LV

KiRSAL ÇEVf>.E 'f(LLI" 2.~

TATLlSD EKOSISTEMINDE TEKNIK, EKONOMIK VEEKOLOJIK BIR ZARARLi:

ZEBRA MIDYE

Doç.Dr. Alaeddin BOBATi - Dr. Mehmet O. HENGIRMEN2Walter ZAPLET AL 3

ÖZET

Biyolojik fouling, sucul ortamda (deniz, göl, irmak vb.) çesitli amaç-larla kullanilan yapay yapilarin (iskele, köprü kazigi, tekneler, petrol-dogalgaz - su borulari, kanallar vd.) üzerinde tutunarak gelisen hayvansal ve bit-kisel canlilar olarak tanimlanabilir.

Bu canlilar tutunduklari yüzeyde olusturduklari asiri biyokütle ne-deniyle teknelerin hizlarini düsürme, malzemenin çürümesinde ve asin-masinda hizlandirici roloynama, yakit tüketimini arttirma, kafesbalikçiliginda ag gözeneklerini tikayarak sirkülasyonu engelleme ve aglarinagirligini arttirma gibi olumsuz etkilere sahiptirler.

Yumusakçalar, kabuklular, bazi balik ve bitkiler gibi tatli su türleri ise,suyu kaynagindan çekerek kullanan endüstriyel tesisler ile su aritim tesisle-ri, hidroelek1rik, termik ve nükleer santraller, gezi ve ulasim tekneleri ileiçme suyu borulari için ciddi bir tehdit olusturmaktadirlar.

Zebra midye (Drcissena polymorplia PalIas.) tüm dünyada yaygin vezararli olan bu tatli su türlerinden en önemlisidir. Zebra midyeler tutunduk-lari yüzeyde olusturduklari biyokütle ile borularin içini doldurarak su akisiniengelleme, yenime (korozyona) neden olma, su filtrelerini tikama, teknele-rin motor aksamlarina girerek saglikli çalismalarini engelleme, omurgalaratutunarak teknelerin agirligini arttirma ve dengelerini bozma, suculekosistemde dogalolarak bulunan diger canlilarin yasamasini kisitIama gibibirçok soruna yol açarak hem teknik-ekonomik hem de ekoIojik anIamdazarar vermektedirler. Türkiye tatlisulari için dogal bir tür olan bu midye1997 yilinda Atatürk Baraji ve HidroeIektirik Santrali (HES), 2000 yilindaise Birecik ve Karkamis Baraji ve HES'inde asiri üreyerek teknik, ekonomikve ekoIojik zararIara neden olmaya baslamistir..

Bu makale ile tatli su kaynaklari ve bu kaynaklardan su çekerek kulla-nan tesisler için son derece tehlikeli olan zebra midye ve neden oldugu so-runIar tanitilmis, bu türün üIkemizin diger böIgelerinde buIunan su kaynak-Iarinda da çogaImamasi ya da temiz suIara buIasmamasi için dikkat çekiI-meye çalisiImistir.

112

!ABSTRACT

BioIogical fouIing may be defined as the attachment and subsequentgro\vth of a community of usually visibIe animaIs such as bamacies,musseIs, and other pelecypods, bryozoans, hydroids, tunicates, tube worms,etc., and pIants such as seaweeds on artificial submerged structures in theaquatic environment.

In addition to decreasing a vesse!'s speed, bioIogical fouIing alsoincreases its fueI consumption and the weight of navigationaI buoys,interferes with operating equipment and sound devices, clogs water pipingsystems, adverseIy effects heat exchanger :performance, and promotescorrosion of metaI surfaces.

In freshwaters, aquatic species - some invertebrates, crustaceans, fishand pIants - are a serious tlireat to water supplies, industrial processing,transportation and recreation. Theyare significant technical, economical andecological damages to coastal and freshwater environment depending on theextent damage and density of the pest.

Of these aquatic species the zebra mussel (Dreissena polymorpliaPallas.) is widely distributed all over the world. It has been creatingimportant problems in freshwater ecological systems (Le. lakes, dams andrivers) and technical systems of man-made structures (Le. hydro power andnuclear plants, public and municipial water supplies, industrial facilities ands.o.). Much effort has been made to stop this organism from furtherspreading into other extensive system of artificial lakes and canaIs andthereby reaching other drainage basins.

The native species to Turkish freshwaters has caused technical,economical and ecological damages in Euplirates basin especially, and otherriver and lake systems for years. This paper intends to introduce the zebramussel, its potential and harm, as a whole, and to warn the biologists andengineers against this nuisance.

i. Giris

Gerek deniz gerekse tatlisu ekosisteminde insan yapisi araç-gereçlerin(gemi ve tekne omurgalari, pervane ve diger su içi donanimlari, petrol-su-dogal gaz borulari, elektrik kablolari, köprü-iskele kaziklari vb.) yüzeylerin-de tutunarak gelisen bitkisel ve hayvansal organizmalara "Fouling Orga-nizmalar"; bu organizmalarin geliserek tutunduklan yüzey üzerinde olus-turduklari biyolojik bozunmaya da "Fouling Olayi" denilmektedir (WHOI1952; GELDIA Y ve KOCATAS 1998).

113

"

Fouling terimi, sucul (akuatik) ortamdaki yapay yapilar üzerinde geli-sen ve kendine özgü bir ekosisteme sahip olan hayvan ve bitki topluluklarinikayalar, taslar ve diger dogal nesneler üzerinde gelisenlerden ayirt etmekiçin kuIlanilmaktadir (FISCHER v.d. 1984). Bu nedenle fouling, bu olayayol açan organizmalardan daha çok, bu organizmalarin tutunduklari yüzeydeolusturduklari zararla ilgili biyolojik bir olaydir ve "tutunucu" ya da "kirle-tici" anlamina gelmektedir (PINAR 1974 ve 1979).

Fouling olayi geneIlikle algler ve sesil (duragan) hayvanlar tarafindanolusturulmakta ve günümüze kadar foulinge neden olan iki binden fazlahayvan ve bitki türü tanilanmis bulunmaktadir. Bu hayvan ya da bitki türle-rinin ortak özeIlikleri, kendilerini su hareketlerinden kaynaklanan her türlüetkiye karsi koyabilecek biçimde bir zemine baglamalari ve buraya sikicatuturimalaridir. Böylece kütleler halinde birikmekte ve canli bir kütle(biyokütle) olusturmaktadirlar.

Denizel ortamdaki fouIing organizmalar, tutunduklari yüzeyde olus-turduklari asin biyokütle nedeniyle, gemilerin hizlarini düsürme ve dolayi-siyla daha fazla yakit harcamasi; gemi ve tekne omurgalarinin çürütülme-sinde hizlandinci bir roloynama ya da yeni me (korozyona) neden olma gibizararli etkilere sahiptirler. Ayrica, kafes balikçiliginda fouIing organizmala-rin aglara tutunarak hem kafes agirligini artirdiklari hem de ag gözeneklerinitikayarak su sirkülasyonunu engeIledikleri bilinmektedir.

Tatlisu ortamindaki fouling organizmalar, denizel ortamdakilere göre ö-zellikle zararli türlerin çesitliligi yönünden farklilik göstermekte; olusturduklarizarar yönünden ise denize i foulingden daha tehlikeli olabilmektedirler.

Tatlisu ekosistemindeki gerek yerli (dogal) gerekse yabanci (dogal ol-mayan) hayvansal (bazi omurgasizlar, kabuklular, baliklar gibi) ve bitkiselfoulingorganizmalar hidroeletrik santraIlerde (HES), termik ve nükleer sant-raBerin su dolasim sistemlerinde, sulama ve kullanma amaçli su depolari iledagitim tesislerinde, su aritim sistemlerinde, tatlisu çeken ve kuIlananendüstriyel tesislerde ciddi tehlikeler olusturarak teknik ve ekonomik kayip-lara neden olmalarinin yanisira, sucul ortamin ekolojik dengesini de tehditedebilmektedirler. Bu tatlisu fouling organizmalarinin en önemlisi ZebraMidye olup Dreissena polymorpha (PaIlas, 177 1) adiyla bilinmektedir.

1997 yilinda Atatürk Baraji HidroElektrik Santrali'nin (HES) (ETKB, E-IGM 2001), 2000 yilinda ise Birecik HES'in su dolasim bölgelerinde(su almaagzi kapaklari, sogutip.a suyu filtreleri, saft salmastrasi ve drenajinda), barajla-nn su ile temas eden mekanik ve betonarme kisimlarinda ve baraj gölü kiyiIa-nnda fouling organizmalar saptanmis (ZAPLET AL ve HENGIRMEN 2000);

114

sorun olusturan tür Zebra Midye (Dreissena polymorpha PALLAS) olarakkaydedilmistir (BOBAT, HENGIRMEN ve ZAPLETAL 200 la).

Bu makaleyle 1988 yilindan beri Kuzey Amerika'da büyük sorunlaraneden olan zebra midye bir bütün olarak irdelenmis; ülkemizin yerli(dogal)faunasi içinde yer alan bu türün neden oldugu teknik, ekonomik ve ekolojikzararlara deginilerek ileride olusabilecek sorunlara karsi dikkat çekilmesiamaçlanmistir.

2. Dreissena polyniorplia (PaIIas 1771) : Zebra Midye

Bilimsel anlamda Dreissena polymorpha olarak bilinen bu iki kapak-çikli (bivalvia) yumusakça türü, yaygin olarak:kullanilan zebra midye adini,kabuklari üzerindeki siyah-beyaz kusaklardan almaktadir. Bu kusaklar (se-ritler) bazen hiç bulunmamakta, bazen ise oldukça açik ya da koyu sarirenkte olabilmektedir (Sekiii).

Kabuk renkleri bölgeden bölgeye çok degisiklik gösterdigi için bumidyenin tür adi "çok renkli ya da çok görünüslü" anlamina gelen"polymorpha" olarak konulmustur. Örnegin, Seyhan Baraj Gölü ile Sapan-ca Gölü'nden alinan midye örneklerinin rengi siyah ve tonlari; Atatürk veBirecik Baraji 'ndan alinan midye örneklerinin rengi ise açik sari ya da siyah(ALTINAYAR, ERTEM ve AYDOGAN 2001); Egirdir gölündekilerin isekrem renginde oldugu gözlenmistir (GELDIA Y ve BILGIN 1973).

2.1. Zebra Midyenin Sistematikteki Yeri

Zebram midye, hayvanlar evreninin yumusakçalar dali içinde bulunaniki kapakçiklilar (Bivalvia) sinifinin Dreissena familyasi içine girmektedir:

Evren : Hayvanlar (Animalia)

Dal : Yumusakçalar (Mollusca)

Sinif : Iki Kapakçiklilar (Bivalvia)

Altsinif : Heterodonta

Takim

Üstfamilya

Familya:

Cins

Tür

: Veneroida

: Dreissenoidae (Dreissenacea)

Dreissenidae

: Dreissena

: D. polymorpha (Pallas 1771)

115

{,..

2.2. Zebra Midycnin Yayihs Alanlari

Zebra midyenin dogal yayilisinin Hazar Denizi ve Karadeniz oldugu;18. yüzyilin sonlarina dogru tatlisulara girerek uyum sagladigi ve dogal ola-rak Balkanlar, Polonya ve Rusya'da bulundugu belirtilmektedir (ÇAOLAR1952; ELLIS 1962). Bu türün Hazar Denizi ve Ural irmagi'ndaki topluluk- .

lari ilk kez 1769 yilinda Pyotr Simon PALLAS tarafindan tanilanmistir. 18.yüzyilin sonlari ile 19. yüzyilin baslarinda, çok genis alanlarda insa edilenkanallar araciligiyla Avrupa'nin bütün büyük bosaltma kanallarina yayil-mistu. Izleyen yillarda yayilma alani Danimarka, Isveç, Finlandiya, Irlandaile diger tüm Bati Avrupa'yi kapsayacak biçimde genislemistir. Ingiltere'deilk kez 1824 yilinda belirlenmistir (MORTON 1969; ELLI S 1962). Bu ka-dar hizla yayilmasinin nedeninin, son derece yüksek olan üreme ve uyumsaglama yeteneginden kaynaklandigi belirtilmektedir (PAGET 1966;MORTON 1969/3).

Zebra midyeye Kuzey Amerika'da ilk kez 1988 yilinda rastlanmis,ancak midyenin Amerika'ya ilk kez 1986 yilinda girdigi kabul edilmistir.Zebra midyenin büyük topluluklari ise ilk kez Kanada'nin Huron ve ErieGöllerini birbirine baglayan St. Clair Gölünde saptanmistir (HEBERTMUNCASTER ve MACKIE 1989). 1990 yilinda Büyük Göller(Superior,Michigan, Huron, Erie ve Ontario)'in hepsinde görülmüstür (GRIFFITHSvd 1991). 1990 yilini izleyen yillarda Illinois ve Hudson irmaklarina bulas-tigi saptanmis; son zamanlarda ise yayIlisi tüm Amerikan su kaynaklarinikapsayacak biçimde genislemistir (ZMIS 2000).

Zebra midye yurdumuzun pek çok tatlisu gölünde de dogal olarak bu-lunmaktadir (DEMIRSOY 1998). Bu dogal bulunus, yaklasik 600 milyon yilöncesine dayanmaktadir. Paleozoyik'in Kambriyen dönemi basinda, genisligisimdiki Akdeniz kadar olan ve Çin'e kadar uzanan büyük bir okyanus kusa-gi bulunmaktaydi. Ancak Kretase döneminde devamli tektonik olaylar so-nucu bu okyanusun kapsadigi alanda büyük degismeler olmus ve Tersiyerinikinci yarisinda aci-tatli su özelliginde büyük bir iç deniz (Tethys Denizi)meydana gelmistir. Bu deniz günümüzde üç ayri su parçasi (Karadeniz, Ha-zar Denizi ve Aral Gölü) halinde bulunmaktadir. Anadolu'nun olusumu daÜst Kretase dönemine rastlamaktadir. Tersiyerin sonuna dogru tüm Anadoludeniz seviyesinden hemen hemen 1000 metrelik bir yükselis göstermis veaslinda bir aci su türü olan zebra midye Türkiye'nin akarsu ve göllerineTethys Denizi'nin bir kaliti olarak girmistir. Yurdumuzda Çanakkale-Yapi1dak yöresindeki Neojen tabakalari içinde fosil olarak da bulunmustur(BAYKAL 1960).

116

-ri

GELDIA Y ve BILGIN (1973) tarafindan yapilan bir çalismaya göre,Zebra midye'ye Göller Bölgesindeki Egirdir, Kovada, Beysehir ve BurdurGölleri ile Marmara Bölgesindeki Sapanca Gölünde rastlanmistir. Yineayni kaynaga göre bu tür, genellikle çalkantili ve akintili göl ve diger sudepolarinda koloni halinde yasamakta ve bazen su borularini ve kanallaritikayacak kadar fazla çogalmaktadir. Bu türün asiri üreyerek sorunlara ne-den oldugu, geçmiste Kovada II HES'de DSI Isletme ve Bakim DairesiBaskanligi'nca yapilan incelemede de söz konusu edilmistir (DSI 1970).

Son zamanlarda ise zebra midyenin Firat Havzasi'nda asin üremegöstererek Atatürk, Birecik ve Karkamis HES'lerde ve Seyhan irmagi üze-rindeki HES'lerde sorun yarattigi belirlenmistir (BOBAT, HENGIRMEN veZAPLETAL 2001a). :

2.3. Zebra Midyenin Yasam Döngüsü

Zebra midyeler ayri eseylidir ve eseyorani 1:1 olarak kabul edilir. Di-siler genellikle 2 yasinda üremeye baslar. Üreme organlari kis aylarindaolgunlasir. Ilkbahara kadar, kabuk uzunlugu 5-8 mm'yi geçen her midyeolgun üreme organlarina sahip olur. Yumurta ve spermler çogunlukla susicakligi yaklasik 12 °C'a ulasinca suya birakilir ve döllenme su içinde ger-çeklesir. En fazla yumurta ve sperm, su sicakligi 15-17 oC arasinda birakil-maktadir. Çesitli cografik bölgelerde bu sicakliga Nisan, Mayis ya da Hazi-ran ayinda ulasilmaktadir. Birecik HES baraj gölünde yapilan arastirmalar-da, en yogun zebra midye larvasina Haziran ayinda rastlanmistir (BOBAT,HENGIRMEN ve ZAPLETAL 2001b).

Yumurtalargenellikle40-50fl çapindadir. Disiler bir defada 40 000 yu-murta birakabilir ve bir yumurtlama mevsiminde birakilan yumurta sayisi birmilyona ulasabilir. Yumurta ve sperm üretimi hemen hemen ayni zamanda olur(SPRUNG, 1987). Yumurtlama genellikle ilkbahar ve yazin olmak üzere ikidönemde gerçeklesmesine karsin, sicakligi yil boyunca üremeye uygun olansularda, yani sicakligi 12 °C'dan daha yüksek olan sularda, yumurtlamadönemi uzayabilmektedir. Firat Havzasinda zebra midyelerin yumurtlamadönemlerinin yaklasik 8 ay (Nisan-Aralik aylari arasi) sürdügü gözlenmistir(BOBAT, HENGIRMEN ve ZAPLETAL 2001b). Yumurtlama için en uy-gun sicaklik 14-16°C arasidir. Döllenmis yumurtalarin kuluçka süresi(embriyonik dönem) ortam sicakligina bagli olarak 6 ile 20 saat alabilecegigibi 3 ile 5 gün de sürebilmektedir.

117

"/ "

;;/ \ Yumurta ve spennlerin canli kalabilme yetenekleri su sicakligi ile tersorantilidir. Yani 12 °C'da yumurtalar 5 saat, spennler ise 22 saat canli kala-bilmelerine karsin, 24 °C'da yalnizca 2 saat canli kalabilmektedirler. Döl-Ienmeden sonra yumurta mitoz bölünmeyle embriyolojik gelismesine baslar.

Döllenmis yumurtadan çikan larvalar (kurtçuklar) yaklasik 3-5 haftaserbestçe yüzebilmektedirler. Larvalar ergin bireylere dönüsene kadar üçasamadan geçerler: Veliger asama, veliger sonrasi (post-veli ger) asama veyerlesik asama. Her asamanin kendine özgü belirleyici özellikleri bulun-maktadir. Larvalarin ergin midyeye dönüsene kadar geçirdikleri bu asamalar"planktonik dönem" olarak adlandinlir (Sekil 2).

Larvalar yumurtadan çiktiklarinda 60-80 il boyutundadir. Bir-kaç güniçinde larvalar 80-100 il boyutunda serbest yüzen ve silli asama olantrokofor larvasina dönüsürler. Bu asamada beslenme yumurtadan saglanir.Silli beslenme ve yüzme organeli "velum"un hizli gelisimi ile trokofor larvabir veliger lan'a durumunu alir. Veliger asama bir "velumlu larva" asama-sidir ve canlinin tüm plariktonik asamasi için bu terim kullanilir (Sekil 3).

Döllenmeden birkaç gün sonra veliger, kabuk bezinden ilk larval ka-bugu salgilar ve larva yandan 100-120 il çapli D-seklinde görünür. Bu ne-denle bu asamada larvaya D-sekilli ya da düz mentese (straight-hinged) se-killi veliger adi verilir. Bazen, .disa dogru tipik çikintilar olusmasi ile larva120-230 il boyutunda umbonal (çikintili) veliger asamaya geçer. Bu asama"yeliconcha" olarak da adlandirilir ve larvalarin serbest yüzebildigi ve tipikplariktonda bulundugu son asamadir (ACKERMAN vd 1994).

Veliconcha gelistiginde velum yavasça sifonlara dönüsür, ayak uzarve bazi organ sistemleri gelismeye baslar. Velumun kaybolmasi ile larvalaryerlesik asamaya geçmeye hazirdirlar. Ayagin kazanilmasi ile davranis de-gisikligi gözlenir ve pediveliger larva asamasina geçilir. Pediveliger,veliger-sonrasi asamanin baslangicidir. Ayak, yüzey üzerinde sürünrnek veyerlesecek uygun bir yüzey bulmak için oldugu kadar, etrafindaki siller ara-ciligiyla yüzmek için de kullanilir. Bu davranis, tipik veli ger-sonrasi asama-yi gösterir. Bir pediveliger uygun bir yüzey bulunca, tek tek iplikçiklerdenolusmus tutunucu bir saçak (bysus) salgilar ve baskalasim ile larval iki ka-pakçiklidan, ergin bir iki kapakçikliya dönüsür. 2.5 cm kabuk uzunlugunasahip midyeler kendilerini yüzeye baglayan 600 kadar iplikçik (bysus) 0-lusturabilirler (EKROA T vd 1993).

118

Yerlesecek uygun yüzey bulamayan larvalar, tutunmayi ve baskalasi-mi geciktirebilirler. Baskalasim sirasinda temel degisimler velumun kay-bolmasi, solungaçlarin gelismesi ve embriyonik kabugun olusmasidir. Budegisimlerin tamamlanmasi, larvadan genç bir bireye dönüsümü saglar.Genç birey daha sonra cinsel olgunluga erisir ve yumurta ya da sperm bi-rakma ile yasam döngüsü tekrarlanir (ACKERMAN ve CLAUm 1991).

Genç midyeler tutunmak için sert ya da kayalik yüzeyleri tercih eder-ler. Ancak, kendi türünden diger ergin ve büyük midyeler üzerine de tutuna-bilecekleri gibi, ortamda bulunan kerevit ve diger cins midyelere ve sucuibitkiler üzerine de yerlesebilirler. .

Bir yüzeye yerlesen genç bireyler, zaman zaman bu yüzeylerden ayri-larak su kolonuna ya da baska bir yüzeye geçebilir/er. Yasam yerlerindekisu akinti hizi larvalarin tutunmalarini etkil~r. Saniyede 2-2.5 m akinti hizinasahip sularda genç ergin midyelerin yüzeylere tutunmalari güçlesmelctedir.

Zebra midyelerin yasam süreleri 3-5 yil arasinda degismekle beraberbüyük çogunlugu 1.5-2 yasinda ölür. Kabuklari en fazla S cm uzayabilmek-tedir. Erginler yaz aylarinda günde 0.10-0.15 mm'lik ortalama büyüme ileyilda 1.5-2 cm' lik kabuk uzunluguna sahip olabilirler. Ilk yil 1.5 cm'lik ka-buk uzunluguna ulasabilen erginlerin çok azi (% S'den daha azi) ikinci yil 3cm'lik kabuk uzunluguna ulasabilir.

2.4. Zebra Midyenin Yayilma Yollari

Larvalarin yayilisi genellikle akintilar araciligiyla gerçeklesir. Ancak,planktonik asamadaki larvalarin yüzme yetenekleri de kisa arali yer degis-tinnede etkilidir. Zebra midyenin dogal yayilis alanlarindan diger büyükkitalara yayilmasinin, gemilerin sintene (balast) sulari araciligiyla oldugutahmin edilmektedir. Ulastigi yerlerde diger su kayn~ldarina girmesi iseulasim ya da gezinti amaciyla kullanilan teknelere fiiffirinia özelligindenkaynaklanmistir. Zebra midye, serin ve nemli kosullarda.Js'if disinda da gün-lerce canli kalabildigiiçin, kara yoluyla çekicilere takilarak tasinan tekneleraraciligiyla da diger su kaynaklarina bulasabilmektedir.

2.5. Zebra Midyelerin Fizyolojisi

Zebra midyeler oldukça genis yasam toleransina sahiptirler. Uzun sü-reli açliga, kuruluga, yüksek ve düsük sicaklik asiriliklarina ve oldukçafarkli çözünmüs oksijen düzeylerine uyum gösterebilmektedirler. Kalsiyumve pH deger/eri çok degisik olan sularda yasayabilmekte; durgun göl verezervuar/arda oldugu kadar nehir ve boru hatlarinin hizli akintilannda dabüyüyebilmektedirler. Nutrient fazlaligi ya da eksikligi bulunan göllerde

119

/.

120

sogutma sistemlerine alinan su azalmaktadir. Ayrica, suyu süzmek için kul-lanilan filtreleri tikamaktadirlar (Sekil 5).

Özellikle hidroelektrik santrallerin cebri boru, su alma agzi izgara ve

kapaklarinda (Sekil 6), sogutma suyu filtreleri, saft salmastrasi ve drenaj lar-da, tamir kapaklarinda (Sekil 7), barajlarin su ile temas eden mekanik vestatik kisimlarinda biriken midyeler hem kirlilige neden olmakta hem deelektrik üreten birimlerin saglikli çalismasini engellemektedir.

Ulasim, gezinti ya da balikçilik amaciyla tatlisularda kullariilan tek-nelerin omurgalarinda biriken midyeler teknelerin agirligini artirarak hizla-rini düsürmekte ve yakit harcamalarini yükseltmektedirler. Küçük boyutlumidyeler hiz teknelerinin motor aksamlarina tutunarak motoruri isinmasinave sagliksiz çalismasina neden olmaktadirlar. ..

Tatlisulardaki bu midyelerin asiri birikmesi nedeniyle ulasimla ilgili

samaridiralar batabilmektedir. Uzun süre su içinde birakilari balik aglarimidyelerce tahrip edilmektedir. Midyelerin biriktigi iskele ve köprü kazikla-nnda asinma ve çürüme artmaktadir. Sürekli tutunma nedeniyle çelik vebeton yapilarda, asinma sonucu yapisal bozuklular görülebilmektedir.

Kuzey Amerika'da zebra midyelerin yilda yaklasik bes milyar dolarlikbir zarara neden oldugu hesaplanmistir (O'NEILL 1997).

2.7. Zebra Midyelerin Ekolojik Etkileri

Zebra midyeler tutunacak yüzey konusunda fazla seçici olmadiklari i-çin su ortaminda yasayan diger dogal büyük kabuklu midyeler ve kereviderüzerinde de birikmekte ve bu birikim bazen o kadar fazla olmaktadir ki,carililari fizyolojik gereksinimlerini karsilayamayacak duruma düsürebil-mektedirler (Sekil 8). .

Zebra midyeler sudaki asili maddeleri ve besleyici elementleri(nutrienderi) süzerek beslenme ve onlari yalanci atik olarak su dibine(bentik bölgeye) çökeltebilme yetenekleri ile her ne kadar berraklikta birartisa (HEBERT vd 1991; HOLLAND 1993; FAHNENSTIEL vd 1995b) vebulaniklikta bir azalmaya (SKUBINNA vd 1995) neden olsalar da, baliklanda içine alan pelajik canlilarin pelajik ortamdan beslenmelerini zorlastira-bilmektedirler (REEDERS vd 1993; KARATA YEV vd 1997; STRA YERvd 1999). Bu biyolojik çökeitme sonucu sucui ekosistemin tüm peIajik-bentik enerji dengesi degisebilmekte; bu da özellikle sportif ve ticari balik-çilik için olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Ancak berrakligin artipbulanikligin azalmasi ile gün isiginin daha derinlere girmesi sucul bitkilerinartmasina neden olabilecektir. Sucul bitki örtüsünün artmasi ise bazi balik

121

uzun süre canli kalabildikleri gibi, % 0,1-0,2 tuzluluktaki aci sularda darastlariabilmektedir. Agir biçimde kirlenmis sularda bulunmamalanna kar-sin, kirliligi belli düzeye kadar tolere edebilmektedirler. Olumsuz kosullarlakarsilastiklarinda kapakçiklanni kapatmakta ve ortam sicakligina bagli ola-rak iki-üç hafta kapali tutabilmektedirler.

Üreme ve büyüme için esik sicakliklar zebra midye topluluklari ara-sinda oldukça degiskendir. Genel anlamda, üreme için 8-10 oC' lik, larvala-rin çikmasi için 15-17 oC 'lik sicakliklar esik degerler olarak kabul edilebi-lir. Larvalarin gelismesi için en uygun sicaklik 20-22 °C'dir. 31 °C'nin üze-rindeki sicakliklar öldürücü etkiye sahiptir.

Zebra midyenin yasamini sürdürmesi ve gelisebilmesi için kalsiyumönemlibir elementtir. Kabuk gelisimi için en azindan 7-8 mg/I, üreme içinise 12-14 mg/I kalsiyuma gerek duyulur. Kitlesel isgal (istila) için en azin-dan 25-30 mgll kalsiyum gereklidir (SPRUNG 1987). Büyüme ve gelismeiçin en uygun kalsiyum yogunlugu 25-125 mg/I arasinda degismektedir.

Midyenin yasamini sürdürmesinde önemli olan diger çevresel etkenlerpH ve çözünmüs oksijen düzeyidir. Zebra midye pH'i 7,4'ten az ve 8,5'tenfazla olari sularda ender olarak bulunur. Erginlerin canli kalabilmesi içinesik pH degeri 6,5 (McCAULEY ve KOTI 1993), larvalar için 6,9 olarakbulunmustur (MACKIE ve KILGOUR, 1993). Iyi havalanari ve oksijen dü-zeyi 8-10 mg/I olan sular, canlinin gelismesi için uygundur.

Zebra midye suyu süzerek beslenen bir carilidir. Su giris ve çikisivelumun dönüsmesiyle olusan sifonlar araciligiyla yapilir. Iç sifon digerin-den daha genistir ve gida parçaciklarinin seçiminde yardimci olan 80-100dokunaçla(tentakülle) çevrilidir. Su almaya ve solunuma yarar. Dis sifonkonik biçimli, dokunaçsiz ve iç sifona göre sirt kisma daha yakindir (Sekil4). Süzülen suyu ve diger atiklari atmaya yarar. Bir midye günde yaklasik1 litre suyu süzerek içindeki mikroalgler, mikroyumusakçalar, bal'teriler vediger organik maddelerle beslenir (SPRUNG ve ROSE 1988).

2.6. Zebra Mideyierin Teknik ve Ekonomik Etkileri

Zebra midyeler hidroelektrik, termik ve nükleer santrallerin su dolasanbölgelerinde, içme ve kullanma suyu depolari ile su aritma ve dagitma te-sislerinde, tatli su çeken ve kullanan endüstriyel tesislerin borularinda birike-rek hem sistemde tikanmalara hem de olusturdugu asiri biyokütle nedeniylekorozyona neden olmaktadirlar. Midyelerin kümelestigi borularda su akisisinirlaninakta, bunun sonucunda da isi degistiriciler(heat exchangers), yo-gunlastiricilar (condensers), yangin söndürme ekipmani, hava degistirme ve

rtürleri için koruyucu örtü ve üreme bölgesi saglamasi yönünden olumlu ola-rak ele alinabilir (LOWE ve PILLSBURY 1995: STUCKEY ve MOORE1995). Bunun yaninda zebra midyeler ticari açidan önemli baliklar ve bazisu kuslari için zengin protein ve kalsiyum kaynagini olustururlar (MOLLAYvd 1997). Ayrica, biyolojik çökeitme yetenekleri sayesinde zebra midyelerinteknik anlamda kirli sularin temizlenmesi amaciyla inillamlabilecegi ve bu ko-nuda özellikleRusyave Hollandada çalismalaryapildiginibelirtmekgerekir. .

Zebra midyenin baliklar üzerinde olumsuz etkileri henüz tam olarakortaya çikarilamamistir. Ancak bunun için daha fazla zaman ve gözlemegerek duyulabilecegi de düsünülebilir.

Zebra midye insanlar tarafindan besin maddesi olarak tüketilemedigigibi su kuslari, baliklar ve yabanil yasamin diger türlerinde ve bazen de in-sanlarda hastaliklara neden olan parazitlerin tasiyicisidir.

3. Sonuç ve Öneriler.

Onlarca yildan beri insanoglu tüm dogal kaynaklari kendi amaçlaridogrultusunda kullanmaya ve bu arada yasamsal önemdeki kaynaklardanbiri olan su gizilgücünden de gerek teknik gerekse ekonomik anlamda ya-rarlanmaya devam etmektedir. Barajlar, hidroelektrik santraller, kanallar,borular, su rezervleri araciligiyla bu yararlanma gerçeklestirilirken ister is-temez akarsu ve göllerin dogal ekosistemleri de, su kaynaklarinin nitelik veniceligi de olumsuz etkilenmektedir.

Sucul ekosisteme yapilan müdahaleler ile dogal balik türlerinin en a-zindan %20'sinin soyu tükenmis olmasinin yanisira, bir o kadari da tehlikealtinda bulunmaktadir. Bu müdahaleler sonucu ortaya çikan bozunmalarinen yeni ve güzel örneklerden biri de zebra midyenin asiri üremesidir.

1997 yilinda Atatürk Baraji ve HES'nde, 2000 yilinda ise Birecik veKarkamis Baraji ve HES'nde görülen zebra midye, ilk bakista 1997yilindaAtatürk Baraj Gölü'nde yapilan uluslararasi su sporlari faaliyetleri sirasindayurtdisindan gelen teknelerin tasidigi bir sorun olarak algilanmistir. Ancakdaha sonra, zebra midyenin yurdumuzun dogal midye türlerinden oldugu veönceleri bir akarsu sistemi olan Firat'in bu özelligini yitirerek bir durgun susistemi (göller sistemi)'ne dönüsmesinin sonucu olarak asiri üredigi sap-tanmistir. Firat Havzasinda dogalolarak bulunan ve zarar sinirinin altindaüremekte olan midyeler, degisen ekolojik kosullarla ürernek için daha uygunortami (sicaklik, pH, kalsiyum, besin, tutunacak yüzey vb.) bularak asirisekilde çogalmaktadirlar. Ayrica evsel atiklarin Atatürk Baraj gölüne

akitilmasi da sucu i ortamdaki fosfat içerigini arttirmakta ve bu da midyeler

için besleyici roloynamaktadir.

Zebra midye, kontrol altina alinmasi çok zor olan bir yumusakça türü-dür. Bir çok mücadele yöntemi bulunmasina karsin kesin ve geçerli tek biryöntem henüz bulunamamistir. Klor, ozon gibi kimyasal ilaçlar seçici etkiliolmadiklari için sucul ekosistemdeki diger canlilara da zarar vermektedirler.Midyeleri kazima, elle ya da basinçli su ile uzaklastirma gibi mekanik yön-temler kesin bir çözüm olamamakta ve çok sik tekrarlanma zorunlulugubulunmaktadir. Midye ile beslenen balik, kerevit ya da ördek türleri kulla-nilarak yapilan biyolojik mücadele hem tüm midye topluluguna karsi etkigösterememekte hem de degisik yerlerdeki sular için midyeyle beslenentürleri yetistirme zorlugu sorun çikarmaktadir. Bu nedenlerle zebra midyeile savasirnda bütünlesik (entegre) yöntemi et tercih edilmekte ve midyetoplulugu zarar düzeyinin altinda tutulmaya çalisilmaktadir. Ayrica son yil-larda suyun geçtigi borularda "Çok Düsük Frekansli Elektromagnetizm"uygulamalari gibi çevre dostu yöntemlerle midyelere karsi mücadele edil-meye çalisilmaktadir.

Ülkemiz açisindan zebra midye sorunu yeni sayilabilecegi ve simdilikyalnizca Firat irmagi üzerindeki HES'lerde sorun yarattigi için pek bilin-memekte ve fazla önemsenmemektedir. Karakaya, Atatürk, Birecik ve

Karkamis HES' lerinde midyelerle mücadele yalnizca mekanik yolla sürdü-rülmektedir.

Ancak, zebra midyenin yakin gelecekte diger bölgelerdeki irmak, ba-raj ve göllere bulasma ya da ekolojik dengesi bozulmus sucul sistemlerdeasiri üreme olasiligi yüksek bulunmaktadir. Bu nedenle, en kisa zamanda buzararli tür1e ilgili cografik bilgi sistemi kurulmali ve asiri üreme potansiyeliolan bölgelerde bir an önce gereken önlemler alinmalidir.

***

122 123

F"f//,.

KAYNAKLAR

ACKERMAN, J.D., CLAUDI, R. 1991. The life history of the zebramussel : Overwintering juveniles and post-settlement movements, J.Sheiifish Res. 1i. 2] 7.

ALTINAYAR, G., ERTEM, B., AYDOGAN, F. 2001. HidroelektrikSantrallarda ve Su Antma Tesislerinde Sorun Yaratan Zebra Midye(Dreissena polymorpha(Pallas, 1771)]'nin Yasami ve Savasimi, Yayinian-mamis Notlar, 6 sayfa.

BAYKAL,F. 1960.Paleontoloji,OmurgaslZFosiller, I.Ü. Yayinla-n, Sayi:872, IstanbuL.

BOBAT, A., HENGIRMEN, M.O., ZAPLETAL, W. 2001a, ZebraMussel Research Project in Birecik HPP, First Progress Report, 19sayfa.

BOBAT, A., HENGIRMEN, M.O., ZAPLETAL, W. 2001b. ZebraMusselResearch Project in Birecik HPP, Second Progress Report, 18sayfa.

ÇAGLAR, M. 1952. OmurgaslZ Hayvanlar, Anatomi ve Sistematik,2.Kisim, tÜ. Yayinlan Sayi:722.

DEMIRSOY, A. 1998. Yasamin Temel Kuraiiari, Omurgasizlar,Cilt II. Kisim I, 2. Baski, Meteksan A.s. Ankara.

DSI 1970.Kovada HES'de Midye Sorunu ve Su Meralarinin Mid-ye Üremesinden ve Korozyondan Korunmasi Ile Ilgili Olarak YapilanElektrosimik Tecrübelerin Neticeleri, DsI Isletme ve Bakim DaI. Bas-kanligi, Ziraat Fen Heyeti Müd., Ankara.

EKROAT, L.E., MASTELLAR, E.C., SCHAFFER, 1.C., STEELE,L.M. 1993. The byssus of the zebra mussel (Dreissena polymorpha):Morphology, byssal thread fOffi1ationand attachrnent, In: Zebra Mussels :Biology, Impacts and Control (NALEPA, T.F. and SCHLOESSER, D.W.eds.) Lewis Publ., 239-263.

ELLIS, A.E. 1962.British Fresh Water Bivalve MoUuses,with keysand notes for the identificationof the species,EpsomCollege,London.

ETKB(Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanligi), Enerji Isleri Genel Mü-dürlügü 2001. 21 Subat 2001 tarih ve B.15.0:E.G.M.0.003.01l680-1A-915sayili yazi ve yaziya ek bilgi notu.

124 . i

i

FAHNENSTIEL, G.L., BRlDGEMAN, T.B., LANG, G.A.,McCORMICK, MJ., NALEP A, T.F. 1995b. Phytoplankton productivity inSaginaw Bay, Lake Huron: Effects of zebra mussel(Dreissena polymorpha),colonization, J. Great Lakes Res. 21,465-475.

FISCHER, E.C., CASTELLI, VJ., RODGERS, S.D., BLEILE, H.R.,TAYLOR, D.W. 1984. Technology for control of marine biofouling-Areview, In: Marine Biodeterioration : An Interdisciplinary Study(editedby J.D.COSTLOW and R.C.TIPPER), Naval InsI. Press, Annapolis,Maryland, 261-300.

GELDIA Y, R., KOCATAS, A. 1998. Deniz Biyolojisine Giris, 3.Baski, Ege Üniv. Fen Fak. Kitaplar Serisi No:},l, E.Ü. Basimevi, Izmir.

GELDIAY, R., BILGIN, F. 1973. Bati Anadolunun Bazi Tatli Sula-rinda Yasayan Bir Bivalv Türü "Dreisserzapolymorpha(Pallas)" Hakkin-da, Ege Üniv. Fen Fak. Ilmi Raporlar Serisi No:158, 10 sayfa.

GRlFFITHS, R.W., SCHLOESSER, D.W., LEACH, J.H. KOVA-LAK, W.P. 1991. Distribution and dispersal of the zebra mussel(Dreissenapolymorpha) in the Great Lakes Region, Can. J. Fish. Aquat. Sci. 48,1381-1388.

HEBERT, P.D.N., WILSON, C.C. MURDOCH, M.H. LAZAR, R.1991. Demography and ecological impacts of the invading molluscDreisserza polymorpha, Can. J. Zool. 69,405-409.

HEBERT, P.D.N., MUNCASTER, B.W., MACKIE, G.L. 1989.Ecological and genetic studies on Dreisserza polymorpha(Pallas) : A newmoluusc in the Great Lakes, Can. J. Fish. Aquat. ScI. 46, 1587 -1591.

KARATAYEV, A.Y., BURLAKOVA, L.E., PADILLA, D.K. 1997.The effeets of Dreisserza polymorpha(Pallas) invasion on aquatic comunitiesin eastem Europe, J.sheiifish Res. 16, 187-203.

LOWE, R.L., PILLSBURY, R.W. 1995. Shifts in benthic algaleommunity structure and funetion following the appearanee of zebramussel(Dreissena polymorpha) in Saginaw Bay, Lake Huron, J. GreatLakes Res. 21, 558-566.

MACKIE, Gol., KILGOUR, B.W. 1993. Effieaey and role alum inremoval of zebra mussel veliger larvae from raw water supplies, Third Int.Zebra Mussel Conference, Agenda and ABSTRACTs, Toronto, Canada.

125

ir '.

O'NEILL C.A. Jr. 1997.Economic impact ofzebra musses- Results ofthe 1995 National Zebra Mussel Information Clearinghouse Study, GreatLakes Res. Rev. 3, 35-44.

PAGET, E.O. 1966. Über eInIge Muscheln unserer Alpen,Sonderdruck aus dem Jahrbuch of AnImal EcoL.Vol:5,No:1.

PiNAR, E. 1974. Türkiye'nin Bazi Limanlarmda .Fouling.,Boring0. I'oimizmalarve Antifouling-Antiboring Boyalarin Bunlar ÜzerindekiEtkisi, Ege Üniv. Fen Fak. Ilmi Raporlar Serisi No:170, Izmir.

PiNAR, E. 1979. Türkiye Limanlarinda Fouling ve Boring Orga-nizmatar, Antifouling ve Antiboring Boyalarin Bu Organizmalar Üze-rine Etkinligi, Dz. K.K. Hidrografi Yayinlari, Çubuklu-Istanbul.'

STRA YER, D.L., CARACO, N.F., COLE, J.1., FINDLA Y, S., PACE,M.L. 1999. Transformation of freshwater ecosystems by bivalves,Bioscienee 49,19-27.

STUCKEY, R.L., MOORE, D.L. 1995. Return and increase inabundance of aquatic flowering plants in Putin-Bay Harbor, Lake Erie,Ohio, Ohio J. SeL 95, 261-266.

WHOI(Woods Hole Oceanography Ins.) 1952. Marine Fouling andlts Prevention, Prepared for Bureau of Ships, Navy Dept. By WHOI,Mass., US Naval Inst., Annapolis, Maryland.

ZAPLETAL, W., HENGiRMEN, M.O. 2000. Midyeler ve Ünite So-

gutma Sisteminin Tikanmasi, Mussels in the Reservoirs of Atatürk and Bi-recik, VBOC'nin yazisi ve Teknik Notu.

ZMIS 2000. Zebra Mussel Information System, Dept. Of Army

Engineer Research Center, Corps. Of engineers, Environmental Lab.,Waterways Experiment Station, Vicksbury, MI.

***

McCAULEY, R.W., KOTI, E. 1993. Lethal effects of hydrogen ionon adult zebra mussels, Dreissena polymorpha, in relation to calciumconcentration of the surrounding water, Third Int. Zebra MusselConference, Agenda and ABSTRACTs, Toronto, Canada.

MOLLOY, D.P., KARATAYEV, A.Y., BURLAKOVA, L.E., KU-RANDiNA, D.P., LARUELLE, F. 1997. Natural enemies of zebra mussels:Predators, parasites and ecological competitors, Rev. Fisheries Sci. 5,27-97.,

MORTON, B. 1969. Studi~s on the biology of Dreissena polymorphaPalL. 1. General anatomy and morphology, Proc. MaL. Soc. 38,301-320.

MORTON, B. 1969/3. Studies on the biology of Dreissenapolymorpha Pall. III. Population dynamics, Proc. MaL. Soc. London 38,471-482.

REEDERS, H.H., BIl DE VAATE, A., NOORDHUIS, R. 1993.Potential of the zebra mussel (Dreissena polymorpha) for water qualitymanagement, In: Zebra mussels. Biology, impacts and eontrol(NALEPA,T.F. and SCHLOESSER, D.W. eds.) Lewis Publ. Ann Arbor, 439-451.

SKUBINNA, J.P., COON, T.G., BATTERS, T.R. 1995. Increasedabundance and depth of submerged macrophytes in response to decreasedturbidity in Saginaw Bay, Lake Huron, J. Great Lakes Res. 21,476-478.

SPRUNG, M. 1987. Ecological requirements of develaping Dreissenapolymorpha eggs, Areh. Hydrobiol. Suppl. 79, 69-86.

, SPRUN.G,.M., ROSE, V. 1988. Influence of food size and foodquality on the feedin'gof the mussel Dreissena polymorpha, Oecologia 77,526-532.

126 127

Sekiller

Sekil 1. Zebra Midyenin Genel Görünümü A. Degisik Renkteki MidyelerB. Birecik HES'ten Alinan Bir Zebra Midye

Sekil 2. Zebra Midyenin Yasam Döngüsü (ZMIS, 2000)

if

Sekil 3. Zebra Midyenin Velumlu Larva Asamasi

i

Sekiller

Sekil 4. Zebra Midyenin Sifonlan ve Ayagi

Sekil 5. Filtrelerin Zebra Midyelerce Tikanmasi: A. 100 Mikronluk Filtrenin Bir Zebra Midye Larvasinca Yikanmasi (x90);B. Filtrelerdeki Tikanmanin Genel Görünümü.

Sekil 6. Birecik HES'in Çesitli Kisimlarindaki Midye Birikimi A. Cebri Boroda B.Su Alma Agzi Izgaralarinda

Sekiller

Sekil 7. Birecik HES'in Tamir Kapaklannda (C-D) Zebra Midye Birikimi

Sekil 8.Yerli Büyük Midyeler (A) ve Kerevi! Üzerinde (B) Zebra Midye Birikimi