Acknowledgment The project on ‘Establishment and Nurturance of Biotechnology Information Nodes’ by the Philippine Department of Agriculture-Biotechnology Program and the Southeast Asian Regional Center for Graduate Study and Research in Agriculture (SEARCA) together with the Cagayan Valley Agriculture and Resources Research and Development Consortium (CVARDD), Ilocos Agriculture and Resources Research and Development Consortium (ILARRDEC), and Cotabato Agriculture and Resources Research and Development Consortium (CARRDEC). Ms. Eileen Cardona, PCARRD, Mr. Robbie Benson Torres, UPLB College of Development Communication, and Ms. Rochella B. Lapitan, SEARCA BIC for their comments, suggestions, and assistance in preparing this brochure.

For inquiries, please contact: The Network Administrator SEARCA Biotechnology Information Center SEARCA, College 4031, Laguna, PHILIPPINES URL: www.bic.searca.org Email: bic@agri.searca.org Tel: (63-49) 536-7163 Telefax: (63-49) 536-7162

First printing: September 2006

G lossary

Biotechnology Aniaman nga agaramat kadagiti organismo wenno paset dagitoy tapno makaaramid wenno mabaliwan ti maysa a produkto tapno mapasayaat dagiti mula, dinguen, wenno babassit nga organismo para iti naisangsangayan ken naituding a panggep.

DNA Maysa a banag (molecule) iti uneg dagiti organismo a nakaidulinan dagiti galad wenno kababalin (genetic information). Gene Maysa a biological unit a mangtinong iti natawid a galad wenno

kababalin ti maysa nga organismo. Genetic engineering Mapili ken naganetget a wagas ti panangsukat wenno panangbalbaliw kadagiti genes ti maysa nga organismo nga aramid ti tao. Genome Ti pakabuklan dagiti matawid a bambanag iti maysa a cell. Trait Galad wenno kababalin a kas iti kadakkel, langa, kolor, raman,

kaadu ti apit, wenno resistensia ti sakit. Transgene Maysa a gene a naiserrek wenno naiyallatiw iti maysa nga organismo babaen iti artipisial nga aramid.

This brochure is an Ilokano (a Philippine language) translation of Pocket K No. 1 ‘Q and A: Genetically

modified (GM) crops’ , published by the Global Knowledge Center on Crop Biotechnology, ISAAA.

Ilocos Agriculture and Resources Research and Development Consortium

Cagayan Valley Agriculture and Resources Research and Development Consortium

Cotabato Agriculture and Resources Research and Development Consortium

Department of Agriculture-Biotechnology Program

SEARCA Biotechnology Information Center

A joint publication by:

Readers are encouraged to reproduce the contents of this brochure with acknowledgment.

Kadagiti pagilian nga agkurkurang iti taraon wenno agkurkurang iti sueldo tapno makagatang iti taraon, saan koma nga iyaleng-aleng dagiti pagsayaatan a maited dagiti GM crops. Agpayso a saan a kasapulan dagiti naprogreso a pagilian dagiti nutritionally enhanced foods ngem dagitoy a taraon ti kasapulan tapno masolbar ti malnutrision kadagiti dumurdur-as a pagilian. Nupay adu ti maitulong dagiti GM crops kadagiti dumurdur-as a pagilian, dakkel a puonan (investment) ti kasapulan. Kaaduan kadagi-toy a pagilian ti awan iti kabaelanda a mangipatungpal kadagiti pag-lintegan iti biosafety ken mangdusa kadagiti saan nga agtungpal. Kasta met nga awan kabaelanda a mangsukisok tapno manamnama a natalged ken saan a makaperdi dagitoy a produkto. Naimbag lau-nay ta adda dagiti organisasion a tumultulong tapno matarawidwidan ti pannakaaramid ken pannakausar dagitoy a GM crops.

Ti tunggal maaramid wenno mapartuat a teknolohia, adda peggad a mabalinna nga ited a kas kadagitoy: • Ti saan a malappedan a pannakailaok dagiti allergens ken dadduma pay a kontra nutrision iti taraon; • Ti mabalin a pannakaiyallatiw dagiti transgenes nga aggapu kadagiti mula a masuksukay kadagiti atap a kabagianda (wild relatives); • Ti mabalin a pannakapartuat ti resistensia dagiti peste kadagiti

toxins a partuat dagiti GM crops; ken • Ti peggad dagitoy a toxins a mangapektar kadagiti saan a target

nga organismo. Kadagiti pagilian nga addaan iti pagannurotan ken ahensia a mangpatalged kadagiti GM crops, adda dagiti paglintegan a suroten tapno maliklikan dagitoy a peggad wenno aniaman a risgo. Ti kinatal-ged dagitoy a produkto ket masapul a mapaneknekan dagiti nagpartuat, kasta met a responsibilidad ti gobierno nga siguraduen ti kinatalged dagitoy iti salun-at dagiti tattao ken aglawlaw. Ngem adda dumakdakkel a nagbaetan ti ekonomia dagiti naprogreso a pagilian (technology users) ken dagiti dumurdur-as a pagilian (nonusers). Mabalin daytoy a malapdan babaen ti panagpartuat wenno panagpundar kadagiti teknolohia a maitutop kadagiti dumurdur-as a pagilian ken babaen iti panangited iti gundaway kada-kuada a mangusar kadagitoy babbaro a teknolohia.

Ania dagiti peggad a maited dagiti GM Ania dagiti peggad a maited dagiti GM crops?crops?

G enetically Modified Crops-

Nangipaay iti dakkel ken napateg a debate iti sangalubungan dagiti GM crops. Sadino man-iti siensia, ekonomia, pulitika, uray relihiyon-agsusupadi ti kapanunutan maipanggep kadagitoy. Pagsasaritaan dagitoy kadagiti opisina, pagpandayan-linteg, opisina ti pagiwarnakan, eskwela, pagtagilakuan, ken balbalay. Apay a makumikom dagiti tattao maipanggep kadagitoy a klase ti mula? Daytoy nga polyeto ket naaramid tapno mangted lawlawag no ania dagiti GM crops.

Iti naglabas a panawen, babaen iti gagangay a panagpaadu ti mula (traditional plant breeding), nabayag sakbay makapatanor dagiti plant breeders iti maysa a mula nga addaan iti kalikagum a galad wenno kababalin (desired trait) babaen iti panangiyinnallatiw ti genes dagiti dua a mula nga agkabagian. Babaen iti GM a teknolohia a managanan iti genetic engineering, maysa nga ramit ti modern biotechnology,naikkan dagiti plant breeders iti gundaway a makapartuat iti mula a nangato iti kalidadna iti nabibiit a panawen. Gapu kadaytoy a teknolohia, mabalinen nga apagisu a pagtitipunen iti maymaysa a mula dagiti kalkalikaguman a kababalin nga aggapu kadagiti nadumaduma a nabiag, saan laeng manipud iti kapada wenno kabagianna.

Kaaduan a panagsukisok (research) maipanggep kadagitoy a mula ket maar-aramid iti amianan a paset ti Amerika (North America) ken makinlaud a paset ti Europa (Western Europe). Ngem bayat ti panaglabas ti panawen, addan sumagmamano nga dumurdur-as a pagilian a kabaelandan iti genetic engineering. Daytoy a teknolohia ket kaadduanna nga ar-aramaten kadagiti naasenso a pagilian nga ayan dagiti dadakkel a kumpania a kas kadagiti sumaganad: Bayer Crop Science, Dow AgroSciences, DuPont/Pioneer, Monsanto, ken Syngenta.

T ake Part in the Dialogue

Apay nga agaramid iti GM crops?Apay nga agaramid iti GM crops?

Siasino ti agarSiasino ti agar--aramid iti GM crops?aramid iti GM crops?

Ti GM wenno transgenic crop ket maysa a mula nga addaan baro a wagas ti nadumaduma a kababalin a naaramid babaen iti artipisial a pannaka-iserrek dagitoy babaen iti modern biotechnology, imbes nga maala dagitoy a kababalin manipud iti pannakaiyallatiw ti pulbos (pollen) iti babai a parte ti sabong, wenno ti makunkuna a pollination. Makuna daytoy a GM crop, numanpay amin a mula ket makuna a genetically modified agsipudta nagbaliwdan manipud kadagiti immuna a naatap nga estadoda babaen iti panangpaamo kadakuada (domestication) wenno controlled breeding iti atiddog a panawen.

Idi 1994, ti GM a kamatis nga addaan galad a maitantan ti panagluomna (Flavr-SvrTM) a napatanor ti Calgene ti immuna a GM a taraon a napartuat ken inusar ti maysa nga industrialisado a pagilian. Manipud idin, sumagmamano metten a pagilian ti nagaramid iti GM crops. Itan, umabuten iti maminduapulo a daras ti kaadun dagiti mamulmulaan iti transgenic crops iti sangalubungan. Manipud iti 1.7 milion ektaria a namulaan iti GM crops idi 1996, ngimmato daytoy ket nagbalin nga 11 million ektaria idi 1997; 44.2 million ektaria idi 2000; 58.7 million ektaria idi 2002; 81 million ektaria idi 2004; ken 90 million ektaria idi 2005 (Pocket K No. 16 January 2005; ISAAA Brief 34-2005). Maibilang kadagiti pagilian nga agmulmula iti GM crops dagiti sumaganad: Argentina, Australia, Brazil, Canada, China, Colombia, India, Mexico, Paraguay, Philippines, Romania, Spain, South Africa, Uruguay, ken United States of America (ISAAA Brief 34-2005).

Babaen iti genetic engineering, dagiti genes ti maysa nga organismo nga addaan nangato a kalidad ket maiyallatiw wenno maiserrek iti sabali nga organismo a kas iti mula. Dua a wagas ti pannangiyallatiw ti transgenes iti sangabukel a pammatawidan (genome) ti maysa a mula iti agdama a maus-usar.

Sadino ti agdama a pakaSadino ti agdama a paka--imulmulaan imulmulaan dagiti GM crops?dagiti GM crops?

Ania ti makuna a GM crops?Ania ti makuna a GM crops?

Kasano nga aramiden ti GM crop?Kasano nga aramiden ti GM crop?

Ti umuna a wagas ket isu ti panangusar iti gene gun. Ti DNA nga iserrek kadagiti plant cells ket maikalupkop iti babassit a partikulo, sadanto maipaltog iti babaen iti gene gun. Dagiti naiserrek a DNA ket maigamerda iti DNA ti mula a nakaiserrekanda. Ti maikadua a wagas ket isu ti panangusar iti bakteria tapno maiyakar ti kalkalikaguman a gene iti sabali a mula.

Adun dagiti ebidensia a mangipaneknek a dagiti GM crops ket makatulong iti panagdur-as ti ekonomia. Dagitoy dagiti sumagmamano a pammaneknek: • Nangatngato nga apit; • Basbassit ti magastos iti produksion; • Dakdakkel a ganansia; ken • Nasaliwanwan nga aglawlaw ken nasayaat a salun-at. Napaneknekan a dagiti first generation crops ket pinababada ti gastos iti produksion. Iti agdama, kalikagum dagiti sientista ti agpartuat kadagiti second generation crops nga addaan kadagiti kalidad tapno mapasayaat ti salun-at dagiti tattao ken rumang-ay dagiti industria ti maysa a pagilian. Iti kasta, maiturong a dagus dagiti pagimbagan kadagiti aggatgatang ken agus-usar (consumers). Dagitoy dagiti sumagmamano a kalidad dagiti produkto a kalkalikaguman: • Bagas a napabaknang iti iron ken

Bitamina A; • Patatas nga addaan iti nangato a

“starch content”; • Mais a mabalin nga imula kadagiti

saan a nasayaat a pagmulaan (poor soil conditions);

• Lana nga aggapu iti soybeans ken canola a makapasayaat iti salun-at; ken • Bakuna a mabalin a kanen.

Nupay kaaduan kadagiti debate ket maang-angay kadagiti pagilian iti amianan a paset ti lubong, ad-adda a mabenepisiaran dagiti pagilian nga adda iti bagatan a paset ti lubong kadagiti teknolohia a makapasayaat ti ani, makapalaka ti presio dagiti taraon, ken makapangato ti kalidad dagitoy.

Ania dagiti pagsayaatan nga ited dagiti Ania dagiti pagsayaatan nga ited dagiti GM crops?GM crops?

Maitutop kadi dagiti GM crops kadagiti Maitutop kadi dagiti GM crops kadagiti dumurdurdumurdur--as a pagilian?as a pagilian?

ISA

AA

Pho

to