Tiirk Nörosiriirji Dergisi, 2006, Git: 16, Sayi: 2, 138-141

Dr. Fazil Halit, Nörosirürji veBirinci Dünya SavasindaErzurum

Dr. Fazil Halit, Neurosurgery, andErzurum in the First World War

ÖZ

Bir hatiradan yola çikilarak, Birinci Dünya Savasi sirasinda Dogu Cephesi'ndeyasanan bir olayanlatilmaktadir. Anlasildigi üzere, Üçüncü Ordu'nun ErzurumAskeri Hastaneleri Cerrahi Uzmani Dr. Fazil Halit Bey, basindan atesli silah ileyaralanan bir süvari subayina cerrahi girisimde bulunmustur.

Mekteb-i Tibbiye-i Sahane'nin Hariciye Muallimi Cemil Topuzlu Pasa'nin eskimuavini olan Fazil Halit Bey Erzurum ve civarinda, genel cerrahi baglamindailk modern nörotravma ameliyatlarini yapmis olabilir.

ANAHTAR SÖZCÜKLER: Nörosirürji, Tarih, Erzurum, Cemil Topuzlu, FazilHalit Tipi

ABSTRACT

An event that occurred in the Eastem Front during the First World War ispresented based upon a memory. As far as we understand, Dr Fazil Halit, thegeneral surgeon of Erzurum Military Hospitals of the Third Army, operated onan officer of cavalry with cramal gunshot injury.

As being the former associate of Cemi] Topuzlu Pasha, Professor of Surgery atthe Royal Faculty of Medicine, Dr Fazil Halit probably performed first modernneurotraumatologic procedures in the contex of general surgery in Erzurumarea

KEY WORDS: Neurosurgery, History, Erzurum, Cemil Topuzlu, Fazil Halit Tipi

138

Tufan HICDÖNMEZ'

Yusuf TÜZÜN2

1 Trakya Üniversitesi Tip FakültesiNörasirürji Anabilim Dali, Edirne

2 Atatürk Üniversitesi Tip FakültesiNörasirürji Anabilim Dali, Erzurum

Gelis Tarihi: 12.12.2005Kabul Tarihi: 08.03.2006

Yazisma adresi:Tufan HlçDÖNMEZTrakya Üniversitesi Tip FakültesiNörasirürji Anabilim Dali22030 EdirneGSM: 05422538103Faks: 02842141919

Resim 1: Hatirayi nakledenkisi olan Trabzon eskimilletvekili Süleyman FehmiKalayeioglu (1891-1993).

Türk Nörosirürji Dergisi, 2006, Cilt: 16, Sayi: 2,138-141

Birinci Dünya Savasidönemi, yasamlarini veemeklerini devlete

hizmet için ortayakoyan çogunluklaisimsiz kahramanlarin

yazilmamis hatiralariile doludur. Bu sayisizhatiralardan birisini

gün isigina çikarip,kahramanlarini tanitmak ve bir döneme

nörosirürji baglamindaisik tutmayi amaçladik.Bu hatira, SüleymanFehmi Kalaycioglu

tarafindan yazarin (TH) o dönemde nörosirürjiuzmanlik ögrencisi olmasi nedeni ile 1988 yilinda birsohbet sirasinda anlatilmistir:

" Harb-i Umumi'de ben askerdim. Erzurum'da

hastanede kaliyordum. Fenni tecrübem oldugu içineczanede vazife yapiyordum. Günde yüz - yüz ellikisi ölüyordu. Bir gün bir süvari binbasisi getirdiler.

Basinin burasindan vurulmustu. Beyni -böyle,böyle- atiyordu. Beyni ilk defa orada gördüm.Askeri doktor, heyet-i sihhiye reisi Fazil Bey buzat'i ameliyat etti. Fazil Bey operatördiL Sertabipidi. Bu zat yasadi. Bir süre sonra orada çiban olduve öldü. Bu, aklima gelince hala üzüiüriim."

Hatirayi anlatan Süleyman Fehmi Kalaycioglu 13Agustos 1891 yilinda Trabzon'da dogdu. EvliyaEfendi'nin ogludur. Ilk ve orta ögreniminiTrabzon'da tamamladi. Istanbul Halkali Yüksek

Ziraat Okulu'ndan 1914 yilinda mezun oldu. Okulubitirdigi yil çikan Birinci Dünya Savasi'nda askerealinarak Erzincan Yedek Subay Okulu'na gönderildi.Erzurum'da askerligini tamamlayarak 1917Nisan'inda terhis edildi. Hizmet ve gayretleri nedeniile Harp Madalyasi verildi. Temmuz 1917 de SivasZiraat Mektebi müdür muavinligi ve Aralik 1919 damüdürlügüne atandi. Bu dönemde görevli olduguSivas'ta Kongre sirasinda Mustafa Kemal'i agirladi.1928 yilinda Münih Teknik Yüksekokulu'nda ziraatögrenimine devam etti. 1950 yilinda Demokrat PartiTrabzon Milletvekili seçilerek Türkiye Büyük MilletMeclis'inde görev yapti. Kalaycioglu 29 Aralik 1993yilinda Ankara'da vefat etti. Ölümünden sonra 1998yilinda egitimciligi, Ziraat Isleri Genel Müdürlügü,Tarim Bakanligi Müstesarligi, Danistay Üye ligi veMilletvekili olarak tarima yaptigi üstün hizmetler

Hiçdönmez: Dr. Fazi/ Ha/it

nedeni ile Tarim Bakanligi tarafindan Türk tariminaemegi geçen kisilerden biri olarak hizmet ödülüalmistir (Resim 1). (Bkz. Dipnot 1)

Fazil Halit Bey Istanbul'da dogdu. Gülhane'dekiAskeri Mekteb-i Tibbiye-i Sahane'den hicri 1317(1901) yilinda kolagasi rütbesi ve 1317-24 sicilnumarasi ile mezun oldugu anlasilmakta, Mirat-iMekteb-i Tibbiye kaydinda, 1317 mezunlari arasinda24. sirada Fazil Ahmet Efendi "Kolagasi, TipFakültesi Seririyat-i Hariciye Birinci Sefi" olarak adigeçmektedir (5,6,7,9). (Bkz. Dipnot 2)

Fazil Halit Mekteb-i Tibbiye-i Sahane'deSeririyat-i Hariciye Muallimi ünlü cerrah CemilPasa'nin asistanligini ve muavinligini yapmistir(7,9,10). Birinci Dünya Savasi sirasinda Dr. FazilHalit Bey binbasi rütbesi ile 1914 yilinda DoguCephesi'ne tayin edilerek Erzurum'da bulunan 3.Ordu'nun Merkez Müstahkem Mevki Hastanesine

bagli askeri hastaneler grubunda operatör (genelcerrahi uzmani), heyet-i sihhiye reisi (saglik kurulubaskani) ve sertabip (bashekim) görevlerindebulunmustur (7).

Savastan sonra 1921-1922 yillarinda yarbayrütbesi ile Diyarbakir Asker Hastanesi genel cerrahiuzmani, 1922 yilinda Adana Asker HastanesiBastabibi, 1924-1925 yillari arasi IstanbulGümüssuyu Asker Hastanesi genel cerrahi uzmani(Resim 2) ve 1926 yilinda Amasya Asker HastanesiBastabibi olarak görev yaptigi ögrenilmistir (5,6,8).Soyadi kanunu ile Tipi soyadini aldigi anlasilan Dr.Yb. Fazil Halit Tipi'in daha sonraki yasamikonusunda bilgi edinilememistir. (Bkz. Dipnot 2)

Fazil Halit Bey'in göreve basladigi Birinci DünyaSavasi seferberligi günlerinde Erzurum ülkenin enkalabalik hastane sehri haline gelmis bulunmaktadir.Erzurum Merkez Mevki Hastanesi 500, Lise 200,Protestan Mektebi 100, Protestan Zükür Erkek Okulu

200, Guranidis binasi 100, Süvari Kislasi 400,

Tarazyan Efendi Konagi 60 yatak kapasitesi ileErzurum ve çevresindeki asker hastaneleri grubunuolusturmaktadir (7) (Sekil 3). Savasin siddetlendigiaylar içinde, bu hastaneler grubuna SanasaryanHastanesi, Intan Hastaliklari Hastanesi, Erzurum

Fransiz Hastanesi, Dragoryan, Morkof veFirdevsoglu Kislalari da katilarak hastaneler grubuhem sayica, hem de yatak kapasitesi olarakartirilmistir (7) Bu dönemde, Erzurum Asker

Hastanesi Bashekimi olarak Binbasi Irfan Necip(1317-46) görev yapmaktadir. Binbasi Fazil Halit

139

Türk Nörosiriirji Dergisi, 2006, Cilt: 16, Sayi: 2,138-141

Resim 2: Dr. FazilHalit Tipi (ön sirasoldan birinci)1930'lu yillardaIstanbul GümüssuyuAsker Hastanesi'nde(Özbay K: TürkAsker HekimligiTarihi ve AskerHastaneleri, 1981)

Resim 3: Yirminciyüzyilin basindaErzurum'da hastaneve okulalarakkullanildigi bilinen,Mahallebasibölgesindekibinalardan biri.

(1317-24),Yüzbasi Ahmet Ihsan (Özgen) (1327-71),Yüzbasi Hayri (Nisantasi) (1327-1),Yüzbasi HasanFehmi (1326-27) ve 3. Ordu Cerrahi MüsaviriOperatör Yüzbasi Haydar (1324-9)16 Subat 1916daRus isgaline kadar, bagliliklari Erzurum Merkezolmak üzere degisik hastane gruplarina cerraholarak tayin edilmislerdir (7).Erzurum Rus isgalineugradiginda, nakledilmesi imkansiz bulunan 300kadar yarali ve hasta, beraberlerinde bir hekim, birinzibat subayi, bir imam ve 25 sihhiye eri ile merkezhastanesinde birakilmak zorunda kalinmistir (7).Özbay'in Türk Asker Hekimligi Tarihi ve AskerHastaneleri kitabindan ögrendigimize göre,"Operatör Cemil Pasa'nin Muavini Operatör FazdHalit, Agir Yaralilar Hastanesi'ne tayin edilmistir".Savasa, tifüz salginina ve diger zorluklara ragmen,bilimsel çalismalardan da geri kalmadiklari, aynizamanda Merkez Hastanesinde yapilan tibbitoplantilar ile baslarinda Dr. Miralay Tevfik SalimBeyolmak üzere, Fazil Halit ve arkadaslarinin harpcerrahisinde hekimler birer isik kaynagi olduklariayni kaynakta belirtilmistir (7).

Hatirayi birinci agizdan nakleden SayinSüleyman F. Kalaycioglu'nun gözlemledigi üzere,genel cerrahi uzmani Dr. Binbasi Fazil Halit Bey,bashekim ve saglik kurulu baskani oldugu askerihastanede, atesli silah yaralanmasi sonrasi parçaliaçik kranyum kirigi ve beyin laserasyonu ile agir

140

Hiçdömnez: Dr. Fazil Halit

yarali olarak hastaneye getirilen bir süvari subayiniameliyat etmistir. Dr. Fazil Bey'in bu hastadakraniyektomi, lasere beyin dokularinin, muhtemelyabanci cisim ve kemik parçalarinin debridmani,mümkün oldugunca primer dura tamiri ve saçliderinin kapatilmasi islemlerini gerçeklestirmisoldugu düsünülebilir. Süleyman F.Kalaycioglu'nun,o dönemi anlatirken ayrica aktarmis olduklarindan,hastanede Almanya'dan gönderilmis olan tibbimalzeme (ameliyat malzemeleri, antiseptiksolüsyonlar, litrelik siseler içinde çesitli intravenözserumlar ve Bayer firmasinin bazi ilaçlari)bulundugunu bilmekteyiz. Oldukça basarili geçtigidüsünülen cerrahi girisimden sonra günlerceyasadigi anlasilan hasta, daha sonra Kalaycioglu'nun"çiban" olarak naklettigi intrakranial ampiyemve / veya abse nedeni ile kaybedilmistir. Eger,antibiyotik tedavisi o dönemde mümkün olsaydi,kuskusuz ki bu basarili cerrahi girisimin sonrasindabu hazin sonuç yasanmayacakti.

Istanbul'da Mekteb-i Tibbiye-i Sahane'ninHariciye Muallimi Cemil Pasa (sonradan Prof. Dr.Cemil Topuzlu) Türkiye'de modem cerrahinin enönemli kurucularindan birisidir (1,2,3,4). CemilPasa'nin, genel cerrahi girisimlerin yani sira birçoknörosirürjikal girisimi de uygulamis oldugubilinmektedir. Bu girisimler kafa travmalari,intrakranial abse, eksploratif trepanasyon ve beyintümörlerine iliskindir (3,4). Mekteb-i Tibbiye-iSahane'de Cemil Pasa'nin asistanligini vemuavinligini yapmis olmasindan yola çikarak, Dr.Fazil Halit'in gerek cerrahi ihtisasi sirasinda, gereksonrasinda Cemil Pasa'dan nörosirürjikal girisimlerile ilgili önemli bir deneyim kazanmis olabileceginidüsünebiliriz (7,10). Cemil Pasa, özellikle TeselyaMuharebesi olarak bilinen 1897 Türk-Yunan savasisirasinda elde etmis oldugunu bildigimiznörosirürjikal travma deneyimini asistan vemuavinlerine aktarmis olmalidir.

Hazin bir savas hatirasindan ögrendigimiz üzere,Dr. Binbasi Fazil Halit Bey, hocasi Cemil Pasa'danedindigi nörotravmatoloji bilgi ve deneyiminiErzurum'da savas sartlari altinda uygulamaimkanini bulmustur. Hatiranin geçtigi dönem gözönüne alindiginda, bu ameliyatlarinin, muhtemelen,Erzurum ve çevresinde modern anlamda uygulanangenel cerrahi baglaminda ilk nörosirürjikal girisimlerolduklari düsünülebilir.

Türk Nörosirürji Dergisi, 2006, Git: 16, Sayi: 2,138-141

Dipnot 1: Süleyman Fehmi KalayclOglu'na aitözgeçmis bilgileri merhumun kizi Ankara eskiMilletvekili Sayin Göksel KalayclOglu'ndanalinmistir.Dipnot 2: Dr. Fazil Halit Bey'in dogum ve ölümtarihleri ögrenilememistir. Mirat-i Mektebi Tibbiyekaydinda hicri 1307 de 24. sirada mezun oldugugörülmüs, ancak adi Kolagasi Fazil Ahmet olarakyazilmistir. Oysa, Gen. Özbay'in Türk AskerHekimligi Tarihi ve Asker Hastaneleri adli kitabindaFazil Halit 1307-24 olarak kayitlidir. Yaptigimizarastirmada, Eczaci Nail Halit Tipi'nin 3. MintikaEtibba Odasi 1923 yili seçimlerinde adinarastlanmistir. (http://www.ttb.org.tr/ttb_tarihi/giris.html). Bu kisi Fazil Bey'in kardesi olarak alinirise, baba adlarinin dogrudan Halit oldugu ve Dr.Fazil Halit Bey ifadesi dogrulaninaktadir.

Tesekkür: Degerli yorumlari ve yardimlari içinT.ü. Deontoloji ve Tip Tarihi Anabilim Dali ögretimÜyeleri Sayin Yrd. Doç. Dr. Ratip KazanClgil'e, Ög.Gör. Sayin Nilüfer Gökçe'ye, GATA Tip TarihiUzmani Sayin Doç Dr. Adnan Ataç'a, babasi ile ilgilibilgileri saglayan Sayin Göksel KalayclOglu'na veresimlerin islenmesinde emegi geçen T.Ü.Kütüphanesi Dokümantasyon Merkezi Sefi SayinSavas Besirik'e tesekkürlerimizi arz ederiz.

Hiçdönmez: Dr. Fazil Halit

KAYNAKLAR

1. Ataç A: Gülhane Askeri Tip Akademisi'nin Kurulusu. Ankara:Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, 1996: 111

2. Erbengi A: Dünyada ve ülkemizde nörosirürjinin gelisimi.Temel Nörosirürji Cilt 1, Aksoy K (ed.) Ankara: Bulus Tasarimve Matbaaeilik, 2005: 3-32

3. Naderi S: Cemi! Pasha (1866-1958) and his involvement inNeurosurgery. Norol Bil D 19: 4, 2002(http://www.med.ege.edu.tr/norolbiI/2002/NBD20802.ht)

4. Naderi S, Erbengi A: History of neurosurgery andneurosurgieal applieations in Turkey. Surg Neurol 64 (Suppl2): 115-122,2005

5. Özbay K: Türk Asker Hekimligi Tarihi ve Asker HastaneleriCilt 3. Istanbul: Yörük Basimevi, 1981: 66

6. Özbay K: Türk Asker Hekimligi Tarihi ve Asker HastaneleriCilt 3. Istanbul: Yörük Basimevi, 1981: 259

7. Özbay K: Türk Asker Hekimligi Tarihi ve Asker HastaneleriCilt 3. Istanbul: Yörük Basimevi, 1981: 316-365

8. Özbay K: Türk Asker Hekimligi Tarihi ve Asker HastaneleriCilt 3. Istanbul: Yörük Basimevi, 1981: 410-457

9. Er T: Tip Fakültesi Tarihçesi (Mirat-i Mekteb-i Tibbiye).Kazaneigil A (ed.) Istanbul: Özel Yayinlar, 1991: 66

10. Topuzlu c: Istibdat-Mesrutiyet-Curnhuriyet Devirlerinde 80yillik hatiralarim. Hatemi H, Kazaneigi! A (ed.) Istanbul: ArinaKitabevi, 1994: 235

141