turkiye de toplumsal degisimin calisma iliskileri uzerindeki etkileri the effects of social change...

8/7/2019 Turkiye de Toplumsal Degisimin Calisma Iliskileri Uzerindeki Etkileri the Effects of Social Change on Labor Relations

1/410

T.C

DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER ANABLM DALI

ALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER PROGRAMI

DOKTORA TEZ

TRKYEDE TOPLUMSAL DEMN

ALIMA LKLER ZERNDEK

ETKLER

lk LER

Danman

Prof. Dr. Fevzi DEMR

2008


2/410

T.C

DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

ALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER ANABLM DALIALIMA EKONOMS VE ENDSTR LKLER PROGRAMI

DOKTORA TEZ


ALIMA LKLER ZERNDEK

ETKLER

lk LER

Danman

Prof. Dr. Fevzi DEMR

2008


3/410

ii

Yemin Metni

Doktora Tezi olarak sunduum Trkiyede Toplumsal Deiimin alma

likileri zerindeki Etkileri adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlak ve geleneklere

aykr decek bir yardma bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin

kaynakada gsterilenlerden olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunubelirtir ve bunu onurumla dorularm.

Tarih

..../../2008

lk LER


4/410

iii

DOKTORA TEZ SINAV TUTANAI

rencinin

Ad ve Soyad : lk leri

Anabilim Dal : alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal

Program : alma Ekonomisi ve Endstri likileri Program

Tez Konusu : Trkiyede Toplumsal Deiimin alma likileri zerindekiEtkileri

Snav Tarihi ve Saati :

Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn/09/2008 tarih ve . Sayl toplantsnda oluturulan jrimiz tarafndanLisansst Ynetmeliinin 30. maddesi gereince doktora tez snavna alnmtr.

Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sure iinde savunmasndansonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan Anabilim dallarndansorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,

BAARILI OLDUUNA OY BRL DZELTLMESNE * OY OKLUU REDDNE **ile karar verilmitir.

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr. ***renci snava gelmemitir. **

* Bu halde adaya 6 ay sre verilir.** Bu halde adayn kayd silinir.*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.

Evet

Tez, burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fulbright vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile baslabilir. Tez, gzden geirildikten sonra baslabilir. Tezin, basm gereklilii yoktur.

JR YELER MZA

Baarl Dzeltme Red ...

Baarl Dzeltme Red ...........


Baarl Dzeltme Red ...........



5/410

iv

ZET

Doktora Tezi

Trkiyede Toplumsal Deiimin

alma likileri zerindeki Etkileri

lk LER

Dokuz Eyll niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits

alma Ekonomisi ve Endstri likileri Anabilim Dal

alma Ekonomisi ve Endstri likileri Program

Trkiyede alma ilikileri 1838de ngiltere ile yaplan Ticaret

Anlamas sonucunda lkeye giren Bat sermayesi nedeniyle domaya balam,

ancak lkede sanayileme oluturacak bir kapital birikimi gereklemedii iin bu

dnemde (Osmanl mparatorluu dneminde) bir toplumsal deiim meydana

gelmemitir diyebiliriz.

1923te Cumhuriyetin ilanndan sonra uygulanan ekonomi politikalar zel

teebbs yaratmaya ve glendirmeye ynelik olmu, kapital birikimi amalanm,

ancak bu dorultuda baar salanamamtr.

1930lu yllarda uygulanan devletilik politikasyla devlet ekonomiye

nclk etmi, iletmeler kurmu, kapital birikimi salanm ve bu balamda bir ii

kitlesi olumaya balamtr. Yani Trkiyede toplumsal deimenin bu dnemde

baladn kabul edebiliriz.

1946dan sonraki ok Partili Dnemde zel sektr de glenmi, ancak

kamu iktisadi teebbsleri ekonomideki arln korumay srdrmtr.

Bu dnemde tarmn makinelemesiyle kyden kente g balam, kentlerde

byk bir emek arz olumutur. Yani bu dnemde toplumsal deiim hz

kazanmtr. Bu erevede alma ilikileri gelimi, zellikle sendikalama

yaygnlamtr.


6/410

v

1960dan sonraki dnem toplumsal deiimin artarak srd gene

ekonomide devlet yatrmlar ile zel sektr yatrmlarnn birlikte yer ald

dnemdir. alma ilikilerinde 1961 Anayasasnn getirdii zgrlk ortamyla ve

274 Sayl Sendikalar Kanunu ve 275 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt

Kanunuyla ok mesafe alnmtr.

1970li yllarda ekonominin bozulmasyla ve gelien siyasi olaylar sonucu

zgrlklerin kstlanmasyla alma ilikileri bir ara zayflam, 1980deki 12

Eyll Askeri Mdahalesi ile lke askeri ynetime teslim olmutur.

Bu tarihten sonra uygulanan neo-liberal ekonomi politikalaryla alma

ilikilerinde krlma yaanm, sosyo-ekonomik deiimler geriye doru ilemi, bu

balamda isizlik artm, zelletirmeler, igc piyasasnn kuralszlamas gibi

kresellemeye has uygulamalarla sendikal ii saysnda nemli dler

kaydedilmitir.

Gnmze kadar gerekleen bu olumsuz deiiklikler halen alma

ilikilerindeki arln korumaya devam etmektedir.

Anahtar Kelimeler: Toplumsal Deiim, alma likileri, Trkiye, Etkiler, Politika


7/410

vi

ABSTRACT

Doctoral Thesis

The Effects of Social Change on Labor Relations in Turkey

lk LER

Dokuz Eyll University

Institute of Social Sciences

Labor Economics and Industrial Relations Department

Labor Economics and Industrial Relations Program

Labor relations in Turkey began in 1838 Trade Agreement with United

Kingdom. By means of this Agreement West capital entered Ottoman Emprie.

However, there is no capital accumulation on the country which creates

industrialization we can say that social change was not realized in this period.

In 1923 after establishment of Republic, applied economy policy by which

had been wanted to create undertaker, had not been successful.

In 1930 years, by means of applied Etatism policy, state guided economy,

established enterprises, capital was accumulated. In this frame work labor mass

began to be formed. So,we can assume that social change began in this period.

In Multiparty Period, which began in 1946, private enterprises grown as

well, at the same time state enterprises kept on importance in the economy.

After 1950, by agriculture became mechanized, emigration began from rural

areas to the cities and in the cities labor supply was formed. In this case, we can say

that social change gained acceleration in this period. In this frame, labor relations

developed, especially trade unionism became widespread.

In the period after 1960, social change went on growing and state enterprises

and private enterprises located in the economy. Labor relations developed by means

of 1961 Constitution which brought on freedoms and 274 Numbered Trade


8/410

vii

Unionism Act and 275 Numbered Collective Bargaining and Strike and Lockout

Act.

In 1970 years for a short period (1971-1973), labor relations were

weakened due to destroyed economy and due to restricted freedoms which were

created at result of applied policy. On Septemper 12 th. 1980, military ruling came

into force.

After 1980 Military Coup, by means of applied neoliberal economy policy

breaking-point was created in labor relations, socioeconomic improvements were

turned back. In this frame, unemployment increased, by means of privatization,

deregulation of labor market which belong to globalization, number of trade union

member was decreased remarkable.

These negative changes which have been realized until today, still are keeping

importance in labor relations

Key Words: Social Change, Labor Relations, In Turkey, The Effects, Policy


9/410

viii


ALIMA LKLER ZERNDEK ETKLER

YEMN METN....................................................................................................................ii

TUTANAK ...........................................................................................................................iii

ZET....................................................................................................................................iv

ABSTRACT .........................................................................................................................vi

NDEKLER..................................................................................................................viii

KISALTMALAR...............................................................................................................xvi

TABLO LSTES.............................................................................................................xviii

GR.....................................................................................................................................1

B R N C B L M

TOPLUMSAL DEM ANALZ

1.1. TOPLUMSAL DEME.................................................................................................... 5

1.1.1. Tanm ve Kapsam .................................................................................................... 5

1.1.2. Toplumsal Deime Kuramlar.................................................................................7

1.1.2.1. Byk Boy Kuramlar......................................................................................... 7

1.1.2.2. Orta Boy Kuramlar............................................................................................ 9

1.1.2.3. Kk Boy Kuramlar....................................................................................... 10

1.1.3. Toplumsal Deimenin Temel Dinamii, Teknoloji-deoloji Etkileimi ............. 11

1.1.3.1. deolojinin Kaynaklar..................................................................................... 12

1.1.3.2. Teknoloji-deoloji Etkileimi........................................................................... 13

1.1.4. Sosyal Deime; Sosyal Deimeyi Hazrlayan artlar ve Faktrler ..................14

1.1.5. Ekonomik Gelime ................................................................................................... 18

1.1.5.1. Ekonomik Gelime Tanm .............................................................................. 18

1.1.5.2. Ekonomik Gelimeye Etki Eden Fiziki, Ekonomik ve TeknolojikFaktrler........................................................................................................... 19

1.1.5.3. Ekonomik Gelimeye Etki Eden Sosyal ve Kltrel Faktrler......................24

1.1.6. Sosyo-Ekonomik Kavramlar...................................................................................28

1.1.6.1. Sosyo-Ekonomik Yasa ve Kurallar..................................................................28

1.1.6.2. Sosyo-Ekonomik Davranlar.......................................................................... 29


10/410

ix

1.1.6.3. Toplumsal Btnn Analizi............................................................................ 30

1.1.6.4. Toplumsal Btnn Yapsal Boyutu...............................................................35

1.2. ENDSTR TOPLUMU..................................................................................................... 36

1.2.1. Endstri Toplumunun Ortaya k .....................................................................361.2.2. Rostowun Gelime Aamalar Tezi........................................................................ 38

1.2.3. Endstri Toplumunun Gelecei: Bilgi Toplumu................................................... 40

1.3. TRKYEDE TOPLUMSAL DEME.........................................................................42

K N C B L M

1839 - 1920 (TANZMAT FERMANI-T.B.M.M.NN KURULUU) DNEM

TOPLUMSAL ANALZ

2.1. 1839 - 1908 (TANZMAT FERMANI-KNC MERUTYETN LANI) DNEMTOPLUMSAL ANALZ..................................................................................................... 48

2.1.1. Siyasal ve Toplumsal Deiimler ............................................................................48

2.1.2. Ekonomik Deiimler............................................................................................... 52

2.1.3. Demografik Deiimler............................................................................................ 57

2.1.4. alma likileri ......................................................................................................57

2.1.4.1. Osmanl mparatorluunda Sanayileme ve cretliler..................................57

2.1.4.1.1. cretlilerin alma Koullar......................................................64

2.1.4.1.1.1 cretler.......................................................................64

2.1.4.1.1.2. alma Sreleri ........................................................66

2.1.4.2. rgtlenme ve i Hareketleri....................................................................67

2.1.4.2.1. rgtlenme.................................................................................... 67

2.1.4.2.2. i Hareketleri.............................................................................. 70

2.1.4.2.2.1. Genel Bir Deerlendirme...........................................70

2.1.4.2.2.2. Balca i Hareketleri .............................................71

2.1.4.3. alma likileri ile lgili Hukuki Dzenlemeler.......................................73 2.1.4.3.1. 1845 Tarihli Polis Nizamnamesi ..................................................73

2.1.4.3.2. 1867 Tarihli Dilaver Paa Nizamnamesi .....................................74

2.1.4.3.3. 1869 Tarihli Maadin Nizamnamesi..............................................75

2.1.4.3.4. Mecelle .......................................................................................... 75

2.1.4.3.5. 1876 Tarihli Kanun-u Esasi .........................................................77

2.1.5. Deerlendirme .......................................................................................................... 78


11/410

x

2.2. 1908-1920 (KNC MERUTYETN LANI-T.B.M.M.NN KURULUU)DNEM TOPLUMSAL ANALZ.................................................................................. 79

2.2.1. Siyasal ve Toplumsal Deiimler ............................................................................79

2.2.2. Ekonomik Deiimler............................................................................................... 832.2.3. Demografik Deiimler............................................................................................ 86

2.2.4. alma likileri ......................................................................................................88

2.2.4.1. cretliler.......................................................................................................... 88

2.2.4.1.1. cretlilerin alma Koullar......................................................89

2.2.4.1.1.1. cretler......................................................................89

2.2.4.1.1.2. alma Sreleri ........................................................93

2.2.4.2. rgtlenme ve i Hareketleri.......................................................................94

2.2.4.2.1. rgtlenme.................................................................................... 942.2.4.2.2.i Hareketleri.............................................................................. 99

2.2.4.3. alma likileri ile lgili Hukuki Dzenlemeler........................................ 101

2.2.4.3.1. 1909 Tarihli Tatil-i Egal Kanunu .............................................. 101

2.2.4.3.2. 1909 Tarihli Cemiyetler Kanunu.................................................103

2.2.5. Deerlendirme ........................................................................................................ 104

N C B L M

1920-1960 (TRKYE BYK MLLET MECLSNN KURULUU 1960

ASKER DARBES) DNEM TOPLUMSAL ANALZ

3.1. 1920-1946 (T.B.M.M.NN KURULUU VE TEK PARTL DNEM) DNEMTOPLUMSAL ANALZ................................................................................................105

3.1.1. 1920-1923 Dnemi (Cumhuriyete Gei Sreci) .............................................105

3.1.1.1. Siyasal ve Toplumsal Deiimler...............................................................105

3.1.1.1.1. T.B.M.M.nin Kuruluu...................................................................105

3.1.1.1.2.Kurtulu Sava ...............................................................................107

3.1.1.1.3.Lozan Konferans ............................................................................108

3.1.1.2. Ekonomik Deiimler.................................................................................109

3.1.1.3. Demografik Deiimler...............................................................................110

3.1.1.4. alma likileri.........................................................................................110

3.1.1.4.1.ilerin Saysal Varl ve i cretleri .......................................110

3.1.1.4.2. rgtlenme .....................................................................................112


12/410

xi

3.1.1.4.3. i Hareketleri ...............................................................................114

3.1.1.4.4. alma likileri ile lgili Hukuki Dzenlemeler...........................117

3.1.1.4.4.1. 28.4.1921 Tarih ve 114 Sayl Zonguldak ve Ereli

Havza-i Fahmiyesinde Mevcut Kmr Tozlarnn AmeleMenafi-i Umumiyesine Olarak Fruhtuna Dair Kanun ......117

3.1.1.4.4.2. 10.9.1921 Tarihli ve 151 Sayl Ereli Havza-i FahmiyesiMaden Amelesinin Hukukuna Mteallik Kanun ..................118

3.1.1.4.4.3. 1921 Anayasas .................................................................119

3.1.1.4.4.4. 1923 zmir ktisat Kongresi................................................120

3.1.1.5. Deerlendirme.............................................................................................123

3.1.2. 1923-1946 Dnemi (Tek Partili Dnem)............................................................125

3.1.2.1. Siyasal ve Toplumsal Deiimler...............................................................125

3.1.2.1.1.Halk Frkasnn Kuruluu ve Cumhuriyetin lan ..........................125

3.1.2.1.2.Hilafetin Kaldrlmas .....................................................................126

3.1.2.1.3. Muhalefetin rgtlenmesi: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas .....126

3.1.2.1.4.Bir Demokrasi Deneyi: Serbest Cumhuriyet Frkas ......................127

3.1.2.1.5. Kemalist Devrimler.........................................................................129

3.1.2.1.6. smet nnnn Cumhurbakanl ve I. Dnya Sava Sreci .....131

3.1.2.2. Ekonomik Deiimler.................................................................................135

3.1.2.2.1.Liberal Ekonomi Dnemi (1923-1929) ...........................................1353.1.2.2.2.Devletilik Dnemi (1930-1938).....................................................142

3.1.2.2.2.1.Devleti Sanayilemenin Aralar ......................................143

3.1.2.2.2.2. Kamu ktisadi Teebbsleri ve Devleti SanayilemeninSosyal Boyutlar ..................................................................145

3.1.2.2.2.3.Bu Dnemdeki Ekonomik Gstergeler...............................147

3.1.2.2.3. Sava Ekonomisi Dnemi (1939-1946)...........................................152

3.1.2.3. DemografikDeiimler................................................................................154

3.1.2.4. alma likileri.........................................................................................1553.1.2.4.1.ilerin Saysal Varl ve i cretleri .......................................155

3.1.2.4.2. rgtlenme .....................................................................................161

3.1.2.4.3. i Hareketleri ...............................................................................166

3.1.2.4.4. alma likileri le lgili Hukuki Dzenlemeler...........................168

3.1.2.4.4.1. 1924 Anayasas ..................................................................169

3.1.2.4.4.2. 1924 Hafta Tatili Kanunu ..................................................171


13/410

xii

3.1.2.4.4.3. Takrir-i Skn Kanunu (1924) ...........................................172

3.1.2.4.4.4. 1926 Medeni Kanunu........................................................172

3.1.2.4.4.5. 1926 Borlar Kanunu.........................................................172

3.1.2.4.4.6. 1930 Umumi Hfzsshha Kanunu ......................................174

3.1.2.4.4.7. 1932 Trkiyede Trk Vatandalarna Tahsis EdilenSanat ve Hizmetler Hakknda Kanun ..................................175

3.1.2.4.4.8. 1935 Ulusal Bayram ve Genel Tatiller Yasas ...................175

3.1.2.4.4.9. 1936 Kanunu ..................................................................176

3.2.1.4.4.10 Snai Messeselerde ve Maden OcaklarndaMesleki Kurslar Almasna Dair Kanun (1938) ..............180

3.1.2.4.4.11. 1938 Cemiyetler Kanunu..................................................180

3.1.2.4.4.12. Milli Korunma Kanunu (1940).........................................1813.1.2.5. Deerlendirme.............................................................................................185

3.2. 1946 - 1960 (OK PARTL DNEM) DNEM TOPLUMSAL ANALZ.............186

3.2.1. Siyasal ve Toplumsal Deiimler .......................................................................186

3.2.1.1. 1946-1950 Dnemi......................................................................................186

3.2.1.2. 1950-1960 Dnemi......................................................................................188

3.2.2. Ekonomik Deiimler..........................................................................................192

3.2.3. Demografik Deiimler.......................................................................................197

3.2.3.1. D Gler....................................................................................................1973.2.3.2. Gler......................................................................................................198

3.2.4. alma likileri .................................................................................................200

3.2.4.1. ilerin Saysal Varl ve i cretleri...................................................200

3.2.4.2. Sendikal rgtlenme ..................................................................................204

3.2.4.2.1.1946 Sendikacl...........................................................................204

3.2.4.2.2. 1946dan Sonraki Sendikal rgtlenmeler.....................................206

3.2.4.3. i Hareketleri ...........................................................................................210

3.2.4.4. alma likileri ile lgili Hukuki Dzenlemeler.....................................213

3.2.4.4.1. 5018 Sayl Sendikalar Kanunu (1947)...........................................215

3.2.4.4.2. Hastalk ve Analk Sigortas Kanunu (1950) ..................................218

3.2.4.4.3. Mahkemeleri Kanunu (1950) ......................................................218

3.2.4.4.4. ilere Hafta Tatili ve Genel Tatil Gnlerinde cret denmesiHakknda Kanun (1951) ..................................................................219


14/410

xiii

3.2.4.4.5. Basn Mesleinde alanlarla altranlar Arasndakilikilerin Tanzimi Hakknda Kanun (Basn Kanunu) (1952)......220

3.2.4.4.6. Garson ve Benzeri ilerin Hizmet Karlklar Hakknda

Kanun (1953)...................................................................................2223.2.4.4.7. le Dinlenmesi Kanunu (1954) ....................................................222

3.2.4.4.8. Deniz Kanunu (1954) ..................................................................223

3.2.4.4.9. Devlet ve Ona Bal Messeselerde alan ilere laveTediye Yaplmas Hakknda Kanun (1956)......................................224

3.2.4.4.10. Yllk cretli zin Kanunu (1960) .................................................225

3.2.5. Deerlendirme .....................................................................................................225

D R D N C B L M

1960 ASKER DARBESNDEN GNMZE KADAR OLAN DNEMN

TOPLUMSAL ANALZ

4.1. 1960 1980 (1960 ASKER DARBES-1980 ASKER DARBES) DNEMTOPLUMSAL ANALZ.............................................................................................227


4.1.1.1. 1960 1971 Dnemi (12 Marta Kadar Olan Dnem)..............................227

4.1.1.2. 1971-1980 Dnem (12 Mart ve 12 Eyll Aras Dnem) ............................2334.1.2. Ekonomik Deiimler..........................................................................................236


4.1.3.1. Yurtii Nfus hareketleri ve gc ...........................................................245

4.1.3.2. D lkelere i G ................................................................................248

4.1.4. alma likileri .................................................................................................249

4.1.4.1. ilerin Saysal Varl ve i cretleri...................................................249


4.1.4.3. Toplu Pazarlk.............................................................................................2584.1.4.4. Grevler.........................................................................................................260


4.1.4.5.1. 1961 Anayasas ...............................................................................263

4.1.4.5.2. 274 Sayl Sendikalar Kanunu .......................................................265

4.1.4.5.3. 275 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu................268

4.1.4.5.3.1.Toplu Szlemesi Hkmleri.................................268


15/410

xiv

4.1.4.5.3.2.Grev ve Lokavt Hkmleri........................................269

4.1.4.5.4. 506 Sayl Sosyal Sigortalar Kanunu ..............................................272

4.1.4.5.5. Devlet Personeli Sendikalar Kanunu.............................................273

4.1.4.5.6. 931 Sayl Kanunu ......................................................................275

4.1.4.5.7. 1317 Sayl Kanun..........................................................................276

4.1.4.5.8. 1475 Sayl Kanunu ....................................................................277

4.1.4.5.9. Dernekler Kanunu...........................................................................278

4.1.5. Deerlendirme .....................................................................................................280

4.2. 1980 ASKER DARBESNNDEN GNMZE KADAR OLAN DNEMNTOPLUMSAL ANALZ.............................................................................................281


4.2.1.1. Askeri Rejim Dnemi (1980-1983) .............................................................2814.2.1.2. Demokrasiye Gei Dnemi (1983-1994)...................................................283

4.2.1.3. Krizler Dnemi (1994-...) ............................................................................286

4.2.2. Ekonomik Deiimler..........................................................................................290

4.2.2.1. stikrar Programlar Dnemi (1980-1989) ................................................290

4.2.2.2. Neo-Liberal Politikalar (Kreselleme) Dnemi (1989-1993) ..................294

4.2.2.3. Ekonomik Krizler Dnemi (1994-...)..........................................................300


4.2.3.1. Gler......................................................................................................308

4.2.3.2. D Gler....................................................................................................310

4.2.3.2.1. Trkiyeden Yurtdna G ............................................................310

4.2.3.2.2. Yurtdndan Trkiyeye G ..........................................................312

4.2.4. alma likileri .................................................................................................314

4.2.4.1. Neo-Liberal Ekonomi Politikalarnn (Kreselleme) gcPiyasas zerindeki Etkileri.........................................................................314

4.2.4.2. Trkiyede 1980 Sonras Dnemde alma likilerindeki Gelimeler...318

4.2.4.3. sizlik, ilerin Saysal Varl ve cretler..............................................320


4.2.4.5. Toplu Pazarlk.............................................................................................331

4.2.4.6. Grevler.........................................................................................................336


4.2.4.7.1. 1982 Anayasas ...............................................................................342

4.2.4.7.2. 2821 Sayl Sendikalar Kanunu ......................................................346


16/410

xv

4.2.4.7.3. 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt Kanunu...............351

4.2.4.7.4. 2821 Sayl Sendikalar Kanununda Yaplan Deiiklikler............358

4.2.4.7.5. 1983 Tarihli Dernekler Kanunu......................................................360

4.2.4.7.6. sizlik Sigortas Kanunu (1999).....................................................3614.2.4.7.7. Kamu Grevlileri Sendikalar Kanunu (2001) ...............................363

4.2.4.7.8. 4857 Sayl Kanunu (2003) .........................................................365

4.2.4.7.9. 4748 Sayl Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likinKanun (26.3.2002, Uyum Yasalar).................................................368

4.2.4.7.10. 4778 Sayl eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmasna likinKanun (2.1.2003, Uyum Yasalar)...................................................369

4.2.5. Deerlendirme .....................................................................................................369

SONU VE NERLER...........................................................................................................371KAYNAKA ..............................................................................................................................380


17/410

xvi

KISALTMALAR

ABD : Amerika Birleik Devletleri

AET : Avrupa Ekonomik TopluluuAID : Uluslararas Kalknma Ajans

ANAP : Anavatan Partisi

ANAYOL : Anavatan Partisi-Doruyol Partisi Koalisyon Hkmeti

AP : Adalet Partisi

ATC : Amele Teali Cemiyeti

BYKP : Birinci Be Yllk Kalknma Plan

CGP : Cumhuriyeti Gven Partisi

CHF : Cumhuriyet Halk Frkas

CHP : Cumhuriyet Halk PartisiCB : Cari lemler Bilanosu

CKMP : Cumhuriyeti Kyl Millet Partisi

DB : Dnya Bankas

DEV-GEN : Trkiye Devrimci Genlik Dernekleri Federasyonu

DE : Devlet statistik Enstits

DSK : Devrimci i Sendikalar Konfederasyonu

DP : Demokrat Parti

DP : Demokratik Parti

DPT : Devlet Planlama Tekilat

DSP : Demokratik Sol Parti

DYP : Doruyol Partisi

GB : Gmrk Birlii

GSMH : Gayri Safi Milli Hasla

HAK- : Trkiye Hak i Sendikalar Konfederasyonu

HP : Halk Parti

IMF : International Moneytary Fund (Uluslararas Para Fonu)

T : ttihat ve TerakkiUAB : stanbul Umum Amele Birlii

KGSK : Kamu Grevlileri Sendikalar Kanunu

KT : Kamu ktisadi Teebbsleri

KKBG : Kamu Kesimi Borlanma Gerei

KOB : Kk ve Orta Boy letmeler

MBK : Milli Birlik Komitesi

MP : Milliyeti alma Partisi


18/410

xvii

MDP : Milliyeti Demokrasi Partisi

MGK : Milli Gvenlik Konseyi

MHP : Milliyeti Hareket Partisi

MSK : Trkiye Milliyeti i Sendikalar KonfederasyonuMNP : Milli Nizam Partisi

MP : Millet Partisi

MSP : Milli Selamet Partisi

NATO : North Atlantic Treaty Organisation (Kuzey Atlantik Antlamas rgt)

OECD : Ekonomik birlii ve Kanknma rgt

PETROL- : Trkiye Petrol, Kimya ve Lastik ileri Sendikas

R.G. : Resmi Gazete

REFAH-YOL : Refah Partisi-Doru Yol Partisi Koalisyon Hkmeti

RP : Refah PartisiSHP : Sosyal Demokrat Halk Prati

SKD : Sosyalist Kltr Dernei

SODEP : Sosyal Demokrasi Partisi

SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii

SSK : Sosyal Sigortalar Kurumu

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

TC : Trkiye Cumhuriyeti

TCMB : Trkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas

TEFE : Toptan Eya Fiyat Endeksi

T...S.F. : Trkiye i ifti Sosyalist Frkas

TD : Trkiye i Dernei

TP : Trkiye i Partisi

TKP : Trkiye Komnist Partisi

TSEKP : Trkiye Sosyalist Emeki ve Kyl Partisi

TSF : Trkiye Sosyalist Frkas

TSK : Trk Silahl Kuvvetleri

TSP : Trkiye Sosyalist Partisi

TUAB : Trkiye Umum Amele Birlii

TRK- : Trkiye i Sendikalar Konfederasyonu

U... : Uluslararas alma rgt

YHK : Yksek Hakem Kurulu

YTP : Yeni Trkiye Partisi


19/410

xviii

TABLO LSTES

Tablo 1: Osmanl mparatorluunda Gndelik Bileik cretler, 1839-1913 .............................64

Tablo 2: Osmanl mparatorluunda ngilteredekinin Yzdesi Olarak Nominal cretler........65Tablo 3: Sanayi Kurulularnn 1915 Ylnda Blgelere Gre Dalm......................................88

Tablo 4: 1913 ve 1915 Yllarnda alanlarn Sektrlere Gre Dalm...................................88

Tablo 5: 1913, 1915 Yllarnda Sanayi Kollarnda i Gndeliklerinin Ortalamalar(Kuru olarak) ................................................................................................................89

Tablo 6: Ereli Kmr Havzasnda Gnlk Ortalama cretler (Kuru olarak) ..........................90

Tablo 7: 1913 Yl tibariyle Deiik Blgelerde Ortalama Gnlk i cretleri(Kuru olarak) ................................................................................................................91

Tablo 8: 1913-1915 Sanayi Saym Sonularna Gre Kadn ilerin Miktar...........................92

Tablo 9: 1913-1915 Sanayi Saym Sonularna Gre 1915te Erkek Kadn ve ocuk ilerincretleri (Gnlk, kuru olarak)....................................................................................93

Tablo 10: 1913-1915 Sanayi Saymna Gre Baz Sektrlerdeki Gnlk alma Sreleri..........94

Tablo 11: lkedeki Sanayi yerleri ve Bunlarda alan i Says (1922 yl iin).................110

Tablo 12: Trkiyede malat Sanayi cretleri .............................................................................111

Tablo 13: 1919-1922 Grevleri......................................................................................................116

Tablo 14: 1930 Sonras Bte Deerleri (1000 lira olarak).........................................................147

Tablo 15: Devletilik Dneminde thalat-hracat Deerleri (Kymetler 1000 lira)....................148

Tablo 16: GSMH inde Tarm ve Sanayiin Payndaki Deimeler: 1923-1948 (Cari reticiFiyatlar le).................................................................................................................149

Tablo 17: stihdamn Sektrel Dalmndaki Gelimeler (% olarak, 1924-1944)......................151

Tablo 18: 1923-1939, Alt-dnemler itibariyle ktisadi Gstergeler (Yllk Ortalamalar) ...........151

Tablo 19: Gayri Safi Milli Haslada Meydana Gelen Gelimeler (1933-1945) (1938=100) .......154

Tablo 20: Kvlcmlnn 1935 Yl tibariyle cretlilerin Saysna likin Tahmini...................156

Tablo 21: Deiik Yllarda Sanayi yerleri ve Buralarda alanlarn Says (1937-1943) .......156

Tablo 22: Deiik Yllarda Sanayiden Saylmayan yerleri ve Buralarda alanlarn Says(1937-1943) .................................................................................................................157

Tablo 23: Deiik Yllarda Sanayi ve Sanayiden Saylmayan yerleri ve Buralardaalanlarn Says (1937-1943) ..................................................................................157

Tablo 24: Vilayetteki i Saylar ve Toplam i Saysna Oranlar (1937-1943)...............158

Tablo 25: Trkiyede malat Sanayii cretleri, (1914-1998) ......................................................158

Tablo 26: 1938 Ylnda Muhtelif Sanayi Gruplarna Gre cretler ............................................159

Tablo 27: Muhtelif Sanayi Gruplarnda 1943te cret Durumu..................................................160

Tablo 28: zmir i ve Esnaf Kurumlar Birliine 1.1.1935ten 23.11.1935e Kadar yeYazlm Dernekler ve ye Saylar............................................................................163


20/410

xix

Tablo 29: 1923-1960 Grevleri......................................................................................................166

Tablo 30: ABD Tarafndan Trkiyeye Yaplan ktisadi Yardm ve Krediler (Milyon Dolar) ...195

Tablo 31: Hayat Pahall Nasl Artt? (1948) 100.....................................................................196

Tablo 32: 1950-1960 Dneminde D Ticaret Deerleri .............................................................197Tablo 33: Sanayi ilerinin oalmas (stihra dahil)...............................................................199

Tablo 34: Byk malat Messeselerinin Says..........................................................................199

Tablo 35: ehirli ve Kyl Nfus (Kentleme olay) ..................................................................200

Tablo 36: 1950-1963 Dneminde i Sigortalar Kurumuna Tabi i Saylar........................201

Tablo 37: Sigortallarn cretlilere ve Faal Nfusa Oran (1955-1960)......................................202

Tablo 38: ktisadi Faaliyet Kollar tibariyle yeri ve i Says, Saat Bana Ortalama icretleri ve Ortalama Haftalk alma Saatleri (Aralk 1956) ..................................202

Tablo 39: i Sigortalar Kurumuna Tabi Sigortallarn Nominal ve Gerek cretleri(1951-1963) .................................................................................................................203

Tablo 40: i Sendikalar ve Bunlara Kaytl yeler..................................................................208

Tablo 41: Sendika yelerinin Ana Endstrilere Dalm...........................................................209

Tablo 42: 1946-1960 Dnemindeki Grevlerin Dkm..............................................................211

Tablo 43: Trkiyenin Balca Kalknma Gstergeleri: 1950-1976.............................................240

Tablo 44: Krize Gidi Yolunda Ekonominin Gstergeleri: 1975-1979 .......................................244

Tablo 45: Trkiye Nfusundaki Deimeler................................................................................246

Tablo 46: 1965 Ylndaki Nfus, gc ve gcne tirak Oranlar ........................................247

Tablo 47: Trkiyede gc tirak Oranlarndaki Deimeler ..................................................247Tablo 48: Yurt Dna Gnderilen ilerin Gittikleri lkelere Gre Dal.............................249

Tablo 49: Trkiye Genelinde Sosyal Sigorta Kapsamndaki i Saylar ve Ortalama icretleri.......................................................................................................................249

Tablo 50: Ekonomik Faaliyet Koluna Gre stihdam Edilenler ..................................................250

Tablo 51: Trkiyede malat Sanayii cretleri, 1914-1980.........................................................251

Tablo 52: 1968 ubat Ay tibariyle Sendikalarn ve ok Partili Organizasyonlarn Saylar ....254

Tablo 53: 1960-1980 Yllar Arasnda Sendika Says.................................................................255

Tablo 54: 1960 - 1980 Arasnda Yasas Kapsamndaki i Says ve Sendikal i Says ...257Tablo 55: 1963-1980 Yllar Arasnda Kamu ve zel yerlerinde mzalanan Toplu

Szlemeleri ve i Saylar........................................................................................258

Tablo 56: 1960-1980 Yllar Arasnda Grev Says, Greve Katlan i Says, Kaybolangn Says (Trkiye) ...............................................................................................261

Tablo 57: 1960-1980 Yllar Arasnda Grev Says-Greve Katlan i Says, Kaybolangn says (Kamu) ...................................................................................................262

Tablo 58: 1960-1980 Yllar Arasnda Grev says, Greve Katlan i Says, Kaybolangn Says (zel) ....................................................................................................263


21/410

xx

Tablo 59: Trkiye Ekonomisine likin Temel Gstergeler: 1970-1993 .....................................297

Tablo 60: 1980-1989 ABD Dolarnn TL Cinsinden Deerleri...................................................298

Tablo 61: 1980-1989 Arasnda Trkiyedeki Enflasyon Oranlar ...............................................299

Tablo 62: 1980-1988 Yllar Arasnda Trkiye D Ticareti........................................................299Tablo 63: 1980-1989 Trkiyede Fert Bana Den Milli Gelir.................................................300

Tablo 64: Temel Ekonomik Gstergeler (1998-2002).................................................................306

Tablo 65: sizlik Oran, malat Sanayiinde stihdam Koullar (1997-2002).............................307

Tablo 66: 1960-1990 Yllar Arasnda Almanyaya G (Bin) ...................................................310

Tablo 67: Trkiyeden Arap lkelerine G (Bin)......................................................................311

Tablo 68: 1923-1990 Arasnda Trkiyeye G ve Snma (Nfus)..........................................313

Tablo 69: gc Piyasas (1978-1990)........................................................................................321

Tablo 70: 1984 ve Sonras Trkiyede i Saylar ve Sendikalama.........................................321Tablo 71: Kamu ve zel yerlerinde Cinsiyet Ayrmna Gre i ve Sendikal ye Saylar..322

Tablo 72: 24 Ocak Dnemi cretler (Gnlk) ............................................................................323

Tablo 73: Gerek cret Endeksleri 1983-1999 ...........................................................................324

Tablo 74: ten karmalarn Konfederasyon ve Bamsz Sendikalara Gre Dalm .............326

Tablo 75: Sendika ve ye Saylarnn Konfederasyonlara Gre Dalm..................................327

Tablo 76: i ve veren Sendikalar ve Konfederasyonlar (1963-1993) ..................................329

Tablo 77: Toplam i Says, Sendikal i Says ve Sendikalama Oranlar(Ocak 2000 - Ocak 2008) ............................................................................................330

Tablo 78: Kamu ve zel yerlerinde letme ve yeri Dzeyinde Akdedilen Toplu Szlemelerinin yeri ve i Says 1985 ..................................................................333

Tablo 79: Kamu ve zel yerlerinde Batlanan Toplu Szlemelerinin ve i SaylarnnYllara Gre Dalm (1963-01.07.1991)...................................................................333

Tablo 80: Kamu ve zel yerlerinde letme ve yeri Dzeyinde Batlanan Toplu Szlemeleri 2001........................................................................................................335

Tablo 81: Kamu ve zel yerlerinde letme ve yeri Dzeyinde Batlanan Toplu Szlemeleri 2002........................................................................................................335

Tablo 82: Yllar tibaryla Batlanan Toplu Szlemeleri (2003-2006).................................336

Tablo 83: Yllara Gre Grevler-Greve Katlan i ile Kaybolan gn Says .........................338

Tablo 84: kollarna Gre Grev Uygulamalar 01.01.1991 - 01.07.1991...................................339

Tablo 85: Yllar tibariyle Grev Uygulamalar (1994 - 2002) .....................................................340

Tablo 86: Yllar tibaryla Grev Uygulamalar (2003 - 2006) .....................................................341


22/410

1

G R

Tez almamzn konusu Trkiyede Toplumsal Deiimin alma likileri

zerindeki Etkileri olduu iin almamzn Birinci Blmnde toplumsal deiim

analizi yapmay uygun bulduk. Bu balamda toplumsal deime kuramlar, ekonomik

gelime ve sosyal deimeyi inceledik, sosyo-ekonomik kavramlar, Endstri Devrimi ve

Trkiyedeki toplumsal deime zerinde durduk.

Bu blmde ekonomik gelime ve sosyal deimenin birlikte toplumsal

deimeyi meydana getirdiini belirledik.

Bu balamda Ekonomi bilimi konusunu, saf ekonomik ilikilere indirgeyerek

inceler. Oysa ekonomik faaliyetler, doas gerei bir sosyal sretir. Ekonomik faaliyetler,

bireysel amalarn gerekletirmek isteyen insanlar arasndaki etkileim eklinde

gerekleir. Ekonomik faaliyet iindeki insanlar arasnda belli ztlk ve kartlklarn

olmasna karn srekli olarak birbirleriyle balantl ve baml bir nitelik vardr. Bu

nedenlerden dolay her ekonomik faaliyet, ayn zamanda bir sosyal sretir1.

Bilimsel Aratrma Yntemi asndan baktmzda alma ilikileri,

baml deiken; toplumsal deiim de bamsz deiken olmaktadr. Yani tez

balmz, alma ilikileri=f (toplumsal deiim) eklinde ifade edebiliriz2. Her

ekonomik olayn ayn zamanda sosyal bir olay da olduunu yukarda belirttik. Ayrca

toplumsal deiim bileenlerinin ekonomik gelime ve sosyal deime olduunu ve

bunlarn birbirlerinden etkilendiklerini bilmekteyiz. Sosyal deiimler kapsamnda

ideolojinin, ekonomik gelimeler kapsamnda da teknolojinin, buna bal olarak

sanayilemenin belirleyici olduunu biliyoruz. Ekonomik kararlar alanlar ve uygulayanlar

da siyasi kadrolar olduu iin toplumsal deiimin bileenlerinden birisi de siyaset

uygulamalardr diye dnmekteyiz. Ayrca, alma ilikilerinin gelimesi iin gerekli

olan demokrasi ortam da siyasi kadrolar tarafndan gerekletirilmektedir.

1 Hsn Erkan, Ekonomi Sosyolojisi. Tmyle Yenilenmi 5. Bask, Bar Yaynlar, zmir 2004, s.

27.2 Niyazi Karasar, Bilimsel Aratrma Yntemi. 14. Bask, Nobel Yayn Datm, Ankara ubat 2005,

s. 63-64


23/410

2

Bunun yannda almamzda belirttiimiz gibi demografik deiimlerin de,

toplumsal deiimin belirleyicisi olduu iin toplumsal deiimin bileenlerinden birisi

olduunu syleyebiliriz. Bu durumda yukardaki baml ve bamsz deikenlerimizi

belirten ifadeyi; alma ilikileri=f (siyasal ve toplumsal deiimler, ekonomik deiimler,

demografik deiimler) eklinde tarif edebiliriz diye dnyoruz. Bu balamda

almamz dnemler itibariyle bu bileenlerden oluturmu bulunmaktayz.

almamzda da belirttiimiz gibi bu bileenler birbirlerinden etkilenmektedirler.

Baml deikenimiz olan alma ilikileri kapsamnda ilgili dnemlerde;

iilerin saysal varln, ii cretlerini, rgtlenmeyi, ii hareketlerini ve hukuki

dzenlemeleri inceledik.

kinci blm ekonomik ve sosyal hayatta Bat etkisinin grlmeye balad ve

bu balamda alma ilikilerinin domaya balad 1839 Tanzimat Fermannn ilan ile

balattk. Bu dneme ait alt dnemi 1876 Birinci Merutiyetin ilann da iine alarak 1908

kinci Merutiyetin ilan ile sonlandrdk. 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balar

youn ii hareketlerine sahne olduu iin alma ilikileri asndan olduka nemli bir

sretir diyebiliriz. kinci Blmn 1908 ikinci Merutiyetin ilan ile balayan ikinci alt

dnemini ve kinci Blm Trkiye Byk Millet Meclisinin kuruluu ile sona erdirdik.

almamzn nc Blmn T.B.M.M.nin kuruluundan balatp 1960

Askeri Darbesi ile sonulandrdk. Bu sre ierisinde Cumhuriyetin ilanna kadar bir gei

sreci yaanm olup, gerek siyasi deiimler, gerek ekonomik deiimler ve gerekse

alma ilikileri asndan, ksa olmasna ramen, olduka karakteristik zellikleri olan bu

dnemi ayr bir alt balk altnda incelemeyi uygun bulduk.

Cumhuriyetin ilanndan 1946 ylna kadar olan tek partili dnemi de bir alt

balk altnda inceledik. Bu dnemin, siyaseten olduu kadar ekonomiye ve alma

ilikilerine de damgasn vurduunu dnyoruz. Bir taraftan Kemalist devrimlerle bir

deiim yaanrken dier taraftan devletin ekonomiye nclk ettii, eitli iletmeler

kurduu, polisiye tedbirler ve yasal dzenlemeler nedeniyle snf bilinci olmasa da, bir ii

kitlesinin olumaya balad bu dnemin, toplumsal deime balamnda sosyo-ekonomik

deiimlerin balad bir dnem olduunu dnmekteyiz.

1946-1960 alt dnemi, siyasette (ok partili dneme geilmesi) ve ekonomide

yeni almlarn yaand, kyden kente youn g hareketlerinin meydana geldii,


24/410

3

alma ilikileri ile ilgili eitli yasal dzenlemeler yapld, buna paralel olarak alma

ilikilerinin younluk kazand, bu balamda yaygn olarak ii rgtlenmelerinin

gerekletii bir dnem olarak Cumhuriyet tarihimizin nemli bir kesiti durumundadr. Bu

dnem iin toplumsal deime balamnda sosyo-ekonomik deiimler olduka youndur

diyebiliriz. nc Blm 1960 Askeri Darbesiyle sonlandrdk.

Drdnc Blm, 1960-1980 ve 1980den gnmze kadar olan dnemi ieren

alt dnemlerden olumaktadr. 1960-1980 alt dnemi, ekonomide planl kalknmann

uygulanmaya baland, yeni Anayasann getirdii zgrlk ortam iinde alma

ilikileri ile ilgili yasal dzenlemelerin yapld, toplu szleme ve grev hakknn kabul

edildii bir dnemdir. Gene bu dnemde, varlan zgrlk ortam sonucu ve ii

hareketlerinin siyaseten de zemin kazanmasyla (Trkiye i Partisi-TPin kuruluu)

iilerde snf bilinci olumaya balamtr diyebiliriz.

1960larn sonlarna doru balayan toplumsal hareketlilik (gerek renci olaylar

gerekse ii hareketleri) ve 1970den sonraki yllarda ekonominin raydan kmas lkeyi

neredeyse i sava ortamna srklemi ve 1980deki Askeri Mdahaleyle bu gidie dur

denilmitir.

1980deki Askeri Mdahale sonras 1960dan sonra gelen zgrlk ortam nemli

lde snrland. 1982 Anayasas ile bu snrlamalar hayata geirildi. alma ilikileri

alannda yaplan yasal dzenlemeler de alma ilikilerindeki snrlamalar hayata geirdi

(2821 Sayl Sendikalar Kanunu ve 2822 Sayl Toplu Szlemesi Grev ve Lokavt

Kanunu).

Dolaysyla alma ilikilerinde 1980den sonra bir krlma yaand diyebiliriz.

Bunun yannda ekonomide uygulanan neo-liberal politikalar sonucu devletin ekonomiden

ekilmesi, d ticaretin serbestletirilmesi, kresellemenin getirdii acmasz rekabet

ortam, devletin tarma desteinin azalmas sonucu bu krlma daha da derinleti diye

dnyoruz.

Kreselleme ile oluan acmasz rekabet ortamnda retim maliyetlerinin

drlmesinin tek yolu olarak ii cretlerinin drlmesinin ngrlmesi,

zelletirmeler nedeniyle iten atlmalar, esnek igc piyasas uygulamalar,

sendikaszlatrma uygulamalar, devletin tarma desteinin giderek azalmas nedeniyle

kynde isiz kalan kylnn kentlere g etmesi ve kentlerde bir isizler ordusunun


25/410

4

meydana gelmesi ve bu isizler ordusunun enformal sektr oluturmas, ekonomik krizler

nedeniyle kapanan iyerleri; tabii ki btn bunlara paralel olarak sendikal ii saysnn

azalmas 1980 sonrasnda alma ilikilerinde yaanan olumsuz gelimeler olarak

belirtilebilir. Bu nedenlerle 1980 yln alma ilikileri asndan bir dnm noktas

olarak kabul edebiliriz diye dnyoruz.


26/410

5

B R N C B L M

TOPLUMSAL DEM ANALZ

1.1. TOPLUMSAL DEME

1.1.1. Tanm ve Kapsam

nsanlar, toplu olarak bir arada yaarlar ve yaamlarnn bir dzeni vardr.

nsanlara ve oluturduklar yaam dzenlerine toplum diyoruz. Toplumun ne olduu

deil, ne tr temel zellikleri tad nemlidir. Bunlarn bir tanesi toplumun yerletii,

yani igal ettii arazidir. Bir dieri, igal ettikleri arazinin zerindeki nfus ve nfusun

zellikleridir. Devamla nfusun doay ileme tarz ve bunlardan doan insan ilikileri,

insan doa ilikileri iinde insanlarn doay deitirmede kulland aletler (teknoloji),

tm bunlarn oluturduu sosyal olarak yaratt deerler sistemi, inanlar, dnceleri

hepsi bir btndr. Bir yerde insanlar varsa, ayn anda bir yerleme dzeni, bir nfusu, bir

sosyal rgt, bir doay ileme tarz ve deerler ayn anda simultane olarak doar, birisi

varken dieri olmasn olmaz. Bu anlamda toplum bir btndr. Bir tarafta bu btnlk

varken, her ey birbirine bal ve birbirini etkilerken, toplumun saydmz temel

zelliklerinde meydana gelen deime, ayn zamanda dier zelliklerinin de zincirleme

deimesine neden olur. Yani doay ileme tarznz deiirse, nfusunuz deiir,

nfusunuz deiirse yerleme tarznz deiir, yerleme tarznz deiirse sosyal

rgtlenme ve bunlarla ilgili olarak deerler, inan sistemi deiir1.

Binlerce yl ncesinde nl filozof Heraklitos, Ayn nehirde iki kez

ykanamazsnz; nk her ey akar diyordu. Bir baka sznde de Deimeyen tek ey

deiimdir diyordu. Hibir toplum kendisini deiimin dnda tutamyor.

Toplumsal deime kavramn daha iyi anlayabilmek iin evrim, gelime,

ilerleme, adalama, yozlama ve yabanclama gibi kavramlar zerinde durmak gerekir.

rnein gelime, ekonomik anlamda byme, baarma, endstrileme, ilerleme,

kalknma ve zenginleme gibi pozitif anlamlar tamaktadr. Bununla birlikte izelgede de

grdmz gibi adalama, politik ierikli bir kavramdr. Daha ok bamszlama,

1 Mbeccel B. Kray, Toplumsal Yap Toplumsal Deime. Birinci Basm, Kardeler Matbaas, stanbul

Kasm 1999, s.312.


27/410

6

uluslama, uygarlama, laikleme, modernleme ve kentleme gibi anlamlar ima etmekte.

Yabanclama, kuralszlama, yalnzlama, saldrganlama, ka ve anlam yitimini ifade

etmektedir. Yozlama ise, zlme, materyalistleme, srleme ve ruhsuzlamay ifade

etmektedir. Yabanclamann tartmal bir kavram olmasna karn, yozlama olumsuzdur.

Baz sosyologlar, toplumsal deimeyi kltrel deimeden farkl olarak

kullanmaktadrlar. Onlara gre kltrel deime, daha ok normlarda, sembollerde ve

deerlerdeki deimeyi ifade etmektedir. Ancak toplumsal deime byk lde kltrel

deimeyi de kapsamaktadr. Toplumsal deime, yerleik insan ilikileri ve davran

kalplarndaki farkllamadr2. Toplumsal deime, toplumun yapsndaki deimedir.

Toplumun yaps toplumsal kurumlarn belirledii toplumsal ilikilerden meydana

geldiine gre, deime, ilikilerin deimesidir. Btn bunlarn ardnda da toplumsal

bireylerin, yani aktrlerin davran deimeleri yatar3. Baka bir deyile toplumsal deime

temelinde teknolojik deimenin yatt insanlararas ilikilerin deimesidir4.

izelge 1: Deime Olgusuyla lgili Kavramlar, Sreler ve Deerlendirmeler

Gelime(Ekonomik)

adalama(Politik)

Deime(Sosyolojik)

Yabanclama(Psikolojik)

Yozlama(Teolojik)

BaarmaByme

GenilemeGlenmelerlemeKalknmaKazanmaZenginleme

BamszlamaBilinlenme

HalklamaKentlemeKurumsallamaKltrlemeLaiklemeModernlemezgrlemeUygarlama

Bar-savaTopluluk-toplum olma

Trdeleme-oullamaEndstrileme-kentlemeBtnleme-zlmeSnflama-katmanlamaDuraan-devingen olma

DinsizlemeKuralszlama

SaldrganlamaSnma:GemiedeolojilereGeleceeTariheYalnzlamaYitirme:DeerleriniGveniniSalnYaratcln

Yaam gcn

kmezlme

MaddelemeRuhsuzlamaMaddilemeSrlemeYklmaYoksullamaYnszleme

(Olumlu) (Tartmal) (Olgusal) (Tartmal) (Olumsuz)

Kaynak: Bozkurt, Bursa 2006, s.334.

2 Veysel Bozkurt, Deien Dnyada Sosyoloji. Ekin Kitabevi, Bursa 2006, s.331-332.3 Emre Kongar, Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. Remzi Kitabevi 10. Basm, stanbul

Mays 2004, s.56.4 Kongar, s.23.


28/410

7

Kltrde ve toplumsal kurumlarda zamanla dnm ifade eden toplumsal

deime srecinin Macionis ve Plummera gre drt temel karakteristlii vardr.

1. Boyutlar toplumdan topluma farkllasa da toplumsal deime her yerde olur:

Baz toplumlar hzl, bazlar ise yava deimektedir. rnein geleneksel toplumlarn

temel karakteristii, deiimin yaval olmasna karlk, gnmz toplumlarnda

deiim ok daha hzlanmtr. Yine ayn kltrn baz unsurlar yava deiirken,

dierleri ok daha hzl deimektedir. rnein tp alanndaki teknikler, onlarn nasl

kullanlmas gerektiine ilikin ahlaki standartlardan ok daha hzl deimektedir.

2. Toplumsal deime bazen planl; fakat ounlukla da planlanmam bir ekilde

olur: Endstriyel toplumlar, herhangi bir tr deimeyi aktif olarak destekler. rnein

ulatrma ve hayat kolaylatrmay amalayan otomobil, yaygn olarak toplumu derinden

etkilemitir.

3. Toplumsal deime uyumazlklar yaratr: Toplumsal deime hem olumlu,

hem de olumsuz sonular dourmaktadr. Kapitalistler, verimlilii ve krlar artrd iin,

endstri devrimini memnuniyetle karlamlardr. Buna karlk birok ii, ilerini

ellerinden alaca gerekesiyle bu ilerlemeye direnmilerdir. Yine bizde matbaa

konusunda benzer bir direni olmutur.4. Baz deimeler dierlerinden daha nemlidir. Baz toplumsal deimeler

sadece geici bir neme sahiptirler; buna karlk bazlarnn etkisi nesiller boyu devam

eder. rnein klk kyafette yaanan deimelerin geici olmasna karlk, teknolojik

gelimeler (r. TV, otomobil, internet), toplumsal deimeyi ok daha kkl bir biimde

etkilemitir5.

1.1.2. Toplumsal Deime Kuramlar

1.1.2.1. Byk Boy Kuramlar

Bu kuramlar Organizmac Modeller, Evrimci Modeller ve Diyalektik Modeller

olmak zere e ayrlmaktadr.

5 Bozkurt, s.332-333.


29/410

8

Organizmac Modeller: Byk boy kuramlarn ilk grubu Organizmac

Modellerdir. Bu kuramlar, uygarlk ya da kltrleri, canl organizmalar gibi doan,

byyen ve len varlklar eklinde ele aldklar iin organizmac olarak

nitelendirilmektedir. Byk boy organizmac modellerde be kiiyi ele alyoruz. Bunlar,

bn Haldun, Donilevsky, Spengler, Kroeber ve Toynbeedir. Bu be kii arasnda en byk

farkllk gsteren bn Haldundur. bn Haldun pek ok kavram herkesten nce ortaya

atmtr6. bn Haldun hari dier drt dnr toplumlardan daha byk olarak uygarlklar

ya da kltrel varlklar kabul etmilerdir.

Evrimci Modeller: Byk Boy Evrimci Modeller, insanln dorusal bir izgi

zerinde gelitii ana fikri etrafnda ekillenmilerdir. Bu modeller insanln gelimesi

izgisini izlemekle onun gelecekte alaca ekli de ortaya koymaya alrlar. Evrimci

yaklamn temsilcileri olarak yedi model ele alnmtr. Bunlar evrim fikri etrafnda

birlemekle beraber, aslnda birbirinden nemli lde ayrlan modellerdir.

rnein Childe, insan-doa ilikisini teknoloji yolu ile aklarken, Spencer,

evrimin daha ok biimi zerinde durur. Comte, insanlk tarihini, aamada incelerken

Weber, toplumsal yap ve kltrel yap ayrm yaparak karizmatik lider fikrini gelitirir.

Durkheim, nfus oalmasnn nemli etkilerini iblmnn gelimesi erevesinde

ortaya koyar. Gkalp, evrimci modelleri, Trklerin uluslamas iin kullanm nemli bir

Trk dnrdr. Getirdii model zellikle bugnk toplumumuzun biimlenmesinde son

derece nemli etkiler yapmtr.

l Devrim Komitesi Bildirisi, evrimci bir grn, yirminci yzyln ikinci

yarsnda ve belli bir toplumda (A.B.D.) nasl yansdnn en gzel rneklerinden biridir7.

Diyalektik Modeller: Diyalektik Modeller, evrimci modellerin zel bir eklidir.

Evrim srasnda ortaya kan her aamasnn kendisini ortadan kaldracak ve zddnyaratacak eleri de beraberinde getirdii fikrine dayanrlar.

Diyalektik anlay, tarihsel olarak, hareket ve deime anlamnda ortaya kmtr.

Diyalektik kavram birka kural erevesinde aklanabilir. Bu kurallar yle zetlenebilir:

1) Her ey her zaman deiir, 2) Deime srasnda, btn varlk ve eler ztlar da dahil

6 bni Haldun, Mukaddime I. (ev.) Zakir Kadiri Ugan, Maarif Basmevi, stanbul 1954, s.1-18.7 Kongar, s.88.


30/410

9

olmak zere birbirlerini etkiler, 3) Her ey kendi zddn beraberinde getirir ve kendi

zddn yaratr (yadsnmann yadsnmas), 4) Nicelik deimesi, belli bir aamadan sonra

nitelie dnr. Genellikle diyalektik kavramnn temelinde yatan deime Herakleitosa

baldr. Herakleitos gerekten de ztlarn birbirine dnt deime kavramnn

yaratclarndan saylr.

Daha sonra Platon, Aristo, Kant tarafndan farkl anlamlarda kullanlan diyalektik,

bir dnce tarz olarak Hegel tarafndan gelitirilmitir.

Diyalektik bundan sonra Marx ve Engels tarafndan izlenmitir. Diyalektik

yaklam ve zellikle diyalektiin yadsnmasnn yadsnmas (inkarn inkar) kanunu tez-

antitez-sentez zmlemesi eklinde tarihe uygulannca, Marxizmin diyalektie vurduu

damga ortaya kmtr.

Sorokinin de Marxn da modeli, mevcut toplumsal gerein, kendisinin zdd

olan ve kendisinin yerine geecek olan gerei hazrlad ilkesine dayanr8.

1.1.2.2. Orta Boy Kuramlar

Bu kuramlar Yapsal-Fonksiyonel Modeller ve atma Modelleri olmak zere

ikiye ayrlmaktadr. Toplumu, deimenin birimi olarak ele alan kuramlardr.

Yapsal-Fonksiyonel Modeller: Yapsal-fonksiyonel Modeller bir lde byk

boy kuramlara kar zamanmz sosyolojisinde gelien bir tepki olarak ortaya kan orta

boy kuramlarn ncln yapmaktadrlar. Orta boy kuramlarn sahipleri, bugnk

bilgimizle, btn insanl kapsayan deime modellerine ulaamayacamz inancn

gelitirmilerdir.

Bu yaklam ile orta boy kuramlar daha ok demografik ve ekolojik deimeler, i

gler, kentleme, alt kltrler ve sapan davranlar, toplumsal tabakalama, toplumsal

hareketlilik gibi konularda odaklamlardr.

Yapsal-fonksiyonel yaklama gre her yap, bir fonksiyon sahibi olduu iin

geliir. Yoksa yaplar var olduu iin belli fonksiyonlar ortaya kmaz. Yaplar

fonksiyonlar deil, fonksiyonlar yaplar yaratrlar. Yani insan az olduu iin konumaz,

8 Kongar, s.121-122.


31/410

10

konuma fonksiyonunu yerine getirmek iin az gelimitir. Bu gr, yapsal-fonksiyonel

modelin, yapsal farkllama fikrinin temelinde yatar.

Yapsal-fonksiyonel yaklamn temelinde yatan kavramlarn ikincisi btn

toplumsal yap ve birimlerin, toplumsal sistem iin fonksiyonel olduklardr. Bu yzden

her toplumsal birim, yapsal-fonksiyonel modele gre, toplumsal sistem iin vazgeilmez

niteliktedir.

Rol kavram yapsal-fonksiyonel modelin gelitii ve kullanld en nemli

kavramlardan biridir. Bu kavramn temellerini Linton atmtr.

Yapsal-fonksiyonel yaklamlar grubunda be dnr yer almaktadr. Bunlar

Linton, Parsons, Merton, Cancian ve Ogburndr9.

atma Modelleri: Toplumun ahenkli ve btnlemi bir varlk olduu

grnnn antitezi atma modelleridir. atma modellerine gre toplum, birbirleriyle

atan birimlerden ve elerden kuruludur. Toplumun deimesi bu elerin itici gcyle

meydana gelir.

atma, yapsal-fonksiyonel yaklama gre genellikle bir toplumsal hastalk gibi

grlr. Buna karlk, atma modelleri bunu, toplumun doal bir nitelii sayarlar.

atma modellerine gre, toplumun iindeki atma yalnzca kanlmaz olmaklakalmayp, ayn zamanda fonksiyoneldir. Yani toplumun amalarn yerine getirmesine,

ilerlemesine yardm eder.

Bu yaklamn dnrleri arasnda, Pareto, Dahrendorf yer almaktadr10.

1.1.2.3. Kk Boy Kuramlar

Bu kuramlar Grupsal Modeller ve Bireyci Modeller olmak zere ikiye

ayrlmaktadr. Bu kuramlar toplumsal deimeyi grupsal sreler ve psikolojik elere

balayan sosyal psikolojik ve psikolojik kuramlardr. Bunlara etkileimci modeller de

diyebiliriz.

Grupsal Modeller: Grup dzeyinde deime zerinde odaklaan kuramlar

genellikle gnmzde sosyal psikoloji tarafndan gelitirilmi modellerdir.

9 Kongar, s.153-154.10 Kongar, s.185-186.


32/410

11

Grup kavram, birbirleriyle temasta olan ve birbirlerinden etkilenen kiiler

topluluu olarak tanmlanabilir.

Sosyolojinin en ok kulland grup snflamalarndan biri, birincil grup ikincil

grup ayrmdr. Birincil grup yle tanmlanabilir: a) yeleri nisbeten sabit, b) yeler

arasndaki ilikiler duygusal nitelikte, c) belli amalara ynelmemi, d) yaygn ve kendi

hatrlar iin desteklenen ilikilere sahip, e) yelerin yzyze temasnn saland grup

birincil gruptur. Aile, arkada grubu gibi gruplar buna rnektir.

Buna karlk ikincil grup: a) yeleri deien, b) yeler arasndaki iliki belli

alanlar kapsayan, c) duygusal olmayan, d) ilikileri yazl kurallarla dzenlenen, e) belli

amalara ynelen grup olarak tanmlanr. Brokratik rgtler buna rnektir.

Grupsal modeller genellikle iki tip deime zerinde odaklarlar. Bunlarn

birincisi, grup yoluyla bireyde salanan deimedir. Grupsal modellerin zerinde durduu

deimenin ikincisi, tm grubun deimesidir. Aslnda bu iki deime birbirinden ok da

farkl deildir. nk kk bir grup iindeki tek tek bireylerin davranlarnn etkilenmesi

ile tm grubun davrannn deitirilmesi birbirini ok yakndan etkileyen iki sretir.

Bu gruptaki dnrler arasnda Moreno, Homans yer almaktadr11.

Bireyci Modeller: Toplumsal deimeyi en kk dzeye indirgeyen bumodellerin temel yaklam, toplumsal deimenin, bireyin temel kiilik niteliklerine bal

olarak ortaya kt eklindedir. Burada tek ynl bir etkiden ok, karlkl bir etki tepti,

yani etkileim vardr. Kiilik yaps toplumu, toplum da kiilik yapsn etkilemektedir.

Fakat bu etkileimin temelinde bireyin kiilik nitelikleri en nemli e olarak yatar.

Bu yaklamn dnrleri arasnda McClelland, Riesman, Zollschan, La Piere,

Hagen yer almaktadr12.

1.1.3. Toplumsal Deimenin Temel Dinamii, Teknoloji-deoloji Etkileimi

Toplumsal deime srecinin altnda, insanln tm birikimi yatar. Bu birikim

maddi kltr alannda teknoloji, manevi kltr alannda da ideolojidir.

11 George A. Lundberg, Clarence C. Shrag, Otto N. Larsen, Sasiology. (ev.) zer Ozankaya, Trk

Siyasi limler Dernei Yaynlar, No.19, Ankara 1970, Cilt I, s.75-81.12 Kongar, s.213-214.


33/410

12

Toplumsal deimeyi, insan-doa elikisinin belirledii teknoloji ile, insan-insan

elikisinin belirledii ideoloji arasndaki etkileim biimlendirir13.

En ksa tanmla teknoloji, uygulamal amalarn gerekletirilmesi iin

rgtlenmi bilgidir. Bu bilgi her trl ara, gere ve makineleri olduu kadar, bilgisayar

dilleri ve matematik teknikler gibi zihinsel eleri de kapsar.

nsanolu teknolojiyi, doa ile mcadelesinde, ona egemen olmak iin

gelitirmitir. Fakat gelien teknoloji sadece insan-doa eliki ve ilikilerini dzenlemekle

kalmamtr. nsanlarn birbirleri ile olan ilikilerini de etkilemi ve giderek insan-insan

elikilerine yol amtr. Gelien teknoloji sonunda, retim aralar ortaya km ve

insanlar bu aralara malik olup olmadklarna gre belli toplumsal nitelikler

kazanmlardr. Teknolojik gelime sonunda kazanlan bu nitelikler ise insanlarn

birbirleriyle olan iliki ve elikilerini ortaya karmtr.

Dier yandan ideoloji en ksa biimde, dnya ve toplum hakknda, birbiriyle

tutarl olan inan ve bilgi sistemi olarak tanmlanabilir. Bu ideoloji, bir dnrn

almalar ve fikirleri etrafnda sistematik olarak rgtlenen kat bir nitelikten, sadece

genel hayat grnn belirledii esnek bir nitelie kadar eitli zellikler tayabilir.

nsann gnlk davranlarndan, siyasal tercihlerine kadar pek ok eilimi, aslnda, sahip

olduu ideolojinin bir belirtisidir14.

1.1.3.1. deolojinin Kaynaklar

nsann iinde bulunduu dnya ve toplumla ilgili inan ve bilgileri, yani

ideolojisi alglad d dnyadan gelir. Bir baka deyile, insan evresinde grd,

duyduu olaylardan ve ilikilerden, iinde bulunduu dnya ve toplum hakknda ok genel

olarak iki tip ideoloji gelitirebilir: Mevcut durumu kabul eden ve devam ettirmek isteyen

ideolojiler ile mevcut durumu kabul etmeyen, dolaysyla deitirmek isteyen ideolojiler.Farkl ideolojilere sahip olmamzn nedeni vardr:

1. Sosyalizasyon (toplumsallatrma) Sreci. Olaylar nceleri, toplum iinde, bize

yorumlaryla birlikte verilir. Sonra yamz bydke bu yorumlar daha azalr fakat

13 Kongar, s.60.14 Kongar, s.343.


34/410

13

etkisini hibir zaman kaybetmezler. Ayn olaylar farkl yorumlarla renen ya da gren

insanlar, farkl ideolojiler gelitirmeye doru ilk admlar atm olurlar.

2. Bilgi ve Haber Snrllklar. Herkes, iinde bulunduu toplum ve dnya

hakknda tm bilgilere ayrntl olarak sahip deildir. nsanlar genellikle ancak baz

olaylar ve baz bilgileri renebilirler. Bir baka deyile herkesin dnyas, grd,

duyduu, okuduu olay ve bilgilerle snrldr. te farkl olay ve bilgileri renme, farkl

ideolojilere sahip olmann ikinci nedenidir.

nc olarak ayn dnya ve toplum iinde olan insanlar, ayn olaylardan farkl

biimlerde etkilenirler. Birinin kayb, bir bakasnn kazanc olabilir. deolojilerin

belirlenmesinde en nemli rol oynayan etken, bu nc etken, yani ayn olaylarn farkl

insanlar farkl biimlerde etkilemesidir. Bunun nedeni de mal ve hizmetlerin retimi

asndan deiik kurumlara sahip insanlarn birbirlerinden deiik ideolojilere sahip

olmalardr15.

1.1.3.2. Teknoloji-deoloji Etkileimi

Gelien teknoloji sonunda insanolu doa ile mcadele iin baz ara ve gereler

ortaya koymutur. Bu ara ve gerelere baz insanlar sahip olmu, bazlar sahip

olamamtr. Ayrca baz insanlar ynetici olmu, tekiler de ynetilen durumunagirmilerdir. Ara ve gerelerin, zellikle bunlardan retime ilikin olanlarn mlkiyeti ve

yneticilik, baz insanlar toplumun st katlarna yerletirmi, tekiler ise alttabakalar

meydana getirmitir. Teknoloji bylece snflarn ortaya klarna yol amtr.

Fakat teknolojinin rol burada da bitmez. Teknoloji dzeyi, bu snflarn

arasndaki ilikileri, bir baka deyile ideolojileri de etkiler. Tarm teknolojisinin yaratt

snflar ve ideolojiler, endstri devriminden sonraki teknoloji dneminde deimi ve farkl

nitelikler kazanmlardr.

Bu aamada teknoloji-ideoloji ilikisi bir etki-tepki, ya da baka bir deyile,

etkileim nitelii kazanmaktadr. Yani teknoloji ideolojiyi etkilerken, ideoloji de dnerek

teknolojiyi etkilemeye balar. Bylece nceleri teknolojinin byk bir arlkla belirledii

toplumsal yap, belli gelime aamalarndan sonra, teknoloji-ideoloji etkileimi sonunda

belirlenmeye balar. Gnmzde, hemen hemen ayn teknolojiyi kullanan toplumlarn

15 Kongar, s.343-344.


35/410

14

hepsinin ayn toplumsal-ekonomik ve siyasal yapya sahip olmamalarnn nedeni ite bu

benzer teknoloji ile etkileimde bulunan ideoloji farkllklarnda yatar.

deoloji Teknolojiyi Nasl Etkiler?

deolojinin teknolojiyi etkilemesi iki biimde olabilir. Birinci biim bir

teknolojinin uygulanmas iin gerekli olan n koullarn ideoloji yoluyla yaratlmasdr. Bu

durum genellikle, yeni teknoloji yaratmak yerine, baka yerlerde yaratlm teknolojileri

ithal etmek zorunda olan toplumlarda grlr. Her teknoloji belli toplumsal ve ekonomik

birikimler sonunda ortaya kar. Bu birikimler sonucu gelien teknoloji, uygulanmas

srasnda belli toplumsal ve bireysel davran biimleri gerektirir. te bu gerekler o

teknolojinin uygulanmas iin zorunlu olan ideolojinin paralardr. Gerekli ideolojik

hazrlk olmadan belli bir teknolojinin bir topluma ithali son derece zor olur. nk

toplumsal yap fonksiyonel bir btndr. thal edilen bir teknolojinin gerekli deiiklikleri

yapmas ok zaman alaca gibi, ideolojik eler, byle bir teknolojinin ithalini ve

uygulanmasn olanaksz hale getirebilir.

kinci biim, bir teknolojinin yaratt toplum yapsna olumsuz bir tepki olarak

gelien ideolojilerde grlr. Her toplumda, o toplumun yapsnn devamnda ve

deitirilmesine ynelen iki ayr ideoloji geliir. Bu ideolojiler de kendi gruplar iinde

farkllamalar gsterirler. Olumsuz gruptakilerin bir ksm mevcut yapy tm deitirmek

isterken, baka bir ksm da bu yapnn sadece baz ynlerine kar olabilirler. Ayrca her

ideoloji mevcut yap ile etkileim iinde baka baka zmlere yol aabilir. Bu konudaki

klasik rnek, kapitalist toplum, Marxist ideoloji etkileiminin baz yerlerde sosyalizm, baz

yerlerde ise neokapitalizm sonucuna ulam olmasdr.

te bu ikinci biimde, ideoloji mevcut teknolojinin yaratt toplumsal yap

aracl ile, nce biimlenir, daha sonra da gene toplumsal yap aracl ile, yani

toplumsal yapy eitli biim ve miktarlarda deitirerek, teknoloji zerinde etkili olur16.

1.1.4. Sosyal Deime; Sosyal Deimeyi Hazrlayan artlar ve Faktrler

Sosyal deime baskn olarak ekonomik, teknolojik, politik, demografik,

ideolojik, psikolojik faktrler gibi sosyal hayatn gereklerini arptan faktrler neticesi

16 Kongar, s.345-346.


36/410

15

oluur. Karl Marx sosyal deiimde merkezi dinamik rolde teknolojiyi iaret ederken Max

Weber dine ve deerler sistemine ncelik vermitir. Bu faktrlerin yan sra kentleme

brokratikleme, nfus art rasyonelleme de toplumsal deime srecini btn olarak

tanmlar.

Deimenin kaynaklar toplumun dndaki glerden ya da iten olabilir. Bu

durum; direkt ve iddet ieren sava eklinde olabildii gibi, indirekt olarak fikirlerin,

geleneklerin deimesini de ierebilir. Dier taraftan toplumda baz yenilikler yaptrmla

karlarken, bazlar cesaretlendirilir (Bilim ve teknoloji).

Hibir toplum tamamen statik deildir. Her toplumda potansiyel deiim tekil

eden gerilimler mevcuttur. Bu gerilimler rol uyumazlklar, deer sapmalar, menfaat

atmalar eklinde oluabilir. Bunlar kltrel ve sosyal yapda yer alrlar. Sosyal yapda

gerilimlerden meydana gelen bask eitli ekillerde (politik basklar, dini yaptrmlar gibi)

drene edilir. Fakat bu basklar telafi edilemediinde gelenekler yerlerini yeni deerlere ve

kurumlara brakr17. imdi sosyal deimeyi daha ayrntl olarak incelemeye

balayabiliriz.

Bir sosyal olay olan sosyal deimeye tesir eden faktrleri ylece

sralayabiliriz: i) Fiziksel evre, ii) faydac ve teknolojik yap, iii) kltr yaps.

i. Fiziksel evre: Fiziksel evre kapsamna insan faaliyetinin veya sosyal

faaliyetin dndaki btn deime faktrleri girer. Bu faktrleri doal ortam ve biyolojik

koullar olarak iki balk altnda inceleyebiliriz.

a) Doal Ortam

Topraklarn oraklamas, ormanlarn tahribi, madenlerin tkenmesi, ticaret

yollarnn deimesi; kltr tarzlarn ve btn sosyal kurumlar sistemini deitirir. Bugn

baz lkelerde topraklar modern usullerle ilenmekte ve onlar zerinde kontrol kurulmakta, bylece fiziki evrenin sosyal deimeye tesir edici gc azalmaktadr. Fakat ayn ey,

yeralt servetleri iin sylenemez. Demir, bakr, kmr, petrol gibi deerli ihtiya

maddeleri dnya zerinde gittike azalmaktadr. Bu cevherlerin azalmas ve tkenmesi

byk sosyal deimelere yol aacaktr.

17 Ely Chinoy, Society. Published in New York, Second Edition 1967, s.491-492.


37/410

16

klim, fiziki evre bilhassa yeralt servetlerinin tesiri bilinmekle beraber, insanlar

bilgi ve teknoloji sayesinde bu tabiiyeti ksmen azaltmlardr18.

b) Biyolojik artlar

Nfus hacmi, nfusun salk durumu ve nitelikleri, sosyal deimeler zerinde

byk rol oynar. Tarihte nfus deiiklikleri, sosyal deimeleri hazrlamtr. Nfus

hacmindeki bir dn, ileri sanayi lkelerini ekonomik ve siyasi bakmdan gerileteceini

belirtenler vardr. Ancak, ondokuzuncu asr ortasndaki kara lm srasnda Avrupada

grld gibi, bulac hastalklar yznden nfustaki ani azalmalar, hayatta kalan

insanlara daha geni bir yaama sahas ve imkanlar vermek suretiyle bir gelime

hareketine yol ayor.

Bilimin gelimesi sosyal yap ve kurumlarn kuvvetlenmesi; bulac hastalklarn

nnn alnmasna, ocuk lmlerinin olduka nlenmesine imkan salamtr. Doum

kontrolne ait snrlamalar nfus hacmna ve nfusun niteliklerine etki eder. Bylece

biyolojik artlar sosyal deimelere tesir ederken, sosyal yap ve kltrlerde meydana

gelen deimeler de nfus hacmini ayarlayc onun biyolojik niteliklerini tayin edici olur.

ii) Faydac ve Teknolojik Yap: Mekanikleme anda hayat tarz deimi,

dnce tarz dnya gr deimitir. Kadnlar evden fabrikaya gemi i hayatnaatlmtr. Kendilerine yeni bir sosyal ortam domu, sosyal statleri deimitir. Bu hal,

aile kurumunda, ailenin yapsnda byk dnmler yaratmtr. Eski meslek ve zenaatlar

tedricen silinmi ve daha yksek bir uzmanlama meydana gelmi; snf yap ve lleri

deimi, ehir hayatnn ky hayat zerindeki tesiri artmtr. Makinalamann tarm

ekonomisi zerindeki tesiri, emek tasarrufu salamak ve verimi arttrmak olmutur. Bunun

sosyal sonular, kyde isiz kalan nfusun ehirlere gmesi, orada i aramas olmutur.

lkelerin drt bir yann saran yollar, sosyal ve kltrel farklar azaltmtr. Modernsanayin hayati ihtiyalarnn (petrol, kmr, madenler) karlanmas meselesi devletler

aras ihtilaf ve savalara yol amtr.

Buhar makinasn icat edenler ve kullananlar bu icadn; adetleri, inanlar,

kurumlar, siyasi sistemleri sarsarak byk sosyal deimeleri hazrlayacan

dnmemilerdir. W. F. Ogburn, radyonun, sabah jimnastiinden, milletleraras kltr

18 Mehmet Erz, ktisat sosyolojisine Balang. 2. Bas, Faklteler Matbaas stanbul 1977, s.302.


38/410

17

yaynclna kadar 150ye yakn etkiye sahip olduundan bahseder. Televizyonun

yaygnlamas, geni kitlelerin duyu, dn, davran biimlerini ok byk lde

etkilemitir. Bugn Anadolunun en kenar kylerindeki ocuklar, byk kentlerdeki

yatlar ile ayn programlar seyretmekte, ayn mallar tketmek istemektedirler19.

Grlyor ki, teknik bulu ve ilerlemelerin sosyal alandaki yanklar byktr20.

iii) Kltr Yaps: Bir duyu, dn, davran biimi olan kltr, insann ayn

zamanda kendi evresini nasl dzenlemesi gerektiine dair deerlere sahiptir. nsanlar

nasl dnyorlarsa genelde yle davranrlar21. Kltr sosyal deimeye etki eden dier

bir faktrdr. Kltre teknolojiden daha az kymet atfetmek, sosyal deimenin analizinde

bizi hatal sonulara gtrebilir. nsan akl hem etki altnda kalr, hem etki eder. Ortamla

hayat, insanla sosyal miras arasnda son derece g karmak bir iliki vardr. nsann i

yaps, sanat ve teknii kadar, inanlar, arzular, korkular ve emelleri tarafndan kurulur.

Kltrn sosyal deime ile olan ilikisini, W. F. Ogburnn kltr a kavram

ile izaha alanlar vardr. Bu teoriye gre maddi kltrdeki deiimler, intibak edici

(adaptive) ad verilen maddi olmayan kltrde de deimeleri tahrik eder. Fakat maddi

olmayan kltrde gecikme olabilir.

Fabrika sistemi iyice ilerledikten sonradr ki iileri i kazalarndan, sanayihastalklarndan koruma tedbirleri alnm ve dier sosyal gvenlik mevzuat karlmtr.

Eski teknoloji, cari kltr iinde kaynam halde bulunabilir. rnein ilkel

cemiyetlerde, kltrle medeniyet birbirine baldr; ayrlmalarna imkan yoktur. Bu ahenk,

yabanc bir teknolojinin ithali ile tamamen yklr. Buna kltr etkisi, kltrn sosyal yap

zerindeki etkisi denir.

nanlarmz, kurumlarmz, deerlerimiz, sosyal ilikilerimiz arasnda sk bir ba

vardr. Onun iin sosyal ile kltrel i ie gemitir ve kltr deimeleri, bu nedenlesosyal deimeyi gerektirir. Kltr faktr, sadece teknolojik deimeye adm uydurmakla

kalmaz, fakat ona etki de eder. Snai etkiler; ihtiya maddeleri, lks mallar, konfor

salayan eya veya sava malzemesi retir. Bu durum kltrnn ayn zamanda tayin edici

19 Bozkurt, s.336.20 Erz, s.302-303.21 Bozkurt, s.335.


39/410

18

bir faktr olduunu gsterir. Yeni bir inan, yeni bir makine eski dzeni kartrr. Sanayi

devrimi, maden kyleri, sanayi kasabalar yaratt. nsanlar zerindeki etkisi, hastalk,

yorgunluk ve mitsizlikten baka bir ey deildi. Bu durum, merhametsiz, zalim, kr

gayesinden baka ideali olmayan ekonomik adam tipinin, btn icat ve keifleri elinde

tutmas, snai yatrmlar yapm olmasndan tr idi. Sonradan insani deerler kendisini

kabul ettirdi; sosyal mevzuat geliti, refah devleti dodu. Grlyor ki sosyal deimenin

dorudan doruya bir kayna olan kltr, faydaclk nizam (teknoloji) zerinde de dolayl

bir etkiye sahiptir.

Dinin de sosyal deiimdeki tesiri bilinen bir gerektir. Hindu toplumunda din,

sosyal sistemi, sosyal tabakalamay tayin eden, kuvvetli bir deikendir. Protestanln,

ekonomik faaliyetler zerindeki tesiri Max Webere gre ok olumludur. slamiyet ve

Museviliin de toplumun gelimesi konusunda tevik edici prensipleri vardr22.

1.1.5. Ekonomik Gelime

1.1.5.1. Ekonomik Gelime Tanm

Sosyal ve kltrel bakmdan geri kalma ve ilerlemenin llerini bulmak ok

gtr. nk bir kurum bir norm, bir kltr unsuru ile ilgili olarak ileri ve geri

eklinde verilecek bir karar, deer yarglarndan kolay kolay kurtulamaz. Buna karlk

ekonomi sahasnda birtakm objektif ltlere sahip olmak mmkndr. Bunlar fert bana

den milli gelir, fert bana elik retimi, fert bana enerji retimi gibi ltlerdir23.

leri, geri, gelimi ve gelimemi eklindeki ifadelerimiz, deer yargs

gerektirir. Ekonomik yaplarda, llebilen ve rakamlarla ifade edilebilen ekonomik

olaylara dayanarak bir gelimeden szetmek hatal bir davran deildir24.

Profesr Alfred Amonnun gelime ve byme hakkndaki grleri yledir:

Millet ekonomisi zamanla iki ynde deiiklik gsterir: bir taraftan gvdesiyle geniler

(nfus, i gc oalr, retim aralar artar). Dier taraftan, yap ve ats ile deiir.

Birincisi byme, ikincisi gelimedir. Byme ve gelimeyi, dier bir ksm

iktisatlar gibi, Schumpeter de farkl anlamlarda almtr. Gelime, ona nazaran ekonomik

22 Erz, s.306-307-308.23 C. Orhan Ttengil, Az Gelimenin Sosyolojisi. stanbul 1970, s.67-81.24 Erz, s.293.


40/410

19

akmn allm yolunu (yrngesini) terk edip daha yksek seviyede ikinci bir denge

yzeyine sramas demektir. bu sramann arkasndaki kuvvet ise, ekonomik hayatn

getirdii yenilikler (innovations) ile piyasann allm dzenini temelinden sarsan ve

kmldatan giriimcidir. Ekonomik gelime dz ve kesintisiz bir izgi stnde yryecek

yerde, ynl ve dalgal bir manzara gsterir. Gelime, bu manzarasyla ileri kapitalist

ekonomilerde bildiimiz konjonktr dalgalanmalarndan baka bir ey deildir.

Bymeye gelince, ekonomik gelimenin dalgal ve arzal seyrine karlk ar, yava ve

sindirici ilerlemelere Schumpeter byme adn vermitir. Ekonomik byme, kendi

szleriyle nfus, toprak, teknik seviye ve teknolojik bilgi gibi ekonomik hayatn temel

unsurlarnda devaml deimelerdir. Schumpeter daha sonraki incelemelerinde arzaszca

sindirebilme sz zerinde eskisi kadar durmayarak bymeyi ksaca n

turkiye de toplumsal degisimin calisma iliskileri uzerindeki etkileri the effects of social change...

Documents