WT

.

j

}:

i2Aa^^.^^zMJL

c^^-

I

-^A9-/(

13^&.^/^>

0.. T~i^ -L^-d.

u ^x^-r-o QU^--*/,

J^t^Jif

/^

Zi-^r-t-yt.

.

^:^'-cfi-^/ y/P^^i-* VT

rt.>.f ,

^mm mJiJ?^mr^

Auipicio et Beneficio

^^^m

^^K^^^7 tantum

J\.o;?**i3^^^Hw^'^^"^''^^""^ morbi, ino-enia et mores ^leicribi^r eY^Iconibiis

Plantl^ninialia,fediupra q^umgeixtas iUuStran-tur..

et

In|

M

'.^:

r4

i=?^5Ser==i,fe

-f^^

--^-A

1%

w,W.r-%_

'

M

'^'-y

^

A^\)i:^

^ N^

7j

#

r,uc

^t^-~H~

zevirjujjj

'

^^^^*

^?

^

.1^67

H

\

GU

I

L

I

E L

M

I

PT>

I

S

O N

I

S.

M, D.

Lugduno.^Batayiy

e

MEDICINA BRASILIENSILIBRI CLVATVOR:LII.

III.

De Aere Aquis & Locis. De Morbis Endemiis. De Veiienatis & Antidotis.,,.

IV. DeFacultatibusSimplicium,

E TGeorgI MarcgravIMifmci Germani,

de Liebstad,

RERVM NATVRALIVB

HISTOKI&R ALI(B

S

I

LC

I

i,

(^I

T

0:

QHommTr^i-

priores agunt de Piantis.

Quartm de Pifcibus.Quintus

de Avibus.

Sextm de QuadrupedibusSeptbms de Infe^lis.OBay^us

& Serpentibus.illius Incolis.

de ipia Regione,C V

&

MD E L AET,

appendice DE TAPUYIS, BT chilensibvs.I

AKK E S

AnHverpianuSj

In ordinemdigefrit& Amiotationes addidit ,Omifla fupplevit

&vana

ab Audore

& illuftravi!:.

Digitized byin

thejnjemet Archive

2010 with funding fromBoston Public Library

http://www.archive.org/details/historianaturali12piso

CELSISSIMO PRINCIPI,

G UDEI.

L

I

E

GRATIA. PRINCIPI. AVRIACO. COMITI. NASSOVI/. CATTIMELLIBOCI. VIAND/E. DIET ZI^.LING/.MEVRS/E.

BVR/E.BEPvG/.

LERDAML

VER/E. VLISSING/E QVE. MAPvCHIONI.

BRED.Ofnme ClementiJ^ime ,Rafilia Meciica,

qiium

faiutiferos liios

fauros io natali tibi Batavia, tam-

qiiam illaiiriiiimo Huropx theatroverfi cxYi folique

,

ui-

homioibus exponereareprimani

& condonare conilituifTet, Tua: Celfitudini

ap

Tuo be-

neiicio apudca^teros uticonvenieiit

c

fimum putavit. Neque mereri parum fibi vifa eft Principalis Nominis audoritatem qiiiini fiimmam non folum & incredibiiem adferat, quam prominimo tamen iui deledationem; fed iifdem facie quoqoe ac,

^ 3

figura

fip-ura

jucundifsimisfpeciehus,quopoftiiuncca'lo delatum

fpiriEum iiuUum majus bonumdatummortalibus, fanitatis, bonx corporis ejufque fenfuom habitudinis vita^ tcend^,,

&

fxne, fi fas efl: dicere fataiium ac decretoriorum temporum prorot^andorum novasrationesproponittotiusactanti orbis amifsioni auc futuriSjneque Huxas incoiis& prsfentibus,

&

&

oblivioni obnoxiaSjfedxtemislitterarum notisilligatas.Fuiciila

prifcis fecuiis

regix eruditionis pars eximia percontari na-

turam

& ccsii ac terra: mariumque cenfusatque opes fcrutan-

do eruere, combinatifque Apoiiinis &Martisfl;udiis,qua(i majorem regno poflefsionem fuamfacere. SicCasfar media inter prdia & amiac^oeli piagis fuperifque vacabat. IpfumquoqueSoiomonem&Zoroafl:remreges,natureproprietates

rerumqoe caofas non modo cailuiffe, fedterpretatoseffeexlibrispius

pie

& fapienter inveritatis novi-

quam Hifl:oric^

mus. Alexandrum

Magnum inflammatum cupidineanima-

lium naturas nofcendijdelegaOe eam commentationem Arifl;oteii, eique aiiquot millia iiominum,quos venatus, aucupia,pifcatufqueaiebantjparerejufriile, Plinius audoreft.

Cujusiiic

decoris

exempium

in liluftrifsima

Tua Naflbvia domo

prxterireres ipfa vetat, quia fcio Iioc etiam tua^ pietatis

& ma-

gni animi c[(c, Ceififsime Princeps, quod tuarum certus, CocTnatoruralentifsinius

tuorum quoque laudcs

libenter exaudis. Excel-

enimComes

I.Mauritius, inlndia Occidentali,,

domitis provinciis compiuribuspra:iiis decertatis,

terreftribus navaiibuique

reiigione fincera defenfa

& auda,inter tan,

tos labores

^cihmmx

reicuramj quodadcorpus animum-

que recreandum vacui temporis fibi concedebat unico propemodum tribuei^at avocamento, ingenii cultiii, adeoque do6lum iilum pulverem Arcliimedia: fubtiiitati abacum

&

a:muius agfitabat

:

tum & conatus liofceita

noftros circa Hifto-

riam Naturaiem

promovebat

,

ut ipfc

tam multorum vim perdifceret, fed prodendorum eorum viam aperiret. Equidcm, ficuiquam,mihi

non modo infiad publicum frudum

mihi hanc rern coiiimodam accidiirehic fateri libet,

,

qiii iiiter

honorata minifteria qua^ pro fplendidifsima Societate, atqiieIlluitnfsimo Comite NaObvio,

fubibam hac mea peregrina,

tione patria: (imui

& mihi infervire,atque ad pofteriratemmeo,

ali-

quid tranfmittere deilderavi.Jispartem domeftico

Quamobrem Hiftorix Natura,

G. Marcgravio coramiii

partem,

quantum per muneris curasindefeiTaobfervatione licuit, ipfecollegi& in ufus applicaviterra:

& animalium

,

ipforum deacl

nique

hominum vifcera luftravi,fpecierura (imilitudinesdelineavi, vires

vivum

& poteftatesiimpliciftyloenarravi,Medicinx fcientia augefcere pofjurati,

6c quantis inde profedibus

lit,demonftravi. x\udiant,Iicet,qui pertinacia majore dubium

an

infcitia in folas

veterum obfervationes

atque eo-

rundem

veftigiisaoxieinfiftentes, artem

medendiomnibus

partibus confummatamexiftimant, &altius abdita natura^rimari atque inventisufque addere, religioni habent, dum pigritia:

fux velificantur,

& prscedentmm induftria fervitu& venerari grats pietatis eft,

tem aut foporem imponi iibi patiuntur. Eniinvero, ficut an^tiquorum inftituta adhibereiic

nobis omne jus dodrinarum fines ac poiiia?ria proferendi interdicere invidia &c detredlatio debet cenferi.(ut

Nequeenim

Wmii verba mihi vindicem) quaiilaiTa & efFxta natura eft, ut jam nihil laudabilepariat: neque ilii hac fini fcripferunt^ utnos ab iimili conatu deterrerent, fed uc exemplar opera:egregie coUocandjg haberemus.facerdotes Hippocrates

Quod fi caftifsimi

illi

natur^

& Ariftoteles abinferisexiftere poi^ fent, illostamquamdegeneres difcipulosejurarent, & vifonovi hoc orbis theatro non parcioribus opinor tot rerum, , ,

ignorantiamcaius rifufutat.,

lacrimis,

quam Abderitanus ille fortis ntriufqueatque InvidePrinceps, accipefeI?tifsima

conteftarentur. Sed eos quidem res ipfa fatis con-

Tu vero, Celiilsimetui,

reno vultu hoc Am.ericae inrerprincipatus

exordia imperii ac

Tibi fe comraendantis, Teque patronum iibi

adopiantis,non vile,nec fpecie magis,quam ufu asftimandum ^ 4 donum

Veronenfem illum libroruni helluonem non con feromecum:donuiii.,

Sedlonge

feqmYj^ 'veftigiapronm adoro.deliciis

Tamenrenonmultum(iifferimus,eiqiie Hiftoriam Natura

lem

Carfari Tito

Vefpaiiano

,

populi Romani

,

infcri-

pfiffe

honori fuit. Tii noftrx

delicicE:

Tuorum majorum

du-

du BelgiE, quonavigaile magnum fuit, eam provinciam fecimus qux nihil nifi ferrum & mortes minabantur, ita navigabimus, utnonmodoauri talentis&preciofifsimis mercibasj

nos diter, kd etiam corporum noftrorum vitx fidelia adminicula pra^beac:

Tuo

fe

perieveraturum infide noftrahocfancit. Itavelit faxitque

pi-J

Deuslmmortalis qui quavis in miniraa naturarum fua: immenf^ po^, tentis iapientia: bonitatis notas impreisit Idem Celiltudignore, velut rato omine,

,

,

:

neniTuam cum omni illuftnfsima domo fofpites & incolu-'^ mes diu propitius fervet ut omnibus defideratis potiti in,

profperis perpetuifque fuccefsibus quamiongifsimum a:^vumexigatis.

Celfitudinis

'veflm

Devotiflimus 6c Humillimus Cliens

A

GULIELMUS

PISO.

Beke-

E

N

E

VO

L

L

E'

C T Ominiifque ante

Auca de puuipuu hraflU Medkis ,

haccognitu rerum naturalium qualitatihs exhikreconfitui.

^uaram

Hifloriam nec altim extendere,exornare volui,,

multo minm

adpompam

^od veri-

_____

tatifmul ac

hrevitati fludensreperire

qus

vel incerta vel

fuperfljtiofa [ficut non

pauca quidemeflderivarem.

permfiamillam Arne-

ricanam Barliariein)

in alios

Facile equidem vulgate illudli"

vitium condonandum fore exiflimo, fpeciofis fcilicet titulis frontifpicioIri

prafxis

,

fuperlire.

At vero

iliud

majm

mihi videtur emendandum

fotim quam culpajidum , feculi cacoethes , tumido

S pracoci opere,

in um-^

ka domiiicis

enutrito , pofieros demereri

,

totque

crudisS

inexpertis exo-

ex remotifimis mundi cardiniim hinc indecorrafis

paginas tantum,

replendo errores propagare.

Cum vel circa ea qua trita in Scholis

tot-

queretrofeculisante oculospofita non leviter etiamnunc cacutiamm,

Ego,

quidem omnehuic , necilli

tuliffe

punclum videlor

,

f me,

veritatis aniiflitem

nec

vitto

ohoxium , hofque tenuiores conatm,dqua

Sileno AlcHtadis

potim, quaniT^emplo Aegjptiaco fimiles

pofleritas judicaverit.

Invitatm enim quondam ah Anrplifimis Societatis hidia Occidentalis un"devigintiViris,ut IlluflrifSmo Naffavia Comiti,tum quoqueBrafilta,qua

paret Belgis

,

in arte Apollinari praefifem

:

puhlics utilitatis fore me,

cumarhitratifunt Spe^atifimi Viri D. Alhertm Coenradi Burg

S

D.

loannes de Laet

,

primi Mufarum fautores

,

moleflamhanc provinlenire,

ciam mihi impoftam natura indagatione horis fiuhcifimoneripuhlico,

Cui fmul

S

H.

S privato ut ferendo par efiem Georg. Marcgravium Medicins S Mathefeos candidatos Cralitimm Germanos,

mihiadjungivifumfuit,

Hicimmatura morte fufocatm:

Ille

fdulmpcr

ADLECTOREM.prfexennmm Medkerraneorm locorum explorator^nieis

primum

>>

moxlllufir. Comitis fdfidiis fufultm ,partes

fum circa Geographicas,,

Aftronomicaseft,

,

Hiftori^que Naturalis oifervationes

acriter

tutatm

Atque

in

Africam tandemtransfretans fuccuhit,

^amohrem

ne illim Viripetiret memoria,Aftronomica Clarifimo D.Vrofeffori Golio,

aliquando edendaI.

:

Htftoriam vero Natufalem- curs Frdftantiftmi Viri,

de Laet

,

de Americanis meritifimo

per

likftriff.

Mamitium Naffedadjungi

fovium tradi curavi,

Atque ut defunbli cinerilm fuaperfolverentur prameis tradatiimnon intermifceri,

mia

j

opm ejm pofthumum

volui.

^dcunque itaque ohfervatu digna ex heatipimo hoc natura theatro,velk me eruta, vel k primis incolkfuhjeci, acnobis tradita funt,

examini

& praxi,

quapotui ftdulitate^

finceritate

,

vera kfalfis

noxiah

falutarihm difcrevi.

Tandemque eorum imagines ad vivum a piBore meSi hoc qualicunque

cum per

deferta peregrinante expreffks, adjunxi.

opere conjunUis virihm peraUoy

& campo quaficenfuerit,

poft futuris nunc aperto^

fertilifmam hanc America partem k crafisvindicari poffe

illis

caligtnihm aliipuatenm

Benevoks LeBor

plus

quam

digno lahoris

prmiome.afeUumarhitraior.

G.

PISO.

SV

M M A-

S

V M M A R

I

A

LIBRORVM SEQVENTIVM.ff^ Iber

Primvs

agit de BraJilU Aere,

XXI

II.

De^nda.

f^quis

^ Locis.de (Jliorbis Endemiis

LiBER Secvndvsmmirum Cap.I.

XXIV. De Guabiraba. XXV. DeAracalba.

De

Febribui.

De Oculorum vitiis. Be Spafmo. Be Stupore^ IV. V. Ve Catharris. VI. De prolapjli Cartilaginis mucronata. VII. De obfiruBionibtis Vifierum naturalmm. Lienis. VIII. De Ofplatione HepatisII.

III.

&

XXVI. DeGuaJaba. XXVII. De Bacoba Banana. XXVIII. DeLPHangaiba. XXIX. De f^barcmotemo. XXX. DeVmbu. XXXI. De Cebipira guacu. XXXII. De (JMureci. XXXIII. De lito, vel Vrafe guacu, XXXIV. DeGuabi pocaiba. X X X V. P^ Zamouna.

^

IX.X.

DeHydrope.

De

Lumbricis.

XI. DeVentris fiuxibm.

XII. DeTenefmo. XIII. DeCholera.XIV. DeDyfenteria. X V. De fiuxu Alvi hepatico.

XXXVI. De Andira ibaiariba. XXXVII. DeCamhui. XXXVIII. De Loco arhorc^ XXXIX. De Cupouna.X L. DfPinhones doBrafil. X L I De lurepcba. XL 1 De UVLamajtga. XL11 De CManaca..

XVI. De Vlcere

XVII.XV1 1

& Infiammatione De Morbis nmlieribm ^ infantibas faani.

.

.

miliaribm..

De Morbis

contagiofis.

XIX. DeLueVenerea.

X X. De Vulnertbus

XXI. De Papulis Impetigine. XXII. De externis malis.

& Vlceribm. &

XLiv. De Pagimirioba. X L V. De Camara juba. De K^natiM. X LV XLVII. DeBetiis,velBtre^ XLViii. De7S(h)ambi. X L I X. De Caa-apia. L. De Acaricoba ,feu Erva do Capitaon..

LiBER Terti-vsAntid.otis:

agit de Venenii eorumque

L

i

.

in quo funt Icones novem.agit de Facultatibm Sim-

LI I L II

.

De l^hambuguacu. De Tangaraca..

De leticucu , feu Mechoacan,

LlBER Q_VARTVS

flicium: in quo fmzt lcones decemfupracen-

Liv. DeCaapeba. LV. DeTajoaba.

tum: d^^^fCapita.I. De Saccharo. II. De CMandihoca. III. De Melle Silvefiri.

LVi. De Inimbaja feu Silva de ptaya. LV1 De Hhandi , feu Pipere longo. L V 1 1 De lacape, vel Sape. Lix. De laborandi.,. .

IV. DeCopaiba.V.

Lx. Delacuacanq_a.

DeCabureiba.

De Acaja arborc^. iliim refina Icica. VII. De Icicariba,VI.

LXI. DeSaJfafras. Lxii. Delupicanga.LX11.

&

De lamacaru.

VIII. Deletaiba^ejmlachryma.IX. X.

De Caopia arborc^ De PalmiSy earumque variisjjeckbm,

XI. Dei^roeira.

XII. DeVrucu. XI I I. DeZabucayo arbore^. XIV. DeGueticoroya.

XV. Delanipaba.

LXiv. DePotincoba, feuPulgcra. Lxv. De Ipecua-nha. Lxvi. DeCaacica. LxV1 De luricuara. L X v 1 1 De Capijpuba. LXix. D^ Salfadepraya. L X X De t^ninia. De Aguaxima feu Malua d LXX. ..

.

,

Ifco.

XVI. De Acaia feulbimetara. XVII. De Tapia arborc^ XVIII. De Araticujpeciebm.XIX. DeCaaroba. XX. DeEmbira,feuPindaiba. XXI. Delbiraec^. XXII. De Ambaiba.

LXX1 De Caapomonga. LXX1 1 De Murucuja. L X X I V. De miuructija-miri...

Lxxv. De ^iya. Lxxvi. De Aguaraquiya.L XXV1LxXV.

1 1

.

De Agtiaraciunha. De fecunda Caapo?mnga. LXXIX. Ds

tX XII.

.

De CannA Silveliri..

Lxxx. DeBafourinha. De Caa-ataya. XXXXX X1.

-L

I>e

Caraguata.

X c II De Aninga feri. xciii. DeMeeru. X ci V. De Alhara feu Pacivara. xcv. DeTupaifi..

,

Lxxxiii. De Treuo , feu Erva damor.SLXXXiv. DeTapyrapecu. L X X X V. De Herba lanuginofa, LXXXV Dc Vite ArhiHina, LXXXVII. De CManqlcs L XXXVIII. De Curmu-ape...

"-

xcvi. De lnc[uiri feu Caaeo. xcvii. J9^ Erva d'Impigc. xcviii. Faifonsdlmpige.,

Lxxxix. DeTimho,xc. DeParatura. xci. Delbirarema,

xcix. De Mafarandpiba. c. De Amonq-eaha. c I. De ihiptanga. C II. De laniparandiba, ci 1 1 De Globulo hovino illiufq^ue Ci V. De CoraUio albo Brafdia..

,

ufu.

GUI-

/

GVILIELMI PlSONIS,\

D.

D E

MEDICINA BRASILIENSILIBER PRIMVSQui digit de Brafili^e Aere , Aquis 6c Locis.IcTURusde humani corporis malis eorumque remediis in novi illa orbis,

parte familiadbus

,

opersepretium fadurus videor,ri de Aere,Aquis

feu de natura coelifolique Brafiliani

& Locis pauca qusdam prxmittam.Quod vel id-

eo necefrarium cft , ne fideribus deinceps aut regionibus feitilifrimis omnino faluberrimis perperam attribuatur , quod vel incolarum vel advenarum in-

&

fcitisE

aut intemperantiae

eft

imputandum. Eorumimprimisquiextremas&

incognitasmundiplagasadeunt, utprofeffioneartis, falutishumance prxfidiis,mortalibus operam prseftenfMagni tamen Hippocratis efFati immemores,tam in fanitatem confervando, quam in coUapfam erigendo non raro deficiunt. Brafiiia autemprsftantifllma facile totius Americae pars pcnitius introfpeda jucunda impriraisfalubrique temperie excellit ufque adeo.ut merito cum Europa atque Afia de clementia Aeris Aquarum certet.Situm fi fpedcs figuram,a fecundo ab /Equatore ad quartum fupra vigefimum latitudinis oradumcxcurrens, trigoni oblongi fpeciem refert cujusbafis/Equatoriobveria, ab orientein occidentem reaaprotenditur. Latus ad orientem fpedans Hefperiis /Ethiopibus objacct, vaftiflimo mari interpofito unde tam corporis obkaamento, quam fummo vitx ac valetudinis.,

&

&

:

:

bono

,

habitata ejus frons,

tinenter recipit ;lis aeftu

& benignum Subfolanum ab auris matutinis natimi, conquo homincs cxteraque animaniia demulcet & ab intolerabili folis verticavindicat. Qui , fi mare accedat fummo quidem mane fi recedat adultiori aurorabbndum,,

,

,

perfentifcitur.

Nec languefcit circavefperam,

ficutfolctmultis Indiarum locis

,

fedintendi-

\

turadeoacomitantefoleutultramediasnoais horasnon rarovigeat, condenfatioqucaeris noaurnanequeatdilatationem& motumillumnaturalemAeris facile hebctare autvincere. Alterumverolatus (quod a Peruanoregnoceifiirimamontium juga&immenfadifterminat fpacia) Zephyrus licetinfilubGr, mediterrancufque ventus,propterinfinitos quosperflatpaludofosiacus.feranoaeinfeflet: tameni montibusmarivicinisperpetuo coercetur, adeoq- ab aura marina pellitur,ut ad littora ufquc vix queatpenetrare.Qui,fi ahquando ob pluviofasmalacias,per diem integrum (quod rarilTmie quidem obfervatum eft) fpiralTe conftiterit,remotio~ res a mari occidentique obverfos , vehementius maris vero accolas & imprimis nautas una,

;

vixleucaalittoreremotos benignius exercet.fimis his anni tempeftatibus

Quemadmodum

haudmagnae mutationes,,

itadiurnis

)ucundiffimisacconftantif nofturnis evidentiores

&

contingunt,gore.

quoddics&nodcsnon magis,

Nam Sol altius alcendensefticit.

& pavi intervallo fe occuiitrifluam

quam difFerentes calore &fripoftquam terrarum & hominum poros aperuit profundiuspares fmt fpatiis,,

unde condenfatio aeris major extremam partem nodis ma^is roHincrigidum&pcnetrans frigus a tertia hora nodurna circa gallicinium ad,

Ita ut hanc tcrram recens ingreflls moleftum fummeque noxium eire foleat. Quod qui non evitat haud facile vitam beacam in hifce vel aliis Indiarum oris exordietur. Cujus rei non ignari Brafiliani focum pcrennem in tuguriis juxta lelos penejufque bencficio nod-urnum frigus tolerare & vcnata infefta arcere queunt. Porfiles alunt,

exortumurque Soliscorporaferit.

i^f

vore-

3,

GviLIKLMlPlSONlS& defcenfus Solis breviflima facit crepufcula,

ro redus afcenfus

,

noaefque adeo diebus pares,

utne quidem unius horse difcrimen agnofcant. Noftibus aeftivis , frigus intenfius: hybernubibus undiquaque nis, quod mireris mitiusfa;pe perfentifcitur aere fcilicet tranquijlo Ruricolae poft nodes folitofrigidiores, diesferenos; Medici vero prcffopluviasmoliente.:

&

firmam validamque corporis conftitutionem polUcentur. Contrarium

fi

tepidae

&

humidae

noftes praEcefferint. PluvialistemporisinitiumfitmenfeMartiovelAprili, Augufto finitur quoSol reduxex CancromateriampluvijCXpartediirolvit inventos. Vnde procellae &turbines fubindenafcuntur quas mox vernum tempus excipit, eafque blandiflime componit. Diverfitatem qui,

,

demumbrarumnuncin Auftrum, nunc in Septentrionem projedarum agnofcunt Tropicorum Incol jc qui Amphifcii proinde didi verum nuUam circa anni tempeftates mutationem bis accedente & retrocedcnte Sole ut multi exiftimarunt, fed folummodo abeunte ab /Equatore vel ad Tropicum Cancri vel Capricorni ufque dum eo redierit & aequinolium abfolvenon adeo quidem rit. Projper Alpmm duplicemaeftatemunoanno dari teftatur in y^gypto a Solis quam miro Nili acceflli & recefll] pronatam.;,

,

,

,

,

Brafiliae incolas

Anta:ci funt Hifpanis

& /Ethiopibus, Periaeci Javenfibus, Antipodes Aureae

ficcum, Cherfonefi incolis. Duo tantum dantur anni tempora quorum unum cahdum iEftasdicitur: alterum caliduni&humidum aeftatiEurop3efimile,Brum3evicemfupplet. IdqueinomnibusIndiisintrautrumqueTropicumverifllmum deprehenditur. Licet cnimhy-

&

ob particularia incidentia loci, tum & /^quatoris majorem vel minorem vicinitatem non in idem incidant plerumque tamen Annus , fcx circiter menfibus ad humidum, & totidem ad ficcum vergentibus abfolvitur. Et quidem ea ratione, utbeini

& xftivi temporis initium & finis& Afiae,

,

;

in multis Afticiefioarftus,

ejufdem nobifcum

latitudinis oris,

maxima exinde

intcnfio

& remif-

hicnuUavel faltem exigua percipiatur, Sole, Ucet Brafilienfium Zenith, menfc Odobri Februario tranfeunte radiifque fecundum angulos acutiflimos reflexis terram feriente. Qua; diverfitas iftarum Regionum incolis ob crebras malacias , noxiosque tepores, interitum , hifce ob dominatricem auram falutem promittit perpetuam. Vnde facile eft colligere Anni tempeftates , non tam immediate a Sole ejufque motu quam ipfa Ventorum fpecie, aftrorum adfpedus diverfitate , regionifque qualitate & fitu pecuhari difcerni deberi. Ea-

&

,

,

,

Torridae Subfolanis velFavoniis reddipoteft. Quinin locishifce mediterraneis , paulo verfus occidentem nol:es funt frigidiores quam in maritimis , ufque adeo, utaliquandopruinacapillos quibufdam riguifle conftet. Etenim In Indiis cum multa;

demcaufafolemnibus

illis

omnium phyficorum ingenia fuperat quod in eadem coeli plaga, pari Solis acceflli receflTuque^iifdem anni menfibus ab ortu eirca Oceanum aeftas & ficcitas,admiranda , tum illud imprimis,

ab occafu trans juga montium & paludes Brafiliaj, hyems nebulae & pluviae. Vtin tanta locorum vicinitate,quod ad rationem tempeftatum attinct,iidem penepopuli fibimutuo antipodes,

videantur efle. Quam diverfitatem diflbnamque naturae varietatem atque alia ejufcemodi , fi quisdiligentiusapudfereputet, profedointelliget , antiquos multa de /Equinodiali circulo Piinii alioiumqucmentcmnon &torridaZonaopinatosefle. Proinde contra Ariftotelis fertile utique reddunt, tum rores perpetui. temperatum folumhabitabilehocCUma, fed tum pluviae jucundi a pelago flatus , dum vapores mane furgentes ncbulas tempeftive dit

&

&,

&

ac foles purifllmos nitidiflimos reddunt. cutiunt in nobis funt , a putredine confervatio. Neque tamen praecipui Hinc porro humorum , qui falubritatis vel longaevitatis ratio , utquidam voluerunt, j^quatoris vicinitas, ob aequalita,

xftumque meridionalem temperant

& &

Nam multis fub linea aequinoftiali locis habitatis, nec InfulxD.Thomae, Guinea, aliaeque provinciae teftantur, folumneccoelumeft falubreficut ubi corpora a torrente calore arefcunt & refolvuntur minimeque longjeva fiunr. Quoniani attraftivapores, aSoleUcetverticaU & praeftantiflimo , obperpetuas malacias non difperguntur neque aquae ventilantur fed ftagnant. Tum fi qui perflant venti languidi funt & veltem tempeftatum quam imaginantur.,

,

,

,

uti e

longo

itinere defatigati,

,

ventis fubitis vel mediterraneis facile fe fubmittant.

Vnde tepo-

& putredmes enafcuntur. Qupd fub /Equatore navigantes mifcre circa res vaporofi penuaria & aquam imprimis experiuntur, qu.bisterve fcetoremac putredinem concipitin vafis, antequam durabilcs omnifquc corruptionistandem expersfiat. Brafiliae vero vaftiflfimusoccanus tumpluviis, tumimprimisventisperpetuammateriamfubminiftrat, qualittus cxhilarct, non tcpiclam, ficut cxtra Tropicosfubinde folet fedveluti gelidam& ficcam , eamquea Solcilluftratam aboricnte inoccidentem admillaria aliquotperlpirat. Acccditquodncbula;,

paluftribus&olcntibuspluviis cxcontinentiortis

,numquam,

infeftctur:

Cum

infulisvicinis

(quibus multx India oricntalisrcgio carcat.

& Africae partes cinguntiu:

turbidifque vcntis agitantur)

hsc

Cxlum faepe quidcm nubibus ex oricntc verfus

occidentem latis obduftumvidcas, fcdrariflimis

DErilTimis

Medicina Brasil.

Lib.

I.

3

tenuiflimis inque fublimi aeris extcnfis , exceptis diebus pluviis. Sol oricns & occidensimmotisoculis adfpicipoteft, ordinadxque tumfcre magnitudinis &coloris, apparct, itautdiametcrejusmenfurari queat. Mira cnim undique Jeneritas eft, prcefcrtim circa velperam: quenulIosumquamfuccedentiLun:Etradit vapores velnebulas, fed noftcsrednovilunium uno eodemque die confpiciantur litterxque ad quadit adeo claras ut vetus Lunx commode legi poflint. Aftronomo denique ad coelcftia intcnto, circa Eclipdrantem fcs, nubeculas magallanicas,vcnerem falcatam poil: emerfionem a Solc,Mercurium fcintillantem&corniculatum, appulfus Lunx ad fixas ftellas aut Planetas, cartcraque phoenomena, Sicut multotics in emincntiori obfervatopartim antea in Europa non vifa multa promittat. no Aftronomico , pcr Illuftrifl'. Nafllavice Comitem exftrufto, anobis obfervatum eft. /Ether pro diverlitate adipcdluum Planctarum , acccdcntibus caufis inferioribus fuas recipit intemperies. Crcbris fulguribus abfque tonitru ccclum fub vefperam corufcat, tempcftate vel maxime ferena, fed ficca. Tonitrua fi quce circa aequinodia fuboriantur, rarifllme caque cum imbribus finc fragore multo in Pernambuco, in Maranhon proprius ad jequatorcm vehecrebrius exaudiuntur. Multa; irides, Holones dracones ignei volantes apparent. mentius NuUa: nubes neque ncbulae, grandines ne vix quidem confpiciuntur nec altiflfmios montmm,

&

&

,

&

,

;

apiccs ulla canitiegit) hic

brumalem

detinuiffe

faciem

(ficut

monti Pico in Canariis perpetuo contin-

umquam obfervatumeft-.,

Pluviarum gutt^E admodum funt magns gravique decidunt impetu , quas fuftbcativus aliquando tepor prxcedere vel fcqui folet. Ros hic Europaeo tum pinguior nitro multo impregnatus foecundior tum multo penetrantior tenuior, praEcipue aeftatc exiftit. Quod paferro imprimis (ut materias minus folidas praeteream) qux abfque uUo tet in omni metallo adminiculo facile exedit. Intenfior folis radiorum fervor poros corporum fublunanubium riumaperitulqueadcodedie, utnodurno rori fubtilifllmo profunde fuppcditet introitum. Undc per quotidianam viciflltudinem humiditatis caloris , illata jamputredine, vcrmium diverforum generum fiat generatio , moxque totalis rei comfumtio. Verum quantum his omnibus noxius.tantum aliis ros proficuus,imo neceflarius, ne a:ftate pluviarum inopia, grami,

&

,

&

&

,

&

na & pafcua torreantur, fed qua; in locis avidis & fitientibus funt eo fere folo rcfocillentur. Etcfiisfeu anniverfariis ventisfereniflimis hae orx diverfis temporibus gaudent. Scmeftri enim hiberno five pluviofo ex nubilofa auftrina plaga intenduntur & Vulturni veluti naturam induunt, tantoque vehementius, quam Aquilo menfibus aeftivis , dominantur, ut dudus aquarum, a menfe Martio ad Odobrem iUis obfequia praeftent. Reliquo anni tempore ex Septentrione in Auftrum maria coguntur. Circa Africae latus occidentale Brafiliae oppofitum, plane diverfo modo res fe habet. Quippe ab Aprile ad lulium menfem verllis Septentrionem rapidus eft fluxus , inde ad Ottobrem tranqliillum mare. Hinc ad lanuarium verfus nieridiem Oceanus truditur Mox circa medium Aprflis denuo nuUum Cnrrens (ut fluxum illum generakm Verulamius appellat) maris experiuntur nautae. Atque ha: diverfitatcs potiflfunum quidem intra Tropicos libero aequore navigantibus percipiuntur. Adeo ut hi venti gcncrales, Tropxi dicti, minimc fcgucs, partim regendo Cunens maris partim proprio flatu (non fpontaneo aliquo raptu ab ortu in occafum ut dodiflunus Scaliger aUique intcr vcteres imaginantur) id efficiant, ut nequeant hinc navigantcs verfus Africae vel Europx oras, eadem redire, qua venerant via. Unde fit ut non adeuntibus Brafiliam fed inde redeuntibus tantum , tranfitus fit pcr Infulas Elandricas & miram illam lenticulam marinam Sarcafo Hifpanis diftam qu2e lono-e lateque difperfa, adco tcnaciter fuperficiem maris obfidet,ut folum non falum diceres, obortifque malaciis navibus haud lcviter refiftat. /Equor Brafilienfe rarifllmis proccllis infeftatur, ut plurimum tranquillum eft. Cui temeritas Barbarorum fc.fidcns gemino ligno fuberoib infidentes , fecure pifcaturam exercent aUquot leucas a littore remoti. Ccerulea & fubnigra efl::

,

,

,

:

&

,

exteriorejusfacies, interius viridisfalfius

:

agitatumnoauigncfcit, fortiufquelumcncmittit: tum,

quoque deprehenditur quam verfus Polos, adcoque pcUucidum

ut pifccs ultra viginti

ulnarum profunditatem aurcocolore micantes, exaltispuppibus commode confpiciantur, meridiano tempore, Soleque fplendente. Ac tum fimul intueri licct, quam diverfus & contrarius fubinde fit motus in profundo mari ab eo qui in fuperficic a tumultuariis fit ventis , quod,

jafl:as

bolides, aliafque artis nauticx conjefturasaeftu fatis

non parum cludit.

vehcmcnti falum intumefcat,non tamen agros invadit aut vicinas terras dcpreflTas inundat , fed ingenti fremitu rupem quandam five maris teniam Reciffo Lufitanis ditam,pulfat ac potcftate impetuofa verberat,quam fummo naturae miraculo & beneficio conceifam omnes fateantur oportet:quod crepidocautium longo traftu excurrens,inftar muri, violentiae Barbari & indignantis elementi rcfiftat,ac fidam tutamquc navibus ftationem & portus rcddat. Opulentiflfmiam quoque magnatum jedibus matcriam qua Olindae Paraibx monafteriafupcrbiunt, fuppeditat. Maximam Brafilia: partem,nunc interrupto, nunc,

Licet autem circa littora

&

A

2

conti-

4

GVlLlELMlPlSONlS& & &

quafi arte in fupeificie levigata , ^d vi-' continuato dudu tuetur. Ejus latitudo planifllma eft ultra fe extendit. Tantae vero altitudinis eft ut vix ftimmo x&u ginti, fubinde triginta pafius plenilunio ad duodecim pedum altitudinera fquodin Parnambu^ inundctur. Mare novo cenfi littore fit circa horam quintam) attollitur, aquafque evomit ac parem depreflionem patitur , dum funditus prope multprum fluviorum alveos reforbet. Verum non rite obfervata fexhorarumviciflitudine,fedpro ratione decurfus fluviorum&pelagiintemperie, velcitius veltardius xftum vaftifilmus Oceanus abfolvit. Ita tamen ut menfibus aeftivis diuturniores vehementiores accefl us,hybernis vero receflus dominentur. Quid, quod fluxus lunares, paucis a littore milliaribus ; currens vero maris per univerfum aequor perfcntifcant navigantes, Cxterum ad extricandas perpetuas nautarum controverfias circalongitudinem hujuscontinentis,fcire intercfl,magis ad occidentem a natura collocatum,quam peritiflTimi quoque Geographi hadenus opinati funt. Operae pretium itaque duxi illud addidifle quod exfedulaob/brvatione Eclipfium Lunarium nobis conftat. Initium fiquidem deliquii, quod in vigefimum Decembris,anno millefimo fexcentifimo trigefimo oftavo incidit,inter01indam Parnambuci Uranoburgum Dani3E,tribus horis quatuor minutis differre deprehendimus. Unde redu-

&

&

&

fto calculo

,

facile erit

coUigere

,

quje caufa

fit

erroris

;

cum plerique naucleri ultra quinqua,

ginta minuta a nobis difcrepent.

Univerfa Brafilia Coloniislioribus (abaliis fatis

& Praefeduris quatuordecimdiftinguitur.

totidemque

circiter fluviis

nobi-

memoratis)

Horum beneficio territoria fertilitate & com,

amnes pifcofos, non limofos, fed faxofos, habitata moditate diflerunt. Przeter tot torrentes utcumque herbofis fcatet iifque paflim, mira diorientalis pars , rivis, fontibufque inclytis potum hominibus )uxtaacpecoribusabundefubminiftret,irrigatur. Armenvina bonitate,ut tafilvcftria fitiaeftuantiaeo confiagiunt;feque ad luxum dulciflimis inebriantes aquis non raro prxda fiunt venatoribus. Rapidifuntplerique fluvii pluviis menfibus,& tunc fubito altiflimeexcrefcunt ac ripas egrediuntur , aufto aquarum pondere , ruptifque obicibus vakntius ruunt in campos. Is autem qui S. Francifco facer eft, totius Praefeaurae Parnambucenfis facile maximus, infulifque fcopulis horridus,ac tempore quidem aeftivo, incerto quidem gurgite,aquis

& &

&

exundans, altiflimuseft. Hyeme vero modice tantum inpelagus fefe cxonerat. Diverfitatis caufam perhibent eflfe immenfam originis difta*ntiam,tum etiam pluviarum ex alto allapfarum. Caeterienimfluvii nobisvicini aftate navigari non pofliint quodaquis deftituantur, acfiin continenti intus abforberentur.Cum nuUi tamen alii in hac Americas parte reperianmr amnes,

quitantosimbresalveofuoexcipiant. Sedconftatratio. Vaftiflima montiumjuga haudproexocul a littore fficutin regno quoque Peruano; demittunt vim iUam pluviarum a tergo , occidentem. Moxad rapidiflimos ('ne dicam & totius orbis maximos^ altero iierantfe verfus brachio verfus Septentrionem in Amazonum &Maranhon flumina: altero , adS. Francifci, de laneiro dicuntur, verfus auftrum erumpunt. Haec reccptis in /e atquc illa quas de la Plata amnibus invalefcunt ad milliaria aliquot in Occanum labuntur, tanto impetu, ut quibufdam procul ob oftio in ipfo mari dulces a Nautis hauriantur latices. Porro Lacus juxta littora requafi contigui, aquis tamen funt dukifnmis. In defertis repcriuntur qui mari licct vicini

&

&

&

&

,

&

motiflimis, cxiguiquidam rivi e lacubns oriundi, dulces hycme, fubfalfi aeftate

exiftunt

,

quod

ftawnantes Solis afliduitate adurantur. Praeterea putei paucis ante annis in Infula Antonii dulces, inVa^ez, circa ipfum littus, quoufque maris aeftus pertingit , effofli, potabiles aquas

&

cognito vel dubio venarum commercio, impertiunt. Unde percolatas omnifque falfedinis expertesprorfushauriredatum: quaelicetfontanis fint inferiores , tamencibis coquendis opti-

mae habentur.Tellus hsec amoenifllma ex diverfo naturae lufu conftat. Qua enim in planitiem longe lateque fternitur, glebofa ponderofa,praepingui rigaoque eft folo, 'vergea didla Lufitanis,muItorum fruftuum ferax ; cannas Sacchareas imprimis, tum&credita quacquefeminamultiplici

&

reddit foenore. Prata

& aprici campi minus aeftate, fed menfibus potifllmum pluviis (licct fo,

lum tunc habitantibus triftius videatur) laetiflime virefcunt locaque meflem negantia pabulis vigent. Frumentum & fecale nimis celcriter profunduntur & in germen evocantur a Jugi perpetuoque Solis fcrvore & agri indulgentia, quiproinde multa verfatione (ncc enim interquieadditaque potius arena quam ftercore , fcrendis frugibus aptior redditur Secus cnim alia florefcendi exinanitio fequitur, germinationem nimis fcftinatam adurcns vcl exhauricns. Qui ab exoticis fcminibus proventum expeftant , maturationem

teumquam

indiget) fatigandus eft.

,

retardcnt oportet

quod diutius in terra foveri expetant nc in ftipulas faftigiata; herbx multx maturefaftx, granis tamcn & feminibus cafliie, agricolarum votis minimc rc/pondcant. Mcnfc Februario & Martio quando finema:ftatis excipit tcmpeftas humida, plantx & femina terrx committuntur, idquc prima vcfpcra, non dc die, nec adulta noftc fict convcnit. Omnia qux profundius quo folarcs radiinon pcrtingunt, inhumantur, vitx difcrimcn incurrunt,quod fub,

;

i

,

cutc

DE

Medicina

Brasil. Lib.

t.

I

cute rua intenre frigida terra, prxcipue aeftate, taleas

& femina facile enecct.:

& novitii agricolx non fine magna jadura experimenta fccerunt. Semina ficut & fruftus colliguntinlocisacclivis&fitientibus, diverfo plane tempore ,licius

Cujus rei advense

quam declivioribus &uli^nnofis. Qmdjquod haec omnia toto anni tempore plantantur & producuntur Felicius tamen vel infepro locorum

& plantarum diverfitatc. Quod evidentiffime apparet ex pluribus

:

tim verocirca proceras illas arboies quas Cocos Palmai nuncupant; qux citra ullam anni temporis, feniiquearborum obfervationem tranfplantatx jucunde virefcunt , eximiifque fruaibus confpicu JE excoluntur. Quod a nemine accuratius quam ab Illuftriffimo Comite Naffaviae tentatum , omnibus veteranis incolis admirationi fuit; quod adultje licet , nihil paterentur tamen ab alteratione illa quam fubirent, fed fteriIe,arenofum,& perpetuafalfetudine imbutum littus natale folum haberent, coque gauderent foveri modo radices quas infinitas & breviifimas habent Icviter tantum terra cooperirentur. Harum enim cxterarumque Brafilix arborum radices adeo a frigore fubterraneo abhorrcre videntur,ut nonnumquam defiderioSoIis prorumpentes , vix tcrra /e condi patiantur. Plurimae arbores & frutices toto fere anni rempore fiores & frudus feliciflime producunt, fimulque Ver,/Eftas Autumnus in iis confpiciuntur.:

&

praefer-

&

Horum facile principes Murucuja,Mangaha,Bacoba, Banam, lanipaba^f^raca, Pindova,

Coceiro,

tJMamaon , Pinhones Piementa : Qoibus annumerantur, vitis, citrus , malus medica , aliaque plurima ex Lufitania atque AngoIa,oIim & nupcr e Belgio addudta legumina, radices & olera, pafllm nunc in hortis exculta atque in culinis domeftica fada. Qui racemos pertotum annum dcfiderant, vineas diverfas , diverfis putant menfibus,matu* rafquepoftea uvas colligunt, unde nonignobilevinum & Creticum jemulans, exprimitur. Atque ha: omnes plantx &fruci:us hortenles, Ucet ab infedis noxiis non plane immunes fint; prazcipueautemaformicisillisgrandioribus nonrarodepafcuntur, ab impigro tamen agricola facillimo negotio, vel ignis, vel aquie beneficio arcentur. Nonnullx arbores quidcm nobiliores, ficut i^caJu,CaJa,Fbipifanga,Anda, Zabucajo,

&

recy, letajba,

y^raticu, Guabiraba,Ficus

^ Myrtm Americani&

Mu-

:

frudus Ananas

& alia femel dum:

taxat in anno florent, verno tempore,

trudunt, idque mediocres tantumSoIeingrediente

pofteaque quiefcunt.

quod eft circa Oftobrem, repullulant mox fruaus proCapricornum& durantultra tres menles, Solus, quantum conftat , ix.wQiv&Guitycuroy , femelperbiennium; fru-

ftus autem arboris ibirae^ five Guaici Brafilienfis vix per quadriennium producitur. Paucje arboresnativaehaaenusadfativasrelata:: filveftres tamen cum fint , frudus elegantes &gratiffimi faporis proferunt ,

maxima quidem ex parte frigidos , cum adftringendi facultate. Quafi natura benigna hasc mortalibus immodice aeftuantibus folatio dederit , ruentibufque humoribus frenum impofuerit. Qualacuftris hasc regio, ob perpetuam uliginem, prcEcaeteris jucundiffime funditus aeque ac in fuperficie viret. diverfo plane Herbarum fruticumque paluftrium genere , adeoque

Tum

mira naturx folertia luxuriat, ut folum non aquam diceres amphibiorum; aique pifcium latibulis deftinatam. Circa oftia vero fluviorum , ubipaludemaquamarinafingulis acceffibus inundat, ab immenfa oflreorum & cancrorum multitudinc perreptatur, atque tortuofo illo arborum genere Guaparaiba five CMangle dido, ita obfidetnr , ut viatoribus prorfus fit inaccefla. Qua in acclives coUes, vaftofque montes, nunc glebofos, nunc grandiffimis faxis veluti ftratos,

&

attoUiturfiffimis

otiofa apparet BrafiUa arbuftis filvifque denpaffim veftitur, ut multo olim labore Lufitani adpixidem nauticamiter fuumin,:

fertiUffima quoque

& raro fterilis velfitin,

ftituerint.

Quod

hodie quoque/^ir/?/'//e (juaiaha arhore ^ ejufque'

Agna affinitate inter

fe

conjunax funt Gtmiaba & Araca-guacu

ejufdem quippc non fo-

& flores qualitate & facie cxterna conveniunt. Sunt autem invicem oppofita in breviffimis pediculis, qux prxdita unt nervo & venis paralfolia bina fibi lelis lunaribus, obliq; difcurrentibus & valde confpicuis, ad tadtum dura, inferius quidem protuberantibus, lipcrius profundis & quafi rugofis Frudtus quoque hu)us granis innumeris fca'lum altitudinis funt, fed foliaff:

unde & merito pyra Granatenfia dicuntur fed in eo folum differunt, quod hi oblongiorcs & magis flavefcentes exterius interius rofaceo colore vifuntur. Digna profedo arbor quce Europx importata , magnatum & Principum hortos iliuftret. Montibus aut filvis denOoribus non innafcitur , fed planitiem & campos amat. Agrefl:is efle defiit, villicorum quippe induftria viridariis iUata, numerofas plantas concipit & procreat,ut nihU frequentius occurrat,fruluum enim grana ab avibus & pecoribus deglutita , & mox per alvum cum excrementis depofita, locislicct arenofiS(5ctriftioribus,altiffimegerminantmaximcqueIuxuriant. AUis Indiarum regionibus communis hs^c arbor, ac proinde hic patriam Brafiliani negant , fedtcnt,:

,

traftu temporis,inter iUas habita

eft.

Semel per annum fruftus profert, qui album florem xftate vigentem excipiunt ad initium hyemis: numerofoque proventu, totis fex menfibuspluviis, maximo omnium incolarum obledamento dantur. Pyrahxcftomachoprofunt, quiE fi immatura coquantur,eo fortius ventriculum corroborant, atque alvum adftringunt. Matura croceo colore nitefcunt. Meliusfanitati confulunt,

qui cofta,

& faccharo condita, quam cruda, menfis inferunt

:

odorem enim

gratiorem acquirunt palatoque magis abblandiuntur.

ConcedendumfacUeClufio&Monardo, quod in defcriptione hujus floris &fruaus na. tura & facie nonnihUame difcrcpent, quoniam hsc &aha exotica adiifle & experimento comprobafle ipfis fortc non Ucuit.

CT>e 'Bacoha &"CRuftus lippis-*-

A

P.

XXVII.,

^amm

earumque facuhatihm,

& tonforibus noti,tamque famUiares,ut nuUiprorfus in Brafilia jam reperianvero atque Afiaticis olim fuifle notas , Serapion & Avicenna teftantur,qui J//W appellant. Hujus itaque plante %)mhu arhore 3 illiufmefacuhatihis,

VNicam tantum ex hocarborum gencre in habitata Brafilis parte , hadenus confpicere licuit in pago Tgmraca. excul-

&

tam: diffita; autem fylvjeinterGuojanam Paraybam fluvios iis luxuriant. E longin-

quo profpicienti,magnitudine,ftrudura &ftndu, parva cittus vel limonia videtur.

K

s

Trunco

78,,

G,

V

I

L

I

E

L

M

I

PlSONISinbelle

Trunco cft fete nuUo fcd ramis multis tortuofis , Ixvh Ixtcque vilia fcrt haud magna rcntia guftu autem acida & adilringentia Florem albicantem Pruftum ex albo flavefcentem, pruno majori fimi,: :

quidem fabricatis

dividitur

.

Po-

lera, fcd carne duriori, licet

intus

magnum

pauca,quod lapidem licut contineat,

fruaus ^caja, quifimaturuerit ,quod

menfibus pluviis, faporis fit gratifluni ex acido dulcis finrainus, adeo eftaufit:

'fterus,

ut ftuporem dentibus inferat; proindeque tunc eidem ufui cui foliafcilicet

ad rcfrigerandum

&

adftringen-

dum refervantur. Radixautem,culiarc quid

cuipe-

prx cseteris arborum radicibus conceflum , imprimis eft notanda:

quod longc,

lateque, in diverfa

ponderofs molis tubcra fub figuram atterra luxurict ; fi pondus que colorem , extcrius cinereum , confideres , majores radiccs BaiaU aut If^crafla,

&

hyam diceres;levi pcllicula,

a

quibustamen

ablata

differunt:

quippe inte-

rius confpiciuntur nivei coloris , moUi turgidaque meduUa , cucurbitJE plane

inaquofum, eumque dulciflTuiium frigidum fuccumfimili,

qucE manducata,

,

atque palato gratiflTunum ,bricitantes,

foivitur.

Fe-

a:ftuantes,

peregrinatores

mirifice reficit ut ipfc quamplurics

fumfalu-

expertus; ncque aqux dulcedinebritate Citrullo

&

quicquam

ccdit.

C A

p.

XXXI.

T>e Cebipira-Quacu arborey ejufque facultatibus.CRaflltie & altitudine infignis Arbor in rariflfmiis liemoribus reperitur, Cehipira-gmcu Brafilienfibusdicta^addiflcrcntiamejus notandam ab ea quas Cehipira-miri yid eft, Cehipiramimr,queabiliis appcllatur.

Utrx-

funt foliis

exiUbus oblongis,,

I

olcje fimilibus

ied craftioribus,,

i-ninufque acuminatisCTcftis,

ordine dife

&

pediculis

utrimque

contingcntibus.

Utriufque arboris lignum commendatur, &non minuscelebre

apud fabros ad axcs machinarumSaccharearu conficiendos, quam cortex apud Brafilianos ad ufum

mcdicum exiftit. Qui craflus & compadus faporis amari,

eft

at-

que adftringcntis , calidus infuper ficcusin fecundo gradu. Bal-

&

nea

&

dccoda cx

illo

folo fiunt

prxftantifllma adverfus

morbos

a frigorc natos,tris

pedum

&

ven-

tumorcs,

,

dolorcfque

mcm-

brorum Curimcntos Lufitanis diaos ipfam dcniquc luem vencream , non invcteratam , forin,

DE 'FaCVLTATIbVS SlMPLIClVllfecus

LlB. IV.fcabiei

/9

& intdnfecus adhibita

,

reftituunt

,

fudorefquc provocant., ,

Cum veco abftergendi facultate fimul & acrimonia quadam agantejufdem geneds cutaneis affedibus mcdentur.

tineaequc

&

aliis

C A

r.

XXXII.

T)e Mureci , ejufque qualkatihm.

ARenofa &rantur.

fitientia Prxfeclurje

Paranambucenfis loca

,

mediocris altitudinis arbores

producunt, quarum quatuor ad

minimum

diverfx fpecies fub,

nomine

Mtireci

mime-

Earum

duse

maximc

celebres

& in,

ufu Iiabentur

Mureci-petinga..

racedidx. Omnes floribus pulchre flavefcentibus confpicux funt, frudlibus rotundis cxteris crefcendi matimcorufcatis , eodcmque , quo florcs colore pra^ditis foliis autem inter fe difcrcpantes, ficutcx imaginibus conftat. modis Pruaus maturi gratiffimo quixiem acore palatum vellicant , fed:

& CMureci-guacti &

&

ftupoi-em

tandem dcntibus

infe-

runt , fimuique aftringendo intenfe refrigerant.

condiri folent

Quapropter probe & loco Berberis,

quibus fapcreles funtfitira,

&

efficacia fimi-

a^gris

ad exftinguendam

& Stomachum recreandum,

exhibentur.

Prima harum, utpote frudu minus filveftri a me maximefuitexpetita,

&

in ofticina repofita.

Ejus quoque corticibus retia contra putrecoria tinguntur faftiones muniuntur. Barbari ex iificm potiones conficiunt , ad

&

&

purgandum alvum quod nondum comprobatum eft.,

a

me

C

A

p.

XXXIII.

T>efilOy alicis Vrape-guacuarhore^ejufquequalitatihus.

H/Ec Arbor

eft pyri

Europxx

magnitudine , undiquaquc in pr^feCtura Paranambucenfi obvia^ qua;, ficut ob fruftuum rarum afpcdum multis nota 5 ita paucioribus ejus radicis qualitates probeconftant. Si ulli figura, colore,totaque prorfus facie, racemos

uvarumvideantur,

e longinquo adfpicienti,

hujus fane arboris fructus funt,,

quorum uvx tamea

inutiles habitx

ligncjeque in-

tusexiftunt.

Toto anno apparent verno temporelsteflavefcentcs,promittunt,

moxtriftisniiniaticO':

lorisfiunt, nihilque

utnequcfolia, neque lignum ipfum arboris fedtotumin corticeradicis, quodadremnoftramfaciat , confiftit. Cujus efficacia indomita adturbandum & purgandum corpus , tam alte a natura pofita , ut non impune ab imperito vulgo traftetur. Qajppe dubito an plures calamitates ex illius abufu an optatos fucceifus ex opor-

tuno ufu, promanafie viderim. (Idem de

OHamcn

& &

Angelin co^\tz.),

Nec mirum, cum

unufquifque idiota ad Medicina; Sacraria afpirare audens necremediiagentis, nec fubjedi paticntis rationem habeat, loco medicamenti, vencnum porrigat. caiidi in pulverem redaiaus ab indiCortex enim hujus radicis qui faporis eft acris robuftioribus agricolis Lufitanis contra invetcratas obftruaiones capitur indifgenis,

&

creta

80

GVILlEL^IlPlSONISMihi ranor fuit iliius ufus, idque nifiir

creta quantkate, lemipugillus circiter.

deficientc fottc

benigniore mcdicamento , median-

tamen corredoriis dc qux vim purgatricem infringunt, ficuttibus,

.^^^^^

^^^^

oportet

fieri

ex judicio Medici, prieSc

cipu6 circa validiorafimplicia.

incognita

C

A

p.

XXXIV.

T>e Guabipocaiba arbore,ejufque facultatibus

CUm primum mericanorum&

hnec

Faunoru Aintrarem

luftra

in ftuporem mepenededit, vaftiffima pulclierrima Arbor, hibernis menfibus innumeris roia-

ceisfloribusconfpicua,finitis cafliJE fiftulis,

oeftivis, in,

inutilibus

du-

ploofficinarum crafTioribus & longioribus onufta , Brafilianis Tafyra,-

admirationem nos advenas rapuit, vicinx cujufdam, ne dicam, affinis mediocris altitudinis, arboris pulchritudo, florum elegantiaminime, licet fiftularum magnitudine fuperiori cedenfis. Huic cnimcxoculis

Nec minus

in

viridibiis

auprorumpunt flores comofi inftar fe extenrei , mox plumarum,

fummitatibus ex ru, qui in bro purpurafcunt , brevique pcrdenteseunt.

Ncutra harum arborum in denfis filvis fed apricis campisnalcitur. Hanc ego Siliquofam arborem nominavi , quod vix fibi conftent incolx de genuino nomiinTibrofifque,

Quidam Portugalli Paoz/eihoSc Fao molle dixerunt quod cortex ilnc.,

lius

adeo moUis

&

rugofus

exiftat.

Parum admodum differt ab ea arbore,

qua filiqua dulcis

Dodonso

,

Officinis panis S^' Joannis dicitur:

floribusfit

enim decidentibus, quod

menfe Martio, filiquae fuccedunt, dulces, tortuofae &dcformes, priquidem virides mox maturi-

mum

,

tatem confecutje, fiunt nigraetrefcunt.

& pu-

Foliis

quoquc rotundulis.codem

ordinc congcftis,pofiris veftirur.

& fibi invicem opflexuofb,cujus facultatcm mcdicam hic paucis pcrftringam.

Lignoloris, ficut

eft

admodum,

cortice rugofo molli

& cincrci c'o-

quoquc radix,

Ejus mcdulla exque aqua fontana maccrata pcr noftcmfubdio, &aIiquoticspota , nonuni malo mcdctur. Urinam cnim cundantcm cit, rcnum vcficjc obftrudionibus opitulatur, cjufquedecodumvclfoex albo flavefccns, a leviori corticc Ubcrata. in talcolas diHecatur,

&

lum Gonorrhcas rcftituiffc vidi.Dilutum

DPartium valde

E

FacVltatieVs Simplicivmtenuium,

LlB. IV.

%l

Dilutum hoc fubaman nec tamcn ingrati cfl fapons, lurepeba, &c ^mbmyembo, xmuli.efl:

& adilridionem quandam pofllfe irelinqait.C A2)cP.

XXXV.

ZamomUy ejtijcjue facuhatih m.adfoedu mirabilis,

C

I

quoE

excelfa,

'^lane

dcm

arbor Zamouna iillocis quibus Cabtreiba confpieft hsec

cienda.

Qax,

fupcriori 5c infcrioriordinarije eft craflltici,

truncipartcfed in

medio duplo plus obcfa, iiiftar mulieris uterum ferentis adeoque,

tumida apparet ut percgrinantem attonitum remoretur. Totus truncus fubftantia eft intus alba medul,

,

lofa

&

plane fuberofa,

:

exterius cifpi-

nerei colorisnis a

validis& horridis

pede ad verticem ufque obfefla. Ponderofi illius rami quinque foliis acuminatis oblongis ve,

&

fciuntur.

Ex

turgidis hifce Ipinis rafis

&

contufis , fuccus elicitur eximius cu)usvelexiguaquantitas, inflammatis&involuntarielachrymantibus oculisaffriftus, medetur tum manifefte quoque vifum acuit, atque robur illi addit.\

C A

p.

XXXVI.

T)e (lAndira Ihaiariha /kjeA?igelin:,ejujq;facultatihus,

M'

Ediocris pyri altitudinis hxc -Arbor,fub nomine ^ngelin Lufitanis notiflima , hinc inde ia,

nemoribus

in

hac prscfcdura Pa-

ranambucenfi, confpicitur. Ligno eft duro , cortice cinereo, foUis Lauri fimilibus , fed minoribus, oculis feugemmisnigricantibus,

e quibus piurimi flores,

fragrantes

purpureo coeruleo colore infignes , prorumcopulati,

&

punt,

Frudum

profert ovi figura

&

magnitudine , primo faturate,

viri-

dem, fed mox nigrefcentem. Frato duro putamine granum'

feu nucleus apparetris,

,

ingrati fapo-

cum adftrictione quadam,

cu-

lumbricos expugnat , ea tamen cautione , ut infra fcrupuli pondus exhibeatur, ne medicamentam in venenum abeat , quod quibufdam imperitisjus pulvis ventris

aliquando contigit ,

cum

infantibus illud incaute cxhibuiflTent.

L

Cap.

iz.

GVILIELMIC Ap.

I

S

O N

I

S

XXXVII.,

De Camhuifive Myrto fiheflri,

ejufiiuefiacultatibm,duse fpecies arbufcula,

IN pinguioribus prxfeaurae Paranambucenfis terris circa Olindam rum Cambui diftie mihi innotuerunt. Qux ob fragrantiam adftriaioncm foliorum,

flo-

rum fruduum, Myrti filveftris nomen mcrito obtinent. Prior arborefcens, cerafum nigram fruftus confideres cseteruminper omnia externa aemulatur, fi lignum, ramos, folia, flores

&

&

:

terna qualitateflores

eam

fuperatfint

,

quod,

foiia

&

optimi non folum,

odoris, fed fru-

ftus nigri

admodum fint faporofiomnibus

grata ac-

'>

cedente adftridione colis expetiti, Sc inforo publico venales. Pofterior autem frutex Mjrtm eft rubra

pariter In-

quantumque magnitudine prsdidie,

cedit,

tantum dignitate illam fuperat ac proinde frudus non tantum inter fecunds menfa: delicias, fed & Pharmacopea; habentur. Frutex hic adfpedu pulclierrimus eft foliis

fragrantibus

,

laete

viridibus

,

oblongis,

acuminatisratur.

&

fibi hinc inde appofitis deco-

tempore BrafiScorpionem accedenlienfi verno , Sole ad te tam grato odore olfadum quam niveo

Semel per annum

floret

,

,

colore vifum reficiens. Frutus crocei baccarumfunt magnitudine, rotundo umbelico praediti , quifianingreffum Solis in Capricornum avellantur , fucco turgent optimo , fed tandem fauces fi multum illis vefcaris , conte,

Ca;terum Stomachum reficiunt, corroborant , seftumque fedant. NuIIus eft incolarum hujus deftridus , quinonad fruftringunt.

tus

hxc utiliflima confugiat, & medicamentum fibi ex ipfis conficiat five

&

folia

,

interno, five externo raalo conveniens. Succi &fomentaiIlorum, tibiarum impri-

mis ulceribus atque aliis raalis , adftringendo & mundificando medentur. Balnea fntegra,tamfluxibusalvi,quamuteridica,,

ta,

cum

feliciffimo fucceflu adhibentur.

Omniadenique bona polhcetur hxc Americana

,

*

^l^^if^, quse de

Europxa Audores paflim teftantur.

Qu2e nunc brevitati ftudens omitto. Myrtm alba appellatur , fed infrequentior Tertia quoque Myrti fpecies hic reperitur , quae Medicinx applicata. eft, neque a me haftcnus in ufus Prieftantioris Iconem hic adjungimus.

C AT>e Loco,

P.

XXXVIII.

ejufiiue facultatihm ,

&-

ufiu in J\4eclicifia,,

V

Erfus diftriaum Portus Calvi in pra^feduraParanambucenfi ricis planta , quae Loco ab ilUs dicitur. Cujus Brafilianum:

celcbris eft Lufiranis

Empy-

nomen

mihi

aliifque cft in-

cognitumad Nafcitur tnntum circa oram maritimam locis fitientibus folia habct parva, oblonga , &. fimilia. Myrti foliis lingua; figuram acuminata, glabra,

&

Caules ornate exiguis floribus albicantibus vcftiuntur.

Radixquamfunditcopiofe, magnx eft efficacia:

,

calct infignitcr

& fubamarum habct faporcm.

DE FacvhtatibVS SimPlicivm Lib.porem. Ejus particula ad digiti longitudinem, probe contufainaccrata,

IV.

Sj

,

& in fefquicanna aqus fontanae,

vifcerum obftru6tioncs tollit immundities rcnum velicce cxpellit mirum in modum. Tumoribus doloribus tibiarum, ulceribus inVeteratis , imprimis autem a lue venerca relidis (quod hic frequens eft) mcdetur fi illo medicamcnto membra aftecla bis tervc de die laventur. Quamobrem facrum hoc remedium habefi

liauftus ordinarius

exinde capiatur

,

&

&

,

tur omnibus quibus innotuit.

C

A

P.

XXXIX.ejujcjue dotihus.

T>e CmfoHfia arhore,

MUIti multis & eximiis dotibus cxcellere hanc arborem tcftantur.quce ipfe

fum expertus, de filveftri hac arbore

hibeo. Succus e cortice rafo exprefllislicat

&

Ego pauca, fed vera, Cuipouna, quae floribus flavis dccoratur, excum aqua limpida mixtus , ulcera inveterata mundielicitur,

&

& purulenta, eaque carne replet.eodem fucco atramentum conveniensquo etiam ad tingendos pannos

Prxtcreautuntur.

CT)e Mimduy-guacuy

A

P.

XL.

Lufitanis Tinhoes do Trafil ^ ejujque ujuin

Medicina,

ARborumBrafilienfium vix ulla aut Isetius provenit, aut majori foliorum umbra luxuriat, quam qu^e has nuces catharticas profert ob facilem potius proventum & perpetuum frondium virorem quibus pulchre horti muniri folent quam ob fruduum prKftantiam expetita. Ejus ramuli amputati, omni anni tempore, omni terrs vel leviter immifli paucorum dierum decurfu virefcunt, & novas emittunt plantas, frudufqueferepertotum annum ferunt, Quos tamen vulgus quod ufum ab abufu diftinguere nefciat, contemnit. Nam imperita multitudo, ut rerum novarum eft ftudiofa gul^eque dedita nucum pulchre flavefcentium venuftate&jucundo fapore ilkaa, avideillas vorat, undevomitu& ventris torminibus mirum in modum exagitantur. NonnuIIi exemta membranula, quas medias illas dividit, noxiam vim,

,

,

,

,

,

,

toUi perperam exiftimant.

Arbuftula hcec non alte afflirgit interque frutices arborefcentes habetur. Ramulis eftnodofis, Ipongiofa medulla ; folio mucronato glabro , fruftibus rotundis pendulis copulatis , quos maturos pariter,

&

&

&

immaturos ferthifcunt,

rum

& arefadi de& nucleosintus nigrefcentesoftenduat; quotres in qualibet nuce veluti in ccllulis & feptis:

hi a Solepoftea excofti

,

continentur ac dividuntur. Pineis Europasis funt fimiles , fed paulo majores, verum juglandc minores.Interius albefcuntficcse

funt pingues calidse adtertium, ad fecundum gradum. Et quodammodo palato;

&

ledocinantur,tres vel

ita

ventriculo funt infenfiflimce,,

nam

quatuor nuclei manducati deglutiti crudos humores ilico provocant , provocatos per fuperiora inferiora exturbant tanta vehementia ut in vitse imbecillicres nonnumquam conjiciant, atquealexipharmacis&opiadifcrimen prxcipue tis rucntes humores fedare necefle fuerit. Sed ut legitimus earumulus conftet, indiuturnis obftruftionibus vifcerum naturalium imprimis conveniunt quatuor aut quinque nuclei ma-

&

,

,

,

:

turi,

fi

a pelliculis interioribus

&

exterioribus liberentur,&

mox leviter torreantur & maceratiarbufcula a multis expetitur: ex

e vino, additis corredoriisexhibeantur. Porro ad rem familiarera, uftimque domefticumnucleis

hxc

enim oleum quod expnmitur, elychniis

affiinditur,,

qnod inventumin

Brafilia Lufi-

Hiipania pro infigni rcfervari, ciufquc qualitates quas illi attribuit, hujus oleo nucLs quoque pro* cathartico Clufius a nobis difcrepant , qui .price fiint. Quamobrem nomine potius Monardustanis debct. Teftatur

Monardus

cap. iv. dc oleo Cicini

Nova

&

Cnrcas huncXQ dubitat.

frudum vocari

teftantur, idquc fub Ricini fpecic.

Dc

qua tamen

ipfe meri-

L

^2

Cap.

34

G

V

1

L I E L

Mp.

I

P

I

S

O N

I

S

C

A

XLI.

T>e luripeha, ejufquefacuhatihus,

NOmine Turheh, duo ejufdem gencris, fed non ejufdcm fexusfisBi-afilislocis.

,

fnitices nafcuntur in areno-

fert

acinos ,

Uterquepulclins &umbrofisfrondibusadolefcit, uterque gramineos more racemorum copulatos Sc e brevi pediculo pendulos.

Prlor,

& quidem mas, paulo foemina eft minor, ad hominis altitudincm vix afcendit,

.

folia-

quehabetminora.necmultumfinuofa, caulemquerarioribus fpinis obfitum , floremBoracrini fimillimum, fcd maculatiorem. fpinofa ornate, lacilanuginofa Pofterior altior, fpinofior, folia habet grandiora a tcrgo

&

niate &fature virentia;

florem eundem cum mare

,

fed nitidiorem.

Uterque obMedicinje,

ufum quotidianum officinis notiffimus. vulneribus & ulceribus adhibentur eifTolia enim & fuccus temperandis & mundificandis Licet autem amarum quid fapiant foUa & radices , ficut Cichoreum que cgre"-ie auxiUantur.

&

F umaria, tamen inter calida vix recenfentur.

Omnium autcm maximc radix virtute & eflicacia excellit multoque amarior exiftit,

,

prx-

cipueveroMaris, qu3:partium adeo efttenuium. Q^ippe folumilliusdocoaum, urinam cducit. Ad hepatis & paraftatum obftruftiones tollendas loco radicum aperien-

cunaantem,

tium

cum fucccflli fa^pe adhibetur. Ufque adeo invaluit ejus utilitas & prxftantia, ut a doftis

pariter

& indofta plebc expetatur & inter facra reponatur. C A r. XLILT>e

(SMamanga,

frutice

,

ejufque facultatihus.,

'

Ammga.

Brafilienfibus difta

frutex cft trivialis arborcfcens

ubiquc obvius

,

quem U-

^vapratos Lufitanorumvulgusappcllat.filiquas oblongas copulatas Flores fcrt multospcndulos&luti[:os; &poft hosplurimas frcqucns fcmcn in illis contentum. primum quidcm viridcs ,fed mox nigras putridas

&

,

&

D

E

FA C V

L

T A T

I

E

V

S

,

S

r

M

P L

1

C

I

V M

L

I

B.

I

V.

85

Folia habetcitriishaud dilTimiiia, paiilo

tamen

longioi-a

&

moliiora, qualitatc rcfrigerandi abftcrgcndiprxdita.

&

&

Prxtcr

alias

dotes

,

quibus

exccllunt, vulneribus atque ul-

ccribus opitulantur, partefquevitiatas rcparant.Cujus reiChi-

rurgi noitri

non

ignari

,

ca in

quotidianum ufum colligunt.Tcipcrc

Raro vidcas viatorcs itcr fu* nifi probe hoc rcme,

dio inftrudos.filiquis exprefllis

Succus olcofus denique e ad maturanda apoftemata refcrvatur,

,

&

applicaturccflu.

cum

profpero luc-

C

A

p.

XLIII.

T^eMauacafmtke^ejuf^que facuhatibiis

T

-*'circa

Ocis umbrofis niaxime Aldeam Tapicirka lu,

xuriat Frutcx arborefcensnaca, cortice gryfco,

Ma-

ligno du,

ro quidcm, fed

fragili

ex albo

cineritio, foliisacuminatis.

Florcs fert cxiguosr:

,

um altcr coeruleo

,

alter

quovero

(quod ut rarum,ita maxime jucnndum) Indco nitore nitercit Menfc Januario vcgetus & valde/peciofe florefcens conlpicitur,

atque integrasgrantia NarcifllFlori

filvas infigni

fra-

xmula implet. fucccdit fruftus baccx,

Juniperi fimilis, fed inutilis,

Radicem habct magnamlidam

fo-

&

albicantemin

,

cujus

me-

duUofafubftantia inpulverem re-

dada, magnaceturtani

Medicina

polli-

& pr^eftat.,

omnes,tam Lufihcct magni jeftiment, tamen ob indomitas opcrationes haftcnus in ufum admittere vix aufi fuerunt. Quippe periculo non vacat hoc genus medicamcnti quod nimis vioIncoliE p^ene

quam Brafiliani

,

lenter corpus fuperne

& interne

moveat. Quamobrem tantum hominibus robuftiflTuTiis exhiberifolet,

idque additis corredoriis

rum (Scjuftaobfervata dofi, qux Scammonei potius inferior quamfupcrior cfle dcbet:

ad illud enim

validum medicamcntum proxi-

me acccdit hxc radix^ vcrum nonita

&L

amarorc enim acore nonplane deftituitur.infipida eft,

3

Cap.

6

e Tagmirioha., ejufque ufu

Medicim.

D

de Bicho nominant, |Uum generum Fagmimha in Brafilia reperitur quam Lufitani Herva,

a quotidiano ufu.fpecies judicatur. In qualibet

Orobiterra,

prxcipue tamen arenofa, ac fponte

fua nafcitur.

Frutefcentes lijnt plantse tenuibns filiquis. flore cereo , longis Sature rubefcentibus , quibus femen ro-

&

tundum, cinereumviridi fimiles,

continetur.

Quali,

tate utraeque funt intenfe frigidx,

facie

quorum exceptis foliis uni acuminatiora, alteri rotundiora exillunt,Plantje lippis

& tonforibus,

notse funt

ob ufum & frequentiam quod nimirum folia earum contufa & fuccus recens expreflTus

quafiillud

anoque infertus, pr^EfentilTimum Antidotum fit contra calaraitofum

&familiareanimalculum. In omni denique inflamraatione , imprimis tibiarum fomenta ex illis confeta,

plurimumcronatisftet,

valent. Tipta,

,

quod quae muprxve-

foliis exiftit

felicius ha:c

atque in

ufum frequentiorem,

niat

.

Prster refrigerandiqualitate pollet;

de obftruendi

quoque

aqua enim ex

floribus&foliis faepe pota urinas fortius movet quam Orobus, ardorefque renum

& vefic3s temperat.Rotundiori quse eft foUo , agricolis anthraCMatta faHa dita ulceribus cibus,quod calores extrahat, applicatur.,

&

Ex

foliis

quoque

ejus

aqux

impofitis

&

unguisfubputtefadis,craflaqu3edam ftantia emanat , qua unguenti mundificantis locopaflimutuntur.

&

C

A

p.

XLV.ejujque facultatihm.

De Qimara lubaTRestur,

,

Camara fpecies mihi innotuerunt frutefccntcs & e quovis fblo emcrgentes , facie non folum externa fed infitis quoque virtutibus fimiles qu2e calidce & ficcae habenad fecundum gradum neque differunt , nifi quod una illarum reliquis paulo magis ar, ,:

borefcat.

gaudent ex aureo rubri coloris; tertia autem flore albicante. Hae omncs exitamen &infigni fragrantia, aromata redolent. Ex his tribus, tam guo foliorum & florum elegantia , quam odore medicaque qualitate Camara luha quae florc ftirpc omnium minima , caeteris antecellit Folio eft MelifTie , fed paulo mieft rubro nori, tamque odorifcro, imprimis fi fricetur, ut vel potifUmum propterea ad ufum ex-

Duse

flore

funtflore, jucunda

,

,

&

.

pctatur.

Balnca inde conficiuntur optima , tam ad roborandum interne , quam mundificandum cxterne multos namquc cutis affeftus,ipfamquefcabiemabolent. Poft florcs fcquitur uvula baccis plena viridibus , magnitudinc baccarum Sambuci ,,

&

uvula

cum baccis

fimilis cft fruftui

chamapericlymctti Clufii. Digna

eft

hxc Camara , quxQuartg

inter fativasplantascxcolaturi

tamobpukhdtudincm, quamobufum.

DE

FaCVLTATIBVS SlMPLIClVMcceteristei coloris

LlB, IV.

87

Quarta denique Camara-miri dida

annumeratur, cubitum longa, caule tenui lignofo , florc unico , exiguo , lu,

&

qui

(

quod mirandum^

quovis anni tempore fc aperit de die hora undecima , manctque expanfus ad fecundam pomeridianam , atque omnes fimul tunceadem hora clauduntur , ufque in pofterum diem quod ficut verifll:

mum, ita rariflimummoquemento exiftit.

efl:

vifu,

fum

peregrinantibus

obleda-

C

A

p.

XLVI,,

T)e (tA^nanas

ejujque

qualitatihus,

ACtum agere&

nonnullis vidc-

bor , quod frudum toties dead vivum exhibitum fcriptumhic denuo producam. Verum,

cum

ea profcqui fit infl:ituti noftri quae Praxinseque ac Hiftoriam Botanicam illuftrent ; proferam quse de

K^nan.ti qualitatibus, tum ab aliis, tum propria experientia didici

Rede quidemrumlltas vires

in

comparanda:

re-

novarumnotitia, foliiciteininveftigamusfed,

non

minus

interefle

exiftimo

etiam

indies cognitarum herbarum fruduum ultcriores dignitatcs latentcs fcrutari, ficut intis

&

hoc & mal,

aUis verifllme mihi contigit

&

proculdubio fepiflime mihipofthac continget.K^na?in'S, aliis,

& aliis

Nma Monardo

Tma,s didus,nemini in Indiis credohortenfis in Brafilia

,

fecundxquc menfie obledamentum & ornamentum

ignotus,facileque optimus fruftus five , fivecrudus,

faccharo conditus, exfiftit. AltilishujusCar-

dui

fpecies

cinarse in

modum

nafcitur, fpicis

compaftilib. inftar ciiftarum,in fumraitatibuscmergentibuS;foIiis oblongis, fpino fis,

&

in

fpeciem gladii mucronatis. Mcnfibus ceftivis,Sole exiftente in Capri-

corno , maxime viget Exiguafemina feu grana fubrufa infupcrficic Extu^ pulpx, latitant.

berantibus butlis cx

fla-

voalbicantibus cxtcrius

paflim diftinguitur,

&

quafi.

SS

GVILIELMlPlSONISHic fmclus,

quafi vei-miculis aut tefferulis vanatur.

quia fucco coiTofivo

immodicc fumto

linguamvcllicat, acguttuds ardoixs iufert, defciflb cortice in taleolas fccatur , inque vino Hilpanicomaceratur tantifper, donec qualitatem noxiam deponat,quigratum faporem,,

&

odorem vino quidcm communicat linguse tamen morfus & gutturis inflammationem (i potetur vinum, inducit. Ipfe autem fuccus quo turget frudus mirificc animum languidum, ,

recreat, &fpiritus fopitos fufcitat,,

&

imprimisftomachum naufeabundum reftituit. Addo,,

quod recens ejus liquor tum vinum inde expreffum urinx fuppreflloni & doloribus nephriCMandihoca. adverfatur. Idem iUius ticis fuccurrat- tum quoque venenis, imprimis fuccoradix,

fruftu deficiente

,

prxftat.

Omniahsc efficacius operaturliquor ftiUatitius e fruauvi ignis extra6h,is, fi modica quantitate exhibeatur nam fi largius concedatur vafa urinaria infeftat adeoque corrodendi quaut non tantum Unguam & palatum fuiciet (ed & in cultro quo fecatur mordalitate poUet:

,

,

,

,

,

,

citatis veftigia reUnquat idque intenfius fi non probe maturus fuerit. Atque tunc prxgnantibus non mmus obeft quam Carawata. Fcbricitantibus tum vuhieribus vel ulceribus infeftatis prorfus abftinendum ab hoc fruftu adeo enim humores accendit ut non folum impediat,,

,

;

,

,

reftitutionem jcgrorum

,

fed

& in pejus eos difponat., ,

Quapropter miror optimum Monardum frudum ^nanas frigidum & humidum dixiflc. Minus faUitur Chriftophorus a Cofta , qui caUdum & humidum efle aflirmat. Silveftres quoque dantur c^/^rf;^/^ ex CarduorumfamiUa,quinunc humi, nunc altisarad Cap. xl. BeUomi Lcdores boribusfupernafcuntur,quostanquaminutilespratereo,

&

remitto.

CT>e ^etys4'

A

p.

XLVII.,

y

yel ^etre

ejufjue facultatihm,,

FRequens tumpotiusto.

tum in ruderibus urbisOUndjEeflefoIet5f/7^, frutex elegans vcl arbuiculaquatuorautquinque pedesalta; caiidice redo , nodofo, digitum craflb^infilvis,

pallide viridi

&

per totum pundtuUs albis nota-

fcitur

, ramulos adipiejufdem cum cauidentidem nodofos dice coloris. In ramis habet foUa , ad quemUbet

Superius ad aUquot nodos

&

nodum unum

,

Sc fimul,

unum julum

.

PoUum.

fex aut feptem digitos eft quodlibet quinque longum , lingux figura , palUde viridis fcu fubflavefcentis coloris , fupcrius fplendens , craflitie Lauri foUis

pene

fimile.

Denique pipcris

ftirpi

Sarm.entis

,

caulediffert

&,

facie externa fimilUma. In

hoc tamen

quod foUo

&,

fruftu paulo

quamJuliris

pipereftgrandiori.

qui ex ramulis dependent,

formamfuntfit;

pipenul-

longi mentiuntur.

fed infipidi

&,

lius ufus

Verum

licet

frudus fatuus

radix

tamen fapidiflima eft & celcberrima nam & aromaticum quidfpirat, & Zinziberis prxftantiam faporeprsecipuefi,

colore

,

recens

fit ,

atque odore aemulatur tunc enim dignitate illi

vix cedit.

FoUorura & radicum decodum colicum dolorem fcdat , dolores membrorum mitigat, ventrem flatibus turgidum componit , pedumque tu-

mores ex frigore natos amolitur. Idem praftant balnea & fomenta indc confcfta.

Prster hanccilibus

Beiyft

,

aliceadhuc

,

intcr

quas

eft

Betys fnemina, in faltibus reperiuntur, julisgra-

& cxiguis

botrorum

modo

congcftis

&

pcndulis.

ICAp.

DE

FACVtTATIBVS SlMPLlciVM.

LlB.lV.

89

C

A

P.

XLVIII.

"^e :7\(ijamhi, cjujque facultatfbus.OLimnegleaapIanta.infilvxs&nemororisdumtaxatlocisrenmrhifn,- t-.n^ ^"^^^^^^'^"^''^tuijtandemcognitis il ius virtutibus hm-HQ eft iii-,^. v, viitutibus, hoitis ^fi- iUata. Pro vano naturx & culturx iufu, variis modrs cxfaciem fubinde mutat. Herba efl: caule fatis craflTo,

crcfcit

&

lignofo, tcreti,,

geniculato

qui portulaca:

modo

&

partim humi fcipit, hinc inde fibras in tera Je demittcns, radices

ram,In

agit, partim afllirgit.

ramulosmultos,

varie.

difpanditur

duos

fibi

geniculatos ubiqj oppofitos,

in iifque adfingula genicula , bina folia oppofita habet,

interdum &plura,in:e:

qualis magnitudinis

in ex-

tremitatefolia fibi funt.

autem ramnlo-

rum,quinque,fex,feptemve invicem appofita

Quodlibet autem folium figuram fcrc cordis habcr,

obIongum,&in ambituViter ferratum

ie-

qusedam (

&

laciniata) colorisdiluteviridis.

rum

In extremitatc ramuloflores proveniunt fo-

litarii,

magnitudine cerafi

minoris,c6ftantcs folobilico

um-

rotundo finefoliis. Semen in umbelico (fufco pcr maturitatem ) ovali figura,plane compreffum^exfufco gryfei coloris /plendentis.

Radix filamentofara, albicans.

,

tene-

Flofculus, quem fert chamemelo non multum ab-

fimilem, terrx mandatus,

paucorum dierumprofilit,

decurfu:

plantamq-, afpeduefficacia

non minus quam

.mbmt

^^ '"^ '"'?'' ^^"Suamque pr^guftata vellicat^SL^aTctmfque hun..Sl;?' t^''? P'^"' meaantes&refngerantesherbas, qu^proacetariisfolentapponi, ' temperat &commendat. Pr.terquamquodtenukatepartit;mc^Sic^^;^ culum frangat vis pecuharis contra cohcos affeaus iUi inefl

& Se,

,

J^.^.^^::^''''''''Potentia antidotaU pr^ftare

'''''^^'^

' intusallumatur,,

aut balneis, fovendo

&

toxico fummc adverfari

experimento compertum habeo

Sl^'f^?ill midum fucco floris,

^"^^^"" ^"^"^^^ ^^^^"^ prxgrandcm L'r i'"^^^^ & foliorum tergo leviter iiiftiilato , eum confeftim enecavit.

& veneno

:

^^

Nec tantumani-

90

GVILIELMI PlSONIS&

animantia venenata exftinguit, fed & praecordia hominum adverfus vencnamunit, fi manci &ventriculo adhuc jejuno manducctur. roburaddit vifceribus. Indigense ad firmandam Aquas hydropicorum feliciter educit , valetudincm pultibus e e oAcaricoha>

A

P.

Lufitam Erva do Qifitaon ,

eju/que

Vmhm,&aquas

Et de Jgnape.PLantatcs,

rcpcritur pricftantiflima

,

locis irriguis

,

maximc vcro

circa rivos

falicn-i

qux

ab Indigcnis {^carkoba , a Lufitanis rva. do Capiaon appellatur.

FoUum habetrotun-

DE

FACVLTATrBVS SiMPLIClVM&.

LlB. IV.

01

rotinuium, glabmm, iatis ciafllim, atque Nymphea minori perquam fimile. Florem fcrt ex luteo albefcentem Radice gaudet multa albicante , humi repcnte,

,

&

quafi nodis diftinfta , longa bulbofa,

,

fucculenta,,

rente. Eft

tenuium partium & calidarum

& Petrofelini quodammodo faporem refeguftatu perquam jucunda & aromatica. Pra:cipux

qualitates quce Iianc

herbam commendant, inhcerent radicibus , interque aperientes haud poftremum locum mercntur. Hepatis & renum obftruftiones, & intemperiem calidam emeni dant tam feliciter ut nuUum remedium illis praetukrim. Inter illas herbas qua; mundo Occidcntah cum Europa funt communes , Nymphea eft illis,,

,

Jguape dida, qujelacubus&ftagnispaflim innatare confpicitur. Ejusfolia&floresficutexterna facie ita qualitatibus admodum conveniunt cum communi Europxa , iifdemquefunt ufibusdicata, apud omnes paffim incolas. Quippefolia fola, tibiarum ulceribus, inflam'eryfipelafi applicata , medentur. mationibus Oleum radicis Nymphcce quoque praeftantiflTimum exiftit , atque contta internos externos affedus calidiores in quotidiano ufu receptum. Radices hx Aguapea. diftje , longa: fucculentae funt , coftiE five leviter affatx inter medie

A

p.

LI.,

3^amhu (juacu&

,

/ilpe

Figuero dlnfemo,

Icinum duorum generum producit Brafiha, majorem quidemunum, minorem autem -akerum. Uterque eftarborefcens, fpeciofafacie,nec filveftris fblum , fed&hortenfis& flore ex albo luteo , floribus vero pulcherrimis , ftcliatis altilis. Caulibus eft proceris interfcctis, latifluneque fe extendentibus Viret perpetuo , jundimque viridia /emina immacineritiis maculis diftinta profert a Lufitanis Carapatos appcUata, tura nigra vero matura

&

.

,

&

,

quc: echinatis lappaceifque inclufa cellulislofa fubftantia turgida,

pinguique ac medulannitemporecolleta,inSoleexficcantur,arcfaaa contunduntur&ex aqua coquuntur, oleumque fupcrnatans ab indigenis excipitur. Belgx vero Lufitani olivarum inftarfolent exprimere. Lychnis affunditur, eoqueoleidefcdusfuppletur. Nec proinde tamen ignobilcj quum omnibus paflim incolis in ufu fit quotidiano contra affedus frigidos tam internos quam externos ita ut optimi olei Europxi viccm, ,

mox

fponte erumpunt

& quovis

&

,

prjeftet.

Calidum habeturadtertiumgradum. Refolvitapofthemata, & matricis ventrifque tormina &flatusUlitumdifcutit5 prodeft tinnitibus aurium rcftituit tenfos convulfofque nervos. Trcs vel quatuorguttulas, ex conveniente liquore fubinde per osvel anum exhibitx , fanantrigidosarticulorum affedus & fimul alvum laxant. Cutem quoque a pfhora, reliquifque externis corporis afFcdibus vindicat Umbilico inunftum lumbricos pucrorum ex;.

pugnat.fupefiora

multo vaHdius quamolcum: humores enim crudos per ac proinde prxparatione indigent. Convenit in fpiritu vini optimo, loco correftorii , macerare fcmina multa, &inde unciam circitcr e cochleari exhibcri , ut venter benignius a crafTis humoribus cvacuetur. Si ipla feminis grana infubftantia acciperemalis , minus tutumexiftimantincolce, fcpte^illius

Semen

catharticumeft,cxturbat,

&

& inferiora

narium numerum excedcre licet Dodonxais id fuadeat. Eolia aqua vel acetomacerataHerpeti authujusgenerisaffeftibusmederiprsterDiofcoridem teftcm habeo quotidianam experientiam.,,

M2

C

A

p.

9-

GviLIELMlPlSONlSC AT>e Tangaraca,

P.

L1

1.

eju/que facultatihm.,

T^z{\Y\twCcsTang/iraca^-^ratione,

,

Lufitanifrt/^ ^o iJ

&

foUicite aut prolixe diflerere ope-

rcEpretiumnonerit. Eautifolent

adeadem nwlaexpugnanda, quxinEuropacxpellifolent: tametfi Chinenfi(ut,quodfentio,dicam)dignitate

&

prxftantia fubinde

nonnihil concedat.

C

A

p.

LXIIIufei.

T>e lamacam, Z)mmheba, & laracatia^ eammquefacultatibus atnue

SI in ullaBrafiUaeprehenderentur.

planta mirus naturse lufus1 1.

,

certe in hac

Carduo

five ficu filveftri apparcc.fbli diverfitate, ut

Vid. Marcg. Icones pag.

6 quippe adco inter fe variant, pro natalis,

vix

omnes ad eafdem fpecies quis referat

tum interna qualitate convenire deIn difTitis enim & denfis nemoribus ad quje vix aditus patebat, aliquas comnifi flore,

& frudlu,

munis arboris magnitudinem fuperare , inUttore verofitientialiquot vixfruticisaltitudinem adaequare videbam. Truncus e terra primum,nunc triangulari, nunc quadrangulari figura,unicus.crafTus, horridis fpinis obfitus,profilit.

Ex quo multi deinde, ramorum loco fimiles,trunci

N

2

produ-

lOO

-GVILIELMI PlSONIS,,

prodncunturj hifce fiores haudinodori, albi Nympheee majores fi.milis , adnafcuntur. Quibus mox , xftivis menfibus fuccedunt frutus rubri ovi anferini figura magnitudine multaque exigua femina , candidifllraae nigra fucculentie eorum fruduum pulpx , intus con,

&

,

&

&

tentcE,

immerguntur

.

Prasterquam quod ob delcftabilem frudluum fragrantiam & ob fuccum ex acido dulcem, ab icftuantibus expetuntur febricitantibus imprimis bi:

&

!

liofis

conveniunt rccentes, quod grato icore palatum affi.ciant,& fitim fcdenf,re-

deniqueCor &ventriculum mireficiant.^

Succus denique ex hac planta extradus , jfcbribus ex bile natis medctur.

Admiratione quoque digna eft niti-

diflima ha;c arbor , Vnirumheha Brafilienfibus di^la , ex familia hof um carduorum five ficuum Indicarum. Qjja: in defertis Mediterraneis tantum reperitur; ac

propterca licet in ufusMedicinenondumfitrecepta, neutiquameft

prsetereunda.

Trunco eftadmodum(pecies lamararti,

Ipinofo, eoque rediffimo,

//r^f^/i^

,

et-

Pinum diceres fi reditudinem & aliam titudinem confideres, verum in cxteris diftert, quod foliis poquam ramis in arboris fummitius fe invicem protrudentibus quae rotunditate & crafllrie palmam longiflimis tate, decoratur fpinis digitos manus a;mulantur. DiflltiE hujus arboris nuper a novere,,

,

fenioribus Brafilianis mecum peredetedce fructus mihi minus innotuerunt: Caudicis meduUa cft arinantibus haclenusbis,

&

-

Sambuci medulla facilemoUior,ficcatur

quae fefta arbore continuo cx,

decidit moxque , abitque in levifllmum pulverem , qui ablato fpinofo corticc , relinquitur fcapus concavus arundine kvior miris canccUis , quafi ex arte mire fabricatus qui fi ab ignc, ,:

flammam luculentcr fovet, facifque loconobisitcr Quamobrcm fumma indufacicntibus de node infcrvicbat. tibiie craflltici viginti circiter pcdum longitudiftria indc huc transferri jufll iSc nunc in Horto Academico Lugdunis fcapumacccndntur,,

,

,

ni

Batavorum

,

apud

Clarifl^

Profcflbrcm D. Vorftium refcrvan-

clum dedi.

Cap.

deFacvltatibvs SimplicivmCT>e Totincoba,

Lie. IV.

AOJ

A

p.

LXIV.,

Lu/itan. T^^ulgera

ejufquefacuhatihm,

H

Eiba

ulti-atibiiE,

culato

hinc inde

altitudinem vix affui-gcns,folio oblongo, nunc maculato, nunc immapci- paludoia aquola loca ilagnantia conipicitur Perficarije pcr

&

,

omnia limilis, undc eam PcrficariamAmcricanam appellare placuit. Radix illius comroanfa intenfiorcfervorecit,

&

acrimonia linguam

infi-

EuropeumqueHydropiper nonfupcrat.foliis

tantum

Eomenta e

veteres,

membro-

rum dolorcs diffolvunt

frigiditatcf-

que abolent. Pubi fKpius applicata urinas e frigore cundantcs ciunt. Csetcrum recens herba inter cauftica primas tenet, cujus rei nonignariChirurgi , ea quotidie utuntur contra ulcera putrida.

C

A

p.

LXV.ejujque

Delpecacuanha,iS. facultatihu

TAndem ad decantatas hastiferasradices

falu-

ordo nos deducit,inferiora,

qux prseter

facultatem purgatricem

per fuperiora

&

omni

veneno eximie adverfantur. Nccfus

plurimos morbos ex longa obftruftione ortos

,

credo prxitantius remedium adverimprimis in ventris fluxibus medendisin hifce terris reperirifacilc.

DuiE exiftunt fpecies,neutra a nemine,

quod,

fciam

,

defcripta

ea-

rumveftjE.

qualitatcs exi-

mise in lucem protra-

Utraque eidem,

ufui dicata

fed gradi-

bus facultatum, tumfacie,

&

& natali folo,difUna enimnonea-

ferunt.

rum humi deprefra,exiguior in pratis crefcitPiikgio

admo-

dumfis

diflimilis,

nam:

caulis fohis lanugino-

exfurgit multis

al-

bifqj flofculis cingitur:

radixiUius eft crafla,

fi-

lofa, alblcans, a Lufi-

tanis

ad difFerentiamdi-

Ipecacuanha BU?icafta,

qu3

,

quod minus

turbet corpus

&

venc-

nis validifilme refiftat,

aeque pueris ac gravidis exhibetur.

2V: s

Al-

102.

GVILIELMI PlSONISeft

ornata. Gaudet locis producit opacis,&tantumindenfioribus reperitur nemoribus. Infummitate caulis baccas faporis ingrati , amari nigras,fedpaucas. Radice eft tenui, tortuofa , nodofa , fufci coloris , deponit. Ejus in pulverem Exficcatain multos annos refervatur, nec facile vires

Altera

longimdinis femicubitalis

,

tnnis vel quinis tantum

foliis

cafidi

& acris.

redafts dofis eft dra^ma ; in infufo dragmx plus , minus , duae. noclis fub dio maUtriufque quotidFanus cft ufus , malunt tamen dilutum quod vcl unius communicct. Poftceratione aut aaione in aqua,Medicam fuam virtutem abunde liquoribus, ,,

refervatum , denuoque eodem modo prsparatum, in cumdem ufum exvomendum , fedmagisadftringens. Ita ut hibetur-, minus quidem efficax ad purgandum vel affeaa revellat, camq^ radix hsc non folum materiam morbificam,licet tenaciflimam, a parte aftringendo vifcerum tonum reftituat. Prxterquam enira quod per fuperiora expellat , fed occulta qualiventris , aliifquc morbis medeatur , venenis adverfatur, virufque, tumea caput

mortuum

&

fluxibus

tate,tum manifefta, per vomitum ftatim expellit. fervatur , qui illius virtutes primi nobis revelarunt.

Quamobrem religiofe a Brafilienfibus

re-

C