nino ruxaia-mosemrvdlisvili eqsportis mastimulirebeli...
TRANSCRIPT
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti
ekonomikisa da biznesis fakulteti
xelnaweris uflebiT
nino ruxaia-mosemRvdliSvili
eqsportis mastimulirebeli agraruli politika
saqarTveloSi
ekonomikis doqtoris akademiuri xarisxis mosapoveblad wardgenili
disertaciis
avtoreferati
Tbilisi
2015
naSromi Sesrulebulia ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis
saxelmwifo universitetis ekonomikisa da biznesis fakultetze,
ekonomikuri politikis kaTedraze.
samecniero xelmZRvaneli: revaz gvelesiani
ekonomikur mecnierebaTa doqtori, profesori,
ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis
saxelmwifo universiteti,
ekonomikisa da biznesis fakuleteti.
oficialuri Semfaseblebi: eTer xaraiSvili
ekonomikur mecnierebaTa doqtori,
profesori, ivane javaxiSvilis saxelobis
Tbilisis saxelmwifo universiteti,
ekonomikisa da biznesis fakuleteti.
ekaterine zviadaZe
ekonomikis akademiuri doqtori.
saqarTvelos soflis meurneobis saministro
statistikisa da analitikis sammarTvelo
disertaciis dacva Sedgeba 2015 wlis 11 noembers, 14:00 saaTze, ivane
javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis
ekonomikisa da biznesis fakultetis sadisertacio sabWos sxdomaze.
misamarTi: 0186, Tbilisi, universitetis q. 2; Tsu X korpusi, auditoria
#206.
sadisertacio sabWos swavluli mdivani,
ekonomikis akademiuri doqtori m. lobJaniZe
Sinaarsi
Temis aqtualuroba .............................................................................................................................. 3
kvlevis mizani da amocanebi ............................................................................................................ 5
kvlevis sagani da obieqti ................................................................................................................ 5
kvlevis Teoriuli da meTodologiuri safuZvlebi ............................................................ 6
naSromis mecnieruli siaxle .......................................................................................................... 7
naSromis praqtikuli mniSvneloba ................................................................................................ 8
kvlevis Sedegebis aprobacia ........................................................................................................... 8
naSromis moculoba ............................................................................................................................. 8
naSromis struqtura ............................................................................................................................ 9
naSromis ZiriTadi Sinaarsi .......................................................................................................... 10
gamoqveynebuli samecniero Sromebi ........................................................................................... 23
3
Temis aqtualuroba
saqarTvelos damoukideblobis dabrunebis dRidan agraruli
seqtori ganicdida recesias, ramac gamoiwvia warmoebis efeqtianobis
Semcireba, dargis dekapitalizacia da mosaxleobis gaRaribeba. amitom es
sfero xSirad xdeboda politikosebis interesis sagani. saxelmwifo
mesveurni sxvadasxva dros sxvadasxva saxis daxmarebebs sTavazobdnen
glexur meurneobebs. magram, ra Tqma unda, qaoturad da erTjeradad
gaweuli daxmarebebiT ar moxerxda qarTuli soflis meurneobis
ganviTareba. swored amitom, vfiqrobT rom mxolod kargad gaTvlili,
racionaluri da efeqtiani agraruli politikis SemuSaveba, romelic
organulad iqneba integrirebuli erovnul ekonomikur politikaSi, aris
is erTaderTi gza, romliTac daclili qarTuli soflebis aRdgenasa da
naxevrad SimSilis zRvarze myofi mosaxleobis problemis mogvarebas
SeZlebs qveyana.
eqsportis roli da mniSvneloba qveynis ekonomikis ganviTarebaSi
aravisTvis sadao ar aris, vfiqrobT nebismieri qarTveli
ekonomistisaTvis SemaSfoTebelia saerTaSoriso vaWrobaSi saqarTvelos
mzardi uaryofiTi saldo. SedarebiTi upiratesobis mixedviT
saqarTvelos SeuZlia konkurentunariani gaxdes agrosasursaTo
produqtebis warmoebis mixedviT. konkurentunariani produqtebis
warmoeba gamoiwvevs erovnuli resursebis efeqtian gamoyenebas, Siga da
saerTaSoriso bazarze wilebis mopovebas, mosaxleobis keTildReobis
efeqtebis gazrdas.
eqsportze orientirebuli warmoebis ganviTarebisaTvis aucilebelia
gasaRebis bazris arseboba. saqarTvelos agrarul porduqts kargad
icnoben da Tavisi momxmarebeli hyavs damoukidebel saxelmwifoTa
Tanamegobrobis wevr qveynebSi. es is inerciuli bazrebia, romlebic
sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg SevinarCuneT. Tumca amJamindeli
politikuri situaciidan gamomdinare, es bazrebi arastabiluria.
Sesabamisad dgeba ekonomikis gafarToebis aucileblobis sakiTxi.
vfiqrobT, aseTi SesaZleblobaa evrokavSirTan dadebuli asocirebis
xelSekruleba da evropasTan Rrma da yovlismomcveli Tavisufali
4
vaWrobis Sesaxeb SeTanxmeba, romelic ara marto axali bazrebis
aTvisebis saSualebas aZlevs qveyanas, aramed axdens dargis
ganviTarebisaTvis finansuri daxmarebis uzrunvelyofasac. aucilebelia,
rom moxdes miRebuli Tanxebis swori mimarTulebiT da koordinirebuli
politikis CarCoebSi xarjva, raTa Sedegad miviRoT dargis realuri
ganviTareba da ara droebiTi efeqtis miRweva.
aqve unda aRiniSnos isic, rom ukanasknel periodSi soflis
meurneobis seqtorSi sagrZnoblad gaaqtiurda saxelmwifo, rac
TavisTavad misasalmebeli faqtia da kidev ufro zrdis am Temis
aqtualurobas. qarTuli agraruli seqtori dRes iseT mdgomareobaSia,
rom misi ganviTarebis stimulireba mxolod sworad SerCeuli da
gaazrebuli, kompleqsuri agraruli politikis gatarebiTaa SesaZlebeli.
miT ufro, rom evrokavSirTan asocirebis xelSekrulebis gaformebam da
Rrma da yovlismomcveli vaWrobis Sesaxeb SeTanxmebam warmoSva
Teoriuli SesaZlebloba ekonomikis aRmavlobisa da evropul bazrebze
gasvlisaTvis.
agraruli seqtoris ganviTarebis problemebze mravali Sroma
arsebobs, romlebSic gamovlenilia agraruli seqtoris problemebi da
maTi daZlevisaTvis saWiro meTodebi da instrumentebi. am Temaze
gansakuTrebiT sainteresoa akademikosebis: p. koRuaSvilis, T. kunWulias,
profesorebis: n. WiTanavas, e. xaraiSvilisa da g. RaRaniZis naSromebi
dargis konkurentunarianobisa da misi rolis Sesaxeb. agrarul
problemebze miZRvnili saintereso statiebis avtorebi arian: r.asaTiani,
r. gvelesiani, k. eraZe, g. erqomaiSvili, g. Todua, r. kakulia,
m.kvaracxelia, z. lipartia, i. mesxia, m. nacvalaZe, n. teraSvili, g.uridia,
o. qeSelaSvili, n. xaduri, r. xarebava da sxvebi.
Tumca am mecnierTa naSromebSi SedarebiT naklebadaa ganxiluli
evropul bazarze qarTuli agraruli produqciis eqsportis
stimulirebis meTodebi; ra Tqma unda, verc es naSromi asaxavs
srulyofilad qarTuli agraruli seqtoris saeqsporto potencialis
kvlevas da misi ganxorcielebis yvela SesaZleblobas, Tumca vfiqrobT,
sakmaod saintereso da mniSvnelovani aspeqtia wina planze wamoweuli
saeqsporto produqciis gamovlenisa da maTi warmoebis
stimulirebisaTvis.
5
kvlevis mizani da amocanebi
kvlevis mizans warmoadgens qarTuli agraruli produqciis
eqsportTan dakavSirebuli problemebis analizi, kerZod, im
dargebis(produqtebis) gamovlena, romelTac yvelaze meti saeqsporto
potenciali gaaCniaT. amasTan, mniSvnelovania agreTve savaraudo
saeqsporto qveynebis(bazrebis) SerCeva da ucxouri investiciebis
mozidvis politikis gansazRvra. evropuli qveynebis gamocdilebis
Seswavla da qarTul realobaSi misi danergvis SesaZleblobis analizi.
kvlevis miznebidan gamomdinare, naSromSi dasaxulia Semdegi
amocanebi:
damoukidebeli saqarTvelos agraruli politikis formirebis
Taviseburebebis Seswavla;
qarTul agrarul seqtorSi mimdinare mdgomareobis analizi da
problemebis gamovlena;
agraruli seqtoris resursuli potencialis Seswavla;
agraruli seqtoris ganviTarebis Tanamedrove Teoriebis analizis
safuZvelze evropis erTiani agraruli politikis ganviTarebis
perspeqtivebis prognozireba;
saqarTvelosa da evropis TanamSromlobis, kerZod,
ganxorcielebuli proeqtebis, axali valdebulebebisa da
SesaZleblobebis analizi;
saqarTveloSi eqsportis mastimulirebeli agraruli politikis
ZiriTadi prioritetebis gamoyofa da maTi ganxorcielebis
instrumentariumis gansazRvra.
kvlevis sagani da obieqti mocemuli kvlevis sagania seqtorSi arsebuli problemebis
analizi, kerZod, saeqsporto potencialis mqone dargebis gamovlena da
maTi ganviTarebisaTvis racionaluri da efeqtiani agraruli politikis
formirebisa da funqcionirebis procesi.
kvlevis obieqti ki saqarTvelosa da evrokavSiris qveynebis
agraruli seqtori, agrosasursaTo bazrebi, agraruli produqtebi,
bunebrivi resursebi da maTi racionalurad gamomyenebeli sazogadoebaa.
6
kvlevis Teoriuli da meTodologiuri safuZvlebi kvlevis dros gamoyenebulia analizisa da sinTezis, istoriulisa
da logikuris, induqciis, deduqciisa da statistikis meTodebi.
sadisertacio naSromi emyareba eqsportis mastimulirebeli
agraruli politikis Sesaxeb qarTveli da ucxoeli avtorebis Teoriuli
da gamoyenebiTi xasiaTis mecnierul gamokvlevebs.
mimdinare naSromis Teoriul safuZvels warmoadgens adgilobrivi
ekonomikuri ganviTarebis, regionalizmis da ekonomikuri politikis
Teoriebi, saerTaSoriso organizaciebis mier SemuSavebuli ganviTarebis
gzamkvlevebi da sxvadasxva dros Catarebuli kvlevebis Sedegebi.
Catarebuli kvleevebisaTvis monacemTa bazas warmoadgens
saqarTvvelos finansTa, ekonomikisa da mdgradi ganviTarebis, regionuli
ganviTarebisa da infrastruqturis, soflis meurneobisa da garemos
dacvisa da bunebrivi resursebis saministroebis oficialuri
dokumentebi; evrokavSirTan Rrma da yovlismomcveli Tavisufali
savaWro sivrcis Sesaxeb SeTanxmeba (DCFTA); sxvadasxva dros
gamocemuli saqarTvelos kanonebi da mTavrobis gankargulebebi;
saqarTvelos prezidentis brZanebulebebi; msoflio bankis, msoflio
savaWro organizaciisa da gaeros sursaTisa da soflis meurneobis
saerTaSoriso organizaciis gamoqveynebuli krebulebi da weliwdeulebi.
agreTve, saqarTvelos statistikis departamentisa da evrokavSiris
samezoblo sainformacio centris mier gamoqveynebuli statistikuri
monacemebi.
agraruli seqtoris mdgomareobis analizisas gamoyenebuli iqna
pirveladi da meoreuli informacia. pirveladi informaciis mopovebisas
gamoyenebul iqna eqspertebTan da dargis specialistebTan CaRrmavebuli
intervius meTodi.
7
naSromis mecnieruli siaxle
naSromSi ganxiluli racionaluri agraruli politikis
formirebisa da Mmisi efeqtiani ganxorcielebis problemebis, agraruli
mimarTulebiT gadadgmuli nabijebis, agreTve evropuli gamocdilebisa
da saqarTvelo-evrokavSiris samezoblo politikis Seswavlisa da
gaanalizebis Sedegad, naSromSi Camoyalibebulia Semdegi mecnieruli
siaxleebi:
gamokvleulia agrarul seqtorSi axali organizaciul-
samarTlebrivi formebis danergvis mniSvneloba da avtoris mier
SemoTavazebulia "regionuli klasterebis" modeli, romelTa
ganviTarebac Seamcirebs saxelmwifo xarjebis moculobas agrarul
seqtorSi iseTi RonisZiebebisaTvis, rogoricaa: axali saeqsporto
bazrebis moZieba; evropul da msoflio bazris moTxovnilebebis
mixedviT warmoebis dagegmva; fermerTa codnis donis amaRleba;
dargSi finansebis moZieba; warmoebis inovaciuri teqnologiebis
Semotana da sxva.
SemoTavazebulia agraruli politikis marTvis avtoriseuli
TvalTaxedva, romelSic gaTvaliswinebulia centraluri mTavrobis,
regionuli mmarTvelobebisa da biznesis koordinirebuli
TanamSromlobis platforma.
mocemulia avtoris pozicia saqarTvelos agraruli politikis
ganxorcielebis strategiisa da instrumentebis CarCo koncefciis
Sesaxeb, sadac Camoyalibebulia qarTuli agraruli politikis
ZiriTadi miznebi da amocanebi, agreTve zemoaRniSnuli agraruli
politikis marTvisadmi avtoriseuli midgoma.
gamokvleulia qarTuli agraruli produqtebis evropul bazrebze
Sesvlis SesaZleblobebi, kerZod mocemulia ZiriTadi saeqsporto
potencialis mqone produqtebis SWOT analizi da gamovlenilia
Cveni TvalTaxedviT dReisaTvis qarTul agrarul seqtorSi sabazro
dargebi, romlebsac adgilobrivi pirobebis gaTvaliswinebiT da
mcire xelSewyobiT gaaCniaT saeqsporto potenciali.
8
naSromis praqtikuli mniSvneloba
sadisertacio naSromis Teoriuli daskvnebi da praqtikuli
rekomendaciebi SeiZleba gamoyenebul iqnas saxelmwifo organiebis mier
agraruli politikis SemuSavebisa da gatarebis procesSi. amasTan,
disertaciaSi mocemuli Teoriuli kvlevis Sedegebi da praqtikuli
monacemebi SeiZleba gamoviyenoT agraruli seqtorisa da misi
ganviTarebis xelSemwyobi ekonomikuri politikisadmi miZRvnil leqcia-
seminarebze.
kvlevis Sedegebis aprobacia
sadisertacio naSromis aprobacia Sedga ivane javaxiSvilis
saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis ekonomikisa da biznesis
fakultetis ekonomikuri politikis kaTedris sxdomaze.
kvlevis Sedegebi periodulad gamoqveynda statiebis saxiT da
gakeTda moxsenebebi saerTaSoriso samecniero konferenciebze, rogorc
saqarTveloSi, ise sazRvargareT.
naSromis moculoba
sadisertacio naSromi moicavs 194 kompiuterze nabeWd gverds. igi
Sedgeba Sesavlis, sami Tavis, cxra qveTavis, daskvnebisa da
winadadebebisagan. naSroms Tan axlavs gamoyenebuli literaturis sia da
danarTebi.
9
naSromis struqtura
Sesavali
Tavi 1. racionaluri agraruli politikis formirebisa da
ganxorcielebis problemebi saqarTveloSi
1.1. agraruli politikis roli da mniSvneloba qveynis ekonomikur
ganviTarebaSi
1.2. damoukidebeli saqarTvelos agraruli politikis wanamZRvrebi da
specifika
1.3 eqsportze orientirebuli efeqtiani agraruli politikis
ganxorcielebis SesaZleblobebi da problemebi
Tavi 2. evrokavSiris agraruli politika, Sedegebi da winaaRmdegobebi
2.1 agraruli seqtoris ganviTarebis Tanamedrove koncefciebi
2.2 evropis erTiani agraruli politika da misi ganviTarebis
perspeqtivebi
2.3 saqarTvelo da evropis samezoblo politika
Tavi 3. eqsportze orientirebuli agraruli politika saqarTveloSi
3.1 agraruli politikis miznebi dRevandel qarTul realobaSi
3.2 agraruli seqtoris regulirebis Tanamedrove meqanizmebi da
politikis gamtareblebi
3.3 eqsportis mastimulirebeli agraruli politikis strategia
da instrumentebi
daskvnebi da rekomendaciebi
gamoyenebuli literatura
10
naSromis ZiriTadi Sinaarsi
Tavi 1. racionaluri agraruli politikis formirebisa da
ganxorcielebis problemebi saqarTveloSi
am TavSi ganxilulia racionaluri agraruli politikis
formirebisa da Mmisi efeqtiani ganxorcielebis problemebi
saqarTveloSi. Camoyalibebulia agraruli politikis roli da
mniSvneloba qveynis ekonomikur ganviTarebaSi; detaluradaa Seswavlili
damoukidebel saqarTveloSi agraruli mimarTulebiT gadadgmuli
nabijebi, ganxorcielebuli reformebis winaaRmdegobrivi xasiaTi da is
ZiriTadi problemebi, romlebic arasworma midgomam gamoiwvia.
gaanalizebulia eqsportze orientirebuli efeqtiani agraruli
politikis ganxorcielebis SesaZleblobebi da problemebi.
Catarebulma kvlevam cxadyo, rom dReisaTvis qarTuli agraruli
sivrce moiTxovs mTliani struqturis cvlilebas, raTa igi gaxdes ufro
efeqtiani da mogebaze orientirebuli fermerebis erToblioba. vfiqrobT,
qarTuli ekonomikisaTvis yvelaze misaRebi da optimaluri modelia
kvebis mrewvelobis produqtebis eqsportze orientirebuli soflis
meurneoba.
kvlevebma daadastura, rom ucxoeli investorebisaTvis
gansakuTrebiT sainteresoa pesticidebiT naklebad dabinZurebuli da
sufTa agraruli garemo. Sesabamisad saqarTvelos Zlieri mxare unda
gaxdes maRalxarisxiani, ekologiurad sufTa agraruli produqciis
warmoeba, premium segmentis myidvelisaTvis, romelic garkveulia
produqciis xarisxSi.
ra Tqma unda, ar vamtkicebT, rom Cven dResve SegviZlia produqciis
eqsportireba evropaSi, magram swori agraruli da saeqsporto politikis
gatarebis SemTxvevaSi, es savsebiT realuri, stabiluri da momgebiani
niSa iqneba qarTuli produqtisaTvis.
Tavi 2. evrokavSiris agraruli politika, Sedegebi da
winaaRmdegobebi
am TavSi mocemulia evropuli gamocdilebis Seswavlis Sedegebi.
gaanalizebulia evrokavSiris agraruli politika: evropis erTiani
agraruli politikis ganviTarebis etapebi da ganxorcielebis
sirTuleebi ganviTarebis sxvadasxva etapebze, agreTve agraruli
11
seqtoris ganviTarebis Tanamedrove koncefciebi da perspeqtivebi;
ganxilulia saqarTvelosa da evrokavSiris samezoblo politika,
miRweuli SeTanxmebebis mosalodneli Sedegebi da winaaRmdegobebi.
Tavi 3. eqsportze orientirebuli agraruli politika saqarTveloSi
Cvens mier Camoyalibebuli agraruli politikis miznebi
gamomdinareobs im faqtiuri realobidan, romelSic dRes qveyana imyofeba
da mWirdodaa dakavSirebuli ara mxolod sasoflo-sameurneo
warmoebasTan, aramed regionul ekonomikasa da socialur sferosTan.
amdenad, mniSvnelovania, rom agraruli politika moicavdes ara mxolod
sasoflo-sameurneo, fermeruli meurneobebis ganviTarebis starategias,
aramed iyos regionuli politikis ganuyofeli nawili.
Catarebuli kvlevebisa da evropuli gamocdilebis Seswavlis
safuZvelze movaxdineT oTxi ZiriTadi strategiuli miznis Camoyalibeba,
romlebic Tavis TavSi moicaven taqtikur miznebs.
dargSi arsebuli problemebis, Cvens mier Camoyalibebuli miznebis
da sxvadasxva qveynebis ganviTarebis magaliTebis Seswavlis Sedegad,
CamovayalibeT saqarTvelos agraruli politikis ganxorcielebis
strategiisa da instrumentebis CarCo koncefcia. Camoyalibebulia
saqarTveloSi eqsportze orientirebuli agraruli politikis CarCo
koncefcia, romelic moicavs: avtoris xedvas dRevandel qarTul
realobaSi agraruli politikis miznebis formulirebis Sesaxeb.
gamoyofilia 4 ZiriTadi strategiuli mizani, romlebic Tavis TavSi
moicaven taqtikur miznebs. (ix. cxrili 1)
pirvel rigSi aucilebelia mosaxleobis cnobierebis da
CarTulobis amaRleba reformebis ganxorcielebis procesSi. XXI
saukuneSi movlenebs qmnis sazogadoeba, saxelisuflebo struqturebs ki
SeuZliaT mxolod stimulebi Seqmnan adamianebis moqmedebisaTvis.
samwuxarod dRes arsebuli realoba cxadyofs, rom saqarTveloSi
mosaxleobis mzaoba CaerTon saxelmwifos inicirebul proeqtebSi,
Zalian dabalia. garda sainformacio Sexvedrebisa da marketinguli
kampaniisa, efeqtiani iqneba gadamzadebisaTvis kadrebis SerCeva. SesarCevi
konkursis arseboba, erTis mxriv, gamoavlens dainteresebuli adamianebis
potnciur SesaZleblobebs, agreTve gamoiwvevs proeqtisadmi metad
seriozul midgomas da monawileTa pasuxismgeblobis amaRlebas.
12
realurad xom es adamianebi unda gaxdnen is mamoZravebeli rgolebi,
romlebic uzrunveyofen regionSi saxelmwifo politikis Sesrulebas,
iqneba es kooperatiuli urTierTobebis stimulireba, gaerTianebebis
Camoyalibeba, Tu sursaTis uvneblobisa da bio-standartebis danergvis
xelSewyoba.
cxrili 1. saqarTvelos agraruli politikis miznebi
miwaTmoqmedebis xelSewyoba
mosaxleobis cnobierebis da CarTulobis amaRleba reformis
ganxorcielebaSi
miwis resursis gamsxvileba
bio-warmoebis ganviTareba
soflad axalgazrdebis
dabruneba
fasebis stabilurobis xelSewyoba
(subsidirebuli fasi)
konkurentuli jiSebis
gamovlena/gamoyvana
seqtoris mdgradi
ganviTarebis uzrunvelyofa
agraruli infrastruqtur
is reabilitacia
agro-dazRvevis ganviTareba
regionuli ganviTarebis xelSewyoba
instituciuri mowyobis daxvewa,
ganviTareba
saganmanaTleblo da
kulturuli centebis
Camoyalibeba
turizmis ganviTareba
infrastruqturis
reabilitacia da ganviTareba
kompleqsuri meurneobebis ganviTarba
Semosavlebis diversifikaci
is uzrunvelyofa
agro-mrewvelobis ganviTareba
konkurenciis zrdis
xelSewyoba
finansebze xelmisawvdomob
is gazrda
dargobrivi sistemis
reorganizacia-srulyofa
mewarmeTa gamsxvilebis (kooperativis
an TanamSromlobi
s sxva formebis) xelSewyoba
safaso xelSewyoba
sasursaTo uzrunvelyofisa da sursaTis
uvneblobis dacva
eqsportis stimulireba
biznessa da mTavrobas
Soris komunikaciis
formalizebuli sistemis
Seqmna
saeqsporto produqciisaTvi
s xarisxis kontrolis meqanizmebis
Seqmna
eqsportTan dakavSirebuli sirTuleebis da
barierebis kvleva da maTi
gadaWra.
saeqsporto potencialis
kvleva
bio-standartebis danergva da
dacvis xelSewyoba
saqarTvelos pozicionireba axal bazrebze
13
qarTuli agraruli seqtoris yvelaze cnobili da didi problemaa
Zlier fragmentirebuli miwebi, romlebzec faqtiurad SeuZlebelia
rentabeluri warmoebis ganviTareba. amitom agraruli politikis
ZiriTadi mizani unda iyos fermerebis motivireba sawarmoo resursebis
gaerTianebisaTvis. amJamad saxelmwifo axorcielebs kooperativebis
stimulirebis strategias. jer-jerobiT saboloo Sedegebze saubari
naadrevia, magram proeqti met-naklebi warmatebiT mimdinareobs. ra Tqma
unda am ideasac, iseve rogorc yovelive axals, Tan axlavs undobloba,
eWvebi da ganxorcielebis xarvezebic, romlebic ZiriTadad
motivirebulia fermerebisa da monawile pirebis gadametebuli
molodinebiT. msgavsi problemebis Tavidan asacileblad, vfiqrobT
mniSvnelovania, rom moxdes ufro Rrma sainformacio kampaniis warmoeba
da adamianebis ufro metad informireba Tanamedrove bazris saWiroebebis
da moTxovnebis Sesaxeb.
magram garda miwis erToblivad damuSavebisa, aucilebelia miRebuli
produqciis pozicionireba bazarze, Sesabamisobis sertifikatebis
mopoveba da sxva. am yvelafris misaRwevad rigiT fermers ar yofnis
codna da ganaTleba, arc finansebi, rom profesionalebi daiqiravos
msgavs SemTxvevebSi. garda amisa, dargSi bevri problemaa, romelic
kompleqsur gadawyvetas moiTxovs, amas emateba is faqtic, rom eqsportis
dagegmvisaTvis aucilebelia saqonlis msxvili partiebis formireba, rac
gacilebiT ufro meti Zalebis konsolidirebas moiTxovs, vidre 10 an
Tundac 20 fermeris SesaZleblobebia.
masStabis efeqtis miRwevisaTvis qarTveli da evropeli mecnierebis
naSromebis analizis, qarTuli realobis ganxilvisa da logikuri
analizis safuZvelze SevecadeT Segveqmna "regionuli klasteris"
modeli, am tipis gaerTianebebis arseboba Seamcirebs saxelmwifo
xarjebis moculobas agrarul seqtorSi iseTi RonisZiebebisaTvis,
rogoricaa: axali saeqsporto bazrebis moZieba; evropul da msoflio
bazris moTxovnilebebis mixedviT warmoebis dagegmva; fermerTa codnis
donis amaRleba; dargSi finansebis moZieba; warmoebis inovaciuri
teqnologiebis Semotana da sxva. (ix. sqema 1)
14
sqema 1. regionuli klasteris sqema
fermerTa asociaciebi unda Seiqmnas fermerTa da kooperativTa
nebayoflobiTi gaerTianebiT, sawevro Senatanebis safuZvelze, Tumca es
15
Sesatanebi ar unda iyos asociaciis ZiriTadi dafinansebis wyaro. es
Senatanebi gankuTvnili iqneba asociaciis ZiriTadi ramdenime
TanamSromlis xelfasis xarjebis dasafarad.
asociaciaSi gawevrianebul fermerebs damatebiTi xelSekrulebis
gaformebis gareSe raime urTierTvaldebuleba ar warmoeSobaT. Tumca
asociacia SesaZloa iqces fermerTa saerTo interesebis gamovlenis da
urTierTTanamSromlobis platformad iseT sferoebSi, rogoricaa:
produqciis msxvili saeqsporto partiebis formireba; xarisxis
sertifikatis mopoveba; dargis eqspertebis da inovaciuri teqnologiebis
Sesaxeb ucxoeli an adgilobrivi trenerebis mowveva da sxva.
asociaciebis ZiriTadi miznebi unda iyos: wevrTa raodenobis zrda;
gasaRebis potenciuri bazrebis moZieba; wevrebisaTvis rekomendaciebis
gaweva bazris moTxovnilebaTa cvlilebis Sesaxeb; dargSi siaxleebisa
da Tanamedrove tendenciebis kvlevisaTvis proeqtebis momzadeba da
grantebis mozidva; asociaciaSi gawevrianebul fermerTa saerTo an/da
individualuri problemebis gadaWrisaTvis proeqtebis momzadeba da
dafinansebis mozidva saerTaSoriso an adgilobrivi donori
organizaciebidan; saerTaSoriso standartebis danergvisaTvis
aucilebeli RonisZiebebis ganxorcieleba; saerTaSoriso partniorebis
da investorebis moZieba; produqciis msxvili saeqsporto partiebis
konsolidireba, bazarze stabiluri miwodebis uzrunvelyofisaTvis;
saxelmwifos mxridan aRniSnuli asociaciebis waxaliseba
gamoxatuli iqneba sagadasaxado SeRavaTebiT da maT mier warmodgenili
proeqtebis upiratesi xelSewyobis reJimiT. magaliTad, sxva Tanabar
pirobebSi, Cveulebriv sakonsultacio Sps-sa da biznes-asociacias Soris,
upiratesoba mieniWeba asociacias. agreTve regionuli xarjebis gegmaSi
SesaZloa prioritetad ganisazRvros is proeqti, romelsac waradgens
konkretuli asociacia.
rac Seexeba saerTaSoriso standartebTan urTierTkavSirs aq
igulisxmeba saxelmwifos mier zogierTi standartis erovnuli kanonis
doneze ayvana, an qveyanaSi Sesabamisi laboratoriis Seqmna, rac
saSualebas miscems fermerebs, naklebi danaxarjebiT moipovon
eqsportirebisaTvis aucilebeli dokumentacia.
16
xazgasmiT unda avRniSnoT, rom garkveuli periodis ganmavlobaSi
saxelmwifos mxridan mxardaWeris gareSe, aRniSnuli tipis
organizaciebs efeqtiani ganviTarebis naklebi SesaZlebloba aqvT.
amitom aucilebelia Semdegi RonisZiebebis gatareba:
unda Seiqmnas asociaciebis wesdebis nimuSi da daiwyos proeqtebis
dafinanseba sakonsultacio da treining centrebis Sesaqmnelad iseT
sferoebSi, rogoricaa: evrokavSiris bazris moTxovnebi; standartebis
danergvis da maTi miRebis wesi; saeqsporto potencialis gamovlena
da sxva.
asociaciebze grantebi unda gaices agreTve mewarmeTa reestrebis
Sesaqmnelad da sabirJo sistemebis Camosayalibeblad. dResdReobiT
es funqcia davalebuli aqvs kooperativebis ganviTarebis saagentos.
Cveni azriT ki es komerciuli proeqti unda gaxdes da funqcia
gadaeces komerciul organizaciebs an gaerTianebebs. sworad
warmarTvis SemTxvevaSi droTa ganmavlobaSi, sasaqonlo birJis
CamoyalibebisaTvis Sesabamisi safuZveli Seiqmneba.
gaerTianebebs unda mieceT komerciuli saqmianobis ganxorcielebis
SesaZlebloba.
aucilebelia Sesabamisi droebiTi (mag., pirveli 3 an 5 weli)
sagadasaxado SeRavaTebis daweseba asociaciebisaTvis.
kidev erTi- asociaciebis, iseve rogorc kooperativebis SemTxvevaSi
ar unda iyos dawesebuli mogebis gadasaxadis zRvari wliuri
brunvis mixedviT, romelic magaliTad, Sps-s SemTxvevaSi 200 000 lars
Seadgens;
regionuli klasterebis da fermerTa asociaciebis mier inicirebuli
proeqtebi unda sargeblobdnen garkveuli upiratesobiT regionuli
ganviTarebis gegmis Sedgenisas da biujetis formirebisas.
rogorc zemoT avRniSneT, aucilebelia regionis ganviTarebis
erTiani politikis gatareba, ramdenadac sworad formirebulma
regionulma politikam unda moaxdinos agraruli seqtoris iseTi
resursebiT momarageba, rogoricaa: axalgazrda da novatori samuSao
Zala; sawarmoo infrastruqtura; energo-resursebi da sxva.
dReisaTvis agrarul politikas axorcielebs soflis meurneobis
saministro, regionuli politikis gamtarebelia regionuli ganviTarebis
17
da infrastruqturis saministro, garda amisa, sawarmoo resursebis
nawili gadanawilebulia garemos dacvis saministrosa da ekonomikis
saministros mflobelobaSi, romlebic daqvemdebarebuli sajaro
samarTlis iuridiuli pirebis (ssip) saSualebiT axorcieleben
ganviTarebis strategiebs. am uwyebebs Soris koordinacia Zalian
dabalia. TiTqmis ar arsebobs agreTve raime tipis formalizebuli
urTierTkavSiri biznesis warmomadgenlebTan, rac kidev ufro nakleb-
efeqtians xdis mTavrobis muSaobas. am problemis gadasaWrelad qarTvel
biznesmenebTan konsultaciisa da evropuli gamocdilebis Seswavlis
safuZvelze CamovayalibeT regionuli politikis marTvis Cveneuli
modeli. sadac vecadeT maqsimalurad mogvexdina dainteresebuli
mxareebis integrirebuli muSaobisTvis saWiro sistemis Seqmna.(ix. sqema 2)
Cvens mier SemoTavazebul modelSi warmodgenilia ssip " eqsportis
xelSewyobis erovnuli samsaxuri", romelic eqvemdebareba saqarTvelos
mTavrobis meTaurs da misi funqciaa eqsportis sakiTxebis kvleva
rogorc makroekonomikul da iuridiul, ise marketingul doneze. es
samsaxuri aseve SeiTavsebs zogierTi ukve arsebuli ssip-ebis funqciebs
mTlianad an nawilobriv.
saagentos egidiT garkveuli periodulobiT (weliwadSi ramdenjerme)
da riggareSed - specialuri saWiroebisas an biznes-asociaciis
moTxovniT unda moewyos konferenciebi, Sexvedrebi da diskusiebi, raTa
moxdes konkretuli problemebis, SesaZleblobebis da safrTxeebis
gamovlena, gaanalizeba. amave saagentos funqcia iqneba biznes-
asociaciebTan da samTavrobo uwyebebTan, aseve parlamentis Sesabamis
komitetebTan mWidro urTierTTanamSromloba axali sakanonmdeblo
iniciativebis SemuSaveba-wardgenisaTvis. am organizaciaSi agraruli
sferos warmomadgenlebi unda iyvnen fermerTa gaerTianebebi da
asociaciebi, rac kidev erTi damatebiTi stimuli iqneba msgavsi
gaerTianebebis Camoyalibeba, gamsxvileba da gaZlierebisaTvis.
saagentos dafinansebis wyaro iqneba saxelmwifo biujeti da
donori organizaciebisagan miRebuli grantebi.
eqsportis erovnuli samsaxuris daqvemdebarebaSi calke
departamentad gamovyaviT proeqtebis Sesrulebis departamenti,
ramdenadac proeqtebis ganxorcieleba yvelaze xSirad xdeba korufciis
18
wyaro. miT ufro, iseT SemTxvevebSi, rodesac proeqts "mravali
makontrolebeli" hyavs. yvela proeqti, romelic ganxorcieldeba
eqsportis stimulirebis kuTxiT da saministroebis iniciativiT, moxvdeba
erTi struqturis xelSi da Sesabamisad pasuxismgeblobis gadanawilebac
ar moxdeba, rac gaamkacrebs da gamWvirvales gaxdis proeqtis
mimdinareobis kontrols. amave saagentos daeqvemdebareba iseTi
"Semsrulebeli" ssip-ebi, rogoricaa "meqanizatori"; "proeqtebis marTvis
saagento" da sxva.
სქემა 2. აგრარული პოლიტიკის მართვის მოდელი
აგრარულ
პოლიტიკასთან
დაკავშირებული
სამინისტროები
19
garda amisa, saagentos saqmianoba mimarTuli unda iyos regionuli
klasterebis maqsimalurad gaZlierebisaken. Sedegad iseTi kapitaltevadi
funqciebi, rogoricaa: saeqsporto bazrebis kvleva, inovaciebis moZieba,
axali saeqsporto produqtebis gamovlena da sxva, etapobrivad unda
gadavides am regionuli gaerTianebebis funqciebSi. es Seamcirebs
saxelmwifos xarjebs da gamoanTavisuflebs damatebiT saxsrebs
depresiuli da arakomerciuli regionebis ganviTarebisaTvis, romelTa
SenarCunebac sasicocxlod aucilebelia qveynisaTvis. (mag: sasazRvro
zolis soflebi, maRalmTiani regionebi da sxva).
nebismieri ekonomikisaTvis agrowarmoebis ganviTareba udavod
Zalian mniSvnelovania, magram eqsportis stimulirebisaTvis da
uaryofiTi saerTaSoriso savaWro balansis daZlevisaTvis, vfiqrobT
aucilebelia, rom moxdes ara mxolod nedleulis, aramed ukve
gadamuSavebuli produqciis eqsportireba. nedleulis arseboba Tavis
Tavad qmnis gadamamuSavebeli mrewvelobis ganviTarebisaTvis saWiro
niadags, magram sawyis etapze aucilebelia saxelmwifos mxridan
mxardaWera iseT sakiTxebSi, rogoricaa nedleulis fasi: mwarmoebels
surs iafi nedleulis mopoveba, fermers ki iseTi Semosavlis miReba, rom
Rirseulad cxovreba SeZlos... swored am SemTxvevaSia aucilebelia
saxelmwifo subsidireba. gonivrul minimumamde Tanxis Sevseba. es, erTi
mxriv, gamoiwvevs warmoebis moculobis gazrdas da meore mxriv,
fermerebis stimulirebas warmoebis gafarToebisa da TviTRirebulebis
Semcirebisaken.
biowarmoebis ganviTarebis xelSewyoba unda moxdes garemos dacvisa
da mdgradi ganviTarebisaTvis ganxorcielebuli aqtivobebisaTvis
fermeris fuladi kompensaciiT, pesticidebisa da qimiuri sasuqebis
gamouyeneblobisaTvis premiebis gamoyofiTa da rac mTavaria, moweul
nedleulze maRali subsidirebuli fasis dawesebiT. subsidirebuli
fasi unda gaices im produqtebze, romlebsac gaaCniaT saeqsporto
potenciali. gadawyvetileba fasis Sesaxeb miRebul unda iqnas
specialuri kvlevebis da asociaciebis mier dasabuTebuli moTxovnis
safuZvelze. garda amisa, fasis anazRaureba SesaZlebelia mxolod da
mxolod gadamamuSavebel sawarmoSi nedleulis Cabarebisas. bazarze
gasayidi fasis formireba unda moxdes sabazro kanonebis Sesabamisad.
20
agraruli da regionuli infrastruqturis reabilitirebisas
aucilebelia prioritetebis sworad dasaxva. saWiroa im regionebisa Tu
soflebis waxaliseba, sadac daregistrirebulia kooperativebi da sadac
sWirdebaT xelSewyoba asociaciebsa Tu kartelebs. proritetebis
gamovlena bevrad gamartivdeba Cvens mier zemoT SemoTavazebuli marTvis
modelis ganxorcielebis SemTxvevaSi.
Cveni azriT, dargis ganviTarebis stimulirebisaTvis efeqtiani iqneba
konkurenciis zrdis xelSemwyobi iseTi aqtivobebi, rogoricaa
saxelmwifo Sesyidvebis sistemis daxvewa da SeZlebisdagvarad erovnuli
produqciis Sesyidvis stimulireba; konkurenciis regulirebis efeqtiani
politikis Camoyalibeba, romelic xels Seuwyobs agraruli sawarmoebis
gamsxvilebas, magram ar dauSvebs dargSi monopoliebis ganviTarebas da
moaxdens momxmarebelTa interesebis maqsimalur lobirebas.
dargobrivi sistemis reorganizaciisa da agrarul seqtorSi
mwarmoeblurobis amaRlebisaTvis aucilebelia Catardes dargobrivi
struqturis analizi da misi Sesabamisobis gansazRvra Tanamedrove
bazris moTxovnebTan.
qarTveli eqsportiorebis, evrokavSiris eqspertebis da faos
monacemebis analizis safuZvelze ganvaxorcieleT ZiriTadi saeqsporto
potencialis mqone produqtebis SWOT analizi.
Cveni TvalTaxedviT dReisaTvis qarTul agrarul seqtorSi sabazro
dargebs, romlebic adgilobrivi pirobebis gaTvaliswinebiT da mcire
xelSewyobiT TviTon Seqmnian sainvesticio resursebs, miekuTvneba:
(1) Txilis warmoeba. qarTuli Txilis bazari erT-erTi yvelaze
ganviTarebuli segmentia qarTul agrarul seqtorSi. Txilis eqsportis
wili mTlian qarTul eqsportSi 6 procentia da misi moculoba
yovelwliurad izrdeba. dReisaTvis erTaderTi xelSewyoba, romelsac
dargi saWiroebs, esaa sakanonmdeblo da sasertifikacio bazis Seqmna,
gadamuSavebuli Txilis produqtebis eqsportis stimulirebisaTvis.
Sesaswavlia agreTve msgavsi produqtebis-nuSisa da kaklis
konkurentunarianobis da warmoebis rentabelobis sakiTxi.
(2) meRvineoba da alkoholuri sasmelebis warmoeba. qarTuli Rvino
didi popularobiT sargeblobs ruseTsa da dsT-s wevr qveynebSi. Tumca
misi yvelaze didi bazari 2006 wlis embargomde mainc ruseTis federacia
21
iyo. evropul bazarze qarTuli Rvino nel-nela imkvidrebs adgils.
saxelmwifo aqtiurad exmareba mwarmoeblebs qarTuli produqciis
reklamirebaSi. specialurad am mizniT Seqmnilia Rvinis saagento. magram
statistikuri monacemebi adasturebs, rom embargomdel moculobas jer
kidev ver mivaRwieT, miuxedavad imisa, rom saeqsporto bazari mkveTrad
diversificirebulia da qarTuli Rvino 40-mde qveyanaSi iyideba.
es dargi jer kidev saWiroebs saxelmwifos mxridan aqtiur
daxmarebas, ramdenadac qarTuli Rvinis cnobadoba msoflio bazarze
jer kidev dabalia, fasi ki konkurentebTan SedarebiT, meti.
Cven veTanxmebiT mosazrebas, rom gacilebiT ukeTesi potenciali da
sakuTari niSis mopovebis saSualeba msoflio bazarze aqvs tradiciul,
qarTul qvevris Rvinos, romelic moyvanili iqneba biostandartebis
dacviT da daikavebs premium brendis niSas evropul bazrebze. msgavsi
tipis produqciis warmatebis magaliTebi ukve aqvT erTeul kompaniebs.
vfiqrobT, xelisuflebis amocanaa qarTuli saeqsporto Rvinis
tradiciuli wesiT dayenebis popularizacia-xelSewyoba.
(3) mefutkreoba. mefutkreoba da Taflis warmoeba esaa is erT-erTi
saeqsporto potencialis mqone produqti, romelic Tavad evrokavSiris
eqspertebma gamoavlines saqarTveloSi.
marTalia qarTuli Taflis TviTRirebuleba maRalia, magram mas
gaaCnia unikaluri bioqimiuri Semadgenloba, rac gamowveulia qarTuli
nacrisferi futkris fizikuri gansxvavebulobiT-mas msoflioSi yvelaze
didi xorTumi aqvs da neqtars yvavilis iseTi siRrmidan iRebs, romelsac
sxva futkrebi ver swvdebian.
magram evrokavSiris bazarze moxvedramde Taflma garkveuli
standarti unda daakmayofilos: Tafli unda iyos monofloruli, garda
amisa, mkacrad aris gawerili TaflSi zogierTi nivTierebis dasaSvebi
raodenobebi da saerTod akrZaluli nivTierebebi. am etapze Taflis
Semowmeba antiobiotikebis da pesticidebis narCenebze saqarTveloSi
arcerT laboratorias ar SeuZlia.
(4) saqarTveloSi saerTaSoriso standartebTan Seusabamoba yvelaze
maRalia rZisa da cxoveluri produqtebis warmoebaSi. gamonaklisia
mxolod qarTuli cxvari da TuSuri matyli. aqve unda aRiniSnos, rom
termini “qarTuli cxvari”, romliTac arian dainterebuli saerTaSoriso
22
bazrebi, gulisxmobs dumian cxvars, rogoricaa e.w. “TuSuri cxvari”.
romelic Zalian gavs siriaSi da zogadad axlo aRmosavleTSi
gavrcelebul metad popularul da ZviradRirebul cxvris jiSs- avass
(AWASSI).
qarTuli cxvris miznobrivi bazari ZiriTadad musulmanuri
qveynebia. magram Tu gaviTvaliswinebT, rom saqarTveloSi cxvris
gamozrdisa da moSenebis pirobebi Zalian axloa ekologiurad
sufTa/organuli produqtebis warmoebasTan, sakmaod seriozuli
SesaZleblobaa evropuli bazris aTvisebac.
Cveni TvalTaxedviT esaa is produqtebi, romlebmac ukve miaRwies
met-nakleb warmatebas evropul da aziur bazrebze, Tumca masStabis
gafarToebisaTvis kvlav saWiroeben mTavrobis daxmarebas iseT
sakiTxebSi, rogoricaa: xarisxis standartebis danergva;
adgilwarmoSobis saxelebis dacva-dapatenteba; sareklamo da
marketingul saqmianobaSi mxardaWera; falsifikaciisagan dacva;
rac Seexeba perspeqtiul dargebs, aseTi dargebis gamosavlenad
saWiroa kvlevebis Catareba, bazris Tanamedrove moTxovnebis
gaTvaliswinebiT da saqarTvelos SedarebiTi upiratesobis gamovlena
Tanamedrove xilis Tu sxva agraruli produqtebisaTvis, romlebzec
dReisaTvis maRali da mzardi moTxovna fiqsirdeba msoflioSi.
depresiuli da subsidirebis saWiroebis mqone dargebis
gamosavlenad ki saWiroa evropul standartebTan Sesabamisi
sakanonmdeblo bazis Seqmna mTiani da naklebmosavliani regionebisaTvis,
romlebic saWiroeben specialur daxmarebas. mxolod am analizis da
sakanonmdeblo bazis Semdeg iqneba SesaZlebeli maTi ganviTarebis gegmis
Sedgena.
yovelive zemoT CamoTvlilis ganxorcieleba, uaxloesi ramdenime
wlis ganmavlobaSi gamoiwvevs dargSi konkurentunariani produqciis
warmoebis mkveTr intensifikacias. eqsportis stimulirebisaTvis
aucilebelia saxelmwifo daexmaros kerZo seqtors wminda marketinguli
kuTxiTac da mis xelT arsebuli yvela arxis da resursis gamoyenebiT
moaxdinos saqarTvelos, rogorc maRalxarisxiani agraruli produqtis
mwarmoebeli qveynis pozicionireba msoflio bazarze. am miznis
23
misaRwevad aucilebeli iqneba saeqsporto produqciis xarisxis mkacri
kontroli da adgilwarmoSobis falsifikaciisagan kompaniebis dacva.
gamoqveynebuli samecniero Sromebi
sadisertacio TemasTan dakavSirebiT gamoqveynda Semdegi
publikaciebi:
1. ruxaia-mosemRvdliSvili n. "agraruli seqtoris mimoxilva, - dargis
SWOT analizi" II saerTaSoriso samecniero-praqtikuli konferencia:
"bioekonomika da soflis meurneobis mdgradi ganviTareba". Tsu.,
Tbilisi, 2013;
2. ruxaia-mosemRvdliSvili n. "saqarTveloSi gnivruli agraruli
politikis formirebisa da ganxorcielebis sakiTxisaTvis": Jurnali
ეკონომიკა და ბიზნესი; ISSN 1987-5789 მარტი-აპრილი, Tsu, Tbilisi, 2014;
3. RUKHAIA-MOSEMGVDLISHVILI N. "THE MAGOR PROBLEMS IN AGRICULTURAL
SECTOROF POST SOVIEGHT UNION COUNTRIES ON EXAMPLE OF THE GEORGIA"
საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენცია: "თანამედროვე
ეკონომიკის ფორმირება, საერთაშორისო გამოცდილება და ეროვნული
რეალიები"; ხერსონის სახელმწიფო უნივერსიტეტი, უკრაინა; 2014w.
4. RUKHAIA-MOSEMGVDLISHVILI N. "EUROPIAN AGRICULTURAL POLICY AND ITS
EFFECTIVENESS IN DEVELOPING COUNTRIES ON EXAMPLE OF THE GEORGIA";
საერთაშორისო სამეცნიერო-პრაქტიკული კონფერენცია: "ახალი ეკონომიკური
პოლიტიკა საერთაშორისო, ეროვნულ და რეგიონულ დონეებზე"; ეკონომიკური
კვლევებისა და განვითარების ცენტრი, ოდესა, უკრაინა; 2014წ.
5. ruxaia-mosemRvdliSvili n. "regionuli klasteri" evropuli bazris
moTxovnebTan adaptirebis saukeTeso gza qarTveli fermerebisaTvis".
ekonomika - yovelTviuri saerTaSoriso recenzirebadi da
referirebadi samecniero Jurnali. N# 5-6; Tbilisi, 2015w.
6. ruxaia-mosemRvdliSvili n. " agraruli politikis gamtarebelebi
saqarTveloSi, problemebi, SesaZleblobebi da alternativebi".
ekonomika - yovelTviuri saerTaSoriso recenzirebadi da
referirebadi samecniero Jurnali. N# 5-6; Tbilisi, 2015w.