DAGITI LINAONNA

Paulo Pahina Bilang Pakauna 1 Pakasaritaan ti Produkto 1 Wagas a Panagmula 2 Barayti ti Kape 2 Teknolohiya ti Panagmula 3 Panangisagana ti Imula 3 Panagmula ti Kape 4 Kadawyan a Wagas ti Panangtaripato ti Mula a Kape 5 Panagabuno 5 Panagruot 6 Panangpaksiat ti Sakit ken Peste 6 Panagkissay ti BUlong ti Sanga 6 Panagtul-tuloy a Panagbunga ti Mula a Kape 6 Panagapit 7 Panangproseso 7 Panangpamaga 8 Panagukis 8 Panangilasin ti Bunga 8

Pakauna Pakasaritaan ti Produkto Sumarsaruno iti gasolina, ti kape ket maikadua kadagiti kangrunaan ken kalatakan a tagilako ditoy lubong. Adda nasurok a 25M a tao ti mapatta-patta a ti pagbibiaganda ket manipud iti daytoy a produkto. Kalatakan nga aggatang iti daytoy ket ti Federal Republic of Germany (FRG) ken ti USA idinto a ti kangrunaan a pagilian nga agpatpatanor ti kape sipud pay idi 1998-1999 ket dagiti pagilian ti Colombia, Indonesia ken Vietnam. Maibasar ti pakasaritaan ti lubong idi pay 1200AD, ti kape ket nagbalin a maysa a kapategan a mula a pang ekonomiya iti adu a nasyon ditoy lubong. Kadagidi a panawen, ti kape ket maibilang a kas taraon, medisina, aphrodisiac ken arak. Ita, ti kape ket maibilang a kas pamedped ti pannaka-uwaw. Ditoy Pilipinas, ti industriya ti kape ket nangrugi idi pay 1740 kabayatan ti panawen dagiti Espanyol. Maibilang daytoy a de-kalidad a mula iti local ken pagtagilakuan iti ballasiw-taaw. Kape ti maysa kadagiti sangapulo a produkto ti talon no pagkasapulan ti pagsasaritaan. Nairehistro ti kape nga addaan ti pakabuklan a produksion nga agdagup iti 123,934 metric tons a nabaloran iti P6,818.84 million idi 1995. Ita, aglaklako tayon kadagiti ICO ken non-ICO member countries a pakaibilangan ti Japan, Singapore, West Germany, Netherlands, Malaysia, Muscat Oman, United Arab Emirates, Pakistan ken USA. Dagitoy a pagilian ket agkasapulanda ti dagup a 97% ti mailako a kape manipud iti Pilipinas.

1

Wagas a Panagmula Ti mula a kape ket agkasapulan iti nabaknang, di unay namaga, daga a napnuan ti organic matter ken adda nawaras-waras a tudo nga abutenna ti 40-70 a pulgada tapno masustentuan ti panagdakkelna. Kasapulan pay ti mula ti agarup 7 oras a panaginit iti inaldaw ken kalalaingan na a pH wenno medyo naalsem. Kaaduan ket napintas ti inna panagdakkel kadagitay daga iti kabakiran. Adda dagitay klase ti kape a babassit ken adda met dagitay dadakkel ti pinuonda ken abutenna ti katayag a 20 kadapan wenno nasursurok kadagiti tropical countries. Ti pakabuklan, saan a maiyannatup iti panagpatanor ti kape kadagitay lugar nga addaan ti “annual temperature” a manipud 700F ken saan a nababbaba iti 550F ken nangatngato ngem 800F. Dagiti napigsa a bagyo iti maibilang a mangdadael ti plantasyon ti kape. Ditoy Luzon ken Visayas a kanayon iti ibibisita ti napipigsa a bagyo ket maibalakad nga agmula ti kape kadagitay lugar a saan a madalapus ti napigsa a bagyo. Barayti ti Kape Arabica - malasin daytoy babaen ti nakusnaw a

berde a kolor ti bulong, naingpis daytoy ken managanan a kas “Kapeng Tagalog”. Makaapit iti dagup a 500-1,000 kg. ti binukel iti kape iti kada-ektarya. Lalo pay nga ad-adu ti maapit no maimula iti nalamiis a lugar wenno addaan iti kangato a 1,200-1,800 a metros nangatngato ngem iti lebel ti baybay.

Robusta - malasin daytoy babaen ti kasla porma ti

payong a kadakkelna ken naingpis a bulong. Dagiti binukel ket nagrupo. Makaapit ti 1,200 kg. iti namaga ken nadalus a binukel iti kada ektarya. Mapatanor daytoy a barayti kadagitay lugar nga addaan ti kangato a 600-1,200 metros nangatngato ngem ti lebel ti baybay.

2

Excelsa - akaba ti bulong daytoy a barayti, napuspuskol ngem ti robusta, ngem naingingpis ngem ti Libereca. Makaapit ti 1,000 kg. iti nadalus ken namaga a binukel kada ektarya. Mapatanor daytoy iti kangato a 600 metros nangatngato ngem ti lebel ti baybay.

Libereca - daytoy ti managanan a “kapeng-barako”

agsipud ta daddadakkel ti bungana. Nagbukel daytoy ken babbabassit ti grupo, napuspuskol dagitoy ti bulongda ngem ti Excelsa ken mamindua nga at-atiddog ngem ti Arabica. Nakidser iti napudot a daga. Ti maapit ket abuten na ti 1,000 kg. ti kada ektarya.

Teknolohiya ti Panag-mula

Panangisagana ti Imula Ti kape ket mapatanor babaen ti

bukel Urnungen ti bukel manipud kadagiti

bunga nga awanan peste ken sakit Patanuren ti kape manipud ti nursery

tapno makapatanor ti nabaludbod a palakay. Maipasdek koma ti nursery iti lugar nga adda nasagana a pangalaan ti danum.

3/4 a kilogramo (i.e. 750 gm) ti de-kalidad a bin-i ket makaanayen para ti maysa ektarya.

Ti dagup a 50% a sobra ti bin-i ket maibilang a saan a timmubo, saan a nasayaat a palakay ken para sugot.

Pilien ti nasayaat a binukel, ikiwar iti danum tapno tumpaw ti saan a nasayaat. Dagiti lumned ket isuda ti nasayaat a para mula.

Ikkaten ti ukis babaen ti ima wenno makina a pagukis, iyuper ti bukel ti danum ti unos ti 24 oras tapno maliklikan ti pannakaikkat dagiti makuna a “mucilage” wenno tutot.

3

Buguan ti binukel ket ikkaten dagiti timpaw. Ipaangin iti lugar a nawaya iti saan a nakurkurang nga 4 nga aldaw.

Ikabil ti binukel iti nalamiis a lugar wenno ilaok iti uging tapno mapreserba iti kabaelanna a tumubo.

Ti pagpatubuan ket kasapulan nga 1 metro ti kalawa iti kalalainganna a kaatiddog. Tapno maliklikan ti pannakaanud, patanuren ti inaray 15 cm manipud ti lebel ti daga.

Ti 1x20 metros plot ket makaanayen para ti maysa ganta ti bukel Ibunubon ti bukel iti narabaw nga inaray iti 3/4 nga pulgada ti

kauneg ken gaburan iti napino a daga. Panagmula ti Kape Ti bulan ti Hunyo ti kasayaatan a panagmula ti kape agsipud ta isu ti panangrugi ti panagtutudo. Addang ti Panagmula: 1. Makabulan sakbay ti panagmula, mangkali ti

40x40x40 cm ti abut iti kaaddayo nga 3 m ti nagbaetan dagiti inaray ken 2 m ti nagbaetan dagiti mula.

2. Manglaok ti organiko nga abono iti daga, ket

ikabil daytoy iti abut maysa a Domingo sakbay ti panagmula.

3. Dalusan ti aglikmot ti 100 a sentimetro iti

wangawangan ti abut. 4. Imula ti ag-6 a bulanna a palakay manipud iti

nursery. Putden ti akinbaba a paset ti plastic bag ket putden dagiti atitiddog a ramot. Ikkaten a maminpinsan ti plastic bag ket ipisok ti mula iti abut agraman iti daga. Siguraduen a ti ramut ket maipatas iti lebel ti daga tapno maliklikan ti pananglungtot.

5. Gaburan ti daga ti puon agraman ti pakauna

nga abono. Agusar ti 2-3 tbsp ti superphos-phate ti kada palakay. Agaplikar ti apog

4

(lime) iti daga no naalsem daytoy. Makabulan kalpasan ti panagmula iti palakay, kasapulan a paglippayen ti sanga ti mula a kape tapno maguyugoy ti panagdakkel ti tarubong. 1. Paglippayen ti sanga manipud iti daga nga

agpalaud wenno suruten ti tabas a 450 - 350 nga anggulo.

2. No ti kadadakkelan a tarubong ket abuten

nan ti 10 cm, mangpili ti 5 a nasalun-at a tarubong ta daytoy ti agserbi a baro a sanga.

3. No ti kadadakkel ti tarubong ket abuten nan

ti 30 sentimetro, mangpili iti 3 a nasasalun-at a tarubong ta dagitoy ti agserbi a baro a mula.

4. Ikkaten aminen a timmubo a tarubong

kalpasan ti panangpili. 5. Putden ti orihinal a napagleppay a sanga kalpasan na ket iruam

daytoy a dumakkel a kas sabali a sanga ken tapno maguyugoy ti lawag iti init a mangraman pati kadagiti akin-uneg a paset ti mula.

Kadawyan a wagas ti Panangtaripato ti Mula a

Kape Dagitoy nga addang ket masurot kabayatan ti panagdakkel ti mula a kape ken manamnama ti nawadwad a maapit ken de-kalidad a bunga ti kape. Panagabuno 1. Ti panagabono ket kasapulan ti mula tapno agbalin a nawadwad ti

maapit ken suportaranna iti idadakkel ti bunga. Ti kasayaatan a

5

panagabono ket kada 3 a bulan ken kasapulan a mamindua wenno mamitlo a daras ti panagaplikar.

2. Ti kaadu ti abono a mausar ket agdepende ti soil analysis. Napateg unay ti pannakaammo iti umiso a kaadu ti abono tapno maprebentaran ti ki-nakurang wenno kinasobra ti mausar.

Panagruot 1. Ti panagkissay ti sanga ti mula ket kasapulan. Ti

panagdaldalus ket napateg unay iti panagpatanor ti kape. Mabalin ti mangparot ti ruot wenno babaen ti panangusar ti herbicides nga addaan ti berde nga etiketa nga aprobado iti FPA iti Department of Agriculture. Mabalin pay ti panagusar ti biological agents a kas iti parasite ken dadduma pay a kemikal. Suruten dagiti nailanad a kaadu iti etiketa.

Panangpaksiat ti Sakit ken Peste 1. Ti kape ket manmano nga atakaren ti peste ken

sakit. Kasapulan ti Integrated Pest Management no maobserbaran ti peste ken sakit nga umatakar. Kasapulan met ti agusar kadagiti rekomendado a kemikal no nakaro ti pannakaatakar ti mula isuna laeng ta masurot ti makuna a “economic threshold level.” Ti pana-gusar ti biological parasites wenno pathogen ken dadduma pay a klase ti pamatay peste ket mairekomenda kadagiti mannalon.

Panagkissay ti Bulong ti Sanga 1. Ti panagkisaay ti sanga wenno “pruning” ket

aramiden tapno umado ti bunga ti mula. 2. Ti panagpruning ket ikkaten na laeng dagiti saan a

nabunga a sanga. Ikkaten dagiti natay a sanga, bulong ken dadduma pay. Puoran amin dagiti sanga nga adda pagkunkunaanna.

Panagtul-tuloy a Panag-

6

bunga ti Mula a Kape Innem agingga walo a bulan kalpasan ti umuna a panagapit, dagiti saan a nagbunga a kape ket agbalin a produktibo manen. Pagbalinen nga aktibo dagiti nataenganen a kayo babaen kadagitoy nga addang: 1. Pabaribaran a gerreten ti kangrunaan a sanga babaen ti panagusar

ti pruning saw maysa a kadapan ti ngatuen ti daga. Agusar ti tar wenno “used oil” iti naputdan a sanga.

2. Pilien ti tallo a nasalun-at a tarubong nga isu ti agbalin a baro a sanga.

3. Dalusan, abunoan, ken kissayan ti bulong a kanayon.

4. Grafting ti maaramid kadagiti Robusta (FRT 65, FRT 63, FRT 27, FRT 07 ken FRT 08).

Panagapit Pilien laeng a purusen dagiti bunga a naluom ket ibati dagiti saan pay a mabalin. Daytoy ti maar-aramid ditoy pagilian a wagas ti panagapit agsipud ta dagiti bunga ket saan nga aggigiddan nga agluom. Daytoy a wagas ti panagapit ket mangipasigu-rado ti nasaysayaat a kalidad a bunga ti kape. Panangproseso Amin a napuros ken napili a binukel ket na-annad a naproseso ken napili a nalaing sak-bay a mailako kadagiti aggat-gatang. Ti intero a proseso ket mairaman dagiti suma-ganad nga aktibidades: 1. Dagiti napuros a bunga ket maibukbok

iti “floatation tank” tapno mailasin dagiti tumpaw ken lumned. Dagiti lumned ket napintas a kalidad dagitoy ta umiso ti

7

luomda idinto a dagiti tumpaw ket ma-balin a nadadael ti insekto wenno saan a nabagasan. Dagiti limned ket maproseso a mailasin tapno maisegurado ti nap-inpintas a kalidadna.

Panangpamaga Dagiti binukel ti kape ket kasapulan a maipamaga ti unos ti 24-48 nga oras kalpasan ti panagapit. Ti panangbilag ti kasamayan a wagas ti panangpamaga. Dagiti dadduma ket agusarda ti mechanical dryer, babaen ti kerosene, LPG wenno sungrod. Panagukis Daytoy ket wagas a panangisina ti ukis ken bagas ti bunga ti kape. Pananglasin ti Bunga Amin a naproseso a binukel ti kape ket malasin-lasin. Dagiti buong ken saan a mabalin ket mailasin tapno maitutop ti umiso a “grading”. Daytoy ti agbalin a giya dagiti gumatang.

8

Dagiti nagadawan ti impormasyon: Coffee Region I profile. 2013. Department of Agriculture-Regional Field

Office I, Marketing Assistance Division (MAD) San Fernando City, La Union.

Investor’s toolkit for coffee growing. 2013. National Convergence Initiative

and Nestle Philippines, Inc. Nestle Center. 31 Plaza Drive Rockwell Center, Makati City, Philippines.

Acknowledgement: Photos used  in  this publication were  taken  from  the Nestle Philippine’s  Investor’s Toolkit  for Coffee  Growing  published  by  the  National  Convergence  Initiatives  of  the  Department  of       Agriculture,  Department  of  Agrarian  Reform,  Department  of  Environment  and  Natural        Resources in collaboration with the Nestle Philippines, Inc. 

9

Daytoy a babasaen ket inyulog ti Iloco iti:

DEPARTMENT OF AGRICULTURE-RFO I Regional Agriculture & Fisheries Information Section (RAFIS-I)

Aguila Rd., Sevilla, San Fernando City, La Union

Manipud iti Coffee Region I Profile nga inaramid iti:

Department of Agriculture-RFO I Marketing Assistance Division (MAD)

Aguila Rd., Sevilla, San Fernando City, La Union

Ken

National Convergence Initiatives iti: Department of Agriculture

Department of Agrarian Reform Department of Environment and Natural Resources

ken iti

Nestle Philippines, Inc.

Para iti ad-adu pay nga impormasyon, maki-innuman iti:

DEPARTMENT OF AGRICULTURE-RFO I High Value Crops Development Program

Aguila Rd., Sevilla San Fernando City, La Union Tel No. (072) 242-10-45/46 loc. 02