswori SesaZloa erTis mxriv gvaris bagrationTa dinastiasTan naTesaobaze miuTiTebdes358, vinaidan samefo saxlTan danaTesavebul qarTul sagvareuloebs xSirad SeрqondaT xolme sakuTar gerbebSi bagratovanTa heraldikuri emblemebi;

(1-138)

109

meores mxriv ki umaRles saxelmwifo da sasamarTlo xelisuflebas _ gurielebi xom guriis praqtikulad damoukidebeli samTavros suverenebi iyvnen. gurielTa gerbSi aseve ganTavsebuli xomaldis figura savaraudod an am gvaris samflobelos _ guriis zRvispirobas ganasaxierebs an erekle II-iseuli ganmartebiT ~keTilsaqmisken mimarTul keTildReobasa da mudmivobas~359. rac Seexeba gurielTa gerbiseul kidev erT emblemas _ eklesiisebr figuras, mixeil vadbolski mas sagvareulo eklesias uwodebs360.

29. Tavadi gurgeniZe

gurgeniZeebs gerbi mixeil vadbolskis aqvs dafiqsirebuli: mTlian frangul farSi samyura tolmklava jvari361. aseTive gerbi, oRond saTavado titulis Sesaferisi farsgare SesamkoblebiTurT _ saTavado mantiiTa da gvirgviniT stanislav duminis qarTul Tavadaznaurobas miZRvnil gamocemaSic vxvdebiT362. viTarc Tavad aRniSnavs dumini gamosaxulebas vadbolskis aris dasesxebuli.

ioane batoniSvilis mixedviT gurgeniZeebma III xarisxis Tavadoba 1744 wels erekle II-isgan

(1-139) miiRes363. aqedan gamomdinare SesaZloa maTi sagvareulo gerbic swored erekle II-is mier aris Seqmnili. Tumca TviT sigelis Cvens xelT uqonlobis gamo am varaudis dadastureba SeuZlebelia. amasTanave erekle II-is moRvaweobis egzom adreul xanaSi, mis mier gerbis boZebis istoriuli precedenti jer-jerobiT moZiebuli ara gvaqvs. sadReisod CvenTvis cnobili mefe erekles mier gacemuli uadreulesi, lioniZeTa kuTvnili gerbi 1779 wliT TariRdeba364.

30. mTavari dadiani (dadianov)

odiSis yofili mTavrebis dadianebis e. w. Zveli Stos, ruseTSi gadasaxlebul da imperiis Tavadoba miRebulTa ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbi ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloTa saerTo sagerbis~ 1801 wlis 23 ivniss gamosul IV tomSia Sesuli365: gakveTil-gadakveTili franguli fari, pirvel, zeda marjvena nawilSi _ oqroze, Sebrunebuli verZi; meoreSi, zeda marcxenaSi _ mewamulze, wm. giorgi; mesame, qveda marjvenaSi _ vercxlze, sam Subze (lakieri: saxeze) iribad gadajvaredine- (1-140)

110

buli xmali da mewamuli droSa; meoTxe, qveda marcxenaSi ki _ laJvardze, afrebaSvebuli, Sebrunebuli oqros xomaldi; faris centrSi yoveliveze zevidan oqros tolmklava samyura jvaria gamosaxuli; fars gars akravs saTavado mantia saTavadove gvirgviniT. vinaidan ucnobia dadianTa gerbis damtkicebis zusti dro, misi oficialurad gaformebis TariRad ~saerTo sagerbis~ im tomos gamocemis welia miRebuli, romelSic gerbia ganTavsebuli anu 1801 wlis 23 ivnisi. gerbi mogvianebiT sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil dasuraTebul oTxtomeul ~umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobel ruseTis imperiis TavadaznaurTa nusxaSic~ Sevida366.

sagerbe kompoziciis Semadgeneli figurebidan, verZi dadianebis mier legendaruli kolxidis momijnave miwebis mflobelobaze miuTiTebda. am mosazrebas alesandre lakieric adasturebs367. wm. giorgis xateba ruseTSi damtkicebul am sagvareulo gerbSi dadianebis qarTul warmoSobaze mianiSnebda, saWurveli savaraudod samxedro siqveleze, xomaldi ki SesaZloa dadianTagan saqarTveloSi zRvispira mxaris _ samegrelos mTavrobaze.

dadianebis es gerbi, SeiZleba iTqvas metad popularulia mkvlevar-heraldistTa Soris. zemoT aRwerilis absoluturad identuri gamosaxuleba praqtikulad yvela im qarTul Tu rusul gamocemaSia met-naklebad ganxiluli, romelic mTlianad Tu nawilobriv mainc eTmoba qarTul sagvareulo heraldikas. ase magaliTad, dadianebis Zveli Stos gerbi Tavis SromebSi moyvanili aqvT mieil vadbolskis368, v. cixinskis369, stanislav dumins370, p. petrovs371 da, rogorc ukve vnaxeT TviT aleqsandre lakiersac372 ki.

31. mTavari dadiani-mingrelski, Ciqovani (axali Sto)

dadian-mingrelskebis anu dadian-Ciqovanebad cnobili dadianebis e. w. axali Stos gerbi ruseTis imperiis mTavrobam 1874 wlis 18 marts daamtkica: laJvardis velian frangul farze, oqros balaxze amozrdili oqrosave muxis xe masze mewamuli bafTiT Camokidebuli oqros sawmisiT, xis win mewamul Tvalebiani da kudiani piridan mewamuli cecxlismfrqveveli oqros gveleSapi; fars Tavs adgas isriani da jaWvisperangiani muzaradi oqros gvirgviniT; muzaradze _ oqros lomis Tavi; faris

(1-141) garSemo, laJvardis sarCuliani oqros lambrekeni; fars qveS, laJvardis bafTaze oqros laTinuri asoebiT warwerili devizi anu legenda: ~HOC NOLI TANGERE~ (laT. _ ~ amas xeli ar axloT~); yovelive ganTavsebulia saTavado gvirgviniT Semkul saTavadove mantiaze. heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi

111

kompozicias argonavtebis miTs ukavSirebdnen, vinaidan odiSis yofil mTavrebs Zveli kolxidis teritoriis mflobelebad miiCnevdnen. zustad aseTive gerbi oficialurad gaformda mis brwyinvaleba Tavad nikoloz dadian-mingrelskis saxelzec, mxolod, im gansxvavebiT, rom misi piradi gerbis muzaradis Tavze lomis nacvlead gveleSapis frTa aris gamosaxuli373. orive gerbi ~saerTo sagerbis~ 1885 wlis 19 ianvars gamocemul XIII tomSi Sevida374. ramdenime aTeuli wlis Semdeg, ufro zustad ki 1906 wels gerbebi sagerbe ganyofilebis mier Sedgenil ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis mflobeli ruseTis imperiis Tavadaznaurebis oTxtomeul dasuraTebul nusxaSic moTavsda375. mingrelskebis gerbis es varianti, farsgare Sesamkoblebis gareSe mixeil vadbolskis376, srulad ki i. borisov-ilinsa377 da stanislav dumins378 aqvT gamoqveynebuli.

absoluturad gansxvavebul suraTs vxedavT v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSi~ _ dadianebis axali Stos zemoT aRwerili gerbis garda aq am sagvareulos mikuTvnebul kidev sam erTurTisgan sakmaod gansxvavebul sagerbe kompozicias vxvdebiT379: I _ gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi Sebrunebuli vaci, zeda marcxenaSi _ Sebrunebuli afrebaSvebuli xomaldi, qveda marjvenaSi _ zRva marjvniv kldovani napiriT, qveda marcxenaSi ki _ sam koSkiani Ria karibWiani cixesimagre; II _ kadakveTili faris (1-142) zeda naxevari gakveTilia, faris zeda marjvena nawilSi _ Sebrunebuli yalyze Semdgari cxeni, zeda marcxenaSi _ Sebrunebuli afrebaSvebuli xomaldi, qveda naxevarSi ki _kunZi Tu sveti, fari or farismtvirTvels, marjvnidan _ Seabjrul rainds, xolo marcxnidan _ cxens upyria, gerbs amkobs saTavado mosasxami saTavadove gvirgviniT; III _ ormagad gakveTili faris marcxena da marjvena nawilebi or-orjer, Sua nawili ki erTxel aris gadakveTili, marjvena mxaris zeda nawilSi _ skiptra, Suis zedaSi _ macxovris kvarTi, marcxenis zedaSi _ sfero, marjvena mxaris Sua nawilSi _ Sebrunebuli yalyze Semdgari cxeni, Suis qvedaSi _ yalyze Semdgari cxeni, marcxenis SuaSi _ Sebrunebuli afrebaSvebuli xomaldi, marjvena mxaris qveda nawilSi _ alami, marcxenis qvedaSi _ saswori; fari saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mosasxamiT aris garSemortymuli. gerbSi moTavsebuli xelisuflebis simboloebi _ skiptra, sfero da saswori SesaZloa dadianebis, viTarc samegrelos mTavris anu umaRlesi suverenis titulze miuTiTebdes, qristes kvarTi ki, bagrationTa samefo saxlTan naTesaobaze. mingrelskebis gerbis es ukanaskneli yvelaze ufro rTuli varianti SedarebiT daxvewili heraldikuri formiT stanislav duminsac aqvs gamocemuli380.

112

a b

“dadian-mingrelskebis” gerbebis cixinskiseuli versiebi (1-143 a, b)

samwuxarod sadReisod CvenTvis praqtikulad ucnobi da gaurkvevelia dadian-CiqovanTa cixinskiseuli geerbebis warmomavloba, cxadia mxolod, rom samive maTganSi dadianebis Zveli Stos gerbis zogierTi Semadgeneli figura (magaliTad: vaci, xomaldi, alami) aris Sesuli.

32. Tavadi diasamiZe

qarTul sagvareulo heraldikasTan dakavSirebuli wyaroebidan Tavad diasamiZeTa gerbi martooden v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi~ gvxvdeba381: mTlian farSi marjvnidan isriT gamsWvaluli cecxlismfrqveveli mTa, faris eda marjvena da marcxena kuTxeebSi _ TiTo eqvsqimiani varskvlavi. ~kavkasiis sagerbeSi~ moTavsebulis identuri diasamiZeebis gerbi aqvs gamoqveynebuli stanislav dumins ~ruseTis

(1-144) imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ qarTvel warCinebulT miZRvnil IV tomSi382.

sagerbe kompoziciis Sesaxeb mxolod imis Tqma SeiZleba, rom faris centraluri figura _ isriT gamsWvaluli cecxlovani mTa, rusul heraldikur tradiciaSi jer kidev XVII saukunidan moyolebuli qarTlis emblemad iTvleboda (ix. zeviT: saqarTvelos samxareo gerbebi). Zneli saTqmelia ra mosazrebiT iqna Setanili diasamiZeebis sagvareulo gerbSi qarTlis samefos es, qarTuli da rusuli klasikuri heraldikisTvis uZvelesi simbolo, romelic TavisTavad amiranis igive promeTes miTis gansaxierebas warmoadgenda.

33. erisTavi aragvisa

aragvis erisTavTa gerbi Cvenamde moRweuli variantebis mravalferovnebiT gamoirCeva. amaTgan heraldikurad yvelaze daxvewili bunebrivia ruseTis imperiis senatTan arsebuli

113

heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebis mier 1895 wlis 1 Tebervals damtkicebuli gerbia383: gakveTil-gadakveTili franguli fari, centrSi mcire frangulive fariT; mTavari faris zeda marjvena meoTxedis zurmuxtis TavSi _ oqros lomi, qveviT ki _ vercxlze laJvardis gadasafarebliani laJvardisave magida zed dadebuli oqros tariani da sevadis piriani swori xmliT; ZiriTadi faris II da III, zeda marcxena da qveda marjvena nawilebSi _ sevadis velze vercxlis, mewamul Sovebiani, samkoSkiani, Ria karibWiani da sarkmlebiani cixesimagre Sua koSkze aRmarTuli oqros dawvenili naxevarmTvariT, cixesimagris orive maxares _ TiTo oqros Subi bunikebiT maRla; qveda marcxena meoTxedSi _ vercxlze laJvardis talRovani qamari; mcire oqros velian farSi ki _ saqarTvelos samefos gerbi, gveleSapis gangmiravi wm. giorgi; mTavar fars aznaurul gvirgviniani aznauruli muzaradi adgas Tavs; muzaradis Tavi _ siraqlemis sami frTa, romelic erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli ori oqros tariani da sevadis piriani swori xmliT aris datvirTuli; lanbrekeni _ vercxlis, laJvardis sarCuliT; fari or erovnul tansacmelSi gamowyobil qarTvel farismtvirTvels upyria; yovelives gars axvevia saTvado gvirgviniani saTavadove mosasxami. aRsaniSnavia, rom gerbis Tavdapirvel proeqtSi faris II da III-is garda I da IV maniwilebic erTmanetis identurebi iyo, gare Sesamkoblebidan ki mxolod saTavado mosasxami da gvirgvini figurirebda384.

sanam gerbis Semdgom garCevas ganvagrZobdeT aRvniSnavT, rom aragvis erisTavTa gerbis Seqmnis magaliTze advilad SeiZleba gavadevnoT Tvali heroldiis deartamentSi sagerbe gamosaxulebebis Sedgenisa da damtkicebis procedurebs, ris etapebsac qvemoTmoyvanili sureTebiT vizualurad warmovadgenT.

heroldiis departamentisTvis TviT erisTavTa gvaris mier

miwodebuli, maTi sityviT Zveli sagvareulo gerbis mixedviT Sedgenili gamosaxuleba (1-145)

114

a b heroldiis departamentSi Seqmnili proeqtebi (1-146 a, b)

aragvis erisTavTa saboloo “umaRlesad damitkicebuli” gerbi (1-147)

metad sainteresoa figurebis, gerbis blazonirebas darTuli

ganmarteba: saqarTvelos gerbiani mcire fari aragvis erisTavebis saqarTvelos samefo dinastiasTan, bagrationebTan moyvrobaze miuTiTebs, magidaze dadebuli xmali _ erisTavis gamemkvidreobiTebul wodebaze, SubebiT Tanxlebuli cixesimagre _ sagvareulos winaparTa sparselebTan brZolebSi gamovlenil samxedro gmirobasa da siqveleze, laJvardis talRisebri qamari ki _ mdinare aragvze, romlis xeobis mflobelnic iyvnen aragvis-erisTavni da ~... romelis saxelwodebidanac momdinareobs maTi gvari, qsnis erisTavTagan gansxvavebiT~385.

gerbi ruseTSi vaxtang VI-is elCobis dros gadasaxlebul aragvelTa Stos warmomadgenlis poltavel Tavad mixeil anrias Ze eristovis saxelzea gacemuli. mTxovnels ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis miRebis uflebis damadastureblad ramdenime saintereso cnoba mohyavs. mixeil aragvis-erisTavis sityvebiT, sagvareuloSi Semonaxuli gadmocemis mixedviT romis imperatorma iustinianem 574 wels vinme ovsi rostovi oseTis samxreT nawilis erisTavad daniSna da mraval privilegiasTan erTad gerbic (sic) uboZa. iqve aRniSnulia,

115

rom numizmat viqtor langluasTan moyvanil qarTul monetaTa aRwerilobebsa da suraTebs Soris aragvis-erisTavebis mier moWrili monetebic aris dafiqsirebuli386.

heroldiis departamentis saqmeTa Soris Semonaxul gerbis gacemis am dokuments Tan axlavs qarTuli gerbTmcodneobisTvis metad mniSvnelovani danarTi, romelzec aragvis-erisTavTa Zveli, saimperio mTavrobis mier damtkicebulis winamorbedi, adrindeli gerbia aRbeWdili: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ oqroze TeTr cxenze amxedrebuli gveleSapis gangmiravi wm. giorgis Semobrunebuli xateba, zeda marcxenaSi _ sevadis fonze gadasafareblian magidaze dadebuli oqros tariani da sevadis piriani swori xmali, qveda marjvenaSi _ laJvardze orive mxridan bunikebiT maRla dayenebuli TiTo sevadis SubiT Tanxlebuli vercxlis samkoSkiani cixesimagre, qveda marcxenaSi ki _ zurmuxtis fonze dawolili macqerali lomi; fars gars akravs saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami. Cvens xelT arsebuli monacemebiT SeuZlebelia aRwerili gerbis Seqmnis zusti TariRis dadgena, magram Cvenis varaudiT igi XVIII saukunis Sua xanidan XIX saukunis Sua wlebamde periodSi unda warmoqmniliyo. SesaZloa gerbi erekle II-is gacemulic iyos, vinaidan, rogorc cnobilia zog SemTxvevaSi erekle fars ~karta~-s uwodebs387, aragvelTa Zveli sagerbe fari ki formiT sworedac rom aSkarad erTgvar gragnils mogvagonebs.

aragvis erisTavebis rusuli Stos _ eristov aragvi-ebis e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbi ~saerTo sagerbis~ 1901 wlis 14 Tebervals gamocemul XVI tomSi Sevida388. mcire xnis Semdgom, 1906 wels igi sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobel TavadaznaurTa dasuraTebuli nusxis III tomSic ganTavsda389.

Cvens mier warmodgenil gerbTagan absoluturad gansxvavebuli gamosaxuleba mohyavs mixeil vadbolskis aragvel erisTavTa gerbad390: gakveTil-gadakveTili franguli fari centrSi mcire frangulive fariT; mTavari faris pirvel, zeda marjvena meoTxedSi _ ananuris eklesia mis Tavze gamosaxuli gvirgviniT, meore da mesame, zeda marcxena da qveda marjvena nawilebSi _ tolmklava samyura jvari sami mxridan, zevidan da gverdebidan TiTo naxevarmTvariT Semofargluli, qveda marcxena meoTxedSi ki _ xelis mtevani mis Tavze aRbeWdili gvirgviniT, mcere farSi _ gveleSapis (1-148) gangmiravi wm. giorgis Semobrunebuli xateba.

mocemul gerbSi wm. giorgis xatebis Sinaarsobrivi datvirTvis Sesaxeb ukve visaubreT. ananuris arqiteqtoruli kompleqsi bunebrivia farSi moTavsebulia, rogorc aragvis erisTavTa rezidencia. rac Seexeba danarCen figurebs, mixeil vadbolskis

116

azriT, xelis mtevani da gvirgvini Zalauflebis simboloebia, jvrisa da naxevarmTvareebis kompozicia ki qristianobis mahmadianobaze mZlavrobis gamomxatvelia391.

v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSi~ aragvis erisTavebis sagvareulo heraldikisTvis daTmobil qveTavSi TviT am sagvareulos kuTvnili samive zemoT aRwerili gerbis garda sidamon-erisTavebis sagerbe fari da agreTve qsnis erisTavebis gerbis erT-erTi variantic aris CarTuli392. sidamon-erisTavebi qarTul wyaroebSi aragvel erisTavTa naTesavebad arian cnobilni393, amitom maTi gerbebis gverdi-gverd ganlageba gasakviri ar unda iyos, rac Seexeba qsnis erisTavTa simboloebis iqve gamosaxvas, amis Taobaze qveviT, maTi sagvareulo heraldikis mimoxilvisas visaubrebT.

34. erisTavi guriisa

guriis erisTavebis martivi, magram sakmaod originaluri da qarTul sagvareulo heraldikaSi gamorCeuli gerbi mixeil vadbolskis aqvs dafiqsirebuli394: mTlian frangul farSi SeWurvili qveiTi xmliTa da fariT. gamosaxuleba imiT iqcevs yuradRebas, rom qarTul sagvareulo gerbebSi arc Tu ise xSiria mTliani, daunawevrebeli farebi masSi moTavsebuli erTaderTi figuriT.

vadbolskis varianti (1-149) cixinskis varianti (1-150)

guriis erisTavTa gerbs v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSic~

vxvdebiT395. igi TiTqmis mTlianad emTxveva mTavar gurielTa kuTvnil, ramdenime erTmaneTisgan damoukidebel wyarodan cnobil sagerbe gamosaxeulebas. gansxvaveba mxolod imaSi mdgomareobs, rom xuTnawiliani faris bolo mexuTe, qveda marcxena nawilSi erisTavebis sagerbe farSi gurielTagan gamorCeviT, sasworis nacvlad ori iribad gadajvaredinebuli msxmoiare totia gamoxatuli. gurielebisa da guriis erisTavebis sagvareulo heraldikuri simbolikis esoden msgavsebas cixinski am gvarebis saerTo warmoSobiTa da monaTesaveobiT xsnis.

guriis erisTavebis cixinskiseuli gerbi stanislav duminma gamoaqveyna ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ IV tomSi396. dumini gerbis mixeil vadbolskiseul variantsac icnobs,

117

Tumca ratomRac ar mohyavs misi gamosaxuleba da martooden aRwerilobiT Semoifargleba.

35. erisTavi qsnisa

qsnis erisTavebis gerbis ramdenime nairsaxeobis nimuSi aris CvenTvis cnobili. oskar getlingis gliptikur koleqciaSi ori maTgania Semonaxuli397: pirveli _ mTlian frangul farSi ori kldis mwvervalebze Semomdgari marjvena xelSi xmlis, xolo marcxenaSi

(1-151 a, b) droSis mpyrobeli qveiTi mebrZoli, fari gasxivosnebul rvaqimian varskvlavzea moTavsebuli, yovelive ki _ saTavado gvirgvinian saTavadove mosasxamze; meore _ gakveTili da ormagad gadakveTili franguli faris zeda marjvena nawilSi _ mTis mwvervalze aRmarTuli droSa, zeda marcxenaSi _ cixesimagre mis Tavze gamosaxuli erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli ori skiptriT, Sua marjvenaSi _ marjvnidan saltesebr dadebuli moRunuli xmali, Sua marcxenaSi _ faris mpyrobeli mklavis Semobrunebuli figura, qveda marjvenaSi _ saTavado mosasxami da gvirgvini, qveda marcxenaSi ki _ mTis mwvervalze Semomjdari frTebgaSlili arwivi; fars gars akravs saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami.

qsnis erisTavTa zeviT aRwerilebis identuri, TumcaRa sxvadasxva formiT Sesrulebuli gerbebi mohyavT jer v. cixinskis, xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi~398, Semdeg ki stanislav duminsac gamocemaSi ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebi~399. amasTan dakavSirebiT unda SeiniSnos, rom cixinski gerbis eqvsnawilian variants SecdomiT aragvis erisTavebs akuTvnebs400, amavdroulad orivegan _ cixinskisTanac da duminTanac imave eqsvnawilian sagerbe farSi, getlingiseuli dedanisgan gansxvavebiT

figuraTa mdebareobaa gadanacvlebuli, aseve qsnis erisTavTa kuTvnili gerbis meore SedarebiT martivi variantis fari ki gasxivosnebul varskvlavze ar aris dadebuli. aqve davZendiT, rom duminis mier gamoqveynebul l. ServaSiZis mier Sesrulebul qsnis erisTavTa eqvsnawiliani gerbSi heraldikuri ferebi aris asaxuli. amis gamo gerbis am variantis calke blazonirebac mizanSewonilad miviCnieT: gakveTili da ormagad gadakveTili frang uli faris pirvel, zeda marjvena mewamuli

(1-152)

118

velis mqone meeqvsedSi _ mwvane balaxze aRmarTuli sevadis Sovebiani oqros sam koSkiani cixesimagre, II nawilSi _ laJvardis fonzevercxlis mTis wverze alfrialebuli vercxlisave alami, III _ laJvardze oqros faris mpyrobeli vercxlis mklavi, IV _ mewamulze oqros tariani da vercxlis piriani moRunuli xmali, V _ mewamulze oqros mTis mwvervalze Semomjdari oqrosave frTebgaSlili arwivi, VI _ oqroze saTavado mosasxami da gvirgvini.

qsnis erisTavebis gerbs mixeil vadbolskic icnobs. misi avtorobiT gamocemul ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ am sagvareulos SedarebiT rTuli gerbis odnav saxecvlili variantia dafiqsirebuli401: gakveTil-gadakveTili oTxnawiliani franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ samkoSkiani cixesimagre mis Tavze gamoxatuli erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli oris skiptriT, zeda marcxenaSi _ laJvardis fonze (feri heraldikuri daStrixviT aris gadmocemuli) mTebze aRmarTuli droSa, qveda marjvenaSi _ niskartiT rtos mWereli frTebgaSlili arwiviT datvirTuli samwvera mTa da mis Tavze laJvardis fonze aRbeWdili faris mpyrobeli mklavi. rogorc vxedavT aqac CvenTvis ukve nacnobi figurebia, magram mAaTi ganlageba da faris dayofa ki gansxvavebuli.

ioane batonisvilis mier gadmocemuli legendiT qsnis erisTavTa Soreuli warmoSobiT avareli winaprebi aRmosavleT romis imperatorma iustinianem maTive ajis safuZvelze mokavSireebad daigula da avarebs mtrad mokidebul qarTvelTa mefesTanac daazava402. gadmocema, rogorc qveviT vixilavT, mogvianebiT sagvareulo gerbSi aisaxa. sxvaTa Soris aqve asaRniSnavia, rom aragvis erisTavebic ruseTis imperiisgan ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis misaRebad heroldiis departamentSi gagzavnil TavianT TxovnaSic imave sagvareulo legendas iSvelieben403. SesaZloa swored am ori warCinebuli gvarisTvis sadavod gamxdar gadmocemasTan dakavSirebulma gaugebrobebma daabnia ~kavkasiis sagerbis~ avtori, ris gamoc man qsnis erisTavebis gerbis erT-erTi varianti aragvelebs miakuTvna404. Tumca ioane batoniSvils saqarTveloSi maTi dawinaurebis sul sxva istoria mohyavs. qsnis erisTavebis gerbebSi Sesuli sagvareulo heraldikuri simboloebidan _ oskar getlingis saarqivo masalebSi Semonaxuli informaciis mixedviT _ or mTaze Semomdgari qveiTi, erisTavebis mier mdinare qsnis xeobis flobas aRniSnavs; kldeze aRmarTuli cixesimagre da skiptrebi _ ZAalasa da sidiades; droSa _ keisar iustinianes mier boZebul mTavarsardlis igive spaspetis (gavixsenoT rom, erekle II-iseul zeviT ganxilul gerbebSic droSa sazogadod spaspetobas niSnavda) alams; xmali _ aseve iustinianesgan miRebul ~samarTlianobisa da simamacis~ gamomxatvel saerisTavo maxvils; fariani mklavi _ samSoblos dacvas; mantia da gvirgvini _ ~mflobelobas da Tavadobas~; xolo arwivs ki niskartiT ~qsnis erisTavebis tituli~ uWiravs405.

119

36. Tavadi vaCnaZe

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ Tavad vaCnaZeebis Semdegi saxis gerbia dafiqsirebuli406: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena da qveda marcxena meoTxedebSi _ mTaze aRmarTuli koSki, zeda marcxena nawilSi _ gasxivosnebul fonze gamosaxuli frTebdaSvebuli Citis Sebrunebuli figura, qveda marjvenaSi ki _ aseve Sebrunebuli pegasi. (1-153)

37. Tavadi veziriSvili

veziriSvilebis gerbi CvenTvis mxolod v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbedan~ aris cnobili407, saidanac igi Semdgom duminis ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ mTlianad qarTul saTavado gvarebs daTmobil IV tomSic moxvda. Tavad veziriSvilebis gerbi ase gamoiyureba: mTlian frangul farSi aRmosavluri xmlis mpyrobeli mklavi, faris zeda marcxena kuTxeSi

_ saswori, qveda marjvenaSi ki _ sfero, fars gars akravs saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mosasxami. aRmosavluri tipis xmali sagvareulos, rogorc ioane batoniSvili gvamcnobs408 sparsul warmoSobaze unda miuTiTebdes. sainteresoa, rom erekle II-is mefobisas veziriSvilTa erT-erTi warmomadgeneli, erekleseul sigelSi III xarisxis Tavadad moxseniebuli giorgi veziriSvili samefo jalaTebis ufrosis Tavad giorgi ciciSvilis TanaSemwe iyo409.

(1-154) aqedan gamomdinare SesaZlebeli xdeba sagerbe kompoziciis ganmartebac _ xmliani mklavi sasamarTlo (saswori) da saxelmwifo (sfero) xelisuflebis emblemebis TanxlebiT veziriSvilTa winapris Tanamdebobaze, samefo jalaTebis ufrosis TanaSemweobaze miuTiTebs.

38. Tavadi TavdgiriZe TavdgiriZeebis gerbi CvenTvis v. cixinskis ~kavkasiis sagerbedan~ aris cnobili410: marjvnidan da marcxnidan iribad CamokveTili (wm. andrias jvrisebr oTxad danawevrebuli) faris zeda nawilSi _ malturi jvari, marcxenaSi _ qnari, marjvenaSi _ Surduli, qvedaSi ki _ Ruza; fars Tavs adgas jvriani gvirgvini, xolo gars akravs saTavado mosasxami saTavadove gvirgviniT.

cixinskize dayrdnobiT zustad aseTive sagerbe gamosaxulebas miakuTvnebs Tavad TavdgiriZeebs stanislav duminic411.

120

gerbSi Sesuli bagratovanTa dinastiuri emblembi (qnari, Surduli) TavdgiriZeebis bagrationebTan naTesaobis Sesaxeb gavrcelebuli mosazrebis412 gamomxatvelia. Tumanovis mtkicebiT TavdgiriZeTa winaprebs samefo gvirgvinis damdgmelis Tanamdeboba ekavaT413, SesaZloa swored am varaudze miuTiTebs fars dadgmuli gvirgvini, romelic vizualurad gruzinskebis ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis Semadgenel erT-erT detals _ qerubimebis xelT myof gvirgvins waagavs. (1-155)

39. Tavadi TarxniSvili, Tarxan-mouravi, aznauri saakaZe

sami erTmaneTis monaTesave gvaris _ Tavad TarxniSvilebis, Tavad Tarxan-mouravebisa da aznaur saakaZeTa414 gerbebis ramdenime variantia dRemde SemorCenili. unda iTqvas, rom sakmaod garTulebulia am sagerbe nimuSTa TiToeul konkretul sagvareulos dabejiTebiT mikuTvneba. Tumca Cvens mier qvaTaxevis monastris teritoraze moZiebulia taZris kedelSi Catanebuli 1855 wliT daTariRebuli saflavis qva, romelzec gvardiis polkovnikis TavadiSvilis ioane luarsabis Ze Tarxan-mouravis gerbia amotvifruli: gakveTil gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ rkinis abjari, zeda marcxenaSi _ mamakacis Tavi, qveda nawilSi _ eklesia, qveda marcxenaSi ki _ cixesimagre; fars ukan ori droSa da zarbaznis lula aris amodebuli, fars qveS ki moRunul xmalze Camokidebuli sxvadasxvagvari ordenia gamosaxuli, es yovelive saTavado gvirgviniT Semkul saTavadove mosasxamzea ganTavsebuli. aRwerilisgan absoluturad gansxvavebuli gerbi mohyavs Tarxan-mouravebisad mixel vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~415: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ yalyze Semdgar cxenze amxedrebuli Seabjruli Subosnis Semobrunebuli figura, zeda marcxenaSi _ gaqceuli iremi, qveda marjvenaSi _ cixesimagre, qveda marcxenaSi ki _ afreb gaSlili xomaldi. am or gerbs saerTo mxolod cixesimagris figura aqvs. (1-156)

v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi~ TarxniSvilebis, Tarxan-mouravebisa da saakaZeebis gvarebi erT qveTavSia gaerTianebuli, romelSic sagvareuloTa mokle istoriasTan erTad, kuTvnilebis yovelgvari dakonkretebis gareSe sami sagerbe faric aris ganTavsebuli. ori maTgani Cvens mier zeviT ganxilulebis msgavsia, mesame ki, miuxedavad zogierTi figuris (mxedari, iremi, cixesimagre) Tanxvdomisa _ sakmaod gansxvavebuli: gakveTili da

121

ormagad gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi _ Semobrunebuli iremi, zeda marcxenaSi _ mxedari, Sua marjvenaSi _ ori mTa, Sua marcxenaSi _ cixesimagre, qveda marjvenaSi _ gragnilis mpyrobeli mklavi, rac Seexeba qveda marcxena nawils, igi kvadratebad aris dayofili. cixinskiseuli samive gerbi saTavado mosasxamiTa da gvirgviniT aris Semkuli416. aRsaniSnavia, rom ~kavkasiis sagerbeSi~ Tarxan-mouravebsa da TarxniSvilebs mikuTvnebuli gerbis im variantSi, romelic qvaTaxevis monasterSi mdebare saflavis qvazec

(1-157) gvxvdeba, moTavsebuli mamakacis Tavi aSkarad waagavs am sami monaTesave gvaridan erT-erTis _ saakaZeebis saxelganTqmuli winapris ~didi mouravis~, giorgi saakaZis saxes.

40. Tavadi TaqTaqiSvili

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ TaqTaqiSvilebis gerbis ori erTmaneTTan vizualurad sakmaod axlo mdgomi gamosaxulebaa dafiqsirebuli. pirveli maTgani Semdegnairad gamoiyureba: gakveTili franguli faris marjvena mwvane (ferebi zogan avtoriseuli warwerebiT aris miTiTebuli) nawilSi amotrialebul naxevarmTvares samyura rusuli jvari adgas Tavs, mewamul marcxena naxevarSi ki _ koSkia gamoxatuli. gerbis meore variantic praqtikulad aRwerilis identuria: gakveTili franguli faris

(1-158) (1-159) zurmuxtis marjvena nawilSi _ naxevarmTvare, laJvardis fonian macxenaSi ki _ cixesimagris kedeli da eklesia Tu koSki417.

TaqTaqiSvilebis gerbis orive nairsaxeoba, heraldikurad ufro daxvewili formiT gamocemuli aqvs stanislav dumins, romelic, rogorc Tavad miuTiTebs, gamosaxulebebs v. cixinskis aris dasesxebuli418.

ioane batoniSvilis saqarTvelos saTavadaznauro gvarebis SemoklebiTi aRweris Tanaxmad TaqTaqiSvilebi qarTlSi gadmosvlamde gamahmadianebuli Taq aRad wodebuli samcxeli warCinebulni yofilan419. SesaZloa ioane bagrationiseuli am cnobiT aixsnebodes TaqTaqiSvilebis gerbSi naxevarmTvaris figuris da

122

naxevarmTvarisa da jvris komoziciis ganTavseba. amotrialebul naxevarmTvareze Semodgmuli jvari ki bunebrivia mahmadianobaze qristianobis gamarjvebis sayovelTao simboloa.

41. Tavadi TumaniSvili

Tbilisis saqarTvelos istoriis saxelmwifo muzeumSi daculi oskar getlingis arqivSi Semonaxulia TumaniSvilebis sagvareulo gerbis, safosto markis saxiT Sesrulebuli, qarTuli heraldikisTvis metad saintereso samiode nimuSi. markaze aRbeWdil ovalur wreSi Tavad TumaniSvilTa gerbia Casmuli420: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena meoTxedSi _ oqroze sevadis Semobrunebuli ZaRli, zeda marcxenaSi _ laJvardze vercxlis sakalme, qveda marjvenaSi _ laJvardze oqros saswori, (1-160) qveda marcxenaSi ki _ oqroze bunebrivi feris sakalme frTis mpyrobeli sevadis mklavi bunebrivive Seferilobis xelis mtevniT; fars saTavado gvirgvini adgas Tavs, garSemo ki sagerbe lambrekenisebri oqros ornamenti axvevia. rogorc Cans am, ase vTqvaT sagerbe safosto markas sagvareulos warmomadgenlebi mimowerisas iyenebdnen epistoleze maTi vinaobis gamosaxatavad Tu xazgasasmelad, albaT daaxloebiT iseve rogorc es beWdis Tu luqis gamoyenebis SemTxvevaSi xdeboda xolme. getlingisave gliptikur koleqciaSi aris Semonaxuli TumaniSvilebis luqis beWedi sagvareulo gerbiT, romelic zeviT aRwerilisgan mxolod zeda ori meoTxedis ganlagebis urTierTgadanacvlebiT gamoirCeva. amasTanave, beWedze amotvifrul gerbs gars saTavado gvirgviniani saTavado mosasxami artyia, fari ki or farismpyrobel loms uWiravs421.

mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ moyvanili TumaniSvilebis sagerbe fari xsenebul safosto markaze gamoxatuli gerbis identuria422.

v. cixinskisTanac aseTive sagerbe kompozicias vxvdebiT, Tumca ~kavkasiis sagerbeSi~ gerbis kidev erTi variantia dafiqsirebuli423: gakveTil-gadakveTili faris pirvel, zeda marjvena nawilSi _ Semobrunebuli ZaRli, meoreSi _ sakalme, mesameSi _ or koSkiani cixesimagre, meoTxeSi ki _ kalmiani mklavi da mis Tavze ganTavsebuli saswori; farismpyrobelebs ori lomi warmoadgens; fari saTavado mosasxamiTa da gvirgviniT aris Semkuli. gerbis figurebidan, sakalme da kalmiani mklavi mefis

(1-161) karze TumaniSvilebis tradiciul Tanamdebobaze _ mdivanbegobaze miuTiTebs. ZaRli erTgulebis sayovelTaod

123

aRiarebuli424 simboloa, xolo saswori _ samarTlianobisa.

42. Tavadi TurqestaniSvili

1856 wels TurqestaniSvilebs sabolood daumtkices ruseTis imperiis Tavadis wodeba. maleve 1857 wlis 20 dekembers gvaris rusuli, smolenskis Stos warmomadgenelma moyvarulma istorikosma da genealogma Tavadma nikoloz nikolozis Ze, aw ukve Turqestanovma saimperio senats sagvareulo gerbis damtkicebisa da ~saerTo sagerbeSi~ Setanis TxovniT mimarTa. dokuments Tan darTuli hqonda gerbuli gamosaxuleba, romelic moajis sityvebiT odiTganve gamoiyeneboda TurqestaniSvilebis sagvareuloSi: gadakveTili ovaluri, e. w. (1-162) italiuri425 faris zeda naxevarSi _ laJvardze vercxlis dawvenili aRmosavluri xmali oqros tariT, qvedaSi ki _ saqarTvelos samefos wm. giorgis xatebiani gerbis absoluturad identuri kompozicia.

sagerbe ganyofilebaSi wardgenili gerbis proeqti moiwones da misi ~umaRlesad~ anu imperatoris xelmoweriT dasamtkiceblad wesisamebr heroldiis departamentSi damatebiTi ganxilvisTvis ganamweses. Tumca, gaurkvevel garemoebaTa gamo TurqestaniSvilebis gerbi mainc ar damtkicebula oficialurad. amis Sedegad sadReisod ~saerTo sagerbis~ nacvlad TurqestaniSvilebis gerbi vladimer lukomskis mier organizebul sagvareulo sagerbe proeqtebis fondSia moTavsebuli426, romelic Tavis mxriv 1917 wlis Semdgom peterburgSi Camoyalibebuli sagerbe muzeumis nawils Seadgens.

gerbis saboloo damtkicebas SesaZloa erTgvarad win aRdgomoda rusuli heraldikisTvis faris sakmaod ucxo da metad iSviaTi (~saerTo sagerbeSi~ mxolod erTi, iusupovebis sagerbe faria amgvari), ovaluri forma. miuxedavad yvelafrisa TurqestaniSvilebis kuTvnili gerbuli kompozicia ueWvelad SegviZlia miviCnioT WeSmarit gerbad da ara ubralod sagerbe proeqtad, vinaidan igi Tumc ki ~umaRlesad~ ara, magram saxelmwifo organos _ senatis sagerbe ganyofilebis mier mainc datkicda. am mosazrebas erTi friad sayuradRebo cnobac umagrebs zurgs: arsebobs vaxtang VI-is diplomatiuri misiis erT-erTi wevris Tavad baadur TurqestaniSvilis ruseTis samxedro samsaxurSi Camdgari Zis _ mixeilis 1772 wliT daTariRebuli werili, romelsac Tan axlavs luqis beWedi avtoriseuli gerbiT. Cvenamde dazianebuli saxiT moRweuli gamosaxulebidan mxolod saTavado mosasxamiTa da gvirgviniT Semkobili polonurad wodebuli formis gadakveTili fari ganirCeva. samwuxarod sruliad waSlilia farsSida elementebi, ris gamoc dabejiTebiT ver vityviT, rom es kompozicia

124

TurqestaniSvilebis mogviano XIX saukuniseuli gerbis identuria, Tumca faris Tarazulad or naxevrad kveTa nawilobriv mainc migvaniSnebs amaze427.

Tavad TurqestaniSvilebis zeviT aRwerili sagvareulo gerbi, faris tipisa da farsgare atributebis sruliad umniSvnelo cvlilebebiT mixeil vadbolskisac da v. cixinskisac aqvT dafiqsirebuli TavianT naSromebSi, Sesabamisad _ ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~428 da ~kavkasiis sagerbeSi~429. mogvianebiT gerbi stanislav duminis TaosnobiT gamocemul ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareulobis~ IV tomSic Sevida430.

Tavis droze sagerbe ganyofilebas dasamtkiceblad SeTavazebuli gerbis gamosaxuleba, saTavado farsgare SesamkoblebiTurT oskar getlingis gliptikur koleqciaSi moxvedril TurqestaniSvilebis kuTvnil luqis beWedzec aris amotvifruli431. (1-163)

TurqestaniSvilebis gerbSi ganTavsebuli figurebidan wm. giorgis xateba, rogorc saqarTvelos samefos simbolo, gvaris erovnebaze anu qarTvelobaze unda miuTiTebdes, aRmosavluri xmali ki, SesaZloa, viTarc ioane batoniSvili gvamcnobs am sagvareulos aRmosavleTidan _ Turqestanidan warmomavlobaze432. miT umetes, rom ruseTis imperiaSi gavrcelebul sagvareulo gerbebSi Semavali mravalferovani orientalisturi emblemebi (magaliTad: naxevarmTvare, aRmosavluri tipis xmali da sxv.), Cvens SemTxvevaSi aRmosavluri xmali, xSirad mianiSnebda xolme ama Tu im sagvareulos Tundac Soreul aRmosavlur an muslimur warmoSobaze433.

43. Tavadi kavkasiZe

kavkasiZeebis sagvareulo gerbi v. cixinskis ~kavkasiis sagerbem~ Semogvinaxa434: martiv frangul farSi lomia gamosaxuli; fars saTavado mosasxami da gvirgvini amSvenebs.

kavkasiZeebs zustad aseTive gerbs akuTvnebs cixinskis dasesxebuli stanislav duminic ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ IV tomSi435.

(1-164) 44. Tavadi kvinixiZe

kvinixiZeebis gerbs mxolod v. cixinskis xelnaweridan vicnobT436: ~kavkasiis sagerbeSi~ ganTavsebuli gerbebisTvis Cveul

125

polonur farSi gragnili ustaris mpyrobeli mklavia gamosaxuli, faris TavSi ki ruseTis saimperio orTaviani arwivi aris aRbeWdili; mTlianad fars saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami akravs gars.

kompoziciis Sinaarsi Cvenis azriT ufro cxadi gaxdeba Tu v. cixinskis mierve moyvanil cnobas gaviTvaliswinebT, romlis mixedviTac Tavadi daviT kvinixiZe imereTis mefis solomon II-is sruluflebiani warmomadgeneli iyo ruseTis saimperatoro karze437. aqedan gamomdinare orTaviani arwivi ruseTis imperias, gragniliani mklavi ki diplomatiur misias unda gamoxatavdes. (1-165)

45. aznauri laSqaraSvili

laSqaraSvilebis 1799 wlis 24 ivniss ruseTSi oficialurad

damtkicebuli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: gadakveTili franguli faris zeda naxevarSi _ laJvardze oqros naxevarmTvare, qvedaSi _ mewamulze aziur samosiani, qamarze xmal Sebmuli kaci marjvena xelSi joxiT, marcxenaSi ki _ palmis totiT; fars Tavs adgas saaznauro muzaradi saaznaurove gvirgviniTa da siraqlemis sami frTiT; fars amasTanave Semorymuli aqvs oqros sarCuliani mewamuli lambrekeni.

aznaur laSqaraSvilebis gerbi damtkicebisTanave Sevida ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ 1799 wlis 7 dekembers gamocemul IV tomSi438. igive gerbi saukuneze meti xnis Semdgom 1906 wels ruseTis imperiis senatTan arsebuli heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi Sedgenili damtkicebuli gerbis mflobeli Tavadaznaurebis dasuraTebuli oTxtomeuli nusxis III tomSic ganTavsda439. ~saerTo sagerbeSi~

(1-166) dafiqsirebuli gerbisebri heraldikuri kompozicia, farsgare SesamkoblebiTurT oskar getlingis arqivSi dacul gliptikur koleqciaSi Sesul laSqaraSvilebis kuTvnil luqis beWedzec aris amotvifruli440.

cnobili rusi heraldisti lakieri, ~saerTo sagerbeSi~ moyvanil monacemebze dayrdnobiT gvamcnobs, rom laSqaraSvilebi laSqaraSvil-bibilurebis Zveli qarTuli aznauruli gvaridan warmodgebian. Tumca, Cvens mier zeviT ukve aRweril bibilurebis<a da laSqaraSvilebis sagvareulo heraldikas Soris araviTari bma an

126

paralelizmi ar SeiniSneba. lakieri laSqaraSvilTa gerbs nawilobriv metyvelad miiCnevs. igi miuTiTebs, rom mocemuli gvaris semantikuri mawarmoebeli sityva ~laSqar~-i qarTulad mebrZols niSnavs da rom, swored aqedan gamomdinare gamoisaxa sagerbe faris qveda nawilSi SeiaraRebuli qveiTis figura441. /laSqaraSvilebis gerbiani beWedi getlingis arqividan/ (1-167)

46. Tavadi lioniZe

Tavad lioniZeTa gerbi erT-erTi uZvelesia qarTul

sagvareulo heraldikaSi. igi erekle II-is mier jer kidev 1779 wels eboZa gvaris TvalsaCino warmomadgenels XVIII-XIX saukuneebis mijnis saqarTvelos gamoCEnil saxelmwifo moRvawes solomon lioniZes. mis mier erevnis brZolaSi gamovlenili samxedro simamacisa da mtrisgan miyenebuli WrilobebisTvis Tavadis titulTan erTad miRebuli es gerbi erekleseul sigelSi amgvarad aris aRwerili: ~Rerbi vaJkacobisa _ Rerkules aRWurvili laxtiTa da Semoxveuli lomis tyaviTa da saTavadoTa gvirgviniTa~442. (1-168)

gerbis gamosaxuleba, saTavado gvirgvinis gareSe mixeil vadbolskis cnobil monografiaSi _ ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~ aris gamoqveynebuli443.

lioniZeebis sagvareulo gerbis sruliad saxecvlil nimuSs vxvdebiT v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~444: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi _ gvirgvinosani mwoliare Semobrunebuli lomi, zeda marcxenaSi _ frinveli niskartSi WiayeliT, qveda marjvenaSi _ orTaviani frTebgaSlili arwivi klanWebSi skiptriTa da sferoTi, Tavebs Soris zeviT ki gvirgviniT, qveda marcxenaSi _ wina TaTebiT TeTri almis mpyrobeli cxvari.

stanislav duminis TaosnobiT gamocemuli (1-169) ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ saqarTvelos saTavado saxlebs miZRvnil IV tomSi lioniZeTa gerbis orive zeviT aRwerili variantia moTavsebuli445.

47. grafi, aznauri loris-meliqiSvili (loris-melikov)

msxvili qarTleli Tavadebis meliqiSvilebis monaTesaved

miCneuli446 somxuri warmoSobis aznaurebis loris-meliqiSvilebis, ruseTSi loris-melikovi, 1864 wlis 10 aprils ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbi ase gamoiyureboda:

127

zurmuxtis velian frangul farSi mewamuli ~somxuri~ jvriT datvirTuli mewamul Tvalebiani da eniani oqros lomi marjvena TaTSi vercxlis amobrunebuli isriT, marcxenaSi ki vercxlisave mSvildiT; fars gars zurmuxtis sarCuliani oqros lmbrekeni axvevia, xolo Tavs saaznauro gvirgviniani saaznaurove muzaradi adgas; muzaradis Tavs farSi aRbeWdili lomis identuri figura warmoadgens. kompoziciis SemdgenelTa sityvebiT mwvane foni sagvareulos islamur warmoSobaze

(1-170) miuTiTebs, lomi, viTarc iranis emblema _ sparseTidan warmomavlobaze, isari da mSvildi _ ~gvaris winaparTa samsaxurze aRmosavleTSi~, jvari ki _ sasuliero wodebaze somxeTSi447. aqve davZendiT, rom isris figura loris-meliqiSvilebis farSi SesaZloa Tavad meliqiSvilebis gerbidan iyos gadmoRebuli448. aRsaniSnavia, rom gerbis Seqmnis procesSi Tavdapirvelad, aRwerilisebri faris TavSi dawvenili maxvilic iyo gamoxatuli449, xolo erT-erT proeqtSi jvari lomis sxeulis nacvlad faris zeda marjvena Tavisufal kuTxeSi mdebareobda450, Tumca sabolood amgvari proeqtebi uaryofil iqna.

aznaur loris-meliqiSvilebis gerbis gamosaxuleba Sesulia ~saerTo sagerbeSi~ mouTavsebeli oficialurad dadgenili sadiplomo gerbebis gansakuTrebuli sagerbis VIII tomSi451 da amasTanave, damtkicebuli gerbis mflobeli saTavadaznauro gvarebis dasuraTebul nusxaSic452.

zemoT aRweril gerbs v. cixinskic icnobs. igi aznaur loris-meliqiSvilebs Tavad meliqiSvilebis naTesavebad miiCnevs da amis gamo maTi sagvareulo sagerbe farebi ~kavkasiis sagerbeSi~ erTmaneTis gverdigverd aqvs ganTavsebuli453.

1877-1878 wlebSi TurqeTTan omSi Tavis gamoCenisTvis mixeil tarielis Ze loris-meliqiSvils (loris-melikovs) imperatorma aleqsandre II-m grafobasTan erTad 1880 wlis 17 ianvars titulis Sesaferisi gerbic uboZa: gakveTil-gadakveTili polonuri gragnilkuTxovani faris I da IV nawilebSi _ loris-meliqiSvilebis Zveli aznaurobis droindeli sagvareulo gerbi, II - III meoTxedebSi ki _ oqroze ori iribadgadajvaredinebuli mewamuli maxvili oTxi sevadis kbilanebiani koSkis TanxlebiT; fars adgas sagrafo (1-171)

128

gvirgvini sami sagrafove dagvirgvinebuli muzaradiT; centraluri muzaradis Tavi _ naxevrad amoziduli saimperio arwivi mkerdze wm. andrias irdenis jaWvSemovlebuli oqros franguli fariT masSi moTavsebuli imperator aleqsandre II-is saxelis mewamuli venzeluri gamosaxulebiT, marjvena _ vercxlis isrisa da mSvildis mpyrobeli, mewamuli somxuri jvriT datvirTuli oqros lomis aseve naxevrad amoziduli figura, xolo marcxenaSi _ iribad gadajvaredinebuli mewamuli maxvilebiT datvirTuli sevadis koSki; Sua muzaradis lambrekeni sevadis da oqrosia, marjvenasi _ zurmuxtis da oqrosi, marcxenasi ki _ mewamuli da oqrosi; fari marjvndan farismpyrobel oqros loms uWiravs, xolo marcxnidan vercxlis martorqas; amasTanave farsukan oqro-sevadiani Sveul zoliani ori iribad gadajvaredinebuli droSaa ganlagebuli; yovelives qveviT zurmuxtis bafTaze oqros asoebiT gadmocemuli rusuli devizi _ ~С

БОЯ ЗА БРАТЬЕВ ПО ХРИСТУ~ mdebareobs. blazonirebas darTul komentarSi ganmartebulia, rom maxvilebiani da koSkebiani simboluri kompozicia general mixeil loris-melikovis meTaurobiT ruseTis armiis mier TurqeTTan omisas yarsis aRebas aRniSnavs454.

graf loris-melikovebis gerbi ~ruseTis imperiis saTAvadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ 1885 wels gamosul XIII tomSi Sevida455. mogvianebiT gerbi sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil damtkicebuli gerbis mflobeli warCinebuli gvarebis dasuraTebul nusxaSic moTavsda456. (1-172)

loris-meliqiSvilebis sagrafo gerbis ori erTmaneTisgan mcired gansxvavebuli gamosaxuleba oskar getlingis gliptikur koleqciaSic gvxvdeba457.

bolos davurTavdiT, rom sazogadod graf loris-melikovebis gerbi, rogorc Sinaarsobrivad ise vizualurad rusuli sagvareulo heraldikis erT-erT saukeTeso nimuSad iTvleba458.

(1-173)

48. Tavadi lorTqifaniZe lorTqifaniZeTa gerbis ori varianti aris cnobili CvenTvis v. cixinskis ~kavkasiis sagerbidan~459. erT maTganze xmliTa da fariT SeWurvili qveiTi aris gamosaxuli, romlis farzec inglisis gerbisebri sami heraldikuri leopardia aRbeWdili. kompozicia cixinskis mier iqve moyvanili sagvareulo legendis gamoxatulebad unda vigulisxmod, vinaidan am gadmocemis mixedviT lorTqifaniZeTa sagvareulo inglisuri warmoSobisad miiCneva. aRwerili sagerbe fari da mas darTuli xsenebuli komentari avtoris mier aris gadaSlili urTierTmkveTi xazebiT, TviT teqsts ki zemodan rusulad aweria _

129

~анекдот~. es yovelive mocemuli kompoziciis istoriulobasa da utyuarobaSi eWvis Setanis safuZvels iZleva.

~kavkasiis sagerbeSi~ imave gverdze ganTavsebuli Tavad lorTifaniZeebis gerbis meore variantSi _ frangul farSi droSaaRmarTuli cixekoSki, mis qveS ki dawvenili moRunuli xmali aris gamosaxuli.

49. Tavadi madaTovi

ruseTis imperias mierTebamde saqarTvelos samefos qveSevrdomi somexi Tavadebis madaTovebis sagvareulo gerbis gamosaxuleba oskar getlingis gliptikur koleqciaSi aris Semonaxuli460: gakveTil gadakveTil marcniv iribad dawvenili italiuri igive ovaluri faris zeda marjvena meoTxedSi _ kirasa, zeda marcxenaSi _ futkari, qveda marjvenaSi _ sami SefoTlili xe, qveda marcxenaSi _ erTmaneTze gadajvaredinebuli rto da xmali; fars saTavado gvirgvini adgas Tavs, ukan ki ordenis varskvlavi aqvs amodebuli; yovelives gars axvevia xmlebze dakidebuli bafTebiani ordenebi; mTeli es kompozicia aseve marcxniv iribad dawvenil TeTr droSazea ganTavsebuli, xolo TviT droSis miRma ori, erTi zurgisken Tavmobrunebuli, meore ki saxiT Semobrunebuli mwoliare lomi aris gamosaxuli. madaTovebis sagerbe legendas rusulenovani devizi _ ~ПОЛЬЗА, ЧЕСТЬ И СЛАВА~ warmoadgenda461.

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ Tavad madaTovebis aseTive Seinaarsis, magram ufro gamartivebul da heraldikurad daxvewil variants vxvdebiT462. masSi, saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavado mosasxamis fonze or farismtvirTvel loms germanuli tipis oTxad gakveTili fari uWiravs, romlis Semadgeneli nawilebi da figurebic zustad emTxveva Cvens mier zeviT aRwerili rTuli kompoziciis farsSida elementebs.

(1-174) madaTovebis, ase vTqvaT getlingiseuli gerbi Tavisi formiT

Zlier saintereso da originaluria qarTul sagvareulo heraldikaSi. Cveni dakvirvebiT misi zogierTi Semadgeneli elementi (magaliTad: droSa, lomebi, xe, rto, xmali) da maTi ganlageba erekle II-is mier gacemuli sagerbe kompoziciebis aRwerilobebs mogvagonebs. figuraTa simbolikis Sesaxeb aqve isic unda iTqvas, rom futkris emblema, rogorc sayovelTad aris aRiarebuli, am SemTxvevaSic uTuod Sromismoyvareobis gamomxatvelia.

130

50. Tavadi manveliSvili Tavad manveliSvilebis sagvareulo gerbi CvenTvis v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbedan~ aris cnobili463: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi _ Semobrunebuli cxeni, zeda marcxenaSi _ skiptrisebri figura, qveda marjvenaSi _ saswori, qveda marcxenaSi ki _ aRmosavluri xmlis mpyrobeli mklavi; fars saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxami akravs gars. ~kavkasiis sagerbedan~ manveliSvilebis absoluturad identuri gerbi stanislav duminis gamocemaSi _ ~ruseTis imperiis

(1-175) saTavadznauro sagvareuloebis~ IV tomSic Sevida464.

51. Tavadi maqsimeniSvili maqsimeniSvilebis gerbi v. cixinskis ~kavkasiis sagerbem~ Semogvinaxa465: gadakveTili faris zeda naxevarSi _ iribad ganTavsebuli droSa, qvedaSi ki _ cxvari; fars gars akravs saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami.

zustad aseTive sagerbe gamosaxulebas vxvdebiT cixinskis dasesxebul stanislav duminis ~ruseTis imperiis saTavadznauro sagvareuloebis~ IV tomSic466.

(1-176) 52. Tavadi maRalaSvili

maRalaSvilebis gerbi v. cixinskis gamouqveynebel monografiaSi, ~kavkasiis sagerbeSi~ aris dafiqsirebuli467: gakveTil gadakveTili faris zeda marjvena meoTxedSi _ saswori, zeda marcxenaSi _ cali zeaRmarTuli TaTiT sferos mpyrobeli zurgisken TavSetrialebuli e. w. araheraldikur marcxena mxares Sebrunebuli mtacebeli frinveli, qveda marjvenaSi _ erTmaneTze isrispirebiT maRla iribad gadajvaredinebuli ori isari, qveda marcxenaSi ki _ guli masze

(1-177) Semodgmuli jvriT; fars gars akravs saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavado mosasxami.

131

Tavad maRalaSvilebis gerbis amgvarive gamosaxuleba aqvs gamocemuli stanislav duminsac, mxolod im gansxvavebiT, rom fars qveS laTinuri warweris _ ~HONNEUM ET DIGNITE~ (~Rirseba da keTilSobileba~) Semcveli sagerbe legenda anu devizi aris ganTavsebuli468.

53. Tavadi mayaSvili

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ mayaSvilebs miZRvnil qveTavSi arc maTi gerbia moyvanili da arc gvaris warsulTan dakavSirebuli istoriuli eqskursi, aRniSnulia mxolod, rom mayaSvilebi CaloyaSvilebis sagvareulodan momdinareoben469. samagierod stanislav dumins arno SafanJonze dayrdnobiT ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis~ IV tomSi mayaSvilebs mikuTvnebuli Semdegi saxis sagerbe gamosaxuleba mohyavs: gakveTili franguli

(1-178) faris marjvena naxevarSi _ rusuli samyura jvari, marcxenaSi _ gveleSapTan mebrZoli wm. giorgis xateba. iqve aRniSnulia, rom gerbi Tavad ColoyaSvilebis sagvareulo simbolikas emTxveva470. arada CvenTvis ramdenime sakmaod sando wyarodan _ mixeil vadbolski, v. cixinski, cnobili ColoyaSvilebis gerbi, romelsac qvemoT ganvixilavT, sruliad gansxvavebul kompozicias warmoadgens. rogorc Cans, savaraudod mayaSvilebisa da ColoyaSvilebis gerbebi arno SafanJonis naSromSi _ ~mcire goTas albomi~ Tanxvdeba erTmaneTs.

54. Tavadi meliqiSvili Tavad meliqiSvilebis sagvareulo gerbi v. cixinski ~kavkasiur sagerbeSi~ aris dafiqsirebuli471: mTlian farSi amobrunebul (isrispiriT qveviT) isarze dadebuli erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli xmali, tariT zeviT da Subi, bunikiT zeviT; faris garSemo _ saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami.

cixinskis iqve aznaur loris-meliqiSvilebis kuTvnili 1864 wels ruseTis imperiaSi oficialurad damtkicebuli gerbic mohyavs, vinaidan mas, iseve rogorc (1-179) ioane batoniSvils472, es ori sagvareulo _ meliqiSvili da loris-meliqiSvili saerTo somxuri warmoSobisad miaCnia. loris-

132

meliqiSvilebis (loris-melikovebis) saaznauro da sagrafo gerbebi zeviT ukve ganvixileT dawvrilebiT.

meliqiSvilebis cixinskiseuli gerbi ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli473.

55. aznauri gabriel mirzaSvili

1864 wlis 10 agvistos ruseTis umaRlesi saimperio

xelisufelbis mier oficialurad damtkicda siRnaRis samazro saswavleblis damsaxurebuli zedamxedvlis aznaur gabriel mirzaSvilis gerbi: sevadis velis mqone franguli fari, gverdebze dayolebuli rva oqros monetiT anu e. w. bezantiT, mTavari faris SuaSi momcro frangulive oqros foniani fari erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli ori mewamuli RuziT.

gerbi Sesulia e. w. umaRlesad damtkicebuli, magram saerTo sagerbeSi Seutaneli sagvareulo gerbebis specialur krebulSi474.

gabriel mirzaSvilis gerbis gamusaxuleba amasTanave, mogvienebiT sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil damtkicebuli gerbis mflobeli sruliad ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis dasuraTebul nusxaSic aris ganTavsebuli475.

56. aznauri ivane mirzaSvili

rusEeTis imperiis SeiaraRebuli Zalebis 1829 wlis Turquli kampaniis dros muslim cxenosanTa polkis meTauris Tarjimanis, gubrniis mdivnisa da qarTveli aznauris ivane mirzaSvilis (mirzoevis) gerbi ~umaRlesad damtkicda~ 1843 wlis 13 marts: gadakveTili fraguli fari gakveTili qveda naxevriT; faris zeda mTlian nawilSi _ oqroze sevadis sanaxevrod amoziduli mewamul Tvalebiani da eniani frTebgaSlili arwivi, qveda marjvenaSi _ mewamulze vercxlis Rrublidan, marcxnidan gamomdinare oqros tarian moRunul vercxlis xmal momarjvebuli oqros javSniani mklavi, qveda marcxenaSi ki _ laJvardze merkuris oqros kverTxi vercxlis frTebiT.

aRwerili gamosaxuleba Setanili aris krebulSi, romelSic ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbeSi~ ar Sesuli Tumc ki oficialurad gaformebuli gerbebia ganTavsebuli476.

ivane mirzaSvilis gerbi XX saukunis dasawyisSi heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis mflobeli saTavadaznauro gvarebis ilustrirebul xelnawer nusxaSic aris moTavsebuli477.

gerbis Semadgeneli figurebidan xmliani mklavi, rogorc sabrZolo iaraRis Semcveli simbolo, Cveni azriT SesaZloa TurqeTTan omSi ivane mirzaSvilis monawileobas asaxavdes.

133

57. Tavadi miqelaZe miqelaZeTa gerbi yovelgvari komentaris gareSe v. cixinskis mohyavs ~kavkasiis sagerbeSi~478: gakveTil-gadakveTili faris zeda-marjvena moTxedSi _ droSa, zeda marcxenaSi _ koSki, qveda marjvenaSi _ saswori, qveda marcxenaSi ki _ erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli skiptra da aRmosavluri xmali, teriT zeviT; fars gars akravs saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxami.

58. Tavadi mxeiZe CvenTvis cnobili qarTuli sagvareulo heraldikis wyaroebidan mxeiZeTa gerbs versad vxvdebiT. miuxedavad amisa stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi, rogorc Tavad miuTiTebs mxeiZeTa gvaris warmomadgenelTagan miRebuli informaciis safuZvelze maTi Semdegi saxis gerbi aqvs gamoqveyebuli479: gadakveTili franguli faris zeda orad gakveTili naxevris marjvena nawilSi _ lajvardze oqros qnari da vercxlis Surduli,

marcxenaSi _ mewamulze oqros ori gvirgviniT Tanxlebuli Sveulad, tariT maRla gamosaxuli xanjali, faris qveda naxevarSi ki _ vercxlze sevadis ZaRli. saTavado gvirgviniani saTavado mosasxamiT garSemortymuli faris qveS vercxlis bafTaze sevadis laTinuri asoebiT gadmocemuli legenda anu devizi _ ~FACE

TE IPSUM~ mdebareobs. gerbis warmomavloba da is, Tu

ramdenad Seesabameba igi sinamdvileSi mxeiZeTa Zvel sagvareulo heraldikur simboloebs CvenTvis jer-jerobiT gaurkveveli rCeba.

(1-180) 59. Tavadi nakaSiZe

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ nakaSiZeebis gerbi Semdegnairad gamoiyureba480: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena meoTxedSi _ Sebrunebuli pelikani, zeda marcxenaSi _ spiralisebri figura (lokokina?), qveda marjvenaSi _ ori erTmaneTze macqerali frinveli, xolo qveda marcxenaSi _ kvlav pelikani; fari or farismtvirTvel loms upyria, yovelive ki saTavado gvirgviniT Semkul saTavadove mosasxamzea ganlagebuli. (1-181)

134

sainteresoa, rom stanislav dumins

~kavkasiis sagerbedan~ gadmoRebul aRweril gamosaxulebasTan erTad nakaSiZeTa gerbis arno SafanJoniseuli variantic mohyavs481: gakveTil-gadakveTili franguli faris pirvel da meoTxe nawilebSi _ sevadze, oqros gvirgvini da mis qveS, Sebrunebuli dawvenili aRmosavluri xmali, meoreSi _ laJvardze, sami marcxnidan saltisebr ganTavsebuli vercxlis amotrialebuli naxevarmTvare, mesameSi ki _ mewanul fonze, zurmuxtis miwaze gaqceuli Sebrunebuli

(1-182) xari; fari saTavado gvirgviniani saTavado mantiiT aris garsSemoxveuli.

60. Tavadi niJaraZe v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ moTavsebuli niJaraZeebis sruliad ukomentaro, metad Znelad gasarCevi da Zlier cudad Semonaxuli gerbis Sesaxeb martooden imis Tqma SeiZleba, rom saTavado grvirgvinian saTavadove mantiaze gamosaxuli mTliani sagerbe faris ZiriTad elements zurgze koSk Semodgmuli Sebrunebuli spilo unda warmoadgendes482. ~kavkasiis sagerbis~ garda gerbi qarTul sagvareulo heraldikasTan dakavSirebul arc erT CvenTvis nacnob wyaroSi ar gvxvdeba.

61. Tavadi orbeliani orbelianebis sagvareulo heraldika, Cvens mier zeviT, tipologiurad pirobiTad gamoyofil da daxasiaTebul, gerbebis baraTaSvil-orbelianTa jgufs (g b-o j) ganekuTvneba. winamdebare naSromSi saTiTaod ganxiluli baraTaSvilebis, jambakur-orbelianebisa da orbelianebis sagerbe farebi, maTSi ganTavsebuli figurebiT TiTqmis sruliad ar gamoirCeva erTmaneTisgan, sxvaoba ki ZiriTadad farsSida elementebis mdebareobasa da gadanawilebaSi vlindeba. am mxriv gamonakliss arc v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ Sesuli orbelianebis sagvareulo gerbi warmoadgens483: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena meoTxedSi _ mozidul mSvildisarze erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli xmali da Subi, zeda marcxenaSi _ droSa, qveda marjvenaSi _ kedelSi isar gasobili koSki, xolo qveda marcxenaSi _ or ukana fexebze Semdgar loms Soris moTavsebuli sveti; fars saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami akravs gars.

135

msgavsi gamosaxuleba orbelianTa gerbisa mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur sombolikaSic~ aris dafiqsirebuli484. mxolod, im gansxvavebiT, rom faris pirvel nawilSi or sworkuTxad gadajvaredinebul isarze, erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli mSvildi da xmalia dadebuli; mesame meoTxedSi koSkis kedelSi isari ar aris SerWobili, meoTxeSi ki svetis cal mxares lomis nacvlad martorqaa aRbeWdili.

/orbelianTa gerbi vadbolskis mixedviT/ (1-183)

orbelianebis adreul sagvareulo heraldikur simbolikas somexi istorikosi da mkvlevari i. orbelianic exeba485. igi Tvlis, rom am gvaris, rogorc qarTuli, iseve somxuri Stoebis emblemas mtacebeli frinvelis _ orbis an arwivis gamosaxuleba warmoadgenda. i. orbeli didgvarovani qarTveli Tu somexi orbelianebis yofili mamulebis sakmaod vrcel teritoriaze Segrovebuli, adreuli da ganviTarebuli feodaluri epoqiT daTariRebuli metwil bareliefuri masalis miseul analizze dayrdnobiT, mocemul areSi mdebare sxvadasxva arqiteqturul Zeglebze datanebuli orbis Tu arwivis figurebs orbelianTa ~metyvel gerbad~ acxadebs. am mosazrebas misi SexedulebiT gvaris qarTuli JReradobac, ~orb-i~ (qarT. _ mtacebeli frinveli) _ ~orb-eliani~ umagrebs zurgs.

Zneli saTqmelia ramdenad axlos dgas WeSmaritebasTan somexi mkvlevaris orbelianTa sagvareulo heraldikasTan dakavSirebuli Tezisebi, magram erTi ram cxadia _ Tu Suasaukuneebamde arsebobda kidec tradicia orbelianTa dinastiur emblemad orbis, arwivis miCnevisa, am tradicias, rogorc Cans, XIX saukunemde mainc ar mouRwevia, vinaidan arc orbelianebis da arc maTi monaTesave gvarebis (baraTaSvili, jambakur-orbeliani) gerbebSi aranairi frinvelis figura ar gvxvdeba.

62. aznauri piradovi

~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbes~ erT-erT ukanasknel, XVIII tomSi486 qarTvel aznaurebad moxseniebuli piradovebis 1905 wlis 9 noembers oficialurad damtkicebuli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: oqros velian frangul farSi oqros samyura jvriT datvirTuli laJvardis sworkuTxa jvari487. aRwerili gamosaxuleba imperiis heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi Sedgenili e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli warCinebuli gvarebis dasuraTebul xelnawer nusxaSic aris Setanili488.

136

63. Tavadi ratiSvili qarTuli heraldikis CvenTvis cnobil wyaroebSi ratiSvilebis gerbis or variants vxvdebiT. erTi maTgani mixeil vadbolskis aqvs dafiqsirebuli, meore ki v. cixisnskis. mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ moTavsebuli Tavad ratiSvilebis sagvareulo gerbi amgvarad gamoiyureba: gakveTil-gadakveTili franguli fari centrSi mcire frangulive fariT; ZiriTadi faris zeda marjvena nawilSi _ mTis fonze, bazilikuri samlocvelo, romelsac faris mpyrobeli Seabjruli mklavi ifaravs, zeda marcxenaSi _ cixesimagris kedeli SuaSi koSkiT, qveda marjvenaSi _ lomTan Sebmuli moyme, qveda marcxenaSi _ Sebrunebuli gaqceuli iremi, mcire farSi ki _ xmlosani miqael mTavarangelozi489. (1-184) gerbs darTuli vadbolskiseuli ganmartebiT gerbis qveda or nawilSi ratiSvilebTan danaTesavebul-damoyvrebuli ori rusuli gvaris _ telepeevebisa da obolenskebis gerbebis elementebia Casmuli490. ZiriTadi faris zeda meoTxedabSi ganlagebuli zogierT figuras _ fariani mklavsa da cixe-koSks qsnis erisTavebis gerbis erT-erTi variantSic vxvdebiT. Cvenis varaudiT es movlena imiT aixsneba, rom ioane btoniSvilis monacemebiT ratiSvilebi qsnis erisTavebisgan momdinareoben491.

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ ratiSvilebs sakmaod gansxvavebuli sagerbe kompozicia miekuTvnebaT: mTlian farSi kedelSi marcxnidan isar gasobili koSki; TviT fars saTavado gvirgviniani saTavado mosasxami akravs gars. cixinski ratiSvilebis erT baraTaSvil-orbelianTagan warmomdgar sagvareulod miiCnevs. amiT aixsneba ratiSvilTa sagerbe farSi gerbebis baraTaSvil-orbelianTa jgufisTvis damaxasiaTebeli erT-erTi ZiriTadi simbolos _ isriani koSkis ganTavseba492.

(1-185) aqve unda SevniSnoT, rom, viTarc ukve aRiniSna ioane batoniSvilis mixedviT ratiSvilebi qsnis erisTavebs enaTesavebian. cixinski am mosazrebasac icnobs, magram sagerbe gamosaxulebis mixedviT Tu vimsjelebT upiratesobas etyoba ufro pirvel mosazrebas aniWebs. Tavad ratiSvilebis gerbis orive varianti stanislav duminis gamocemaSi _ ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSic aris warmodgenili493.

137

64. Tavadi robitaSvili v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ robitaSvilebis sagvareulo gerbi yovelgvari ganmartebiTi teqstis gareSe aris moTavsebuli: mTlian frangul farSi pelikanis figura; fars gars akravs saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami494.

~kavkasiis sagerbes~ dasesxebul stanislav dumins robitaSvilebis gerbi ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi aqvs gamoqveynebuli495. (1-186)

65. Tavadi rusiSvili rusiSvilebis gerbi CvenTvis v. cixinskis xelnaweri ~kavkasiis sagerbedan~ aris cnobili: mTlian farSi mosiarule martorqa anu monocerosi; fars saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavado mosasxami akravbs gars496. ~kavkasiis sagerbedan~ Tavad rusiSvilebis gerbis zustad aseTive gamosaxuleba qarTul warCinebul sagvareuloebs miZRvnil stanislav duminis gamocemaSic aris Sesuli497. (1-187)

66. Tavadi savarsamiZe

savarsamiZeTa sagvareulo gerbi v. cixinskis ~kavkasiis sagerbem~ Semogvinaxa: gakveTili fari TavSi, gaqceuli cxeniT, marjvena nakveTSi malturi jvriT datvirTuli da kenweroSi jvriTve dagvirgvinebuli svetiT, marcxenaSi ki sam Sveulad ganlagebul droSaze perpendikularulad dadebuli aRmosavluri maxviliT498. cixinskis literaturis saxiT savarsamiZeTa gerbis Sesaxeb damowmebuli aqvs “Дворянская родословная книга, т. IV”

(1-188)

138

67. Tavadi sidamon-erisTavi

sidamon-erisTavebi, rogorc zeviT aRvniSnavdiT (ix: erisTavi aragvisa) aragvis erisTavebis monaTesave saTavado gvarad miiCneva. amitom ar unda gavikvirvoT, rom v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ maTi heraldikuri farebi erTmaneTis gverdigverd, aragvel erisTavTa sagvareulo simbolikas daTmobil qveTavSi aris ganlagebuli. cixinskis am jerac gamoucemel xelnawer naSromSi sidamon-erisTavebis kuTvnili Semdegi saxis originaluri gerbia warmodgenili: gakveTil-gadakveTili germanuli fari, centrSi momcro malturi (1-189) jvriT; faris zeda marjvena nawilSi _ mxarze Sub gadadebuli mxedari, zeda marcxenaSi _ marcxnidan da marjvnidan TiTo SubiT Tanxlebuli cixesimagre mis Tavze gamosaxuli gvirgviniT, qveda marjvena meoTxedSi _ taxis eSvebiani moWrili Tavi, qveda marcxenaSi ki _ mSvildisris mpyrobeli Rrublidan gamomavali mklavi499.

sidamon-erisTavebis saTavado gvirgviniTa da mosasxamiT Semkuli zustad aseTive gerbi stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli500.

aragvis erisTavebis sagvareulo gerbis sxvadasxva variantebisa da sidamon-erisTavebis sagerbe faris Semadgenel emblemebs Soris saerTo mxolod cixesimagris da Subebis figurebis meSveobiT Seqmnili kompozicia aris.

68. Tavadi soloRaSvili

soloRaSvilebis gerbi qarTul gerbTmcodneobasTan dakavSirebuli Cvens xelT arsebuli wyaroebidan, martooden v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ gvxvdeba501: gadakveTili faris qveda nawili orad aris gakveTili, faris zeda naxevarSi _ SefoTlili xe da joxze Tu xmalze dayrdnobili mamakacis figura, qveda marjvena nawilSi _ Ria WiSkriani cixe-koSki, qveda marcxenaSi ki _ SemarTuli aRmosavluri xmlis mpyrobeli aRmosavluradve Semosili mamakaci; fars saTavado gvirgviniani

(1-190) saTavado mosasxami akravs gars.

139

69. Tavadi sumbaTaSvili v. cixinskis, ~kavkasiis sagerbeSi~ sumbaTaSvilebis gerbis ori erTmaneTisgan mcired gansxvavebuli nimuSi aqvs moyvanili502. pirvel maTganSi: gadakveTili faris zeda naxevari orad aris gakveTili, xolo qveda _ samad, faris centrSi ki mcire franguli faria moTavsebuli; ZiriTadi sagerbe faris zeda marjvena nawilSi _ wina TaTebiT drSis mpyrobeli cxvari, zeda marcxenaSi _ frTebgaSlili mtredi zeTisxilis rtoTi niskartSi, qveda marjvenaSi _ xmal SemarTuli Sebrunebuli lomi, mis ferxTiT ki kverTxi da sfero, (1-191) qveda Sua nawilSi _ noes kidobani araratis mwvervalze, qveda marcxenaSi _ sferosa da skiptris mpyrobeli orTaviani gvirgvinosani arwivi, centralur mcire farSi ki _ RvTismSoblis xateba; farismpyroblebs ori lomi warmoadgens; yovelive ki saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxamiT aris garSemortymuli. sumbaTaSvilebis gerbis meore cixinskiseuli varianti amgvarad gamoiyureba: gakveTil-gadakveTili fari SuaSi mcire fariT, mTavari faris zeda marjvena meoTxedSi _ Semobrunebuli gvirgvinosani heraldikuri leopardi, mis gverdiT ki samefo taxti, zeda marcxenaSi _ brWyalebiT xmlisa da rtos mpyrobeli frTebgaSlili arwivi niskartSi da Tavze TiTo gvirgviniT, qveda marjvena nawilSi _ abjris, droSebisa da iaraRis kompozicia, qveda marcxenaSi _ xmliani lomi, mis gverdiT ki samefo taxti, skiptra da sfero, centralur mcire farSi _ mze, yovelives gars akravs saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami.

orive sagerbe gamosaxuleba ~ruseTis iperiis saTavadzanauro sagvareuloebis~ IV tomSi stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli503.

ioane batoniSvilis cnobiT sumbaTaSvilebi somxuri warmoSobis Tavadebi arian504. albaT swored amaze miu'TiTebs maTi gerbis erT-erT variantSi ganTavsebuli araratis mTisa da noes kidobanis kompozicia. amasTanave SesaZloa warRvnis legendas ukavSirdebodes niskartiT zeTisxilis totis mWereli mtredis figurac. saerTod

(1-192) sumbaTaSvilebis gerbebi, gansakuTrebiT pirveli maTgani qarTuli sagvareulo heraldikisTvis sakmaod arqaulad gamoiyureba da amavdroulad kompoziciuradac imgvarad aris Sedgenili, rom Zneli warmosadgenia XIX saukuneSi iyos warmoqmnili.

140

Cvenis azriT mTeli rigi niSnebiT, magaliTad: figurebiT faris zedmetad gadatvirTuli nawilebiT an centrSi RvTismSoblis xatebis ganTavsebiT Tu vimsjelebT gerbi XVIII saukunes, ufro zustad ki qarTuli gerbTmcodneobis erekle II-is droindel periods unda davukavSiroT.

70. Tavadi sulTanumiani

somxuri warmoSobis qarTl-kaxeTis Tavad sulTanumianTa gerbi erT-erTi uZvelesia qarTul sagvareulo heraldikaSi. igi erekle II-is mier 1786 wels saTavado titulTan erTad Samir sulTanumianisTvis aris boZebuli, specialuri sigeliT, romlis teqstic srulad mogvyavs qvemoT:

~wyalobiTa RvTisiTa iesian daviTian solomonian pankratovanma saqarTvelos cxebuli mefis Teimurazis Zeman, mefeman qarTvelTaman da mefeman kaxTa kanonierma mbrZanebelman samcxe-saaTabagosaman, yazaxisa, borCalosi, SamSadilisa, kaxisa, Siraqisa, Sirvanisa mflobelman, ganjisa da erevnisa flobiT mpyrobel-mqonebelman meoreman iraklim (brZana): dae uwyodes yvelam, rom radganac axal julfeli sulTnis Svils Samirs da mis winaprebs winandeli Sahebis da nadirSahis dros hqondaT Cveni winaprebisa da Cveni siyvaruli da erTguleba mas Semdeg rac isini gadasaxldnen aziaSi, da radganac man (Samirma) amJamad kvlav gamoamJRavna Soreuli indoeTidan aseTive siyvaruli da erTguleba da mravalgvari samsaxuri Cvens samefos erTgulebiTa da sasargeblo cnobebs mowodebiT, amitom gviboZebia misTvis qarTveli Tavadis wodeba, raTa igi da misi kanonieri Svilebi, sadac ar iyvnen isini, datkben imave uflebebiT, upiratesobiT da pativiscemiT, rogoriTac STamomavlobiTi qarTveli Tavadebi (stkbebian) da Cven amiT (ama sigeliT) vuwyalobeT mas es gerbi: mrgvali fari oqros SuaguliTa da gemiT SuaSi. gemi niSania keTilsaqmisken mimarTuli keTildReobisa da mudmuvobisa. gemis SuaSi aRmarTulia klde, rogorc niSani simtkicisa, kldeze aRmarTulia mklavi _ niSani Zalauflebisa, xelSi durbindi, niSnad SorsmWvretelobisa. kldeze dargulia msxmoiare vaSlis xe pativiscemisa da nayofieri moqmedebis niSnad.

vuwyalobeT ra mas yovelgvari Tavaduri upiratesoba Cven piradad movawereT xeli da davusviT samefo beWedi.

dawerilia Cven sasaxleSi dedaqalaq tfilisSi Cveni mdivanbegis TumaniSvilis xeliT Samir sulTanis gujaspis Tavadis saxelze. qristes Sobidan 1786 wels. Cveni mefobis ormocdamesame wels, qoronikonsa 474~`505.

sxvaTa Soris Samiri iyo erTi im somex didgvarovanTagani, romlebic erekle II-s Tavazobdnen qarTl-kaxeTisa da somxeTis erT politikur organizmad Camoyalibebas qarTvelTa prioritetiT.

141

calke gvsurs SevCerdeT gerbSi Semavali gemis figuris simbolikis erekleseul ganmartebaze, romelic am emblemas ~keTilsaqmisken mimarTuli keTildReobisa da mudmuvobisa~ niSans uwodebs. amasTan dakavSirebiT upriani iqneboda mogveyvana saerTaSoriso simbolikisa da emblematikis rusi specialistis v. poxliobkinis sityvebi _ ~pirvelyofili warmarTuli droidan moyolebuli yvela zRvispira xalxSi gemis emblematika dasaxuli miznis warmatebiT (благополучно) miRwevas aRniSnavda.~ aqedanve momdinareobs idioma: ~счастливого плавания~506. agreTve sayovelTaod cnobilia, rom erekle mefis an misi raime saxis heraldikuri samsaxuris mier Sedgenili sulTanumianebis sagerbe kompoziciis Semadgeneli klde _ sazogadod simbolurad simtkices ganasaxierebs, xe _ nayofierebas, siuxves507, mklavi ki Zalauflebas. rogorc vxedavT, heraldikuri simbolikis erekle II-iseuli xedva Tu ganmartebani absoluturad eTanxmeba saerTaSoriso emblematikur sistemas da simbolur cnobierebas.

71. Tavadi favleniSvili

favleniSvilebis gerbi v. cixinskis xelnaweri ~kavkasiis sagerbedan~ aris CvenTvis cnobili508: mTlian farSi _ SefoTlili xe garsSemoxveuli vaziT; fari saTavado mosasxamiTa da gvirgviniT aris Semkuli. gerbTan dakavSirebuli wyaroebis CamonaTvalSi v. cixinski vladimer lukomskis gliptikur, beWdebis koleqciasac ixseniebs. aqedan gamomdinare SesaZloa vivaraudoT, rom favleniSvilebis kuTvnili sagerbe gamosaxuleba aRbeWdili iyo maT sagvareulo

(1-193) luqis beWedze, romelic, rogorc Cans lukomskis mier revoluciis Semdgom organizebuli e. w. sagerbe muzeumis eqsponatebs Soris iyo Semonaxuli. swored am muzeumis erT-erT Semadgenel nawils warmoadgenda xsenebuli gliptikuri koleqciac. sadReisod sagerbe muzeumis masalebi sanqt-peterburgis ruseTis saxelmwifo saistorio arqivis specialur fondSia daculi509.

72. aznauri fanCuliZe mixeil vadbolskis mier ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ dafiqsirebuli fanCuliZeebis gerbi metad originaluria qarTuli sagvareulo gerbTmcodneobisaTvis: gakveTili polonuri faris TavSi _ frTebgaSlili arwivi, faris marjvena nawilSi _ erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli mSvild-

142

isari da kaparWi, marcxenaSi ki _ Sebrunebuli naxevarmTvare; fars gvirgviniTa da sami frTiT damSvenebuli muzaradi adgas Tavs510.

aznaur fanCuliZeTa TiTqmis aseTive gerbi oskar getlingis gliptikur koleqciaSic gvxvdeba511. vadbolskiseul nimuSTan SedarebiT gansxvaveba imaSi mdgomareobs, rom fari, rusuli heraldikisTvis Cveuli franguli formisa aris, farsgare atributebs ki lambrekeni aqvs damatebuli. amgvarad, aRniSnuli elementebis gaTvaliswinebiT, fanCuliZeebis kuTvnil luqis beWedze amotvifruli gamosaxuleba ruseTis (1-194)

imperiis klasikuri saaznauro gerbis iers iZens. garda amisa oskar getlingis arqivSi vadbolskis mier warmodgenilis absoluturad identuri sagerbe gamosaxulebiani beWedic aris daculi512, romlidanac heraldikuri daStrixvis meSveobiT SevityobT, rom fanCuliZeebis gerbis Tavi oqros veliania, qveda marjvena ganakveTi ki _ mewamulisa.

(1-195) 73. Tavadi falavandiSvili

falavandiSvilTa gerbi, SeiZleba iTqvas erTi klasikuri magaliTTagania imisa, Tu rogor gamoiyeneboda saqarTveloSi ruseTis imperiis mTavrobis mier daumtkicebeli sagvareulo gerbebi.

am sagvareulos e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbi arasdros hqonia. samagierod CvenTvis cnobilia maTi tradiciuli sagerbe simbolika, romelic protoierei TavadiSvil ioseb giorgis Ze falavandiSvilis (1765-1831 ww.) Tbilisis sionis sakaTedro taZris ezoSi mdebare saflavis qvazea amotvifruli. epitafia iqve gvamcnobs, rom ioseb falavandiSvili

(1-196) 1831 wels gardacvlila, saflavis qvac imave drois aris da aqedan gamomdinare sagvareulo gerbic bunebrivia 1831 welze gvian mainc aRar Seiqmneboda.

amrigad ueWvelad dgindeba, rom ukve XIX saukunis damdegisTvis falavandiSvilebs sakuTari klasikuri heraldikuri formis sagvareulo gerbi gaaCndaT: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena nawilSi kldeze aRmarTuli koSkia gamoxatuli, zeda marcxena meoTxedSi _ kvarcxlbekze (1-197)

143

Semdgari kideebgafarToebuli, ~bolnurisebri~ jvari, mesameSi _ iribad dadebuli moRunuli xmali tariT zeviT, meoTxeSi ki _ kvarTi. aseTive gamosaxuleba Tbilisis sionis taZris ezos garda v. cixinskis ~kavkasiur sagerbeSic~ aris dafiqsirebuli513. falavandiSvilTa gerbs saflavis qvaze saeklesio atributika akravs gars, cixinskisTan ki _ saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mantia. sxvaTaSoris v. cixinskis zustad aseTive sagerbe kompozicia mohyavs Tavad amirejibebis sagvareulo gerbis daxasiaTebisas, rasac igi imiT xsnis, rom amirejibebi swored falavandiSvilebisgan modinareoben da am gvaris erT-erT Stos warmoadgenen514.

sainteresoa da amasTanave sakmaod ucnauric rom, mixeil vadbolskis Tavis wignSi ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~ Tavad falavandiSvilTa gerbad zemoT aRwerilisgan sruliad gansxvavebuli gamosaxuleba mohyavs: gakveTil-gadakveTili franguli fari centrSi mcire fariT, zeda marjvena nawilSi _ sagvareulo (viTarc mas vadbolski uwodebs) cixesimagris koSkiani kedeli WiSkarSi Camdgari meomriT, zeda marcxenaSi _ sami Svidqimiani varskvlavi ori erTze, qveda marjvena meoTxedSi _

(1-198) Semotrialebuli iremi, qveda marcxenaSi _ sartyeli marcxnidan, xolo mcire farSi ki _ Svid xuTqimian varskvlavs Soris moTavsebuli damxobili naxevarmTvare masze Semodgmuli jvriT515.

samwuxarod sadReisod verafers vityviT imis Sesaxeb Tu ra wyaroebiT sargeblobda mixeil vadbolski am SemTxvevaSi, saidan aqvs mas moZiebuli falavandiSvilTa es originaluri gerbi da ratom sruliad ar emTxveva igi CvenTvis ukve cnobil 1831 wlamdel gerbs ioseb giorgis Zis saflavis qvidan da cixinskis xelnaweridan.

74. Tavadi yaralaSvili

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ moTavsebuli yaralaSvilebis gerbi Semdegnairad gamoiyureba516: gadakveTili faris zeda naxevarSi _ zurmuxtze oqros ori erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli moRunuli xmali, tarebiT maRla, xolo qvedaSi _ mewamulze ori aseve iribad gadajvaredinebuli isari, maT Tavze ki dawvenili naxevarmTvare; fars saTavado gvirgviniani saTavado mosasxami akravs gars. aRsaniSnavia, rom am sagerbe kompoziciaSi, misi

(1-199) Semadgeneli elementebis heraldikuri daStrixvis gziT faris nawilebisa da figurebis ferebi aris gadmocemuli, rac samwuxarod friad iSviaTi movlenaa ~kavkasiis sagerbeSi~.

144

v. cixinskis mier dafiqsirebuli yaralaSvilebis zemoT aRwerili gerbi, yovelgvari cvlilebebis gareSe stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi517.

ioane batoniSvili yaralaSvilebs Temur lengis laSqrobebis Jams saqarTveloSi ~Turqistanidan~ gadmosaxlebulebad miiCnevs518. amitom ar aris gamoricxuli, farSi moTavsebuli orientalisturi figura _ naxevarmTvare swored am cnobis gamomxatveli iyos.

75. aznauri yaraSvili

Zlier saintereso damtkicebuli gerbi hqonda qarTl-kaxeTis

samefo karze dawinaurebul memkvidreobiT eqimebs aznaur yaraSvilebs anu ~yaraevebs~519.

darejan dedoflis mier karis eqimis ioane yaraSvilisadmi gacemuli ~mowmobis wignSi~, vkiTxulobT: ~miscemiesT, ese saqarTvelos aznaurTa ioanes, petres, andrias da antonis yaraevTa mad, romel miscemiaT maT winaparTa Tuisgan samkuidrod Rerbi ese, romelic gamoxatul ars farsa zeda ganyofil orad, marjveniT kerZo tredis fers mindorsa zeda ars gvel oqroisa amaRlebul msgavsi rvisa cifrisa Tavze marTviT da raodenme marjveniT kerZo midrekil, marcxeniT ukue Savsa mindorsa zeda marjvenisa xelsa Sina aRmoxdil xrmali vercxlisa ganmkveTrad miqceul marjveniT kerZo: pirvelsa mindorsa zeda guel mniSvnelobs aqimobiTsa mecnierebasa STYamomavlobaTa amaTTsa; meoressa zeda xeli hniSnavs samxedrosa Ruawlsa maTssa zena kerZo farisa guirguini aznaurobisa rigiTa dafunjulTa frTiTa guirguins queSe Slemi da mas Sina lati.

xolo fari upyriesT marjveniT kerZo lomsa da marcxeniT kerZo mxedarsa aRWurvilsa, ese beWedi papasa maTsa aznaursa antoni yaraevsa da mamasa maTsa iosebs antonis Zes marad uxmariesT dasamtkiceblad werilTa maTTa.~520

sabuTSi aRniSnulia, rom gerbi yaraSvilT ~winaparTa Tuisgan samkuidrod~ hqoniaT da mas jer kidev ioanes babua aznauri antoni moixmarda. aqedan gamomdinare safiqrebelia, rom sagvareulo simboloebis yaraSvilebs ukve XVIII saukunis dasawyisSive gaaCndaT, rac kidev erTi dasturia qarTuli sagvareulo heraldikuri simbolikis siZvelisa.

75. aznauri yorRanaSvili 1915 wlis 22 oqtombers daviT zurabis Ze yorRanaSvils da mis STamomavlobas saimperio mTavrobis mier oficialurad gaformebuli Semdegi saxis gerbi eboZa: laJvardis velian frangul farSi, oqros sami, erTi orze, rvaqimiani varskvlaviT Tanxlebuli vercxlis mTa521.

1917 wlis revoluciis mijnaze Seqmnili gerbi ~ruseTis imperiis saTavadzanauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ erT-erT

145

ukanasknel, XX tomSi aris Sesuli522. mcire xnis Semdgom aznaur yorRanaSvilebis gerbi ~umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli ruseTis imperiis saTavadzanauro gvarebis nusxis~ 1917 wels gamocemul damatebiT IV tomSic moTavsda523.

76. Tavadi SalikaSvili

SalikaSvilebis gerbis ramdenime nairsaxeoba aris dRemde SemorCenili. amaTgan ors v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ vxvdebiT524. pirvel variantSi gadakveTili faris zeda naxevarSi _ naxevarmTvare da eqvsqimiani varskvlavi, qvedaSi _ erTmaneTze gadajvaredinebuli isari, xmali da Subi, gerbs saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxami amSvenebs; meore cixinskiseul nimuSSi, romelSic daStrixviT nawilobriv heraldikuri ferebic aris gadmocemuli, gakveTil-gadakveTili

(1-200) faris zeda marjvena meoTxedSi _ mewamulze xmlisa da droSis mpyrobeli Sebrunebuli mxedari, zeda marcxenaSi _ oqros Tavi, qveviT ki laJvardze Sveulad gamoxatuli aRmosavluri xmali, qveda marjvena nawilSi _ aseve laJvardze wina TaTebiT droSis mWereli cxvari, qveda marcxenaSi ki _ mewamulze talRovani qamari mis Tavze aRbeWdili mTliani wriT. (1-201)

am ori sagerbe gamosaxulebis garda stanislav dumins Tavad

SalikaSvilebis arno SafanJonis mier dafiqsirebuli, zemoT aRweril heraldikur farTagan meore variantis msgavsi gerbic aqvs

gamoqveynebuli525: franguli faris pirvel meoTxedSi _ Sebrunebuli mxedari, meoreSi _ iribad gadajvaredinebuli aRmosavluri xmali da gasaRebi, mesameSi _ jvriani droSis mpyrobeli cxvari, meoTxeSi _ qamari mis SuaSi da Tavze TiTo mTliani wriT; fars saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosaasxami akravs gars.

(1-202) 77. mTavari ServaSiZe

1895 wlis 25 oqtombers ruseTis imperiis umaRlesma xelisuflebam oficialurad gaaforma ServaSiZeebis sagvareulo

146

gerbi526: laJvardis velian frangul farSi legendaruli Zmebis dioskurebis emblema _ Zveli berZnebis mier ~pilos~-ad wodebuli Tavsaburavis msgavsi, oqros ori Teqis qudia moTavsebuli, romelTagan orive TiTo oqrosave rvaqimiani varskvlaviT aris davirgvinebuli; fari or bizantiuri tipis farismtvirTvel grifons upyria, amasTanave fars Tavs adgas saaznauro muzaradi siraqlemis sami frTiT; lambrekeni _ laJvardis, oqros sarCuliT; yovelive saTavado gvirgviniani

saTavadove mosasxamiT aris garsSemoxveuli. /ServaSiZeTa gerbis proeqti heroldiis departamentis dokumentebidan/ (1-203)

gerbi ~saerTo sagerbis~ 1901 wels gamocemul XVI tomSi Sevida527, mcire xnis Semdgom ki, 1906 wels _ ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbis mflobeli ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis dasuraTebuli nusxis III wignSic528.

oskar getlingis gliptikur koleqciaSi Semonaxuli ServaSiZeebis mrgvali formis sagerbe beWedze agreTve dioskurebis emblema aris amotvifruli heraldikuri faris gareSe529.

afxazeTis mTavrebis ServaSiZeebis oficialurad damtkicebuli gerbis sruli gamosaxuleba stanislav dumins aqvs gamocemuli ruseTis imperiis saTavadanauro sagvareuloebis~ IV tomSi530. aseTive gerbi, oRond farsgare Sesamkoblebis gareSe ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~ mixeil vadbolskisac aqvs gamoqveynebuli531. ServaSiZeTa kuTvnil sagerbe kompozicias ~saerTo sagerbedan~ v. cixinskic icnobs532.

ServaSiZeebi, rogorc cnobilia afxazeTis mTavrebi iyvnen. saqarTvelos am mxaris centrs ki didi xnis ganmavlobaSi qalaqi soxumi, igive berZnuli kolonia dioskuria warmoadgenda. Zveli kolxidis am erT-erT umniSvnelovanes polisSi moWril monetebze, qalaqis saxelis mixedviT legendaruli Zmebis dioskurebis, Cvens mier aRwerili emblema aRibeWdeboda533. swored aqedan gamomdinare ServaSiZeebma, viTarc soxumisa da mTlianad afxazeTis mflobelebma TavianT gerbSi Zmebi dioskurebis anu TviT qalaq soxumis, dioskuriis simbolo gamosaxes. sainteresoa, rom ServaSiZeebis sagerbe emblema _ miTiuri Zmebi dioskurebis qudebi, XX saukunis 60-ian wlebSi soxumeli mxatvris nino mastitskaias mier Sesrulebuli leo ServaSiZis eqslibrisis kompoziciis nawils Seadgenda. es aris

147

faqtobrivad erTaderTi CvenTvis cnobili nimuSi sagerbe eqslibrisisa saqarTveloSi

sainteresoa, rom ServaSiZeebis sagerbe emblema _ miTiuri Zmebi dioskurebis qudebi, XX saukunis 60-ian wlebSi soxumeli mxatvris nino mastitskaias mier Sesrulebuli leo ServaSiZis eqslibrisis kompoziciis nawils Seadgenda. es aris faqtobrivad erTaderTi CvenTvis cnobili nimuSi sagerbe eqslibrisisa saqarTveloSi534.

amrigad, Tamamad SeiZAleba iTqvas, rom ServaSiZeTa heraldikur simbolikas qarTuli sagvareulo gerbebidan uZvelesi, bagrationebis dinastiisaze ufro adrindeli, jer kidev q-mde I-II saukunidan momdinare535 fesvebi gaaCnia.

78. Tavadi CerqeziSvili

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ CerqeziSvilTa gerbis ori variantia dafiqsirebuli536. pirvel maTganSi: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena da qveda marcxena meoTxedebSi _ sam-sami mcire sveti, zeda marcxena da qveda marjvenaSi ki _ agreTve sam-sami xuTqimiani varskvlavi erTi orze; fars saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavado mosasxami akravs gars. Tavad CerqeziSvilebs mikuTvnebul iqve moTavsebul meore sagerbe

(1-204) farSi sami xuTqimiani varskvlaviT datvirTuli sartyelia gamosaxuli.

ioane batoniSvili gvars CerqezeTidan gadmosaxlebulad miiCnevs537. CerqezeTis gerbs mxarze SubSemodebuli mxedari warmoadgens, magram mezobeli kavkasiuri mxaris yabardos sagerbe kompoziciaSi ki, sworedac rom, sami xuTqimiani varskvlavia gamoxatuli538. aqedan gamomdinare ibadeba, jer-jerobiT upasuxod darCenili kiTxva _ xom ar SeiZleba CerqeziSvilebis gerbebiseuli sami xuTqimiani varskvlavi, maTi samSoblos, CerqezeTis maxloblad mdebare mxaris, yabardos sagerbe fariseul varskvlavebs davukavSiroT?

79. Tavadi CiCua CiCuebis sagvareulo gerbi v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ damtebiTi ganmartebebis gareSe, martooden wyaros miTiTebiT aris warmodgenili539: mTlian farSi savaraudod mrgval farze moTavsebuli erTmaneTze gadajvaredinebuli isari, xmali, Subi da kverTxi; fars saTavado gvirgviniani saTavado mosasxami akravs gars.

aRsaniSnavia, rom gadajvaredinebuli isris, xmlisa da Subisgan Semdgari kompozicia sakmaod xSiria qarTul sagvareulo heraldikaSi. msgavsi gamosaxuleba igive ~kavkasiis sagerbeSi~

148

magaliTad meliqiSvilebis da SalikaSvilebis, Cvens mier zeviT ganxilul gerbebSic gvxvdeba.

80. Tavadi CijavaZe

CijavaZeebis gerbi v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi`~ aris dafiqsirebuli540: mTlian farSi cixesimagris kbilanebiani kedeli da mis Tavze gasxivosnebuli eqvsqimiani varskvlavia gamoxatuli; fars saTavado gvirgviniT Semkuli saTavadove mosasxami akravs gars.

stanislav duminis cnobas Tu vendobiT, romelsac CijavaZeTa gerbi aqvs gamoqveynebuli, gamosaxuleba sagvareulos erT-erTi warmomadgenlis sagerbe beWdidan aris gadmoRebuli. dumini amasTanave

(1-205) SeniSnavs, rom originalSi, anu beWedze sagerbe farSi mflobelis slavuri asoebiT gadmocemuli inicialebic ~Р. Ч.~ aris ganTavsebuli541.

81. Tavadi ColoyaSvili

oskar getlingis gliptikur

koleqciaSi ColoyaSvilebis kuTvnil luqis beWedze Semdegi saxis sagerbe kompozicia aris amoWrili542: gakveTil-gadakveTili ovaluri, e. w. italiuri faris zeda marjvena meoTxedSi _ xelSi xmlis mpyrobeli arqistratigi miqael mTavarangelozi, zeda marcxenaSi _ Znelad gasarCevi figuris, savaraudod samsxverplos _ gvirgvinian svetze Camokidebuli ori Txis msgavsi cxovelis Tavis qalis winaSe Camuxluli (1-206) vaci, qveda marjvena nawilSi _ gveleSapTan mebrZoli wm. giorgis xateba, qveda marcxenaSi ki _ abjari da mis ukan iribad gadajvaredinebuli droSebi da sxvadasxvagvari saWurveli; Tu beWedze datanebul heraldikur daStrixvas vendobiT, faris yvela nawils oqros foni gaaCnia; gerbi saTavado gvirgviniTa da mosasxamiT aris Semkuli.

Tavad ColoyaSvilebis gerbis zustad aseTive gamosaxuleba, daStrixvis gareSe v. cixinskis ~kavkasiis sagerbesa~543 da mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbilikaSic~544 aris dadasturebuli.

149

82. Tavadi CxeiZe, erisTavi raWisa

v. cixiniskis ~kavkasiis sagerbeSi~ CxeiZeebs mikuTvnebul sagerbe farSi erTmaneTis qveS Tanmimdevrulad aris moTavsebuli ori Tarazulad ganlagebuli eqvsqimiani varskvlavi, dawvenili moRunuli xmali, agreTve dawvenili naxevarmTvare, droSa, xuTi isriT momarTuli mSvildi da CaCqani; fars saTavado gvirgviniT Semkuli saTavado mosasxami akravs gars545. (1-207)

aRwerilis absoluturad identuri gamosaxulebis garda stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi CxeiZeebis arno SafanJonis ~goTas mcire albomidan~ cnobili gerbic546 aqvs gamoqveynebuli547: gadakveTili franguli fari, SuaSi _ mcire frangulive fariT; ZiriTadi faris zeda naxevarSi _ laJvardze, vercxlis gvirgvini, mis qveS horizontalurad ganTavsebuli kverTxiT, qveda sevadis nawilSi _ vercxlis or koSkiani cixesimagris kedeli Tavze oqros malturi jvriT, centralur mcire farSi ki _ zurmuxtis fonze oqros verZi; gerbi (1-208) saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxamiT aris garsSemoxveuli.

CxeiZeebis gerbis pirveli varianti SedarebiT Zveli, savaraudod XIX saukunisa unda iyos, meore ki, rogorc Cans gvaris mier 1917 wlis komunisturi revoluciis Semdeg emigraciaSi ixmareboda.

83. Tavad Cxotua, Cxotua-Wyonia

Cxotuebs ruseTis imperiis mTavrobis mier ~umaRlesad damtkicebuli~ gerbi ar gaaCndaT. Tumca cnobilia maTi ase vTqvaT araoficialuri gerbi, romliTac gvari jer kidev imperiis arsebobis dros sargeblobda: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena nawilSi gamosaxulia dawvenili naxevarmTvare masze dadgmuli malturi jvriT, zeda marcxenaSi _ gveleSapis ganmgmiravi wm. giorgis xateba, qveda marjvenaSi _ Semobrunebuli mdgomare iremi, qveda marcxenaSi ki _ oqros sawmisi; fars

(1-209) gars akravs saTavado gvirgviniT Semkobili saTavadove mantia. gerbi frang genealog Jak ferans aqvs gamocemuli548.

150

Jak feranisave wignSi aris dafiqsirebuli Tavad nikoloz Cxotuas kuTvnili piradi sagerbe kompoziciac. igi faqtobrivad Cxotuebisa da Wyoniebis Serwymul gerbs warmoadgens da friad saintereso preistoria ukavSirdeba: 1901 wels q. baTumSi SeuRlebuli Tavadis qal pelagia Cxotuasa da aznauriSvil Salva Yyonias mier baTumSive 1905 wlis 24 seqtembers gaformebuli da 1938 wlis 26 ivliss q. sent-briakSi (safrangeTi) ruseTis didi mTavris kirile vladimeris Zis mier damtkicebuli adofciis safuZvelze maTi Ze Tavadi nikoloz Cxotua dedis mxriv babuis platon Cxotuas

pirdapir memkvidred aris aRiarebuli. adofcia dadasturebulia da iuridiulad ratificirebulia saqarTvelos demokratiuli respublikis xelisuflebis mxrivac 1920 wlis 20 ivniss q. quTaisSi. evropaSi cnobili diplomatis maltis ordenis kavalris Tavad nikoloz Cxotuas (Cxotua-Wyonia) tituli, gvar-saxeli da gerbi registrirebulia londonSi inglisis yvelaze avtoritetuli saxelmwifo heraldikuri sazogadoebis _ ~College of

Arms~-is mier 1934 wlis 4 ivliss549.

(1-210) piradad nikoloz Cxotuas kuTvnili, zemoT xsenebuli adofciis aqtidan gamomdinare Sedgenili saqveynod aRiarebuli da oficialurad cnobili Cxotua-WyoniaTa Serwymuli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda: franguli faris TavSi _ mewamul fonze sworkuTxa jvari, gakveTil-gadakveTili danarCeni faris zeda marjvena nawilSi _ dawvenili naxevarmTvare masze dadgmuli malturi jvriT, zeda marcxenaSi _ wm. giorgis xateba, qveda marjvenaSi _ iremi, qveda marcxenaSi ki _ oqros sawmisi (CxotuaTa gerbi); faris oTxad gayofili monakveTis centrSi mcire aseve franguli fari WyoniaTa gerbiT: gakveTil-gadakveTili velis zeda marjvena da qveda marcxena nawilebSi _ TiTo tolferda jvari, zeda marcxena da qveda marjvena meoTxedebSi ki _ TiTo afrebAdaSvebuli xomaldi; mTavar fars gars artyia maltis ordenis jaWvi, masze Camokidebuli malturi jvriT; qveviT bafTaze warwerili laTinuri devizi: ~IN DEO SPES MEA~ (sityasityviT: ~imedi maqvs RvTisa~); es yovelive moTavsebulia saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mantiiT550.

151

84. Tavadi ciciSvili

~ruseTis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ 1800 wlis 22 oqtombers gamocemul V tomSi Setanili Tavad ciciSvilebis oficialurad damtkicebuli gerbi Semdegnairad gamoiyureboda551: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena nawilSi _ laJvardze, iribad, marcxnidan marjvniv gamoxatuli daxveuli mewamuli droSa da Subosani mxedari TeTr cxenze; zeda marcxenaSi _ oqroze, laJvardis ovaluri fari, qveda marjvenaSi _ oqroze, laJvardis sartyeli marcxnidan masze aRbeWdili

(1-211) laTinuri literiT _ ~S~, qveda marcxena meoTxedSi ki _ laJvardze, oqros siuxvis rqa; fari saTavado gvirgviniani saTavado mosasxamiT aris Semkuli. gamosaxuleba saukuneze meti xnis Semdgom, 1906 wels heroldiis departamentSi Sedgenil ~umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli sruliad ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis nusxaSic~ moTavsda552.

ciciSvilebis, aRwerilis analogiuri sagerbe kompozicia gamoqveynebuli aqvT p. n. petrovs ~ruseTis warCinebuli gvarebis istoriaSi~553 da mixeil vadbolskis ~saqarTvelos heraldikur simbolikaSi~554. aRsaniSnavia, rom vadbolski laTinur literas ~spiralis ZvelTaZvel niSans~ uwodebs555. gerbs cnobili rusi gerbTmcodnis aleqsandre lakieris gamocemaSi _ ~rusuli heraldika~556 da cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSic~557 vxvdebiT. ciciSvilebis gerbis gamosaxuleba agreTve, frangi genealogis Jak feranis, emigrirebul qarTvel warCinebul sagvareuloebs miZRvnil naSromSic aris Sesuli558.

sagerbe farSi ganTavsebuli emblemebidan

siuxvis rqa simdidresa da guluxvobas aRniSnavs. amasTan dakavSirebiT, niSandoblivia, rom ioane batoniSvili ciciSvilebze gvamcnobs _ ~Zveladve mdidarni kacni~ iyvneno559. droSisa da mxedris figurebi Cveni azriT, ciciSvilTa winapris zaza fanaskertelis, kvlav ioane batoniSvilis sityvebs Tu moviSveliebT _ ~mxedarTa winamZRolobas~560 unda ukavSirdebodes. (1-212)

152

85. Tavadi wereTeli

wereTlebis gerbi v. cixinskis xelnawer ~kavkasiis sagerbeSi~ aris dafiqsirebuli561: ukuCanglisebrad gayofili faris marjvena nawilSi _ kbilanebiani cixekoSki gaxsnili WiSkriTa da sarkmlebiT, marcxenaSi _ dawvenili aRmosavluri xmali, mis qveS ki _ kvarcxlbekze aRmarTuli sveti, romelic aqeT-iqidan or loms upyria, faris qveda nawilSi _ gveleSapis ganmgmiravi wm. giorgis xateba; fars saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove mosasxami akravs gars.

(1-213) Tavad wereTlebis zustad aseTive gerbi aqvs gamoqveynebuli stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi562.

86. aznauri winamZRvriSvili

winamZRvriSvilebis kuTvnili sagvareulo sagerbe gamosaxuleba CvenTvis mxolod mixeil vadbolskis monografiidan _ ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~ aris cnobili563: frangul farSi wriuli ornamentiT Semofargluli sveti Tavze gvirgviniT, svetis marjvniv _ sworkuTxa jvriani alami. (1-214)

vizualurad kompozicias namdvilad ara aqvs klasikuri gerbis forma, miTumetes rom, rogorc Cans, TviT franguli tipis faric vadbolskiseuli danamati unda iyos. aqedan gamomdinare, Tavdapirveli gamosaxuleba savaraudod martooden ornamentiT iyo SemosazRvruli. miuxedavad amisa, figurebi imdenad heraldikuria, rom kompozicia Tamamad SeiZleba miviCnioT sagvareulo gerbad.

ioane batoniSvilis mixedviT564 baTumeli mRvdlisgan warmomdgari winamZRvriSvilebis gerbis simbolikaSi, Cveni azriT religiuri motivi mZlavrobs, rac, SesaZloa am gvaris JReradobas, semantikas _ ~winamZRvris-Svili~, ukavSirdebodes.

87. Tavadi wulukiZe

1902 wlis 22 maiss ruseTis imperiaSi ~umaRlesad damtkicebuli~ Tavad wulukiZeebis sagvareulo gerbi ase gamoiyureboda565: gakveTil-gadakveTili franguli fari SuaSi mcire frangulive fariT; mTavari faris zeda marjvena nawilSi _

153

laJvardze, gveleSapis ganmgmiravi wm. giorgis xateba, zeda marcxenaSi _ mewamul fonze Sav miwaze mdgomi vercxlis zarbazani, qveda marjvenaSi _ mewamulze, oqros aRmosavlur xmal SemarTuli oqrosave lomi, qveda marcxenaSi _ laJvardze, sam mwvervaliani Tovliani qedis fonze bunebrivi feris cixesimagris kbilanebiani kedeli SuaSi koSkiT, centralur mcire farSi ki _ zurmuxtze, ruseTis imperiis sevadis orTaviani arwivi oqros gvirgviniT; ZiriTad fars Tavs adgas saaznauro muzaradi saTavado gvirgviniTa da oqros lambrekeniT; (1-215) muzaradis ukan, amasTanave erTmaneTze iribad aris gadajvaredinebuli vercxlis bunikiani da oqros foCebiani ori droSa, romelTaganac marjvena mewamuli feris aris, marcxena ki _ laJvardisa; farismtvirTvelebs warmoadgens vercxlis abjriani da zuC axdil CaCqniani ori raindi, romelTac xelT upyriaT TiTo piki mewamulze sevadis saimperio arwiviani droSiT; farismtvirTvelTa ferxTiT moTavsebul vercxlisfer bafTaze sevadis asoebiT warwerili rusulenovani devizi anu legenda: ~ЦАРЮ И ОТЕЧЕСТВУ~ (~mefes da mamuls~); yovelive ganTavsebulia saTavado gvirgviniT damSvenebul saTavado mosasxamze.

gerbis gamosaxuleba Tavdapirvelad ~saerTo sagerbis~ 1904 wels gamocemul XVII tomSi Sevida566, xolo mcire xnis Semdgom _ 1906 wels, e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli ruseTis imperiis qveSevrdomi warCinebuli sagvareuloebis dasuraTebuli nusxis III tomSic moTavsda567.

88. Tavadi WavWavaZe (yvarlis Sto)

WavWavaZeebis ori saTavado gvari aris

cnobili. samflobelo mamulebis mixedviT, pirvels yvarlis Stos uwodeben, meores ki winandlisas. genealogTa Soris arsebobs azrTa sxvadasxvaoba maTi monaTesaobis Sesaxeb568. erTi ram cxadia, orive ganStoebis gerbebi sakmaod axlos dgas erTmaneTTan da sanaxevrod emTxveva kidevac erTurTs569. oskar getlingis gliptikur koleqciaSi dacul yvareleli WavWavaZeebis

(1-216) mrgvali moyvanilobis luqis beWedze am sagvareulos kuTvnili sagerbe kompozicia aris amotvifruli570:

gakveTil-gadakveTili inglisuri, igive Crdilouri faris zeda marjvena meoTxedSi _ kldeze aRmarTuli cixekoSki, zeda marcxenaSi

154

_ gaqceuli iremi, qveda marjvenaSi _ Ruza, qveda marcxenaSi ki _ aRmosavluri xmlis mpyrobeli mklavi; fari saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxamiT aris Semkuli. WavWavaZeebis yvarlis Stos mixeil vadbolskis mier warmodgenili ufro daxvewili heraldikuri Sesaxedaobis gerbi571 zemoT aRwerilisgan Sinaarsobrivad mxolod faris e. w. franguli formiTa da gare Sesamkoblebis uqonlobiT gamoirCeva. gerbis ufro sruli varianti, saTavado gvirgviniTa da mosasxamiT, ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi stanislav dumins572, ~qarTul saTavado sagvareuloebSi~ ki Jak ferans573 aqvT gamoqveynebuli. orond es ukanaskneli varianti (1-217) sarkiseburad Sebruebulia warmodgenili, miuxedavad amisa autenturobis gamo WeSmariti gamosaxulebis upiratesoba uTuod luqis beWdis kompozicias unda mivaniWoT.

89. Tavadi WavWavaZe (winandlis Sto) WavWavaZeebis winandlis Stos uTvalsaCinoesi warmomadgenlis poet aleqsandre WavWavaZis axali SuamTis monasterSi mdebare saflavis qvaze am gvaris sagerbe gamosaxuleba aris amokveTili: franguli faris zeda marjvena nawilSi _ SemaRlebaze Semodgmuli taxti, zeda marcxenaSi _ gaWenebuli cxeni, qveda marjvenaSi _ Ruza, qveda marcxenaSi ki _ aRmosavluri xmali da faris mpyrobeli SeWurvili mklavi. aleqsandre WavWavaZe 1846 wels gardaicvala, aqedan gamomdinare bunebrivia mis saflavis qvaze datanebuli gerbi am TariRze gviandeli ver iqneba, rac safuZvels gvaZlevs Tamamad ganvacxadoT, rom winandleli WavWavaZeebis sagvareulo gerbi 1846 wlamde aris Seqmnili.

a b winandlis Stos gerbebi getlingis arqivis sfragistikul-

heraldikuri koleqciidan (1-218 a, b)

155

saTavado gvirgviniT Semkuli aseTive gerbi aris Semonaxuli oskar getlingis gliptikur koleqciaSi574.

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi`~ WavWavaZeebs mxolod erTi sagerbe fari aqvT mikuTvnebuli575: gakveTil-gadakveTili faris pirvel meoTxedSi _ taxti, meoreSi _ cxvari, mesameSi _ Ruza, meoTxeSi _ xmliani mklavi. kompozicia winandlis Stos simbolikasTan ufro axlos dgas. meore nawilSi moTavsebuli cxvris figura ki etyoba SecdomiT aris Canacvlebuli csenisas. saerTod cixinski metad zereled mimoixilavs WavWavaZe|Ta sagvareulo heraldikis friad saintereso sakiTxs da Cveni azriT, am SemTxvevaSi saqmes bolomde ar aris CaZiebuli.

WavWavaZeebis winandluri ganStoebis gerbis ori praqtikulad identuri varianti aqvs gamoqveynebuli stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi576.

amrigad, Tavad WavWavaZeebis orive Stos oTxnawilian gerbebs faris zustad erTnairi qveda marjvena da marcxena nawilebi gaaCnia. sxvaoba martooden zeda meoTxedebSi SeiniSneba, sadac yvarlelT cixekoSki da iremi, winandlelT ki taxti da cxeni warmoadgenT.

a b winandlis Stos gerbis variantebi (1-219 a, b)

aqve davurTavdiT, rom stanislav duminis cnobiT577 arno

SafanJons, rogorc Tavad amtkicebs WavWavaZeTa saerTo gerbi aqvs dafiqsirebuli578: sevadis velze vercxlis malturi jvari, xolo oqrosaze _ saqarTvelos gerbi. advili SesamCnevia, rom faris aRweriloba sruliad ar Tanxvdeba WavWavaZeTa tr\adiciul sagvareulo simbolikas. rogorc Cans SafanJoniseuli es gerbi emigraciaSi gamoiyeneboda WavWavaZeebis erT-erTi ganStoebis mier.

90. aznauri Wyonia

ruseTis imperiaSi e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbi Wyoniebs

ar hqoniaT. samagierod frangi genealogis Jak ferenis qarTul warCinebul gvarebs miZRvnil wignSi moyvanilia WyoniaTa, rogorc Cans araoficialuri, Tumc ki klasikuri healdikis wesebis zedmiwevniTi dacviT Sedgenili friad daxvewili da moxdenili

156

gerbi: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena da qveda marcxena nawilebSi _ TiTo tolferda jvari, zeda marcxena da qveda marjvena meoTxedebSi ki _ aseve TiTo afrebAdaSvebuli xomaldi; fars qveS moTavsebul bafTaze laTinuri devizia warwerili: ~IN DEO

SPES MEA~ (sityvasityviT: ~imedi maqvs RvTisa~); gerbi or farismpyrobel weros ukavia; fars ki Tavs adgas aznauruli muzaradi aznaurulive gvirgviniT, siraqlemis sami frTiTa da lambrekeniT579.

Wyoniebis es gerbi, viTarc zeviT aRvniSnavdiT Tavad nikoloz Cxotuas (Cxotua-Wyonia), inglisis yvelaze avtoritetuli saxelmwifo heraldikuri sazogadoebis _ ~College of Arms~-is mier londonSi 1934 wlis 4 ivliss registrirebuli piradi Serwymuli gerbis Semadgeneli nawilia580. aqedan TavisTavad gamomdinareobs (ix. zeviT: Tavadi Cxotua), rom aznaur WyoniaTa gerbi uTuod minimum 1939 wlamde mainc unda yofiliyo Seqmnili.

91. Tavadi xerxeuliZe

xerxeuliZeebis gerbi v. cixinskis xelnawer

~kavkasiis sagerbesa~581 da mixeil vadbolskiseul gamocemaSi _ ~saqarTvelos heraldikuri

simbolika~582, aris dadasturebuli: gakveTili franguli faris marjvena nawilSi _ zRvaSi mcuravi Sebrunebuli afrebaSvebuli xomaldi, marcxenaSi ki

_ naxevarmTvare da eqvsqimiani varskvlavis Tu yvavilisebri figura. ~kavkasiis sagerbeSi~, amasTanave fars saTavado gvirgviniT damSvenebuli saTavadove

mosasxami akravs gars. (1-220)

92. Tavadi ximSiaSvili ximSiaSvilebis sagvareulo luqis beWedze, romelic oskar getlingis gliptikuri koleqciis nawils Seadgens, Semdegi saxis sagerbe gamosaxuleba aris amotvifruli583: inglisur, igive Crdilour farSi gveleSapTan mebrZoli wm. giorgis xateba, faris Tavze _ saTavado gvirgvini, fars qveS ki _ bafTaze Camokidebuli ruseTis imperiis wm. giorgis saxelobis ordenis jvari da rusulenovani warwera: ~КНЯЗЬ Г. С.

ХИМШИЕВ~. SevniSnavdiT, rom beWdis mflobelis (1-221) inicialebis gaSifrvis SemTxvevaSi, advilad dadgindeba gerbis Seqmnis miaxloebiTi TariRic.

157

Tavad ximSiaSvilTa TiTqmis aseTive gerbia, ordenisa da warweris gareSe, magram saTavado gvirgviniTa da mosasxamiT, moTavsebuli v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSic~584.

TvalSisacemia, rom ximSiaSvilebis gerbi, masSi aRbeWdili erTad-erTi figuriT praqtikulad saqarTvelos wm. giorgis xatebiani gerbis analogiuria.

93. aznauri xudobaSevi

~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ 1836 wlis 3 ianvars gamocemul X tomSi imerel aznaurebad moxseniebuli xudobaSevebis saimperio xelisuflebis mier oficialurad damtkicebuli gerbi aris moTavsebuli585: gadakveTili franguli faris zeda gakveTili naxevris marjvena nawilSi _ oqroze, ori erTmaneTze iribad gadajvaredinebuli aRmosavluri xmali, marcxenaSi _ laJvardze, oqros jvari, xolo mis

(1-222) qveS marcxena kuTxeSi _ zRvis kldovani napiri, faris qveda naxevarSi _ mewamulze, puris TavTavis oqros Sekvra da mis qveS gamosaxuli vercxlis dawvenili naxevarmTvare; fari marjvnidan arwivs, marcxnidan ki loms upyria; sagerbe kompozicia, amasTanave Semkobilia saaznauro gvirgviniT damSvenebuli saaznaurove muzaradi siraqlemis sami frTiTa da oqros sarCuliani laJvardis lambrekeniT.

gerbi Sesulia saimperio heroldiis departamentSi Sedgenili ~umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli saTavadaznauro gvarebis nusxis~ 1906 wels momzadebul III tomSi586.

~saerTo sagerbeSi~ xudobaSevebis sagvareulos Sesaxeb moTxrobili mokle istoriuli cnobis mixedviT, gvaris erT-erTi warmomadgeneli artemi xudobaSevi (sainteresoa rogoria gvaris qarTuli JReradoba _ xidirbegiSvili xom ara?) osmaleTis mier imereTis samefos Seviwrovebis Sedegad Tavisi odindeli sacxovrisidan, quTaisidan sparseTs gaeSura, saidanac misi Ze makari ukve ruseTSi gadasaxlda da sakuTari nebiT imperiis samudamo qveSevrdomoba miiRo587.

xudobaSevebis gerbi aRwerili aqvs saxelganTqmul rus gerbTmcodnes aleqsandre lakiers Tavis cnobil wignSi ~rusuli heraldika~588.

158

94. Tavadi javaxiSvili (rusulad _ ~Жевахов~)

erTmaneTisgan mkveTrad gansxvavebuli gerbebi gaaCnda javaxiSvilebis or Stos. erT-erT maTgans, romelsac ruseTSi ~Jevaxov~-ebs uwodebdnen 1901 wlis 7 marts ~umaRlesad

damtkicebuli~ Semdegi saxis gerbi ekuTvnoda: gakveTil-gadakveTili franguli fari SuaSi mcire frangulive fariT; ZiriTadi faris zeda marjvena nawilSi _ laJvardze, iribad gadajvaredinebuli oqros jvari da vercxlis aRmosavluri xmali, zeda marcxenaSi _ oqroze, sevadis cxeni Tavze sabarono gvirgviniT, qveda marjvenaSi _ oqroze, vercxlis isriT marjvnidan gamsWvaluli mewamuli cecxlis mfrqveveli zurmuxtis mTa, qveda marcxenaSi _ laJvardze, vercxlis cixekoSki Tavze oqros naxevarmTvariT, saTavado gvirgvinian

(1-223) mcire farSi ki _ siasamuris bewvis fonze ganTavsebuli oqros skiptra da sfero; mTavar fars Tavs adgas oqros sarCulis mqone lajvardis lambrekeniani saaznauro muzaradi, romelic sevadis saimperio orTaviani arwiviT damSvenebuli saaznauro gvirgviniT aris Semkuli; fari mis qveS moTavsebul erTmaneTze laJvardis bafTiT gadabmul muxis da dafnis totebze Semomdgar or farismtvirTvel oqros loms upyria; yovelives saTavado gvirgviniani saTavadove mosasxami akravs gars589.

zemoT aRwerili gamosaxuleba Seyvanilia ~saerTo sagerbis~ 1904 wels gamocemul XVII tomSi590 da ~umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis nusxis~ 1906 wels heroldiis sagerbe ganyofilebaSi Sedgenil I nakveTSi591.

gerbis SemqmnelTa mosazrebiT592 kompoziciaSi Sesuli figurebidan sfero da qarTlis gerbidan dasesxebuli emblema _ cecxlovani mTa javaxiSvilebis qarTvel gavlenian TavadTagan warmomavlobaze miuTiTebs, cixekoSki _ samxedro siqveleze, xmalze gadajvaredinebuli jvari _ sagvareulos qristianobze, orTaviani arwivi _ ruseTis imperiis qveSevromobaze, muxisa da dafnis rtoebi ki _ Sesabamisad, gvaris winaparTa fizikur simZlavresa da awindel warmomadgenelTa inteleqtualur Sromaze; rac Seexeba gvirgvinosan cxens, es figura javaxiSvilebTan damoyvrebuli baron vulfertebis gerbidan aris gadmoRebuli.

159

javaxiSvilTa mocemuli ganStoeba ufro adrindeli sagvareulo gerbiTac sargeblobda. Tavis droze, 1798 wels ruseTis samxedro samsaxurSi Camdgarma Tavadma, maiorma spiridon simonis Ze javaxiSvilma ~saerTo sagerbeSi~ Sesatanad heroldiis departamentSi waradgina mamamisisgan, vaxtang VI-is ruseTSi Tanmxlebi erT-erTi pirisgan memkvidreobiT miRebuli sagerbe gamosaxuleba: laJvardis velian gakveTil-gadakveTili faris pirvel nawilSi _ oqros rto, meoreSi _ naxevarmTvare, mesameSi _ ori xmali, xolo meoTxeSi _ koSki593. departamentSi gadawyvites aRwerili (1-224) gerbi manam ar daemtkicebinaT, sanam mTxovneli ueWvelad ar daasabuTebda Tavis Tavadur warmoSobas, amas ki, rogorc vxedavT saukuneze meti dro dasWirda, vinaidan javaxiSvilebis gerbi, viTarc ukve aRvniSnavdiT, sabolood mxolod 1901 wels daregistrirda.

amgvarad, XX saukunis damdegs qarTvel Tavad javaxiSvilTa, ruseTSi ~Jevaxov~-ebad wodebulma Stom jer kidev XVIII saukuneSi arsebuli sagerbe kompoziciis safuZvelze miiRo oficialurad dadasturebuli gerbi.

javaxiSvilTa gerbis orive gamosaxulebas, ase vTqvaT Zvelsac da axalsac v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ vxvdebiT594. gerbis ~umaRlesad damtkicebuli~ varianti ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi stanislav dumins aqvs gamoqveynebuli595.

95. Tavadi javaxiSvili (ruseTSi _ ~`Джавахов~)

1901 wlis 5 dekembers ruseTis

xelisuflebis mier oficialurad damtkicda saimperio senatis heroldiis departamentis sagerbe ganyofilebaSi SemuSavebuli Tavad javaxiSvilebis kidev erTi Stos gerbi596: gakveTil-gadakveTili franguli faris zeda marjvena da qveda marcxena meoTxedebSi _ laJvardze, vercxlis TiTo talRovani qamari, zeda marcxena da qveda marjvenaSi ki _ oqroze, mewamul Tvalebiani da eniani TiTo sevadis lomi; fars Tavs adgas saaznauro

(1-225) muzaradi saaznaurove gvirgviniT; muzaradis Tavi _ sevadis orTaviani arwivi; lambrekeni: marjvniv _ lajvardis

160

da vercxlis, marcxniv _ sevadis da oqrosi; farismtvirTvelebi _ faris orive mxridan, tradiciul gurul tansacmelSi gamowyobili TiTo SeiaraRebuli mamakaci; yovelive ganTavsebulia saTavado gvirgviniT Semkul saTavado mosasxamze. kompoziciis avtorTa sityvebiT farSi ganlagebuli emblemebi ~odiTganve gamoixateboda javaxiSvilebis sagvareulo beWdebze~597.

gerbi Sesulia, rogorc ~ruseTis imperiis saTavadaznauro sagvareuloebis saerTo sagerbis~ 1904 wels gamocemul XVIII tomSi598, iseve e. w. umaRlesad damtkicebuli gerbis mflobeli titulovani gvarebis dasuraTebuli xelnaweri nusxis 1906 wels Sedgenil I wignSi599.

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ javaxiSvilTa mocemuli Stos zustad aseTive gerbia ganTavsebuli600. amasTanave igi gamoqveynebuli aqvs stanislav dumins ~ruseTis imperiis saTavadaznauro gvarebis~ IV tomSi601.

96. Tavadi jambakur-orbeliani jambakur-orbelianebis gerbis CvenTvis cnobili variantebi, ramdenime monaTesave gvaris (orbeliani, baraTaSvili, ratiSvili) kuTvnili erTmaneTTan axlos mdgomi gerbebis baraTaSvil-orbelianTa jgufis nawils Seadgens.

v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ moyvanili jambakur-orbelianebs mikuTvnebuli sami sagerbe faridan, ori Sinaarsobrivad praqtikulad ucvlelad imeorebs baraTaSvilTa da orbelianTa, Cvens mier zeviT aRweril, aseve cixisnkiseul gerbebs602. rac Seexeba mesame

fars, igi danarCenTagan sakmaod gamorCeul originalur kompozicias warmoadgens: gakveTil-gadakveTili faris zeda marjvena nawilSi _ iribad gadajvaredinebuli karWapi da mSvildi, zeda marcxenaSi _ qnari, qveda marjvenaSi _ sveti, xolo qveda marcxenaSi _ aRmosavluri xmali; fari or farismtvirTvel loms upyria, yovelive ki saTavado gvirgviniT Semkul saTavadove mosasxamiT aris garSemortymuli603. /jambakur-orbelianebis erT-erTi cixinskeuli originaluri gerbi/ (1-226)

97. Tavadi jafariZe

Tavad jafariZeebis gerbi v. cixinskis ~kavkasiis sagerbeSi~ gvxvdeba yovelgvari damatebiTi ganmartebiTi komentaris gareSe604: gadakveTili faris qveda naxevari Suazea gakveTili; faris zeda mTlian nawilSi _ wm. giorgis xateba, qveda marjvenaSi _erTmaneTze iribad gadajvaredinebul xmlebze moTavsebuli mSvildisari, qveda marcxenaSi ki _ cixesimagre.

161

98. Tavadi jayeli jayelebis gerbi v. cixinkis ~kavkasiis sagerbeSi~ aris Semonaxuli605: mTliani faris centrSi _ naxevarmTvare, zeda marjvena kuTxeSi ki _ eqvsqimiani varskvlavi. jayelTa gerbSi mahmadianur aRmosavleTSi gavrcelebuli, islamuri samyaros mTavari simbolos, naxevarmTvaris ganTavseba, SesaZloa samcxe saaTabagos osmaleTs mierTebis Semdeg am sagvareulos mier mocemuli mxaris, samxreT saqarTvelos mmarTvelobis anu aTabagobis SesanarCuneblad muslimuri sarwmunoebis miRebaze migvaniSnebdes. (1-227)

162

saeklesio heraldika

domenti kaTalikosi XVII-XVIII ss-is qarTul sfragistikul masalaSi vxvdebiT metad saintereso da originalurobiT gamorCeul beWdebs domenti kaTalikosisa, romelTa suraTebic aq mogvyavs, magram heraldikuad cotaoden rTuli aRsaweri iqneboda.

a b domenti kaTalikosis gerbis magvari gamosaxulebiani beWdebi,

Sesabamisad 1672-isa da 1705 wlebis (1-228 a, b)

domenti IV (eriskacobaSi damiane bagrationi) aRmosavleT saqarTvelos kaTalikos-patriarqi iyo 1705-1741 ww. (gardaicvala imave 1741 wels). igi iyo vaxtang VI-is Zma, mwignobari, kanonSemoqmedi da eklesia-monastrebis ganmaaxlebeli. qarTuli interesebis dacvis gamo xan sparT gaaZeves saqarTvelodan, xanac osmaloT hyavdaT tyveobaSi, magram sabolood moRvaweoba isev qarTlSi daasrula606. imJamindeli sxva heraldikuri gamosaxulebebis smgavsad domenti kaTalikosis piradi sabeWdi embleemac ar gamoirCeva dasavleTevropuli heraldikuri kanonebis dacviT. miuxedavad amisa, vfiqrobT igi mainc SesaZlebelia miviCnioT qarTuli saeklesio gerbebis erT-erT uadres nimuSad an Tundac winamorbedad mainc, vinaidan aq aSkarad vxedavT garkveuli kononzomierebis Tanaxmad dawyobili, mflobelis rangis Sesabamisi Tematuri – saeklesio, pirobiTi simboloebis gamarTul kompozicias, romelic ucvleli an martooden mcirdi cvlilebebiT mravalgzis meordeba sxvadasxva drosa da adgilas. am mosazrebas isic unda amyarebdes, rom, rogorc vaxtang VI-is saqmeTa Tanamonawile da mis kanonSemoqmedebaSi CarTuli pirovneba, domenti IV naziarebi iqneboda gerbTSemoqmedebisa da heraldikis sakiTxebs, radgan mogexsenebaT misi Zma vaxtang mefe CvenSi gerbTmcodneobis erTi fuZemdebelTagani iyo. amrigad vgonebT sadavo ar unda iyos, rom kaTalikos domenti IV-is beWdebze gamosaxuli simboloebi mis pirad sagerbe kompoziciad da amave dros qarTuli saeklesio heraldikis Seqmnis mauwyebladac SeiZleba miviCnioT.

163

ioane mayaSvili bodbes monastris mTavar eklasiaSi ganTavsebul bodbes mitropolit ioane mayaSvilis saflavis qvaze gamosaxulia saeklesio tipis misi piradi gerbi da mxedruliT Sesrulebuli Semdegi Sinaarsis epitafia: “Seni var/ macxovne me/ r [rameTu?] mcnebani Senni/ mrwmenes me/ gaSrta lamparica ese mdebare sasanTlesa zeda WeSmaritisa mRudelT mTavrobisasa saCuenoÁ mw/ yemsi bodbes mitropoliti sanatreli ioane kaxTa TavadTagani mayaSvili r_li/ mwysida sityÂerTa samwsoTa q_esTa 54 wel da ganaSvenebda wmidasa amas ta/ Zarsa da adgilsa yovlaT SemkulebiTa da wesierebiTa da aw hasak siberisad miwev/ nilman dautevna sawuTo 24 sekdembersa Tvesa 1837isa wlisasa da das/ xna aqa 94is wlisa monazonebiT damaSuralni sxeulni Tvisni saxsenebelad sauku/ nod da TviT wardga w_e meufisa Tvisisa”

TviT gerbi ki metad originalurad gamoiyureba, rac upirveles yovlisa sagerbe faris, rogorc aseTis ararsebobiTa da kompoziciis figurebiT metad datvirTulobiT gamoixateba. bunebrivia gerbi ver akmayofilebs evropuli heraldikuri kanonebis moTxovnebs, magram mas verc ubralod simbolos ver vuwodebT vinaidan faris garda sagerbe kompoziciis praqtikulad yvela atributi gaaCnia, rogoricaa magaliTad: gvirgivni, mosasxami, da sxv.

(1-229) gerbis klasikuri saxiT blazoni SeuZlebelia amitom SemovifarglebiT misi ubralo aRwerilobiT: kompoziciis centrSi gamosaxulia gasxivosnebul wreSi moTavsebuli jvari, romelsac Tavs adgas tolferda “samyura” jvari, xolo herraldikur marcxena da marjvena mxareebze Sesabamisad emijneba wignisa (savaraudod bibliis) da moses sjulis ficarTa gamosaxulebebs; centralur gasxivosnebul wreze oTx yelsabamze Camokidebulia sxvadasxva saxis 3 jvari da 1 medalioni; yovelive aRwerils gars akravs gerbebis saTavado mosasxami, romelzec orive mxares gadmokidebulia jvrebiT datvirTuli saepiskoposo mosacmeli; mosasxams Tavs adgas saepiskoposo mitra, xolo mitris gasxivosnebul samkuTxedSi moTavsebuli yovlismWvreteli Tvali; mosasxamis uknidan ki orive mxares iribad aris amowverili 2

164

Sandali da 2 sxvadasxva tipis skiptra; kompoziciis daboloebaSi gamosaxulia naxevarwreSi Casmuli frinveli; daboloebis marjvniv gamosaxulia (savaraudod) tiara jvriT, xolo marcxniv – Tungi langarze. bunebrivia mocemuli sagerbe kompoziciis TiTqmis yvela figura da saerTo motivic dakavSirebulia ioane mayaSvilis mRvdelTmTavrul moRvaweobasTan, magram amave dros aqve vxvdebiT misi Tavaduri warmoSobis damadasturebel saTavado mosasxamsac. daboloebaSi gamosaxuli frinveli vfiqrobT gardacvlili mitropolitis zecad aRzevebul sufTa suls unda gamoxatavdes. mfrinvelis amgvari figura xSirad gvxvdeba Zvel qarTul saflavis qvebze. Zneli saTqmelia ras niSnavs Tungi, SesaZloa es ganwmendis simbolod miviCnioT. saerTo bodbes mitropolit jamSi ioane mayaSvilis sagerbe kompozicia warmoadgens qarTuli saeklesio heraldikis marTalia klasikuri evropuli gerbTmcodnebis wesebis ugulvebelmyofel, magram metad originalur da saintereso nimuSs.

ponWoSvili (kenWoSvili) axali SuamTis monasterSi ganTavsebulia 1909 wels gansvenebuli goris episkoposis petre ponWoSvilis (kenWoSvili) (1836-1909 ww) saflavis qva, romelzec aRbeWdilia misi piradi gerbi. gamosaxuleba CvenSi gavrcelebul tipiur saeklesio gerbs warmoadgens, amgvarTaTvis damaxasiaTebeli praqtikulad yvela atributiT. gerbi sakmaod gamarTulia heraldikuri wesebis TvalsazrisiT, Tu ar CavTvliT imas, rom farSi figurebis nacvlad asomTavruli asoebi ~e~ da ~p~ (“k”)aris Casmuli. (1-230) mogexsnebaT sagerbe farSi dasavleT evropuli heraldikis kanonebiT warwerebisa da asoebis Casma miuReblad miiCneva, magram gamonaklisis saxiT ruseTis imperiaSi da saqarTveloSic zogjer mainc vxvdebiT amgvar gamosaxulebebs.

gerbis blazoni: talRovan Taviani franguli fari asomTavruli asoebiT ~e~ da ~p~. fars qvemoT ori marTlmadidebluri jvari da RvTismSoblis xatiani gulsakidia ganlagebuli. fars marjvena heraldikuri mxridan emijneba moses sjulis ficarTa stilizebuli gamosaxuleba, xolo marcxnidan biblia. fars ukan mRvdelmTavarTa sxvadasxvagvari kverTxebia gadajvaredinebuli, xolo zevidan saepiskoposo mosasxamia gadatarebuli, mTlianad kompozicias ki, rogorc Cans Tavs adgas saTavado gvirgvini.

165

daskvna Cvens mier Catarebuli kvleva Zieba vfiqrobT safuZvels gvaZlevs davaskvnaT, rom qarTuli heraldika, am sityvis klasikuri dasavleT evropuli gagebiT, XVII saukunis meore naxevarSi warmoiqmna, Tavdapirvelad saxelmwifo da samxareo (XVII-XVIII saukuneebi), Semdeg sagvareulo (XVIII saukune) da saqalaqo (XIX saukune), bolos ki korporaciuli (XIX-XX saukuneebi) gerbebis saxiT.

qarTuli heraldikis ganviTarebaSi, Cveni dakvirvebiT oTxi ZiriTadi etapi, periodi ikveTeba: pirveli _ nacionaluri (XVII saukunis meore naxevridan, XIX saukunemde), meore _ klasikuri anu evropul-rusuli (XIX saukune da XX-is dasawyisi), mesame _ socialistur-sabWouri (XX saukunis damdegidan XXI saukunemde) da meoTxe _ respublikuri (2004 wlidan moyolebuli).

nacionaluri periodis dros, saqarTveloSi, sxvaTa Soris iseve, rogorc imJamad ruseTSi, arc Tu ise kargad icnobdnen evropuli heraldikis kanonebs, naklebad iTvaliswinebdnen maT da gerbebsac bunebrivia metwil adgilobriv simbolikaze dayrdnobiT qmnidnen. meore, evropul-rusul etaps SeiZleba qarTuli heraldikis klasikuri xanac vuwodoT, vinaidan am periodis praqtikulad yovel axal aTwleulTan erTad, saqarTvelosTan dakavSirebul sxvadasxva tipis gerbebs sul ufro da ufro mkveTrad gamoxatuli dasavleT evropuli ieri eZleoda. Semdgomi, socialistur-sabWouri periodi gerbTmcodneobis TiTqmis yovelgvari fuZemdebluri wesebis ignorirebiTa da maTi praqtikulad sruli gauTvaliswineblobiT xasiaTdeba. samagierod mZlavrobs, ase vTqvaT araheraldikurad gaTanamedrovebuli figurebis stilizebulad gamosaxvis tendencia. sul axlaxan dawyebuli respublikuri periodi xasiaTdeba klasikuri heraldikis kanonebis aRorZinebiTa da srulyofilad dacviT. aseve gaaqtiurda muSaoba Teoriuli da praqtikuli heraldikis dargSi. amavdroulad praqtikulad qaosurad viTardeba sagvareulo heraldika. rac Seexeba qarTul saxelmwifo, teritoriul Tu korporaciul (maT Soris pirvel rigSi saxelmwifo samsaxurebis) gerbebs, marTalia maTSi igrZnoba tradiciuli motivebisa da simbolikisadmi pativiscema, mainc SedarebiT ukana planze iwevs XVII-XIX saukuneebis simbolika da faqtiurad sruliad axleburi ieris mqone sagerbe kompoziciebi iqmneba.

yoveli zemoT daxasiaTebuli periodi, rogorc wesi emTxveoda mniSvnelovan cvlilebebs qveynis politikur, ekonomikur-socialur da sazogadoebriv cxovrebaSi. iqneboda es evropasTan daaxloebis mcdelobani, ruseTis imperias mierTeba da kapitalisturi ekonomikuri wyobis mZlavroba Tu sabWoTa xelisuflebis damyareba an piriqiT misi ukugdeba da prodasavluri reformebis gatareba. yovel am movlenaze heraldika myisierad reagirebda, rac gerbebis stilis gamocvliT an sulac gerbTmcodneobis axali sferos, mimdinareobis, dargis warmoSobiT gamoixateboda xolme.

166

qarTuli heraldikis Semdgomi kvleva uTuod aucilebelia mTlianad qarTuli simbolikis, uZvelesi totemuri da emblematikuri sistemebis Secnobisa da gaSifrvisTvis, aqedan gamomdinare ki zogadad qarTuli, warmosaxviTi, simbolikuri msoflmxedvelobis SeswavlisTvis. es sakiTxebi, Tavis mxriv friad aqtualuria dRes _ axali damoukidebeli demokratiuli qarTuli saxelmwifos mSeneblobisas, rodesac saxelmwifo simbolikis mowesrigebis Semdgom, sakmaod aqtualurad mimdinareobs adgilobrivi, teritoriuli gerbTSemoqmedeba. amavdroulad, qarTuli gerbebis ganxilva arc diplomatiis an am bolo sami saukunis manZilze saqarTvelos politikuri orientaciis veqtoris mimarTulebebis cvlis konteqstSi ar unda iyos interesmoklebuli607.

gansaskuTrebiT xazgasasmelia, rom praqtikulad yvela tipis gerbebis, dasavleT evropuli civilizaciis am specifiuri nayofis saqarTveloSi esodeni gavrceleba, Cvenis rwmeniT kidev erTi aSkara dasturia mTlianad qarTuli kulturis zogadevropul sivrceSi moazrebis aucileblobisa da ueWvelobisa.

bolos visurvebdiT, rom winamdebare naSromi erTi mniSvnelovani win gadadgmuli nabiji aRmoCeniliyos qarTul istoriografiaSi heraldikis, igive gerbTmcodneobis Rirseuli adgilis damkvidrebisa da sazogadoebisTvis isedac sakmaod saintereso dargis kidev ufro meti popularizaciis gzaze.

167

danarTi 1

zogierTi heraldikuri terminis ganmartebiTi glosariumi

evropuli qveynebis heraldikur praqtikebSi miRebulia

Taviseburi specifikuri terminologiuri ena, romlis saSualebiTac maqsimalurad lakonurad aRiwereba nebismieri sagerbe gamosaxuleba, vinaidan, zogierTi e. w. rTuli faris aRwerisTvis anu blazonirebisTvis Cveulebrivi sayoveldReo leqsikis gamoyeneba metad mouxerxebeli, mravalsityviani da usistemo iqneboda. CvenSi aqamde amgvari heraldikuri enis ar arsebobis gamo, aucilebelia SemuSavdes da ucxour analogebs miesadagos ZiriTadi gerbTmcodneobiTi terminebis Sesatyvisi sityvebisa da gamoTqmebisgan Semdgari qarTuli terminologia. swored am saqmisTvis safuZvelis Cayras emsaxureba qvemoT moyvanili, umTavresad sadisertacio naSromSi gamoyenebuli terminebis ganmartebiTi glosariumi, romelsac SesaZloa jer-jerobiT ar hqondes absoluturi WeSmaritebis an ama Tu im gadmoqarTulebuli terminis mkacrad dakanonebis ambicia, magram Cveni azriT mis bazaze realuria zedmiwevniT qarTuli heraldikuri enis Camoyalibeba.

rusuli da miTumetes qarTuli gerbTmcodneoba gacilebiT naklebad ganviTarebuli, gnebavT garTulebuli iyo vidre dasavleT evropuli heraldikuri praqtikebi. amis gamo bunebrivia CvenSi ufro mcire raodenobis specifikuri terminebis gamoyenebis aucilebloba aris. yovel SemTxvevaSi amJamindel etapze mainc. amitom, Cveni azriT gaumarTlebelia, magaliTad franguli urTulesi heraldikuri enis srulad gadmoTargmna. leqsikonSi Setanilia mxolod zogadi heraldikis yvela qveyanaSi xmarebuli umniSvnelovanesi da qarTul, Sesabamisad rusul gerbTmcodneobaSi gavrcelebuli sityvebi Tu gamoTqmebi, romlebic sadisertacio naSromis ZiriTad teqstSi aris gamoyenebuli.

amave dros, aRsaRniSnavia, rom Cven varCieT terminebis qarTulad gadmoTargmna (vfiqrobT qarTuli enis simdidre gvaZlevs amgvari fufunebis saSualebas) da ara maTi, vTqvaT frangul an germenul terminologiaze dayrdnobiT sityva-sityviT, uTargmnelad, ucxouri JReradobis SenarCunebiT gadmoReba, rac, Tumca Tavis mxriv, aseve ar iqneboda albaT metismetad miuRebeli.

sazogadod, specifikuri heraldikuri terminebis Tu cnebebis aRsaRniSnavad SedarebiT arqauli enis gamoyenebas amarTlebs is, rom jer erTi, minanqrebis SemTxvevaSi, mkacrad profesionalurad Tu mivudgebiT, WeSmarit mxatvrobaSi marTlac ganirCeva magaliTad wiTeli da mewamuli, lurji da laJvardi da a. S.; meorec erTi, yvela qveynis heraldikur praqtikaSi miRebuli iyo SedarebiT moZvelebuli idiomebis an sulac klasikuri Tu gabarbarizmebuli, damaxinjebuli gviani laTinuris xmareba. aqedan gamomdinare, sadac

168

es SesaZlo [Tu gamarTlebulia] da ar aris gansakuTrebiT SeuTavsebeli Tanamedrove qarTulTan, misaRebia ferebis ufro moZvelebuli sityvebiT, terminebiT gadmocema.

glosariums safuZvlad udevs zogad gerbTmcodneobas miZRvnili ucxouri Sromebidan da maT darTuli heraldikuri leqsikonebidan amokrebilia inglisuri da misi Sesatyvisi franguli da rusuli terminebi, Tu rasakvirvelia amgvari arsebobs. terminebis samagaliTod enebi Semdegi kriteriumebis mixedviT SeirCa. inglisuri _ imis gamo, rom sadReisod igi yvelaze gavrcelebulia msoflioSi da nebismieri dargis samecniero literaturis udidesi nawili swored inglisurad qveyndeba; franguls, gansakuTrebiT ki Zvel franguls SeiZleba gerbTmcodneobis dedaena vuwodoT, heraldikuri terminebis umetesoba swored aqedan momdinareobs da bunebrivia am enis ignorireba dauSvebeli iqneboda; rac Seexeba rusuls, qarTuli heraldika erT dros ruseTis saimperio heraldikis, Tumca originalurs, magram mainc nawils Seadgenda, amitom cxadia qvemoT moyvanil leqsikonSi verc rusuls avuvlidiT gverds. Abased; abaissé _ daSvebuli, daweuli. 1. AaRniSnavs frdebdaSvebulobas; 2. nivnivis, qamris an sxva sapatio figuris farSi Cveul poziciaze ufro dabla ganTavseba.

addorsed; adossé _ zurgizurg. ori erTmaneTisTvis zurgSeqceuli, rogorc wesi identuri figura. armiger; армигер _ gerbis mflobeli; sagerbe kompoziciis mflobeli, piri, ojaxi Tu sazogadoeba, dawesebuleba an organizacia.

argent; argent; серебро – vercxli. erT-erTi heraldikuri saRebavi _ liToni. azure; azur; лазурь _ laJvardi. erT-erTi heraldikuri saRebavi _ minanqari. bar; divise _ (sityvasityviT: zoli) qamris damcrobiTi forma, gamoisaxeba SedarebiT viwro qamris saxiT. barry; burele _ dazolili; ori minanqris monacvleobiT Tanbari ricxvis da zomis horizontalur zolebad dayofili fari an figura. base; pointe; оконечность _ safuZveli (inglisuris Sesatyvisi); daboloeba (rus.-is Sesatyvisi). qarTul Sesatyvisad, Cveni azriT safuZveli ufro Seefereba, vinaidan es sityva mosaxmarad, sabrunveladac ufro moxerxebulia da figuris Sinaarss Tu farSi mis mdebareobas,

169

poziciasac ukeT gadmoscems. inglisSi qveda nawili farisa, ara udidesi misi 1:3-isa da ara umciresi 1/:5-isa.

band; bonde; перевязь _ sartyeli. sapatio figura, gamoixateba faris zeda marjvena kuTxidan qveda marcxenisken gavlebuli gadamkveTi sqeli xaziT, romelic fars diagonalurad hyofs or Tanabar nawilad. ~sartyeli~ SesaZloa sityvasityviT gveTargmna da ~samxariRlive~ gvewoda, magram es Cveni azriT metad mouxerxebeli, mouqneli da xelovnuri termini iqneboda. bandy _ dasartyluli. fari an figura dayofili Tanabri raodenobis gansxvavebuli minanqris sartyelebiT. bezant, besant; византииская монета _ moneta. mcire monetisebri mrgvali figura (mag. inglisur heraldikaSi mudam oqrosi). xSirad asaxavs simdidres, fuls, oqros. blazon; blason; блазонировать _ blazonireba. sagerbe kompoziciis sruli aRwera. bordure; bordure; кайма _ arSia. (sityvasityviT inglisuridan: sazRvari, zRvari, arSia, bordiuri) faris kides Signidan momyoli viwro mTliani zoli. bourelet; бурелет _ bureleti. sagerbe farsgare Sesamkobeli. Tavsdeba muzaradsa da gvirgvins an muzaradis Tavs Soris. arabuli Tavsaburavis dasamagrebeli rgoli, romelsac qarTuli Sesatyvisi ver movuZieT. canting arms; гласный герб _ (sityvasityviT inglisuridan: iribi, TvalTmaqci, narTauli, SeniRbulad Tqmuli) metyveli (narTauli?) gerbi. sagerbe fari, romlis Semadgeneli nawilebic figuralurad asaxavs mflobelis saxelwodebas. canton, franc canton; свободная часть _ (momdinareobs romanuli sityva _ canto-dan _ ~kuTxe~ da franc _ aq: Tavisufli) Tavisufali nawili. sagerbe faris zeda marjvena nawili. composed shield; ecu compose _ Sedgenili fari. danawevrebuli, rTuli, raimegvarad dayofili fari. cascue; шлем _ muzaradi. sagerbe farsgare Sesamkobeli.

170

chief; chef; глава _ Tavi. sapatio heraldikuri figura. uWiravs faris zeda horizontaluri mesamedi. chevron; chevron; стропило _ nivnivi. sapatio heraldikuri figura. cimier; нашлемник _ muzaradis Tavi. sagerbe farsgare Sesamkobeli. muzaradis Tavze ganTavsebuli figura, romelic metwil TviT sagerbe faridan aris dasesxebuli. cross; croix; крест _ jvari. sapatio heraldikuri figura. jvris mravalgvar nairsaxeobebs xSirad heraldikuri figurebis calke jgufs miakuTvneben. ermine; hermine; горностаевый _ sisamuris bewvi. fess; fasce; пояс _ qamari. sapatio heraldikuri figura. uWiravs faris Sua horizontaluri mesamedi. field; champ; поле _ veli. sagerbe faris an misi nawilebis foni (mindori, guli, adgili). heraldikuri faris fonis aRsaniSnavad sityva ~guli~-s ioane batoniSvili xmarobs ~kalmasobaSi~. es erT-erTi uZvelesi qarTuli heraldikuri terminia da samwuxaroa am tradiciis ignorireba, Tumca heraldikaSi sakmaod xSirad ixmareba gulis stilizebuli figura, ris gamoc gerbis blazonireba, figurisa da fonis aRmniSvneli terminebis identurobis mizeziT, SesaZloa gaugebari Seiqnes. amasTanave guli ewodeba heraldikuri faris Sua, centralur nawils da esec terminologiur gaorebas warmoqmnida. erekle II Tavis sigelebSi sagerbe faris fons anu vels ~adgils~ uwodebs, SevadaroT rusi heraldikosi arsenievis mier gamoyenebul termins _ ~место~608. urigo ar iqneboda am Zveli qarTuli heraldikuri terminis gaxsenebac, magram "sityva" ~adgili~ xmarebaSic mouxerxebelia, yursac Wris blazonirebisas da amvdroulad iseve rogorc ~alagi~ adgilmdebareobis garda zogjer sxva garkveulwilad uxerxuli Sinaarsac iZens xolme (Sead. fexsalagi). yovelive amis gamo kvlav termin ~velze~ SevaCerebT arCevans, miTumetes, rom igi sityvasityviT zustad miesadageba identur ucxour terminebs. gules; gueules; червленный _ mewamuli. erT-erTi heraldikuri saRebavi _ minanqari. gyronne; gironne _ dasolili. faris samivegvari (gakveTa, gadakveTa, CamokveTa) kveTis erToba.

171

inescutcheon; ecusson; малый щит _ mcire fari. meorexarisxovani figura _ ZiriTad farSi Casmuli momcro fari. lambrequins, mantling; намет _ lambrekeni. dafleTili, alag-alag Semoxeuli mosasxamisebri specifiuri sagerbe farsgare Sesamkobeli. mantle; manteau; мантия _ mosasxami anu mantia _ gerbis farsgare Sesamkobeli. metals; metail (metaux); метал _ liToni. heraldikuri saRebavi minanqrebTan erTad ori umTavresi heraldikuri feri _ oqro, vercxli. mot; девиз _ devizi, e. w. legenda. metwil far qveS moTavsebul bafTaze datanebuli lakonuri gamoTqma, romelic Cveulebriv nawilobriv mainc ganmartavs gerbs. pale; pal; столб _ boZi. sapatio heraldikuri figura. uWiravs faris Sua vertikaluri mesamedi. per pale; parti; рассеченный _ gakveTili; Sveulad, vertikalurad gayofili fari. per fess; coupe; пересеченный _ gadakveTili; Tarazulad, horizontalurad gayofili fari. per bend; скошенный _ CamokveTili; iribad gayofili fari. per cross; четверочастный _ gakveTil-gadakveTili. oTxnawilad sworkuTxa jvrisebr dayofili fari. per saltire; четверочастный скошенный _ orjer CamokveTili. orive mxridan iribad, wm. andrias jvrisebr oTxad gayofili fari. per chevron; chape _ nivnivisebr CamokveTili. orjer naxevrad CamokveTili fari. sable; sable; черный _ sevadi (Savi). erT-erTi heraldikuri saRebavi _ minanqari. simple; пустой _ martivi fari; dauyofeli, daunawevrebeli, mTliani fari. tabernacle; павильон _ pavilioni. igive mosasxami, oRond ixmareba mxolod saxelmwifo gerbebisTvis.

172

tenants ou supports; щитодержатель _ farismtvirTveli. orive mxridan, marcxnidan da marjvnidan, ZiriTadi faris mWereli figurebi. tincture; email (emaux); финифть _ minanqari. heraldikuri saRebavi; metalebTan erTad, oTxi umTavresi heraldikuri feris _ sevadi, mewamuli, laJvardi, zurmuxti, saxelwodeba. vert; sinople; зеленный _ zurmuxti (mwvane). erT-erTi heraldikuri saRebavi _ minanqari. возникающий _ amoziduli. faris an faris nawilebis kideebidan naxevrad, Cveulebriv welamde gamoxatuli figura .

гербоведение _ gerbTmcodneoba. обремененный _ datvirTuli. figura, romelzec zemodan aris ganTavsebuli sxva figura. laxti _ Surdulis Sesatyvisi erekle II-iseuli termini. farsgare Sesamkoblebi _ sagerbe faris garSemo ganlagebuli heraldikuri atributebi. reversi (mag. sadevize bafTis) _ sarCuli. termins qarTul heraldikaSi pirvelad iyenebs vaxuSti bagrationi Tavis atlass darTul cnobil saxelmwifo da samxareo gorbebis aRwerisas. martalia vaxuSti am simboloebs Tavad uwodebs "Rerbebs" igi mainc ver uvlis droSebis xmarebis mdidar tradicias saqarTveloSi da gerbebSic tovebs droSis mcired detals axsenebs ra maTi sarCulis ferebs. amis gamo vaxuStiseuligerbebis droSebad gamoyeneba sruliad bunebrivia, rac ganxorcielda kidec realobaSi 1980-90-ian wlebSi saqarTvelos damoukideblobis moZraobis xanaSi. щитодержатель _ farismtvirTveli. heraldikuri farismWereli figurebi. возникающий _ amoziduli. faris kveTidan an raime figuris uknidan naxevrad amomarTuli, gamoCenili figura. counter ermine; contre-hermine; противогорностаевый _ ukusiasamuris. heraldikuri bewvi. vair; беличий _ ciyvis. heraldikuri bewvi. Counter vair; contre-vairé; противобеличий _ ukuciyvis. heraldikuri bewvi.

173

Sedgenili faris dayofis terminebi: per pale; рассеченный _ gakveTili, Sveulad, vertikalurad gayofili fari. per fess; пересеченный _ gadakveTili, Tarazulad, horizontalurad gayofili fari. per bend; скошенный _ CamokveTili, iribad gayofili fari. per cross; четверочастный _ gakveTil-gadakveTili, oTxnawiliani, Sveulad da Tarazulad dayofili fari. per saltire; четверочастный скошенный _ jvaredinad CamokveTiuli, oTnawiliani, marcxnidan da ramjvnidan CamokveTili fari. mTliani fari _ dauyofeli, daunawevrebeli fari

174

danarTi 2

qarTuli heraldikis ganviTarebis periodebis, etapebis cxrili

periodi periodisTvis damaxasiaTebeli

heraldikuri nimuSebi

qronologia

nacionaluri 1. vaxtang VI-iseuli gerbebi 2. vaxuStis atlasis gerbebi 3. erekle II-is epoqis gerbebi

1672-1800 ww. (XVII-XVIII ss)

klasikuri anu evropul-rusuli

1. saqarTvelos samefo-samTavroebis gerbebi ruseTis did saxelmwifo gerbSi 2. saqarTvelos qalaqebis gerbebi 3. sagvareulo gerbebi “saerTo sagerbedan”

1800-1918 ww. (XIX s)

socialistur-sabWouri

1. demokratiuli respublikis gerbi 2. sax. universtetis emblema 3. asfsr-is saq. ssr-is da avtonomiebis gerbebi 4. q. Tbilisis, q. borjomis gerbebi

1918-2002 ww. (XX s)

respublikuri 2. saqarTvelos 3-e respublikis saxlmwifo gerbi 3. heraldikis komisiiseuli saqalaqo gerbebi

2002 ww. - (XXI s)

175

danarTi 3

masalebi heraldikaze internetSi qveviT moyvanilia internetis qselSi ganTavsebuli Cvens mier moZiebuli, SerCeuli da anotirebuli masalebi da wyaroebi gerbTmcodneobis Sesaxeb, romelic Cveni azriT gansakuTrebiT saintereso, sayuradRebo da faseulia konkretulad qarTuli Tu zogadi heraldikis SeswavlisaTvis. 1. Fracuis R. Velde's Heraldry Site

http://www.heraldica.org/ fransua veldes heraldikuri saiTi ase vTqvaT krebiTi, kataloguri saiTi, romelSic mocemulia mravali miTiTeba sxva heraldikur gverdebze da maTi sainterneto, qseluri misamarTi. 2. International Civic Arms. By Ralf Hartemink http://surf.to/heraldry saerTaSoriso saqalaqo heraldika msoflios qalaqebis gerbebis sakmaod mozrdili krebuli _ minimaluri informaciis Semcveli monacemTa baza ilustraciebiT. dayofilia qveynebad. saqarTvelos ganakveTSi 10 gerbia. garda amisa ruseTisaSi aris Tbilisis guberniis, azerbaijanisaSi ki zaqaTalis gerbebi. 3. Illustrated Atlas of Heraldic Terms http://www.heraldica.org/topics/glossary/atlas.htm heraldikuri terminebis ilustrirebuli atlasi maRali donis, metad sasargeblo programa. alfavitze gawyobili terminebi 6 enaze (franguli, germanuli, inglisuri, espanuri, italiuri) mocemuli SesatyvisebiT da ganmartebebiT, romelTac xSir SemTxvevaSi sailustracio masalac erTvis. 4. Heraldry Links http://www.panix.com/~wlinden/heraldry.shtml heraldikuri bmulebi heraldikasTan da veqsilologiasTan dakavSirebuli saiTebis misamarTebis umTavresi krebuli internetSi. 5. Baronage Press http://www.baronage.co.uk/ baronebis presa

176

SesaniSnavi veb(internet)-almanaxi medievistikasa da gerbTmcodneobaze (zogadi heraldika, istoriuli anegdotebi gerbebze). SesaZloa el-fostaSi ufaso gamowera. 6. Britannica Encyclopaedia http://www.britannica.com enciklopedia britanika saxelganTqmuli enciklopediis veb(internet)-versia: heraldikasTan dakavSirebuli mravali maRali donis statia, miTiTebebi momijnave Tematikis veb(internet)-gverdebze, mokle bibliografia. 7. Heraldry Origins - the origins and meaning of heraldry, by Joseph C. Wolf http://heraldryorigins.tripod.com/ heraldikis saTaveebi. jozef s. vulfi statia heraldikis warmoSobaze da saerTod zogad heraldikaze. 8. Search Engine for Heraldica http://www.heraldica.org/search.html saZebni meqanizmi heraldikisTvis heraldikis Sesaxeb informaciis internetSi mosaZiebeli sistema 9. An Article on Heralds http://www.heraldica.org/topics/heralds.htm statia heraldikis Sesaxeb veb-gverdi sxvadasxva qveynis heroldebze 10. Enlarged Annotated Bibliography http://www.heraldica.org/biblio/annotate.htm ganvrcobili anotirebuli bibliografia Tematikurad dayofili sxvadasxva enovani bibliografia 11. Jewish Heraldry http://www.heraldica.org/topics/national/jewish.htm ebrauli heraldika veb-gverdi ebraul gerbebze Suasaukuneebis evropaSi da mogvianebiT sxva qveynebSic. avtorebi ebraul gerbebs calke heraldikur mimdinareobad ar aRiareben, Tumca aRniSnaven, rom isini xSir SemTxvevaSi mniSvnelovan originalurobas amJ/Ravneben. 12. The Escutcheon http://www.societies.cam.ac.uk/cuhags/ sagerbe fari kembrijis universitetis heraldikisa da genealogiis sazogadoebis (Cambridge University heraldic and Genealogical Society) Jurnal ~esqaCeon~(~fari~)-is veb(eleqtronuli)-versia. nomrebi eZRvneba

177

mimdinare movlenebs, zogad gerbTmcodneobas, heraldikaze axladgamocemuli wignebis mimoxilva da sxv. 13. The Zurich Roll of Arms http://www.silverdragon.org/HERALDRY/ZurichRolls/zroaen0.htm ciurixuli sagerbe veb-gverdi dRemde Semonaxul uZveles sagerbeze. mokled, Tumca SesaniSnavi ilustraciebiT. 14. SCA (The Society of Creative Anachronism) Heraldry http://www.sca.org/heraldry sxvadasxvagvari heraldikasTan dakavSirebuli masalebi da miTiTebani momijnave Sinaarsis gverdze. 15. Japanese Family Crests or Mon http://www.japanusencounters.net/mon/ iaponuri sagvareulo emblemebi anu monebi momcro mxolod teqsturi veb-gverdi minimaluri informaciiT iaponur gerbebze (mon). 16. Общий гербовник дворянских родов Всероссийской империи http://gerbovnik.ru/ ruseTis imperiis "saerTo sagerbis" eleqtronuli versia 17. Гербы и Флаги

http://geraldika.ru/ saiTi rusul da msoflio heraldikaze mdidari vizualuri masaliT da mravalferovani statiebiT, maT Soris samecniero gerbTmcodneobiTi statiebiT. erT-erT gverdze mocemulia msoflio heraldikuri sazogadoebebis dasaxelebebi da koordinaebi 18. Экскурс в геральдику

http://www.excurs.ru/ eqskursi heraldikaSi ganixilavs heraldikis istorias, ZiriTad wesebs da rusuli heraldikis zogierT aspeqts. veb-gverdis avtorebi vizitorebs aseve sTavazoben sakuTari gerbis damzadebas. 19. Гербы и Флаги Беларуси

http://geraldika.by/ belorusiis gerbebi da droSebi ZiriTadad ganixileba mxolod belorusiis heraldikis istoria da Tanamedroveoba 20. Украинская геральдика

178

heraldry.com.ua ukrainuli heraldika sakiTxebi heraldikis istoriaze. evropuli da ukrainuli heraldikis sakiTxebis mimoxilva 21. Аджария

www.vexillographia.ru/gruzia/ajaria.htm veqsilologiuri masalebi aWaris avtonomiuri respublikis droSis Sesaxebs 1937-2006 ww periodSi. 22. ОФИЦИАЛЬНЫЙ САЙТ РУССКОГО ЦЕНТРА ФЛАГОВЕДЕНИЯ И

ГЕРАЛЬДИКИ http://www.heraldicum.ru/ ~ruseTis droSaTmcodneobisa da heraldikis centris~ oficialuri gverdi. moicavs sakmaod saintereso vizualur da werilobiT, maT Soris dokumentur masalas ruseTis, saqarTvelosa da zogierTi sxva qveynis Sesaxeb.

179

gamoyenebuli literatura 1 rusTveli SoTa. vefxistyaosani. axlad dabeWdili SeerTebuliTa RvawliTa ufalTa [m]. broset, z. falavandiSvilisa da d. CubinovisaTa. II gamocema. spb. 1841 w. 2 vaxuSti bagrationi. saqarTvels atlasi (XVIII s.). akademiis gamomc. Tb. 1997 w. 3 xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. Tavadobis damtkicebis wigni micemuli erekle mefis mier sergis azarjanisa da ohaneza akofjanisTvis; xelnawerTa instituti. 4 xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5541. 1783 w. Suamdgomloba erekle mefisa saimperatoro karis winaSe arRuTaSvilebis mxargrZelebad aRricxvis Sesaxeb; 5 ocdaSvidi weli aziis qveynebSi. gamosacemad moamzada grigol zardaliSvilma. Tb. 1971 w. gv. 118 6 d. kapanaZe. qarTuli numizmatika. Tsu-is gamomc. Tb. 1969 w. 7 batoniSvili ioane bagrationi. xumarswavla (kalmasoba). I-II t. ~merani~. 1990-1991 ww. 8 sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi 9 ana baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis. naw. I. Tb. 1978 w. 10 ana baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis. naw. II. Tb. 1988 w. 11 saqarTvelos demokratiuli respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli. 1918-1921. specredaqtori v. SaraSeniZe, Semdgeneli e. gurgeniZe. Tb. 1990 w. 12 iv. javaxiSvilis arqivi, sabuTi # 567. iv. javaxiSvilis arqivis aRweriloba. Tb. 1976 w. 13 xelovnebis Tbilsis saxelmwifo muzeumis arqivi. Личное дело Р.

Гордеева. saqme # 12; 17. 14 qarTuli wigni. bibliografia (1629-1920 ww.). t. I. Tb. 1941 w. 15 g. leoniZe. gamokvlevebi da werilebi. gamomc. ~mecniereba~ Tb. 1958 w. 16 o. gigineiSvili. besikis saflavi. Jur. "literatura da xelovneba". 1949 w. 9 oqt. # 40 17 daviT kakabaZe. saqarTvelos Rerbi (konkursis da Sesrulebis Sesaxeb). gaz. "forumi". # 16. 10-20 seqtemberi. 1994 w. 18 mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. 19 b. kandelaki. WavWavaZeTa gerbi. "Zeglis megobari" #45. gv. 49. s. 20 nucubiZe. legendaruli safosto marka. gaz. "Tbilisi". 1986 w. 21 georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti

180

gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo giorgi paiWaZem. Tb. 1983 w 22 z. cqitiSvili. saqarTvelos saxelmwifo moRvaweni. XVIII s-is II naxevari - XIX s-is damdegi. (Tavi s. lioniZe, gv. 53) 23 sara barnaveli. qarTuli droSebi. Tb. 1953 w. 24 simon gamsaxurdia. saqarTvelos saxelmwifo droSebi da gerbebi. Tb. 1990 w. 25 Tornike asaTiani. moxatuli farebis saidumloeba anu ra aris heraldika? Jurn. ~artanuji~. # 4. 1995 w. 26 Tornike asaTiani. saqarTvelos gerbi. Jurn. ~artanuji~. # 5. 1996 w. 27 daviT kldiaSvili. qarTuli heraldikis istoria. saparlamento uwyebani. saxelmwifo simbolika. Tb. 5 ivlisi 1997 w. 28 malxaz afridoniZe. zogadi heraldika. saparlamento uwyebani. saxelmwifo simbolika. Tb. 5 ivlisi 1997 w. 29 mixeil mayaSvili, daviT kldiaSvili. qarTuli heraldikis istoria. gaz. "saxalxo gazeTi". # 98. 1 _ 7 aprili. 1997 w. 30 malxaz afridoniZe. heraldikuri ferebi da maTi simbolika. saistorio krebuli ~mesxeTi~. Tsu gamomcemloba. Tb - axalcixe. 1998 w. 31 Tornike asaTiani. saxaliso heraldika. Jurn. ~artanuji~. # 8 - 9. Tb. 1999 w. 32 Tornike asaTiani. samegrelos samTavros gerbebi. samegrelo, kolxeTi, odiSi. Tbilisi-zugdidi. 1999 w. 33 daviT kldiaSvili. saqarTvelos saxelmwifo gerbis kvarTis istoria. Jur. ~omega~. # 6. 2001 w. 34 daviT kldiaSvili. qarTlis mefe luarsab I-is saxelmwifo gerbi. sazogadoebrivi Jurn. ~omega~. Tebervali 2001 w. # 2. 35 saqarTvelos istoriis narkvevebi. t IV. Tb. 36 saqarTvelos droSebi da gerbebi vaxuSti bagrationis mixedviT. Tb. 1991 w. gv. 4

37 qarTlis cxovreba. t. I. gam. ~sabWoTa saqarTvelo~ 1955 ww. Tb. 38 niko javaxiSvili. qarTuli faleristika (jildoTmcodneoba). Tb. 1995 w. 39 mixeil boWoriZe. mogzauroba samcxe-javaxeTSi. Tb. 1992 w. 40 j. ruxaZe. bunebis ZalTa aRorZinebis xalxuri dResaswauli saqarTveloSi. ~mecniereba~. Tb. 1999 w. 41 n. nakaSiZe. voroncovi. qarTuli sabWoTa enciklopedia. t. IV. saq. ssr-is min. sabWos gamomc. 1979 w. gv. 457

42 naTela arvelaZe. aqamde ratom dumdnen? gaz. "Tbilisi". 4 oqtomberi. 1989 w.; 43 l. vardosaniZe. Tbilisis gerbi _ RonisZieba Tu movlena? gaz. "Tbilisi". 12 seqtemberi. 1989 w.; 44 Tbilisis simbolika. gaz. "Tbilisi". 1 ivlisi. 1989 w.; 45 simon kinwuraSvili. Cveni qalaqis heraldika. gaz. "Tbilisi". 21 agvisto.; 1989 w.

181

46 xaTuna maisaSvili. "TeTri giorgis" SaravandediT. gaz. "Tbilisi". 21 ivnisi. 1989 w. 47 T. papuaSvili. zaqaTala. qarTuli sabWoTa enciklopedia. t. IV. saq. ssr-is min. sabWos gamomc. Tb. 1975-1987. gv. 488

48 l. molodini, g. jalabaZe. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis droSebis katalogi. Tb. 1962 w. 49 n. abesaZe. meabreSumeoba saqarTveloSi. Tb. 1957 w. 50 d. koJoriZe. ganaxlebuli mesxeTis qalaqi (axalcixis istoria). Tb. 1969 w. 51 niko berZeniSvili. sqarTvelos istoriis sakiTxebi. t. II. gamomc. ~mecniereba~. Tb. 1965 w. 52 ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. Tb. 1997 w. 53 g. SaraZe. Teimurazis cxovreba. Tb. 1972 w. 54 Tornike asaTiani. gerbTmcodneoba qarTul diplomatias\Tan mimarTebaSi. qarTuli diplomatiis weliwdeulis damateba. Tsu gamomcemloba. Tb. 1998 w. 55 ivane javaxiSvili. Txzulebani. t II. gam. ~mecniereba~. Tb. 1983. 56 mzia surgulaZe. politikuri da kulturul-sarwmunoebrivi formulebi qarTvel mefeTa titulaturaSi. qarTuli wyaroTmcodneoba. VIII. ~mecniereba~. 1993 w. Tb. 57 m. saakaSvili, a. gelaSvili. ~saqarTvelos medicinis istoria~. t. III. gam. ~saqmedgami~. Tb. 1956 w. 58 saqarTvelos centraluri saxelmwifo saistorio arqivi. ~mowmobis wigni~ dedofal dariasi ivane yaraevisadmi. f. 226, anaweri 3, saqme 8870. 59 m. afridoniZe. ~~ sadoqtoro disertacia. Tb. 200 w. 60 z. kiknaZe. Tbilisis heraldika. gam. ~diogene~. 2004 w. Tb 61. d. kldiaSvili. Tanamedrove qarTuli heraldika. gam. "~cotne~". Tb. 2008 w. 62 ~saqarTvelos saxelmwifo gerbis konkursis Sesaxeb~. gam. "poligrafi". Tb. 2008 w. 63. m. afridoniZe. disertacia. ~heraldikisa da heroldTa institutis warmoSobis safuZvlebi da maTi roli Sua saukuneebis evropis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi~. Tb. 2004 w. 64. n. Ciqovani. ferTa leqsikisaTvis Zvel qarTulSi. Tsu gamomc. Tb. 1992 w. 54 Ferrand. J. Les femilles princieres de l'ancienne Empire de Russie. Paris. 1979. Partie 1.

55 Chaffanjon A. Le petit Gotha illustre. Paris. 1996.

56 Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983.

57 Pierre Joubert. L'Heraldique. Éditions Ouest-France. Rennes. 1984.

58 Stephen Friar. A Dictionary of Heraldry. New York. 1987.

59 International Civic Arms. By Ralf Hartemink http://surf.to/heraldry

182

60 Guy Cadogan Rothery. Concise Enciclopedia of Heraldry. London. 1994. (Fшrst

published in 1915 as "ABC of Heraldry"by Stenley Paul & Co) 61 П. Винклер-фон. Ст: Геральдика. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А.

Брокгауз, И. А. Эфрон. т. VIII. С-Пб. 1893 г. ст. 460-461

62 В. Цихинский. Кавказский гербовник. Часть I тавадские роды. (Рукопись).

Петроград. 1922 г.

63 И. В. Борисов (Ильин). Родовые гербы России. Калининград. 1997 г.

64 В. Поцелуев. Гербы Союза ССР. Изд. политической книги. М. 1987 г.

65 Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия" 1985 г. ст.188-

189

66 Бичикашвили Иосиф. "О грузинском историческом государственном флаге и

гербе". Газ. "Свободная Грузия". 18 Авг. 1997 г. № 131 (21098). ст. 1-4.

67 Государственный герб Росии. 500 лет. С-Пб. "Славиа". 1997 г.

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г.

67 РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15

68 РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 49

69 РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1

70 РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп 2

71 РГИА. С-Пб. ф. 1411. (Дела гербового музея)

72 Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. I-XX т. 1798-

1908 гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411 оп. 1. д. № 91-110.

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. I-X т. (репринтное

издание). 1992 г.

73 Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные

гербы. I-IV т. 1906 г. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600-603

74 Сборник дипломных гербов российского дворянства, невнесенных в общий

гербовник. I-XIX т. 1896-1904 гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1. д. № 68-87

75 Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов, составлен по

распоряжению Герольдмеистера Рейтера Гербовым отделением. Кн. I-V. 1887 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411 оп. 1. д № 3-7.

76 Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. М. 1985 г.

77 С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г

78 А. Б. Лакиер. Русская геральдика. М. 1990 г

79 П. Винклер-фон. Гербы городов, губернии, областей и посадов 80 Российской

Империи, внесенные в полное собрание законов с 1649 по 1900 год. С-Пб. М. 1990 г.

81 П. Иосселиани. Краткая история грузинской церкви. С-Пб. 1843 г.

82 Гербы городов Киевской губернии. Жур. "Наука и жизнь". № 8. М. 1989 г.

83 Г. В. Ражнев. Символика Архангела Михаила. Жур. Гербовед. № 1 (9). М. 1996 г.

84 П. Винклер-фон. Ст: Госсударственный герб. Энциклопедический словарь. Изд:

Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. т. IX. С-Пб. 1893 г. т. IX. ст. 406

85 В. С. Драчук. Рассказывает геральдика. Изд. "Наука". М. 1977 г.

86 Наумов, О. Н. "Геральдика в научном творчестве генеалога Н. 87 П. Чулкова.

Журн. "Гербовед". М. 1996 г. № 1 (9). ст. 139

89 Ю. В. Арсеньев. Геральдика. Изд. "Терра". М. 2001 г.

90 Г. Ф. Дундуа. Нумизматика античной Грузии. Тб. 1987 г.

183

91 Наумов. О. Н. Из истории русской геральдической библиографии. Журн.

"Гербовед". № 7. М. 1995 г. ст. 107

92 Б. М. Кисин. «Страна филателия». М. 1980 г.

93 Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1797-1917

гг. т. I-IX (печатные), XI-XXI (рукописные). РГИА. С-Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 91-110.

94 Борисов И. В. Военная и морская тематика в русской дворянской геральдике. жур.

Гербовед. № 2 (10). 1996 г. ст. 115

95 Винклер-фон П. Русская геральдика, истирия и описания руских гербов. С-Пб.

1894 г.

96 Амилахваров А. Д. "История георгианская". С-Пб. 1779 г.

97 Р. И. Матевосян. Истоки армянской геральдики. Жур. Гербовед. № 2 (10). 1996 г.

98 С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд.

Ликоминвест. т. III. М. 1996 г.

99 Советская военная энциклопедия. т. II. ст: геральдика. М. 1976 г. ст. 524

100 В. В. Похлебкин. Словарь международной символики и эмблематики. изд.

"Международные отношения". М. 1995 г.

101 И. А. Орбели. Избранные труды. т. 1. Изд. "Наука". М. 1968 г.

184

1 П. Винклер-фон. Ст: Геральдика. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. т.

VIII. С-Пб. 1893 г. ст. 460-461. 2 rusTveli SoTa. vefxistyaosani. axlad dabeWdili SeerTebuliTa RvawliTa ufalTa [m]. broset, z. falavandiSvilisa da d. CubinovisaTa. II gamocema. spb. 1841 w. gv. 41. 3 vaxuSti bagrationi. saqarTvels atlasi (XVIII s.). akademiis gamomcemloba. Tb. 1997 w. gv. 2-3. 4 i q v e. gv. 6-7. 5 i q v e. gv. 10-11. 6 i q v e. gv. 14-15. 7 i q v e. gv. 16.

8 xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. Tavadobis damtkicebis wigni micemuli erekle mefis mier sergis azarjanisa da ohaneza akofjanisTvis; xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5541. 1783 w. Suamdgomloba erekle mefisa saimperatoro karis winaSe arRuTaSvilebis mxargrZelebad aRricxvis Sesaxeb; ocdaSvidi weli aziis qveynebSi. gamosacemad moamzada grigol zardaliSvilma. Tb. 1971 w. gv. 118.

9 d. kapanaZe. qarTuli numizmatika. Tsu-is gamomc. Tb. 1969 w. gv. 151, sur. 115-116.

10 batoniSvili ioane bagrationi. xumarswavla (kalmasoba). I-II t. ~merani~. 1990-1991

ww. 11

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. 12

ana baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis. naw. I. Tb. 1978 w.; ana baqraZe. masalebi qarTuli sfragistikis istoriisaTvis. naw. II. Tb. 1988 w. 13

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Часть I тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. 14

И. В. Борисов (Ильин). Родовые гербы России. Калининград. 1997 г. ст. 71-72. 15

saqarTvelos demokratiuli respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli. 1918-1921. specredaqtori v. SaraSeniZe, Semdgeneli e. gurgeniZe. Tb. 1990 w. 9999

16 iv. javaxiSvilis arqivi, sabuTi # 567. iv. javaxiSvilis arqivis aRweriloba. Tb.

1976 w. 17

В. Поцелуев. Гербы Союза ССР. Изд. политической книги. М. 1987 г. ст. 74-78. 18 xelovnebis Tbilsis saxelmwifo muzeumis arqivi. Личное дело Р. Гордеева. saqme # 12; 17. 19

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия" 1985 г. ст.188-189. 20

Бичикашвили Иосиф. "О грузинском историческом государственном флаге и гербе". Газ. "Свободная

Грузия". 18 Авг. 1997 г. № 131 (21098). ст. 1-4. 21 qarTuli wigni. bibliografia (1629-1920 ww.). t. I. Tb. 1941 w. gv. 35, 36, 40, 42, 44, 45, 58, 59. 22

Государственный герб Росии. 500 лет. С-Пб. "Славиа". 1997 г. ст. 87. 23

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г. 24

РГИА. С-Пб. ф. 1343; оп. 15, 49 и др. 25

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. I-XX т. 1798-1908 гг. РГИА. С-Пб. ф.

1411 оп. 1. д. № 91-110. 26

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. I-X т. (репринтное издание). 1992 г. 27

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I-IV т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600-603. 28

Сборник дипломных гербов российского дворянства, невнесенных в общий гербовник. I-XIX т.

1896-1904 гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1. д. № 68-87. 29

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов, составлен по распоряжению

Герольдмеистера Рейтера Гербовым отделением. Кн. I-V. 1887 г. РГИА. С-Пб. ф. 1411 оп. 1. д № 3-7. 30

РГИА. С-Пб. ф. 1411 (Дела гербового музея).

185

31

Stephen Friar. A Dictionary of Heraldry. New York. 1987. pg. 294. 32

Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. М. 1985 г. ст. 39. 33

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г 34

g. leoniZe. gamokvlevebi da werilebi. Tb. 1958 w. gv. 389; o. gigineiSvili. besikis saflavi. Jur. "literatura da xelovneba". 1949 w. 9 oqt. # 40. 35

International Civic Arms. By Ralf Hartemink http://surf.to/heraldry 36

daviT kakabaZe. saqarTvelos Rerbi (konkursis da Sesrulebis Sesaxeb). gaz. "forumi". # 16. 10-20 seqtemberi. 1994 w. 37

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. М. 1990 г. 38

П. Винклер-фон. Гербы городов, губернии, областей и посадов Российской Империи, внесенные в

полное собрание законов с 1649 по 1900 год. С-Пб. М. 1990 г. 39

Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. М. 1985 г. 40

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. 41

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г.; С. Думин. Герб

их царских высочеств князей Багратион-Мухранских. Жур. «Гербовед». № 4. 2’1993 г. 42

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. 43

b. kandelaki. WavWavaZeTa gerbi. "Zeglis megobari" #45. gv. 49. s. nucubiZe. legendaruli safosto marka. gaz. "Tbilisi". 1986 w. gv. 5. 44

georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo giorgi paiWaZem. Tb. 1983 w.; ocdaSvidi weli aziis qveynebSi. gamosacemad moamzada grigol zardaliSvilma. Tb. 1971 w. z. cqitiSvili. saqarTvelos saxelmwifo moRvaweni. XVIII s-is II naxevari - XIX s-is damdegi. (Tavi s. lioniZe, gv. 53). 45 sara barnaveli. qarTuli droSebi. Tb. 1953 w. 46

simon gamsaxurdia. saqarTvelos saxelmwifo droSebi da gerbebi. Tb. 1990 w. 47

Tornike asaTiani. moxatuli farebis saidumloeba anu ra aris heraldika? Jurn. ~artanuji~. # 4. 1995 w. 48

Tornike asaTiani. saqarTvelos gerbi. Jurn. ~artanuji~. # 5. 1996 w. 49

daviT kldiaSvili. qarTuli heraldikis istoria. saparlamento uwyebani. saxelmwifo simbolika. Tb. 5 ivlisi 1997 w. 50

malxaz afridoniZe. zogadi heraldika. saparlamento uwyebani. saxelmwifo simbolika. Tb. 5 ivlisi 1997 w. 51

mixeil mayaSvili, daviT kldiaSvili. qarTuli heraldikis istoria. gaz. "saxalxo gazeTi". # 98. 1 _ 7 aprili. 1997 w. 52

Бичикашвили Иосиф. "О грузинском историческом государственном флаге и гербе". Газ. "Свободная

Грузия". 18 Авг. 1997 г. № 131 (21098). ст. 1-4. 53

malxaz afridoniZe. heraldikuri ferebi da maTi simbolika. saistorio krebuli ~mesxeTi~. Tsu gamomcemloba. Tb - axalcixe. 1998 w. 54

Tornike asaTiani. saxaliso heraldika. Jurn. ~artanuji~. # 8 - 9. Tb. 1999 w. 55 Tornike asaTiani. samegrelos samTavros gerbebi. samegrelo, kolxeTi, odiSi. Tbilisi-zugdidi. 1999 w. 56

daviT kldiaSvili. saqarTvelos saxelmwifo gerbis kvarTis istoria. Jur. ~omega~. # 6. 2001 w. daviT kldiaSvili. qarTlis mefe luarsab I-is saxelmwifo gerbi. sazogadoebrivi Jurn. ~omega~. Tebervali 2001 w. # 2. gv. 89-90. 57

T. asaTiani. saqalaqo gerbebi qarTul heraldikaSi. Tb. 2001 w. 58 m. afridoniZe. ~heraldikisa da heroldTa institutis warmoSobis safuZvlebi da maTi roli Sua saukuneebis evropis sazogadoebriv-politikur cxovrebaSi~ sadoqtoro disertacia. Tb. 200 w.

186

59 z. kiknaZe. Tbilisis heraldika. gam. ~diogene~. 2004 w. Tb 60

d. kldiaSvili. Tanamedrove qarTuli heraldika. gam. "~cotne~". Tb. 2008 w. 61

~saqarTvelos saxelmwifo gerbis konkursis Sesaxeb~. gam. "poligrafi". Tb. 2008 w. 62

n. Ciqovani. ferTa leqsikisaTvis Zvel qarTulSi. Tsu gamomc. Tb. 1992 w. 63

g. zagaSvili, m. cibaZe. heraldikis safuZvlebi. Tb. 2006 w. 64

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. Изд. "Советская Россия". М. 1985 г. ст. 188-189. 65

Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. Изд. "Наука". М. 1985 г. ст. 39. 66

saqarTvelos istoriis narkvevebi. t IV. Tb. gv. 301, 320. 67

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 94, nax. 135. 68

qarTuli wigni. bibliografia (1629-1920 ww.). t. I. Tb. 1941 w. gv. 12. 69

rusTveli SoTa. vefxis-tyaosani. axlad dabeWdili SeerTebuliTa RvawliTa ufalTa [m]. broset, z. falavandiSvilisa da d. CubinovisaTa. II gamocema. spb. 1841 w. gv. 41. 70

qarTuli wigni. bibliografia (1629-1920 ww.). t. I. Tb. 1941 w. gv. 41. 71

П. Иосселиани. Краткая история грузинской церкви. С-Пб. 1843 г. 6, Sen. 10. 72

П. Иосселиани. Краткая история грузинской церкви. С-Пб. 1843 г. gv. 6. Sen. 10. 73

qarTlis cxovreba. II - t. gam. ~sabWoTa saqarTvelo~ 1959 ww. Tb. gv. 460-461. 74

vaxuSti bagrationi. saqarTvelos atlasi (XVIII s.). Tb. akademiis gamomcemloba. 1997 w. gv. 2-3. 75

qarTlis cxovreba. t. I. gam. ~sabWoTa saqarTvelo~ 1955 ww. Tb. gv. 76

daviT kldiaSvili. saqarTvelos saxelmwifo gerbis kvarTis istoria. Jur. ~omega~. # 6. 2001 w. gv. 107. 77

qarTlis cxovreba. t. I. gam. ~sabWoTa saqarTvelo~ 1955 ww. Tb. gv. 78

ivane javaxiSvili. Txzulebani. t II. gam. ~mecniereba~. Tb. 1983. gv. 428. 79

Гербы городов Киевской губернии. Жур. "Наука и жизнь". № 8. М. 1989 г. ст. 55. 80

Г. В. Ражнев. Символика Архангела Михаила. Жур. Гербовед. № 1 (9). М. 1996 г. ст. 46. 81

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 34, 97, nax. 213. 82

i q v e. gv. 36, 98, nax. 233. 83

daviT kldiaSvili. saqarTvelos saxelmwifo gerbis kvarTis istoria. Jur. ~omega~. # 6. 2001 w. gv. 107. 84

niko javaxiSvili. qarTuli faleristika (jildoTmcodneoba). Tb. 1995 w. gv. 68. 85

georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo giorgi paiWaZem. Tb. 1983 w. gv. 126. 86

d. kapanaZe. qarTuli numizmatika. Tsu-is gamomc. Tb. 1969 w. gv. 151, sur. 211-213. 87

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 94, nax. 138. 88

i q v e. gv. 34. 89

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г. лист 18. 90

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. Изд. "Советская Россия". М. 1985 г. ст. 190, рис. 480. 91

П. Винклер-фон. Ст: Госсударственный герб. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А. Брокгауз, И.

А. Эфрон. т. IX. С-Пб. 1893 г. т. IX. ст. 406. 92

saqarTvelos demokratiuli respublikis samarTlebrivi aqtebis krebuli. 1918-1921. specredaqtori v. SaraSeniZe, Semdgeneli e. gurgeniZe. Tb. 1990 w. gv. 458. 93

daviT kakabaZe. saqarTvelos Rerbi (konkursis da Sesrulebis Sesaxeb). gaz. "forumi". # 16. 10-20 seqtemberi. 1994 w. 94

В. Поцелуев. Гербы Союза ССР. Изд. политической книги. М. 1987 г. ст. 76. 95

В. С. Драчук. Рассказывает геральдика. Изд. "Наука". М. 1977 г. ст. 112-113. 96

В. С. Драчук. Рассказывает геральдика. Изд. "Наука". М. 1977 г. ст. 114.

187

97 "saqarTvelos saxelmwifo gerb.is konkursis Sesaxeb". gam. "poligrafi". Tb. 2008 w. gv. 24-25 98

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. Изд. "Советская Россия". М. 1985 г. ст. 188-189. 99

Там же. 100

mzia surgulaZe. politikuri da kulturul-sarwmunoebrivi formulebi qarTvel mefeTa titulaturaSi. qarTuli wyaroTmcodneoba. VIII. ~mecniereba~. 1993 w. Tb. 101

Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. Изд. "Наука". М. 1985 г. ст. 39. 102

a. baqraZe “masalebi qarTuli sfragistikis istoriisTvis”. “mecniereba”. Tb. 1978 w. gv. 39 103

Там же ст. 55. 104

П. Винклер-фон. Ст: Госсударственный герб. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А. Брокгауз, И.

А. Эфрон. т. IX. С-Пб. 1893 г. т. IX. ст. 406;

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г. лист 18. 105

saqarTvelos droSebi da gerbebi vaxuSti bagrationis mixedviT. Tb. 1991 w. gv. 4. 106

i q v e. 107

vaxuSti bagrationi. saqarTvelos atlasi (XVIII s.). akademiis gamomc. Tb. 1997 w. gv. 2-3. 108

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г. ст. 18;

Государственный герб Росии. 500 лет. С-Пб. "Славиа". 1997 г. ст. 107. 109

Наумов, О. Н. "Геральдика в научном творчестве генеалога Н. П. Чулкова. Журн. "Гербовед". М.

1996 г. № 1 (9). ст. 139. 110

Ю. В. Арсеньев. Геральдика. Изд. "Терра". М. 2001 г. ст. 11. 111

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 29-33, nax. 3, 4, 9, 14, 26, 33-37, 43, 44, 47, 52-5557, 62 da a. S.; mixeil boWoriZe. mogzauroba samcxe-javaxeTSi. Tb. 1992 w. gv. 45, 54, 68, 69, 102, 223 da a. S. 112

j. ruxaZe. bunebis ZalTa aRorZinebis xalxuri dResaswauli saqarTveloSi. ~mecniereba~. Tb. 1999 w. gv. 19, 21-24. 113

saqarTvelos droSebi da gerbebi vaxuSti bagrationis mixedviT. Tb. 1991 w. gv. 4. 114

georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. teqsti gamosacemad moamzada, Sesavali da SeniSvnebi daurTo giorgi paiWaZem. Tb. 1983 w. gv. 126. 115

П. Винклер-фон. Ст: Государственный герб. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А. Брокгауз, И. А.

Эфрон. т. IX. С-Пб. 1893 г. ст. 406. 116

T. asaTiani. saqarTvelos gerbi. Jur. "artanuji" # 5. gv. 43, 48. 117

georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. gam. ~mecniereba~. Tb. 1983 w. gv. 126. 118

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. Изд. "Советская Россия". М. 1985 г. ст. 70. 119

georgievskis traqtati. 1783 wlis xelSekruleba ruseTis mfarvelobaSi aRmosavleT saqarTvelos Sesvlis Sesaxeb. gam. ~mecniereba~. Tb. 1983 w. gv. 25, 42. 120

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 35. 121

Там же ст. 36. 122

В. Поцелуев. Гербы Союза ССР. Изд. политической книги. М. 1987 г. ст. 131-132. 123

Там же ст. 138. 124

www.vexillographia.ru/gruzia/ajaria.htm 125

Г. Ф. Дундуа. Нумизматика античной Грузии. Тб. 1987 г. ст. 105. d. kapanaZe. qarTuli numizmatika. Tsu-is gamomc. Tb. 1969 w. gv. 26-32, sur. 1-8. 126

Н. А. Соболева. Старинные гербы российских городов. М. 1985 г. ст. 112. 127

Там же ст. 111. 128

mixeil mayaSvili, daviT kldiaSvili. qarTuli heraldikis istoria. gaz. "saxalxo gazeTi". # 98. 1 _ 7 aprili. 1997 w.

188

129

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. д. № 275. 1868 г. ст. 1. 130

n. nakaSiZe. voroncovi. qarTuli sabWoTa enciklopedia. t. IV. saq. ssr-is min. sabWos gamomc. 1979 w. gv. 457. 131

Наумов. О. Н. Из истории русской геральдической библиографии. Журн. "Гербовед". № 7. М. 1995

г. ст. 107. 132

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов, составлен по распоряжению

Герольдмеистера Рейтера Гербовым отделением. Кн. V. 1887 г. ст. 728. 133

Ю. В. Арсеньев. Геральдика. Изд. "Терра". М. 2001 г. ст. 155. 134

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. 1985 г. cт. 15-16. 135

Б. М. Кисин. «Страна филателия». М. 1980 г. ст. 100. 136

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. д. № 276. 1858 г. ст. 10. 137

РГИА. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 10. 138

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов. Кн. V. 1887 г. ст. 729. 139

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 10. 140

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 10. 141

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97. sur. 194. 142

naTela arvelaZe. aqamde ratom dumdnen? gaz. "Tbilisi". 4 oqtomberi. 1989 w.; l. vardosaniZe. Tbilisis gerbi _ RonisZieba Tu movlena? gaz. "Tbilisi". 12 seqtemberi.; 1989 w. Tbilisis simbolika. gaz. "Tbilisi". 1 ivlisi. 1989 w.; simon kinwuraSvili. Cveni qalaqis heraldika. gaz. "Tbilisi". 21 agvisto.; 1989 w. xaTuna maisaSvili. "TeTri giorgis" SaravandediT. gaz. "Tbilisi". 21 ivnisi. 1989 w. 143

П. Винклер-фон. Ст: Геральдика. Энциклопедический словарь. Изд: Ф. А. Брокгауз, И. А. Эфрон. т.

VIII. С-Пб. 1893 г. ст. 460. 144

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов. Кн. V. 1887 г. ст. 380. 145

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 270. 1868 г. ст. 2. 146

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 270. 1868 г. ст. 3. 147

Там же. ст. 2. 148

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. ст. 78. 149

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 270. 1868 г. ст. 4. 150

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов. Кн. III. 1887 г. ст. 380-381. 151

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. Ggv. 97, sur. 195. 152

РГИА. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 257. 1879 г. ст. 2-4, 5-7. 153

Там же. ст. 8, 11. 154

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 269. 1858 г. ст. 29. 155

Там же. ст. 28. 156

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. ст. 48. 157

П. Винклер-фон. Гербы городов, губернии, областей и посадов Российской Империи, внесенные в

полное собрание законов с 1649 по 1900 год. С-Пб. М. 1990 г. ст. 24. 158

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 15. 159

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 32. 160

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97, sur. 197. 161

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. ст. 148. 162

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 16, 36. 163

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97, sur. 196. 164

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. ст. 142. 165

Там же. ст. 15 - 16. 166

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов. Кн. I. 1887 г. ст. 25. 167

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. д. 269. ст. 8.

189

168

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. д. 276. ст. 23. 169

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. д. 269. ст. 8. 170

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97. sur. 199. 171

Сборник высочайше утвержденных городских и местных гербов. Кн. II. 1887 г. ст. 194. 172

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 269. 1858 г. ст. 27. 173

Там же. ст. 6. 174

Там же. ст. 8. 175

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97. sur. 200. 176

T. papuaSvili. zaqaTala. qarTuli sabWoTa enciklopedia. t. IV. saq. ssr-is min. sabWos gamomc. Tb. 1975-1987. gv. 488. 177

Н. Н. Сперансов. Земельные гербы России. М. "Советская Россия". 1985 г. ст. 56. 178

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 25. 179

Там же. ст. 26. 180

Там же. ст. 13. 181

Там же. ст.14. 182

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 26. 183

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97, sur. 205. 184

Guy Cadogan Rothery. Concise Enciclopedia of Heraldry. London. 1994. (Fшrst published in 1915 as

"ABC of Heraldry"by Stenley Paul & Co). 185

T. papuaSvili. zaqaTala. qarTuli sabWoTa enciklopedia. t. IV. saq. ssr-is min. sabWos gamomc. Tb. 1975-1987. gv. 488. 186

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 33. 187

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 34. 188

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97, sur. 198. 189

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 269. 1858 г. ст. 9. 190

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 269. 1858 г. ст. 9. 191

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 97, sur. 201. 192

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 269. 1858 г. ст. 19. 193

Там же. ст. 2. 194

Там же. ст. 3. 195

mixeil vadbolski. ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~. Tb. 1980 w. gv. 97. sur. 202. 196

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 37. 197

Там же. ст. 38. 198

Там же. ст. 50. 199

Там же. ст. 51. 200

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 276. 1858 г. ст. 27. 201

Там же. ст. 29. 202

mixeil vadbolski. ~saqarTvelos heraldikuri simbolika~. Tb. 1980 w. gv. 97. sur. 204. 203

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 271. 1868 г. ст. 1. 204

d. kapanaZe. qarTuli numizmatika. Tsu-is gamomc. Tb. 1969 w. gv. 26-32, sur. 1-8. 205

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 15. Д. № 271. 1868 г. ст. 2. 206

Там же. ст. 5. 207

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 15. 208

l. molodini, g. jalabaZe. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis droSebis katalogi. Tb. 1962 w. gv. 3-33. 209

i q v e. gv. 31.

190

210

l. molodini, g. jalabaZe. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis droSebis katalogi. Tb. 1962 w. gv. 3, 13. 211

i q v e. gv. 4. 212

i q v e. gv. 19. 213

i q v e. gv. 5. 214

n. abesaZe. meabreSumeoba saqarTveloSi. Tb. 1957 w. gv. 65. 215

Pierre Joubert. L'Heraldique. Éditions Ouest-France. Rennes. 1984. p. 15. 216

Stephen Friar. A Dictionary of Heraldry. Harmony Books. New York. 1987. p. 111. 217

d. koJoriZe. ganaxlebuli mesxeTis qalaqi (axalcixis istoria). Tb. 1969 w. gv. 162-163. 218

l. molodini, g. jalabaZe. saqarTvelos saxelmwifo muzeumis droSebis katalogi. Tb. 1962 w. gv. 7. 219

gaz. "literaturuli saqarTvelo". 1986 w. 14 Teb. gv. 16; iv. javaxiSvilis arqivis aRweriloba. Tb. 1976 w. sabuTi # 567. 220

РГИА. ф 1343. оп. 49. д. № 2. 1894 г. С-Пб. 221

Там же ст. 4. 222

Там же. 223

Там же. 224

РГИА. ф 1343. оп. 49. д. № 2. 1894 г. С-Пб. ст. 5. 225

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. XV. ст. 4. 226

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. лист 1. 227

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 1. 228

РГИА. ф. 1343. оп. 49. д. № 3. 1885 г. С-Пб. 229

Там же. ст. 3. 230

РГИА. ф. 1343. оп. 49. д. № 3. 1885 г. С-Пб ст. 15 - 16ююю. 231

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. лист 2. 232

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. 233

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 2, 79, 82-

83. 234

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. Tb. 1980. gv. 94, nax. 140. 235

qarTlis cxovreba. II t. ~sabWoTa saqarTvelo~. Tb. 1959 w. gv. 280. 19. 236

ioane bagrationi. aRwera saqarTvelos Tavad-aznaurTa gvarebisa. Tb. 1997. gv. 34. 237

i q v e. 24, 104. 238

i q v e. gv. 24, 104. 239

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 80. 240

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 102. 241

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 55. 242

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 94, nax 141. 243

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. V. С-Пб. 1800 г. ст. 127. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 95. 244

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г. ст.

30. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 245

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 330. 246

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax 143. 247

Борисов И. В. Военная и морская тематика в русской дворянской геральдике. жур. Гербовед. № 2

(10). 1996 г. ст. 115.

Винклер-фон П. Русская геральдика, истирия и описания руских гербов. С-Пб. 1894 г. ст. 95.

191

248

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95. 249

В. Цихинский. Тавадские роды. "Кавказский гербовник". Петроград. 1922 г. ст. 3. 250

xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. gv. 5-6. 251

xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. gv. 3. 252

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 103. 253

РГИА. С-Пб. ф. 1343. оп. 49. д. № 29. 254

qarTuli wigni. bibliografia (1629-1920 ww.). t. I. Tb. 1941 w. gv. 58. 255

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 105. 256

niko berZeniSvili. sqarTvelos istoriis sakiTxebi. t. II. gamomc. ~mecniereba~. Tb. 1965 w. gv. 113. 257

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 105-106. 258

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 330. 259

Амилахваров А. Д. "История георгианская". С-Пб. 1779 г. 260

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. Часть I тавадские роды. (Рукопись).

Петроград.1922 г. ст. 4;

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 105. 261

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 105. 262

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 95; sur. 142. 263

i q v e. gv. 95, 96-97; sur. 142, 180, 185, 189, 190, 191. 264

xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5541. 1783 w. 265

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. Tb. 1997 w. gv. 19. 266

i q v e. 267

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 4. 268

Там же. ст. 5. 269

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 114. 270

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 36. 271

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 27. 272

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gloptikuri koleqciis albomi. 273

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 144. 274

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 56. 275

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 118. 276

bagrationi ioane batoniSvili. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. Tb. 1997 w. gv. 40. 277

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 54. 278

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. т. IV. М. 1998 г. ст. 101. 279

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 30. 280

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 26. 281

saistorio moambe. I. Tb. 1945. gv. 24-25. 282

xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5541. 1783 w. 283

П. Н. Петров. История родов русского дворянства. т. II. М. 1991 г. ст. 11. 284

П. Н. Петров. История родов русского дворянства. т. II. М. 1991 г. ст. 12. 285

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. V. С-Пб. 1800 г. ст. 2. 286

В. Цихинский. Тавадские роды. Кавказский гербовник. тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922

г. ст. 6.

192

287

mixeil vadbilski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. Tb. 1980. gv. 95, nax. 145. 288

xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5541. 1783 w. 289

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. М. 1990 г. ст. 338. 290

Там же. ст. 357. 291

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 45. 292

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роди. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 57. 293

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 129. 294

Р. И. Матевосян. Истоки армянской геральдики. Жур. Гербовед. № 2 (10). 1996 г. 295

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 325-328. 296

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. т. VII. 1803 г. ст. 2. 297

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. лист 64. 298

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 148. 299

П. Н. Петров. История родов русского дворянства. I т. М. 1991 г. ст. 415. 6 С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. III. М. 1996 г.

ст. 50. 300

Советская военная энциклопедия. т. II. ст: геральдика. М. 1976 г. ст. 524. 301

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 7. 302

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 303

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. III. М. 1996

г. ст. 50. 304

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 460. 1885 г. ст. 16. 305

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. т. XIV. 1890 г. ст. 2. 306

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 307

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. III. М. 1996

г. ст. 71. 308

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Часть I тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 16. 309

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikis koleqciis albomi. 310

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax 149. 311

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. III. М. 1996

г. ст. 83. 312

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 328. 313

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 81.

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998 г.

ст. 85. 314

Там же. 315

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 9. 316

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. III. М. 1996

г. ст. 54. 317

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 147. 318

С. Думин. Герб их царских высочеств князей Багратион-Мухранских. Жур. «Гербовед». № 2

(4).1993 г. ст. 26-32. 319

Ferrand J. Les femilles princieres de l'ancienne Empire de Russie. Paris. 1979. Partie 1. p. 24. 320

g. SaraZe. Teimurazis cxovreba. Tb. 1972 w. gv. 152, tab VI. 321

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 151.

193

322

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 10. 323

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95. 324

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqcia. 325

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 154. 326

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 11. 327

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 131. 328

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 11. 329

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 38. 330

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. X. С-Пб. 1836 г. ст. 107. 331

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. ст. 92. 332

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 11. 333

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 330-331. 334

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 115. 335

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 152. 336

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 155. 337

i q v e. gv. 95. 338

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 111. 339

g. leoniZe. gamokvlevebi da werilebi. Tb. 1958 w. gv. 389; o. gigineiSvili. besikis saflavi. Jur. "literatura da xelovneba". 1949 w. 9 oqt. # 40. 340

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. IX. С-Пб. 1816 г. ст. 134. 341

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 342

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 331. 343

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv.95 nax.157 344

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 136-137. 345

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 14. 346

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 159. 347

шi q v e. gv. 95. 348

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 70. 349

Там же. ст. 71, 87.

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 15. 350

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 15. 351

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 71. 352

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 61. 353

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 142.

194

354

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 26, 46. 355

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 17. 356

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 36. 357

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 156. 358

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 36. 359

ocdaSvidi weli aziis qveynebSi. gamosacemad moamzada grigol zardaliSvilma. Tb. 1971 w. gv. 118. 360

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95. 361

i q v e. gv. 95, nax. 158. 362

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 144. 363

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 46. 364

z. cqitiSvili. saqarTvelos saxelmwifo moRvaweni. XVIII s-is II naxevari - XIX s-is damdegi. gv. 53. 365

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. т. VI. С-Пб. 1801 г. ст. 2. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 96. 366

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 367

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. М. 1990 г. ст. 329. 368

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 160. 369

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 19. 370

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 45. 371

П. Н. Петров. История родов русского дворянства. I-II тт. М. 1991 г. ст. 417. 372

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. М. 1990 г. ст. 329. 373

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № . 1119 г. 1874. ст. 15. 374

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. XIII т. 1885 г. ст. 1, 2. 375

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 376

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 174. 377

И. В. Борисов (Ильин). Родовые гербы России. Изд. Виктория. Калининград. 1997 г. ст. 184. 378

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 51. 379

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 20. 380

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 56. 381

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 21. 382

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 155. 383

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 2013. 1894 г. ст. 16. 384

Там же. ст. 10. 385

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 2013. 1894 г. ст. 22. 386

Там же. ст. 6-7. 387

ix. zemoT: Tavadi amatuni (azariani, akofjani); xelnawerTa instituti. f. Hd, dok. # 5565. 1784 w. gv. 5-6. 388

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. XVI т. С-Пб. 1901 г. ст. 2.

195

389

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. ст. 484, оборот. 390

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 161. 391

i q v e. gv. 95. 392

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 52. 393

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 20, 41. 394

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 163. 395

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 98. 396

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 265. 397

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 398

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 52-53. 399

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 268. 400

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 52. 401

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 95, nax. 162. 402

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 21. 403

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 2013. 1894 г. ст. 6-7. 404

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 52. 405

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. baraTi qsnis erisTavebis gerbiTa da misi ganmartebiT. 406

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 59. 407

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 13. 408

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 31. 409

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 139;

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 46. д. № 140. 410

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 97. 411

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 204. 412

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 97;

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998 г.

ст. 203. 413

Там же. ст. 204. 414

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 32, 48. 415

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 165. 416

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 41-42. 417

Там же. ст. 40. 418

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 205. 419

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 29. 420

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. TumaniSvileebis gerbiani safosto marka.

196

421

i q v e. 422

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 166. 423

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 43. 424

В. В. Похлебкин. Словарь международной символики и эмблематики. изд. "Международные

отношения". М. 1995 г. ст. 323. 425

Ю. В. Арсеньев. Геральдика. Изд. "Терра". М. 2001 г. ст. 146. 426

РГИА. С-Пб. Ф. 1411. д. № 113. cт. 105. 427

С. В. Думин. Герб князей Туркестановых. жур. "Гербовед". № 2. 1992 г. ст. 44-48. 428

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. пgv96б nax167. 429

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 44. 430

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 208. 431

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 432

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 48. 433

Думин С. В. Геральдика литовско-татарского дворянства XVI-XX вв. жур. "Гербовед" № 2 (10). М.

1996 г. ст. 23. 434

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 25. 435

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 157. 436

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 83. 437

Там же. 438

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1799 г. IV т. ст. 140. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 94. 439

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. 440

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 441

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 331. 442

z. cqitiSvili. saqarTvelos saxelmwifo moRvaweni. Tb. gv. 53. 443

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 168. 444

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 67. 445

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 160. 446

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 67. 447

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 997. 1862 г. ст. 2, 15. 448

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 31. 449

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 997. 1862 г. ст. 3. 450

Там же. 451

Сборник дипломных гербов российского дворянства, невнесенных в общий гербовник. VIII т. 1896-

1904 гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1. д. № 75. ст. 39. 452

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. II т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 601. 453

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 31. 454

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 2092. 1879 г. ст. 4-5. 455

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1885 г. XIII т. ст. 16 РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 103. 456

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. II т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 601.

197

457

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 458

И. В. Борисов (Ильин). Родовые гербы России. Изд. Виктория. Калининград. 1997 г. ст. 153. 459

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 85. 460

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 461

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. o. getlingis arqivi. dok. ~Девизы на гербовых печатях (на русском языке)~. gv. 2. # 60. 462

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 29. 463

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 27. 464

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 171. 465

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 95. 466

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 170. 467

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 26. 468

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 170. 469

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 68. 470

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 166. 471

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 31. 472

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 67. 473

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 174. 474

Сборник дипломных гербов российского дворянства, невнесенных в общий гербовник. IX т. 1896-

1904 гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1. д. № 76. ст. 74. 475

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. II т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 601. ст. 131. 476

Сборник дипломных гербов российского дворянства, невнесенных в общий гербовник. XIX т. 1904

гг. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 1. д. № 87. ст. 39. 477

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. II т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 601. ст. 131. 478

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 87. 479

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 180. 480

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 96. 481

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 184. 482

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 88. 483

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 34. 484

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 169. 485

И. А. Орбели. Избранные труды. т. 1. Изд. "Наука". М. 1968 г. ст. 119-124. 486

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. XVIII т. 1908 г. ст. 27. РГИА.

С-Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 91-110. 487

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 1340. 488

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. II т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 601. 489

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 170.

198

490

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96. 491

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 30. 492

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 37. 493

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 188. 494

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 70. 495

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 194. 496

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 71. 497

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 194. 498

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 73. 499

Там же. ст. 52. 500

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 198. 501

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 38. 502

Там же . ст. 39. 503

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 202. 504

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 36. 505

ocdaSvidi weliwadi aziis qveynebSi. gamosacemad moamzada grigol zardaliSvilma. Tb. 1971. gv. 118. 506

В. В. Похлебкин. Словарь международной символики и эмблематики. М. 1995 г. ст. 203. 507

Guy Cadogan Rothery. Concise Enciclopedia of Heraldry. London. 1994. (Ferst published in 1915 as

"ABC of Heraldry"by Stenley Paul & Co). p. 508

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 35. 509

РГИА. С-Пб. Ф. 1411. 510

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 172. 511

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 512

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 513

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 36. 514

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 5. 515

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~ Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 171. 516

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 66. 517

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 160. 518

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 45. 519

m. saakaSvili, a. gelaSvili. ~saqarTvelos medicinis istoria~. t. III. gam. ~saqmedgami~. Tb. 1956 w. gv. 227-228 520

~mowmobis wigni~ dedofal dariasi ivane yaraevisadmi. saq. cent. sax. ist. arqivi. f. 226, anaweri 3, saqme 8870. 521

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I-IV т. 1917 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 604. 522

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1797-1917 гг. XX т. ст. 116.

РГИА. С-Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 109.

199

523

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I-IV т. 1917 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 604. 524

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 51. 525

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 253. 526

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. д. № 1932. 1895 г. 527

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1901 г. XVI т. ст. 1. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 116. 528

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. 1906 г. ст.

428. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. 529

saqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 530

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 21. 531

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 173. 532

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 49. 533

Г. Ф. Дундуа. Нумизматика античной Грузии. Тб. 1987 г. ст. 105. 534

mariam gaCeCilaZe. ~qarTuli eqslibrisis xelovneba~. sadisertacio naSromi. 1997 w. 535

Г. Ф. Дундуа. Нумизматика античной Грузии. Изд. "Мецниереба". Тб. 1987 г. ст. 105. 536

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 79. 537

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 53. 538

Манифест о полном гербе всероссийской империи. С-Пб. "Седа-С" 1993 г. ст. 17, 18. 539

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 86. 540

Там же. ст. 92. 541

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 247. 542

saqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 543

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 78. 544

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 175. 545

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 91. 546

Chaffanjon A. Le petit Gotha illustre. Paris. 1996. p. 410, 446. 547

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 248. 548

Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983. p. 200. 549

Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983. p. 197. 550

i q v e. p. 200. 551

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1800 г. т. V. ст. 7. РГИА. С-Пб.

Ф. 1411. Оп. 1. д. № 95. 552

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. 1906 г. ст.

373. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. 553

П. Н. Петров. История родов русского дворянства. I т. М. 1991 г. ст. 417-419. 554

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 176. 555

i q v e. gv. 96. 556

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 329. 557

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 48. 558

Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983. p. 228. 559

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 23.

200

560

i q v e. 561

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 90. 562

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 227. 563

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 177. 564

ioane bagrationi. Semoklebuli aRwera saqarTvelosa Sina mcxovrebTa TavadTa da aznaurTa gvarebisa. gam. dial. Tb. 1997 w. gv. 87. 565

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. Д. № 1876. ст. 3. 566

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1906 г. т. XVII (рукопись). ст.

3. РГИА. С-Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 107. 567

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. 1906 г. ст.

174. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. 568

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 234. 569

boris kandelaki. WavWEavaZeTa sagvareulo gerbi. gaz. ~Tbilisi~. 1987 w. 26 Tebervali. 570

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 571

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 178. 572

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 235. 573

Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983. p. 179. 574

sqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 575

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 76. 576

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 240. 577

Там же. ст. 234. 578

Chaffanjon A. Le petit Gotha illustre. Paris. 1968. p. 444. 579

Jacques Ferrand. Fammiles princieres de Georgie. Montreuil. 1983. p. 193. 580

i q v e. p. 197. 581

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 45. 582

mixeil vadbolski. saqarTvelos heraldikuri simbolika. gamomc. ~xelovneba~. Tb. 1980 w. gv. 96, nax. 179. 583

saqarTvelos istoriis s. janaSias saxelobis saxelmwifo muzeumi. gliptikis fondi. oskar getlingis arqivi. gliptikuri koleqciis albomi. 584

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 74. 585

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1836 г. т. X. ст. 119. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 100. 586

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. III т. ст. 366.

1906 г. РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 602. 587

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1836 г. т. X. ст. 119. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 100. 588

А. Б. Лакиер. Русская геральдика. изд. "Книга". М. 1990 г. ст. 331. 589

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. Д. № 603. 1901 г. ст. 16, 10. 590

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1904 г. т. XVII. ст. 1. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 107. 591

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 592

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. Д. № 603. 1901 г. ст. 20. 593

Там же. ст. 3-4. 594

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 23.

201

595

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 155. 596

РГИА. С-Пб. Ф. 1343. Оп. 49. Д. № 519. ст. 6. 597

Там же. ст. 5. 598

Общий гербовник дворянских родов Всероссийской Империи. С-Пб. 1904 г. т. XVII. ст. 2. РГИА. С-

Пб. Ф. 1411. Оп. 1. д. № 107. 599

Описки дворян всероссийской империи имеющих высочайше утвержденные гербы. I т. 1906 г.

РГИА. С-Пб. ф. 1411. оп. 2. д. № 600. 600

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 23. 601

С. Думин, П. Гребельский. Дворянские роды российской империи. изд. Ликоминвест. т. IV. М. 1998

г. ст. 145. 602

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 10, 22, 34. 603

Там же. ст. 22. 604

Там же. ст. 82. 605

В. Цихинский. Кавказский гербовник. Тавадские роды. (Рукопись). Петроград. 1922 г. ст. 24. 606

b. lominaZe. “domenti”. statia. qarTuli sabwoda enciklopedia. t. 3. Tb 1978 w. gv. 614 607

Tornike asaTiani. gerbTmcodneoba qarTul diplomatiasTan mimarTebaSi. qarTuli diplomatiis weliwdeulis damateba. Tsu gamomcemloba. Tb. 1998 w. 608

Ю. В. Арсеньев. Геральдика. Изд. "Терра". М. 2001 г. ст. 210

202

sarCevi I Sesavali 0 II qarTuli gerbTmcodneobis wyaroebi 0 1 qarTuli wyaroebi 0

2 ucxouri wyaroebi 0 III qarTuli gerbebis Seswavlis istoria 0 IV saqarTvelos saxelmwifo gerbi 0 V saqarTvelos samxareo gerbebi 0 VI saqarTvelos saqalaqo gerbebi 0

1 Tbilisi 0 2 quTaisi 0 3 baTumi 0 4 foTi 0 5 gori 0 6 Telavi 0 7 axalcixe 0 8 ozurgeTi 0 9 zaqaTala (War-belaqani) 0 10 siRnaRi 0 11 raWa 0 12 Sorapani 0 13 axalqalaqi 0 14 duSeTi 0 15 TuS-FFfSav-xevsureTi 0 16 samegrelo da redut-kale 0 19 soxumi 0

VII korporaciuli gerbebi saqarTveloSi 0 VIII saqarTvelos titulovani sagvareuloebis gerbebi 0 1 abameliqi 0

2 abaSiZe 0 3 agiaSvili 0 4 avaliSvili 0 5 ambersaZe 0 6 amatuni 0 7 amilaxvari 0 8 amirejibi 0 9 andronikaSvili 0 10 anCabaZe 0 11 arRuTaSvili 0 12 babadiSi 0 13 bagrationi 0 14 bagration-gruzinski 0

203

15 bagration-daviTiSvili 0 16 bagration-imeretinski 0 17 bagration muxraneli 0 18 baraTaSvili 0 19 bebuTaSvili 0 20 begTabegiSvili 0 21 bibiluri 0 22 buWyiaSvili 0 23 gabaSvili 0 24 garsevaniSvili 0 25 gedevaniSvili 0 26 gelovani-dadeSqeliani 0 27 guramiSvili, tusiSvili, xidirbegiSvili 0 28 gurieli 0 29 gurgeniZe 0 30 dadiani 0 31 dadian-mingrelski, Ciqovani 0 32 diasamiZe 0 33 erisTavi aragvisa 0 34 erisTavi guriisa 0 35 erisTavi qsnisa 0 36 vaCnaZe 0 37 veziriSvili 0 38 TavdgiriZe 0 39 TarxniSvili, Tarxan-mouravi, saakaZe 0 40 TaqTaqiSvili 0 41 TumaniSvili 0 42 TurqestaniSvili 0 43 kavkasiZe 0 44 kvinixiZe 0 45 laSqaraSvili 0 46 lioniZe 0 47 loris-meliqiSvili 0 48 lorTqifaniZe 0 49 madaTovi 0 50 manveliSvili 0 51 maqsimeniSvili 0 52 maRalaSvili 0 53 mayaSvili 0 54 meliqiSvili 0 55 mirzaSvili, gabriel 0 56 mirzaSvili, ivane 0 57 miqelaZe 0 58 mxeiZe 0 59 nakaSiZe 0

204

60 niJaraZe 0 61 orbeliani 0 62 piradovi 0 63 ratiSvili 0 64 robitaSvili 0 65 rusiSvili 0 66 savarsamiZe 0 67 sidamon-erisTavi 0 68 soloRaSvili 0 69 sumbaTaSvili 0 70 sulTanumiani 0 71 favleniSvili 0 72 fanCuliZe 0 73 falavandiSvili 0 74 yaralaSvili 0 75 yorRanaSvili 0 76 SalikaSvili 0 77 ServaSiZe 0 78 CerqeziSvili 0 79 CiCua 0 80 CijavaZe 0 81 ColoyaSvili 0 82 CxeiZe 0 83 Cxotua, Wyonia 0 84 ciciSvili 0 85 wereTeli 0 86 winamZRvriSvili 0 87 wulukiZe 0 88 WavWavaZe (yvarlis Sto) 0 89 WavWavaZe (winandlis Sto) 0 90 Wyonia 0 91 xerxeuliZe 0 92 ximSiaSvili 0 93 xudobaSevi 0 94 javaxiSvili (rus. _ Jevaxov) 0 95 javaxiSvili (rus. _ dJavaxov) 0 96 jambakur orbeliani 0 97 jafariZe 0 98 jayeli 0

IX daskvna 0 X gamoyenebuli literatura 0