kendriya vidyalaya sangathan - wordpress.com · kendriya vidyalaya sangathan raipur region study...

KENDRIYA VIDYALAYA SANGATHAN

RAIPUR REGION

STUDY MATERIAL

(SOCIAL SCIENCE-HINDI)

CLASS X SA1 &SA2

2014-15

1

SPLIT UP SYLLABUS 2014-15

CLASS- X

Month Sl.

No.

Topics

April 1. The Making of a Global World (His.-4)

Or

2. The Age of industrialisation (His.-5)

Or

3. Work Life and leisure (His.-6)

4. Resources and Development (Geog.-1)

5. Development (Eco.-1)

May 6. Power Sharing (Pol. Sci.-1)

7. Federalism (Pol.Sci.-2)

June 8. Forest and wide life Resources (Geog.-2)

July 9. Print Culture and the Modern World (His.-7)

Or

10 Novels Society and History (His.-8)

11 Water Resources (Geog.-3)

12. Sectors of the Indian Economy (Eco.-2)

August 13. Democracy and Diversity (Pol.Sci.-3)

14. Gender, Religion and Cast (Pol.Sci.-4)

15. Agriculture (Geo.-4)

September 16. The Rise of Nationalism in Europe (His. -1) (After 1st Term)

Or

17. The Nationalist movement in Indo-China (His.-2)

October 18. Mineral and Energy Resources (Geog.-5)

19. Money and Credit (Eco.-3)

November 20. Popular Struggles and Movements (Pol.Sci.-5)

21. Political Party (Pol.Sci-6)

22. Manufacturing Industries (Geog. -6)

December 23. Nationalism in India (His.-3)

24. Globalisation and the Indian Economy (Eco.-4)

January 25. Lifelines of National Economy (Geog.-7)

26. Outcomes of Democracy (Pol.Sci.-7)

February 27. Consumers Rights (Eco.-5)

28. Challenges to Democracy (Pol. Sci.-8)

March 29. Revision for SA-II Exam

3

v/;k; & 4

Öê×´ÇUÜè·ë¤Ì çßàß ·¤æ ÕÙÙæ

vfr y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ÕýðÅUÙßéÇU ÃØßSÍæ D;k ÍèU?

mRrj & ØéhUæðRrj ¥‹ÐÔUæüCþUèØ ¥æçÍü·¤ ÃØßSÍæ iz 2- ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ ·¤æ D;k ×ÌÜÕ ãñU? mRrj & Õ´Šæ·¤ Ÿæç×·¤

iz 3- ÙãUÚUè ©UÂçÙßðàæ D;k Íð?

mRrj & çâ´ç¿Ì ÿæð˜æ iz 4- SÂñƒæðÐè ·¤ãUæ ÁæÖð ßæÜæ ·¤æñÖâæ ÖæðÁÖ ØæØææ ·¤ÔU·ð¤ ¿èÖ âð Âçp× Âã´Ué¿æ? mRrj & ÙêÇUËâ iz 5- 1890 esa ·¤æñÙâè Õè×æÚUè Á´»Üè ¥æ» ·¤è ÌÚUãU ¥Èý¤è·¤æ ×ðð Èñ¤Üè? mRrj & Âàæé ŒËæð» iz 6- ·¤æñÙ âæ âæðÙð ·¤æ ¥æ·¤áü·¤ àæãUÚU Íæ? mRrj & °ÜÇUæðÚUæÇUæð iz 7- ·¤æÔUæð ·ð¤ çÖ×æü‡æ ×ð´ ¥âðeÕÜè Üæ§UÖ ·¤è ¥ßŠææÔU‡ææ ç·¤âÖð Sßè·¤æÔU ç·¤Øæ? mRrj & ãUðÙÚUè È¤æðÇüU

iz 8- ÙðæÕÜ ÂéÚUS·¤æÚU Âýæ# Üð¹·¤ ·s ÂêßüÁ ¥ÖéÕ´çŠæÐ ×ÁÎêÔU Íð? mRrj & ßè.°â. ÙæØÂæÜ iz 9- ×ãUæ×´Îè ßáü ×ð´ ÂýæÚ´UÖ ãé§üU? mRrj & 1929

iz 10- ¿ÅUÙè â´»èÌ Üæð·¤çÂýØ ãñU? mRrj & Îçÿæ‡æ ¥×ðçÔU·¤æ

iz 11- çÔU‹ÇÔUÂðSÅU °·¤ ãñU? mRrj & ¥Èý¤è·¤æ ×ð´ ×ßðàæèØ Õè×æÚUè iz 12 ;q)ksRrj varjkZ’Vªh; vkfFkZd O;oLFkk dk eq[; mÌs”; D;k Fkk\

mRrj & 1½ vfFkZd fLFkjrk cuk, j[kukA 2½ iw.kZ jkstxkj cuk, j[kukA

iz 13 fdl laLFkk dks czsVu oqM~l dh tqM+ok larku dgk tkrk gS\

mRrj & varjkZ’Vªh; eqnzk dks’k o fo”o cSadA

iz 14 cgqjk’Vªh; fuxe ;k daiuh fdls dgrs gS\

mRrj & ,d lkFk cgqr lkjs ns”kksa esa O;olk; djus okyh daifu;ksa dks cgqjk’Vªh; daiuh ;k fuxe dgrs gSA Yk?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ¥´»ðÁæð ·ð¤ çÜ° ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ·¤æ D;k ×ãURß Íæ? mRrj (1) ÃØæÂæÔU ¥çƒæàæðá¤Ñ-çÕýÅðUÖ ·¤æ ÖæÔUÐ ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæÔU ¥çƒæàæðá ÔUãUÐæ ÍæÐ çÕýÅðÖ §Uâ ¥çƒæàæðá ·¤æ

©UÂØðæ» ÎêâÔÒU Îðàææð ·ð¤ âæÍ ÃØæÂæçÔU·¤ ƒææÅðU ·¤è ÖÔUÂæ§ü ·ð¤ çÜ° ©UÂØæð» ·¤ÚUÌæ ÍæÐ (2) ãUæð× ¿æÁðüÁÑ-§Uâ·ð¤ ÐãUÐ çÕýÐæÖè ¥È¤âÔUæð´ ¥æñÔU ÃØæÂçÔUØæð´ mUæÔUæ ¥ÂÖð ƒæÔU ÖðÁè »§üU çÖÁè ÔU·¤×,

ÖæÚUÌèØ ÕæãUÚUè ·¤Áæðü ÂÚU CØæÁ ¥æñÚU ÖæÚUÌ ×ð ·¤æ× ·¤ÚU ¿é·ð¤ çÕýÌæÙè ¥È¤âÚUæð´ ·¤è Âð´àæÙ àææç×Ü ÍèÐ

(3) ·¤Âæâ ·¤æ ×é [Ø ÂêçÌZ·¤ÌæüÑ- ÖæÔUÐ çÕýÅðUÖ ·¤æð ·¤“æð ·ð¤ Âæâ ·¤æ ×é[Ø çÙØæüÌ·¤ Íæ Áæð çÕýÅUðÙ ·ð¤ âêÐè ßSØæ ©Ulæð» ·¤æ ÖæðÁÖ ÍæÐ

(4) ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤æð ·¤æ ¥æÂêçÐ·¤ÐæüÑ- ¥Ùð·¤ Îðàææð´ esa çÕãUæÔU, ©U×ÐÔU ÂýÎðàæ, ×ŠØ ÖæÔUÐ âð ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ ÎêâÔÒU Îðàææð´ ×ð´ ¹çÖÁ çÙ·¤æÜÙð ¥æñÚU Õæ»æÙæð´ ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Üð Áæ° »°Ð

iz 2- ÕðýÅUÙ ÕéÇU ÃØßSÍæ Ùð ç·¤â Âý·¤æÚU ·¤æ× ç·¤Øæ Íæ? mRrj (1) ¥‹ÐÔUæüCUþèØ ×éÎýæ ÃØßSÍæ ÔUæCþUèØ ×éÎýæ¥æ´ð ¥æñÔU ×éÎýæ ÃØßSÍæ¥æð´ ·¤æð ÁæðÇ¸Ðæ ãñUÐ

(2) ÕýðÅUÖ ßéÇU ÃØßSÍæ çÖŠææüçÔUÐ çßçÖ×Ø ÎÔUæð´ ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ÍæÐ §Uâ ÃØßSÍæ ×ð´ð ÔUæCþUèØ ×éÎýæ°´ ÇUæÜÔU ·ð¤ âæÍ °·¤ çÖçpÐ çßçÖ×Ø ÎÔU âð Õ¡Šæè ãéU§üU ÍèÐ (3) ÕðýÅUÖ ßéÇUâ ÃØßSÍæ Öð Âçp×è ¥æñlæðç»·¤ ÔUæCUþæð´ ·ð¤ çÜ° ÃØæÂæÔU ¥æñÔU ¥æØ ×ð´ ßëçhU ·ð¤ çÜ° ¥ÂýçÐ× Øé» ·¤æ âêØæÂæÐ ç·¤ØæÐ

iz 3- çÕýçÅUàæ âÚU·¤æÚU ds ·¤æòÙü Üæò ·ð¤ â×æ# ·¤ÔUÖð ·ð¤ çÖ‡æüØ ·ð¤ D;k ÂýÖæß ãéU°? mÙkj (1) çÕýÅðUÖ ©U×ÂæçÎÐ ÖæðÁÖ ·ð¤ ÕÎÜð çßÎðàææð âð âSÐè ÎÔU ÂÔU ÖæðÁÖ ·¤æ ¥æØæÐ ãUæðÖð Ü»æÐ

(2) çÕýçÅUàæ ·ë¤çá ¥æØæÌæð ·¤æ ×é·¤æÕÜæ ·¤ÚUÙð ×ð´ â×Íü ÙãUè´ ÍèÐ Öêç× ·¤æ ÕÇ¸æ çãUSâæ ÙãUè´ ÁæðÌæ »Øæ ¥æñÚU Üæð» àæãUÚUæð´ °ß´ ÎêâÚÔU Îðàææð´ ×ð´ Âýßæâ ·¤ÚUÙð Ü»ðÐ (3) ÖæðÁÖ ·¤è ·¤è×Ðæð´ ×ð´ ·¤×è âð çÕýÅðUÖ ×ð´ ©UÂÖæð» ÕÉ¸UæÐ Ðèßý ¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ âð çÕýÅðUÖ ×ð´ ¥æØ ÕÉ¸Uè ¥æñÔU §UâçÜ° ÖæðÁÖ ·¤æ ¥æØæÌ ÕÉ¸UæÐ (4) çÕýÅðUÙ ·¤è ×æ¡» ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° â×SÌ â´âæÚU- Âêßèü ØêÔUæðÂ, M¤â, ¥×ðçÔU·¤æ ¥æñÔU ¥æòSÅUðþçÜØæ ×ð´ Öêç× ·¤æð âæÈ¤ ·¤ÔU·ð¤ ÖæðÁÖ ©U×ÂæÎÖ ·¤æð ÕÉ¸UæØæ

4

»ØæUÐ iz 4- ÚÔUÈý¤èçÁÚÔUÅðUÇU ÁãUæÁæð´ ·ð¤ ¥æçßc·¤æÚU ·ð¤ D;k ÜæÖ Íð? mÙkj (1) §Uââð ÁãUæÁæð´ ·¤æ ç·¤ÚUæØæ ·¤× ãUæð »Øæ ¥æñÚU ØêÚUæðÂ ×ð´ ×æ¡â ·¤è ·¤è×Ìð ç»ÚU »§üUÐ

(2) ØêÔUæðÂ ×ð´ »ÔUèÕ çßçÖ‹‹æ Âý·¤æÔU ·ð¤ ÃØ´ÁÖæð´ ·¤æ ÂýØæð» ·¤ÔUÖð Ü»ðÐ (3) ÂãUÜð ·ð¤ ÕýðÇU ¥æñÚU ¥æÜê ·ð¤ ×é·¤æÕÜð ×æ´â, ×D¹Ù ¥æñÚU ¥´ÇUæð´ ·¤æð ©UÂØæð» ãUæðÙð Ü»æÐ (4) âæ×æçÁ·¤ àææ´çÐ ·ð¤ âæÍ ©U××æ× ÁèßÖ Îàææ¥æð´ ·¤æ çß·¤æâ ãéU¥æ ¥æñÔU ÕæãUÔUè ÿæðØææð´ ×ð´ âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æð â×ÍüÖ ç×ÜæÐ

çÖÕ‹Šææ××·¤ iz”u - iz 1- ÂýÍ× çßEØéhU ·ð¤ ÂýÖæßæð´ ·¤æð SÂCU ·¤ÚæðÐ mÙkj (1) ØãU ÂýÍ× ¥æŠæéçÖ·¤ ¥æñlæðç»·¤ ØéhU Íæ çÁââð ¥æñlæðç»·¤ ÔUæCþU àææç×Ü ÍðÐ

(2) ×àæèÙ »Ùæð, Åñ·¤æð´, °ØÚU ·ý¤æxVks, ÚUæâØçÙ·¤ ãUçÍØæÚUæð´ ·¤æ ÃØæÂ·¤ Âñ×æÙð ÂÚU ÂýØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ (3) bl dkj.k ×ë×Øé ¥æñÔU çßÖæàæ ãéU¥æÐ (4) ¥çŠæ·¤ÐÔU ×ÔUÖð ¥æñÔU ƒææØÜ ãUæðÖð ßæÜð ·¤æØüàæèÜ ©U×ý ·ð¤ ÍðÐ (5) »ëãUçSÍØæð´ ·¤è ¥æØ ·¤× ãUæð »§üUÐ (6) ÂéM¤áæð´ ·¤æð ØéhU ×ð´ Öæ» ÜðÙð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »Øæ Ð (7) ×çãUÜæ¥æð´ ·¤æð ©UÖ ÿæðØææð´ ×ð´ ·¤æ× ·¤ÔUÖð ·¤æð ·¤ãUæ »Øæ çÁÖ×ð´ ¥Õ Ð·¤ ÖãUè´ ·¤ÔUÐè ÍèÐ

iz 2- ÖæÚUÌèØ ¥ÍüÃØßSÍæ ÂÚU ×ãUæ×´Îè ·ð¤ D;k ÂýÖæß ãéU°? mRrj (1) ¥æçÍü·¤ ×ãUæ×´Îè âð ÖæÚUÌèØ ÃØæÂæÚU ÌéÚU´Ì ÂýÖæß âð ÂýÖæçßÌ ãéU¥æ, ÖæÚUÌ ·¤æ ¥æØæÐ ¥æñÔU çÖØæüÐ ¥æŠææ ãUæð »ØæÐ

(2) ·ë¤çá ÂÎæÍæðü ·¤è ·¤è×Ðð´ ÐðÁè âð ç»ÔU »§üU ÂÔU‹Ðé âæ×ýæ‟ØßæÎè âÔU·¤æÔU Öð ÖêÔUæÁSß ·¤× ·¤ÔUÖð âð §Ú·¤æÔU ·¤ÔU fn;ka tks fdlku çßE ÕæÁæÚU ·ð¤ çÜ° ©U×ÂæçÎÐ ·¤ÔU ÔUãðU Íð os ÕéÚUè ÌÚUãU ¥æãUÌ ãéU°Ð

(3) ÅUæÅU ·¤è ÕæðçÔUØæ ÕÖæÖð ·ð¤ çÜ° ·¤“ææ ÂÅUâÖ ·¤æ ©U×ÂæÎÖ ¥æñÔU ÂçÔUc·¤æÔU ç·¤Øæ ÁæÐæ ÍæÐ ÅUæÅU ·¤æ çÖØæüÐ Õ´Î ãUæðÖð âð ·¤“æð ÂÅUâÖ ·¤è ·¤è×Ðæð´ ×ðð´ dkQh ç»ÚUæßÅU ¥æ »§üUÐ Õ´»æÜ ·ð¤ ç·¤âæÙ ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »°Ð

(4) ¹¿ü ÂêÔÒU ·¤ÔUÖð ·ð¤ ¿P¤ÔU ×ð´ ç·¤âæÖæð´ ·¤è Õ¿Ð ¹×× ãUæð »§üUÐ Á×èÖ âêÎ¹æðÔUæð ·ð¤ Âæâ ç»ÔUßè ÂÇ¸è Íè, ƒæÔU ×ð´ Áæð Öè »ãUÖð ÁðßÔU Íð çÕ·¤ ¿é·ð¤ ÍðÐ iz 3- 19ßè àæÎè ×ð´ ¥ÖéÕ´Šææð´ dh Ù§üU »éÜæ×è ÂýÍæ fdl M¤Â ×ð´ ßç‡æüÐ ç·¤Øæ »Øæ Íæ? mÙkj 19ßè´ âÎè ×ð´ ãUÁæÚUæð´ ÖæÚUÌèØ ¥æñÚU ¿èÙè ×ÁÎêÚU Õæ»æÙæð, ¹æÙæð ¥æñÚU ÚUæðÇ °ß´ ÔÒUÜßð ÂçÔUØæðÁÖæ¥æð ·ð¤ çÖ×æü‡æ ·ð¤ çÜ° â´âæÔU ·ð¤ ¥Öð·¤ ÿæðØææð´ ×ð´ Âãé´¿ðÐ

(i) ÖæÔUÐ ×ð´ ¥ÖéÕ´çŠæÐ Ÿæç×·¤ â×ÕææñÐð ·ð¤ ÐãUÐ ç·¤ÔUæ° ÂÔU çÜ° »°Ð ©UÖâð Âæ´¿ âæÜ Ð·¤ Õæ»æÖæð ×ð ·¤æ× ·¤ÔUÖð ·ð¤ ÖæÔUÐ ÂãéÚ¿Öð ·¤æ ßæÎæ ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ

(ii) ŠæèÔÒU-ŠæèÔÒU ÖæÔUÐ ·ð¤ âêÐè ßSØæ ©Ulæð» ·¤æ ÂÐÖ ãUæð »Øæ, Öêç× ·¤æ ç·¤ÔUæØæ ÕÉ¸U »Øæ, Öêç× ¹æÖæð´ °ßð Õæ»æÖæð ·ð¤ çÜ° âæÈ¤ ·¤è »§üUÐ § Uââð »ÚUèÕæð´ ·¤æ ÁèßÙ ÂýÖæçßÌ ãéU¥æÐ ßð ç·¤ÚUæØæ ¿é·¤æÙð ×ð´ ¥â×Íü ãUæð »°, ·¤Áü ×ð´ ÇêUÕ »° ¥æñÚU ·¤æ× ·¤è ÌÜæàæ ×ð´ Âýßæâ ·ð¤ çÜ° ×ÁÕêÚU ç·¤° »°Ð

(iii) ÖæÔUÐèØ Ÿæç×·¤æð ·¤æð eq[;Rk% ·ð¤ÚÔUçÕØæ§üU mUèÂ â×ê±, çØæçÖÎæÎ, »éØæÖæ, âêÔUèÖæ×, ×æÔUèàæâ °ß´ fÈÁè Üð ÁæØæ »Øæ ÍæÐ Ìç×Ü ¥æÂýßæâè çâÜæðÙ ¥æñÚU ×ÜæØæ Áæ·¤ÚU ·¤æ× ·¤ÚUÌð ÍðÐ

(iv) ×ÁÎêÔUæð´ ·¤è ÖÐèü ·¤æ ·¤æ× ×æçÜ·¤æð ·ð¤ °Áð‹ÅU ç·¤Øæ ·¤ÔUÐð Íð ¥æñÔU °Áð‹ÅUæð ·¤æð ·¤×èàæÖ ç×ÜÐæ ÍæÐ iz 4- ÒÒ1920 ·ð¤ Îàæ·¤ ·¤è â´ØéQ¤ ÔUæ‟Ø ¥×ðçÔU·¤æ ·¤è ¥ÍüÃØßSÍæ ·¤æ Âý×é¹ Üÿæ‡æ ßëãUÐ ©U×ÂæÎÖ ÍæÐÑÑ â×Õææ¥æðÐ

mÙkj (1) ·¤æÔU çÖ×æüÐæ ãðÖÔUè È¤æðÇüU ßëãUÐ ©U×ÂæÎÖ ·ð¤ çß[ØæÐ Âý‡æðÐæ ÍðÐ (2) ©UâÙð °·¤ Õê¿Ç¸¹æÙð ·¤è ¥âðEÕÜè Üæ§UÙ Ì·¤Ùè· Sßè·¤ÚU ·¤èÐ

(3) ©UâÖð ×ãUâêâ ç·¤Øæ ç·¤ »æçÇ¸Øæð ·ð¤ ©U×ÂæÎÖ ·ð¤ çÜ° Öè ¥âðEÕÜè Üæ§UÙ ·¤æ ÌÚUè·¤æ â×Ø ¥æñÚU Âñâð ÎæðÙæð ·ð¤ çÜãUæÁ âð ç·¤È¤æØÌè ãUæð â·¤Ìæ ãñUÐ (4) §Uâ ÌÚUè·ð¤ Ùð ×ÁÎêÚUæð´ ·¤æð °·¤ ãUè ·¤æ× ×àæèÙè É¸Ú» âð ÕæÚU-ÕæÚU ·¤ÚUÌð ÚUãUÙð ·¤æð çßßàæ ç·¤ØæÐ (5) ØãU ·¤æ× ·¤è »çÐ ÕÉ¸Uæ ·¤ÔU Âý×Øð·¤ ×ÁÎêÔU ·¤è ©U×ÂæÎ·¤Ðæ ÕÉ¸UæÖð ßæÜæ ÐÔUè·¤æ ÍæÐ (6) §Uââð ×ÁÎêÚUæð ·¤æ ÎñçÙ·¤ ßðÌÙ Îðæ »éÙæ ãUæð »ØæÐ ©Uâ·ð¤ mUæÚUæ ·¤è×Ì ·¤× ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UÂæØæð ×ð ØãU ¥Õ Ì·¤ ·¤æ âßæðüžæ× ©UÂæØ ÍæÐ

5

v/;k; & 5

¥æñlæð»è·¤ÔU‡æ ·¤æ Øé» vfr y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1 vkS|ksfxd Øakfr dk D;k vFkZ gS\

mRrj & vfrfjDr mRiknu

iz 2 Hkkjr esa izFke twV fey dh LFkkiuk fdlus dh\

mRrj & lsB gqde pUnz

iz 3 Lisfux tsuh D;k Fkk\

mRrj & ,d e”khu

iz 4 ,f”k;k dk izFke vkS|ksfxd ns”k dkSu lk gS\

mRrj & Hkkjr

iz 5 vf/kdka”k fxjfefV;k etnwj dgka ls vkrs Fks\

mRrj & Hkkjr iz 6- ç»ËÇU â´ƒæ Íð? mRrj & ©U×ÂæÎ·¤æð iz 7- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ ÁæðÕÚU ·¤æð ÂçÚUÖæçáÌ ·¤ÚUÌæ ãñU? mRrj & Ù§üU ÖçÌüØæ ·¤ÚUÙð ßæÜæ ©Ulæð»ÂçÌ ·¤æ ·¤×ü¿æÚUè iz 8- âßüÂýÍ× ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤ÚUÙð ßæÜæ Îðàæ Íæ? mRrj & çÕýÅðUÙ iz 9- 18ßè´ âÎè ×ð´ ÖæÚUÌ Ùð ç·¤â Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·¤æ ÂÌÙ ãUæðÌð Îð¹æÐ mRrj & âêÚUÌ iz 10- §üUSÅU §´çÇUØæ ·´¤ÂÙè ·¤æ ßðÌÙÖæð»è ·¤×ü¿æÚUè ÍæÐ mRrj & »é×æàÌæ iz 11 çSÂçÙ´» ÁðÙè ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ? mRrj & tsEl gkjxzhCt iz 12 ÖæÔUÐ ×ð´ ÂýÍ× âêÐè ßSØæ ç×Ü ·¤Õ SÍæçÂÐ ãéU§üU? mRrj & 1854 iz 13 ÖæÔUÐ ×ð´ ÂýÍ× âêÐè ßSØæ ç×Ü ·¤ãUæ¡ SÍæçÂÐ ·¤è »§üU? mRrj & Õ´Õ§üU iz 14 QÜæ§üU àæÅUÜ ·¤æ D;k ©UÂØæð» Íæ? mRrj & ÕéÙÙæ

iz 15- ÖæÂ ·ð¤ §´UÁÙ ·¤æ ¥æçßc·¤æÚU ç·¤âÙð ç·¤Øæ Íæ? mRrj & tsEl okV

y?kq mRrjh; iz”u &

iz 1- ÖæÚUÌèØ ©Ulæð»æð ÂÚU ÂýÍ× çßE ØéhU ·ð¤ D;k ÂçÔU‡ææ× ãéU°? mÙkj ÂýÍ× çßE ØéhU âð ÖæÔUÐèØ ©Ulæð»æð ·¤æð ¥Öð· ·¤æÔU‡ææð âð Âýæð×âæãUÖ ç×ÜæÑ-

(1) çÕýçÅUàæ ·¤æÚU¹æÙð âðÙæ ·¤è ÁM¤ÚUÌæð ·¤æð ÂêÚUæ ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° ØéhU âEÕ‹Šæè ©U×ÂæÎÖ ×ð´ OØSÌ ãUæð »Øð, §Uââð ÖæÚUÌ ×ð´ ßæSÌçß·¤ M¤Â âð âæÚÔU çÙØæüÌ Õ´Î ãUæð »°Ð

(2) ¥¿æÖ·¤ ÖæÔUÐèØ ·¤æÔU¹æÖæð ·¤æð ƒæÔÒUÜê ÕæÁæÔU ·ð¤ çÜ° çßçÖóæ Âý·¤æÔU ·¤è ßSÐé°¡ ©U×ÂæçÎÐ ·¤ÚUÙð ·¤æ ¥ßâÚU ç×Ü »ØæÐ (3) ÖæÚUÌèØ ·¤æÚU¹æÙæð´ ×ð´ Öè È¤æñÁ ·ð¤ çÜ° ÁêÅU ·¤è ÕæðçÚUØæ¡, È¤æñçÁØæð ·ð¤ çÜ° ßÎèü ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð, ¿×Ç¸ð ·ð¤ ÁêÌð ÕÙÙð Ü»ðÐ

iz 2- ÁæðÕÚU ·¤æñÙ Íæ? ©Uâ·ð¤ ·¤æØü SÂCU ·¤èçÁ°- mÙkj ©Ulæð»ÂçÌ ÙØð ×ÁÎêÚUæð ·¤è ÖÌèü ·ð¤ çÜ° ÁæòÕÚU ÚU¹Ìð ÍðÐ ÁæòÕÚU ·¤æð§ü ÂéÚUæÙæ ¥æñÚU çßESÌ ·¤×ü¿æÚUè ãUæðÌæ ÍæÐ

(1) ßãU ¥ÂÖð »æ¡ß âð Üæð»æð ·¤æð ÜæÐæ Íæ, ©U‹ãðU ·¤æ× ·¤æ ÖÔUæðâæ ÎðÐæ Íæ, ©U‹ãðU àæãUÔU ×ð´ Á×Öð ·ð¤ çÜ° ×ÎÎ ÎðÐæ Íæ ¥æñÔU ×éâèÕÐ ×ð´ Âñâð âð ×ÎÎ Îð×ææ ÍæÐ (2) ÁæòÕÚU ×ÁÕêÌ ¥æñÚU Ìæ·¤ÌßÚU ÕÙ »Øæ ÍæÐ ßãU ×ÎÎ ·ð¤ ÕÎÜð Âñâð ¥æñÚU ÌæðãUÈð¤ ·¤è ×æ¡» ·¤ÚUÙð Ü»æ Íæ ¥æñÚU ×ÁÎêÚUæð´ ·¤è çÁ‹Î»è çÖØ´çØæÐ ·¤ÔUÖð Ü»æ ÍæÐ

iz 3- 19 ßè´ âÎè ·ð ÂýæÚ´UÖ ×ð´ ÖæÚUÌèØ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·¤è D;k - D;k â×SØæ°´ Íè? (1) ·¤“æð ×æÜ ·¤è ·¤×èÑ-ÖæÔUÐ âð ·¤“æð ·¤Âæâ ·¤æ çÖØæüÐ ÕÉ¸UÖð âð ·¤“æð ·¤Âæâ ·¤è ·¤è×Ðð ÕÉ¸U »§üUÐ ÖæÔUÐèØ ÕéÖ·¤ÔUæð ª¡¤¿è ·¤è×Ðæð ÂÔU ·¤“ææ ·¤Âæâ ¹ÚUèÎÙð ·¤æð ÕæŠØ ç·¤Øæ »ØæÐ (2) »é×æàÌæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãUÑ- »é×æàÐð ¥‹ØæØÂê‡æü ÐÔUè·ð¤ âð ·¤æ× ·¤ÔUÐð Íð ¥æñÔU ÕéÖ·¤ÔUæð ·¤æð ¥æÂêçÐü ×ð´ ÎðÔUè ·¤ÔUÖð ÂÔU Î´çÇUÐ ·¤ÔUÐð ÍðÐ §UâçÜ° ©UÙ·¤æ ÕéÙ·¤ÚUæð ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐ (3) ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæÑ-¥´»ðýÁæð Öð ¥æÂêçÐü ·¤è âéçÖçà¿ÐÐæ ·ð¤ çÜ° ÕéÖ·¤ÔUæð ·¤æð ¥ç»ý× ÎðÖð ·¤è ÃØßSÍæ àæéM¤ ·¤èÐ ÕéÖ·¤ÔUæð´ Öð ¥çŠæ·¤ ·¤×æÖð ·ð¤ çÜ° ©U×âé·¤Ðæ Âêßü·¤ ¥ç»ý× çÜØæ ÂÔU‹Ðé ßð °ðâæ ·¤ÚUÙð ×ð´ ¥â×Íü ÚUãðUÐ ßð ¥Õ ÀUæðÅð ¹ðÌæð ·¤æð Öè ¹æÙð Ü»ð çÁÙ·¤æð ¥Õ Ì·¤ ÁæðÌÌð ¥æ ÚUãðU ÍðÐ

iz 4- ÂýçâhU ÂéSÌ·¤ Ù§ü âÎè ·ð¤ ©UÎØ ·¤è ÌSßèÚU D;k Î”kkZrk ãñU? mÙkj (1) §Uâ×ð´ çß·¤æâ ·¤æ â´Îðàæ çÎ¹æØæ »Øæ ãñUÐ ÐSßèÔU ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ °·¤ Îðßè Áñâè ÐSßèÔU ãñU Áæð Ö§üU âÎè ·¤è ŠßÁæ çÜ° Âý»çÌ ·¤æ È¤çÚUàÌæ çÎ¹æ§ ÎðÌè ãñUÐ ©Uâ·¤æ °·¤ Âæ´ß Â´¹æð ßæÜð ÂçãU° ÂÚU çÅU·¤æ ãñU ©Uâ·¤è ©UÇ¸æÙ ÖçßcØ ·¤è ¥æðÚU ãñUÐ

(2) â´ƒæcæü ÖçÃæcØ ×ð´ çÖãUèÐ ÍæÐ

6

(3) ©Uâ·ð¤ ÂèÀUð ©UóæçÐ ·ð¤ ç¿‹ãU - ÔÒUÜßð, ·ð¤×ÔUæ, ×àæèÖð, çÂýç‹ÅU» Âýðâ ¥æñÚU ·¤æÚU¹æÙð ÌñÚU ÚUãUð ãñUÐ

nh?kZ mRrjh; iz”u &

iz 1- ¥æçÎ ¥æñlæð»è·¤ÔU‡æ ·ð¤ ×é[Ø Üÿæ‡ææð´ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°Ð mÙkj (1) ©U×ÂæÎÖ ·¤æÔU¹æÖæð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ÖãUè´ ÍæÐ

(2) ¥´ÐÔUæüCþUèØ ÕæÁæÔUæð´ ·ð¤ çÜ° ƒæÔUæð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ ©U×ÂæÎÖ ç·¤Øæ ÁæÐæ ÍæÐ (3) ÃØæÂæÔUè »æ¡ßæð´ ×ð´ Áæ·¤ÔU ·¤æÔUè»ÔUæð ·¤æð ¥‹ÐÔUæüCþUèØ ÕæÁæÔUæð´ ·ð¤ çÜ° ßSÐé°¡ ©U×ÂæÎèÐ ·¤ÔUÖð ·ð çÜ° ×éÎýæ ÎèUÐ (4) §Uââð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð ¥æØ ·ð¤ ßñ·¤çËÂ·¤ SØææðÐ ç×ÜæÐ (5) ¥æçÎ ¥æñlæðç»·¤ ©U×ÂæÎÖ âð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð ·ë¤çá âð ç×ÜÖð ßæÜè ·¤× ¥æØ ÕÉ¸U »§üUÐ (6) ƒæÔU ·ð¤ â×SÐ Ÿæ× âæŠæÖæð´ ·¤æ ©U×ÂæÎÖ ×ð´ ©UÂØæð» ç·¤Øæ »ØæÐ (7) »æ¡ßæð ¥æñÔU àæãUÔUæð´ ·ð¤ ×ŠØ ÃØßâæçØ·¤ â´ÕŠææð´ ·¤æ çß·¤æâ ãéU¥æÐ

iz 2- ¥´»ýðÁæð´ Ùð çÕýçÅUàæ ßSÌé¥æð ·¤æ ÖæÚUÌèØ ÕæÁæÚUæð´ ×ð ç·¤â Âý·¤æÚU çßSÌæÚU ç·¤Øæ? mÙkj (1) ßSÐé¥æð´ ·¤æ çß™ææÂÖ ç·¤ØæÑ- çß™ææÂÖæð´ Öð ßSÌé¥æð ·¤æð ÁM¤ÚUè ¥æñÚU okaNuh; ÕÙæ çÎØæÐ §Uââð Üæð»æð´ ·¤è âæð¿

ÕÎÜ »§üU ¥æñÔU Ö§ü ÁM¤ÔUÐð ÂñÎæ ãUæð »§üUÐ ¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ ·ð¤ Øé» ×ð´ çß™ææÂÖæð´ Öð ßSÐé¥æð ·ð¤ çÜ° ÕæÁæÔU ·¤æ çßSÐæÔU ·¤ÔUÖð ×ð´ ×ãU×ÐßÂê‡æü Øæð»ÎæÖ çÎØæÐ (2) ·¤ÂÇ¸æð ·ð¤ Õ‡ÇUÜæð ÂÔU ÜðÕÜ Ü»æ° »°Ñ- ÜðÕÜ âð ¹ÔUèÎÎæÔUæð´ ·¤æð ·´¤ÂÖè ·¤æ Öæ× °ß´ ©U×ÂæÎÖ ·¤è Á»ãU ·¤æ ÂÐæ ¿Ü ÁæÐæ ÍæÐ ÜðÕÜ ¿èÁæð ·¤è

»é‡æßÐæ ·¤æ ÂýÐè·¤ Öè ÍæÐ ÁÕ ÜðÕÜ ÂÚU ×æðÅðU ¥ÿæÚUæð´ ×ð´ ×ðÇ §UÙ ×ðÙ¿ðSÅUÚU çÜ¹æ çÎ¹æ§üU ÎðÌæ Ìæð ¹ÚUèÎÎæÚUæð´ ·¤æð ·¤ÂÇ¸æ ¹ÚUèÎÙð ×ð´ ç·¤âè Âý·¤æÚU ·¤æ ÇUÚU Ùãè´ ÚUãUÌæ ÍæÐ

(3) Îðßè ÎðßèÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´Ñ-Îðßè ÎðßÌæ¥æð´ ·¤è ÌSßèÚUæð´ ·ð¤ ÕãUæÙð çÙ×æüÌæ ×ð´ çÎ¹æÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð Íð ç·¤ §üUEÚU Öè ¿æãUÌæ ãñU ç·¤ Üæð» §Uâ ¿èÁ ·¤æð ¹ÔUèÎðÐ ·ë¤c‡æ Øæ âÔUSßÐè ·¤è ÐSßèÔUæð´ ·¤æ È¤æØÎæ ØãU ãUæðÌæ Í ç·¤ çßÎðàææð ×ð´ ÕÙè ¿èÁ Öè ÖæÚUÌèØæð´ ·¤æð ÁæÙè ÂãU¿æÙè Ü»Ìè ÍèÐ

(4) ×éçÎýÐ ·ñ¤Üð‡ÇUÔUæð´ Öð ©U×ÂæÎæ´ð ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÖæØæÑ- ¥¹ÕæÔUæð´ ¥æñÔU ÂçØæ·¤æ¥æð´ ·¤æð Ðæð ÂÉ¸ðU çÜ¹ð Üæð» ãUè â×Õæ â·¤Ðð Íð Üðç·¤Ö ·ñ¤Üð‡ÇUÔ §UÖ Üæð»æð ·¤è â×Ûæ ×ð´ ¥æ ÁæÌð Íð Áæð ÂÉ¸U ÙãUè´ â·¤Ìð ÍðÐ ¿æØ ·¤è Îé·¤æÙæð, Î¶ÐÔUæð´ °ß´ ×ŠØß»èüØ ƒæÔUæð´ ×ð´ ·¤Ëæñ‡ÇUÔU ÜÅU·ð¤ ÚUãUÌð ÍðÐ

iz 3- Ò¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ ç×çŸæÐ ßÔUÎæÖ ÍÈÓ SÂCU ·¤èçÁ° - mÙkj ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ßÚUÎæÙÑ-

(1) ×àæèÖæð´ âð ç·¤° ©U×ÂæÎÖ âð â´âæÚU ·¤è ÕÉ¸è ãéU§üU ÁÙâ´[;k ·¤æ ÕÉ¸Uè ãéU§üU ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ ·¤è ÂêçÌü âaÖß ãé§üUÐ (2) ×àæèÙæ´ð âð ×æÙßÌæ ·¤è ÂýæÚUçEÖ·¤ ¥æßàØ·¤Ìæ¥æð´ - ÖæðÁÙ, ·¤ÂÇ¸æ ¥æñÚU ×·¤æÙ ·¤è ÂêçÌü â´Öß ãé§üUÐ (3) ×àæèÖæð´ Öð ×éÖcØ ·¤æð ÎéÑ¹ÎæØè Í·¤æÖ ¥æñÔU ¥æÖ‹ÎãUèÖ ·¤æØæðZ âð ×éçQ¤ çÎÜæ§üUÐ (4) ×àæèÖæð´ âð ×ÖécØæð´ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âé¹ ç×ÜæÐ ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·ð¤ ÕéÚÔU ÂýÖæßÑ-

(1) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ Öð ç·¤âæÖæð´ ·¤æð Öêç×ãUèÖ Ÿæç×·¤ ÕÖæ·¤ÔU »ýæ×è‡æ ÁèßÖ ·¤æð ÖcÅU ·¤ÔU çÎØæÐ (2) »ýæ×è‡æ ÕðÔUæðÁ»æÔUè âð ç·¤âæÖ ·¤æ× ·¤è ÐÜæàæ ×ð´ àæãUÔUæð´ ×ð´ Âýßæâ ·¤æð ×ÁÕêÚU ãéU°Ð (3) àæãUÔUæð´ ×ð´ ÖèÇ¸ ÕÉ¸U »§üUÐ ¥SßæS‰Ø ¥æñÔU ƒæÔUæð´ ·¤è ·¤×è ·¤è â×SØæ ÂñÎæ ãéU§UüÐ (4) âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æ çß·¤æâ ãé¥æÐ

iz 4- ¥ç»ý× ·¤è ÃØßSÍæ ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ç·¤â Âý·¤æÚU ãUæçÙ·¤æÚU·¤ çâhU ãéU§üU? mRrj (1) ×æñÜ ÌæðÜ ·¤æ ¥ßâÚU ÙãUè´ ÚUãUæ - ÕéÙ·¤ÚUæð´ Ùð ×æñÜ ÌæðÜ ·ð¤ ¥ßâÚU ¹æð çÎ°Ð

(2) Öêç× ·¤æð ÖæÇ¸ð ÂÚU Îð çÎØæ - ¥Õ ÕéÙ·¤ÚU ¥ÂÙè Á×èÙ ÖæÇð¸U ÂÚU Îð·¤ÚU âæÚUæ â×Ø ÕéÙ·¤ÚUè ×ð´ ÎðÙ Ü»ðÐ (3) ÖæðÁÖ ·ð¤ çÜ° ÎêâÔUæð´ ÂÔU ¥æçŸæÐ ãUæð »°- ¥çŠæ·¤ÐÔU ÕéÖ·¤ÔU Öêç× ¹æð·¤ÔU ¥ÂÖð ÖæðÁÖ ·¤è ¥æßàØ·¤Ðæ ÂêçÐü ·ð¤ çÜ° ÎêâÔUæð´ ÂÔU ¥æçŸæÐ ãUæð »°Ð (4) »é×æàÌæð´ ·ð¤ âæÍ ·¤ÜãU ãUæðÙð Ü»ð - »é×æàÐð çÖÔ´U·é¤àæ ¥æ¿ÔU‡æ ·¤ÔUÖð Ü»ð, ÂéçÜâ ·ð¤ âæÍ »æ¡ßæð ×ð´ ƒæê×Öð Ü»ð ¥æñÔU ·¤æ× ×ð´ çÉUÜæ§üU ·ð¤ çÜ° ÕéÙ·¤ÚUæð´ ·¤æð Î´çÇUÌ ç·¤ØæÐ

7

v/;k; & 6

·¤æ×, ¥æÚUæ× ¥æñÚU ÁèßÙ

eq[; fcUnqÚ& 1- fdlh izkar ;k ns’k dk fo’kky vkSj /kuh vkcknh okyk 'kgj tks izk;% ogkW dh jkt/kkuh Hkh gksrk

gSA 2- yUnu tSls iqjkus 'kgj ukVdh; :Ik ls cnys tc vkS/kksfxd ØkfUr ds ckn yksx bu 'kgjksa esa vkus

yxs dkj[kkus ;k nqdku ekfyd ckgj ls vkus okyks dks edku fdjk;s ij ugha nsrs FksA O;fDrxr rkSj ij tehnkj lLrs rFkk vlqjf{kr edku u;s fdjk;snkjksa dks nsrs FksA

3- lae;rk vkUnksyu& eq[; :Ik ls e/;oxZ ds usr`Ro esa pyk;k x;k lekt lq/kkj vkUnksyu tks bXyS.M vkSj vesfjdk esa 19rha lnh ls 'kq: gqvkA bl vkUnksyu esa 'kjkc dks ifjokj o lekt dh rckgh ds fy, ftEesnkj Bgjk;k tkrk FkkA bl vkUnksyu esa eq[; :Ik ls dkedkth rcds esa u’khys is; inkFkksZ ds miHkksx es deh ykus ij tksj fn;k tkrk FkkA

4- iqLrdky;] vkVZ xSysjh rFkk E;wft;e 19oh 'krkCnh esa LFkkfir fd;s x;s rkfd yksxksa esa bfrgkl dk Kku rFkk fczfV’k miyfC/k;ksa ij xoZ gks ldsA


iz 1 liuksa dk “kgj fdls dgk tkrk gS\

mRrj & cEcbZ

iz 2 m|kuksa dk “kgj dk fl)kar fdlds }kjk fodflr fd;k x;kA

mRrj & ,scasutj gokMZ

iz 3 “The Bitter cry of out caste London” fdlds }kjk fodflr fd;k x;k\

mRrj & Andrew Mearhs

iz 4 fdjk;k fu;a=.k fdl nkSjku fcznsu esa ykxw fd;k x;k\

mRrj & izFke fo”o ;q) ds nkSjku

iz 5 “kgjhdj.k ds :i dks ifjorZu djus okys ,d dkjd dks crkykosA

mRrj & iw¡thokn iz 6- ·¤Ü·¤ræ àæãUÔU ·ð¤ ÕæÔUð ×ð´ Îé»æü¿ÔU‡æ ÔUæØ ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãñU? mRrj & ÎðÕ»æÖðÔU ××âü ¥æ»×Ö iz 7- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâæ àæãUÚU ×æØæÂéÚUè ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU? mRrj & Õ´Õ§üU iz 8- ÒÎ çÕÅUÚU ·ý¤æ§üU ¥æòÈ¤ ¥æ©UÅU·¤æSÅU Ü´ÎÙÓ ç·¤âÙð çÜ¹æ mRrj & °ð´ÇþUØê ×èØ‹âü iz 9- çÙ×AçÜç¹Ì ×ð´ âð ·¤æñÙâè çÈ¤Ë× ÎæÎæ âæãðUÕ È¤æÜ·ð¤ mUæÚUæ ÕÙæ§üU »§üU ÍèÐ mRrj & ÔUæÁæ ãUçÔUàæ¿‹Îý iz 10- ·¤æñÖâæ ÖæÔUÐèØ àæãUÔU ÂýÍ× Šæé´¥æ çÖÔUæðŠæ·¤ ÕÖæ? mRrj & dydRrk iz 11 çÈ¤Ë× ©Ulæð» ×´ð ¥çŠæ·¤ÐÔU Üæð» Íð?

mRrj & ¥æÂýßæâè-ÜæãUæðÚU, ·¤Ü·¤rrk, ×Îýæâ âð iz 12 Õ»è¿æð´ ·ð¤ àæãUÔU ·¤è ¥ßŠææÔU‡ææ ç·¤âÖð çß·¤çâÐ ·¤è? mRrj & °ÕðÙðÁÚU ãUæßÇüU iz 13 ÂýÍ× Öêç×»Ì ÚÔUÜßð ·¤ãUæ¡ çß·¤çâÌ ·¤è »§üU Íè? mRrj & Ü´ÎÙ iz 14 ÅðUÙð×ð´ÅUâ DØæ Íð? mRrj & ÖèÇ¸ ßæÜð ¥ÂæÅüeð´ÅU

iz 15- ×ðÅþæðÂæçÜâ ·¤æ DØæ ¥Íü ãñU? mRrj & Â¡êÁè

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- Ü´ÎÙ ·¤æð âæÈ¤ âéÍÚUæ ÕÙæÙð ·ð¤ çÜ° DØæ ·¤Î× ©UÆUæ° »°? mÙkj (1)ÖèÇ¸ ÖÚUè ÕçSÌØæð´ ×´ð ÖèÇ¸ ·¤× ·¤ÚUÙð, ¹éÜð SÍæÙæð´ ·¤æð ãUÚUæ-ÖÚUæ ÕÙæÙð, ¥æÕæÎè ·¤× ·¤ÚUÙð ¥æñÚU àæãUÚU ·¤æð ØæðÁÙæÙéâæÚU ÕâæÙð ·ð¤ çÜ° ·¤æðçàæàæð àæéM¤ ·¤Ú Îè »§üUÐ

(2)¥ÂæÅüU×ð´ÅUâ ·ð¤ çßàææÜ cÜæò·¤ ÕÙæ° »°Ð (3)àæãUÚU ·ð¤ çÜ° Ù° Èð¤È¤Ç¸æð ·¤æ §´UÌÁæ× ·¤ÚUÙð ·ð¤ çÜ° Ü´ÎÙ ·ð¤ ¿æÚUæð´ ÌÚUÈ¤ ãUçÚUÌ Â^Uè ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU·ð¤ ÎðãUæÌ ¥æñÚU àæãUÚU ·ð¤ È¤æâÜð ·¤æð ÂæÅUÙð ·ð¤ ÂýØæâ ç·¤° »°Ð

iz 2- 18 ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ âð Ü´ÎÖ ×´ð ÂýÎêá‡æ ÕÉU¸Öð ·ð¤ ÐèÖ ·¤æÔU‡æ ÕÐæ¥æðÐ mÙkj (1) ¥æñlæð»è·¤Ô‡æ âÕâð ×ãURßÂê‡æü ·¤æÔU‡æ Íæ çÁââð Üæð» Ü´ÎÖ ·¤è ¥æðÔU ¥æ·¤çáüÐ ãUæð ÔUãðU ÍðÐ

(2) Ü´ÎÖ ·ð¤ âêÐè ßSØæ ©Ulæð» Öð ¥æÂýßæçâØæð´ ·¤æð ÕÇ¸è ×æØææ ×ð´ ¥æ·¤çáüÐ ç·¤ØæÐ (3) Ü´ÎÙ àæãUÔU Öð ÁèßÖ ·ð¤ âÖè ÿæðØææð´ âð ÁéÇð¸U Üæð»æð´ ·¤æð ¥æ·¤çáüÐ ç·¤Øæ Áñâð- dÜ·ü¤, Îé·¤æÖÎæÔU, âñçÖ·¤, Öæñ·¤ÔU, Ÿæç×·¤, çÖ¹æÔUè ¥æçÎÐ

8

iz 3- ¿æÜæð ×ð´ Üæð» ¥ÂÙæ ×ÙæðÚ´UÁÙ ·ñ¤âð ·¤ÚUÌð Íð? mÙkj (1) ÕæÁè»ÚU, ×ÎæÚUè ¥æñÚU ·¤ÜæÕæÁ »çÜØæð ×ð´ ¥ÂÙð ·¤ÚUÌÕ çÎ¹æÙð ¥æÌð ÚUãUÌð çæðÐ

(2) Ù´Îè ÕñÜæð ·¤æð ÖçßcØ ÕÌæÙð ·ð¤ çÜØð ÂýØæð» ç·¤Øæ ÁæÌæ ÍæÐ (3) ¿æÜæð´ ×ð´ ÚÔUæÁ»æÚU, ãUÇ¸ÌæÜæð, Î´»æð ¥æñÚU ÂýÎàæüÙè ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ ¹ÕÚUæð´ ·ð¤ ÜðÙ-ÎðÙ ·¤æ ·¤æ× ¿ÜÌæ ÚUãUÌæ ÍæÐ

iz 4- ç·¤Ö âæ×æçÁ·¤ ÂçÔUßüÐÖæð´ ·ð¤ ·¤æÔU‡æ Ü´ÎÖ ×ð´ Öêç×»Ð ÚÔUÜßð ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ ¥ÙéÖß ·¤è »§üU? mÙkj (1) 10 Üæ¹ ÂçÚUßæÚU ·ð¤ ÚUãUÙð ÜæØ·¤ ÀUæðÅðU ×·¤æÙæð ·¤æ çß·¤æâ ·¤ÚU çÜØæ ÍæÐ

(2) Üæð» ÂñÎÜ ¥ÂÙð ·¤æ× Ì·¤ ÙãUè´ Áæ â·¤Ìð ÍðÐ (3) ©UÂÙ»ÚUèØ ÕçSÌØæð´ âð àæãUÚUæð´ Ì·¤ ØæÌæØæÌ âéçÙçpÌ ÃØßSÍæ ·¤ÚUÙè ÍèÐ (4) 1880 Ì·¤ Öêç×»Ì ÚÔUÜ ÙðÅUß·¤ü ·¤æ çßSÌæÚU ãUæð ¿é·¤æ Íæ ¥æñÚU ©Uââð âæÜæÙ 04 ·¤ÔUæðÇ¸ Üæð» ØæØææ ·¤ÔUÖð Ü»ð ÍðÐ

iz 5- ¥æñlæðç»·¤ àæãUÚUæð´ ×ð´ ×çãUÜæ¥æð´ ·¤è DØæ çSÍçÌ Íè? mÙkj (1)©U„¿ ¥æñÔU ×ŠØß»èüØ ×çãUÜæ¥æð ©U“æ SÐÔUèØ ÂëÍ·¤Ðæ ·¤æ âæ×Öæ ·¤ÔUÖæ ÂÇ¸æ ÂÔU‹Ðé ƒæÔÒUÜê Öæñ·¤ÔUæð´ mUæÔUæ ©UÖ·ð¤ ÁèßÖ ·¤æð ¥çŠæ·¤ âéçßŠææ Âê‡æü ÕÖæ çÎØæ »Øæ

ÍæÐ (2)ßðÐÖ ·ð¤ çÜ° ·¤æ× ·¤ÔUÖð ßæÜè ×çãUÜæ¥æð´ Öð ¥ÂÖð ÁèßÖ ÂÔU çÖØ´Øæ‡æ SÍæçÂÐ ·¤ÔU çÜØæ Íæ çßàæðáÐæØð´ çÖ×A âæ×æçÁ·¤ ß»æðü ×ð´Ð (3)Áñâð-Áñâð ¥æñÔUÐæð´ ·ð¤ ¥æñlæðç»·¤ ÔUæðÁ»æÔU ¹×× ãUæðÖð Ü»ð ¥æñÔU M¤çÉ¸UßæÎè Ð×ß âæßüÁçÖ·¤ SÍæÖæð´ ÂÔU ©UÖ·¤è ©UÂçS‰æçÐ ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð´ ¥â´Ðæðá ÃØQ¤ ·¤ÚUÙð Ü»ð, ¥æñÔUÐæð ·ð¤ Âæâ ßæÂâ ¥ÂÖð ƒæÔUæð ×ð´ ÜæðÅUÖð ·ð¤ ¥Üæßæ ·¤æð§üU ¿æÔUæ ÖãUè´ ÔUãUæÐ


iz 1- ÓÕ´Õ§üU ÖæÔUÐ ·¤æ âÕâð ×ãU×ßÂê‡æü àæãUÔU ÍæÑ ©UÎæãUÔU‡æ mUæÔUæ çâhU ·¤èçÁ°Ð mÙkj (1) ØãU »éÁÚUæÌ ·ð¤ ·¤ÂÇ¸ð ·¤æ ×é[Ø çÙØæüÌ·¤ ÍæÐ

(2) ØãU ×é[Ø Õ´ÎÚU»æãU àæãUÚU ·ð¤ M¤Â ×ð´ ·¤æ× ·¤ÚUÌæ ÍæÐ (3) ØãU Âçp× ÖæÚUÌ ×ð´ ×é[Ø ÂýàææâçÖ·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ (3) ØãU Îðàæ ·¤æ ÕÇ¸æ ¥æñlæðç»·¤ ·ð¤‹Îý ÍæÐ (4) 1869 ×ð´ SßðÁ ÖãUÔ ·ð¤ ¹éÜÖð ·ð¤ ÕæÎ Õ´Õ§üU ·ð¤ ¥çŠæ·¤ ÖÁÎè·¤ ¥æ »ØæÐ

iz 2- ¿æÜæð ·ð¤ ÁèßÖ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°- mÙkj (1) ¿æÜ çÖÁè Á×èÖ ×æçÜ·¤æð, ÃØæÂæçÔUØæð´, Õñ´·¤ÔUæð, ÖßÖ ÆðU·ð¤ÎæÔUæð´ ·ð¤ Sßæç××ß ßæÜð ÕãéU×´ÁçÜØ ÖßÖæð´ ·ð¤ ÉUæ¡¿ð ÍðÐ

(2) Âý×Øð·¤ ¿æÜ ×ð´ °·¤ ·¤ÿæèØ ·¤×ÚUæð´ ·¤è ·¤ÌæÚU ãUæðÌè ÍèÐ ·¤×ÚUæð´ ·ð¤ çÜ° ¥Ü»-¥Ü» àææñ¿æÜØ ÙãUè´ ÕÙæ° ÁæÌð ÍðÐ (3) °·¤ ÅðUÙð×ð´ÅU ×ð´ °·¤ âæÍ ·¤§ü ÂçÚUßæÚU ÚUãU â·¤Ìð ÍðÐ (4) »´Îð »ÅUÔU, ÖæçÜØæ, Öñâæð ·ð¤ ÐÕðÜæð §U×ØæçÎ ·ð¤ ÖÁÎè·¤ ãUæðÖð ·ð¤ ·¤æÔU‡æ ·¤×ÔUæð´ ·¤è ç¹Ç¸ç·¤Øæ¡ Õ´Î ãUè ÚUãUÌè Íè ¿æãðU ×æñâ× ç·¤ÌÙæ Öè ¥æÎýü DØæð´ Ù ãUæðÐ (5) ÂæÙè ·¤è ·¤×è ·¤è â×SØæ ãU×ðàææ ÚUãUÌè ÍèÐ ÙÜ ÂÚU ¥ÂÙè ÕæÚUè ·ð¤ ¿P¤ÚU ×ð´ Üæð» âéÕãU ·¤æð ¥DâÚU Ûæ»Ç¸ ÕñÆUÌð Íð Üðç·¤Ù Âýðÿæ·¤æð ·¤æ ·¤ãUÙæ ãñU ç·¤

çÈ¤ÔU Öè ©UÖ·ð¤ ƒæÔU âæÈ¤ ÔUãUÐð ÍðÐ iz 3- 19 ßè âÎè ·ð¤ ×ŠØ ×ð´ çÕýÅðUÖ ·ð¤ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ÁèßÖ àæñÜè ·¤æ ©U„ð¹ ·¤èçÁ°- mÙkj (1) ¥çŠæ·¤ÐÔU ·¤æÔU¹æÖæð ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ·¤è ×æ¡» ×æñâ×è ÍèÐ

(2) Ÿæç×·¤æð ·¤æð ÕãéUÐ ·¤× ßðÐÖ ç×ÜÐæ ÍæÐ (3) ·¤æÔU¹æÖæð´ ×ð´ ÕÇ¸è ×æØææ ×ð´ ×çãUÜæ°ð´ ·¤æ× ·¤ÔUÐè ÍèÐ (4) ¥çŠæ·¤ÐÔU ·¤æ×»æÔU »´Îè ÕçSÐØæ´ð ×ð´ ÔUãUÐð ÍðÐ ·¤æÔU¹æÖæ ×æçÜ·¤æð Öð ¥æÂýßæâè ×ÁÎêÔUæð´ ·¤æð ƒæÔU ©UÂÜCŠæ ÖãUè´ ·¤ÔUæ°Ð (5) »ÔUèÕ Ÿæç×·¤æð´ ·ð¤ çÜ° ÅUèÖ ·¤è ÀUÐð ¥æÔUæ×, ¥æÖ´Î ¥æñÔU ×Áæ·¤ ·¤è Á»ãU ÍèÐ

iz 4- Öêç×»Ð ÔÒUÜßð ×ð´ ØæØææ ·¤ÔUÖð ×ð´ ¥æ§üU â×SØæ¥æð´ ·¤æ ©U„ð¹ ·¤èçÁ°- mÙkj (1) Üæð» Öêç×»Ð ÔÒUÜßð ×ð´ ØæØææ ·¤ÔUÖð âð ÇUÔUÐð ÍðÐ

(2) çÇUCÕð ÖèÇ¸ ÖÔÒU ¥æñÔU Šæé¡° âð ÂýÎêçáÐ ÍðÐ (3) ßæÐæßÔU‡æ âËÈ¤ÔU, ·¤æðØÜð ·¤è ŠæêÜ ¥æñÔU »ñâð ·ð¤ ÜðEÂ âð çÖ·¤ÜÐè »´Šæ âð ç×çŸæÐ ÍæÐ (4) ÕãéUÌ âð Üæð»æð´ ·¤æ çßEæâ Íæ ç·¤ §UÙ ÜæñãU Îð×Øæð´ Öð àæãUÔU ·¤è ¥È¤ÔUæ ÐÈ¤ÔUè ¥æñÔU ¥SßæS‰Ø·¤æÔU ×æãUæñÜ ·¤æð ¥æñÔU ÕÉ¸Uæ çÎØæ ãñUÐ

(5) ¥æDâèÁÖ ·¤è ¥æÂêç×æü ×ð´ ·¤×è ¥æñÔU »×èü âð ÂêßæZÔUæðŠæÖ ãUæð »Øæ ÍæÐ

9

v/;k; & 7

×éÎý‡æ â´S·ë¤çÐ ¥æñÔU ¥æŠæéçÖ·¤ ÎéçÖØæ (ÔUæcÅþUèØÐæ)

eq[; fcUnqÚ& 1- eqnz.k u 'kkL=h; lkfgR; rFkk lHkh {ks=ks esa Kku ds foLrkj esa rsth ykbZ A 2- loZizFke eqnz.k rduhd dk vkfo"dkj phu esa gqvkA 3- phu esa L;kgh yxs dkB ds CykWd dks jxMdj fdrkcs Nkih tkus yxhA 4- Hkkjr esa vk/kqfud izsl vxsaztksa }kjk LFkkfir dh dbZA Hkkjr esa izsl ds vxznwr fe-fgDdh FksaA 5- fizfVax izsl ds vkfo"dkj rFkk de dher ds dkxt us mRiknu ykxr dks ?kVk;kA

vfr y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- âéÜð¹Ù ·¤Üæ DØæ ãñU? mRrj & dykRed ys[ku dh dyk

iz 2- »éÅUÙÕ»ü ·¤è ÂýÍ× ×éÎýèÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æ Ùæ× DØæ Íæ? mRrj & Õæ§üÕÜ iz 3- ÂñÙè ¿ñÂÕéDâ DØæ Íè? mRrj & ÁðÕ ¥æ·¤æÚU ·¤è ÂéSÌ·ð¤ iz 4- ÖæÔUÐ ×ð´ ×éÎý‡æ Âýðâ ç·¤âÖð àæéM¤ ·¤è? mRrj & ÂéÌü»æÜè iz 5- Õ¿ÂÙ ×ðÚUæ çßEçßlæÜØ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè? mRrj & ×ðçDâ× »æð·¤è Z iz 6- ßÙæüdwÜÚU Âýðâ °DÅU ·¤Õ Âæâ ç·¤Øæ »Øæ Íæ? mRrj & 1878 iz 7- ÓÓ×éÎý‡æ §üUEÔU ·¤è Îè ãéU§üU ×ãUæÙÌ× ÎðÙ ãñU ¥æñÚU âÕâð ÕÇ¸æ ÌæðãUÈ¤æÓÓ ç·¤âÙð ·¤ãUæ Íæ? mRrj & ×æçÅüUÙ ÜêÍÚU iz 8- ÁæÂæÙ ·¤è Âýæ¿èÙÌ× ×éçÎýÌ ÂéSÌ·¤ ·¤æñÙ âè ãñU? mRrj & ÇUæØ×´ÇU âêØæ iz 9- 95 çÍçââ ç·¤âÙð çÜ¹è Íè? mRrj & ×æçÅüUÙ ÜêÍÚU

iz 10- »èÐ »æðçß‹Î ç·¤âÖð çÜ¹è Íè? mRrj & ÁØÎðß

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- ÖæÔUÐ ×ð´ ×éÎý‡æ âð ÂãUÜð ·¤è ãUSÐçÜç¹Ð Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ ·ð¤ ÐèÖ Üÿæ‡æ ÕÐæ¥æð- mRrj & (¥) ©UÖ·¤æð ÖæðÁÂØæ ¥æñÔU ãUSÐçÖç×üÐ ·¤æ»Áæð´ ÂÔU çÜ¹æ »Øæ ÍæÐ

(Õ) ÂëDUæð´ ·¤æð â´éÎÔU É¸Ú» âð âéâç”æÐ ç·¤Øæ »Øæ ÍæÐ (â) â´ÔUÿæ‡æ ·ð¤ çÜ° ©U‹ãðÚ Ðç[ÐØæð´ ·¤è çÁËÎ ×ð´ Øæ çâÜ·¤ÔU Õæ¡Šæ çÎØæ ÁæÐæ ÍæÐ (Î) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ Îðàæè Öæáæ¥æð´ ×ð´ ©UÂÜCŠæ ÍèÐ (Ø) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÙæÁé·¤ ¥æñÚU ×´ãU»è ÍèÐ (ÚU) ©U‹ãðU ¥æâæÖè âð ÂÉ¸æ Öãè´ Áæ â·¤Ðæ Íæ ¥æñÔU çÜçÂØæ ¥Öð·¤ ÐÔUè·¤æð âð çÜ¹è ÁæÐè ÍèÐ (Ü) ©UÙ·¤æ ÎñçÙ· ÁèßÙ ×ð´ ÃØæÂ·¤ M¤Â âð §USÌð×æÜ ÙãUè´ ãUæðÌæ ÍæÐ

iz 2- ØêÚUæðÂ ×ð´ ·¤æÆU ·¤è Ì[Ìè ·¤è Ì·¤Ùè·¤è Üæð·¤çÂýØ DØæð´ ãéU§üU? mRrj & (¥) ãUSÌçÜç¹Ì Âæ´ÇéUçÜçÂØæð´ âð ÂéSÌ·¤æð´ ·¤è c<+h ãéU§üU ×æ´» ÂêÚUè Ùãè´ ãUæð ÚUãUè ÍèÐ

(Õ) Ö·¤Ü ·¤æØü ¥×ØçŠæ·¤ ¹¿èüÜæ, Ÿæ×âæŠØ ¥æñÔU â×Ø lk/; ÍæÐ (â) Âæ´ÇéUçÜçÂØæ ÖæÁé·¤ Íè, ©U‹ãðU ÜæÖð Üð ÁæÖð °ß´ ÔU¹-ÚU¹æß ×ð´ ·¤çÆUÙæ§üU ¥æÌè ÍèÐ

(Î) Â‹Îýãßè âÎè ·ð¤ àæéM¤¥æÌ ×ð´ ØêÚUæðÂ ×ð´ Ì[Ìè ·¤è ÀUÂæ§üU ·¤æ §USÌð×æÜ ·¤ÚU·ð¤ ·¤ÂÇð¸U, Ìæàæ ·ð¤ Ârs ¥æñÚU ÀUæðÅUè - ÀUæðÅUè çÅUŒÂç‡æØæð´ ·ð¤ âæÍ Šææç×ü·¤ ç¿Øæ ÀUæÂð Áæ ÔUãðU ÍðÐ

iz 3- ÖæÔUÐ ×ð ×éÎý‡æ ×ð Ö§üU ÎëàØ ÂýçÐ×êçÐü â´S·ë¤çÐ ·¤è DØæ Öêç×·¤æ Íè? mRrj & (¥) 19 ßè âÎè ·ð¤ àæéM¤ ×ð´ Ù§üU ÎëàØ â´S·ë¤çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ ãéU§üUÐ

(Õ) çÂýç‹ÅÚ» Âýðâæð ·¤è ¥çŠæ·¤Ðæ âð ÎëàØ SßM¤Âæð´ ·¤è ¥Öð·¤ ·¤æòçÂØæ ÕÙæ§üU ÁæÙð Ü»èÐ (â) ÔUæÁæ ÔUçß ß×æü Áñâð ç¿Øæ·¤æÔUæð´ Öð ¥æ× Âý¿ÜÖ ·ð¤ çÜ° ç¿Øæ ÕÖæ°Ð (Î) »ÔUèÕæð mUæÔUæ ƒæÔUæð ·¤æð âÁæÖð ·ð¤ çÜ° âSÐð çÂý‹ÅU ¥æñÔU ·ñ¤Üð‡ÇUÔU ¹ÔUèÎð »°Ð

iz 4- ÓÓ×éÎý‡æ Öð Áæ»M¤·¤ çß¿æÔU·¤æð´ ·ð¤ çß¿æÔU ·¤æð Üæð·¤çÂýØ ÕÖæØæÑÑ â×Õææ§UØðÐ mRrj & (¥) çß¿æÚU·¤æð ·ð¤ Üð¹Ù âð ·¤×ü·¤æ´ÇUæð, ÂÚUEÂÔUæ¥æð ¥æñÔU ¥´ŠæçßEæâæð´ ÂÔU ¥æÜæð¿Öæ××·¤ çÅUŒÂ‡æè ç×ÜèÐ

(Õ) çßmUæÖæð ¥æñÔU çß¿æÔU·¤æð Öð ÔUèçÐ çÔUßæÁæð ·ð¤ ×é·¤æÕÜð çßßð·¤ ·ð¤ àææâÖ ÂÔU ÁæðÔU çÎØæ ¥æñÔU Âý×Øð·¤ ÕæÐ ·¤æ â×æŠææÖ çßßð·¤ ¥æñÚU Ð·ü¤Âê‡æü É¸Ú» âð ãUæðÐ

10

(â) ©U‹ãUæðÖð ¿¿ü ·¤è ÂçßØæ ârk ¥æñÔU ÔUæ‟Ø ·ð¤ ÐæÖæàææãUè àææâÖ ÂÔU ¥æ·ý¤×‡æ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÂÔUEÂÔUæ ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ âæ×æçÁ·¤ ÃØßSÍæ ·ð¤ â×æÂÖ ·¤è ×æ´» ·¤èÐ (Î)ßæËÌðØÚU ¥æñÚU M¤âæð ·¤è ÚU¿Ùæ¥æð ·¤æð ÃØæÂ·¤ M¤Â âð ÂÉ¸Uæ ÁæÙð Ü»æÐ ©UÙ ÚU¿Ùæ¥æð´ ·¤æð ÂÉ¸UÙð ßæÜð Ù§üU ¥æ´¹æð âð â´âæÚU ·¤æð Îð¹Ùð Ü»ð Áæð ¥æÜæð¿Öæ××·¤ Âý”uks ¥æñÚU çßßð·¤ âð Îð¹Ìè ÍèÐ

iz 5- ¿èÖ ×éçÎýÐ âæ×»ýè ·¤æ Âý×é¹ ©U×ÂæÎ·¤ DØæð´ ·¤ãUæ ÁæÌæ ãñU? mRrj & (¥) ¿èÙ ×ð´ ÜEÕð â×Ø Ð·¤ âæ×ýæ‟ØßæÎè âÔU·¤æÔU ÔãUè Íè, ©UâÖð ×éçÎýÐ âæ×»ýè ·¤æ ÕÇð¸U Âñ×æÙð ÂÚU Âý·¤æàæÙ ç·¤ØæÐ (Õ) ¿èÙ ·ð¤ Âæâ çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ÍèÐ çâçßÜ âðßæ ÂÚUèÿææ mUæÚUæ çßàææÜ Ùæñ·¤ÚUàææãUè ÃØßSÍæ ·ð¤ âÎSØæð´ ·¤è ÖÌèü ·¤è ÁæÌè ÍèÐ

(â) âæ×ýæ‟ØßæÎè âÔU·¤æÔU ·ð¤ çÖØ´Øæ‡æ ×ð´ §Uâ ÂÔUèÿææ ·ð¤ çÜ° ÂæÆUØÂéSÐ·¤æð ·¤è çßàææÜ ×æØææ ×ð´ Âý·¤æàæÖ ç·¤Øæ ÁæÐæ ÍæÐ 18ßè´ âÎè ×ð´ ©UE×èÎßæÚ ÕÉ¸UÙð âð ÂéSÌ·ð¤ ÕÉ¸UèÐ


iz 1- ×éÎý‡æ ·ý¤æ´çÐ Öð ÂÉ¸UÖð ·ð¤ Âæ»ÜÂÖ ·¤æð ç·¤â Âý·¤æÔU ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ mÙkj ØêÚUæðÂèØ Îðàææð ×ð´ âæÿæÚUÌæ ¥æñÚU çßlæÜØæð´ ·ð¤ çß·¤æâ âð »é‡ææ××·¤ ÂÉ¸UÖð ·¤æ Âæ»ÜÂÖ çß·¤çâÐ ãéU¥æÐ

(¥) Üæð·¤çÂýØ âæçãU×Ø ·ð¤ Ö° M¤Âæð âð ÂÉ¸UÖð ßæÜæð ·¤è â´[Øæ ÕÉ¸èÐ (Õ) ßãUæ¡ »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤ãæçÙØæð´ ·¤æ ÂæÚUEÂçÚU·¤ Â´¿æ» ÍæÐ (â) §´U‚Üñ‡ÇU ×ð´ ÂñÖè ¿ðÂÕéDâ Õð¿Öð ßæÜð ÀUæðÅð ƒæê×·¤ÔU ç·¤ÐæÕ Õð¿Öð ßæÜð ·¤æð ¿ðÂ×ñÙ ·¤ãUÌð ÍðÐ §UÙ ç·¤ÌæÕæð´ ·¤æð °·¤ ÂñÙè ×ð´ Õð¿è ÁæÌæ Íæ, çÁââð ç·¤ »ÚèÕ Öè ¥æâæÙè âð ¹ÚUèÎ â·ð¤Ð (Î) Èý¤æ´â ×ð´ çÕçCÜØæð Íè» cËØê ·¤æ ¿ÜÖ Íæ Áæð âSÐð ·¤æ»Á ÂÔU ÀUÂæ ¥æñÔU ÖèÜè çÁËÎ ×ð´ Õ´Šæè ÀUæðÅUè ç·¤ÐæÕð ÍèÐ (Ø) çßçÖóæ ©UgðàØæð´ °ß´ M¤ç¿Øæð´ âð ÖÚUÂêÚU ÚUæð×æ´çÅU·¤ °ß´ °ðçÌãUæçâ·¤ ÂéSÌ·ð¤ ©UÂÜCŠæ ÍèÐ (ÚU) ¥ßƒæèØ Âýðâæð´ mUæÔUæ âæ×çØ·¤ ƒæÅUÖæ¥æð´ âð â´Õç‹ŠæÐ ×ÖæðÔ´UÁÖÂê‡æü âê¿Öæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æàæÖ ç·¤Øæ »ØæÐ (Ü) âæŠææÔU‡æ Üæð»æð´ mUæÔUæ ßñ™ææçÖ·¤æ ¥æñÔU çßmUæÖæðð´ ·ð¤ çß¿æÔU ‟ØæÎæ Sßè·ë¤Ð ãUæðÙð Ü»ðÐ

iz 2- ×æñç¹·¤ â´S·ë¤çÐ Öð ×éÎý‡æ ×ð´ ·ñ¤âð Âýßðàæ ç·¤Øæ ¥æñÔU ×éçÎýÐ âæçãU×Ø ×æñç¹·¤ ×ð´ ·¤ñâð ÂçÔUßçÐüÐ ãéU¥æ? mÙkj (¥) Âý·¤æàæ·¤æð´ Ùð »æÍæ »èÌæð ¥æñÚU Üæð·¤ ·¤Íæ¥æð´ ·¤æð Âý·¤æçàæÌ ç·¤ØæÐ (Õ) ç·¤ÐæÕð ÐSßèÔUæð´ âð ¹êÕ âÁè ƒæÁè °ß´ âç¿Øæ ãUæðÐè ÍèÐ ×éçÎýÐ âæçãU×Ø çÖ×AçÜç[Ì ÌÚUè·¤æð´ âð ×æñç¹·¤ ×ð´ ÂçÚUßçÌüÌ ãé¥æÐ (¥) »èÌæð´ ·¤æð â×êãUæð´, »æ´ßæð ¥æðÚU ·¤SÕæð ×ð´ »æØæ »ØæÐ (Õ) ©U‹ãðU ÁÖÐæ ·ð¤ §U· _ðU ãUæðÖð ßæÜð SÍæÖæð ÂÔU âéÖæØæ »ØæÐ

11

v/;k; & 8

©UÂ‹Øæâ, â×æÁ ¥æñÔU §UçÐãUæâ

eq[; fcUnq & 1- miU;kl yksxksa ,oa muls tqMh yEch dgkfu;ksa ij vk/kkfjr iqLrd gksrh gS bu dgkfu;ksa dks

ys[kd cÚurk gSA 2- miU;klksa dks mudh fo"k; oLrq ,oa fo"k; ls fdl izdkj fuiVk tk, ds vk/kkj ij dbZ ekxksa

esa ckaVk tk ldkrk gSA

3- miU;kl ,oa lekt esa vk;s cnyoksa esa dkQh utnhd dk lEcU/k gksrk gSA 4- vk/kqfud miU;kl dqN vk/kqfud ifjfLFkfr;ksa dk í’;kadu fp=kadu rFkk fo’ys"k.k djrs gSA 5- :lh ys[kdks us d"kdks ds d"Vks] xkWoksa ds iru etnwjksa dh n;uh; n’kkvks rFkk e/;oxZ ds

uSfrd iru ds ckjs esa fy[kk gSA â´âæÚU ·ð¤ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ·¤æÔU, ©UÂ‹Øæâ ¥æñÔU ©UÖ·ð¤ ·¤æØüÑ-

©UÂ‹Øæâ·¤æÔU ©UÂ‹Øæâ ×é[Ø Üÿæ‡æ

1 ÂæðÍðÚUè ·é´¤ÁæEÕê âÚUSßÌè çßtØ× ÁæçÌØ Î×Ù, çÙ×A ÁæçÌØæð´ ·ð¤ çÜ° çàæÿææ ·¤æ ×ãURß 2. ÚUæð·ð¤Øæ ãéUâñÙ âéËÌæÙ ·¤æ SßÂA ©UÜÅU ÂéËæÅU ÖÚUè ÎéçÙØæ ÁãUæ¡ ×çãUÜæ¥æð´ Ùð ÂéM¤áæð´ ·¤è Á»ãU

Üð ÜèÐ 3. Õ´ç·¤× ¿‹Îý ¿ÅUÁèü Îé»ðüàæÖ‹ÎÖè Õ´»æÜ ×´ð ÚUæÁÙèçÌ·¤ ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ çÎØæÐ

(¿ÛæðÂæŠØæØ) 4. Âýð×¿´Î âðßæ âÎÙ âæ×æçÁ·¤ ×égð ÚÚ»Öêç× »æðÎæÙ çÙ×üÜæ 5. Îðß·¤èÖ´ÎÖ ¹Øæè ¿‹Îý·¤æ´Ðæ â´ÐçÐ ÚUæð×æ´â ·ð¤ âæÍ È´¤Ìæâè 6. ÇðUçÙØÜ ÇðUÈ¤æð ÔÒUæçÕ‹âÖ ·ýê¤âæð âæ×ýæ‟ØßæÎ ·¤æ â×ÍüÖ 7. ¥æÔU °Ü SÅUèßð‹âÖ ÅþðUÁÖ ¥æ§UÜñ‡ÇU ©UÂçÙßðàæ·¤æÚUæð´ ·¤è Âýàæ´âæ 8. ÁðÙ vkWfLVu Âýæ§UÇU ,aM Âýð‟ØêçÇUâ »ýæ×è‡æ ×çãUÜæ¥æðð ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð´ð çÜ¹æ 9. Íæ×â ãUæÇUèü ×ðØÚU ¥æòÈ¤ ·ð¤SÅUÚUçÕýÁ §Ú‚Üñ‡ÇU ·ð¤ ÂÔUEÂÔUæ»Ð »ýæ×è‡æ â×éÎæØæð´ ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð´ çÜ¹æ 10®. âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ Âæ×ðÜæ ÂØææ××·¤ ©UÂ‹Øæâ ÂØææð ·ð¤ M¤Œæ ×ð´Ð


iz 1- ÂØææ××·¤ ©UÂ‹Øæâ DØæ ãñU? mRRkj & ÂØææð´ ·ð¤ ·ý¤× ×ð´ çÜ¹æ ©UÂ‹Øæâ

iz 2- ÒÒØãU âßüÃØæÂ·¤ â×Ø ãñU ç·¤ âæñÖæ‚Ø ÔU¹Öð ßæÜð ÃØçQ¤ ·¤æð °·¤ Â%h ·¤è ¿æãU ãUæðÙè ¿æçãU°ÓÓ ©UÂØéüD×æ Â´çD×Øæ ç·¤â ©UÂ‹Øæâ âð Üè »§üU ãñU-

mRRkj & Âýæ§UÇU °´ÇU izkbM ,aM izsT;qfMl iz 3- ãUæÇüU ÅUæ§UEâ ç·¤âÙð çÜ¹æ? mRRkj & ¿æËâü çÇU·¤‹â iz 4- ç·¤Sâæ»æð§üU ·¤æ DØæ ×ÌÜÕ ãñU? mRRkj & ·¤ãUæÙè ·¤ãUÙð ·¤è ·¤Üæ iz 5- ÂýÍ× ƒææÔUæßæçãU·¤ ©UŒæ‹Øæâ Íæ? mRRkj & çÂ·¤çß·¤ ÂðÂâü iz 6- ÂýÍ× ÖæÔUÐèØ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Öæáæ ×ð´ çÜ¹æ »Øæ Íæ? mRRkj & ×ÚUæÆUè iz 7- ×ÜØæÜ× ×ð´ ÂýÍ× ¥æŠæéçÖ·¤ ©UÂ‹Øæâ ·¤æñÖâæ Íæ? mRRkj & §ÚÎéÜð¹æ iz 8- Âæ×ðÜæ ·¤æ Üð¹·¤ ·¤æñÙ ãñU? mRRkj & âð×é¥Ü çÚU¿ÇüUâÙ iz 9- °ç×Üè ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÙÜ ç·¤â Ãæáü ×ð´ Âý·¤æçàæÌ ãéU¥æ? mRRkj & 1885 iz 10- Á´»Ü Õé·¤ Öæ× ·¤æ ÂýçâhU ©UÂ‹Øæâ ç·¤âÖð çÜ¹æ Íæ? mRRkj & M¤ÇUØæÇüU ç·¤ÂçÜ´»

12

iz 11- ÂÚUèÿææ »éM¤ ç·¤âÙð çÜ¹æ Íæ? mRRj & Ÿæè çÖßæâ Îæâ iz 12- ·¤æÎEÕÚUè ç·¤âÙð çÜ¹è ÍèÐ mRRj & Õæ‡æÖÛ

y?kq mRrjh iz”u &

iz 1- ¥æñÂçÖßðçàæ·¤ ÖæÔUÐ ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â ÐÔUãU ©UÂçÖßðàæ·¤æÔUæð´ ¥æñÔU ÔUæCþUßæçÎØæð ÎæðÖæð ·ð¤ çÜ° ÜæÖÎæØ·¤ ÍæÐ ÕØæÖ ·¤æð ©UÎæãUÔU‡æ ·ð¤ âæÍ â×Õææ¥æð-

mÙkj âæ×ýæ‟ØßæÎè Âýàææâ·¤æð´ ·ð¤ çÜ°Ñ- (1) Îðàæè ÁèßÖ °ß´ ÂýÍæ¥æð ·¤æð â×ÕæÖð ·¤æ SØææðÐ ÍæÐ

(2) ÖæÔUÐèØ â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ â×éÎæØæð ¥æñÔU ÁæçÐØæð´ ÂÔU àææâÖ ·¤ÔUÖð ×ð´ ×ÎÎ ç×ÜèÐ (3) ©UÂ‹Øæâæð âð ƒæÔÒUÜê ÁèßÖ, Âæðàææ·¤æð´, Šææç×ü·¤ ÂýÍæ¥æð ·¤æ ÂÐæ ¿ÜæÐ (4) ·é¤ÀU »ý´Í çÕýçÅUàæ Âýàææâ·¤æð ¥æñÚU §Uüâæ§üU ç×àæÙçÚUØæð mUæÚæ ¥´»ýðÁè ×ð´ ¥ÙéßæçÎÌ ç·¤° »°Ð ÖæÚUÌèØæð ·ð¤ çÜ°Ñ- (1) ÖæÔUÐèØ ©UÂ‹Øæâ ·¤æ â×æÁ ×ð ÃØæ# ÕéÔUæ§üØæð´ ·¤è ¥æÜæð¿Öæ ·¤ÔUÖð ·ð¤ ×æŠØ× ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÂØðæ» ·¤ÔUÐð Íð ¥æñÔU ©UÖ·ð¤ çÜ° âéÕææß ÎðÌð ÍðÐ (2) ¥ÌèÌ ·ð¤ âæÍ âEÕ‹Šæ SÍæçÂÐ ·¤ÔUÐð ÍðÐ (3) â×æÁ ·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ ¥ÂÙð çß¿æÚUæð´ ·¤æ Âý¿æÚU ·¤ÚUÌð ÍðÐ (4) §UâÖð ¥ÐèÐ ·ð¤ çßßÔU‡æ ·¤æ »æñÔUßæç‹ßÐ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÂæÆU·¤æð ×ð´ ÔUæCþUèØ ¥çÖ×æÖ ·¤è ÖæßÖæ çß·¤çâÐ ·¤ÔUÖð ×ð´ ×ÎÎ ·¤èÐ (5) ©UÂ‹Øæâæð´ Öð °·¤ Öæáæ ·ð¤ ¥æŠææÔU ÂÔU âæ×êçãU·¤ âEÕ‹hUÐæ ·¤è ÖæßÖæ çÖç×üÐ ·¤èÐ

iz 2- 19 ßè àæÎè ×ð´ ©UÂ‹Øæâ ç·¤â Âý·¤æÔU ×ŠØ× ß»ü ·ð¤ ×ÖæðÔÚÁÖ ·ð¤ Üæð·¤çÂýØ ×æŠØ× ÕÖðÐ mÙkj (1) ©Â‹Øæâæð´ Öð â×ç‹ßÐ, çßEâÖèØ ¥æñÔU Îð¹Öð ×ð´ ßæSÐçß·¤ â´âæÔU çÖç×üÐ ç·¤ØæÐ

(2) ©UÂ‹Øæâ ÂÉ¸UÐð â×Ø ÂæÆU·¤ ÎêâÔÒU ÃØçQ¤ ·ð¤ â´âæÔU ×ð´ ¿Üð »° ¥æñÔU ©UÂ‹Øæâ ·ð¤ ÖæØ·¤ ·ð¤ â×æÖ ¥ÂÖð ·¤æð ¥ÖéÖß ·¤ÔUÖð Ü»ðÐ (3) ©UÂ‹Øæâ Üæð»æð ·¤æð ÃØçQ¤»Ð ¥æñÔU ¹éÜð M¤Â ×ð´ ÂÉ¸UÖð ·¤æ ¥ßâÔU ÎðÖð Ü»ðÐ (4) ©UÂ‹Øæâæð´ ·¤è ·¤ãUæçÖØæ ƒæÔUæð ·¤è ÕñÆU·¤æð ¥æñÔU ·¤æØæüÜØæð´ ×ð´ ¿ç¿üÐ ãUæðÖð Ü»èÐ

iz 3- ŠææÔUæßæçãU·¤ ©UÂ‹Øæâæð´ ·ð¤ DØæ ËææÖ Íð? mÙkj (1) ·¤ãUæÖè ·¤æð ç·¤àÐæð´ ×´ð ÀUæÂæ ÁæÐæ ÍæÐ âSÂð‹â ¥»Üè ç·¤àÐ ·ð¤ çÜ° ÕÖæ° ÔU¹æ ÁæÐæ ÍæÐ

(2) ŠææÔUßæçãU·¤æð´ âð ÂæÆU·¤ ÔUãUSØ ·¤æ ×Áæ ÜðÖð Ü»ð, ¥æÂâ ×ð´ ¿¿æü ·¤ÔUÖð Ü»ð ¥æñÔU ãUxÌæ ÎÚU ãUxÌæ ©UÙ·¤è ·¤ãUæçÙØæð´ ·ð¤ âæÍ ÁèÙð Ü»ðÐ (3) ØãU âEÖæçßÐ çß™ææÖ ÍæÐ ÂçØæ·¤æ°´ âSÐè ¥æñÔU ¹ÔUèÎÖð ÜæØ·¤ ÍèÐ

nh?kZ mRrjh iz”u &

iz 1- Âýð×¿´Î ·¤æ çãU‹Îè ©UÂ‹Øæâæð ×ð´ Øæð»ÎæÖ ÕÐæ¥æðÐ mÙkj (1) ×é´àæè Âýð×¿´Î ¥æŠæéçÖ·¤ çãU‹Îè ¥æñÔU ©UÎêü âæçãU×Ø ·¤æ °·¤ ×ãUæÖÐ× âæçãU×Ø·¤æÚU FksÐ

(2) mUgksuas ÂýæÔÚÖ ×ð´ ©Îêü ×ð´ çÜ¹Öæ àæéM¤ ç·¤Øæ ¥æñÔU ÕæÎ ×ð´ çãU‹Îè ×ð´ çÜ¹Öð Ü» s FksÐ (3) mUgksusa Âýæ¿èÙ §UçÌãUæâ ·ð¤ ×æðãU âð ÂÚUãðUÁ ç·¤ØæÐ (4) Âýð×¿´Î Ùð ÎñçÙ·¤ ÁèßÙ ·ð¤ ßæSÌçß·¤ ×égæð ÂÚU çÜ¹æÐ ÁñâðÑ- âæEÂýÎæçØ·¤Ìæ, ÖýCUæ¿æÚU, Á×è´ÎæÔUè ·¤Áü, »ÔUèÕè, âæ×ýæ‟ØßæÎ ¥æçÎÐ

(5) ©UâÙð ç·¤SSææ»æð§üU ·¤è ÂÚUEÂÚUæ»Ì ÂhUçÌ ×ð´ çÜ¹æÐ iz 2- ©UÂ‹Øæâæð´ ×ð´ ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÐ ç·¤â rjg ÂýçÌçÕçEÕÌ ãéU§üUÐ mÙkj (1) ¥æñlæðç»·¤ ·ý¤æ´çÌ ·¤è àæéM¤¥æÌ âð Èñ¤çDÅþUØæ¡ ÕÖè, ÃØßâæçØ·¤ ËææÖ ÕÉ¸ðU, ÂÔU‹Ðé Ÿæç×·¤æð´ ·¤æð âEæSØæ¥æð´ ·¤æ âæ×Ùæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸æÐ

(2) àæãUÔUæð´ ·¤æ ¥çÖØç×Ð çß·¤æâ ãé¥æ ¥æñÔU ·¤æ× ·¤è ¥çŠæ·¤Ðæ °ß´ çÕÖæ ßðÐÖ ·ð¤ ×ÁÎêÔUæð´ âð ÖÔUè ãéU§üU ÍèÐ (3) ¥×ØçŠæ·¤ ƒæëç‡æÐ ÕæÐð çß·¤çâÐ ãéU§üUÐ ©UÂ‹Øæâ·¤æÔUæð´ ÁñâðÑ- ¿æËâü çÇU·¤‹â Öð ¥æñlæðç»·¤ÔU‡æ ·ð¤ Üæð»æð´ ·ð¤ ¿çÔUØæ ¥æñÔU ÁèßÙ ÂÚU ãéU° ÖØ´·¤ÚU ÂýÖæßæð´

·ð¤ ÕæÚÔU ×ð´ çÜ¹æÐ (4) ©Uâ·¤æ ©UÂ‹Øæâ ãUæÇüU ÅUæ§UEâ °·¤ ·¤æËÂçÖ·¤ àæãUÔU ·¤æ ß‡æüÖ ·¤ÔUÐæ ãñU, ÁãUæ¡ ×àæèÖæð´ ·¤è ÖÔU×æÔU ãñU, Šæé´¥æ ©U»ÜÐè ç¿×çÖØæ´ ãñU, ÂýÎêá‡æ âð SØæãU ÂÇ¸è

ÙçÎØæ´ ãñUÐ (5) çÇU·¤‹Sæ Öð Ö ·ð¤ßÜ ÜæÖ ·ð¤ ÜæðÖ ·¤è ¥æÜæð¿Öæ ·¤è ÕçË·¤ ©UÖ çß¿æÔUæð´ ·¤æð Öè ¥æÇ¸ð ãUæÍæð çÜØæ Áæð §U´âæÖæð´ ·¤æð ×ãUÁ ©U×ÂæÎÙ ·¤æ ¥æñÁæÚU ×æÙÌð ãñÐ (6) çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÔU çÅUßSÅU °·¤ ¥ÖæÍ ·¤è ·¤ãUæÖè ãñU Áæð ÀUæðÅðU ¥ÂÔUæçŠæØæð´ ¥æñÔU çÖ¹æçÔUØæð´ ·ð¤ â´âæÚU ×ð´ ÚUãUÌæ ãñUÐ ¥æðçÜßÚU ¥´Ì ×ð´ ,d /kuh O;fDr

mæÚUæ »æðÎ çÜØæ »Øæ ¥æñÚU ¥æ»ð ·¤æ ÁèßÙ ©UâÙð ¹éàæèÂêßü·¤ çÕÌæØæÐ (7) °ç×çÜ ÁæðÜæ ·¤æ Á×èüÖÜ °·¤ ÁßæÖ ¹çÖÁ ×ÁÎêÔU ·ð¤ ÕæÔÒU ×ð çÜ¹æ »Øæ ÂÔU‹Ðé §Uâ·¤æ ¥´Ð Îé¹Î ãñUÐ §â×ð´ çÇU·¤‹â ·¤è ¥æðçÜßÔU çÅUßSÅ ÌÚUãU ƒæçÅUÐ

ÙãUè´ ãéU¥æÐ

iz 3- §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ç·¤â ÌÚUãU ·¤æ ÁæÌhØ ØéhU çÎ¹æ§üU ÎðÌæ ãñU? mÙkj (1) §ÚÎéÜð¹æ ·ð¤ÔUÜ ·¤è ©U„„æ ÁæçÐ ·¤è ßñßæçãU·¤ ÂÔUEÂÔUæ âð â´Õç‹ŠæÐ ãñ ×éEØÌØæ ÙEÕêÎÔUè Õýæræ‡ææð´ ¥æñÔU ÖæØÔUæð ·¤èÐ

(2) §ÚÎéÜð¹æ ×ð´ ×ê¹ü Á×è´ÎæÚU âêÚUè ÙEÕêÎÔUè §U‹ÎéÜð¹æ âð àææÎè ·¤ÔUÖð ¥æÐæ ãñUÐ ÕéçhU×æÖ ÖæçØ·¤æ ©Uâð ¥Sßè·¤æÔU ·¤ÔU·ð¤ çàæçÿæÐ °ß´ âé´ÎÔU ×æ/koÙ ÙæØÚU ·¤æð vius ÂçÌ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ¿éÙÌè ãñUÐ

(3) âêÚUè ÙEÕêÎÔUè ·¤æð àææÎè ·¤è ÐÇ¸Â Íè, çÜãUæÁæ ßãU ©Uâè ÂçÔUßæÔU ·¤è °·¤ »ÔUèÕ â´ÕŠæè âð àææÎè ÔU¿æ·¤ÚU ¿Üæ ÁæÌæ ãñU, ØãU âæð¿Ìð ãé° ç·¤ ©UâÙð §ÚÎéÜð¹æ âð ãUè àææÎè ·¤è ãñUÐ

iz 4- ÂÔUèÿææ »éM¤ ©UÂ‹Øæâ ×´´ð çÎ¹æ§üU »§üU ÖØð ×ŠØß»èüØ ÂçÔUßæÔÒUæ´ ·¤è ÐSßèÔU ·¤æð â×Õææ¥æðÐ mÙkj (1) ŸæèçÖßæâÎæâ mUæÔUæ 1882 ×ð´ ÂÔUèÿææ »éM¤ Öæ× ·¤æ ©UÂ‹Øæâ Âý·¤æçàæÐ ç·¤Øæ »ØæÐ

13

(2) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ¹éàæãUæÜ ÂçÔUßæÔUæð´ ·ð¤ Øéßæ¥æð´ ·¤æð ÕéÔUè â´» âæðãUÕÐ ·ð¤ ÖñçÐ·¤ ¹ÐÔUæð´ âð ¥æ»æãU ç·¤ØæÐ (3) §Uâ ©UÂ‹Øæâ ×ð´ ãU× Îð¹Ðð ãñU ç·¤ ÖæØ·¤ ¥ÂÖð ·¤æØæðü âð Îæð ¥Ü» - ¥Ü» â´âæÔUæ´ð ·ð¤ ×ŠØ ÂéÜ ÕÖæÖð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÔUÐð ãñUÐ (4) ßð Ù§üU ·ë¤çá Ð·¤Öè·¤ ¥ÂÖæÐð ãñU, ÃØæÂæÔU ·¤×ü ·¤æð ¥æŠæéçÖ·¤ ÕÖæÐð ãñU, ÖæÔUÐèØ Öæáæ ·ð¤ ÂýØæð» ·¤æð ÕÎÜÐð ãñU Ðæç·¤ ßãU Âæà¿æ×Ø çß™ææÖ ¥æ ñÚU ÖæÚUÌèØ

ÕéçhU ÎæðÙæð ·¤æð ¥çÖÃØQ¤ ·¤ÚUÙð ×ð´ âÿæ× ãUæð â·ð¤Ð (5) Øéßæ¥æð´ ·¤æð ¥¹ÕæÚU ÂÉ¸UÙð ·¤è SßSÍ ¥æÎÌ ÇUæÜÙð ·¤è ¥ÂèÜ ·¤è ÁæÌè ãñUÐ (6) ©UÂ‹Øæâ ·¤æ §Uâ ÕæÐ ÂÔU ÁæðÔU ãñU ç·¤ ØãU âÕ ×ŠØß»èüØ »ëãUSÍè ·ð¤ ÂæÔEÂçÚU·¤ ×êËØæð´ ÂÚU â×ÛææñÌæ ç·¤° Õ»ñÚU ãæðÐ

14

v/;k; & 1


iz 1 ,sls lalk/ku tks fdlh izns”k esa fo|eku gksrs gS ijUrq budk mi;ksx ugha fd;k x;k gS] ,sls lalk/ku dks ---------- dgk tkrk gSA

mRrj laHkkoh lalk/ku

iz 2 lekI;rk ds vk/kkj ij lalk/ku dk oxhZdj.k fdrus Hkkxksa esa fd;k tkrk gS\

mRrj uohdj.k ;ksX; vkSj vuohdj.k ;ksX; lalk/ku

iz 3 fj;ks Mh tsusjks i`Foh lEesyu dc gqvk\

mRrj 1992

iz 4 ;w0 ,u0 lh0 bZ0 Mh0 dk iwjk izk:i D;k gS\

mRrj la;qDr jk’Vª Ik;kZoj.k vkSj fodkl lEeysuA

iz 5 lalk/ku fu;kstu D;k gS\

mRrj lalk/ku dk U;k;iw.kZ vkSj foosdiw.kZ iz;ksxA

mRrj &

mRrj &

Rre

mRrj &

’ dk ’k lqfuf”p fd;k x;k

mRrj & %

mRrj &

mRrj &

mRrj &

mRrj &

’

mRrj &

fo”ks’krk

mRrj &

Ì

È

1992 ’ ’

’ ’

’

15

’

fo”ks’krk,aA

’

’ ’

’

’

’

’

’

’

enkvksa dk jax dkyk gS vkSj mUgsa dkyh enk Hkh dgrs gSA

;g dikl dh [ksrh ds fy, mfpr o vkn”kZ ekuh tkrh gSA

’

’ ’

k

’

16

v/;k; & 2

iz 1 >we [ksrh dk nwljk uke D;k gS\

mRrj Lys”k vkSj cuZ [ksrh

iz 2 Hkkjr esa fdrus ck?k fjtoZ gSa\

mRrj 27

iz 3 Hkkjr esa fdl {ks= esa cht cpkvksa vkanksyu izfl) gS\

mRrj fVgjh {ks= esaA

iz 4 Hkkjr ds fdl jkT; esa la;qDr ou izca/ku igyk izLrko ikl fd;k x;k\

mRrj mM+hlk

iz 5 vle esa dkSu lk ^ck?k fjtoZ fLFkr gS\

mRrj ekul ck?k fjtoZ

’

e/; izns”k

lQyrk

’

’

’

17

Q

’ ’

’ ’

’

’

:-

’

’

’

/

Q

fn'

18

v/;k; & 3

’

iz 1 ikyj ikuh D;k gS\

mRrj jktLFkku esa o’kkZ ty dks ikyj ikuh dgk tkrk gSA

iz 2 dks;uk ckW/k fdl unh ij cuk gS\

mRrj d’.kk unh

iz 3 Hkkjr esa rkts ty dks izeq[k LJksr D;k gS\

mRrj Hkwfexr tyA

iz 4 fdl unh ij Hkk[kM+k ukaxy ckW/k fLFkr gS\

mRrj lryqt unh

iz 5 11oha lnh esa cuk lcls cM+k df=e >hy dkSu lk gS\

mRrj Hkksiky rky ¼>hy½

iz 6 dkSu lh cgqns”kh; unh ?kkVh ifj;kstuk iatkc esa fLFkr gS\

mRrj Hkk[kM+k ukaxy ckW/k ¼lryqt unh ?kkVh ifj;kstuk½

iz 7 ty nqyZHkrk ¼deh½ dk izeq[k dkj.k D;k gSa\

mRrj tula[;k gS of) dk gksuk rFkk o’kkZ ty dh dehA

iz 8 fdl jkT; esa ghjkdqaM ckW/k fLFkr gS\

mRrj mM+hlk

iz 9 fdl unh ij lyky ifj;kstuk cuk gS\

mRrj psuko unh ijA

iz 10 jktLFkku esa o’kkZty laxzg.k ds fy, cuk;h xbZ lajpuk dks D;k dgk tkrk gS\

mRrj [kknhu vkSj tksgM+A

iz 11 ml jktk ¼lqYrku½ ftlus fnYyh esa gkSt&[kkl cuok;k Fkk\

mRrj lqYrku bYrqrfe”k

’ ’

’

’

’

’ ’

’

’

’ ’ ô

’

ô

19

’k ’

’

a ª

a

’

’

s

s

h

20

v/;k; & 4


iz 1 udnh Qly dk uke crkosa\

mRrj dikl] twV vkSj xUuk

iz 2 'osr Øakfr ls vki D;k le>rs gS\

mRrj vf?kdre~ nqX/k mRiknu ds fy,A

iz 3 Hkkjr esa mRikfnr gksus okys nks is; Qlyksa dk uke crkos\

mRrj pk; vkSj dkWQh

iz 4 vkijs'ku ¶yM dk nwljk uke D;k gS\

mRrj “osr Øakfr

iz 5 Hkkjr esa ewaxQyh dk lcls izeq[k mRiknd dkSu lk jkT; gS\

mRrj e/; izns”k

iz 6 xsgw¡ fdl izdkj dk Qly gS\

mRrj jch Qly

iz 7 fdl izdkj dh enk esa eDdk dk mRiknu gksrk gSA

mRrj iqjkuh tyks<+ enk

iz 8 jksi.k df’k ds nks mnkgj.k nsaA

mRrj pk;] dkWQh

iz 9 iSdst rdfudh dk nwljk uke crkosA

mRrj gfjr Øakfr

iz 10 nks js”ksnkj Qlyksa dk uke crkosaA

mRrj dikl vkSj twV

iz 11 js”ke dhV ikyu D;k gS\

mRrj js”ke ds dhM+ksa dks ikyuk vkSj mlls js”ke fudkyuk js”ke dh ikyu ds uke ls tkuk tkrk gSA

mRrj

mRrj js”ke oL= m|ksx

È È

mRrj df’k ¼>we df’k½

Q

mRrj

È Qly dk uke crkosaA

mRrj

mRrj

È ’

mRrj

y?kq mÙkjh; iz”u &

_

_

È

È

È

È _

È È

È È _ _

È

21

’

’

È È

È _ È È _

Rrjka

È

È

È

22

jkTæuSfÌ· foKku

v/;k; & 1

vfr y?kq mÙkjh; iz”u &

iz 1 Jhyadk dh dqy tula[;k esa rfey dh tula[;k fdruh gS\

mRrj 18 izfr”kr

iz 2 csfYt;e esa lkeqnkf;d ljdkj dk pquko dkSu djrk gS\

mRrj ,d Hkk’kk;h leqnk; ds yksxA

iz 3 ^^utkfr;^^ “kCn fdldk |ksrd gS\

mRrj lka>k laLdfr ij vk/kkfjr lkekftd foHkktuA

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

”

È

24

v/;k; & 2


iz 1 iapk;rh jkt dh O;oLFkk D;k gS\

mRrj blds varZxr] xkao] iz[k.M vkSj ftyk Lrj dk “kklu vkrk gSA

iz 2 fdUgha nks ns”kksa ds uke fy[ksa tks la?kokn dks ugha viukrk gSA

mRrj phu vkSj Jhyadk

iz 3 Hkkjrh; lafo/kku ds vkBosa vuqlwph esa fdrus Hkk’kkvksa dks mYys[k fd;k tkrk gS\

mRrj 22 Hkk’kkvksa dk mYys[k fd;k x;k gSA

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

È

È

d

25

1992

1992 È

26

v/;k; & 3

k

ikfjHkkf"kd 'kCn&

1- lkekftd foHkktu& lkekftd foHkktu dk uLyoknh :Ik vFkkZr jax ds vk/kkj ij lkekftd Hksn fofHkUu lektksa esa O;kid :i ls ik;k

tkrk gSA vesfjdk esa 'osr ,oa v’osr uLyoknh lewgksa esa vDlj la?k"kZ gksrk jgrk gSA 'osr yksx v’osr yksxksa dks vius ls fuEu dksfV dk

vkSj ew[kZ le>rs gS rFkk muds lkFk vekuoh; O;ogkj djrs gSA

2- uLyoknh foHkktu& bldk vFkZ gS fd fdlh fo”ks’k uLyoknh lewg ds yksxksa esa ,drk ikbZ tkrh gSA fofHkUu izdkj ds uLyoknh tSls

v’osr&”osr vkfn vf/kd O;kid ugh gksrsA

3- vesfjdk esa ukxfjd vkanksyu ¼1954&1968½& ?kVukvksa vkSj lq/kkj vkanksyuksa dk ,d flyflyk ftldk mn~ns’; ,Ýks vesfjdh yksxksa ds fo:}

gksus okys uLy vk/kkfjr HksnHkko dks feVkuk FkkA ekfVZu ywFkj fdax twfu;j dh vxqokbZ esa yM+s x, bl vkanksyu dk Lo:Ik iwjh rjg

vfgald FkkA blus uLy ds vk/kkj ij HksnHkko djus okys dkuwuksa vkSj O;ogkj dks lekIr djus dh ekax mBkbZ tks varr% lQy gqbZA

4- le:Ik lekt&,d ,slk lekt ftleas lkeqnkf;d] lkaLdfrd ;k tkrh; fofHkUurk,a T;knk xgjh ugha gksrhA

5- yksdra= ds nks eq[; izdkj gS&

¼1½ izR;{k ¼2½ vizR;{k


1954&1968

È

QzsUp Hkk’kk

1966&75

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj

mRrj Hkk’kk ds :i esa flagyh ,oa rfey esa caVk gS rFkk /keZ ds :i esa fgUnq vkSj ckS) ds :i esaA

v”osr

mRrj

iz 11 ;wxksLykfo;k ds fo?kVu ls fdrus ns”kksa dk tUe gqvk\

mRrj 6

iz 12 le:i lekt ds mnkgj.k okys nks ns”kksa ds uke fy[ksA

mRrj teZuh o LohMu

iz 13 ,sls nks ns”kksa dk uke fy[ksa tgka lkekftd varj esa ndjko ns[kus dks feyrs gS\

mRrj vesfjdk ¼;w0 ,l0 ,0½ & tgka lekt “osr oa v”osr esa cVk gSA

Hkkjr & tgka lekt nfyr o mPp o.kZ esa cVk gA

iz 14 esfDldksa vksyksIfiDl esa tku dkWfyl ds }kjk twrks dk ^u^ cguuk D;k n”kkZrk gSa\

mRrj v”osrksa ds xjhc gksus dks n”kkZrk gSA

28

v/;k; & 4

ikfjHkkf"kd 'kCn&

¼1½ Je dk ySafxd foHkktu&dke ds caVokjs dk og rjhdk ftlesa ?kj ds vanj ds lkjs dke ifjokj dh vkSjras] djrh gaS ;k viuh ns[kjs[k esa

?kjsyw ukSdjksa@ ukSdjkfu;ksa ls djkrh gSaA

¼2½ ukjhoknh &vkSjr vkSj enZ ds leku vf/kdkjksas vkSj voljksa esa fo’okl djus okyh efgyk ;k iq:"kA

¼3½ ikfjokfjd dkuwu&fookg] rykd] xksn ysuk vkSj mRrjkf/kdkj tSls ifjokj ls tqM+s elyksa ls lEcfU/kr dkuwuA gekjs ns’k es a lHkh /keksZ ds fy,

vyx&vyx ikfjokfjd dkuwu gSA

¼4½ o.kZ O;oLFkk &tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesas ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku esa lcls Åij jgsaxs rks fdlh vU; tkfr

lewg ds yksx Øekxr ds :Ik ls muds uhpssA

¼5½ 'kgjhdj.k&xzkeh.k bykdksa ls fudydj yksxksa dk 'kgjksa esa clukA


mRrj

mRrj

mRrj

mRrj 933

mRrj

mRrj

iz 7 Hkkjr esa fdl jktuhfrd laLFkk esa efgykvksa ds fy, lhV vkjf{kr fd;k x;k gS\

mRrj iapk;rh jkt O;oLFkk

iz 8 ^^firlRrkRed^^ “kCn dk D;k vFkZ gS\

mRrj ,d ,slh O;oLFkk & ftlesa iq:’kksa dks efgykvksa ls vf/kd egRo fn;k tkrk gS] lkFk gh mUgsa vf/kd “kfDr Hkh iznku fd;k x;k gSA

iz 9 Jhyadk dk jk’Vªh; /keZ fdls ?kksf’kr fd;k x;k gS\

mRrj ckS) /keZ dks

iz 10 2001 dh tux.kuk ds vuqlkj Hkkjr esa vuqlwfpr tkft o tu tkfr dk fdruk izfr”kr gS\

mRrj vuqlwfpr tutkfr & 8-2 izfr”kr

vuqlwfpr tkfr & 16-2 i zfr”kr

iz 11 o.kZ O;oLFkk D;k gS\

mRrj tkfr lewgksa dk inkuqØe ftlesa ,d tkfr ds yksx gj gky esa lkekftd ik;nku esa lcls mij jgsaxs rks vU; Øexr muds uhpsA

Ý

29

È

È

È

Q

30

अरथशासतर v/;k; & 1


mRrj

( )

mRrj jk’Vª

Hkkjr ds fdl jkT; dh lk{kjrk nj lokZf/kd gS\

mRrj dsjy

mRrj

iz 5 /kkj.kh; fodkl D;k gS\

mRrj og fodkl tks Hkkoh ihf<+;ksa dh vko”;Drkvksa dks {kfr u igq¡pk,A

iz 6 lkekU;r;k fdlh ns”k dks fodkl dk ekiu fdl vk/kkj ij fd;k tkrk gS \

mRrj izfr O;fDr vk; }kjk

iz 7 fdl jkT; esa f”k”kq eR;q nj lcls de gS\

mRrj dsjy

iz 8 HDI dk iwjk uke D;k gS\

mRrj ekuo fodkl lwpdkad

iz 9 fo”o ds fdl {ks= esa dPps rsy dk lokZf/kd HkaMkj ik;k tkrk gSa\

mRrj e/; iwoZ

iz 10 eqnzk ds vfrfjDr nwljs vkSj D;k fodkljkRed y{; gSa\

mRrj lEeku] lwj{kk rFkk iznw’k.k jfgr i;kZoj.k


yksxksa fd fy,

ykxksa ds fy,

¼?k½ izfr O;fDr vk; dk vyx&vyx gksukA

dks rqyuk dk vk/kkj cukus ds dkj.k A

=

fdu&fdu mi;ksa dh t:jr gS\

df’k {ks= esa

32

v/;k; & 2


mRrj

È

mRrj

mRrj

iz”u 5 fdl {ks=d esa etnwj dh ukSdjh lqjf{kr jgrh gS\

mRrj laxfBr {ks= esa

iz”u 6 fNih gqbZ csjkstxkjh D;k gS\

mRrj vko”;drk ls vf/kd yksxksa dk fdlh dk;Z esa yxk gksukA

iz”u 7 lkoZtfud {ks=d ds m|e dk D;k mÌs”; gS\

mRrj lkekftd dY;k.k vkSj lqj{kkA

iz”u 8 rrh; O;olk; dk nwljk uke D;k gS\

mRrj lsok {ks=d

y?kq mÙkjh; iz”u &

Ô

.k

Ô

É

33

mRrj

34

lesfdr eqY;kadu f}rh;

v/;k; & 1

1848 ÝsfMªd ¡

19

âæ

(1830 48

(1848

Q

( )


ÝsfMªd ¡

mRrj &

mRrj &

mRrj &

mRrj &

mRrj &

1815

mRrj &

1815

mRrj &

\

mRrj &

mRrj &

mRrj & eSVjfu[k

iz”u 11 mnkjoknh D;k gS\

mRrj & u, e/; cxksZ ds fy, mnkjokn dk eryc O;fDr ds fy, vktknh vkSj dkuwu ds le{k lcdh cjkcjhA

iz”u 12 esftuh us fdl xqIr laxBu dh LFkkiuk dh\

mRrj & ;ax ;wjksi vkSj ;ax bVyhA

iz”u 13 dkSu lk ns”k usiksfy;u dks ijkLr fd;k\

mRrj & fczVsu] :l] iz”kk vkSj vfLVª;k

iz”u 14 erkf/kdkj vkanksyu D;k gS\

mRrj & oksV ds vf/kdkj ls lacaf/kr gSA

35

y?kq mRrjh iz”u &

1830

15

1832

1848 È

) 1871

-1

1830

–II )

1859

Z 1861 -II

18

1848

36

v/;k; & 2

ck/;

Ý

È È k

È

)

1868 È

1939 È

Q rFkk ckfydk o/kqvksa dh [kjhn Qjks[r] 'kjkc ,oa vfQe ds iz[kj fojks/kh FksA

È È

1930 È 1930

1940

È

”u &

Ýh

mRrj &

mRrj &

mRrj &

mRrj &

mRrj &

)

D;ksafd

mRrj &

8 NLF

mRrj &

mRrj &

mRrj &

iz”u 11 dkSu lk ns”k bUMks&pkbuk dk Hkkx ugha Fkk\

mRrj & tkiku

37

iz”u 12 dkSu lk “kgj ij vesfjdk }kjk 1972 esa ceckjh fd;k x;k \

mRrj & guksbZ

iz”u 13 fo;ruke dc Lora= gqvk\

mRrj & 1945

iz”u 14 fo;ruke esa blkbZ /keZ ds laLFkkid dkSu Fks\

mRrj & Qzkalhlh fe”kujh

È

È 1920

1939

È È È


Qw

Qklys

1902

lQkb

vlQy

;ks}k

38

v/;k; & 3

Hkkjr esa jk"Vªokn

ikB dk laf{kIr fopkj& Hkkjr esa jk"Vªokn dk fodkl lkezkT;okn ds lanHkZ esa gqÚvkA 1915 esa egkRek xka/kh vQzZhdk ls Hkkjr vk,A muds usrRo esa

vusd tu vkanksyuks dk vkjaHk gqÚvkA

1- izFke fo’o ;q)] f[kykQr& vlg;ksx vkanksyu

;q) vkSj mlds iz;kl& lsuk es fo’kky c<ksRrjh ;q) gsrqÚ dj esa o`f) ls bu o"kksZa esa ¼ 1913&18½ eas ewY; o`f) nksxqÚuh gks xbZ ftlus tu

lkekU; ds fy, cgÚqr eqf’dysa c<+kbZA

2- xka/kh th vkSj lR;kxzg& fcgkj esa pEikju 1916 xqÚtjkr esa [ksMk 1917] vgenkckn esa ehy etnwjks ds fy, rFkk 1919 esa jksyV ,DV ds

fojks/k esa lR;kxzg 13 vizSy dks gq, tfy;k¡okyk ckx gR;kdkaM] izFke fo’o ;q) vkSj f[kykQr ekeyk fnlEcj 1920 ukxiqj cSBd esa

vlg;ksx vkanksyu 'kqÚ: djus dk fu’p; Lohdkj fd;k 'kgjksa esa vkanksyu

Lfou; voKk vkanksyu dh vksj&

1- ifj"knh; jktuhfr eas ykSVus ds fy, lh vkj nkl vkSj eksrhyky usg: us LojkT; ikVhZ dh LFkkiuk dhA

2- lkbeu deh’ku vkSj mldk cfg"dkj

3- ykgkSj dkaxzsl vkSj iw.kZ LojkT; dh ekax nk.Mh ekpZ vkSj lfou; voKk vkanksyu ljdkj dh neukRed uhfr 2- xka/kh bjfou le>kSrk vkSj

xksyest lEesyu dh vlQyrk vkanksyu dk iqu% vkjaHk

4- vkanksyu esa fdlus Hkkx fy;k& /kuh] fdlku] leqnk; xjhc] fdlku dk;ZdrZk vkanksyu esa O;kid Lrj ij fL=;ksa dh lfdz; Hkkxhnkjh

5- vkanksyu dh lhek,a vNwrksa dh de Hkkxhnkjh & vEcsMdj vkSj i`Fkd fuokZpu o iwuk iSDV

6- viusiu dk Hkko ;g Hkkouk vkaf’kd :i ls la;qDr la?k"kksZa ds pyrs iSnk gqbZ Fkh yksddFkk,a o xhr dh Hkwfedk 2- Hkkjr dh igpku vkSj

Hkkjr ekrk

vfr y/kq iz”u &

iz-1 lR;kxzg dk D;k vFkZ gS \

mRrj & lR; dh 'kfDr ij tksj

iz-2 flrEcj 1920 esa dkaxzsl dh cSBd fdl LFkku ij gÚbZ \

mRrj & dydRrk

iz- 3 vo/k ds fdlku vkanksyu dk usrk dkSu Fkk \

mRrj & ckck jkepUnz

iz- 4 fdl ,DV ds varxZr vle ds ckxku Jfedksa dks pk; ds ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh \

mRrj & buySa.M bfexzs’ku ,DV 1859

iz-5 Lojkt ikVhZ dh LFkkiuk fdu usrkvksa us dh \

mRrj & fprjatu nkl vkSj eksrhyky usg:

iz-6 fdl LFkku ij xka/kh us leqnzh ikuh ls ued cuk;k \

mRrj & nk.Mh

iz-7 fgUn Lojkt fdlus fy[kk\

mRrj & egkRek xka/kh

iz-8 dkSu lh ?kVuk us xka/khth dks vlg;ksx vkanksyu jksdus ds fy, ck/; fd;k \

mRrj & pkSjh&pkSjk dh fgUlkRed ?kVukA

iz-9 fdlus is’kkoj esa lfou; voKk vkanksyu pyk;k \

mRrj & [kku vCnqy xQkj [kkW

iz-10 loZizFke Hkkjr ekrk ds :i dk fp=.k fdlus fd;k \

mRrj & cafde pUnz pVksik/;k;

iz- 11 nfyrksa ds m)kj ds fy, MkW Hkhejko vEcsMdj us dkSu lk rjhdk viuk;k \

mRrj & vyx fuokZpu {ks= dh ekax

iz 12 ykMZ bjfou ds le{k xka/kh th us fdrus ekax izLrqr fd;sa\

mRrj 11

iz 13 1929 dk dkaxzsl vf/kos”ku dk bfrgkl esa egRo D;ksa gSa\

mRrj blh dkaxzsl vf/kos”ku esa izFke ckj ^iw.kZ Lojkt^ dh ekax j[kh xbZA

iz 14 tcju HkrhZ ls vki D;k le>rs gS\

mRrj tcju HkrhZ ls ;g vk”k; gS fd vaxzst Hkkjrh; dks tcju lsuk esa HkrhZ dj fy;k djrs FksA

iz 15 f[kykQr vkanksyu fduds }kjk pyk;k x;k \

mRrj eksgEen vyh o “kkSdr vyh }kjkA

iz 16 ^fidsfVax^ “kCn dk D;lk vFkZ gS\

mRrj bldk vFkZ gS & fojks/k dk ,d ,slk Lo:i ftlesa yksx fdlh nqdku vFkok QSDVªh ds jkLrs dks jksdrs gSA


iz-1 vkfFkZd lanHkZ esa vlg;ksx vkanksyu dk D;k izHkko jgk \

mRrj& fons’kh oL=ksa dk cfg"dkj 'kjkc dh nqdkuks ij izn’kZu vkSj fons’kh oL=ksa dh gksyh tykbZ cgqr ls O;kikfj;ksa us fons’kh oL=ks a dk vk;kr djus

ls euk dj fn;kA fons’kh oL=ksa dk vk;kr ?kVdj vk/kk jg x;kA

iz- 2 'kgjksa esa vlg;ksx vkanksyu ds /khes gksus ds D;k dkj.k FksA

mRrj& 1- fey ds diM+ksa dh vis{kk [kknh egaxk Fkk vkSj ftls xjhc ugha [kjhn ldrs Fks 2- fons’kh laLFkkvksa dk cfg"dkj fd;k ysfdu Hkkjrh;

laLFkkvksa ds LFkkiuk dh /kheh izfdz;k ds dkj.k Nk=ksa vkSj v/;kidksa us fczfV’k laLFkk,a fQj ls viuk yhA

iz-3 lfou; voKk vkanksyu vkjaHk djus dh eq[; ?kVukvksa dk o.kZu dfj;s

mRrj 1- fo’oO;kih vkfFkZd ladV

2- 1928 esa lkbeu deh'ku cuk ysfdu fdlh Hkkjrh; lnL; dks 'kkfey ugha fd;k x;k

39

3- ykMZ bjfou }kjk Hkkjr dks vkSifuosf'kd jkT; cuk, tkus dh ?kks"k.kk

4- ykgkSj vf/kos'ku esa iw.kZ Lojkt dk y{; ikl fd;k x;k

iz'u-4 vle ds ckxku Jfedksa ds fy, Lora=rk dk D;k eryc FkkA

mRrj& 1- ckMksa esa Lora=rk iwoZd vkus tkus dh Lora=rkA

2- xkaoksa ds lkFk mudk laidZ cuk, j[kukA

3- fcuk vkKk pk; ckxku NksMus dh vuqefr ugha Fkh tks os pkgrs FksA

iz'u- 5 lfou; voKk vkanksyu esa fL=;ksa dh D;k Hkwfedk Fkh\

mRrj& 1- ued lR;kxzg esa vf/kd ls vf/kd la[;k esa Hkkx fy;k 2- fojks/k jSyh o ued cukus esa Hkkx fy;k

3- dbZ vkSjrsa tsy Hkh xbZA 4- xkaoksa esa Hkh fL=;ksa us ns'k lsok dks ikou drZO; ekukA

iz'u-6 yksxksa dks ,d tqV djus esa fdu leL;kvksa dk lkeuk djuk iMkA foospuk dhft,

mRrj& izkphu xkSjo dk Js; vk;ksZa vkSj muds ;ksxnku dks fn;k x;k blfy, vU; leqnk; dks ,d eap ij ykuk eqf'dy gks x;kA

iz'u-7 jk"Vª dks D;ksa vkSj dSls ukjh :i esa izLrqr fd;k \

mRrj& 1- blls ,d Nfo cukus esa lgk;rk feyh vksj yksx jk"Vª dks igpku ldrs FksA 2- jk"Vªokn ds fodkl ds lkFk Hkkjr dks Hkkjr ekrk ds

lkFk tksM+k x;kA


iz'u-1 iwuk iSDV dk D;k ifj.kke gqvk\ blls nfyrksa dks D;k ykHk gqvk\

mRrj& flrEcj 1932 esa iwuk iSDV ds vuqlkj nfyrksa dks dsUnzh; fo/kku ifj"knksa esa LFkku vkjf{kr fd;k ysfdu mUgsa lkekU; fuokZpu esa pquk tkuk

FkkA

iz'u-2 dkaxzsl vkSj eqfLye yhx esa fdu jktuhfrd fo"k;ksa ij erHksn c<kA foospuk dhft,A

mRrj& Hkfo"; dh lHkkvksa esa izfrfuf/kRo ds iz'u dks ysdj fooknA eqfLye yhx ds eksgEen vyh ftUuk izFkd fuokZpu dh ekax dks NksMus ds fy,

rS;kj Fks ;fn dsUnzh; lHkk esa eqfLyeksa dks LFkku vkjf{kr fd;k tk; vkSj eqfLye ckgqY; {ks= esa tula[;k ds vuqikr esa izfrfuf/kRo fn;k

tk;A

iz'u-3 Hkkjr ds fofHkUu {ks= esa xka/kh th us lR;kxzg dks dSls lapkfyr fd;kA

mRrj& 1- 1917 esa fcgkj ds paikju esa 'kksf"kr ckxku O;LFkk ds f[kykQ fdlkuksa dks izsfjr fd;k

2- xqtjkr ds [ksMk esa fdlkuksa ds i{k esa 1918 esa lR;kxzg

3- 1918 esa vgenkckn esa lwrh fey Jfedksa ds vkanksyu ds fy, x,A

4- 1919 esa jkSyV ,DV ds fo:) lR;kxzg 'kq: fd;k

iz'u- 4 19oha lnh ds mRÌjk)Z esa jk"Vªokn ds fodkl ds fy, mRrjk;h dkj.kksa dks crkb;sA

mRrj& 1- vkfFkZd 'kks"k.k 2- ns'k dks iz'kklfud vkSj vkfFkZd ,dhdj.k 3- ik'pkR; f'k{kk 4- izsl dk fodkl

vfrfjDr iz'u

iz'u-1 vki vo/k ds fdlku vkanksyu ds fo"k; esa D;k tkurs gSaA Li"V dhft,

iz'u-2 xka/kh bjfou le>kSrs ds fo"k; esa vki D;k tkurs gSa

iz'u-3 f[kykQr vkanksyu D;k Fkk\

iz'u-4 vki vYywjh lhrk jke jktw ds fo"k; esa D;k tkurs gSa\

iz'u-5 vlg;ksx vkanksyu okil ysus dk D;k dkj.k Fkk \

iz'u-6 yksxksa ij tfy;kaokyk ckx ?kVuk dk D;k izHkko iM+k\

iz'u-7 vlg;ksx ,d vkanksyu dSls cuk \ Li"V dhft,A

iz'u-8 lfou; voKk vkanksyu vlg;ksx vkanksyu ls dSls fHkUu Fkk \

40

v/;k; & 5

vfr mRrjh iz”u &

iz 1 fdl izdkj dk dks;yk] mRre xq.kork dk dks;yk gS\

mRrj ,UFkzklkbV

iz 2 /kkfRod [kfut dk uke crkosA

mRrj yksgk] lksuk] pk¡nh rkack

iz 3 vykSg /kkrqvksa ds nks mnkgj.k nsaA

mRrj lksuk] pk¡nh] rkack vY;qfefu;e

iz 4 ijEijkxr mtkZ ds nks Jksr dk uke crkosaA

mRrj dks;yk vkSj isVªksfy;e

iz 5 jktLFkku esa fLFkr [ksrM+h [kku fdl /kkrq ds fy, izfl) gS\

mRrj rkack

iz 6 Hkkjr esa dkSu lk LFkku Hkwrkih; mtkZ ds fy, izfl) gS\

mRrj fgeky; izns”k esa ekf.kd.kZ vkSj yÌk[k esa iqxk ?kkVh

iz 7 dqnzseq[k [kku fdl [kfut ds fy, izfl) gS\

mRrj ykSg v;Ld ds fy,

iz 8 Iyslj fu{ksi D;k gS\

mRrj igkfM+;ksa ds vk/kkj rFkk ?kkVh ry dh jsr esa tyks<+ teko ds :i esa Hkh dqN [kfut ik, tkrs gSaA ;s Iyslj fu{ksi ds uke ls tkus tkrs gSA

iz 9 ijek.kq “kfDr lalk/ku ds nks dPpk eky ¼rRoksa½ dk uke crkosa A

mRrj Fkksfj;e vkSj ;wjsfu;e

’

mRrj 0-3 izfr”kr [kfut gekjs dqy ikSf’Vd mi;ksx dk Hkkx gksrk gSSA

mRrj 70 izfr”kr

mRrj

mRrj

mRrj


È

42

v/;k; & 6

eq[; fcUnq &

È


iz 1 df’k vk/kkfjr m|ksx dk uke crkosA

mRrj lwfr oL= m|ksx] twV m|ksx] phuh m|ksx [kk| rsyA

iz 2 vf/kdrj twV m|ksx dkj[kkus dgk¡ fLFkr gSaA

mRrj gqxyh nzks.kh ¼gqxyh unh ds fdukjs½

iz 3 Hkkjr dk dkSu lk “kgj bysDVªkWfud jkt/kkuh ds :I esa tkuk tkrk gS\

mRrj csaxyw:

iz 4 futh yksgk bLiky m|ksx dk uke crkosa\

mRrj VkVk yksgk bLiky m|ksx] te”ksniqj

iz 5 fdl m|ksx dks vk/kkj&Hkwr m|ksx dgrs gS\

mRrj yksgk&bLikr m|ksx

iz 6 [kfut ij vk/kkfjr m|ksxksa dk uke crkosaA

mRrj yksgk bLikr m|ksx] vY;wfefu;e m|ksx] lhes.V m|ksxA

7. 1854 qÉåÇ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëjÉqÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É ÍqÉsÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ dgk¡ gqbZ\

mRrj oÉqoÉD

8. ÌuÉµÉ qÉåÇ eÉÔOû AÉæU eÉÔOû ÌlÉÍqÉïiÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ xÉuÉÉïÍkÉMü EimÉÉSMü dkSu lk ns”k gS\

mRrj pÉÉUiÉ

9. sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ m|ksx fdl izdkj dk m|ksx gS\

mRrj AÉkÉÉUpÉÔiÉ E±ÉåaÉ

10. SÒaÉÉïmÉÑU CxmÉÉiÉ xÉÇrÉÇ§É dgk¡ ÎxjÉiÉ Wæû \

mRrj mÉÍ¶ÉqÉ oÉÇaÉÉsÉ

11 MüÉoÉïÌlÉMü UÉxÉÉrÉÌlÉMü xÉÇrÉ§É AÉqÉ iÉÉæU mÉU fduds mÉÉxÉ ÎxjÉiÉ WûÉåiÉå WæÇû \

mRrj iÉåsÉ ËUTüÉClÉËUrÉÉåÇ AÉæU mÉåOíûÉåMåüÍqÉMüsÉ xÉÇrÉÇ§ÉÉåÇ

12. LxÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

43

mRrj xÉÊnOûuÉårÉU OåûYlÉÉåsÉÉåeÉÏ mÉÉMïü

13 LlÉ0 OûÏ0 mÉÏ0 xÉÏ0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

mRrj lÉåzÉlÉsÉ jÉqÉïsÉ mÉÉuÉU MüÊUmÉÉåUåzÉlÉ

14 mÉUqÉÉhÉÑ FeÉÉï xÉÇrÉÇ§É fdl izdkj dk iznw’k.k mRiu djrk gS\

mRrj iÉÉmÉÏrÉ mÉëSÕwÉhÉ

15 phuh mRiknu fdl izdkj dk m|ksx gS\

mRrj fofuekZ.k m|ksx

16. ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ vÉÉÍqÉsÉ Wæû

mRrj MüccÉå qÉÉsÉ MüÉå iÉærÉÉU qÉÉsÉ qÉåÇ mÉËUuÉÌiÉïiÉ MüUlÉÉ

’

mÉëvlÉ 1- ÌMüxÉÏ cÉÉU iÉUÏMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL ÎeÉlÉxÉå pÉÉUiÉÏrÉ AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉS uÉæÍµÉM mÉëÌiÉxmÉkÉÉï MüÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå xÉÉqÉlÉÉ MüU xÉMüiÉå Wæû |

E¨ÉU- (A) AÉkÉÑÌlÉMü mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ mÉërÉÉåaÉ (oÉ) AÉkÉÑÌlÉMü qÉvÉÏlÉUÏ MüÉ mÉërÉÉåaÉ

(xÉ) MüUÉãÇ MüÉå MüqÉ MüUMåü (S) EimÉÉSlÉ MüÐ sÉÉaÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUMåü

mÉëvlÉ 2- “AÉæ±ÉåaÉhMüUhÉ AÉæU zÉWûUÏMüUhÉ xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå Wæ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) AÉæ±ÉåÌaÉMü MüÉqÉaÉÉUÉåÇ MüÉå bÉUÉåÇ AÉæU AlrÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ mÉQû.iÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå NûÉãOåû zÉWûU oÉQåû. zÉWûUÉãÇ qÉåÇ iÉoSÏsÉ WûÉå eÉÉiÉåÇ WæÇû |

mÉëvlÉ 3- „xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ‟ ÌMüxÉå MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- zÉWûU E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉÉeÉÉU Måü xÉÉjÉ- xÉÉjÉ oÉæÇÌMüaÉ, oÉÏqÉÉ, mÉËUuÉWûlÉ, ´ÉqÉ, xÉsÉÉWûMüÉU AÉæU ÌuÉ¨ÉÏrÉ xÉsÉÉW eÉæxÉÏ xÉåuÉÉLÆ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû| zÉWûUÉåÇ ²ÉUÉ

mÉëxiÉÑiÉ ClÉ xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÉ TüÉrÉSÉ EPûÉlÉå Måü ÍsÉL E±ÉåaÉ zÉWûUÉåÇ Måü AÉxÉ-mÉÉxÉ MåülSìÏiÉ WûÉå eÉÉiÉå WæÇû CxÉå xÉqÉÔWûlÉ oÉcÉiÉ MüWûiÉå WæÇû|

mÉëvlÉ 4- ElÉ pÉÉæÌiÉMü AÉæU qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMüÉåÇ MüÉå oÉiÉÉCL eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉæÌiÉMü MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) MüŠå qÉÉsÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) mtkZ ds lk/ku (xÉ) EmÉrÉÑ£ü eÉsÉuÉÉrÉÑ

(S) mÉÉlÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ ¼?k½ lLrh Hkwfe

qÉÉlÉuÉÏrÉ MüÉUMü eÉÉå E±ÉåaÉÉãÇ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ MüÉå mÉëpÉÉÌuÉiÉ MüUiÉå WæÇû-

(A) ´ÉqÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) oÉÉeÉÉU MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (xÉ) xÉUMüÉU MüÐ lÉÏÌiÉrÉÉð

¼n½ ;krk;kr ds lk/ku ¼?k½ iwath rdfudh

mÉëvlÉ 5 - oÉQûÉ AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå Wæû ? LMü-LMü ESÉWûUhÉ SÏÎeÉL |

E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU oÉQåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWåÇû oÉQåû E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –xÉÔiÉÏ MümÉQûÉ

E±ÉåaÉ| eÉÉå E±ÉåaÉ MüqÉ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU SåiÉå WæÇû AÉæU NûÉåOåû mÉæqÉÉlÉå mÉU EimÉÉSlÉ MüUiÉå WæÇû ElWå Çû sÉbÉÑ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû| eÉæxÉå –UåQûÏqÉåQû

mÉËUkÉÉlÉ E±ÉåaÉ

mÉëvlÉ 6 - M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ ÌMüxÉå MüWûiÉå WæÇû?

E¨ÉU- eÉÉå E±ÉåaÉ M×üÌwÉ xÉå xÉÏkÉå MüŠå qÉÉsÉ MüÉå mÉërÉÉåaÉ qÉåÇ sÉÉiÉå WæÇû, ElWåÇû M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ MüWûiÉå WæÇû | ESÉWûUhÉ-cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ,xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ

AÉÌS|

mÉëvlÉ 7 - pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ Måü ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ Måü YrÉÉ MüÉUhÉ WæûÇ ?

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ MümÉQåû MüÐ pÉÉUiÉ qÉåÇ WûU ¤Éå§É qÉåÇ EŠ qÉÉÇaÉ Wæû |

(oÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ mÉërÉÉåaÉ AÉlÉå uÉÉsÉå mÉëqÉÑZÉ AÉSÉlÉ eÉæxÉå ÌoÉeÉsÉÏ, mÉËUuÉWûlÉ AÉæU oÉæÇÌMüaÉ pÉÉUiÉ Måü WûU ¤Éå§É qÉåÇ qÉÉæeÉÔS WæÇû |

(xÉ) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ ´ÉqÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉ Wæû iÉjÉÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ AÉxÉÉlÉÏ xÉå ´ÉÍqÉMü ÍqÉsÉ eÉÉiÉå WæÇû|

(S) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ qÉåÇ MüqÉ iÉMülÉÏÌMü AÉSÉlÉÉåÇ ,qÉzÉÏlÉÉå AÉæU EmÉMüUhÉÉå MüÉ mÉërÉÉåaÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû |

44

(C) CxÉMüÉ MüŠÉ iÉjÉÉ iÉærÉÉU qÉÉsÉ WûsMüÉ WûÉåiÉÉ Wæû iÉjÉÉ AÉxÉÉlÉÏ xÉå LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû sÉå eÉÉrÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 8 - xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû| urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- (A) xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ ¤Éå§É xÉå AOÕûOû xÉÇoÉlkÉ Wæû AÉæU rÉWû ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû iÉjÉÉ xÉÉjÉ WûÏ xÉÉjÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå

MümÉÉxÉ cÉÑlÉlÉå, aÉÉðPû oÉlÉÉlÉå, MüiÉÉD, oÉÑlÉÉD, UÇaÉÉD, ÍxÉsÉÉD AÉæU mÉæMåüOû oÉlÉÉlÉå eÉæxÉå MüÉrÉÉãïÇ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) M×üÌwÉ xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÉå MüŠÉ qÉÉsÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 9 - xÉÔiÉÏ uÉx§É E±ÉåaÉ MüÐ mÉëqÉÑZÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) AcNåû aÉÑhkuÉ¨ÉÉ uÉÉsÉÏ sÉÇoÉhjs’ks MüÐ MümÉÉxÉ MüÉ ApÉÉuÉ (oÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ AÌlÉrÉÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï

(xÉ) mÉÑUÉlÉÏ AÉæU eÉeÉïU qÉvÉÏlÉUÏ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ (S) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(C) AÇiÉUÉï·íÏrÉ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï

mÉëvlÉ 10 - UÉ·íÏrÉ eÉÔOû lÉÏÌiÉ-2005 Måü mÉëqÉÑZÉ E¬åzrÉ YrÉÉ WæÇû? SåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉ aaÉ qÉåÇ YrÉÉåÇ c`f® WûÉå UWûÏ Wæû?

E¨ÉU- (A) EimÉÉSMüiÉÉ oÉRûÉlÉÉ (oÉ) aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ qÉåÇ xÉÑkÉÉU MüUlÉÉ

(xÉ) ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå eÉÔOû MüÐ AcNûÏ MüÐqÉiÉåÇ xÉÑÌlÉÍ¶ÉiÉ MüUlÉÉ

(S) mÉëÌiÉ WåûYOåûrÉU mÉæSÉuÉÉU oÉRûÉlÉÉSåzÉ qÉåÇ eÉÔOû MüÐ qÉÉaaÉ qÉåÇ uÉ×f® WûÉå UWûÏ Wæû YrÉÉåÇÌMü

(A) xÉUMüÉU lÉå eÉÔOû Måü mÉërÉÉåaÉ MüÉå AÌlÉuÉÉrÉï ÌMürÉÉ Wæû (oÉ) mÉrÉÉïuÉUhÉ U¤ÉÉ WåûiÉÑ uÉæÍµÉMü ÍcÉliÉÉ

”

mÉëvlÉ 1- „pÉÉUiÉ ÌuÉµÉ qÉåÇ sÉÉæWû AÉæU DxmÉÉiÉ MüÉ LMü qÉWûiuÉmÉÔhÉï EimÉÉSMü SåvÉ Wæû mÉUliÉÑ WûqÉ AmÉlÉÏ mÉÔhÉï ¤ÉqÉiÉÉ xÉå EimÉÉSlÉ lÉWûÏÇ MüU mÉÉ UWåÇû WæÇ | MüÉåD cÉÉU

MüÉUhÉ oÉiÉÉDL

E¨ÉU- (A) EŠ sÉÉaÉiÉ AÉæU MüÉåÌMÇüaÉ MüÉårÉsÉå MüÐ MüqÉ EmÉsÉokÉiÉÉ

(oÉ) ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÐ MüqÉ EimÉÉSMüiÉÉ

(xÉ) ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ MüqÉÏ

(S) ZÉUÉoÉ oÉÑÌlÉrÉÉSÏ RûÉðcÉÉ

(C) AlÉÑxÉÇkÉÉlÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ MüqÉ ÌlÉuÉåzÉ

mÉëvlÉ 2- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ YrÉÉåÇ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- sÉÉæWû AÉæU CxmÉÉiÉ E±ÉåaÉ MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ E±ÉåaÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû YrÉÉå ÇÌMü

(A) rÉWû AlrÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå pÉÉUÏ CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, U¤ÉÉ EmÉMüUhÉÉåÇ, uÉÉWûlÉ iÉjÉÉ WûuÉÉD eÉWûÉeÉ E±ÉåaÉ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ AÉæU ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ qÉSS

MüUiÉÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |

(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû |

mÉëvlÉ 3- ÌuÉÌlÉqÉÉïhÉ E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: AMÑüvÉsÉ iÉjÉÉ MÑüvÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(xÉ) pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ mÉU MüqÉÏ: rÉWû UÉåeÉaÉÉU Måü ÍsÉL pÉÔÍqÉ mÉU SoÉÉuÉ qÉåÇ MüqÉÏ MüUiÉÉ Wæû AÉæU AMÑüzÉsÉ iÉjÉÏ MÑüzÉsÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ

qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) AÉÍjÉïMü xÉqÉxrÉÉrÉÉåÇ MüÉ ÌlÉUÉMüUhÉ: AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ aÉUÏoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ WûOûÉlÉå Måü ÍsÉL LMü egRpiw.kZ dne Wæû| AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ xÉå

oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ AÉæU AÉÍjÉïMü AxÉqÉÉlÉiÉÉ SÕU WûÉåiÉÏ Wæû iÉjÉÉ ¤Éå§ÉÏrÉ AxÉÇiÉÑsÉlÉ pÉÏ SÕU WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 4- “M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉ LMü SÕxÉUå xÉå AlÉlrÉ lÉWûÏÇ Wæû. rÉWû xÉÉjÉ-xÉÉjÉ cÉsÉiÉå WæûÇ”-urÉÉZrÉÉ MüÐÎeÉL

E¨ÉU- M×üÌwÉ MüÉ E±ÉåaÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) M×üÌwÉ ¤Éå§É M×üÌwÉ AÉkÉÉËUiÉ E±ÉåaÉÉåÇ eÉæxÉå-eÉÔOû, MümÉQûÉ, cÉÏlÉÏ MüÉå dPpk qÉÉsÉ SåiÉÉ Wæû|

(oÉ) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå dPpk eky mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

45

(xÉ) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå pÉÉåeÉlÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû AÉæ±ÉåÌaÉMü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÉxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, VSªDVj AÉÌS Måü ÍsÉL AcNûÉ oÉÉeÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(C) rÉWû E±ÉåaÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

E±ÉåaÉ MüÉ M×üÌwÉ qÉåÇ rÉÉåaÉSÉlÉ-

(A) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå UxÉÉrÉlÉ, EuÉïUMü, OíûMüOûU, AÉÌS mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) rÉWû M×üÌwÉ ¤Éå§É MüÉå oÉÑÌlÉrÉÉSÏ xÉÑÌuÉkÉÉðL mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(xÉ) rÉWû M×üÌwÉ Måü AÍkÉvÉåwÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ dks jkstxkj nsrk gS iÉjÉÉ M×üÌwÉ qÉeÉSÕUÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ MüqÉ MüUiÉÉ Wæû|

(S) rÉWû M×üÌwÉ EimÉÉSÉåÇ MüÉ qÉÔsrÉ oÉRûÉ SåiÉÉ Wæû|

mÉëvlÉ 5- eÉÔOû E±ÉåaÉ MüÉ YrÉÉ qÉWûiuÉ Wæû?

E¨ÉU- (A) UÉåeÉaÉÉU MüÉ xÉ×eÉlÉ: rÉWû 2.61 sÉÉZÉ ´ÉÍqÉMüÉåÇ MüÉå xÉÏkÉå iÉjÉÉ AmÉëirÉ¤É ÂmÉ xÉå sÉaÉpÉaÉ 40 sÉÉZÉ NûÉåOåû AÉæU xÉÏqÉÉÇiÉ ÌMüxÉÉlÉÉåÇ MüÉå UÉåeÉaÉÉU

MüÉ xÉ×eÉlÉ MüUiÉÉ Wæû|

(oÉ) EimÉÉS : eÉÔOû E±ÉåaÉ SæÌlÉMü EmÉrÉÉåaÉ Måü EimÉÉSÉåÇ eÉæxÉå-UÎxxÉrÉÉåÇ, qÉæOû, oÉæaÉ AÉÌS MüÉå EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(xÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÉ AeÉïlÉ ÌuÉÌlÉÍqÉïiÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ xÉå ÌuÉSåzÉÏ qÉÑSìÉ Måü AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü Wæû|

(S) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ xÉÇuÉkÉïlÉ: eÉÔOû Måü MüD EimÉÉSÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MÑüOûÏU AÉæU sÉbÉÑ E±ÉåaÉ qÉåÇ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉxÉå AÉæ±ÉåÌaÉMü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU

ÌuÉMåülSìÏMüUhÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ ÍqÉsÉ UWûÉ Wæû|

mÉëvlÉ 6- cÉÏlÉÏ E±ÉåaÉ E¨ÉU xÉå SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU xjÉÉlÉÉliÉËUiÉ WûÉålÉå Måü MüÉUhÉÉåÇ MüÉ EssÉåZÉ MüÐÎeÉL|

E¨ÉU- E¨ÉU pÉÉUiÉ cÉÏlÉÏ EimÉÉSlÉ MüÉ mÉëqÉÑZÉ MåülSì qÉÉlÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû mÉUliÉÑ kÉÏUå-kÉÏUå rÉWû SÍ¤ÉhÉ MüÐ AÉåU ÎZÉxÉMü UWûÉ Wæû| CxÉMåü mÉëqÉÑZÉ MüÉUhÉ

ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-

(A) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ Måü aÉ³Éå qÉåÇ cÉÏlÉÏ MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÍkÉMü WûÉåiÉÏ Wæû|

(oÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ ZÉåiÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

(xÉ) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ xÉÑÌuÉkÉÉ oÉåWûiÉU Wæû

(S) SÍ¤ÉhÉ UÉerÉÉåÇ qÉåÇ xÉWûMüÉUÏ cÉÏlÉÏ ÍqÉsÉÉåÇ MüÉ mÉëoÉÇkÉlÉ E¨ÉUÏ UÉerÉÉåÇ xÉå AcNûÉ Wæû

(C) mÉëÉrÉ²ÏmÉÏrÉ pÉÉUiÉ MüÐ eÉsÉuÉÉrÉÑ aÉ³Éå MüÐ mÉåUÉrÉÏ Måü ÍsÉL AÍkÉMü EmÉrÉÑ£ü Wæû

46

v/;k; & 7

jk’Vªh; vFkZ O;oLFkk dh thou js[kk,a

eq[; fcUnq & ;krk;kr ds rhu lk/ku gS%& ty] ok;q o lM+d] ifjoguA LFky ifjogu esa jsyos o lM+d ifjogu vkrs gSA ty ifjogu esa unh ifjogu ¼varnsZ”kh;½

ifjogu rFkk lkxjh; ;k egklkxjh; ifjogu½ lcls uohu o rhozxkeh ok;q ifjogu gSA

Hkkjr esa ik¡p izdkj ds ifjogu ds lk/ku gS%& lM+d ekxZ] jsyekxZ] ok;qekxZ] tyekxZ rFkk ikbZiykbZuA

lM+d%& eqxydky esa Hkh cgqr ls lM+d ekxkZsaZ dk fuekZ.k gqvkA 'ksj'kkg lwjh us xzkaM Vªad jksM+ dk fuekZ.k djok;k Fkk tks fpVxkao ¼ckaXykns'k½ iwoZ ls

if'pe esa is'kkoj ¼ikfdLrku½ rd tkrh gSA

lM+d ekxZ dk egRo%& ¼1½ lM+d dk fuekZ.k] lLrk o vklku gSA rFkk budk j[kj[kko Hkh vklku gSA

¼2½ ;g ?kj ls ?kj rd dh lsok iznku djrh gSA

¼3½ lM+d ekxZ] ;kf=;ksa o oLrqvksa dks NksVh nwjh ls tksM+us ds fy, cgqr lqfo/kktud gSA

lM+dksa ds izdkj%& ¼1½ jk"Vªh; jktekxZ ¼2½ jkT; lM+d ekxZ ¼3½ ftyk lM+ds ¼4½ xzkeh.k lM+ds ¼5½ lhekUr lM+ds

,Dliszl ekxZ o egkekxZ ;g pkj ls N% ysu ds gksrs gSA tks nwjLFk {ks=ksa dks tksM+rs gS rFkk ns'k dk ;krk;kr rhoz xfr ls lapkfyr gksrk gSA

yEckbZ%& budh yEckbZ yxHkx 23-0 yk[k fdeh gSA ;g fo'o esa lcls cM+k lM+d ekxZ dk tky gS tks LFky ;krk;kr dk 57 izfr'kr Hkkj ogu djrk

gSA

jk"Vªh; egkekxZ%& tks nks ;k nks ls vf/kd jkT;ksa dks ns'k ds izeq[k LFkkuksa ls tksM+rs gSA budh yEckbZ yxHkx 65000 fdeh rFkk ;g dqy lM+d ekxZ

dk 2 izfr'kr gS rFkk budk dsUnzh; yksd dkfeZd foHkkx }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

jkT; ekxZ%& jkT; yksd dkfeZd foHkkx }kjk budk j[kj[kko fd;k tkrk gSA ;g jkT; dh jkt/kkuh dks ftyk eq[;ky; ls tksM+rh gSA

xzkeh.k lM+ds%& ;g lM+ds xkao dks utnhd ds 'kgjksa ls tksM+rh gSA

lhekUr lM+ds%& lhek lM+d laxBu }kjk j[kj[kko fd;k tkrk gSA

,Dliszl jk"Vªh; egkekxZ%& budh yEckbZ 14]846 fdeh gS rFkk budk fuekZ.k 1999&2007 ds chp fd;k x;k] buesa 4 o 6 ysu gSA budks bl uke ls

tkuk tkrk gSA

1- Lof.kZe prqjHkqt ;s fnYyh] eqEcbZ] psUubZ o dksydkrk ¼pkj egkuxj½ dks tksM+rs gSA bldh yEckbZ 5846 fdeh gSA

2- mÙkj&nf{k.k o iwoZ&if'pe xfy;kjk %& ;sa Jhuxj ls dU;kdqekjh rFkk flypj ls iksjcUnj dks tksM+Rks gSA budh yEckbZ 7300 fd0eh0 gSA

3- bl lM+d ekxZ dh yEckbZ 1157 fd0eh0 gS tks 10 ¼nl½ izeq[k iruks dks tksM+rh gSA dkanyk] tokgj yky usg:] ekjeksxk¡o rwrhdksju]

psUubZ] bUukSj] fo'kk[kkiVue] ikjknhi o gYnh;kA ;g lHkh egkekxZ] cukvksa] pykvksa vksaj lkSiksa dh uhfr ij vk/kkfjr gSA


iz 1- Nû: sÉålÉ uÉÉsÉå UÉeÉqÉÉaÉï D;k MüWûsÉÉiÉå WæÇû \

mRrj xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï

iz 2- xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï MüÉ UZÉUZÉÉuÉ MüÉælÉ MüUiÉÉ Wæû \

mRrj LlÉ0LcÉ0L0AÉD0

iz 3- aÉÉðuÉÉåÇ MüÉå qÉÑZrÉ MüxoÉÉåÇ xÉå eÉÉåQû.lÉå uÉÉsÉÏ xÉQû.Mü mÉËUrÉÉåeÉlÉÉ MüÉ D;k uke gS \

mRrj mÉÏ0LqÉ0eÉÏ0LxÉ0uÉÉD0

iz 4- xÉÏqÉÉliÉ xÉQû.MüÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ fdlds }kjk fd;k tkrk gS\

mRrj oÉÏ0 AÉU0 AÉã0

iz 5- ifjogu dk dkSu lk lk/ku bÉU-bÉU xÉåuÉÉrÉåÇ EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû \

mRrj xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ

iz 6- pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ mÉëqÉÑZÉ mÉÉUSåzÉÏrÉ uÉÉWûMü dkSu gS\

mRrj eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 7- pÉÉUÏ AÉæU xjÉÔsÉMüÉrÉ uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü dkSu gS\

mRrj UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 8- rÉÉ§ÉÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëqÉÑZÉ uÉÉWûMü D;k gS\

mRrj UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ

iz 9- oÉQûÏ sÉÉClÉ Måü SÉå mÉOûËUrÉÉåÇ Måü qÉkrÉ SÕUÏ D;k gksrh gS\

mRrj 1.676 qÉÏ0

iz 10- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû uke crkosaA

47

mRrj qÉÑqoÉD

iz 11- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉoÉxÉå oÉQûÉ mÉëÉM×üÌiÉMü oÉlSUaÉÉWû dkSu gS\

mRrj qÉÑqoÉD

iz 12- ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉÉuÉïÍkÉMü cÉsÉÍcÉ§ÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïiÉÉ ns”k dkSu gS\

mRrj pÉÉUiÉ

’

mÉëvlÉ 1- AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå Wæû Ç? urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû ? urÉÉmÉÉU MüÉ YrÉÉ qÉWû¨uÉ Wæû ?

E¨ÉU- SÉå SvÉÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüWûiÉå Wæû| CxÉqÉåÇ uÉxiÉÑAÉåÇ, xÉåuÉÉAÉåÇ, ¥ÉÉlÉ AÉæU eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ AÉSÉlÉ-mÉëSÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû | SÉå SåvÉÉåÇ

Måü qÉkrÉ AÉrÉÉiÉ-ÌlÉrÉÉïiÉ Måü qÉkrÉ AliÉU MüÉå urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû | CxÉ Måü SÉå mÉëMüÉU WæÇû-

(A) AÍkÉvÉåwÉ urÉÉmÉÉU-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ Måü qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå AlÉÑMÔüsÉ

urÉÉmÉÉU xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû |

(oÉ) urÉÉmÉÉU bÉÉOûÉ- eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ MüÉ qÉÔsrÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü ÌlÉrÉÉïiÉ qÉÔsrÉ xÉå AÍkÉMü WûÉå iÉÉå ExÉå mÉëÌiÉMÔüsÉ urÉÉmÉÉU

xÉÇiÉÑsÉlÉ MüWûiÉå WæÇû |

urÉÉmÉÉU MüÉ qÉWû¨uÉ :

(A) xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉÏÍqÉiÉ AÉæU ÌuÉZÉUå WÒûL WæÇû, AiÉ: MüÉåD pÉÏ SåvÉ urÉÉmÉÉU Måü ÌoÉlÉÉ eÉÏÌuÉiÉ lÉWûÏÇ UWû xÉMüiÉÉ Wæû|

(oÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå AÉÍjÉïMü mÉëaÉÌiÉ, urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ Måü ÍsÉL urÉÉmÉÉU, ´ÉÍqÉMüÉåÇ Måü ÍsÉL UÉåeÉaÉÉU AÉæU SåvÉ MüÐ xÉÇuÉ×ÎkS WûÉåiÉÏ Wæû |

(xÉ) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå WûqÉåÇ ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ AÉrÉÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû

(S) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU xÉå mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ Måü WûxiÉÉliÉUhÉ qÉåÇ qÉSS ÍqÉsÉiÉÏ Wæû |

mÉëvlÉ 2- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ oÉiÉÉLÇ|

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ mÉËUuÉWûlÉ Måü mÉëqÉÑZÉ xÉÉkÉlÉ-

(A) UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ (oÉ) mÉÉCmÉsÉÉClÉ (xÉ) xÉQû.Mü mÉËUuÉWûlÉ (S) eÉsÉ mÉËUuÉWûlÉ (C) uÉÉrÉÑ mÉËUuÉWûlÉ

mÉëvlÉ 3- eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ YrÉÉ WæÇû ? ÌMülWûÏ SÉå xÉÉkÉlÉÉãÇ MüÐ urÉÉZrÉÉ MüËUL |

E¨ÉU- uÉå xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ ÎeÉlÉMåü ²ÉUÉ LMü xÉÉjÉ AÉæU LMü xÉqÉrÉ qÉåÇ oÉWÒûiÉ sÉÉåaÉÉå xÉå xÉÇuÉÉS xjÉÉÌmÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉrÉ ElWå Çû eÉlÉ xÉÇcÉÉU Måü xÉÉkÉlÉ MüWûiÉå WæÇû|

eÉæxÉå- UåÌQûrÉÉåÇ, xÉqÉÉcÉÉU mÉ§É iÉjÉÉ OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ

OåûsÉÏÌuÉeÉlÉ: (A) rÉWû SÒÌlÉrÉÉÇ qÉåÇ xÉoÉxÉå sÉÉåMüÌmÉërÉ AÉæU AÉuÉzrÉMü lapkj ds lk/ku qÉåÇ xÉå LMü Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

UåÌQûrÉÉå: (A) rÉWû xÉÇcÉÉU MüÉ xÉoÉxÉå xÉxiÉÉ iÉjÉÉ MüÉUaÉU iÉUÏMüÉ Wæû |

(oÉ) rÉWû SzÉïMüÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ AÉæU xÉÔcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû |

mÉëvlÉ 4- pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌuÉÍpÉ³É mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü MüÉælÉ xÉÏ WæÇû ?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ qÉåÇ dWû mÉëMüÉU MüÐ xÉQûMåÇü WæÇû-

(A) xuÉÍhÉïqÉ cÉiÉÑpÉÑïeÉ qÉWûÉUÉeÉqÉÉaÉï (oÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï (xÉ) UÉerÉÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï

(S) ÎeÉsÉÉ Lrjh; ekxZ (C) AlrÉ xÉQû.MåÇü rÉÉ aÉëÉqÉÏhÉ xÉQû.Måü (D) xÉÏqÉÉ xÉQû.M

SÏbÉï E¨ÉUÏrÉ mÉëzlÉÉå¨ÉU-

mÉëvlÉ 1- mÉrÉïOûlÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû AÉæU CxÉxÉå sÉÉpÉ YrÉÉ gS ?

E¨ÉU- mÉrÉïOûlÉ MüÉ AjÉï ExÉ rÉÉ§ÉÉ xÉå Wæû eÉÉåÌMü xÉÉqÉÉlrÉiÉrÉÉ LMü xÉå AÍkÉMü ÌSlÉÉåÇ iÉMü AmÉlÉå mÉrÉÉïuÉUhÉ Måü oÉÉWûU eÉÉMüU MüÐ eÉÉL ÎeÉxÉqÉåÇ AuÉMüÉvÉ,

AÉqÉÉåS-mÉëqÉÉåS, urÉÉmÉÉU rÉÉ LãxÉÏ WûÏ AlrÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉ;k¡ MüÐ eÉÉL| mÉrÉïOûMü SÕxÉUÏ eÉaÉWû xÉÉÇxM×üÌiÉMü, kÉÉÍqÉïMü, mÉrÉÉïuÉUhÉÏrÉ, xÉÉWûÍxÉMü, ÍcÉÌMüixÉÉ

iÉjÉÉ ÌuÉUÉxÉiÉ mÉrÉïOûlÉ Måü ÍsÉL eÉÉiÉå WæÇû| mÉrÉïOûlÉ xÉå ÌlÉqlÉ sÉÉpÉ Wæû :

(A) UÉåeÉaÉÉU Måü AuÉxÉUÉåÇ MüÉ xÉ×eÉlÉ (oÉ) UÉ·íÏrÉ LMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉuÉÉ nsuk

48

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ xÉÇxM×üÌiÉ AÉæU WûxiÉÍvÉsmÉ E±ÉåaÉ MüÉå xÉqÉjÉïlÉ

(S) xÉÉÇxM×üÌiÉMü AÉSÉlÉ mÉëSÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (C) kÉlÉ AeÉïlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëvlÉ 2- mÉËUuÉWûlÉ xÉå YrÉÉ sÉÉpÉ Wæ?

E¨ÉU- (A) sÉÉåaÉÉåÇ Måü LMü eÉaÉWû xÉå SÕxÉUÏ eÉaÉWû AÉuÉÉaÉqÉlÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(oÉ) qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉÉaÉëÏ MüÐ RÒûsÉÉD qÉåÇ xÉWûÉrÉMü (xÉ) EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(S) oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MåülSìÉåÇ xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû (C) qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔiÉÏï qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(D) urÉÉmÉÉU AÉæU uÉÉÍhÉerÉ Måü ÌuÉMüÉxÉ AÉæU mÉëxÉÉU qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

(uÉ) urÉÉmÉÉU MüÐ qÉÉ§ÉÉ AÉæU AÉuÉ×ÌiÉ MüÉå oÉRûÉlÉå qÉåÇ xÉWûÉrÉMü

mÉëvlÉ 3- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÐ eÉÉlÉå uÉÉsÉÏ mÉëqÉÑZÉ uÉxiÉÑLÆ MüÉælÉ-MüÉælÉ xÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- pÉÉUiÉ xÉå AÉrÉÉÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:

(A) M×üÌwÉ AÉæU xÉÇoÉÎlkÉiÉ EimÉÉS (oÉ) ZÉÌlÉeÉ AÉæU ArÉxMü (xÉ) AÉpÉÔwÉhÉ AÉæU U¦É

(S) UxÉÉrÉlÉ AÉæU xÉÇoÉlkÉÏ EimÉÉS (C) CÇeÉÏÌlÉrÉËUÇaÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS

pÉÉUiÉ xÉå ÌlÉrÉÉïÌiÉiÉ uÉxiÉÑLÆ:

(A) mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ AÉæU mÉåOíûÉåÍsÉrÉqÉ EimÉÉS (oÉ) qÉÉåiÉÏ AÉæU MüÐqÉiÉÏ mÉijÉU

(xÉ) AMüÊoÉïÌlÉMü UxÉÉrÉlÉ (S) MüÉårÉsÉÉ, MüÉåMü AÉæU ÌoÉëMåüOû (C) qÉzÉÏlÉUÏ

mÉëvlÉ 4- pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU- (A) oÉRûiÉå rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉQMåü AmÉrÉÉïmiÉ gSa

(oÉ) sÉaÉpÉaÉ AÉkÉÉ xÉQûMåü mÉYMüÐü lÉWûÏ Wæû (xÉ) UÉ·íÏrÉ UÉeÉqÉÉaÉï AmÉrÉÉïmiÉ WæÇû AÉæU ElÉMüÉ UZÉUZÉÉuÉ ZÉUÉoÉ Wæû

(S) vÉWûUÉåÇ qÉåÇ xÉQûMåü pÉÏQûpÉÉQû rÉÑ£ü Wæû AÉæU ClÉqÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÐ MüqÉÏ Wæû (C) AÍkÉMüÉÇzÉ mÉÑsÉ AÉæU mÉÑÍsÉrÉÉ xÉÇMüÐhÉï AÉæU mÉÑUÉlÉÏ Wæû

(D) xÉÑU¤ÉÉ EmÉÉrÉÉåÇ MüÉ ApÉÉuÉ Wæû

mÉëvlÉ 5- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ ÌuÉvÉåwÉiÉÉLÆ WæÇû?

E¨ÉU- (A) pÉÉUÏ qÉÉsÉ AÉæU xÉÉqÉaÉëÏ Måü rÉÉiÉÉrÉÉiÉ Måü ÍsÉL xÉoÉxÉå EmÉrÉÉåaÉÏ mÉËUuÉWûlÉ

(oÉ) sÉqoÉÏ SÕUÏ Måü ÍsÉL uÉÉrÉÑ AÉæU xÉQûMü mÉËUuÉWûlÉ xÉå xÉxiÉÉ xÉÉkÉlÉ gS

(xÉ) sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉQûÏ xÉÇZrÉÉ qÉåÇ UÉåeÉaÉÉU mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(S) pÉÉUiÉ xÉUMüÉU MüÉ rÉWû xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É MüÉ xÉoÉxÉå oÉQûÉ EmÉ¢üqÉ Wæû

(C) pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉuÉÉUÏ AÉæU qÉÉsÉ RÒûsÉÉD MüÉ xÉoÉxÉå qÉÑZrÉ xÉÉkÉlÉ gS

(D) UåsÉuÉå qÉÉsÉ RÒûsÉÉD, urÉÉmÉÉU, iÉÏjÉï AÉæU SzÉïlÉÏrÉ xjÉsÉÉåÇ MüÐ rÉÉ§ÉÉ eÉæxÉå oÉWÒû AÉrÉÉqÉÏ MürÉÉåïÇ MüÉå AleÉÉqÉ SåiÉÉ Wæû

(uÉ) rÉWû sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå LMü SÕxÉUå xÉå eÉÉåQûiÉÉ Wæû

(S) rÉWû sÉÇoÉÏ SÕUÏ MüÐ rÉÉ§ÉÉ Måü ÍsÉL AÉUÉqÉSÉrÉMü xÉåuÉÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

(rÉ) rÉWû M×üÌwÉ AÉæU E±ÉåaÉÉåÇ Måü ÌuÉMüÉxÉ MüÉå aÉÌiÉ mÉëSÉlÉ MüUiÉÉ Wæû

mÉëvlÉ 6- pÉÉUiÉ qÉåÇ UåsÉ mÉËUuÉWûlÉ MüÐ YrÉÉ-YrÉÉ xÉqÉxrÉÉrÉåÇ WæÇû?

E¨ÉU- (A) xjÉÉmÉlÉÉ Måü xÉqÉrÉ pÉÉUÏ ÌlÉuÉåvÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ (oÉ) qÉUqqÉiÉ AÉæU UZÉUZÉÉuÉ qÉWðûaÉÉ

(xÉ) EÆcÉÏ mÉWûÉÌQûrÉÉåÇ AÉæU UåÌaÉxiÉÉlÉ qÉåÇ ÌlÉqÉÉïhÉ qÉÑÎvMüsÉ (S) xÉQûlÉå uÉÉsÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü mÉËUuÉWûlÉ Måü ÍsÉL AlÉÑmÉrÉÑ£ü

(C) ÌoÉlÉÉ ÌOûMüOû rÉÉ§ÉÏ (D) cÉÉåUÏ AÉæU UåsÉuÉå xÉÇmÉÌ¨É MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ

(E) AlÉÉuÉvrÉMü cÉålÉ ZÉÏcÉMüU OíåûlÉ UÉåMülÉÉ (F) aÉåeÉ mÉËUuÉiÉïlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

(L) oÉÉËUxÉ qÉåÇ mÉOûËUrÉÉåÇ MüÉ QÕûoÉ AÉæU ÌTüxÉsÉ eÉÉlÉÉ (Lå) AÉkÉÑÌlÉMüÐMüUhÉ AÉæU ÌuÉ±ÑiÉÏMüUhÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ

49

jkTæuSfÌ· foKku

v/;k; & 5

ÁÖ â´ƒæáü ¥æñÔU ¥æ´ÎæðÜÖ


Âý- 1 ÖðÂæÜ âßñŠææçÖ·¤ ÔUæÁÐ´Øæ ·¤Õ ÕÖæ? mRrj & 1990 ×ð´ Âý- 2 2006 ×ð´ ÙðÂæÜ ×ð´ ãéU° ¥æ´ÎæðÜÙ ·¤è Âý×é¹ ×æ¡» D;k Íè? mRrj & Üæð·¤Ð´Øæ SÍæÂÙæ Âý-3 2006×ð´ ÖðÂæÜ ·¤æ ÖØæ ÂýŠææÖ×´Øæè ·¤æñÖ ÕÖæ? mRrj & ç»ÚUÁæ ÂýâæÎ ·¤æð§üUÚUæÜæ Âý-4 ÖðÂæÜ ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ÂéÖÑ SÍæÂÖæ ·¤ÔUÖð ·ð¤ çÜ° ÖðÂæÜè Üæð»æð´ Öð ç·¤â â´»ÆUÙ ·¤æ âãUæÚUæ çÜØæ?

mRrj & âæÌ ÂæÉÅUØæð´ ·¤æ â×êãU

Âý- 5 ç·¤â çÎÙ ÙðÂæÜ ·ð¤ ÚUæÁk (™ææÖð´Îý) ·¤æð SPA ·¤è âæÚUè ×æ´»ð ×æÙÙè ÂÇ¸è? mRrj & 24 twu 2006 Âý- 6 ÕæðçËßØæ ·¤æ ¥æ´ÎæðÜÙ ç·¤â Ùæ× âð ÁæÙæ ÁæÌæ ãñU? mRrj & ÕæðçËßØæ ·¤æ ÁÜ ØéhU

Âý- 7 FEDECOR ç·¤â Îðàæ âð â´ÕŠæ ÔU¹Ìæ ãñU? mRrj & ÕæðçËßØæ Âý- 8 2006 ×ð´ ·¤æñÙ âè ÂæÅUèü Ùð ÕæðçËßØæ ·¤è ·¤×æÙ â´ÖæÜè? mRrj & â×æÁßæÎè ÂæÅUèü Âý- 9 ,d ,sls vkanksyu dk uke crkosa ftldk mn; ,d jktuhfrd ikVhZ ds :i esa gqvk\ mRrj & vle x.k ifj’kn~ Âý-10 Ùæ»çÚU·¤ çãUÌ â×êãU dk ,d mnkgj.k nsA

mRrj & FEDECOR(Èð¤ÇU·¤æðÚU) iz”u 11 usiky ds jktk chjsUnz dh gR;k dc gqbZ\

mRrj & 2001

iz”u 12 fdfrdks fgD;dks vkanksyu dk yksxks us fdl izdkj fojk/k fd;k \

mRrj & mdsfyfIVl ds isM+ksa dks m[kkM+ dj mldh txg nwljs fdLe ds isM+ksa dks yxk djA

iz”u 13 SPA fdl ns”k ls lacaf/kr gS\

mRrj & usiky

iz”u 14 usikyh dkWfefuLV ikVhZ dk nwljk uke D;k gS\

mRrj & ek;ks’V

iz”u 15 usiky ,d laoS/kkfud jktra= dc cu x;k \

mRrj & 1990

-

Âý-1. ÖðÂæÜ Öð Üæð·¤Ð´Øæ ·¤Õ ÁèÐæ? Üæð·¤Ð´Øæ Sßè·¤æÔUÖð ·ð¤ ÕæÎ Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ ÖðÂæÜ ·¤è Îæð çßàæðáÐæ°´ çÜ¹æðÐ

ÙðÂæÜ Ùð 1990 ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ÁèÐæÑ- çßàæðáÌæ°´Ñ-

(1)ÔUæÁæ ãUè Îðàæ ×ð´ âßæðü“æ Íæ, Üðç·¤Ö ¥âÜè Ðæ·¤Ð Üæð»æð ·ð¤ ¿éÖð ãéU° ÂýçÐçÖçŠæØæð´ ·ð¤ ãUæÍ ×ð´ ÍèÐ (2)ÔUæÁæ ßèÔÒU‹Îý Áæð ·¤è Âê‡æü ÔUæÁÐ´Øæ âð â´çßŠææçÖ·¤ ÔUæÁÐ´Øæ ·¤æð Sßè·¤æÔU ·¤ÔU çÜØæ Íæ ßæð àææãUè ÂçÔUßæÔU ·ð¤ »é# ãU×Øæ·¤æ´ÇU ×ð´ 2001 ×ð´ ×æÚÔU »°Ð

iz”u 2 usiky esa yksdfiz; la?k’kZ ds D;k ifj.kke gq,\

mRrj & 1½ jktk dks vkanksyudkfj;ksa ds rhuksa ekaxksa dks ekuus ds fy, ck/; gksuk iM+kA

2½ ,l0 ih0 ,0 us fxjtk izlkn dksbjkyk dks varfje ljdkj dk u;k iz/kku ea=h pqukA

3½ iquZxfBr laln dh cSBd gq, vkSj mlus jktk ds vf/kdka”k “kfDr;ksa dks lekIr dj fn;kA

iz”u 3 usiky vkSj cksfyfc;k ds vkanskyuksa ds fdUgha rhu lekurk dk o.kZu dhft,A

mRrj & 1½ ;s nksuksa jktuhfrd fooknksa ds mnkgj.k gSa] ftlus yksdfiz; la?k’kksZa dk :i fy;kA

2½ bu nksuksa la?k’kksZa esa cM+s iSekus ij ykxksa dks lØh; cuk fn;kA

3½ nksuksa mnkgj.kkas esa jktuhfrd laLFkkvksa dh Hkwfedkvksa dh vkykspuk gqbZA

iz”u 4 cksfyfo;k esa ty ds futhdj.k ds fojks/k djus okys laxBuksa ds lajpuk dk mYys[k dhft,A

mRrj & 1½ cksfyfc;k esa ty ds futhdj.k dk fojks/k dk usrRo fdlh jktuhfr ny us ugha fd;k bldk usrRo QsMdksj us fd;kA

2½ laxBu us LFkkuh; is”ksoj ftuesa bathfu;j vkSj i;kZoj.kfon~ “kkfey FksA

3½ mUgsa fdlkuksa ds laxBu dk leFkZu feyk tks] flpkbZ djrs FksA

50

Âý-5 °·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ¥æñÚU ÎÕæß â×êãU ·ð¤ Õè¿ ¥´ÌÚU SÂCU ·¤èçÁ°-

(1) ÕÌæñÚU â´»ÆUÙ ÎÕæß-â×êãU âÚU·¤æÚU ·¤è ÙèçÌØæð´ ·¤æð ÂýÖæçßÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñ´ ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèüØæ¡

¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU âræ ãUæçâÜ ·¤ÚUÌè ãñUÐ (2) ÎÕæß â×êãU ·¤æ çÖ×æü‡æ °·¤ ãUè ·¤æ× ¥æñÔU âæð¿ ßæÜð Üæð» ·¤ÔUÐð ãñU ÁÕç·¤ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÂæÅUèü ·¤æ çÖ×æü‡æ ÂýðÔU‡ææ Üð·¤ÔU ç·¤Øæ ÁæÌæ ãñÐ (3) ÎÕæß SÂCU ·ð¤ßÜ ¥ÂÙæ °·¤ çãUÌ ãUè ÎàææüÌð ãñU ÁÕç·¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÅUèü ·¤§üU çãUÌ ÎàææüÌè ãñUÐ

Âý-6 ÁÙ-âæ×æ‹Ø çãUÐ â×êãU DØæ ãñU? Øð ÁÙ-âæ×æ‹Ø ·ð¤ çãUÐ ·¤æð ·ñ¤âð ÎàææüÐð ãñU?

çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ·é¤ÀU â´»ÆUÙ â×æÁ ·ð¤

ç·¤âè °·¤ ÐÕ·ð¤ ·ð¤ ãè çãUÐæð´ ·¤æ ÂýçÐçÖçŠæ×ß ÖãUè´ ·¤ÔUÐðÐ Øð â´»ÆUÖ âßü-âæ×æ‹Ø çãUÐæð´ ·¤è Öé×æ§Î»è ·¤ÚUÌð ãñ´ çÁÙ·¤è ÚUÿææ ·¤ÚUÙæ ÁM¤ÚUè ãUæðÌæ ãñÐ (1) ßð ¥ÂÖð ÜÿØ ÐÍæ »çÐçßçŠæØæð´ ·ð¤ çÜ° ÁÖÐæ ·¤æ â×üÍÖ ¥æñÔU âãUæÖéÖêçÐ ãUæçâÜ ·¤ÔUÖð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÚUÌð ãñUÐ (2) °ðâð ¥çŠæ·¤æÔU â×êãU ×èçÇUØæ ·¤æð ÂýÖæçßÐ ·¤ÔUÖð ·¤è ·¤æðçàæàæ ·¤ÔUÐð ãñÚ Ðæç·¤ ©UÖ·ð¤ ×æ×Üæð´ ÂÔU ×èçÇ¸Øæ ‟ØæÎæ ŠØæÖ ÎðÐ

(3) °ðâð â×êãU ¥ âÔU ãUÇ¸ÐæÜ ¥Íßæ âÔU·¤æÔUè ·¤æ×·¤æÁ ×ð´ ÕæŠææ Âã¡éU¿æÖð Áñâð ©UÂæØæð´ ·¤æ âãUæÔUæ ÜðÐð ãñÚÐ

Âý- 7 ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU Øæ ãñU? Øð ·ñ¤âð ¥ÂÙð çãUÌ ·¤æð Îð¹Ìð ãñÚÐ

ß»ü çßàæðá çãUÌ â×êãU ¥×ê×Ù â×æÁ ·ð¤ ç·¤âè ¹æâ çãUSâð ¥Íßæ â×êãU ·ð¤ çãUÌæð ·¤æð ÕÉ¸Uæßæ ÎðÙæ ¿æãUÌð ãñUÐ ×ÁÎêÚU â´»ÆUÙ

ÃØæßâæçØ·¤ â´ƒæ ¥æñÔU ÂðàæðßÔUæ´ð (ß·¤èÜ , ÇUæ ÅUÚæð, çàæÿæ·¤ ¥æçÎ) ·ð¤ çÙ·¤æØ §Uâ ÌÚUg ·ð¤ ÎÕæß â×êãU ·ð¤ ©UÎæãUÔU‡æ ãñÚÐ U (1) °ðâð â×êã ¥ÂÖè ÖÜæ§üU ·ð¤ çÜ° ÖãUè´ â×æÁ ·ð¤ ÎêâÔUæð´ Üæð»æð ·¤è ×ÎÎ ·¤ÔUÐð ãñ´Ð ©UÎæãUÔU‡æ ·ð¤ çÜ° °ðâð â×êãU

¥ÂÖè ÖÜæ§ü ·ð¤ çÜ° ÖãUè´ ÕçË·¤ Õ´Šæé¥æ ×ÁÎêÔUè ·ð¤ ÕæðÕæ ÐÜð çÂâ ÔUãðU Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ (2) ·¤Öè-·¤Öè Øð â´»ÆUÖ âßü âæ×æ‹Ø çãUÐæð´ ·¤è Öé×æ§ÚÎ»è ·¤ÔUÐð ãñ´Ð

(3) ßð âÚU·¤æÚU ÂÚU ÎÕæß ÇUæÜÌð ãñ´ Ìæç·¤ ©UÙ·¤è ×æ¡»ð ÂêÚUè ãUæð â·ð´¤Ð


iz”u 1 usiky esa yksdra= ds f}rh; ygj ds ckjs esa laf{kIr fooj.k nhft,A

mRrj & 1½ usiky dk vkanksyu 2006 ds vizS esa gqvk ftldk y{; yksdra= dks iqu% LFkkfir djuk FkkA

2½ jktk chjsUnz us 2001 dks yksdra= dks Lohdkj dj fy;kA

3½ u, jktk KkusUnz us yksdraf=d “kklu dks Lohdkj djus ls budkj dj fn;kA

4½ Qjojh 2005 esa jktk us iz/kku ea=h dks cj[kkLr dj fn;k vkSj turk }kjk pqu x, laln dks Hkx dj fn;kA

5½ iz/kku ea=h dks cj[kkLr djus ds f[kykQ laln ds izeq[k nyksa us ,l0ih0,0 cuk;k vkSj dkBekaMw esa pkj fnuksa dh gM+rky dk vkg~okgu

fd;kA

6½ ;g vkanksyu rhu ls ik ¡p yk[k yksxksa ds lkFk ekvksokfn;ksa ds “kkfey gkus ds ckn vfufLprdkyhu gks x;kA

7½ 24 vkiSzy 2006 dks jktk dks yksxksa dh ekax dks ekuus ds fy, ck/; gksuk iM+kA ,l0ih0,0 us fxfjtk izlkn dksbjkyk dks varfje

ljdkj dk u;k iz/kkuea=h pqukA Âý-2 Øæ ÎÕæß â×êãU ¥æñÔU ¥æ´ÎæðÜÖ ·ð¤ ÂýÖæß Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ â·¤æÔUæ××·¤ ãUæðÐð ãñ?

ãUæ¡, àææâ·¤æð ·ð¤ ª ÂÔU ÎÕæß ÇUæÜÖæ Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ ·¤æð§üU ¥çãUÐ ·¤ÔU »çÐçßçŠæ ÖãUè´ ÕàæÐüð §Uâ·¤æ ¥ßâÔU âÕ·¤æð Âýæ# ãUæðÐ (1) Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ àææâÖ ·¤æð â×æÁ ·ð¤ ãÔU çãUSâð ·¤è ÐÔUÈ¤ ŠØæÖ ÎðÖæ ¿æçãU° Öæ ç·¤ ç·¤âè °·¤ çãUSâð ÂÔU (2) Øð â×êãU Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙè ×æ´»æð ·ð¤ çÜ° âÚU·¤æÚU ·ð¤ ç¹ÜæÈ¤ ¥æßæÁ ©UÆUæÙð ×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚUÌð ãñ´Ð (3) Øð ÎÕæß â×êãU ¥Ü»-¥Ü» çß¿æÔUæð´ ßæÜð â×æÁ ·ð¤ çßçÖ‹‹æ ß»æðü ·¤è ×æ¡»æð ·ð¤ Õè¿ â´ÐéÜÖ ÕÖæ° ÔU¹Ðð ãñUÐ (4) ÎÕæß â×êãU ¥æñÔU ¥æ´ÎæðÜÖæð´ ·ð¤ ·¤æÔU‡æ çßE ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ÁÇð¸ ×ÁÕêÐ ãéU§ü ãñUÐ

Âý- 3 ÕæðçÜçßØæ ·ð¤ ÂýçâhU ¥æ´ÎæðÜÖ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤èçÁ°- ©UÌÌÚU (1) ÕæðçÜçßØæ ÜæçßÙè ¥×ÚUè·¤è ·¤æ °·¤ »ÚUèÕ Îðàæ ãñUÐ çßE Õñ´·¤ Ùð ØãUæ´ ·¤è âÚU·¤æÚU ÂÚU Ù»ÚUÂæçÜ·¤æ mUæÚUæ ·¤è Áæ

ÔUãUè ÁÜæÂêçÐü âð ¥ÂÖæ çÖØ´Øæ‡æ ÀUæðÇ¸Öð ·ð¤ çÜ° ÎÕæß ÇUæÜæÐ (1) âÔU·¤æÔU Öð ·¤æð¿Õ´Õæ àæãUÔU ×ð´ ÁÜæÂêçÐü ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÔU °·¤ ÕãéUÔUæCþUèØ ·´¤ÂÖè ·¤æð Õð¿ çÎ°Ð

(2) §Uâ ·¤´ÂÙè Ùð ¥æÙÙ-È¤æÙÙ ×ð´ ÂæÙè ·¤è ·¤è×Ì ×ð´ ¿æÚU »éÙæ §UÁæÈ¤æ ·¤ÚU çÎØæÐ (3) ¥Ùð·¤ Üæð»æð´ ·¤æ ÂæÙè ·¤æ ×æçâ·¤ çÕÜ 1000 M¤ÂØð Ì·¤ Áæ Âãé¡U¿æ ÁÕç·¤ ÕðçÜçßØæ ·ð¤ Üæð»æð´ ·¤è ¥æñâÌ ¥æ×ÎÙè

5000 M¤ÂØð ×ãUèÙæ ãñUÐ (4) âÙ÷ 2000 ·¤è ÁÖßÔUè ×ð´ Ÿæç×·¤æð´ ×æÖßæçŠæ·¤æÔU ·¤æØü·¤Ðæ¥æð´ ÐÍæ âæ×éÎæçØ·¤ ÖðÐæ¥æð´ ·ð¤ Õè¿ °·¤ »ÆUÕ´ŠæÖ Öð

¥æ·¤æÚU »ýãU‡æ ç·¤Øæ ¥æñÔU §Uâ »ÆUÕ´ŠæÖ Öð àæãÔU ×ð´ ¿æÔU çÎÖæð´ ·¤è ·¤æ×ØæÕ ¥æ× ãUÇ¸ÐæÜ ·¤èÐ âÔU·¤æÔU ÕæÐ¿èÐ ·ð¤ çÜ° ÔUæÁè ãéU§üU ¥æñÚU ãUÇ¸ÌæÜ ßæÂâ Üð Üè »§üUÐ çÈ¤ÚU Öè ·é¤ÀU ãUæçâÜ ÙãUè´ ãéU¥æÐ

(5) È¤ÚUßÚUè ×ð´ ¥æ´ÎæðÜÙ àæéM¤ ãéU¥æ Üðç·¤Ù §Uâ·¤æ ÂéçÜâ Ùð ÕßüÚUÌæ Âêßü·¤ Î×Ù ç·¤ØæÐ (6) ¥ÂñýÜ ×ð´ °·¤ ¥æñÚU ãUÇ¸ÌæÜ ãéU§üU ¥æñÚU âÚU·¤æÚU Ùð ×æàæüÜ Üæò Ü»æ çÎØæÐ

(7) Üðç·¤Ù, ÁÙÌæ ·¤è Ìæ·¤Ì ·ð¤ ¥æ»ð ÕãéUÚUæcÅþUèØ ·¤ ÂÖè ·ð¤ ¥çŠæ·¤æçÔUØæð´ ·¤æð àæãUÔU ÀUæðÇ¸·¤ÔU Öæ»Öæ ÂÇ¸æÐ âÔU·¤æÔU ·¤æð ¥æ´ÎæðÜÖ·¤æçÔUØæð´ ·¤è âæÔUè ×æ´» ð ×æÙÙè ÂÇ¸èÐ

51

v/;k; & 6

ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜ


iz”u 1 pquko yM+us okys mEehnokjksa dk uke dkSu r; djrk gS\

mRrj ikVhZ ds mP; usrkA

iz”u 2 ;w0 ,l0 ,0 esa gS &

mRrj f}nyh; ikVhZ

iz”u 3 xzsV fczVsu esa dkSu lh ikVhZ izfl) gS\

mRrj etnwj ikVhZ

iz”u 4 pquko vk;ksx }kjk fdrus jktuhfrd ikfVZ;ksa dk iathdj.k fd;k x;k gS\

mRrj yxHkx 750

iz”u 5 jktuhfrd ikVhZ ds dksbZ nks ?kVdksa dk uke crkvksaA

mRrj 1½ usrk 2½ lfØ; dk;ZdrkZ

Âý-6 ·¤æñÙâè â´SÍæ Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ âÕâð ¥çŠæ·¤ çÎ¹æ§üU ÎðÐè ãñ? mRrj ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜ Âý-7 ÖæÔUÐ ·ð¤ ¿éÖæß ¥æØðæ» ×ð´ Öæ× Â´Áè·¤ÔU‡æ ·¤ÔUæÙð ßæÜð ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð ·¤è â´[Øæ ç·¤ÌÙè ãñU? mRrj 750 âð ‟ØæÎæ Âý-8 chtsih dk iw.kZ:i D;k gS\ mRrj Hkkjrh; turk ikVhZ Âý-9 2006 ×ð´ ÖæÚUÌ ×ð´ ç·¤ÌÙð ÚUæÁÙñçÌ·¤ ÎÜæð ·¤æð ÚUæCUþèØ ÎÜ ·¤è ×æ‹ØÐæ Îè »§üU? mRrj 06 Âý-10 ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤âÖæ mUæÚUæ çÙßæüç¿r ç·¤Øð ãéU° ç·¤ÌÙð çÙßæü¿·¤ ãñU? mRrj 543 Âý- 11 yksdlHkk esa fdl jkT; esa fuokZpu {ks=ksa dh la[;k lcls vf/kd gS\ mRrj mRrj izns”k Âý- 12 ,u Mh , dk iw.kZ :i D;k gS\ mRrj jk’Vªh; yksdrkaf=d xBca/ku Âý-13 ÖæÚUÌ ×ð´ ·¤æñÙâè ÎÜ ÃØßSÍæ ãñU? mRrj ÕãéUÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ Âý-14 ©UÂ¿éÙæß DØæ ãñU? mRrj ßãU ¿éÙæo Áæð ç·¤âè ×ë×Øé Øæ ¥‹Ø ·¤æÔU‡æ âð ¹æÜè Á»ãU ·¤æð ÖÔUÖð ·ð¤ çÜ°Ð Âý-15 ÕãéUÁÙ â×æÁÂæÅUèü ·¤æ »ÆUÙ ç·¤âÙð ç·¤Øæ? mRrj ·¤æàæèÚUæ×


Âý-1 ãU×ð´ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è ¥æßàØ·¤Ìæ DØæð´ ÂÇ¸Ìè ãñU?

(v) ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ Üæð·¤Ð´Øæ ÃØßSÍæ ·¤è â´SÍæ¥æð´ ×ð´ ¥Ü» âð çÎ¹æ§üU ÎðÐð ãñÚÐ (w) ¥çŠæ·¤ÐÔU ¥æ× Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æ ×ÐÜÕ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ ãUè ãñU´Ð (x) ÁÖ×Ð çÖ×æü‡æ ×ð´ ÎÜ ×ãU×ÐßÂê‡æü Öêç×·¤æ çÖÖæÐð ãñU ¥æñÔU âÔU·¤æÔU ÕÖæÐð ãñÚÐ

Âý-2 ÕãéUÎÜèØ àææâÖ ÃØßSÍæ ·ð¤ ·¤æð§üU ÐèÖ »é‡æ çÜ¹æðÐ

(v) §Uâ×ð´ ¥Ùð·¤ ÎÜ âræ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇ¸ ×ð´ ãUæð ¥æñÔU Îæð ÎÜæð´ âð ‟ØæÎæ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÖð Î× ÂÔU Øæ ÎêâÔUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÖ

·¤ÚU·ð¤ âræ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ¥ßâÚU ÚUãUÌæ ãñÚÐ (w) §Uâ Âý‡ææÜè ×´ð çßçÖóæ çãUÐæð´ ¥æñÔU çß¿æÔUæð´ ·¤æð ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÂýçÐçÖçŠæ×ß ç×Ü ÁæÐæ ãñUÐ (x) ÖæÔUÐ ×ð´ Öè °ðâè ãUè °·¤ ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ãñU ¥æñÔU vz âæÜ âð Ü»æÐæÔU »ÆUÕ´ŠæÖ âÔU·¤æÔU Öð ¥æÕæÎè ·ð¤ ãUÔU

çãUSâð ·¤æ È¤æØÎæ ç·¤Øæ ãñUÐ

Âý-3 ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·¤è çßàæðáÌæ°´ çÜç[æ°Ð

(v) ØãU °·¤ Üæð»æð´ ·¤æ °ðâæ â×êãU ãñU Áæð ¿éÙæß ÜÇ¸Ùð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ×ð´ ÚUæÁÙèçÌ·¤ âræ ãUæçâÜ ·¤ÚUÙð ·ð¤ ©UgðàØ âð ·¤æ× ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

(w) â×æÁ ·ð¤ âæ×êçãU·¤ çãUÐ ·¤æð ŠØæÖ ×ð´ ÔU¹·¤ÔU ØãU â×êãU · é¤ÀU ÙèçÌØæ´ ¥æñÚU ·¤æØü·ý¤× ÌØ ·¤ÚUÌæ ãñÚÐ (x) ßð Üæð»æð´ ·¤æ â×üÍÙ Âæ·¤ÚU â×üÍÙ Âæ·¤ÚU ¿éÙæß ÁèÌÙð ·ð¤ ÕæÎ ©UÙ ÙèçÌØæð´ ·¤æð Üæ»ê ·¤ÚUÙð ·¤æ ÂýØæâ ·¤ÚUÌð ãñÚÐ (y) ç·¤âè ÎÜ ·¤è ÂãU¿æÖ ©Uâ·¤è ÖèçÐØæð´ ¥æñÔU ©Uâ·ð¤ âæ×æçÁ·¤ ¥æŠææÔU âð ÐØ ãUæðÐè ãñUÐ

52

iz 4 yksdra= esa foi{k dh D;k Hkwfedk gS\

mRrj 1½ ljdkj dh jpukRed vkykspuk

2½ lRrk/kkjh ny ds LosPNkfjrk ij vadq”k

3½ lqj{kk] vktknh vkSj yksxksa ds vf/kdkj

4½ ljdkj ds xBu ds fy, rS;kj

5½ tuer dh vfHkO;fDr

iz 5 jktuhfrd nyksa ds fdUgha ikap dk;ksZ dk fooj.k nsaA

mRrj 1½ turk dks cSBdksa vkSj izpkj ds ek/;e ls ns”k ds yksxksa }kjk >sys tk jgs leL;kvksa ds ckjs esa lewg dks f”kf{kr djukA

2½ tuer ds fuekZ.k esa lgk;r djukA

3½ os pquko yM+rs gS vkSj vf/kdr; la[;k esa vius mEehnokjksa dks ftrkus dk iz;kl djrs gSA

4½ os ljdkj vkSj yksxksa ds chp dM+h dk dke djrs gSA

5½ ikVhZ ftls LiLV cgqer feyrk gS ljdkj cukrh gS vkSj vU; foi{k esa cSBrs gSA

iz 6 ^^jktuhfrd nyksa ds mn; dk laca/k izfr fuf/kewYyd yksdra= ds mn; ls gS^^ bl dFku dk foospuk djsaA

mRrj 1½ tSls&tSls lekt cM+k vkSj tfVy gks x;k mls oSls ek/;e dh t:jr iM+h tks fofHkUu eqÌksa ds ckjs esa mlds fofHkUu fopkjska dks ljdkj

rd igqqapk ldsA

2½ mUgsa fofHkUu izfrfuf/k;ksa dh ,d eap cukus dh vko”;drk Fkh rkfd ljdkj dk xBu gks ldsA

3½ mUgsa ljdkj ds leFkZu vkSj lapkyu uhfr;ksa ds cukus] muds vkSfpR; dks fl) djus vFkok fojks/k djus ds fy, ,d fØ;ko`f) dh

t:jr FksA

-

Âý-1 ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ Âý×é¹ ©UÎæãUÔU‡æ DØæ ãñU?

(v) ÎÜ ¿éÙæß ÜÇ¸Ìð ãñÚÐ (w) ÎÜ ÙèçÌØæ¡ ¥æñÚU ØæðÁÙæ ÕÙæÌð ãñÚÐ (x) ·¤æÙêÙ ÕÙæÌð ãñÚÐ (y) âÚU·¤æÚU ÕÙæÌð ¥æñÚU ¿ÜæÌð ãñÚÐ (z) çßÔUæðŠæè ÎÜ ·¤è Âý×é¹ Öêç×·¤æ çÖÖæÐæ ãñÚÐ ({) ÁÖ×Ð ·¤æ çÖ×æü‡æ ·¤ÔUÐè ãñÚÐ (|) âÔU·¤æÔUè ×àæèÖÔUè ¥æñÔU âÔU·¤æÔU ·ð¤ ·¤ËØæ‡æ·¤æÔUè ·¤æØü·ý¤×æð´ ·¤æð Üæð»æð´ Ð·¤ Âã¡éU¿æÖæÐ

Âý-2 ÖæÚUÌ ·¤è ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÎÜæð´ ·ð¤ âæ×Ùð DØæ ¿éÙæñçÌØæ´ ãñU?

(v) ¥æ´ÐçÔU·¤ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ·¤×è (w) ß´àæßæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè (x) Âñâæ ¥æñÔU ¥ÂÔUæŠæè Ð×ßæð´ ·¤æð ÕÉ¸UÐè ƒæéâÂñÆU (y) ×ÌÎæÌæ¥æð´ ·ð¤ çÜ° âæÍü·¤ çß·¤ËÂ ·¤è ·¤×è

Âý-3 ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ ·¤æ´»ýðâ ·ð¤ ×é[Ø M¤Â DØæ ãñU?

(v) ·¤æ´»ýðâ ÂæÅUèü ·¤æ »ÆÙv}}z ×ð´ ãéU¥æ ¥æñÚU §Uâ·¤æ ·¤§üU ÕæÚU çßÖæÁÙ ãé¥æÐ (w) v}|v Ì·¤ Ü»æÌæÚU ¥æñÚU çÈ¤ÚU v~}® Ì·¤ ¥æñÚU w®®® âð ¥æ»ð Ì·¤ §UâÙð Îðàæ ÂÚU àææâÙ ç·¤ØæÐ

(x) §Uâ ÎÜ Öð Šæ×üçÖÔÂðÿæÐæ ¥æñÚU ·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÌÍæ ¥ËÂâ´[Ø·¤ â×éÎæØæð´ ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤æð ¥ÂÙæ ×é[Ø ,Áð´Ç¸æ ÕÙæØæ ãñUÐ (y) ØãU ÎÜ ÙØè ¥æçÍü·¤ ÙèçÌØæð´ ·¤æ â×Íü·¤ ãñU ÂÚU §Uâ ÕæÌ ·¤æð Üð·¤ÚU Öè â¿ðÌ ãñU ç·¤ §UÙ ÙèçÌØæð´ ·¤æ »ÚUèÕ ¥æñÚU

·¤×ÁæðÚU ß»æðZ ÂÚU ÕéÚUæ ¥âÚU Ù ÂÇð¸UÐ (z) 2004 ×ð´ ãéU° Üæð·¤âÖæ ¿éÙæß ×ð´ 145âèÅðÚ ÁèÌ·¤ÚU ÖæÚUÌèØ ÚUæCþUèØ ·¤æ´»ýðâ âÕâð ÕÇ¸ð ÎÜ ·ð¤ M¤Â ×ð´ ©UÖÚUèÐ ({) ¥Öè ·ð¤‹Îý ·ð¤ àææâÖ ·¤ÔUÖð ßæÜð â´ØéQ¤ Âý»çÐàæèÜ »ÆUÕ´ŠæÖ ·¤æ ÖðÐë×ß ØãUè ÎÜ ·¤ÔU ÔUãUæ ãñÐ

Âý- 4 ¥Ü»-¥Ü» Îðàææð´ ×ð´ Áæð ÎÜ ÃØßSÍæ°¡ ãñU ©UÙ·¤æ ©UËËæð¹ ·¤ÚÔÚÐ

çßàßÖÚU ×ð´ ÌèÙ ÎÜèØ ÃØßSÍæ°¡ ãUæðÌè ãñU- (v)°·¤ ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæÑ- ßãU ÃØßSÍæ çÁâ×ð´ °·¤ ÎÜ ·¤æð ·¤æ× ·¤æÁ ·¤ÔUÖð, çÖØ´çØæÐ ·¤ÔU·ð¤ ÐÍæ âÔU·¤æÔU ¿ÜæÖð ·¤è ¥æ™ææ ãUæðÐè ãñUÐ ©UÎæUãUÔU‡æ - ¿èÙ

(w) Îæð-ÎÜèØ àææâÙ ÃØßSÍæ Ñ- ·é¤ÀU Îðàææð´ ×ð´ âræ ¥æ×ÌæñÚU ÂÚU Îæð ×é[Ø ÎÜæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUè ÕÎÜÌè ÚUãUÌè ãñUÐ ßãUæ¡ ¥Ùð·¤ ÎêâÚUè ÂæÅUèüØæ ãUæð â·¤Ìè ãñ, ßð Öè ¿éÙæß ÜÇ¸·¤ÚU ·é¤ÀU âèÅðÚ ÁèÌ â·¤Ìè ãñÚ ÂÚU çâÈü¤ Îæð ãUè ÎÜ ÕãéU×Ì ÂæÙð ¥æñÚU âÚU·¤æÚU ÕÙæÙð ·ð¤ ÂýÕÜ ÎæßðÎæÚU ãUæðÌð ãñ´Ð

(x) ÕãéUÎÜèØ ÃØßS‰ææ Ñ- ÁÕ ¥Ùð·¤ ÎÜ âræ ·ð¤ çÜ° ãUæðÇU ×ð´ ãUæð ¥æñÔU Îæð ÎÜæð´ âð ¥çŠæ·¤ ·ð¤ çÜ° ¥ÂÖð Î× Øæ ÎêâÔUæð´ âð »ÆUÕ´ŠæÖ ·¤ÔU·ð¤ âræ ×ð´ ¥æÙð ·¤æ ÆUè·¤-ÆUæ·¤ ¥ßâÚU ãUæð Ìæð §Uâð ÕãéUÎÜèØ ÃØßSÍæ ·¤ãÌð ãñ´Ð

53

v/;k; & 7

Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ ÂçÔU‡ææ×


Âý- 1 ç·¤â Âý·¤æÚU ·¤è âÚU·¤æÚU Üæð·¤çãUÌ ·ð¤ çÜ° ©UrjÎæØè ãUæðÌè ãñU? mRrj Üæð·¤Ð´Øæ

Âý 2 Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æ âÕâð ×ãUræßÂê‡æü ÂçÔU‡ææ× ·¤æñÖ-âæ ãñU? mRrj mRrjnk;h ,oa ftEesnkj ljdkj Âý 3 Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æ ¥ŠææÔU D;k ãñU? mRrj fopkj&foe”kZ ,oa ckrphr Âý 4 °·¤ Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ Öæ»çÔU·¤ mUæÔUæ âÔU·¤æÔU ·ð¤ Èñ¤âÜð ·¤è Âýç·ý¤Øæ ÁæÖÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU ·¤ãUÜæÐæ ãñU? mRrj ÂæÚUÎçàæüÌæ Âý 5 ÓÜæð·¤Ð´Øæ ÁÖÐæ ·¤æ, ÁÖÐæ mUæÔUæ ¥æñÔU ÁÖÐæ ·ð¤ çÜ° àææâÖ ãñUÑ ØãU ·¤ÍÖ ç·¤â·ð¤ mUæÔUæ ·¤ãUæ »Øæ? mRrj ¥ÕýæãU× çÜ´·¤Ù Âý 6 nf{k.k ,f”k;k ds fdl ns”k esa yksdra= ij rkuk”kkgh dks izkFkfedrk nsuk iznf”kZr gksrk gS\

mRrj ikfdLrku

iz”u 7 jktk ds }kjk “kkflr ljdkj D;k dgykrh gS\

mRrj jkt”kkgh

iz”u 8 Hkkjr esa yksdra= dks dc ykxw fd;k x;k\

mRrj 1950

iz”u 9 fdl izdkj dh ljdkj ledkyhu fo”o esa lokZf/kd izeq[krk ls fn[krh gS\

mRrj tuizfrfuf/kd ljdkj

iz”u 10 nf{k.k ,f”k;k ds fodkl”khy ns”kksa ds laxBu dk uke D;k gS\

mRrj lkdZ ¼n{ksl½


ÂýA 1 Üæð·¤Ð´Øæ ç·¤â ÐÔUãU ©UrÚUÎæØè, çÁE×ðÎæÚU ¥æñÔU ßñŠæ âÔU·¤æÔU ·¤æ »ÆUÖ ·¤ÔUÐæ ãñU?

(v) Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÚUæ ¿éÙè »§üU âÚU·¤æÚU ãUè ©UÙ ÂÚU àææâÙ ·¤ÚUÌè ãñUÐ (w) ¿éÙð ãéU° ÃØçD×æ âÔU·¤æÔU ÕÖæÐð ãñÚ °ß´ ÖèçÐØæð´ ÂÔU Èñ¤âÜð ÜðÐð ãñÚ, ÐÍæ âÔU·¤æÔU ¿ÜæÐð ãñÚÐ (x) Üæð»æð´ ·ð¤ mUæÔUæ ¿éÖè ãéU§üU âÔU·¤æÔU ©UÖ·ð¤ ÂýçÐ ©U×ÐÔUÎæØè ãUæðÐè ãñUÐ

ÂýA 2 ç·¤â Âý·¤æÔU Üæð·¤Ð´Øæ °·¤ âæÈ¤ âéÍÔUè âÔU·¤æÔU ·¤æð ÂçÔUÖæçáÐ ·¤ÔUÐæ ãñU-

U(v) âæÔÒU çÖ‡æüØ Üæð»æð´ mUæÔUæ ¿éÖð »° àææâ·¤æð´ mUæÔUæ çÜ° ÁæÐð ãñÐ (w) Üæð·¤Ð´Øæ ×´ð ¥æ× Öæ»çÔU·¤ ßÐü×æÖ àææâ·¤æð´ ·¤æð ¿éÖæßæð´ ·ð¤ mUæÔUæ ÕÎÜ â·¤Ðð ãñUÐ (x) Üæð·¤Ð´Øæ âÖè Âý·¤æÚU ·ð¤ Ùæ»çÚU·¤æð ·¤æð °·¤ â×æÙ ¥ßâÚU °ß´ çß·¤ËÂ ÂýÎæÙ ·¤ÚUÌæ ãñUÐ (y) Üæð·¤Ð´Øæ ÔUæÁÖèçÐ·¤ ¥çŠæ·¤æÔUæð´ ·ð¤ ¥Üæßæ ·é¤ÀU âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤ ¥çŠæ·¤æÔU Öè ÂýÎæÖ ·¤ÔUÐæ ãñUÐ (z) â××ææ ·¤æ Õ´ÅUßæÔUæ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æ °·¤ ×é[Ø Üÿæ‡æ ãñU °ß´ ØãU âÔU·¤æÔU ¥æñÔU âæ×æçÁ·¤ â×êãUæð´ ·ð¤ Õè¿ ãUæðÙæ ¿æçãU°Ð

ÂýA 3 ÓÜæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔU ¥ÂÖð âÖè çß·¤ËÂæð´ âð ÕðãUÐÔU ãñUÑ SÂCU ·¤ÔUæð-

(v) Üæð·¤Ð´Øæ °·¤ ßñŠæ âÔU·¤æÔU ãñUÐ (w) ØãU âéSÌ °ß´ ·¤× ·¤æØü ·é¤àæÜ ãUæð â·¤Ìè ãñU ÂýæØÑ mRrjnk;h ÖãUè´ ãUæðÐè ãñUÐ ÂÔ‹Ðé ØãU Üæð»æð´ ·¤è ¥ÂÙè âÚU·¤æÚU ãUæðÌè ãñUÐ (x) Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æð çßàß ×´ð ¥×ØçŠæ·¤ â×ÍüÖ ãñU Ö ·ð¤ßÜ ßð Îðàæ ÁãUæ¡ Üæð·¤Ð´Øæ ãñU, ¥çÂÐé ßð Îðàæ ÁãUæ¡ Üæð·¤Ð´Øæ Ö±è ±ñ Öè §â· æ â×ÍüÙ ·¤ÚUÌð ãñUÐ

Âý 4 Üæð·¤Ð´Øæ ç·¤â Âý·¤æÔU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÐæ¥æð´ ×ð´ âæ×´ÁSØ ÕñÆUæÐæ ãñU?

(v) Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æ âèŠæð-âèŠæð ¥Íü ÕãéU×Ð ·¤è ÔUæØ âð àææâÖ ·¤ÔUÖæ ÖãUè´ ãñUÐ ÕãéU×Ð ·¤æð âÎæ ¥ËÂ×Ð ·¤æ ŠØæÖ ÔU¹Öæ ãUæðÐæ ãñ´, ÐÖè âÔU·¤æÔU ÁÖ-âæ×æ‹Ø ·¤æ ÂýçÐçÖçŠæ×ß ·¤ÔU ÂæÐè ãñUÐ (w) ÕãéU×Ð ·ð¤ àææâÖ ·¤æ ¥Íü Šæ×ü ÖSÜ ¥Íßæ ÖæáæØè ¥æŠææÔU ÂÔU ÕãéUâ´[Ø·¤ â×êãU ·¤æ àææâÙ ÙãUè´ ãæðÌæÐ ÕãéU×Ì ·ð¤ àææâÙ ·¤æ ×ÌÜÕ ãUæðÌæ ãñU ç·¤ ãUÚU Èñ¤âÜð Øæ ¿éÙæß ×ð´ ¥Ü»-¥Ü» Üæð» ¥æñÔU â×êãU ÕãéU×Ð ·¤æ çÖ×æü‡æ ·¤ÔU â·¤Ðð ãñU Øæ ÕãéU×Ð ×ð´ ãUæð â·¤Ðð ãñU´Ð (x) Üæð·¤Ð´Øæ ÐÖè Ð·¤ Üæð·¤Ð´Øæ ÔUãUÐæ ãñU ÁÕ Ð·¤ Âý×Øð·¤ Öæ»çÚU·¤ ·¤æð ç·¤âè-u&ç·¤âè ¥ßâÚU ÂÚU ÕãéU×Ì ·¤æ çãUSâæ ÕÙÙð ·¤æ ×æñ·¤æ ç×ÜÌæ ãñUÐ

Âý 5 ç·¤Ö ÕæÐæð´ âð ÂÐæ ¿ÜÐæ ãñU ç·¤ Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ ¥Öè Öè ¹æç×Øæ¡ ãñUÐ

(v) ×ÌÎæÌæ ¿éÙæßæð´ ×ð´ M¤ç¿ ÙãUè´ ÜðÌð ãñUÐ (w) ©UE×èÎßæÚUæð ·¤æ ©UgðàØ ·ð¤ßÜ ¿éÙæß ÁèÌÙð ·¤æ ãUæðÌæ ãñUÐ (x) ¥æŠæéçÖ·¤ Üæð·¤Ð´Øæ ßæSÐß ×ð´ Âê´ÁèßæÎè ãñUÐ (y) Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ ¥çŠæ·¤ ×æØææ ×ð´ â×Ø ¥æñÔU â´âæÏÖæð´ ·¤è ÕÕæüÎè ãUæðÐè ãñUÐ

(z) ÔUæÁÖèçÐ·¤ ÎÜ çÁÖ·¤æ ¥æŠææÔU Üæð·¤Ð´Øæ ãñU ÂÔ´Ðé ßð SßØ´ Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ ÖãUè´ ãUæðÐð ãñUÐ

54

Âý 6 Üæð·¤Ð´Øæ ¥æñÔU ÐæÖæàææãUè ×ð´ ¥´ÌÚU SÂCU ·¤ÚUæð´Ð

(v) â´ÿæðÂ ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ×´ð Üæð»æð´ ·¤è Üæð»æð mUæÚUæ °ß´ Üæð»æð´ ·ð¤ çÜ° âÚU·¤æÚU ãUæðÌè ãñUÐ ÁÕç·¤ ÌæÙæàææãUè ×ð´ °·¤ àæçQ¤àææÜè ÃØçQ¤ ·¤æ ÚUæÁ ãUæðÌæ ãñUÐ

(w) Üæð·¤Ð´Øæ ×ð´ âÔU·¤æÔU ÃØçQ¤ - ·ð¤ç‹ÎýÐ ãæðÐè ãñÚ, Üæð»æð´ ·ð¤ ·¤ËØæ‡æ ·¤è ÖæßÖæ ãUæðÐè ãñU ÁÕç·¤ ÐæÖæàææãUè àææâÖ ÔUæ‟Ø ÂÔU ·ð¤ç‹ÎýÐ ãUæðÐæ ãñU §Uâ×ð´ ÃØçQ¤ ÔUæ‟Ø ·ð¤ çÜ° â×çÂüÐ ãUæðÐð ãñUÐ

(x) Üæð·¤Ð´Øæ ÁÖÐæ ·ð¤ â×ÍüÖ âð ·¤æØü ·¤ÔUÐæ ãñ, ÁÕç·¤ ÐæÖæàææãUè ×ð´ ÕÜ ·¤æ ÂýØæð» ãUè ç·¤Øæ ÁæÐæ ãñUÐ

-

Âý 1 ÓÜæð·¤Ð´ØæèØ âÔU·¤æÔU ¥‹Ø âÔU·¤æÔUæð´ âð ÕðãUÐÔU ãñUÐÑ SÂCU ·¤ÔUæðÐ ¥Íßæ Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ »é‡ææð´ ·¤æð SŒæCU ·¤ÔUæðÐ

Üæð·¤Ð´Øæ âÖè Âý·¤æÔU ·¤è âÔU·¤æÔUæð´ ×ð´ ŸæðDU ×æÖè ÁæÐæ ãñU °ß´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤æð ¥æÁ ¥Öð·¤ Îðàææð Öð Öè ¥ÂÖæ çÜØæ ãñUÐ Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ çÖ×AçÜç¹Ð ËææÖ ãñÚÑ- (v) Üæð»æð´ ·ð¤ çãUÌæð´ ·¤è âéÚUÿææ ·¤è »æÚÚÅUè ÎðÌæ ãñUÐ (w) â×æÖÐæ ·ð¤ çâhUæ´Ð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ gSA

(x) ÂýàææâÙ ×ð´ ©UrÔUÎæçØ×ß ·¤è ÖæßÖæ ãUæðÐè ãñUÐ (y) Üæð»æð´ ·¤æð ÔUæÁÖèçÐ ·¤æ ™ææÖ ãUæðÐæ ãñÐ (z) çßÎýæðãU ·¤è ÕãéUÌ ·¤× â´ÖæßÙæ°ð´ ãUæðÌè ãñUÐ ({) ÁÖ×Ð ÂÔU ¥æŠææçÔUÐ gksrh gSA (|) ØãU Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ¥„ÀUæ Öæ»çÔU·¤ ÕÖÖð ×ð´ âãUæØ·¤ ãUæðÐæ ãñUÐ (}) ØãU âæ×æçÁ·¤ çßçßŠæÐæ¥æð´ °ß´ ¥´ÐÔUæð´ ·¤æ lek;ksftr ·¤ÚUÌæ ãñUÐ

55

v/;k; & 8

Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ¿éÖæñçÐØæ¡


Âý 1 Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ¿éÖæñçÐØæð´ ×ð´ D;k àææç×Ü ãñU \ mRrj Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è â´SÍæ¥æð´ ,oa fØ;kdykiksa ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæÐ Âý 2 Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ¿éÖæñçÐØæðð´ ·¤æð Èñ¤ÜæÖð ·ð¤ çÜ° D;k ¿æçãU° \ mRrj Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔU ·ð¤ ÎæØÔÒU âð ÕæãUÔU ·é¤ÀU ãUè çÖ‡æüØ ÔUãðUÐ Âý 3 ©Uâ çÖØ× ·¤æ Öæ× ÕÐæ¥æð Áæð Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·¤æð Üæð»æð´ ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÔUæðð´ ÂÔU ©UÆUæ°Ð mRrj âêê¿Öæ ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU Âý 4 ·¤æñÖâæ çÖØ× Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ ÕÎÜæßæð´ ·ð¤ çÜ° ©Uç¿Ð ãñU- mRrj Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ ÕÎÜæß Áæð Üæð»æð´ ·ð¤ ¥çŠæ·¤æÔUæð´ ·¤æð ©UÆUæ° iz 5 ml ns”k dk uke crk;sa tks la;qDr jk’Vª la?k dh mis{kk dj oSf”od ekeyksa esa ,dif{k; <+x ls fu.kZ; ysrk gSA

mRrj la;qDr jkT; vesfjdk

iz 6 fo”o dk fdruk fgLlk vkt Hkh yksdrakf=d ljdkj ds rgr “kkflr ugha gksrk gS\

mRrj ,d pkSFkkbZ

iz 7 efgyvksa dh Hkkxhnkjh dks c<+kus dh O;oLFkk yksdra= dh fdl izdkj dh pwukSrh ds rgr vkrk gS\

mRrj foLrkj laca/kh pwukSuh

iz 8 ukxfjd vf/kdkj vkanksyu fdl ns”k esa izkjaHk gqvk Fkk\

mRrj la;qDr jkT; vesfjdk

iz 9 tsujy fiuks”ks dh ljdkj tks ckn esa ijkftr gqbZ] fdl ns”k dh Fkh\

mRrj fpyh

iz10 fdl ns”k us ty&;q) dh leL;k dk lkeuk fd;k\

mRrj cksfyfo;k


Âý 1 ßæðÅU ÇUæÜÙð ×ð´ Üæð»æð´ ·ð¤ DØæ âæ×æ‹Ø ¥çŠæ·¤æÔU ãñU?

(v) Üæð»æð´ ·ð¤ ¿éÖð »° ÖðÐæ ãUè âæÔÒU ×ãU×ßÂê‡æü Èñ¤âÜ Üð´Ð (w) ¿éÙæß Üæð»æð´ ·¤æð ¥ÂÙ s ßÌü×æÙ ÙðÌæ ·¤æð ãUÅUæÙð ,oa ¿éÖÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU ÎðÐ (x) Ââ´Î ¥æñÔU ¿éÖÖð ·¤æ ¥çŠæ·¤æÔU âÕ Üæð»æð ·ð¤ Âæâ ÕÔUæÕÔU ©UÂÜcŠæ ãUæðÐ (y) §Uâ Ââ´Î ·¤æ ©UÂØæð» °·¤ °ðâè âÚU·¤æÚU cukus esaa gks Áæð â´çßŠææÖ ¥æñÔU Ö»çÔU·¤ ¥çŠæ·¤æÔU Ð·¤ âèç×Ð ãUæðÐ

Âý 2 ·ñ¤âð Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ÁÇð¸U ×ÁÕêÐ ·¤ÔUÖð ·¤è ¿éÖæñçÐØæ sa dk ãUÔU Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔU dks lkeuk djuk iM+rk gS\

(v) ØãU â´SÍæ¥æð´ ·¤è ×ÁÕêÐè ¥æñÔU Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ·¤æðçàæàææð ·¤æð àææç×Ü ·¤ÔUÐæ ãñUÐ (w) Øð ©Uâ ÌÚUãU âð ãUæðÙæ ¿æçãU° ç·¤ Üæð»æð ·¤è Üæð·¤Ð´Øæ âð ×æ¡» ÂêÔUè ãUæðÐ (x) §Uâ·¤æ ×ÌÜÕ ©UÙ â´SÍæ¥æð´ ·¤æð ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙæ Áæð Üæð»æð´ ·¤è Öæ»èÎæÚUè ×ð´ ×ÎÎ ·¤ÚÔÚÐ (y) §Uâ·ð¤ çÜ° °·¤ °ðâè ·¤æðçàæàæ ·¤è ÁM¤ÔUÐ ãñU Áæð ¥×èÔU Üæð»æð ·ð¤ âÔU·¤æÔU ÂÔU ÕÉUÐð ÂýÖæß ·¤æð ƒæÅUæ â·ð¤´Ð

Âý 3 Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ÐèÖ ¿éÖæñçÐØæð´ ·¤æ ß‡æüÖ ·¤ÔÒÚ?

(v) SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- çÁÖ Îðàææð ×ð´ Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔU ÖãUè´ ãñU ©UÖ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è SÍæÂÖæ ·¤ÔUÖæÐ (w) foLrkj ·¤è ¿éÙæñÌè Ñ- çÁÖ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ SÍæçÂÐ ãñU ©U‹ãðÚ Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ çßSÐæÔU ·¤è ¿éÖæñÐè ·¤æ âæ×Öæ ·¤ÚUÙæ ÂÇ¸Ìæ ãñUÐ

(x) ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ·¤è ¿éÙæñÌèÑ- Øð ·¤§üU Îðàææð´ mUæÚUæ âæ×Ùæ ·¤è ÁæÙð ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñÐ ØãU ×ÁÕêÌ ·¤ÚUÙð ßæÜè ¿éÙæñÌè ãñUÐ Âý 4 âÚU·¤æÚU ·¤è SÍæÂÙæ ·¤è ¿éÙæñÌè ·¤æ DØæ ×ÌÜÕ ãñUÐ §Uâ ¿éÙæñÌè ·¤è Îæð [kwfc;ksa dks crkvksaA

(v) çÁÙ Îðàææð´ ×ð´ Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔU ÖãUè´ ãñU ©UÖ ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è SÍæÂÖæ ·¤ÔUÖæ Øð »ñÔU Üæð·¤Ðæ´çØæ·¤ âÔU·¤æÔUæð´ ·ð¤ ÂÐÖ ·ð¤ ÕæÎ ·¤è ¿éÙæñÌè ãñU

-

Âý 1 ÖæÚUÌ ×ð´ Üæð·¤Ð´Øæ ·¤è ¿éÖæñÐè ·ð¤ ×é[Ø ·¤æÔU‡æ Îæð´?

·é¤ÀU ×é[Ø ¿éÙæñçÌØæ¡Ñ- (v) âæ×æçÁ·¤ ß ¥æçÍü·¤ ¥â×æÙÌæ (w) »ÚUèÕè (x) ¥çàæçÿæÌ Üæð» (y) ÁæçÌßæÎ (z) âæEÂýÎæçØ·¤Ìæ ({) Öæáæ¥æð´ ·¤è â×SØæ (|) çãÚâæ

56

Âý 2 ç·¤â ÐÔUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ðæ ÖæÔUÐèØ Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ çÜ° ÕÇ¸è ¿éÖæñÐè ãñU?

ÖæÚUÌ °·¤ fofo/k /kekZoyfEc;ksa ·¤æ Îðàæ ãñU Áæð Üæð»æð´ ·¤æð °·¤ ÎêâÔÒU âð ¥Ü» ·¤ÔUÐæ ãñU ÂÔU âÕ ×ð´ °·¤Ðæ ãñUÐ âæÔÒU Šæ×ü Ö»ßæÖ ·¤æð ×æÙÌð ãñU ¥æñÚU Üæð»æðð ·¤æð Öæ§Uü â×æÙ ×æÙÌð ãñÐ Ö»ßæÙ ·ð¤ ÂýçÌ çÂÌæ â×æÙ ÃØßãUæÚU ß Üæð»æð´ ·ð¤ ÂýçÌ Öæ§üU¿æÚUæ ÚU¹Ìð ãñUÐ âÕ â“ææ§Uü, §U×æÖÎæÔUè ÂÔU ŠØæÙ ÎðÌð ãñUÐ

ÎêâÚUè ÌÚUÈ¤ ÚUæÁÙèçÌ·¤ ÂæÉÅUØæð´ ß Šæ×æðü ·ð¤ ×ðÜ-ÁæðÜ âð Âý»çÐ ß çß·¤æâ ¥ßM¤hU ãéU¥æ ÔUæCþUèØ °·¤Ðæ ƒæÅUèÐ §Uââð´ °·¤ â×æÖÐæ ƒæÅUè çÁâÖð ÔUæÁÖèçÐ·¤ â×æÖÐæ ·¤æð ·¤× ç·¤ØæÐ §Uâ ÐÔUãU âæ´ÂýÎæçØ·¤Ðæ ÖæÔÐèØ Üæð·¤Ð´Øæ ·ð¤ çÜ° ÕÇU¸è ¿éÖæñÐè ãñUÐ

57

अरथशासतर

v/;k; & 3


पर.1 बसतओ a क बदल बसतओ a का लन-दनA

mRrj वसत वववनमय

पर.2 करसी मदरा जारी की जाती ह :

mRrj भारतीय ररजवव बक

पर.3 रावरिय स ल सवए क सठग न ह :

mRrj यह क सठसथा ह जो आठकड इकटठ करन क वल औ चाररक /अनौ चाररक ऋण कषतरोa स इकटटठा करन क वल उततरदायी ह

पर.4 सोन का महल नामक सोन का वसकटका वकस शासक स सठबवधधत ह

mRrj अकबर

पर.5 कौन-सी जसी वनमन स अनौ चाररक ऋण कषतरक म a शावमल नहीa ह

mRrj बaक

iz.6 सवय सहायता समह मa बचत और ऋण सठबवधत अवधकतर वनणवय वल जात हa :

mRrj गर सरकारी सठसथा }kjk

पर.7 ऋण क औ चाररक सरोतोa मa शावमल नही a ह a :

mRrj वनयोकता

पर.8 जो वनधावररत खाता धारक को भगतान करन का वचन दता ह

mRrj परोमोट या वचन तर

पर.9 सठ वत वजसका मावलक कजवदार ह, और इसका इसतमाल व उधारदाता को गारठटी दन क र म करता ह ‘जव तक ऋण का भगतान नहीa हो जाता :

mRrj वववनमय तर

iz-10. बागलादश गरामीण बक क सठसथा क हa :

mRrj मोहममद यनस

iz”u 11 oLrq fofue; iz.kkyh D;k gS\

mÙkj oLrq ds cnys oLrqvksa dk vknku&iznkuA

iz”u 12 vkSipkfjd {ks=d dk nks mnkgj.k nsaA mÙkj cSad vkSj lgdkjh lehfrA

iz”u 13 cSadksa dk cSad fdls dgrs gS\

mÙkj fjtoZ cSad dks dgrs gSA

iz”u 14 eqnzk dk ,d dk;Z crkosa\

mÙkj eqnzk fofue; dk lk/ku gSA

iz”u 15 psd D;k gS\

mÙkj pd ,d ,slk dkxt gS tks cSad dks fdlh O;fDr ds [kkrs ls psd ij fy[ks uke ds fdlh nwljs O;fDr dks ,d [kkl jde dk Hkqxrku djus

dk vkns”k nsrk gSA

लघ उततरातमक रश

1) मदरा का अथव वa कायव बता ।

उततर : मदरा वववनमय का क माधयम ह ।मदरा क कायो को तीन भागोa म a बाटा जाता ह ।

1)पराथवमक कायव :

क) वववनमय का क माधयम : इसका अवभपराय यह ह वक मदरा क र मa क वयवकत अ नी बसतयोa को बचता ह तथा दसरा बसत खररदता ह ।

ख) ewY; का मा दणड: मदरा लख की क ईकाई क र म ewY; का मा दठड करती ह । परततक बसत तथा सवा का ewY; मदरा क र म a मा ा जाता ह ।

2) xkSa.k या सहायक कायव:

क) सथवगत भगतानोa का मान : मदरा का भगतान ततकाल न कर भववरय क वल सथवगत कर वदया जाता ह कटयोवक इसका ewY; वसथर रहता ह । इसम समाधय

सबीकवत का गण ाया जाता ह तथा यह अवधक वटकाउ ह ।

ख) ewY; का सचय : मदरा की वसथरता तथा सचय करन म असानी क कारण यह ewY; सचय का कायव करती ह ।

मदरा का हसतातरण : मदरा म तरलता तथा समाधय सवीकवत का गण होन क कारण

इसका क सथान स nwljs सथान र हसतातaरण स aभव ह ।

पर.2 भारत म कौन सी मौवदरक परणाली अ नाई ह ?

उततर ; भारत न परवतवनवधतव ewyd करaसी नोट अ नाई ह । इसक अलावा वावणजय वक और सहकार बको क ास माग जमा, ररजवव वक क ास

अधय जमा डाक घरोa म जमाओ a को शावमल वकया जाता ह ।

पर.3 ववकग स कटया अवभपराय ह ?वावणजय बक की मखय ववशषता बताइ ।

58

उततर: वक वह ससथा ह जो जनता स जमा सवीकार करती ह तथा लोaगो, फमो और सरकार को ऋण दती ह।

वावणजय cSad की मखय ववशषता हa ;

1) वावणजय cSaक सावजववनक कषतरोa म कायव कर सकत ह ।

2) वावणजय cSad अवधकतम लाभ क वल कायव करत हa ।

3) यह लोगोa की जमारावशयोa को सवीकार करता ह तथा ऋण दता ह ।

4) यह साख वनमावण करता ह ।

पर.4 माग जमा रावशयोa तथा समयावf/k रावशयोa म कटया अठतर ह ?

उततर: 1 माग जमारावशयाa जमाकताव ददारा वबना सचना वदय वकसी भी समय बाव स वलया जा सकता ह साववध जमारावश कछ वनधाररत समय क बाद वनकाली जा

सकती ह

2. माग जमारावशया चक योगय होती हa साववध जमारावश चक योगय नहीa होती हa ।

3. माग जमा रावशयोa र बयाज का भकतान नहीa वकया जा सकता ह जबवक समयावधी रावशयोa र बयाज का भकतान वकया जा सकता ह ।

पर.5 वावणजय बaको ददारा वकय गय अवगरम ऋणो a क ववभधन र कौन-dkSu स ह ?

उततर : वावणजय बaक पराय: तीन परकार क ऋण परदान करत ह

1) साधारण ऋण : यह ऋण उ भोग तथा वनवश क वल वदया जाता ह ।

2) औवर ऋण : इस वयाखया क v/khu गराहकोa को उनक खातो म जमा रावश स जयादा धन क वल जारी वकय गय उनक चको क समान करत ह भकतान कर

दत ह।

3) NwV वबल : वावणजय बक आफ कटसचज र कटौती हो कर ऋण सववधायो का ववसतार करता ह

दीघघ उततरातमक रश -

पर.1 मदरा क ऎवतहावसक उत वतत का वणवन करो ।

उततर: वसत वववनमय परथा की कव नाईयो क कारण कालोa म वववभधन वसतयोa को मदरा क र म परयोग वकया गया ।

1) श मदरा : सवस हल मनरय न शओa को वववनमय क माधयम म परयोग वकया ।

2) वसत मदरा : मदरा क अववरकार स हल बसत को मदरा क र म परयोग वकया जाता था इन बसतओa म आनाज ,चावल,

xsgw¡ आवद को बसत मदरा क र म परयोग वकया जाता था ।

3) तर मदरा : आधवनक काल म सबस अवधक परयोग होन वाली मदरा कागजी मदरा ह, इस क सथान स nwljs सथान र ल जान और वववनमय म a सववधा रहती ह ।

4) साख मदरा : इस परकार मदरा क आगत बaको क ास लोग अ न धन को जमा करवा दत ह।

व जब चाह नगदी मa बaक स ल सकत अथवा चक क माधयम स तीसरी ाटी को इसका भकतान वकया जा सकता ह । यह भकतान वडमाड डराफटट या चक ददारा

सaभब ह ।

पर.2 साख क सठलगन औ चाररक और अनौ चाररक सठसथाओa का वणवन वकवज ।

उततर : लोग वववभधन सरोतोa स ऋण परापत करत ह। वववभधन परकार क ऋणोa को दो वगोa मa बाटा जाता ह ।औ चाररक तथा अनौ चाररक कषतरक ऋण ।

1) औ चाररक ववततीय सठसथाऐa : इस वगव म वनमनवलवखत सठसथा,a आती हa

क) वावणवजयक cSaक ख) कधदरीय बक ग) सरकारी जवसयोa घ) भारतीय जीवन बीमा वनगम

2) अनौ चाररक ववततीय सठसथाऐa

साहकार ,वया ारी,मावलक ,ररशतदार आवद । अनौ चाररक ऋण दाताअओa स वल गय उधार र आमतोर स बयाज की दरa वहत अवधक होती ह इसवल सहकारी

सवमवतयोa को अ नी गवतवववधया ववशषकर गरामीण इलाकोa म a बढान की जररत ह तावक कजवदारोa की अनौ चाररक सरोत र वनभवरता घट ।

पर.3 ररजवव वक आफ इवणडया का परमख कायव कटया ह ?

उततर : ररजवव बक आफ इठवडया भारत का कधदरीय बक ह इसका मखय कायव वनमनवलवखत ह -

1) नोट वनगवमन का अवघकार : भारत म क र य और वसकटकोa को छोड कर सभी करठसी नोटो का छा न का कावधकार ररजवव बक आफ इवधडया का ह ।

2) सरकार का बकर : ररजवव बक कधदरीय कधदर सरकार क बकर क र म कायव करता ह यह सावजववनक ऋणोa का परबधध करता ह तथा नय ऋणोa का परबधध करता ह।

सरकार को आवथवक मामलो a म a सलाह दन का कायव करता ह ।

3) बको का बक : ररजवव बक को वावणजय तथा सरकारी बको क वनरीकषण की शवकतया परधान की गई ह । सठकट क समय यह वया ाररक बको को आवथवक सहायता

परदान करता ह

4) साख र वनयठतरण : ररजवव बक साख को वनयठवतरत कर रचनातमक उ ाय अ नाकर दश म साख की वतव को वनयठतरण करता ह ।वजसस वावणजय, कवष उधोग और

वया ार की आवशयकतओa की वतव हो सक ।

पर.4) गरावमण भारत मa सवय a सहायता समहोa क परमख कायोa क बार मa वलखa ।

उततर: गररबो a क वलय सवय सहायता समहोa को सठगव त करन क करण ह वक लोग 15 स 20 सदसयो a क समह म वनयवमत र स वमलकर बचत कर a ।यह बचत रावश परवत

वयवकत 5 स 100 र य तक बढती रहती ह ।यह समह इन सदसयो a को ऋण द कर अ न समह क सदसयो a की जररतो a को रा करता ह ।य सदसय वमलकर सभी

वनणवय लत हa । यह कजो र वयाज लता ह लवकन यह साहकार क वयाज स कम होता ह । ऋण का मकसद सदसयो a क वल सवरोजगार क अवसर सजन करना ह ।

सदसयो a को कजव वगरवी जमीन छडवान क वल , घर बनान, वसलाई की मशीन आवद खररदन क वल वदऐ जात हa ।

पर:5 बक जनता स जो धन जमा खातोa मa सवीकार करत हa, उनका कटया करत हa ?

उततर: बक जमा का क छोटा वहससा अ न ास नगद क र म रखत हa । इस वकसी क वदन म जमाकताव ददारा धन वनकालन की सठभावना दखत ह यह परावधान वकया

जाता ह । बक जमारावश क क बड वहसस को ऋण दन क वलऐ इससतमाल करत हa । इस तरह बक लोगोa की ऋण आवशयकताओa को रा करत हa । बक जमा र

जो बयाज दत हa उसस जयादा बयाज ऋण र लत ह a कजवदारो a स वल गय बयाज क बयाज क बीच का अठतर बको की आय का परमख सरोत ह ।

59

v/;k; & 4

Q Q


1. LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 dk xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ D;k gS\

mRrj oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ

2. oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌlÉuÉåvÉ D;k MüWûsÉÉiÉÉ Wæû ?

mRrj ÌuÉSåvÉÏ ÌlÉuÉåvÉ

3. ÌuÉÍpÉ³É SåvÉÉåÇ Måü LMüÐMüUhÉ MüÐ mÉëÌ¢ürÉÉ MüÉå D;k MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû?

mRrj uÉæµÉÏMüUhÉ

4. oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ D;k c<+krs gS\

mRrj xmÉkÉÉï, qÉÔsrÉ rÉÑ®, aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ

5. D;k EimÉÉSMüÉå MüÉå bÉUåsÉÔ oÉÉeÉÉU xÉå AÉaÉå ÌlÉMüsÉlÉå AÉæU mÉWÆÒûcÉlÉå qÉåÇ fdlls en~n feyrh gS\

mRrj ÌuÉSåvÉ urÉÉmÉÉU

6. ÌuÉSåvÉ urÉÉmÉÉU dh eq[; fo”ks’krk D;k gS\

mRrj oÉÉeÉÉU qÉåÇ mÉëÌiÉxmÉkÉÉï oÉRûÉiÉÉ Wæû, oLrqvkasa ds T;knk miyC/k djkrk gS] oLrqvksa ds ewY; ?kVkrk gSA

7. uÉæµÉÏMüUhÉ fdlls mÉëåËUiÉ WûÉåiÉÉ Wæû?

mRrj mÉËUuÉWûlÉ

8. ÌuÉÍpÉ³É SåvÉÉåÇ qÉåÇ xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ MüÉå D;k mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUiÉÉ Wæû?

mRrj xÉÔcÉlÉÉ AÉæU mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ

9. AÉrÉÉiÉ mÉU MüU dk LMü ESÉWûUhÉ Wæû -

mRrj urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ

10. ESÉUÏMüUhÉ qÉåÇ D;k lÉWûÏ zÉÉÍqÉsÉ Wæû ?

mRrj MüÉåOûÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ xÉÇcÉÉsÉlÉ

60

Yk?kq mRrjh; iz'u &

mÉëzlÉ1 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü cÉÉU MüÉrÉÉåïÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ Måü cÉÉU MüÉrÉï

(A) UÉ·íÉåÇ Måü qÉkrÉ urÉÉmÉÉU xÉqÉfÉÉæiÉÉå MüÉ mÉëoÉlkÉ MüUlÉÉ (oÉ) urÉÉmÉÉU uÉÉiÉÉï Måü ÍsÉL qÉlcÉ mÉëSÉlÉ MüUlÉÉ

(xÉ) urÉÉmÉÉU ÌuÉuÉÉS MüÉ ÌlÉmÉOûÉUÉ (S) UÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU lÉÏÌiÉrÉÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉlÉÉ

mÉëzlÉ2 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ Wæû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0(ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ) Måü pÉÉUiÉ mÉU mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ MüÉå AlrÉ xÉSxrÉ SåvÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ urÉÉmÉÉU MüÉ AuÉxÉU

(oÉ) pÉÉUiÉ MüÉå MüqÉ qÉÔsrÉ mÉU ÌuÉSåzÉÏ mÉëÉæ±ÉåÌaÉMüÐ MüÉ WûxiÉÉÇiÉUhÉ

(xÉ) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü oÉWÒûiÉ xÉå ÌlÉrÉqÉ pÉÉUiÉ eÉæxÉå ÌuÉMüÉxÉ vÉÏsÉ SåvÉÉåÇ Måü ÌuÉÃ® WæÇû

(S) QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü MÑüNû xÉqÉfÉÉæiÉå pÉÉUiÉ MüÐ M×üÌwÉ AÉæU ZÉÉ±É³É xÉoxÉÏQûÏ MüÐ lÉÏÌiÉ mÉU UÉåMü sÉaÉÉiÉå WæÇû

mÉëzlÉ3 urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ YrÉÉ Wæû? xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ MüÉ ÌMüxÉ mÉëMüÉU mÉërÉÉåaÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû?

E¨ÉU- urÉÉmÉÉU mÉU ÌMüxÉÏ pÉÏ mÉëMüÉU MüÉ mÉëÌiÉoÉlkÉ urÉÉmÉÉU AuÉUÉåkÉ Wæû| xÉUMüÉU urÉÉmÉÉU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉ CxiÉåqÉÉsÉ MüU uÉxiÉÑAÉåÇ Måü AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ MüÉå

ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû| xÉÉjÉ WûÏ MüÉælÉ xÉÉ xÉÉqÉÉlÉ ÌMüiÉlÉÏ qÉÉ§ÉÉ qÉåÇ AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ ÌMürÉÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû ExÉMüÉå ÌlÉrÉÍqÉiÉ MüU xÉMüiÉÏ Wæû, ,oa

mlls laca/kh fu;e cuk ldrh gSA

mÉëzlÉ4 ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- ÌlÉeÉÏMüUhÉ MüÉ iÉÉimÉrÉï ÌlÉeÉÏ ¤Éå§É MüÉå ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ ÌlÉuÉåvÉ MüÐ AlÉÑqÉÌiÉ SålÉÉ eÉÉå mÉÔuÉï qÉåÇ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ¤Éå§É Måü ÍsÉL AÉUÍ¤ÉiÉ jÉå|

urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ AÉæU mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå SÕU MüUlÉå MüÉå ESÉUÏMüUhÉ MüWûiÉå WæÇû|

AiÉ:, ÌlÉeÉÏMüUhÉ AÉæU ESÉUÏMüUhÉ ²ÉUÉ WûqÉåÇ LMü oÉlS AÉæU ÌlÉrÉÍqÉiÉ AjÉïurÉuÉxjÉÉ xÉå AÉeÉÉSÏ ÍqÉsÉiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ5 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU MæüxÉå MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌlÉqlÉ iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉå WæÇû-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSMüU (xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåvÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

mÉëzlÉ6 uÉæµÉÏMüUhÉ Måü ÍsÉL E¨ÉUSÉrÉÏ iÉÏlÉ MüÉUhÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU- (A) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ ESrÉ (oÉ) rduhfd MüÉ ÌuÉxiÉÉU (xÉ) xÉÔcÉlÉÉ, xÉÇcÉÉU AÉæU mÉËUuÉWûlÉ iÉMüÌlÉMü qÉåÇ ÌuÉMüÉxÉ

nh?kZ mRrjh; i z”u &

mÉëzlÉ1 uÉæµÉÏMüUhÉ YrÉÉ Wæû? uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU YrÉÉ mÉëpÉÉuÉ mÉQûÉ Wæû?

E¨ÉU- SÉå rÉÉ SÉå xÉå AÍkÉMü SåvÉÉåÇ Måü qÉkrÉ oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå ²ÉUÉ urÉÉmÉÉU LuÉÇ ÌuÉSåzÉÏ ÌlÉuÉåzÉ ²ÉUÉ xÉÇoÉlkÉ xjÉÉÌmÉiÉ MüUlÉÉ uÉæµÉÏMüUhÉ MüWûÉ eÉÉiÉÉ Wæû|

uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU xÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) EimÉÉS AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå AÍkÉMü ÌuÉMüsmÉ, AcNûÏ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ AÉæU mÉëÌiÉxmÉkÉÏï qÉÔsrÉ mÉU EmÉsÉokÉ MüUÉiÉÉ Wæû|

(oÉ) oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå MüÉ pÉÉUiÉ qÉåÇ ÌlÉuÉåvÉ oÉRûÉ Wæû|

(xÉ) vÉÏwÉï pÉÉUiÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉå Måü ÃmÉ qÉåÇ EpÉUÏ WæÇû|

(S) AÉD0OûÏ0 ¤Éå§É MüÐ MüqmÉÌlÉrÉÉãÇ Måü ÍsÉL lÉD xÉÇpÉÉuÉlÉÉLÆ mÉæSÉ MüÐ|

(C) bÉUåsÉÔ E±ÍqÉrÉÉåÇ MüÉå ÌuÉSåvÉÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ xÉå AÉÍjÉïMü AÉæU iÉMüÌlÉMüÐ xÉWûrÉÉåaÉ ÍqÉsÉÉ

(D) ÌuÉSåvÉÏ iÉMülÉÏMüÐ Måü AÉaÉqÉlÉ lÉå EimÉÉSMüiÉÉ MüÉå oÉRûÉrÉÉ

(E) UÉåeÉaÉÉU AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü lÉL ¤Éå§ÉÉåÇ MüÉ AuÉxÉU EimÉ³É WÒûL

(F) AÉÍjÉïMü ÌuÉMüÉxÉ SU qÉåÇ uÉ×Î®

(L) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ pÉhQûÉU qÉåÇ uÉ×Î®

61

uÉæµÉÏMüUhÉ MüÉ pÉÉUiÉ mÉU lÉMüÉUÉiqÉMü mÉëpÉÉuÉ

(A) pÉÉUiÉ xÉå mÉëÌiÉpÉÉ mÉsÉÉrÉlÉ rÉÉ oÉëålÉ QíåûlÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ (oÉ) aÉËUoÉÏ AÉæU oÉåUÉåeÉaÉÉUÏ mÉU ÌlÉwmÉëpÉÉuÉÏ

(xÉ) M×üÌwÉ xÉoxÉÏQûÏ qÉåÇ MüOûÉæiÉÏ (S) NûÉåOåû LuÉÇ sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉ oÉlS WûÉålÉÉ

mÉëzlÉ2 QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 YrÉÉ Wæû? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü YrÉÉ E¬åzrÉ WæÇ? QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ YrÉÉ ZÉÉÍqÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû| rÉWû uÉæÍµÉMü urÉÉmÉÉU MüÉå c<+kok nsus Måü ÍsÉL oÉlÉÉrÉÉ aÉrÉÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû|

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 Måü qÉÑZrÉ E¬åzrÉ

(A) AliÉUUÉ·íÏrÉ urÉÉmÉÉU MüÉå ESÉU oÉlÉÉMüU xÉpÉÏ SåvÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ SålÉÉ

(oÉ) ÌuÉµÉ qÉåÇ xÉqÉÉlÉ, qÉÑ£ü, ZÉÑsÉå LuÉÇ pÉåSpÉÉuÉ UÌWûiÉ urÉÉmÉÉU MüÉå oÉRûÉuÉÉ SålÉÉ

(xÉ) AÉrÉÉiÉ AÉæU ÌlÉrÉÉïiÉ mÉëÌiÉoÉlkÉÉåÇ MüÉå WûOûÉlÉÉ

QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0 MüÐ ZÉÉÍqÉrÉÉð

(A) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ (QûosÉÔ0OûÏ0AÉå0) qÉåÇ ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ MüÉ uÉcÉïxuÉ

(oÉ) ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ ²ÉUÉ ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ MüÉ mÉërÉÉåaÉ ElÉ ¤Éå§ÉÉåÇ qÉåÇ uÉæµÉÏMüUhÉ sÉÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMürÉÉ eÉÉ UWÉ Wæû eÉÉå xÉÏkÉå xÉå urÉÉmÉÉU xÉå lÉWûÏÇ

eÉÑQåû WæÇû|

(xÉ) ÌuÉµÉ urÉÉmÉÉU xÉÇaÉPûlÉ xÉpÉÏ SåvÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÑ£ü urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉÌWûiÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL oÉlÉÉ mÉUliÉÑ urÉuÉWûÉU qÉåÇ rÉWû SåZÉlÉå qÉåÇ AÉ UWûÉ Wæû ÌMü

ÌuÉMüÍxÉiÉ SåvÉÉåÇ lÉå urÉÉmÉÉU oÉÉkÉÉAÉåÇ MüÉå oÉlÉÉL UZÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ3 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 YrÉÉ WæÇû? oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ MæüxÉå MüÉrÉï MüUiÉå WæÇû? oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ MüÉælÉ xÉå WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 MüÉ AjÉï oÉWÒûUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ Wæû| uÉWû MüqmÉlÉÏ ÎeÉxÉMüÉ EimÉÉSlÉ LMü xÉå AÍkÉMü SåzÉ qÉåÇ T æüsÉÉ Wæû ExÉå oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉlÉÏ MüWûiÉå Wæû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ ElÉ SåvÉÉåÇ rÉÉ ¤Éå§ÉÉå qÉå AmÉlÉå MüÉrÉÉïsÉrÉ AÉæU EimÉÉSlÉ MåülSì xjÉÉÌmÉiÉ MüUiÉå WæÇû eÉWûÉð ´ÉqÉ AÉæU AlrÉ xÉÇxÉÉkÉlÉ xÉxiÉå AÉ æU oÉÉeÉÉU

xÉå lÉeÉSÏMü WûÉå| oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉ LãxÉÉ EimÉÉSlÉ MüÐ MüÐqÉiÉ MüÉå MüqÉ MüUlÉå AÉæU erÉÉSÉ qÉÑlÉÉTüÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL MüUiÉÏ WæÇû|

oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ ÌlÉaÉqÉÉåÇ Måü qÉÉaÉïSzÉïMü ÍxÉ®ÉliÉ

(A) xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ (oÉ) EimÉÉSlÉ MåülSì MüÐ oÉÉeÉÉU xÉå lÉeÉSÏMüÐ (xÉ) xÉMüÉUÉiqÉMü xÉUMüÉUÏ lÉÏÌiÉrÉÉð

mÉëzlÉ4 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU ÌMülÉ-fdu iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæû iÉjÉÉ uÉWû xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå MæüxÉå urÉuÉWûÉU MüUiÉÏ WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) AmÉlÉå EimÉÉSlÉ MüÉ ÌuÉxiÉÉU iÉjÉÉ xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉå xÉå urÉuÉWûÉU ÌuÉÍpÉ³É iÉUÏMüÉåÇ xÉå MüUiÉÏ Wæ| eÉæxÉå-

(A) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ Måü xÉÉjÉ xÉÇrÉÑ£ü EmÉ¢üqÉ rÉÉ EimÉÉSlÉ CMüÉD MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ

(oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå EimÉÉSlÉ MüÉ AÉSåvÉ LuÉÇ AÍkÉMüÉU SåMüU

(xÉ) xjÉÉlÉÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ MüÉå ZÉUÏSlÉÉ rÉÉ ElÉxÉå mÉëÌiÉ²Îl²iÉÉ MüUlÉÉ

(S) oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð SÒUxjÉ xjÉÉlÉÉåÇ mÉU EimÉÉSlÉ mÉU oÉWÒûiÉ rhoz mÉëpÉÉuÉ QûÉsÉiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå xÉxiÉÉ EimÉÉSlÉ WûÉå AÉæU ElÉMüÉå EimÉÉSlÉ qÉåÇ qÉÑlÉÉTüÉ

WûÉå|

mÉëzlÉ5 LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå YrÉÉ- YrÉÉ sÉÉpÉ LuÉÇ WûÉÌlÉrÉÉð WæÇû?

E¨ÉU- LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå sÉÉpÉ

(A) ÌuÉSåvÉÏ ÌlÉuÉåvÉ AÉæU mÉÔðeÉÏ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ (oÉ) ÌuÉSåvÉÏ qÉÑSìÉ MüÐ EmÉsÉokÉiÉÉ

(xÉ) sÉbÉÑ E±ÉåaÉÉåÇ MüÉå oÉRûÉuÉÉ nsuk (S) ÌuÉSåvÉÏ urÉÉmÉÉU MüÉå mÉëÉåixÉÉWûlÉ AÉæU oÉÉeÉÉUÉåÇ MüÉ LMüÐMüUhÉ

LqÉ0LlÉ0xÉÏ0 (oÉWÒûUUÉ·íÏrÉ MüqmÉÌlÉrÉÉð) xÉå WûÉÌlÉ

(A) qÉåeÉoÉÉlÉ SåvÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉ AÉæU mÉUÌlÉpÉïUiÉÉ (oÉ) xjÉÉlÉÏrÉ EimÉÉSMüÉåÇ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü

(xÉ) AÉÍjÉïMü xÉqÉÉlÉiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü (S) xuÉiÉÇ§ÉiÉÉ AÉæU AÉiqÉÌlÉpÉïUiÉÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü

62

v/;k; & 5

miHkksDrk vf/kdkj


1. LMü EmÉpÉÉå£üÉ &

mRrj qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉå ZÉUÏSiÉÉ Wæû

2. ÍqÉsÉÉuÉOû Wæû -

mRrj bÉÌOûrÉÉ xÉÉqÉaÉëÏ ÍqÉsÉÉlÉÉ

3. EmÉpÉÉå£üÉ Måü vÉÉåwÉhÉ MüÉ MüÉUhÉ Wæû -

mRrj MüqÉ ÍvÉ¤ÉÉ

4. xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÉ MüÉrÉï lÉWûÏÇ Wæû -

mRrj EmÉpÉÉå£üÉ ÌlÉuÉÉUhÉ

5. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû -

mRrj EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ

6. pÉÉUiÉ qÉåÇ UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÌSuÉxÉ qÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû -

mRrj 24 ÌSxÉqoÉU

7. xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) lÉå fdlds aÉPûlÉ MüÉ mÉëxiÉÉuÉ ÌSrÉÉ -

mRrj UÉ·íÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ, UÉerÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ, ÎeÉsÉÉ EmÉpÉÉå£üÉ lrÉÉrÉÉsÉrÉ

8. AÉD0LxÉ0AÉå0 xÉÇÍ¤ÉmiÉ ÃmÉ Wæû -

mRrj AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ

9. xÉÔcÉlÉÉ MüÉ AÍkÉMüÉU ÌMüxÉ uÉwÉï mÉÉËUiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ -

mRrj 2005

10 ISO dk iw.kZ uke crkosa &

mRrj bZ.Vjus”uy vkSxzsukbts”ku Qksj LVsUMZjkbts”ku


mÉëzlÉ1 pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) YrÉÉåÇ AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ?

E¨ÉU- xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) MüÉ AjÉï EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 xÉå Wæû| pÉÉUiÉ qÉåÇ xÉÏ0AÉå0mÉÏ0AÉU0L0 (MüÉåmÉUÉ) ÌlÉqlÉ MüÉUhÉÉåÇ xÉå

AÍkÉÌlÉrÉÍqÉiÉ ÌMürÉÉ aÉrÉÉ Wæû-

(A) urÉÉmÉÉUÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ mÉU SoÉÉuÉ QûÉsÉlÉå Måü ÍsÉL

(oÉ) AlÉÑÍcÉiÉ urÉÉmÉÉËUMü aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉåÇ MüÉå xÉÑkÉÉUlÉå Måü ÍsÉL

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü ÌWûiÉÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ MüUlÉå Måü ÍsÉL

mÉëzlÉ2 EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ xÉå AÉmÉ YrÉÉ xÉqÉfÉiÉå WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ MüÉ AÍpÉmÉëÉrÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå urÉuÉxÉÉÌrÉrÉÉåÇ MüÐ AlÉÑÍcÉiÉ iÉUÏMüÉåÇ AÉæU MüSÉcÉÉUÉåÇ xÉå xÉÇU¤ÉhÉ MüUlÉÉ W æû| CxÉMüÉåü SÉå xÉqÉÔWûÉåÇ qÉåÇ

oÉÉðOûÉ eÉÉ xÉMüiÉÉ Wæû-

(A) xÉUMüÉU Måü EmÉÉrÉ (oÉ) xuÉæÎcNûMü EmÉÉrÉ

mÉëzlÉ3 AÉD0LxÉ0AÉD0,LaÉqÉÊMïü AÉæU WûÊsÉqÉÉMïü Måü ÌlÉzÉÉlÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå MæüxÉå qÉSS MüUiÉå WæÇû?

E¨ÉU- rÉå qÉÉlÉMü Måü ÍcÉlWû EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏS Måü xÉqÉrÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ SåiÉå WæÇû| ClÉ qÉÉlÉMüÉåÇ MüÉå eÉÉUÏ MüUlÉå uÉÉsÉÏ

xÉÇxjÉÉLÆ ClÉ uÉxiÉÑAÉåÇ Måü EimÉÉSMüÉåÇ MüÉå ClÉ ÍcÉlWûÉåÇ MüÉå CxiÉåqÉÉsÉ MüUlÉå MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É EimÉÉSlÉ MüÉ LMü ÌlÉÍ¶ÉiÉ qÉÉlÉShQû mÉÔUÉ MüUlÉå mÉU SåiÉÏ WæÇû|

ÎeÉxÉxÉå aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ cuk, j[kus MüÉ AÉµÉÉxÉlÉ UWûiÉÉ Wæû|

63

mÉëzlÉ4 ÍqÉsÉÉuÉOû YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- eÉoÉ ÌMüxÉÏ xuÉÉxjrÉ Måü ÍsÉL WûÉÌlÉMüÉUMü, oÉÉ½, AmÉëÉM×üÌiÉMü, xÉxiÉå mÉSÉjÉï MüÉå mÉëÉM×üÌiÉMü rÉÉ vÉÑ® ZÉÉ± mÉSÉjÉï qÉåÇ ÍqÉsÉÉ ÌSrÉÉ eÉÉrÉ iÉÉå ExÉå

ÍqÉsÉÉuÉOû MüWûiÉå WæÇû| ÍqÉsÉÉuÉOû qÉÉlÉuÉiÉÉ Måü ÌuÉÂ® LMü ÍbÉlÉÉælÉÉ AmÉUÉkÉ Wæû|

mÉëzlÉ5 pÉÉUiÉ qÉåÇ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüÉ mÉëqÉÉhÉmÉ§É SålÉå uÉÉsÉå MüÉælÉ xÉå xÉÇxjÉÉlÉÉå Måü lÉÉqÉ oÉiÉÉL|

E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AÉæU pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü xÉÇxjÉÉlÉ (oÉ) LaÉqÉÊMïü (xÉ) WûÊsÉqÉÉMïü

AÉD0LxÉ0AÉå0 MüÉ AjÉï AliÉUUÉ·íÏrÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ xÉÇaÉPûlÉ Wæû CxÉMüÉ qÉÑZrÉÉsÉrÉ ÎeÉlÉåuÉÉ qÉåÇ WæÇû| rÉWû xÉÇaÉPûlÉ AliÉUUÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU qÉÉlÉMüÐMüUhÉ

MüÉ MüÉrÉï MüUiÉÏ Wæû|

mÉëzlÉ6 EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ YrÉÉåÇ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ eÉÉaÉÂMüiÉÉ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ Wæû YrÉÉåÌMü uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü

ÍsÉL ÌMüxÉÏ pÉÏ xiÉU iÉMü eÉÉ xÉMüiÉå WæÇû| rÉå sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû eÉæxÉå MüÉrÉÉåïÇ qÉåÇ ÍsÉmiÉ WûÉå

eÉÉiÉå WæÇû ÎeÉxÉxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå kÉlÉ AÉæU xuÉÉxjrÉ SÉålÉÉåÇ MüÉ lÉÑMüxÉÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû|


mÉëzlÉ1 EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ YrÉÉ Wæû? EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ MüÉælÉ xÉå Wæû?

E¨ÉU- eÉoÉ ÌMüxÉÏ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉå uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSMü AÉæU ÌuÉiÉUMü AmÉlÉå xuÉÉjÉï qÉåÇ sÉÉpÉ MüqÉÉlÉå Måü ÍsÉL FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ MüÐ qÉÉðaÉ, MüqÉ

iÉÉæsÉ AÉæU ÍqÉsÉÉuÉOû ²ÉUÉ kÉÉåZÉÉ SåiÉå Wæû iÉÉå ExÉå EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ MüWûiÉå WæÇ|û

EmÉpÉÉå£üÉ vÉÉåwÉhÉ Måü ÌuÉÍpÉ³É ÂmÉ

(A) MüqÉ uÉeÉlÉ (oÉ) SÉåwÉmÉÔhÉï qÉÉsÉ (xÉ) ZÉUÉoÉ xÉÑÌuÉkÉÉðL (S) AvÉÑ® EimÉÉS (C) FÆcÉÏ ÌMüqÉiÉ

(D) lÉMüsÉÏ xÉÉqÉÉlÉ (L) fÉÔPûÏ rÉÉ AkÉÔUÏ eÉÉlÉMüÉUÏ, EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå aÉÑqÉUÉWû MüUlÉÉ

(Lå) EmÉMüUhÉÉåÇ qÉåÇ xÉÑU¤ÉÉ MüÉ ApÉÉuÉ (E) ÍqÉsÉÉuÉOû (F) oÉQûÏ MüqmÉÌlÉrÉÉåÇ ²ÉUÉ oÉÉeÉÉU qÉåÇ WåûUTåüU

mÉëzlÉ2 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü vÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå MüÉUMü ÎeÉqqÉåSÉU Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü vÉÉåwÉhÉ Måü ÍsÉL ÎeÉqqÉåSÉU MüÉUMü

(A) xÉÏÍqÉiÉ eÉÉlÉMüÉUÏ-EmÉpÉÉåMü¨ÉÉAÉåÇ MüÉå qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü ¢ürÉ Måü ÍsÉL xÉWûÏ ÌlÉhÉïrÉ sÉålÉå Måü ÍsÉL EimÉÉSÉåÇ Måü EÍcÉiÉ qÉÔsrÉ, aÉÑhuÉ¨ÉÉ

iÉjÉÉ ÌuÉMüsmÉÉåÇ eÉæxÉÏ AlrÉ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÐ AÉuÉzrÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû| ClÉ eÉÉlÉMüÉËUrÉÉåÇ Måü ApÉÉuÉ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(oÉ) xÉÏÍqÉiÉ AÉmÉÔÌiÉï-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï qÉÉÇaÉ MüÐ iÉÑsÉlÉÉ qÉåÇ MüqÉ Wæû iÉoÉ rÉWû FÆcÉÏ MüÐqÉiÉÉåÇ, ÍqÉsÉÉuÉOû AÉæU eÉqÉÉZÉÉåUÏ eÉæxÉÏ

mÉëuÉ×ÌiÉrÉÉåÇ MüÉå eÉlqÉ SåiÉÏ Wæû ÎeÉxÉxÉå aÉëÉWûMü MüÉ vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(xÉ)xÉÏÍqÉiÉ mÉëÌiÉrÉÉåÌaÉiÉÉ-eÉoÉ qÉÉsÉ AÉæU xÉÑÌuÉkÉÉAÉåÇ Måü EimÉÉSlÉ AÉæU ÌuÉiÉUhÉ MüÉ ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ MÑüNû sÉÉaÉÉåÇ iÉMü WûÏ xÉÏÍqÉiÉ WûÉå iÉÉå LåxÉå qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉ MüÉ

vÉÉåwÉhÉ WûÉåiÉÉ Wæû|

(S) MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ- MüqÉ xÉÉ¤ÉUiÉÉ AÉæU ÌlÉU¤ÉUiÉÉ Måü MüÉUhÉ sÉÉåaÉÉåÇ qÉåÇ eÉÉlÉMüÉUÏ MüÉ ApÉÉuÉ WûÉåiÉÉ Wæû ÎeÉxÉMåü MüÉUhÉ LåxÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ vÉÉåwÉhÉ

WûÉåiÉÉ Wæû|

mÉëzlÉ3 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL MüÉælÉ xÉå EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü AÍkÉMüÉUÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL iÉÏlÉ EmÉÉrÉ ÌMüL aÉL WæÇû :

(A) ÌuÉkÉÉrÉÏ EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ EmÉpÉÉå£üÉ xÉÇU¤ÉhÉ AÍkÉÌlÉrÉqÉ 1986 AÉæU AlrÉ LåxÉå MüÉlÉÔlÉ AÉiÉåÇ WæÇû eÉÉå aÉëÉWûMüÉåÇ MüÐ U¤ÉÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL

aÉrÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ §ÉÏ-xiÉUÏrÉ EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉåÇ pÉÏ AÉiÉÏ WæÇû eÉÉå ÎeÉsÉÉ, UÉerÉ AÉæU UÉ·íÏrÉ xiÉU mÉU xjÉÉÌmÉiÉ MüÐ aÉrÉÏ WæÇû|

(oÉ) mÉëvÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ mÉëvÉÉxÉÌlÉMü EmÉÉrÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü

AliÉaÉïiÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ MüÐ xjÉÉmÉlÉÉ iÉjÉÉ A³É AÉæU feV~Vh Måü iÉåsÉ eÉæxÉÏ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ ²ÉUÉ

ÌuÉiÉUhÉ MüUlÉÉ zÉÉÍqÉsÉ Wæû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ ZÉÉ± ÌlÉËU¤ÉMüÉåÇ MüÐ ÌlÉrÉÑÌ£ü iÉjÉÉ xÉqÉrÉ-xÉqÉrÉ mÉU AÍkÉMüÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌlÉËU¤ÉhÉ MüUlÉÉ

vÉÉÍqÉsÉ Wæû|

64

(xÉ) iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ- CxÉMåü AliÉaÉïiÉ uÉå xÉpÉÏ iÉMülÉÏÌMü EmÉÉrÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû eÉÉå EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL ÌMüL eÉÉiÉå WæÇû| CxÉMåü AliÉaÉïiÉ

uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ÌuÉÍpÉ³É qÉÉlÉMüÉå ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ MüUlÉÉ vÉÉÍqÉsÉ WæÇû| eÉæxÉå- ZÉÉ± uÉxiÉÑAÉåÇ MüÉ LaÉqÉÊMïü, AÉpÉÔwÉhÉÉåÇ MüÉ WûÉsÉqÉÊMïü,

ÌuÉ±ÑiÉ AÉæU AÉæ±ÉåÌaÉMü xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÉ pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0 ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐMüUhÉ |

mÉëzlÉ4 EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü MÑüNû Mü¨ÉïurÉÉåÇ MüÉå oÉiÉÉL|

E¨ÉU- (A) pÉÉUiÉÏrÉ qÉÉlÉMü orÉÔUÉå AjÉuÉÉ AÉD0LxÉ0 AÉD0, LaÉqÉÊMïü AjÉuÉÉ WûÉsÉqÉÊMïü ²ÉUÉ qÉÉlÉMüÐM×üiÉ xÉÉqÉÉlÉÉåÇ MüÐ ZÉUÏS MüUlÉÉ AÉæU aÉÉUÇOûÏ

AÉæU uÉÉUhOûÏ MüÊQïû iÉjÉÉ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉðaÉ MüUlÉÉ|

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ ²ÉUÉ ¢ürÉ MüÐ aÉrÉÏ uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ EÍcÉiÉ UxÉÏS MüÐ qÉÉaÉ MüUlÉÉ |

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ xÉqÉÔWûÉå rÉÉ qÉÇcÉÉåÇ MüÉ ÌlÉqÉÉïhÉ MüUlÉÉ cÉÉÌWûL|

(S) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå AmÉlÉå AÍkÉMüÉU AÉæU MüiÉïurÉÉåÇ MüÉ ¥ÉÉlÉ WûÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

(C) uÉxiÉÑAÉåÇ AÉæU xÉåuÉÉAÉåÇ MüÐ ZÉUÏSSÉUÏ Måü xÉqÉrÉ aÉëÉWûMüÉåÇ MüÉå EÍcÉiÉ aÉÑhÉuÉ¨ÉÉ MüÉ krÉÉlÉ UZÉlÉÉ cÉÉÌWûL iÉjÉÉ ExÉMåü ÌuÉ¢ürÉ qÉÔsrÉ, qÉÉmÉ-iÉÉæsÉ

AÉæU LYxÉmÉÉrÉUÏ ÌiÉÍjÉ MüÉå pÉsÉÏ mÉëMüÉU eÉÉðcÉ sÉålÉÉ cÉÉÌWûL|

mÉëzlÉ5 EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ YrÉÉ Wæû?

E¨ÉU- EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ Måü xÉÇU¤ÉhÉ Måü ÍsÉL oÉlÉÉL aÉûrÉÏ aÉæU xÉUMüÉUÏ xuÉæÎcNûMü xÉÇxjÉÉLÆ WæÇû| ClÉ EmÉpÉÉå£üÉ ÍvÉMüÉrÉiÉ qÉÇcÉÉåÇ

MüÐ mÉëqÉÑZÉ aÉÌiÉÌuÉÍkÉrÉÉð ÌlÉqlÉÍsÉÎZÉiÉ WæÇû-

(A) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉå EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ qÉÉqÉsÉÉåÇ MüÉå sÉå eÉÉlÉå Måü ÍsÉL qÉÉaÉïSzÉïlÉ MüUlÉÉ

(oÉ) EmÉpÉÉå£üÉ ASÉsÉiÉÉåÇ qÉåÇ EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ MüÉ mÉëÌiÉÌlÉÍkÉiuÉ MüUlÉÉ

(xÉ) EmÉpÉÉå£üÉAÉåÇ qÉåÇ eÉÉaÉÂMüiÉÉ TæüsÉÉlÉÉ iÉjÉÉ sÉåZÉ ÍsÉZÉlÉÉ AÉæU mÉëSzÉïÌlÉrÉÉåÇ MüÉ AÉrÉÉåeÉlÉ MüUlÉÉ

mÉëzlÉ6 xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü YrÉÉ MüÉrÉï WæÇ?û

E¨ÉU- xÉÉuÉïeÉÌlÉMü ÌuÉiÉUhÉ mÉëhÉÉsÉÏ Måü MüÉrÉï WæÇ :

(A) eÉqÉÉZÉÉåUÏ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ |

(oÉ) MüÉsÉÉoÉÉeÉÉUÏ UÉåMülÉÉ |

(xÉ) urÉÉmÉÉËUrÉÉåÇ ²ÉUÉ SÉqÉ xÉå AÍkÉMü qÉÉaÉlÉå mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ|

(S) aÉUÏoÉ sÉÉåaÉÉåÇ MüÉå AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï |

(C) mÉÔUå SåvÉ qÉåÇ ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ |

(D) ZÉÉ± LuÉÇ AÉuÉzrÉMü uÉxiÉÑAÉåÇ MüÐ uÉwÉïpÉU AÉmÉÔÌiÉï oÉlÉÉL UZÉlÉÉ |

(L) qÉÔsrÉÉåÇ mÉU ÌlÉrÉÇ§ÉhÉ |

kendriya vidyalaya sangathan - wordpress.com · kendriya vidyalaya sangathan raipur region study...

Documents