tes is dergisi calisma hayatinda kadin dosyasi 2005

8/14/2019 Tes is Dergisi Calisma Hayatinda Kadin Dosyasi 2005

http://slidepdf.com/reader/full/tes-is-dergisi-calisma-hayatinda-kadin-dosyasi-2005 1/46

DOSYA

ÇALISMA HAYATINDAKADINLAR

Editör:Gökhan At›lganFoto¤raflar:KSSGM, ILO, Gökhan At›lgan

Y›ld›z Ecevit, Gülay Toksöz, Fatma Ülkü Selçuk, Ebru Moço,Yaar Seyman,Burçak Özo¤lu,Gamze Yücesan-Özdemir, Hülya Erkanl›,

Sibel Kalayc›o¤lu, Helga Rittersberger-T›l›ç, ule Özkuzuk›ran



32

DOSYA (sunu)

Kad›nlar›n çal›ma yaam›ndakiyer ine i l ikin ge l imeler intan›mlanmas› ve analiz edilmesi,hem politika yap›c›lar›n hem desosyal bilimcilerin temel ilgialanlar›ndan biri olageldi. Sony›llarda dünya üzerindeki her birülkede yaanan öznel dönüümlerv e d ü n y a e k o n o m i s i n d e k i

konjonktürel yap›sal de¤iimlerkad›nlar›n ekonomik aktivitelerinive istihdam içindeki yerleriniyak›ndan etkilemekle kalmad›, ayn›zamanda bu ilikiyi radikal birekilde de¤itirdi. Emek piyasalar›esnekleme temelinde yenidenyap›land›; klâsik mavi-yakal› vegüvenceli iler yerlerini giderekyar›-zamanl› ve güvencesiz ilereb›rakt›. Buna ba¤l› olarak kad›nlar,emek piyasas›na artan orandagirmeye balad›. Bu de¤iimin hemdünyada hem de Türkiye’de kad›nlaraç›s›ndan ne manaya geldi¤iniaç›klamaya çal›mak anlaml› birçabad›r. TES-‹ Dergisi’nin busay›s›n›n dosya konusunu “kad›neme¤i” olarak tayin ediinin bal›canedeni budur. Böyle bir dosyan›nDünya Emekçi Kad›nlar Gününedenk getir i lmesi ise ayr›caanlaml›d›r.

Yaanan sosyal ve ekonomikde¤iimlerin, kad›n istihdam›aç›s›ndan iki önemli sonucu oldu¤ugörülmektedir. Bunlardan ilki, yar›-zamanl› ilerin kad›n istihdam›n›nyar›dan fazlas›n› oluturdu¤u;özellikle Amerika ve Avrupa’da isebu ilerin neredeyse tamam›n›n

kad›nlar taraf›ndan yap›ld›¤›d›r.Örne¤in, Britanya’da yar›-zamanl›ilerin yüzde 85’ine yak›n bir k›sm›kad›nlar taraf›ndan yap›lmaktad›r.‹kinci olarak; iler giderek yar›zamanl› ya da k›sa süreli-geçici hâlegeldikçe; sa¤l›k, tatil, y›ll›k izin gibihaklar içilerden çekilip al›nd›kçakad›nlar›n bu tip ilerde çal›maya

balamas›nda kayda de¤er bir art›meydana gelmektedir. Kad›nlar›nemek piyasalar›yla ilikileriningeçici ve zay›f oldu¤u kabuledildi¤inden ötürü, yar›-zamanl›,geçici ve haklardan ar›nd›r›lm›iler giderek ‘kad›n ii’ olarakalg›lanmaya balamaktad›r.

Kad›n istihdam›n›n giderekartmas›, emek piyasalar›nda varolan ilerin yap›s›ndaki de¤iimleörtümektedir. Bu, özel alandakiilikilerde ve kad›nlar›n gelenekselrollerinde bir dönüümü deberaberinde getirmektedir. Bualanda ortaya ç›kan en önemlidönüümlerden biri, özel alandakigeleneksel kad›n ilerinin art›kp iyasadan sa t ›n a l ›nmayabalamas›d›r. Özellikle gelimiülkelerde, temizlik, yemek, çocuk veyal› bak›m› için giderek artan birtalep aç›¤a ç›kmaktad›r. Bu talebinpiyasadan kar›lanmas› için emekpiyasalar› düük ücretle çal›acakniteliksiz kad›n eme¤ine ihtiyaçduymaktad›r. Aile içinde ve ücretsizolarak yap›lagelen bu hizmetler,ticarîlemeye ve maddî bir kar›l›kbulmaya balamaktad›r. Gelgelelim,çocuk bak›m›, temizlik gibi iler

genellikle kad›nlar taraf›ndan yar›-zamanl› ve k›sa süreli olarakyap›ld›¤›ndan ucuz i kategorisindesay›lmakta ve ‘kad›n ii’ olarakde¤erlendirilmektedir. Bu, emekpiyasalar›n›n toplumsal cinsiyettemelli olarak ayr›mlamas›sonucunu yaratmaktad›r. Bunlar›n,gelimekte olan ülkelerde ortayaç›kard›¤› di¤er bir sonuç ise, özellikleev ilerinde çal›an göçmen kad›neme¤ine duyulan ih t iyac›nartmas›d›r. Gelimi ülkelerin büyükkentlerinde orta-s›n›f ailelere hizmeteden göçmen kad›n say›s›nda büyükbir art› gözlenmektedir.

Kad›n›n çal›ma yaam›nakat›l›m›, gelimi ülkelerde bu genele ¤ i l i m l e r t a r a f › n d a nbelirlenmektedir. Peki, Türkiye’dekad›nlar›n çal›ma yaam›ndakivarl›¤›na bakt›¤›m›zda nas›l birtablo ortaya ç›kmakta, bu tabloülkemizdeki ekonomik/sosyaldönüümler hakk›nda bize ne gibi

ipuçlar› vermektedir? Dergimizinbu say›s›nda bir araya getirdi¤imizyaz›larda vurguland›¤› gibi,kad›nlar, daha çok tar›msalalanlarda ai le içisi olarakç a l › m a k t a ; e r k e k l e r l ekar›lat›r›ld›klar›nda kentselalanlarda çal›ma yaam›nakat›l›mlar› s›n›rl› kalmakta;yapt›klar› iler daha çok düükücretli kad›n ii olarak alg›lananalanlarda olmakta ya da enformelemek olarak kar›m›za ç›kmaktad›r.

Kad›n istihdam›n›n süreç içindegösterdi¤i e¤ilim ve gelimeler ikitemel a landa aranmal›d› r.Bunlardan birincisi, Türkiye’ninyaad›¤› kentleme süreci; ikincisiise Türkiye’nin küresel ekonomiyeeklemleniinde öncü olan sektörlerinbaka ülkelerle sert rekabet içindeolan sektörler olmas›d›r.

Kentlemenin kad›n›n üretimsürecine kat›l›m› üzerinde yaratt›¤›en köklü dönüüm, kad›n›n istihdamiçindeki pay›n›n giderek düüyorolmas› ve kente göç eden kad›nlar›n

‘ev kad›n›’ olarak ehirlerde yaayanaktif olmayan nüfus kitlesi içindekaydedilmesidir. ‹statistiklerdegenellikle tar›msal üretimde çal›an



33

DOSYA (sunu)

ve ‘ücretsiz aile içisi’ olarak geçenkad›nlar, ehre göçle birlikte emekpiyasas›na girmeyip ev kad›n› olarakkalmaktad›rlar.

Kad›nlar›n i gücüne kat›l›m›ndazaman içinde ortaya ç›kan düüünen önemli nedeni, k›rdan kente göçolgusudur. K›rsal kesimde yo¤unolarak ücretsiz aile içisi olankad›nlar, kente geldiklerinde dahaçok ev kad›n› olarak kalmakta yada enformel ilerde çal›maktad›rlar.Kentlerde ise, kad›nlar›n i gücünekat›l›mlar›n›n düük art›largöstermesinin arkas›nda birbirineba¤l› iki sebep oldu¤u görülebilir.Bunlardan ilki, tar›msal alanlardakiüretimin mekanizasyonu ve göçsonucu tar›mla u¤raanlar›nsay›s›n›n toplam nüfus içindekioran›n›n azalmas› ve böylecekad›nlar›n i gücüne kat›l›moran›n›n dümeye balamas›d›r.

‹kinci neden ise, sanayi sektörününtar›mdan kopan fazla emek arz›n›kar›layacak istihdam f›rsat› vekapasi tesi yaratamamas›d›r.

Türkiye, OECD ülkeleri aras›ndakad›n eme¤inin i gücüne kat›l›moran› en düük ülkedir. Genel olarakkentli kad›n istihdam›n›n en yo¤unoldu¤u imalât sanayiinde çal›ankad›n oran›, Güney Kore, Meksika,Malezya ve Endonezya gibi ülkelerlek a r › l a t › r › l d › ¤ › n d a d ü ü kkalmaktad›r. ‹hracata yöneliküretimin artmas›na ve küreselpiyasalarla artan entegrasyonara¤men, kad›nlar›n sanayi i gücüiçindeki oran›nda paralel birdönüüm yaanmam› ve kad›nlar›nkat›l›m oran› düük düzeyinikorumutur. Türkiye’de kad›nlar›ne n d ü s t r i y e l i ç i l e r h â l i n edönüümleri çok s›n›rl›d›r; ama, bukad›nlar›n endüstriyel üretime hiç

kat›lmad›klar› anlam›na gelmez.Kad›nlar›n endüstriyel üretimekat›l›mlar› daha çok kay›t d›› vegörünmez kalmaktad›r.

Kad›nlar›n evden üretim yapmaolgusu Türkiye’de s›kça arat›r›lanbir konu hâline gelmitir. Yap›lanarat›rmalar bu alanda çal›ankad›nlar›n say›lar›n›, ne kadaroldu¤una ilikin genel bir bilgivermekten uzakt›r. Buna mukabil,ev-eksenli çal›ma olgusununyayg›nl›¤›na ilikin önemli ipuçlar›bulunmaktad›r. Ev-eksenli üretimeek olarak ev ilerinde çal›ankad›nlar, giderek kentli orta s›n›f profesyonel aileler taraf›ndan artanbir ekilde talep edilmektedir.

Enformalleme sürecinin ortayaç›kard›¤› bir di¤er olgu ise,taeronlamayla birlikte say›lar›artan küçük ölçekli iletmelerdekay›t d›› ve ücretsiz aile içisi olarak



34

DOSYA (sunu)

çal›an kad›nlard›r. Özellikle,konfeksiyon atölyeleri bu alandailginç örnekler sunmakta ve önemlibir i gücü talebi yaratmaktad›r.Konfeksiyon üretimi, maliyetleridüük tutmak için aile, akraba vekomuluk ilikilerini kullanarakucuz emek kullanman›n en baatörneklerini sunmaktad›r. Bu alandayap›lan iin fark edilmemesininnedeni , sadece bu tür ai leiletmelerindeki i bölümü veüretimin organizasyonundan de¤il,ayn› zamanda, kad›nlar›n ev ii veüc re t l i i a r a s ›nda ay r ›m

y a p m a m a l a r › n d a nkaynaklanmaktad›r.

Kay›t d››nda çal›an kad›nlar›npratiklerine ve say›lar›na ilikiny e t e r i n c e k e s i n r a k a m l a rbulunmamaktad›r. Bununla birlikte,kad›n eme¤inin önemli bir k›sm›n›nkay›t d›› iletmelerde ücretsiz yada çok düük ücretli içi olarakçal›t›¤› ve Türkiye’de kad›nistihdam›n›n temel dinami¤ininkay›t d›› çal›ma ve ev-eksenliüretim alanlar›nda ortaya ç›kt›¤›bir gerçektir.

*** Dosyam›z, Y›ld›z Ecevit il e

yapt›¤›m›z uzun söylei ile bal›yor.Ecevit, Türkiye’de kad›nlar›n igücüne kat›l›m›n›n son 20 y›ldaneredeyse yar› yar›ya dütü¤ünüsapt›yor ve bunun nedenleriniy›llar›n birikimiyle analiz ediyor.Ecevit’in çözüme ilikin söyledikleride ayr›ca dikkat çekiyor.

Gülay Toksöz, dünyada veTürkiye’de kad›n çal›anlar›nistihdama, sendikalara ve sendikalfaaliyetlere kat›l›m›ndaki genele¤ilimleri çözümledi¤i makalesinde,kad›n›n eme¤inin Türkiye’deki

durumuna hayl i geni b i rperspektiften bakmam›z› mümkünk›l›yor. Toksöz, makalesinde,sendikalardaki aktif kad›n üyelereuygu lad ›k l a r › b i r anke t insonuçlar›n› da de¤erlendiriyor.

Fatma Ülkü Selçuk , “yeni liberalpolitikalar›n içi örgütleriningücünün zay›flad›¤› ülkelerde, genelolarak içi ücretlerini düürürkenkad›n eme¤ini de iyiden iyiyes ö m ü r d ü ¤ ü ” t e z i n i , f a r k l ›boyutlar›yla iliyor.

Ebru Moço’un Mimar Sinan

Üniversitesi Sosyoloji Bölümündekabul edilen Gelenekselin Ev EksenliÜretimin Yeniden ekillenmesindeki

Rolü bal›kl› yüksek lisans tezi içingerçekletirdi¤i alan arat›rmas›nadayanan makalesi, birçok bak›mdanilginç ve de¤erli. Moço, yaz›s›nda,ev eksenli üretime iki aç›danbak›lmas› gerekti¤ini vurguluyor:Kad›n eme¤inin sömürüsü vekad›nlar›n kendi emekleriylekurduklar › i l iki üzr indekidönütürücü etkisi.

Türkiye’deki nadir, TÜRK-‹’teise tek kad›n profesyonel sendikac›olan Yaar Seyman ile yapt›¤›m›zsöylei, Türkiye’de kad›n sendikac›

olman›n, kad›n içi olman›nprat iklerine i l ikin y›l lar›ntan›kl›¤›ndan süzülmü birpanoramay› ortaya ç›kar›yor,

Burçak Özo¤lu , Ã”yoksullu¤unbar›naklar›” olarak tan›mlad›¤›varolarda, kad›nlar›n “daha yoksul”,“daha isiz”, “daha kurals›z çal›an”bir konumda oldu¤unu sapt›yor vebunun nedenlerini, nas›llar›n›soruturuyor.

B i r a l an a r a t › rmas ›n ›nsonuçlar›na dayanan baka birinceleme Gamze Yücesan-Özdemir ile

Hülya Erkanl› imzas› ta›yor. Yücesan-Özdemir ile Erkanl›, buyaz›lar›nda, Bolu’da çal›an beyazyakal› kad›n çal›anlar aras›nda“ça l ›ma yaam›nda kad ›ngerçeklikleri” üzerine yapt›klar›arat›rman›n sonuçlar›n› analiz edipbaz› önemli sonuçlar ç›kar›yorlar.

Yazarlar, çal›an kad›n gerçekli¤ininde¤erlendirilmesinde erkek çal›an›nbak››na da müracaat ederek özgünbir teebbüste bulunuyorlar.

Sibel Kalayc›o¤lu ile Helga Rittersberger-T›l›ç ’›n “‹ GücüPazar›nda Gündelikçi Kad›n Olmak”bal›kl› yaz›lar›, 5600’den fazla adrestarayarak 151 gündelikçi kad›naras›nda yapt›klar› arat›rmaya

dayal› çok ilginç ve önemlikitaplar›n›n bir özeti niteli¤inde.Kalayc›o¤lu ile Rittersberger-T›l›ç,bu yaz›lar›nda, evlerimize gelenGüllü, Hatice, Emine ya da Sultanhan›mlar›n ileri, kendileri ve“ a b l a ” l a r › h a k k › n d a k idüüncelerinden ç›kard›klar›sonuçlar› özetliyorlar.

15 kurulu TÜRK-‹ öncülü¤ündek u r d u k l a r › K a d › n E m e ¤ iPlâtformunu 8 Mart günü ilânettiler. Projeyi gelitiren uleÖzkuzuk›ran , Kad›n Eme¤i Plâtformudüüncesinin nas›l olutu¤unu,hedefte neler bulundu¤unu,hedeflere ulamak için neleryap›laca¤›n› ilk kez TES-‹ Dergisi’neanlatt›.

*** Dosyam›z›n kad›n çal›anlar›n

mücadelesi için oldu¤u gibi genelolarak emek hareketi için de yararl›olaca¤›n› düünüyoruz.

Yaz› ve görüleriyle destekleriniesirgemeyen bütün yazarlara ved o s y a n › n p l â n l a n m a s › n d a ,çerçevesinin olumas›nda çok eme¤igeçen Dr. Saniye Dedeo¤lu’nateekkür ediyoruz.



28

Kad›nlar›n EkonomiyeDüük Kat›l›m›:

Nedenler, Çözümler

DOSYA (söylei)

Genel olarak emek piyasas›na ilikin verileri de¤erlendirdi¤imizde,çal›an kad›nlara ilikin istatistiklere bakt›¤›m›zda nas›l bir tablo ile kar›la›yoruz? Bu verilerde göze çarpan ve kad›nlar›n çal›ma yaam›ndaki varl›¤›n›n temel özelliklerini çizen dönüümler,özellikle son 20-25 y›ll›k sürece bakt›¤›m›zda nelerdir?

u çok çarp›c› durum ile balamakist iyorum: Bugün Türkiye’dekad›nlar›n i gücüne kat›l›m› imdiyedek hiç olmad›k düzeyde düüktür.2004 senesinde kad›nlar›n i gücünekat›l›m oran› yüzde 23’tür. Bu oran1980’li y›llarda yüzde 40 ve 1990’l›y›llarda yüzde 30’lar civar›ndaseyrediyordu. Biz daha o y›llardakad›nlar›n kat›l›m›n›n bu denli düükolmas›n› bir sorun olarak görüyor vebir taraftan bu kat›l›m›n düüklü¤ününnedeninin sorgularken bir taraftan dakat›l›m› art›racak de¤imelerin nelerolmas› gerekti¤ini tart››yorduk. 2000’liy›llar›n ba›nda bu kat›l›m biraz dahageriledi ve yüzde 25.5 oldu. 2003y›l›nda yapt›¤›m bir çal›mada,kad›nlar›n i gücüne kat›l›m› ile ilgiliU e¤risinden bahsederek Türkiye’ninbu aç›dan art›k bu e¤rinin en altucunda olabilece¤ini düündü¤ümüyazd›m. Belki biliyorsunuzdur; tar›mekonomisinden uzaklaan ülkelerde

ECEV‹TProf. Dr., ODTÜ Sosyoloji Bölümü

YILDIZ ECEV‹T



28

DOSYA (söylei)

önce kad›nlar›n i gücüne kat›l›mlar›düer ve bu U e¤risinin dibine vurur,sonra yükselmeye balar. Birçok bakaülkede gözlendi¤i için, arat›rmac›lar

olarak bu örüntünün Türkiye’de degeçerli olabilece¤ini ve kat›l›m›n yüzde26’dan daha a l t düzey l e r edümeyece¤ini tahmin ediyorduk.Ekonomide yüksek bir büyüme h›z›ve kad›nlarda e¤itim seviyesininartmas›, kad›nlar›n i gücü piyasas›nakat›l›m›n› art›racakt›.

Ama düündü¤ümüz gibi olmad›.2000’lerin ortas›nday›z ve 2004istatistikleri kat›l›m›n hâlâ azalmayadevam etti¤ini gösteriyor. 2004 y›l›n›n

ilk çeyre¤inde kad›nlar›n i gücünekat›l›m›n›n yüzde 23 olmas›, bakadeyile, kad›nlar›n sadece dörtte birinini gücü piyasas›na kat›l›yor olmas›,incelenmesi gereken ve kayg› verenbir husustur. Kad›nlar›n, ekonomikhayattan kitlesel olarak çekilmekteolduklar›n›n aç›k bir iaretidir. Budüüün devam etmesi hâlinde, sadecekad›nlar için de¤il, genel anlamdaekonomi ve toplum için, büyükkay›plar söz konusu olacakt›r.

K a d › n l a r › n i g ü c ü n e

kat›l›mlar›ndaki dümeyi köylerden kentlere göç ile aç›klayabilir miyiz ?

Do¤ru; kad›nlar›n daha önce içinde

bulunduklar› tar›msal faailyetlerdençekiliyor olmalar› kat›l›mdakiazalman›n temel bir nedenidir.1950’lerde bu oran yüzde 70’lercivar›nda seyrediyordu. Tar›mdakide¤imeler ve kentlere yo¤un göçlerkad›nlar› ekonomik aktif i gücü içindeyer almaktan uzaklat›rd›. Asl›nda igücüne kat›l›m, sadece kad›nlarda de¤ilerkeklerde de düme e¤ilimi gösterdi.Erkekler, tar›msal istihdamdakiazalmay›, tar›msal olmayan faaliyetler

üstlenmek suretiyle büyük ölçüde telâfiedebildiler ama, kad›nlar ekonomikfaaliyetleri terketmek zorunda kald›lar.

Ancak kad›n i gücünün bu dereceaktif i gücü d››nda kalmas›n› sadecegöçle aç›klayamay›z. Kald› ki sony›llarda göç e¤ilimlerinde de biryavalama vard›r. Bunun için,kad›nlar›n emeklerini i gücüpiyasas›na sunabilmelerinin önündekiengellere a¤›rl›k veren bir analizyapmal›y›z.

Bu da iki yönlü bir bak› gerektirir.Birincisi, kad›nlar›n emeklerini neden

piyasaya sunamad›klar›na yönelik bak›ve bununla ilgili aç›klamalard›r. Buradakad›nlar›n beeri sermayelerininzay›fl›¤›ndan tutun da sosyodemografik

özelliklerinden kaynaklanan engellereve aile/hane eksenli sorunlara kadarbir dizi neden vard›r ve bunlargerçekten önemlidir.

Ama benim bu konudaki itiraz›mundan kaynaklan›yor: Son zamanlarakadar kad›nlar›n emek arz›na ilikinfaktörlere o kadar çok vurgu yap›ld›ki bu eme¤i kullanmaya haz›r birortam›n var olup olmad›¤› pek azhesaba kat›ld›. Sanki kad›nlar›çal›maya davet eden, onlar›n

emeklerini talep eden bir piyasa varm›da kad›nlar bu piyasaya dahilolmuyorlarm› gibi düünüldü.

Oysa, aile/hane merkezli etmenlerind››nda kad›nlar›n i gücünekat›l›mlar›ndaki zafiyeti oluturanbirçok etmen daha vard›r ve bunlardanen önemlisi, yeni i olanaklar›yaratmada çok pasif kalm› olanpiyasan›n kendisidir. Yani arzetmenlerinin rolünü az›msamamakkayd› ile, piyasan›n talep etmenleriüzerinde de durmak, kad›nlar›nekonomik yaama tam olarakkat›lmalar›n› önleyen mekanizmalar›daha iyi anlamam›z› sa¤layacakt›r.

Biraz daha açar m›s›n›z?

Memnuniyetle! Çünkü uzunzamand›r Türkiye’de kad›n i gücününkat›l›m›n›n kad›ndan balayarakaç›klanmas› beni son derece rahats›zediyor. Örne¤in, e¤itim sanki sihirlibir de¤nekmi de kad›n e¤itiminin,özellikle meslek e¤itiminin art›r›lmas›bu sorunu çözecekmi g ib idüünülüyor. Tabiî ki e¤itim önemli!Nitekim, ben kad›n eme¤i konusundayapt›¤›m bütün çal›malarda e¤itimdekiart››n kad›n›n i gücü piyasas›nakat›l›m› ile do¤ru orant›l› oldu¤unu vee¤itimin kad›nlar› piyasaya haz›rlayacakçok önemli bir etmen oldu¤unubel i r t iyorum. Ama unu daunutmayal›m ki; isizlik istatistiklerie¤itimli kad›nlar aras›ndaki yüksekoranl› isizli¤e iaret ediyor.

Dolay›s›yla, kad›n› piyasayah a z › r l a m a k , - k i b u n a a i l e



37

DOSYA (söylei)

sorumluluklar› ve çocuk bak›m› ileilgili yüklerinin hafifletilmesine yöneliktedbirler de dahil edilebilir- her zamanonun bu piyasada yer alabilmesinisa¤lam›yor. Piyasa taraf›ndan daistenmesi, ça¤r›lmas› gerek. ‹ gücüpiyasas›n› oluturan, hangi özelliklerde,ne kadar, ne süreyle bu piyasadakalaca¤›n› belirleyen ise ekonomininkendisi oldu¤una göre, irdelememizgereken alanlar›n ba›nda Türkiye’de1980’lerden itibaren uygulananekonomik politikalar›n olmas›gerekti¤ini düünüyorum. Siz de banazaten ilk sorunuzda son yirmi, yirmibe y›lla ilgili bir çözümleme yapmam›istemitiniz de¤il mi?

Evet, bu de¤erlendirmeyi yaparsan›z çok sevinirim.

Bak›n, kad›n i gücü kat›l›m› birazönce de de¤indi¤im gibi 1950’lerdenitibaren bir düme e¤ilimi gösteriyor. Ama 1980’lerin ba›nda yüzde 43civar›nda ve daha da önemlisikentlerde yaayan kad›nlar›n i gücünekat›l›m›nda yava ancak istikrarl› birbüyüme var. Ancak 1980’lerdenitibaren düü bal›yor. Dolay›s›yla

kad›nlar›n i gücüne kat›l›mlar› ileekonomideki genel dönüümler vee¤ilimler aras›nda mutlaka bir ilikikurmal›y›z. imdi biraz genelden,küresellemenin ve makro ekonomikde¤imelerin kad›nlar üzerineetkilerinden balayarak Türkiye’yegelece¤im; çünkü Türkiye’degözlediklerimiz bu de¤imelerle çokparalellik gösteriyor.

Her eyden önce, çok ayr›nt›yagirmeden, kapitalizmin içine girdi¤ikrizin, yap›sal uyum politikalar›n›n veyeniden yap›lanman›n konumuzaç›s›ndan önemli oldu¤unu söylemekistiyorum. Yeniden yap›lanma, en genelolarak, sermaye, ürün ve i gücüpiyasalar›nda gerçekleen bir süreçtir.Üret im örgüt ler inin yenideny a p › l a n m a s › v e ü r e t i m i ndesantralizasyonu, yeni teknolojilerinv e ö z e l l i k l e e n f o r m a s y o nteknolojilerinin kullan›lmas›, üretiminu l u s l a r a r a s › l a m a s › , t i c a r e tserbestli¤inin artmas›, sermayehareketlili¤inin h›zlanmas›, emekyo¤un faaliyetlerin gelimi ülkelerdenziyade gelimekte olan ülkelerdegerçeklemesi, üretimin esneklemesi,i gücü piyasalar›n›n enformellemesi,

yeni çal›ma biçimlerinin ortayaç›kmas› bu sürecin ana özellikleridir.

Dünyada bu yeniden yap›lanmasürecine paralel biçimde, hem onunolumas›n› sa¤layan, hem de ondanetkilenen yap›sal uyum politikalar›uygulamas›, u bal›klar alt›ndatoplayabilece¤im yönleriyle bakaülkeler gibi Türkiye’nin de geçmiyirmi senesini ekillendiren anabelirleyici oldu: ‹hracata yöneliksanayileme, ülke içi pazarlar›n dünyapazarlar› ile bütünlemesini sa¤layacakdüzenlemeler, kamu harcamalar›n›nk›s›lmas›, devletin küçülmesi, kamualanlar›ndan çekilmesi, bununla ilikiliolarak özelletirmeler, üretiminesneklemesi, piyasalar›n etkinilemesini engelleyen s›n›rlar›nkald›r›lmas›, yani kurals›zlama,rekabet edebilmek için emekm a l i y e t i n i n d ü ü r ü l m e s i ,örgüt lenmenin zay›f lat› lmas› .

1 9 8 0 ’ l e r d e n i t i b a r e n b upolitikalar›n etkileri gözlenmeyebaland›. Kad›n eme¤i aç›s›ndanbakarsak en olumlu gelimenindokuma ve haz›r giyim sektöründegerçekleti¤i söylenebilir. Ama burada‘olumlu’ kelimesini sadece sektörün



38

DOSYA (söylei)

istihdam yaratma özelli¤ine göndermeyaparak kulland›¤›m› bilmenizi isterim.Çünkü bu sektör, dünya pazar›ndarekabet etmek için içileri düük

ücretlerle çal›t›rd›; küçük atölyelerleve fason üretimi ye¤ledi. ‹çileri sosyalgüvenlikten mahrum b›rakt› veörgütlenmelerine izin vermedi.K›sacas›, biraz önce sözünü etti¤imesneklemenin özelliklerini ta›d›.

Ya di¤er sektörler ?

Kad›n i gücü aç›s›ndan sanayinindi¤er sektörlerinin, burada anmayade¤er düzeyde istihdam yaratt›¤›n›

söylemek zor. Baka dallardaki bir çoksanayici, dönemin yayg›n e¤ilimineuyarak elde ettikleri kârlarla yeniyat›r›mlar yapmak yerine paradan parakazanmay› tercih ettiler. Ayr›ca,toplumsal cinsiyet temelli ayr›madandolay›, kad›nlar da ihracat yapanbirtak›m sektörlerde zaten yoktular.Bu nedenle bir zamanlar kalk›nman›nmotoru olaca¤› düünülen sanayisektörü ne yaz›k ki ne istenilendüzeyde geliti ne de beklenen ölçekteistihdam yaratt›. Kad›nlar›n yo¤unolarak çal›t›klar› sanayi dallar›nda bileoranlar› çok az yükselebildi.

Bizim için burada dikkate de¤erolan, hizmet sektöründe y›llar itibariylekad›n i gücü kat›l›m›nda sanayisektöründe olandan daha fazla biryükselme olmas›d›r. Bu sektör,kentlerde kad›nlar›n yar›s›ndanfazlas›n› bar›nd›rmaktad›r. Hizmetlersektörünün böyle bir özelli¤i olmas›nakar›n kad›n istihdam›n›n sürekli artt›¤›söylenemez. Böyle bir art› 2000’lerinba›nda vard› ama, son istatistiklerhizmetler sektöründe de kad›nkat›l›m›n›n dütü¤ünü göstermesiaç›s›ndan dikkat çekicidir. Üstelik busektörde de sanayi sektörünüanlat›rken söyledi¤ime benzer ikoullar› sürüp gitmektedir. Düükücretler, sigortas›z çal›t›rma, uzunçal›ma saatleri ve i yerinde cinseltaciz gibi sorunlar hizmet sektöründekad›nlar›n en çok kar›lat›klar›sorunlar olmaya devam ediyor. Ve buik i sek tör de gene l o la rakde¤erlendirdigimizde hâlâ, çal›mayaistekli kad›nlara istihdam olanaklar›

yaratmada yetersiz.

K a d › n l a r › n i g ü c ü n e kat›l›mlar›nda azalma, eme¤in feminizasyonu tezi ile nas›l bir kar›tl›k ya da uyum gösteriyor? Son y›llarda kad›nlar›n evden üretime ya da enformel üretime artan kat›l›mlar› sizce bu feminizasyon sürecinin bir parças› m›d›r?

Eme¤in feminizasyonu bazen darbazen geni anlam› ile kullan›lmakta.Dar anlam›yla bu kavram bize hemkad›nlar›n ekonomik faaliyetlerindekiart›a iaret ediyor hem de geçmiteerkeklerin ço¤unlukta oldu¤u çal›maalanlar›na kad›nlar›n artan kat›l›m›n›anlat›yor. Bir iin ya da mesle¤infeminizasyonundan da onun daha fazlakad›nlar taraf›ndan yap›lmayabalanmas›n› anl›yoruz.

Bu aç›dan bakt›¤›m›zda Türkiye’deeme¤in topyekûn feminizasyonundanbahsetmek pek olanakl› de¤il. Çünkübu, kad›n eme¤inin tüm ücretli emekkullan›lan alanlarda yo¤unlam›olmas› demektir; ki yukar›dakiistatistikler bize hiç de bu yolda bir

dönüüm oldu¤unu göstermiyor. A n c a k , T ü r k i y e ’ d e e m e ¤ i nfeminizasyonu hiç yoktur, diye bir eyde söylenemez. 1980 sonras› dokuma

ve haz›r giyim sektöründe -ki bu sektörba›ndan beri zaten kad›n a¤›rl›kl› birsektördü- kad›n istihdam›n›n artt›¤›natan›k oluyoruz. Bir de hizmetlersektörünün baz› alt dallar›nda kad›nçal›an oran› art›yor. Ama bunu di¤ersektörlerde gözleyemiyoruz. Bunedenle sektör baz›nda kad›n eme¤ininfeminizasyonuna ‘evet’; ama genelolarak ‘hay›r’ cevaplar›n› verebiliriz.

Feminizasyonun geni anlaml›tan›m› üzerinde ise daha fazladurmal›y›z. Buna göre feminizasyonu,çal›ma koullar›n›n kötülemesi,ücretlerin dümesi ve sosyalgüvencenin azalmas› anlam›na geliyor;ki böyle bir tan›mdan hareketleT ü r k i y e ’ y e b a k t › ¤ › m › z d afeminizasyonun her yerde ama özellikleen fo rme l s ek tö rde a r t t › ¤ ›n ›söyleyebiliriz. D‹E istatistikleriTürkiye’de enformel sektördekad›nlar›n yüzdesinin erkeklerdenyüksek oldu¤unu gösteriyor. E¤ergerçekten böyle ise, enformel sektördebir feminizasyondan bahsedilebilir.Gerçekten böyle ise diyorum; çünkühem enformel sektörün tan›m›ndafarkl›l›klar var hem de D‹E’nin butan›m› nas›l yapt›¤› ve içine kimlerikoydu¤u önemli. Ayr›ca bu sektördeçal›anlara ulamak ve onlar›istatistikler içine katmak da çok zor.

E¤er enformel sektörde bir feminizasyondan bahsetmemiz mümkün ise son y›llarda giderek artan kad›nlar›n evden üretime ya daenformel üretime kat›lmalar›, sizce bu feminizasyon sürecinin bir parças›m›?

Kad›nlar› evde ücret kar›l›¤›çal›ma faaliyetlerindeki art›› sadecefeminizasyon kavram› ile aç›klamakyerine, enformelleme ile deilikilendirerek aç›klamay› daha uygunbuluyorum. Yeni liberal politikalar›ndayatt›¤› özelletirme, üretimsüreçlerinin parçalanmas› ve esneküretim, formel sektörde i bulamayançok say›da kad›n› enformel sektörde

Kad›nlar›nekonomiye

düük kat›l›m›n›nnedenlerini esas olarak

makro ekonomikpolitikalarla

ilikilendirmek veçözümleri de buradaaramak gerekiyor.

‹sizlik ve istihdam ileilgili her türlü kurumve kuruluun politika,

program vefaaliyetlerine toplumsalcinsiyet bak› aç›s›n›

dahil etmesi gerekti¤ineinan›yorum.



39

DOSYA (söylei)

kay›t d›› çal›maya zorlam›t›r. Formelsektörde yeni yat›r›mlar yap›lmad›kçabu sek törün sa¤ layabi lece¤iistihdamdan yararlanamayanlar

enformel ilere kayd›lar. Ayr›ca enformel sektör, formelsektörün aç›¤a ç›kard›¤› i gücünü debir sünger gibi emdi ve düük ücretleve güvencesiz çal›maya haz›r içilerekap›lar›n› açt›. Yeni liberal politikalartüm dünyada isizli¤i, yoksullu¤u vegelir da¤›l›m›ndaki adaletsizli¤iderinletiren politikalard›r. Türkiye’dede bu politikalar›n kad›n eme¤i üzerineyans›malar› çok belirgindir. Bupolitikalar hane gelirlerinin azalmas›na,isizlerin artmas›na ve yoksullamayaneden olurken, bu kapsamdakad›nlar›n durumunun iyileiyorolmas› düünülemez. Tersine hanelerinyoksullu¤undan en çok etkilenenkad›nlard›r.

1980 sonras› yaanan enflâsyon vebunun sonucu reel ücretlerdekigerileme ve yoksullama özellikle dargelirli aileleri alternatif gelir elde etmearay›lar›na yönlendirdi ve bu yönelienformel sektörün biraz dahagenilemesine neden oldu. Bugünkad›nlar bu sektöre eme¤ini sunanlar›nba›nda geliyor. Enformel sektörünbüyümesi ile evde oturan kad›nlararas›nda ‘eve i alma’ prati¤ininyayg›nlat›¤› gözleniyor.

Gelecekte Türkiye’de kad›n eme¤ine ilikin ne gibi dönüümler beklenebilir?

Tar›mda kad›n eme¤inden busöyleimizde hiç söz etmedik. Zatenemek analizlerinde bu kesim hepunutuluyor. Tar›msal üretimin bukadar ihmal edildi¤i bir ülkede, buüretimi yapan nüfusun ihmaledilmesine de a›rmamak gerek.Gelecek y›llarda ne kadar tar›msalüretim alan›m›z kalm› ise, kad›nlarbu alanlarda üretmeye devamedecekler. Y›llard›r oldu¤u gibi erkeklerköyleri terk ettikçe kalan ileriüstlenecekler. Ben tar›mda çal›ankad›nlar›n durumlar›n›n daha daolumsuz olmas›ndan korkuyorum.Hükûmetlerin tar›m ile ilgili ald›klar›kararlar son y›llarda öyle kötü ki,

mevcudu bile koruyamayaca¤›z. Tütünve f›nd›k üretimindeki olumsuzluklarbunun en somut örnekleri.

Tar›m d›› sektörlere gelince…Kentlerdeki piyasan›n kad›n eme¤inigelip geçici bir emek türü olarakgörmemesinin tek koulu, sanayi vehizmetler sektörlerinin büyümesi vekad›n eme¤ine olan gereksiniminartmas›d›r. Bu bize kad›nlar›n tamzamanl› ilerde sigortal› olarakçal›abilmelerini sa¤layacakt›r. Ücretlerne kadar düük olursa olsun formelsektör kapsam›ndaki ilerde birsüreklilik vard›r. Nereden bakarsakbakal›m formel sektördeki ilerenformel ilerle k›yasland›¤›nda dahaavantajl›d›r. Ama önce de de¤indi¤im

gibi, Türkiye’de son 20 senedir formelsektör kapsam›na giren sanayi vehizmet dallar›ndaki i yerleri kad›n veçocuk eme¤ini bünyelerine almadançal›t›rmay› tercih ediyorlar. Özelliklesanayi, uluslar aras› rekabet kar›s›ndaancak böyle ayakta kalabilece¤ini iddiaederek kendisi için kay›t d›› çal›anbir yedek orduyu elinde bulunduruyor.T ü r k i y e e k o n o m i s i d ü n y aekonomisinin kurallar›na uymakzorunda kald›¤› sürece bu istihdamö r ü n t ü s ü n ü n k o l a y k o l a yde¤iemeyece¤ini düünüyorum. Bunedenle belki kay›t d›› sektörüekonominin asal bir parças› olarakkabul edip, bu sektörde emek lehinene gibi düzenlemeler yapmak gerekir,



40

DOSYA (söylei)

diye düünmek ve bu yönde politikalariçin çal›mak gerekecek.

Bu anlatt›¤›n›z koullarda baka

neler yap›labilir? Asl›na bakarsan›z, kad›n eme¤i için

bu koullarda bile yap›labilecek bireyler var. Örne¤in kad›nlar›n igücüne kat›l›m›n› art›r›c› ve isizli¤iniönleyici pol i t ikalar üzerindeçal››labilir. Kad›nlar›n ve erkeklerinbelli ekonomik sektörlerde vemes lek le rde y›¤› lmalar ›ndankaynaklanan dengesizlik azalt›lmayaçal››labilir ve kad›nlar›n i gücüpiyasas›na daha çok kat›lmalar› tevikedilebilir. Hâlen istihdam edilen kad›nve erkeklerin oranlar›nda ciddî bireitsizlik var. Bu eitsizli¤i ortadankald›rabilmek için belli düzenlemeleryap›labilir. Kad›nlar›n örgün ve yayg›ne¤itim kurumlar›ndan eit düzeydeyararlanabilmelerini sa¤lamak,kad›nlar› geleneksel erkek alanlar›ndaçal›maktan al›koyan engelleriazaltmak, üst sorumluluk düzeylerindekad›nlar›n daha çok yer almas›n› teviketmek, kamu ve özel sektör iyerlerinde toplumsal cinsiyet temelliayr›mc›l›¤› en aza indirmek hattaengellemek bunlardan baz›lar›d›r.

Kad›nlar› giriimcili¤e tevik etmek konusunda ne düünüyorsunuz?

1990’lar›n ba›nda ben de bir sürekad›n giriimcili¤ini tevik etmenin vekad›nlara mikro krediler sa¤laman›nonlar› isizlikten kurtaracak ve dahaönce herhangi bir ücretli iteçal›mam› olanlar› da çal›ma hayat›naal›t›racak çözümler oldu¤unudüünmütüm. Ancak böyledüünürken, isizli¤in k›smen geçicibir sorun oldu¤unu ve ekonomik krizatlat›lana kadar mikro kredilerinkad›nlar›n kurdu¤u küçük iletmeleriayakta tutabilece¤ini umuyordum. Ama aradan geçen 20 sene bununböyle olmad›¤›n› gösterdi. Yani,kad›nlar›n isizli¤i kronik bir sorunolarak varl›¤›n› sürdürmeye devam ettive hatta kad›nlar›n i gücüne kat›l›m›giderek dütü.

Asl›nda, mikro kredilere bel

ba¤lanamayaca¤› uluslar aras›kurulular taraf›ndan da kabul edilmidurumda. Örne¤in bir BirlemiMilletler kuruluu olan UNIFEM

k a d › n l a r › m i k r o k r e d i l e r l edesteklemenin tek ba›na yeterliolmad›¤›n› farketmi ve bu türprojelerini azaltm› durumda. Çünküher eyden önce mikro kredi deste¤iile say› olarak çok az kad›n›yoksulluktan kurtarabiliyor veyaisizli¤ine çare bulabiliyorsunuz.‹kincisi, bu kredilerle üretim veyahizmet sektöründe küçük bir ad›matan kad›nlar, ço¤u zaman kazand›klar›paralar› kontrol gücüne sahipolam›yorlar. Örne¤in kazançlar›n›biriktirip ilerini büyütmek yönündetav›r alam›yorlar. Kazan›lan paran›nne olaca¤› konusunda aile üyeleri debu paray› kazanan kad›n kadar sözhakk›na sahip olabiliyor. Hatta,Türkiye’de oldu¤u gibi kad›nlar›nkullan›m›na yönelik verilen kredilerinhanedeki erkekler taraf›ndan usulsüzbir biçimde harcand›¤› durumlar davar.

Yani mikro kredilerin fazla bir yarar›n›n olmad›¤›n› düünüyorsunuz.

Böyle de yorumlayabilirsiniz; amane düündü¤ümü biraz dahanetletireyim: Kad›nlar› giriimcili¤etevik etmenin yarar›na inan›yorumve Türkiye’de kad›n giriimcili¤ikonusunda ilk çal›an kiilerdenbiriyim. Kayna¤›nda hangi iticifaktörler yer al›rsa als›n, giriimcili¤ikad›nlar› güçlendiren bir süreç olarakg ö r ü y o r u m . K a d › n l a r a r a s ›giriimcili¤in yayg›nlamas›, hemkad›nlar›n kendi kazançlar›n›sa¤layarak bakalar›na ba¤›ml›l›klar›n›azalt›c›, hem de ücretli bir i bulamayankad›nlar›n bu yolla emek piyasas›nakat›lmalar›n› sa¤lay›c› bir gelimedir. Ancak Türkiye’de son senelerde yayg›nbir uygulama alan› bulmu ve dahaçok kad›nlar› ve onlar›n aileleriniyoksulluktan kurtarmak için bir çareolarak görülen mikro krediçal›malar›n›n biraz gelii güzelyap›ld›klar›n› düünüyorum. Buçal›malar›n çok dikkatli yürütülmesigerekti¤i kan›s›nday›m. Her eyden

önce, bu krediler, ad› üstünde, mikrokrediler oldu¤u için, kendinigiriimcili¤e haz›rlamam› bir veya birgrup kad›na bu kredilerin sa¤lanmas›

yeterli olmuyor. Kad›nlar› giriimcili¤etevik etmenin arac› sadece onlarakredi sa¤lamak de¤ildir. Kad›ngiriimcili¤i pek çok farkl› boyutu ilebir bütün olarak düünülmesi gereklibir meseledir.

Biz de bu çizgide düünsek o zaman çözümü nerede aramal›y›z?

K›saca söylemek gerekirse mikrove k›sa vadeli çözümlere çok belba¤lamay›p yeniden makro çözümleredo¤ru gitmek gerekiyor. Yani,kad›nlar›n ekonomiye düükkat›l›m›n›n nedenlerini esas olarakmakro ekonomik politikalarlailikilendirmek ve çözümleri de buradaaramak. Kad›nlar›n isizlik oranlar›her geçen gün daha yükseliyor. Banaöyle geliyor ki yak›n gelece¤imizin enönemli sorunlar›ndan biri bu olacak.‹sizli¤i engelleyecek her türlü makroekonomik politika, ayn› zamandakad›nlar›n da iine yarayacakt›r. Tabiî bu politikalar›n toplumsal cinsiyetduyarl›l›¤›na sahip olmalar› art› ile.Baka deyile isizlik ve istihdam ileilgili her türlü kurum ve kuruluunpolitika, program ve faaliyetlerinetoplumsal cinsiyet bak› aç›s›n› dahiletmesi gerekti¤ine inan›yorum.

Kad›n eme¤i konusundaki görülerinizi bizimle paylat›¤›n›z için teekkür ediyorum.

Ben de kad›n eme¤i konusunuönemsedi¤iniz ve derginizin bu say›s›n›kad›n eme¤ine ay›rd›¤›n›z için size veTES-‹’e teekkür ederim. Yar›n TÜRK-‹’te Kad›n Eme¤i Plâtformu’nuntoplant›s›na kat›laca¤›m. Bu Plâtform,yeni bir oluum. Hem çal›ankad›nlar›n sorunlar›n›n daha görünürhâle gelmesi aç›s›ndan hem deoluturulacak önerilerin politikalarayans›mas› aç›s›ndan bu çal›may› çokönemli buluyorum. Umar›m buPlâtforma sendikalardan geni birkat›l›m olur ve sizi de aram›zdagörürüz.



41

Dünyan›n çeitli ülkelerindekad›nlar›n sendikalara üyeli¤i vesendikal faaliyetlere kat›l›m› o ülkeninekonomik gelimilik düzeyine, sosyalve kültürel özelliklerine ve sendikalörgütlenmenin önündeki yasalk›s›tlamalar›n varl›¤›na ba¤l› olarakönemli de¤iiklikler göstermektedir.Buna ra¤men kad›nlar›n dünya çap›ndasendikal faaliyetlere kat›l›m›n›karakterize eden baz› genel e¤ilimlersaptamak mümkündür.

Dünya çap›ndaki e¤ilimlerin ilki,kad›nlar›n sendikalarda artanüyeli¤idir. Uluslararas› Hür ‹çiSendikalar› Konfederasyonu’na görekad›n üyelerin oran› özellikle kamuçal›anlar›n› ve beyaz yakal› içileriörgütleyen federasyonlarda yüksektir. Artan isizli¤e ve toplam istihdamdaimalât sanayinin azalan pay›na ba¤l›olarak 1980’lerden bu yanasendika la r ›n üye l ik oran la r ›dümektedir. Bu azalma k›smenkad›nlar›n hizmetler sektöründekiartan sendikalamas›yla telâfiedilmektedir. Ancak kiisel hizmetleralan›nda faaliyette bulunan küçükfirmalarda ve i yerlerinde çal›an çoksay›da kad›n hâlâ örgütsüzdür.

Di¤er bir gözlenebilir e¤ilim ise,kad›nlar›n artan üyelik oranlar›nakar›n sendikalara aktif kat›l›mlar›n›n,öze l l ik le sendika la r ›n kararorganlar›nda yer al›lar›n›n s›n›rl›olmas›d›r. Sendikalar›n belli bir gücesahip oldu¤u Avrupa Bir l i¤iülkelerinde, üye ülkeler aras›ndaki

Türkiye’de Kad›n ‹çiler ve Sendikal Örgütlenme

Doç. Dr., Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi

DOSYA (makale )

TOKSÖZGÜLAY



farklar bir yana b›rak›lacak olursa,kad›nlar toplam sendika üyelerininyakla›k yüzde 40’›n› oluturmaktad›r.Buna kar›l›k Avrupa Sendikalar

Konfederasyonu’nun (ETUC) üyesi 31sendika konfederasyonunun sadecedördünde kad›n delegelerin oran›kad›n üye oranlar›na uyumludur.Kad›nlar aç›s›ndan ube düzeyindeyönetici olmak göreli kolayd›r, amadaha yüksek düzeydeki kararorganlar›nda ve konfederasyondelegeleri aras›nda kesinlikle yetersiztemsil edilmektedirler.

Kad›nlar›n kat›l›m›n› art›rmayayönelik olumlu eylem programlar›n›n

ço¤u zaman s›n›rl› bir etkisi oldu¤unubelirtmekte yarar vard›r. ETUC’a üyehemen bütün konfederasyonlar genelkurullar›nda f›rsat eitli¤i programlar›n›kabul etmi olmalar›na kar›n sadecebirkaç› bu programlar›n uygulanmas›için ciddî çaba göstermektedir.Erkeklerin yönetici, kad›nlar›n ba¤›ml›çal›an konumunda oldu¤u gelenekselistihdam biçimleri sendikalarda daegemendir.

Dünya çap›nda kad›nlar›n sendikal

faaliyetlere düük kat›l›m›na yol açanesas etken, toplumda varolan cinsiyetedayal› i bölümüdür. Cinsiyete dayal›i bölümünün yaratt›¤› sorunlar› elealmadan önce, gelimekte olanülkelerde kad›nlar›n i gücüne vesendikalara kat›l›m›na engel yaratanekonomik etkenler ve istihdam yap›lar›öylece s›ralanabilir:

**Bu ülkelerin birço¤unda kad›nlarhâlâ a¤›rl›kla tar›mda ücretsiz aile içisiolarak istihdam edilmektedir. Ücretlii gücüne kat›l›mlar› s›n›rl›d›r. K›rdankente göç eden kad›nlar›n kentsel igücüne kat›lma olanaklar› erkekgöçmenlere göre daha azd›r.

** Ekonomik küresellemeyleba¤lant›l› artan esnekleme gelimekteolan ülkelerin üçte ikisinde kad›nlar›ni gücüne kat›l›m oranlar›n›nyükselmesine ve i gücü içindekad›nlar›n pay›n›n yükselmesine yolaçm› olsa da, kad›nlar›n i gücünekat›l›m oranlar› erkeklerinkindendüüktür. Bunun yan› s›ra kad›nis t ihdam›n›n dünya çap›ndabüyümesini h›zland›ran bal›ca etkeni gücü piyasas›n›n enformellemesi,

yani i güvenli¤i, düzenli ücret, yararlarve sosyal koruman›n olmad›¤›koullarda çal›mak zorundakalmakt›r. Enformel sektördesendikalama çok güç oldu¤undanartan kad›n i gücünün sendika üyesiolma ans› çok k›s›tl›d›r.

**Gelimi ülkelerde kad›nlar›nsendikalamas›nda ba› çeken hizmetsektörü, gelimekte olan ülkelerdeelverisiz koullar sergilemektedir;çünkü kad›nlar daha çok enformelsektörün de parças› olan küçük ve ortab o y i l e t m e l e r d e i s t i h d a medilmektedir. Örgütlenme çabalar›firma ölçe¤inden ötürü formel sektördebile genellikle baar›l› de¤ildir. Ayr›cabirçok gelimekte olan ülkede kad›nlarkamu hizmetlerinde çal›anlar›nyüksek bir oran›n› oluturmalar›nakar›n kamu çal›anlar›n›n örgütlenmehaklar› ço¤u kez k›s›tlamalarla kar›kar›yad›r.

Ekonomik yap›yla ve istihdamlailgili engellerin yan›nda cinsiyete dayal›i bölümü, yani kad›nlar›n ev ileri ileçocuk, hasta ve yal› bak›m›ndansorumlu tutulmalar› ülkeleringelimilik düzeyinden ba¤›ms›z olarakher yerde kad›nlar›n sendikalfaaliyetlere kat›l›m›n› olumsuzetkilemektedir.

**Ev içi sorumluluklar ço¤u zaman

kad›nlara i saatlerinden sonra sendikalfaaliyetlere ay›rmak için zamanb›rakmamaktad›r. Sendikaya zamanay›rabilen kad›nlar›n genellikle çocu¤u

yoktur (ya da en az›ndan küçükçocu¤u yoktur).**Geleneksel toplumsal cinsiyet

rolleri çerçevesinde kad›n›n yerininevi oldu¤u düünülmektedir. Aileüyelerinin sendikal çal›maya kar›olumsuz tavr› kad›nlar› etkileyebilirve ilgilerini azaltabilir. Do¤rudanengellerin bulunmad›¤› durumlardabile ev ilerini ve çocuk bak›m›n›paylamayan bir koca, kar›s›n›nsendikal çal›maya kat›lmas›n›

güçletirebilir.**Sendikalarda da egemen olanataerkil zihniyet kad›n içilerinsendikaya yabanc›lamas›na yolaçmaktad›r. Sendikal faaliyetlerinörgütlenmesinde kad›nlar›n ailesorumluluklar› ço¤u zaman göz ard›edilmektedir. Kad›nlara özgü sorunlarsendikalar›n pazarl›k gündemindeöncelik kazanmamakta, kazand›¤›zaman bile iverenlerle yap›lanpazarl›klarda kolayl›kla vazgeçilenkonular olabilmektedir. Bununsonucunda birçok kad›n kendigereksinimlerine yan›t vermeyen birö r g ü t e k a t › l m a y › g e r e k l igörmemektedir.

Kad›nlar›n sendikal faaliyetlerekat›l›mlar› önündeki engeller her nekadar esas itibariyle toplumsal cinsiyetrolleri ve aile sorumluluklar› taraf›ndanbelirlense de, sadece bu etkenlere at›ftabulunarak aç›klanamaz. Kad›nlar›n itecrübeleri ve meslekî rolleri desendikal faaliyetlere yönelik tutum vedavran›lar›n› etkilemektedir.Genellikle k›smî zamanl›, düükdüzeyli ilerde yüksek i de¤itirmeh›zlar›yla çal›an kad›nlar›n iteilerleme perspektifleri olmad›¤›ndançal›ma, yaamlar›nda merkezî bir roloynamamaktad›r. Bu durumun onlar›nsendikal faaliyetlere ilgileri üzerindeolumsuz etkisi vard›r.

Özellikle gelimi ülkelerdesendikalar› kad›nlar aç›s›ndan dahacazip k›lmak ve örgütsel yap›dakiengelleri ortadan kald›rmak için birçokgiriimde bulunulmutur. Kad›nlar›nüyeli¤ini art›rmak için kampanyalar

42

DOSYA (makale)

Enformel sektörünönemli bir bileenini

oluturan küçük ölçekli iyerleri özellikle

konfeksiyon sanayiindegeni ölçüde kad›n içi

çal›t›rmaktad›r.Kad›nlar›n imalâtsanayiindeki düük

istihdam düzeyleri veyayg›n biçimde enformelistihdam ilikileri içindeyer almalar› örgütlü bir

kad›n i gücününönündeki önemli

engellerdir.



yürütülmesi, kad›n sorunlar› için özelbirimlerin kurulmas›, kad›nlar›nkat›l›m›n› sa¤layacak faaliyetlerinörgütlenmesi, kad›nlar›n çal›mayaam›yla ba¤lant›l› sorunlar›n›nçözülmesi için çaba gösterilmesi, iyeri düzeyinde toplu i sözlemesiarac›l›¤›yla kad›nlar için olumlu eylemprogramlar›n›n uygulanmas› ,sendikalar›n karar organlar›ndakad›nlar›n temsilini art›rmak için kotakonulmas› ve sandalye ayr›lmas›ndanbu ba¤lamda söz edilebilir. Yine deICFTU’ya üye sendikalar aras›ndayap›lan bir arat›rma, anketi yan›tlayansendikalar›n yar›s›n›n kad›nlar içinherhangi bir politikalar› veya eylemprogramlar› olmad›¤›n› ortayakoymutur. Kâ¤›t üzerinde bu türprogramlar› olan baz› sendikalar isebunu uygulamamakta, eitli¤e yönelikvaatler ço¤u kez tumturakl› sözlerinötesine geçmemektedir.

Türkiye’de Kad›n ‹ GücüTürkiye’de kad›nlar›n i gücüne

düük kat›l›m oranlar›, elverisizistihdam yap›s› ve çal›ma yaam›nda

ve sendikalarda egemen olan ataerkilzihniyet kad›nlar›n sendikal kat›l›m›n›olumsuz etkilemektedir.

a) ‹stihdam Durumu Kad›nlar›n sendikalara kat›l›m›nda

öncelikle belirleyici olan i gücünekat›l›m oranlar›d›r. Türkiye’dekad›nlar›n ekonomik faaliyetleri çoks›n›rl›d›r. D‹E Hanehalk› ‹gücü Anketlerine göre 2000 y›l›ndakad›nlar›n yaln›zca yüzde 26’s› igücüne kat›lmakta ve bunlar›n daancak yar›s› çal›mas› kar›l›¤› bir gelirelde etmektedir. Kad›nlar›n i gücünekat›l›m oran› k›r ve kent aras›ndabüyük farkl›l›k göstermekte olup, k›rdayüzde 40 ve kentte yüzde 17’dir. Bunakar›l›k erkeklerin i gücüne kat›l›moran› Türkiye genelinde yüzde 73 olupkent ve k›r aras›ndaki fark küçüktür.

K›r ve kent aras›nda kad›nlar›n igücüne kat›l›m› itibariyle büyük fark›nnedeni daha önce tar›mda ücretsizaile içisi olarak istihdam edilenkad›nlar›n göçten sonra kentsel i gücüpiyasas›na çok s›n›rl› kat›lmalar›d›r.Bu kad›nlar›n büyük ço¤unlu¤u ev

kad›n› olurken bir k›sm› kay›tlarageçmeyen enformel sektör ilerindeçal›makta veya isiz kitlelerekat›lmaktad›r. Kad›nlar›n düük e¤itimdüzeyi ve ataerkil zihniyet de bu sürecekatk›da bulunmaktad›r. Çal›mayönündeki karar ço¤u zamankad›nlar›n kendi bireysel tercihlerinede¤il, erkeklerin iznine ve denetimineba¤l›d›r. Özellikle kente yeni göçedenler aras›nda evli kad›nlar›nçal›mas› ho kar›lanmamakta veailenin erkek üyeleri i aramaklayükümlü olmaktad›r. Erkeklerinkazanc› ye te rs iz o ldu¤undaevlenmemi k›zlar›n i aramas›na izinverilmektedir. Kentte geçirilen süreuzad›kça göçmenler kentsel yaamtarz›na uyum göstermekte vekad›nlar›n i gücüne kat›l›m›kar›s›ndaki olumsuz tutum giderekde¤imektedir. Bunun sonucundaikinci kuak göçmen kad›nlar›n ücretliçal›mas›na genelde raz› gelinmektedir.

2000’de Türkiye’de kad›n i gücü6 milyona yaklamakta ve toplam igücünün yakla›k dörtte birini (yüzde26) oluturmaktad›r. ‹stihdam edilen

43

DOSYA (makale)



kad›nlar›n yüzde 59’u tar›msalfaaliyetlerde, yüzde 14’ü sanayide veyüzde 27’si hizmetler sektöründedir.Tar›m sektörü önemi giderek azalsa

da kad›n istihdam›nda en büyük payasahiptir. Kad›nlar tar›mdan hizmetsektörüne kayarlarken, imalâtsanayinin toplam istihdam içindekipay› y›llar itibariyle neredeyse sabitkalmaktad›r.

Türkiye i gücü profili içindeözellikle kad›nlar aç›s›ndan ücret d››çal›man›n oran› çok yüksektir.Kad›nlar›n yüzde 51’i ücretsiz aileiçisi, yüzde 37’si ücretli ve yevmiyelive yüzde 13’ü kendi hesab›na ve

iverendir. Ücretsiz aile içileri esasitibariyle tar›m sektöründedir. Kentselalanda yayg›n olan ücretli çal›mad›rve kad›nlar›n yüzde 81’i ücretli veyevmiyelidir. Buna kar›l›k ücretliçal›ma erkekler aç›s›ndan en büyükkategoridir ancak erkeklerin yar›danbiraz fazlas› bu konumdad›r. Gelimiülkelerle k›yasland›¤›nda Türkiye’dekendi hesab›na çal›ma çok dahayayg›nd›r.

Son on y›ll›k dönemde kentselkad›n i gücü erkek i gücüne k›yaslagöreli h›zl› büyümü olsa da, 2000’de

bu say› sadece 2 324 000 kiidir.Kad›n i gücü say›s›n›n bu kadar düükkalmas›na yol açan çeitli iktisadî etmenler vard›r. Türkiye’de ihracata

dayal› büyüme modeli 1980’lerdebenimsenirken, IMF ve DünyaBankas›’n›n denetiminde uygulananyap›sal uyum program› kamukesiminin imalât sanayiindeki pay›n›en aza indirmi ancak özel sektörimalât sanayi yat›r›mlar› ayn› ölçüdeartmad›¤› için istihdamda beklenenart› sa¤lanmam›t›r. Bütün destekleyiciönlemlere ra¤men ihracat yönelimliyerli ve yabanc› yat›r›mlar düükdüzeyde kalm›t›r. ‹malât sanayi

istihdam›ndaki yava büyüme h›z› busektörde çal›an kad›nlar›n say›s›n›nçok k›s›tl› artmas› demektir. Son ony›ll›k dönemde bu art› oran› yüzde20 olup sektörde istihdam edilen kad›nsay›s› Ekim 1990’da 595 000’den2000’de 715 000’e ç›km›t›r. Ayn›dönemde imalât sanayiinde kad›nlar›ntoplam çal›anlar içindeki oran› hemenhiç artmadan yüzde 19-20’yle ayn›kalm›t›r.

Her ne kadar imalât sanayiindekiistihdam art›› göreli düük kalsa da,tekstil, konfeksiyon, demir ve çelik

gibi bal›ca ihracat dallar›na ait iyer le r inde i s t ihdam sürek l ibüyümütür. Enformel sektörünönemli bir bileenini oluturan küçük

ölçekli i yerleri özellikle konfeksiyonsanayiinde geni ölçüde kad›n içiçal›t›rmaktad›r. Bu i kolunda eveksenli çal›ma di¤er bir enformelistihdam biçimi olup birçok kad›n evdeçal›arak hanelerine gelir getirmek içinu¤ramaktad›r. Öte yandan hizmetsektöründe kiisel hizmetlerin sunumukentlerdeki e¤itimsiz ve vas›fs›zgöçmen kad›nlar için önemli biristihdam alan› olsa da bu alandakiça l ›ma he rhang i b i r ya sa l

düzenlemenin ve örgütlenme çabas›n›nbulunmamas› nedeniyle enformelistihdam›n tipik örne¤idir.

Kad›nlar›n imalât sanayiindekidüük istihdam düzeyleri ve yayg›nbiçimde enformel istihdam ilikileriiçinde yer almalar› örgütlü bir kad›ni gücünün önündeki önemliengellerdir.

b) ‹çi Sendikalar›nda Örgütlenme Türkiye’de kad›n i gücünün

örgütlenmesi bu elverisiz istihdamyap›s› üzerinde gerçeklemektedir. ‹çi

44

DOSYA (makale)



sendikalar› üye say›lar›n› yüksekgösterdikleri için üye say›lar›na ilikingüvenilir veriler yoktur; ancak baz›tahminlerde bulunmak mümkündür.

To p l u i s ö z l e m e l e r i n d e nyararlanabilen içi say›lar› gerçek üyesay›lar›n›n bir göstergesi olarakal›nd›¤›nda, bu say› 1990’lar›nsonunda yakla›k 970 bindir. ‹çisendikalar›ndaki kad›n üyelerin oran›yakla›k yüzde 10 o la rakhesaplanmaktad›r. Böylece kad›nüyelerin say›s› en fazla yüz binibulmaktad›r. 2000’lerin ba›ndakiekonomik krizle birlikte çok say›da iyerinin kapanmas› veya çal›an say›s›n›azaltmas›ndan ötürü bu say›n›ngünümüzde daha da dütü¤ünüsöylemek mümkündür. Sendika üyesikad›nlar imalât sanayiinde tekstil, g›dave elektronik i kollar›nda, hizmetlersektöründe ticaret, otel, lokanta vekonaklama ile büro, e¤itim ve malî kurumlar› kapsayan i kollar›ndayo¤unlamaktad›r.

Kad›nlar›n düük sendikalamaoranlar› sadece istihdam yap›s›n›n de¤ilayn› zamanda sendikalar›n kendis›n›rl›l›klar›n›n da bir sonucudur. ‹çisendikalar› geleneksel örgütlenmebiçimlerinin ötesine geçerek,genileyen enformel sektördeki içilereu l a a b i l e c e k s t r a t e j i l e rgelitirememektedir. Özelletirmesürecinde özellikle kamu kesimindegüçlü olan sendikalar iten ç›karmalarve içilere sendikadan ç›kmalar› içiniverenlerce uygulanan bask›politikalar› nedeniyle h›zla üyekaybetmekted i r. Hem kamusektöründe hem özel sektörde üretimsürecinin parçalara ayr›lmas› ve fasonüretim ilikilerinin kurulmas›, durumusendikalar aç›s›ndan a¤›rlat›rmaktad›r;çünkü fason i yapan küçük irketlerdesendikalamak neredeyse imkâns›zd›r.Türkiye tarihinde 1960’lardangünümüze ilk kez sendikalar bu kadargüç kayb›na u¤ram› ve üye say›lar›bir milyonun alt›na kadar dümütür.Bu koullarda sendikalar›n tutumusahip olduklar› mevzileri savunmayaindirgenmitir.

Bu e tmen le r in yan › s › r as e n d i k a l a r d a e g e m e n o l a nantidemokratik yap›lar sonucu üyelerin

talepleri sendika politikalar›nayans›mamaktad›r. Bu ba¤lamda kad›niçilerin durumu özellikle dramatiktir.Düük üyelik oranlar›n›n yan› s›rakad›n la r sendika la r ›n kararorganlar›nda çok yetersiz düzeydetemsil edilmektedir. TÜRK-‹ Kad›n‹çiler Bürosu’na göre Konfederasyonaüye 27 sendikan›n hiçbirinin merkezyönetim kurullar›nda kad›n üyeyoktur. ube düzeyinde sadece ikisendikan›n birer kad›n ube bakan›vard›r ve bunlardan birisi profesyoneldi¤eri amatör çal›maktad›r. ubedüzeyinde az say›da kad›n, yönetimkurulu üyesi veya i yeri temsilcisiolarak görev yapmaktad›r. Bu durumdi¤er iki konfederasyon olan D‹SK veHAK-‹’te farkl› de¤ildir. Kad›nlar›nyetersiz temsili, bir sorun olarakgörülmemekte ve gelimi ülkelerdeuygulanan olumlu eylem programlar›Türkiye’de sendikalar›n gündemindebulunmamaktad›r.

Ancak belirtmek gerekir ki 1990’l›y›llarda çeitli sendikalarda kad›nkomiteleri kurulmu, kad›n üyelerkongre ve e¤itim seminerlerinde biraraya gelme f›rsat› bulmutur. Bu

gelimede hem Türkiye’de 1980sonras› ivme kazanan kad›n hareketininhem de ICFTU ve ETUC gibi uluslararas› sendikal örgütlere üyeli¤in etkisi

olmutur. Sendikalar en az›ndangörünüte kendilerini uluslar aras›örgütlerin eitlik programlar›n› takipetmek zorunda hissetmitir. 1990’lardaortaya ç›kan bu gelimenin günümüzdekamu kesimi sendikac›l›¤›n›n giderekzay›flamas›yla bir duraklama sürecindeoldu¤unu belirtmekte yarar vard›r.Genelde sendikalar›n kad›n üyelereyönel ik e tk in l ik le r i 8 Mar tkutlamalar›n›n ötesine geçmemektedir.Sendikalar›n erkek yöneticilerininço¤unlu¤u kad›nlara yönelik eitlikprogramlar›n› sendikal demokrasininbir gere¤i olarak görmedikleri için butarz faaliyetler bir süreklilikta›mamaktad›r.

Henüz balang›ç aamas›nda olankad›nlara yönelik faaliyetler kad›nlar›nseslerini duyurmalar› için ilk giriimlerolarak de¤erlendirilmelidir. ‹yerlerinde kar›la›lan cinsiyete dayal›ayr›mc›l›k uygulamalar› böylesitoplant›larda dile gelmektedir. Ancaktart›malar ikâyet düzeyinin ötesinegeçememekte ve kad›nlar›n ç›karlar›n›yans›tan talepler olarak formüleedilmekten henüz uzak kalmaktad›r.

‹çi Sendikalar›ndaAktif Kad›nlara Dair Bilgiler1995 y›l›nda, TÜRK-‹ Kad›n ‹çiler

Bürosu, ‹stanbul’da üye sendikalar›naktif kad›n üyeleri için bir kurultaydüzenlemi, bu toplant›da 21 üyesendikan›n Türkiye’nin de¤iikyörelerinden gelen mensuplar›na biranket uygulanm›t›r.i Bu arat›rman›nsonuçlar› sendikalarda aktif kad›nlar›nözellikleri hakk›nda bilgi sunmakta,çal›ma yaam›nda ve sendikalardakar›la›lan güçlükleri sergilemekte vekad›nlar›n sendikac›l›¤› nas›lgördüklerini aç›¤a ç›karmaktad›r.

Kad›n sendikac›lar›n sosyo-demografik özellikleri öyleceözetlenebilir: ço¤unlu¤u kent kökenliolup e¤itim düzeyleri ve itekikonumlar› göreli yüksektir. Kad›nlar›nyüzde 76’s› lise ve üniversitemezunudur. Meslekî da¤›l›m itibariyleyüzde 28’i büro içisi, yüzde 29’u

45

DOSYA (makale)

Kad›nlar›n düüksendikalama oranlar›

sadece istihdamyap›s›n›n de¤il ayn›

zamanda sendikalar›nkendi s›n›rl›l›klar›n›n

da bir sonucudur.‹çi sendikalar›

geleneksel örgütlenmebiçimlerinin ötesinegeçerek, genileyenenformel sektördekiiçilere ulaabilecek

stratejilergelitirememektedir.



teknik eleman, yüzde 7’si alt düzeyyönetici olup, sadece yüzde 21’i düziçidir. Yüksek e¤itim düzeyi kad›nlar›ndaha nitelikli içi konumuna gelmesini

sa¤lamakta, özgüvenini art›rmakta veerkek içilerin kabulüne yolaçmaktad›r.

Görüülen kad›nlar›n yüzde 47’sibekâr, yüzde 43’ü evli, yüzde 10’u dulveya boanm›t›r. Evli ya da dul veyaboanm› kad›nlar›n ço¤unlu¤unun(yüzde 84) çocu¤u vard›r. Yüksekoranda evli ve çocuk sahibi olmakbak›m›ndan Türkiye’de sendikalardafaal kad›nlar gelimi ülkelerdeki faalkad›nlardan farkl›l›k göstermektedir.

Gelimi ülkelerde genellikle tek ba›nayaayan çocuksuz kad›nlar sendikalfaaliyetler için zaman ve enerjibulabilirken, Türkiye’de evli ve anneolan kad›nlar›n kat›l›m› yüksektir.

Bu olgunun bir nedeni, Türkiye’deevlilik oran›n›n yüksek olmas›d›r.Di¤eri boanm› veya dul kad›nlarayönelik tutum ve üzerlerindekitoplumsal denetim olup, kad›nlar›nerkek a¤›rl›kl› sosyal örgütlere girmekteçekingen davranmas›na yol açmaktad›r.

H a k l a r › n d a ç › k a b i l e c e kdedikodular› önlemek için bu türörgütlerden uzak durmay› tercihetmektedirler. Buna kar›l›k genç bekârkad›nlar›n özellikle üniversite mezunuolduklar› durumlarda kat›l›mlar› dahakolay kabul görmektedir. Sahipolduklar› diploma onlara sayg›nl›kkazand›rmaktad›r.

Arat›rmaya kat›lan kad›nlar içinçal›maya balamalar›n›n birinci nedeniekonomik zorunluluk (yüzde 71),ikinci nedeni ekonomik aç›danba¤›ms›z olma iste¤idir (yüzde 64).Di¤er nedenler toplumsal çevre vesayg›nl›k kazanma iste¤i (yüzde 41)çal›maktan holanmakt›r (yüzde 37).ii

Ekonomik zorunluluk d››ndakinedenler ba¤›ms›z birey hâline gelmeve ev kad›n›/anne kimli¤inin ötesinegeçen bir kimlik edinme iste¤ininifadesi olarak yorumlanabilir.Kad›nlar›n yüzde 79’u çal›t›klar› itenmemnun olduklar›n› söylerken,evlerine yeterli gelir girse bile iib›rakmayacak olanlar›n oran› yüzde71’dir.

Çal›may› b›rakmay› düünecek

kad›nlar›n oran› yüzde 10 olup, yüzde19 oran›ndaki kad›n “belki”demekted i r. ‹ i b › rakmay›düünenlerin daha az say›da elektrikli

ev aletine sahip oldu¤u ve günlük evilerine daha fazla zaman ay›rd›¤›görülmektedir. Kad›nlar›n üçte ikisigünlük ev ilerine iki veya daha fazlasaat zaman harcamakta, haftasonlar›nda be veya daha fazla saat evii yapanlar›n oran› yüzde 57’yibulmaktad›r.

Arat›rma kocalar›n ev ilerine çoks›n›rl› düzeyde kat›ld›¤›n› ortayakoymaktad›r. Ayn› durum çocukbak›m› için de geçerlidir. Sendikada

aktif kad›nlar›n kocalar›ndan ald›¤›destek son derece yetersizdir.Kad›nlar›n ço¤unlu¤u geleneksel

ev sorumluluklar›n› omuzlarkensendikal faaliyet için de zaman bulmayaçal›maktad›r. Böylece ancak becerikli,yetenekli ve kararl› kad›nlarsendikalarda aktif olabilmektedir. Budurum sendikalarda aktif kad›nsay›s›n›n azl›¤›n› da aç›klamaktad›r.Kad›nlar güçlü kiiliklere sahip olmal›ve günlük ev ilerinin, çal›ma

yaam›n›n ve sendikal faaliyetlerinsorumluluklar ›n› ayn› andaomuzlayabilmelidir.

Bir sendikac›dan beklenenmilitanl›k kad›nlar›n sosyalizasyonsürecinde içselletirdikleri annelik veev kad›nl›¤› rolleriyle çat›maktad›r. Ancak bu toplumsallama sürecindenfazla etkilenmemi kad›nlar bu “erkekalan›”na girmeyi baarmaktad›r.

Çal›ma Yaam›n›n

Temel Sorunlar›Çal›ma yaam›nda kar›la›lan temelsorunlar kad›nlar taraf›ndan öyles›ralanm›t›r: i güvencesinin olmamas›(yüzde 79), sendikas›zlat›rma (yüzde44), yetersiz ücret (yüzde 36), isizlik(yüzde 30), taeronlat›rma (yüzde24), özelletirme (yüzde 19), iyerlerinde kay›rma, rüvet ve kötüyönetim (yüzde 17), antidemokratikyasalar (yüzde 16), i yerlerindeiçilerin yönetime kat›lamamas› (yüzde

9). Arat›rman›n yap›ld›¤› dönemde igüvencesine yönelik yasal birdüzenleme olmad›¤› için bir ite çal›an

46

DOSYA (makale)

kad›nlar aç›s›ndan öncelikli sorunilerini kaybetme tehlikesine kar›korunmamalar›d›r. Sendikas›zlat›rmaise hem özelletirilen i yerlerinde hem

de kamu ve özel sektörde iin taeronfirmalara devredilmesi sürecindekar›la›lan en temel sorundur. Di¤ersorunlar da esas olarak yap›sal uyumprogramlar›yla ba¤lant›l› olarak ç›kansorunlard›r.

Kad›nlar çal›t›klar› i yerleriitibariyle kar›lat›klar› cinsiyete dayal›ayr›mc› uygulamalar› da dilegetirmilerdir. Bu uygulamalar ieal›rken, ite yükseltmede, itenç›karmada, meslek içi e¤itimolanaklar›ndan yararland›rmada,emekliye ay›rmada ve ücretödemelerinde gözlenmektedir. Birdi¤er temel sorun cinsel taciz olupkad›nlar›n yüzde 21’i i yerinde cinseltaciz oldu¤unu söylemitir. Tacizin enyayg›n biçimleri aç›k-saç›k küfürlükonumalar, espriler ve duvarlaraç›plak kad›n posterlerinin as›lmas›d›r.

Kad›nlar i yaam›n› kolaylat›racakönlemlerin neler oldu¤u sorusuna ilkolarak yeterli say›da kre ve çocukyuvas›n›n aç›lmas› (yüzde 45) eklindecevap vermilerdir.

Bunu s›ras›yla unlar izlemektedir:kad›n çal›anlar›n niteli¤ini yükseltecekmeslekî e¤itim programlar›n›nuygulanmas› (yüzde 36), kad›nlar›ns›rt›ndaki ev ii yükünün erkektaraf›ndan payla›larak azalt›lmas›(yüzde 32), haftal›k çal›ma süresinink›salt›lmas› (yüzde 30), kad›nlar veerkekler için ede¤er ie eit ücretödenmesi (yüzde 28), i güvencesininsa¤lanmas› (yüzde 23), kad›nlar içindaha çok say›da ücretli istihdamolana¤›n›n yarat›lmas› (yüzde 23).

Öte yandan kad›nlar yüzde 24oran›nda erkeklerin elerininçal›mas›na gerek kalmayacak kadarçok para kazanmas› iste¤ini de dilegetirmilerdir. Bu istek gelenekselcinsiyetçi rollerin sendikada aktif kad›nlar aras›nda da önemli bir orandabenimsendi¤ini göstermektedir. Büyükolas›l›kla bu kad›nlar daha öncekocalar› yeterli para kazand›¤›nda iib›rakmay› düünebilece¤ini söyleyenkad›nlard›r.

Sendikal Faaliyetlere Kat›l›m



47

i Bu arat›rma Türk-‹ Kad›n ‹çilerBürosunun o zamanki bakan› olan Seyhan

Erdo¤du ile birlikte yap›lm›t›r. Toplant›s›ras›nda sendikac› kad›nlar arat›rman›namac› hakk›nda bilgilendirilerek da¤›t›lananket formlar›n› doldurmalar› istenmitir.Da¤›t›lan 200 anket formundan 141 tanesitamamlanarak geri dönmütür. Anketiyan›tlayan kad›nlar›n 36’s› sendikayöneticisi, 60’› içi temsilcisi veya kad›nkomitesi üyesi ve 45’i sadece içidir.Anketler de¤erlendirildikten sonraarat›rmac›lar 14 sendika yöneticisi kad›nladerinlemesine mülakat yaparak onlar›ndeneyimlerini ö¤renmek ve konular› dahaayr›nt›l› yorumlamak f›rsat›n› bulmulard›r.Alan›nda ilk olan bu çal›ma temsili birörnekleme dayanmamakta, ancak örneklemsendikadaki aktif kad›nlar›n önemli birk›sm›n› kapsamaktad›r. Bu nedenlesonuçlar›n sendikac› kad›nlar hakk›ndasa¤lam bilgiler sundu¤u kabul edilebilir.Bu arat›rma 1998 y›l›nda yay›nlanm›t›r:Bkz. Toksöz, Gülay ve Erdo¤du Seyhan,“Sendikac› Kad›n Kimli¤i” Ankara:‹mgeYay›nlar›.

ii Bu ve di¤er izleyen sorulardaarat›rmaya kat›lan kad›nlar›n çokluseçenekler aras›ndan birden fazlas›n›iaretlemesi mümkün olmu, yan›tlar yüzdeda¤›l›m›n›n büyüklü¤üne göre s›ralanm›t›r.

iii Hatta kimi sendikalar›n ba¤›tlad›¤›

toplu i sözlemeleri kanun ve tüzükle kad›niçilere tan›nm› olan haklar› daha da geriyegötüren düzenlemeleriyle bat›l niteliktedir.Örne¤in “Gebe veya Emzikli Kad›nlar›nÇal›t›rma artlar›yla Emzirme Odalar› veÇocuk Bak›m Yurtlar›na Dair Tüzük”ünemzirme izniyle ilgili maddesi bir ya›ndanküçük çocuklar için günde iki kez 45 dakikaolarak verilmesini öngörmektedir. Türk-‹’e ba¤l› Teksif sendikas›n›n Malatya’dakibir iplik ve dokuma fabrikas›yla 1996-98dönemi için imzalad›¤› toplu sözlemedeemzirme süresi yar›m saate indirilmekte,bir di¤er sözlemede bir saate indirilmekteve sekiz ayla s›n›rlanmaktad›r. Sistemli bir

arat›rmayla bu örnekler ço¤alt›labilir.Kad›n içilerin en yo¤un oldu¤u ikolundaörgütlü sendikan›n yasal haklar› geriyeçeken bu uygulamas› çok çarp›c›d›r.

DOSYA (makale)

Kad›n üyelerin i yeri temsilcisiolman›n ötesinde yönetim düzeyindegörev almalar› bazen desteklenen amaço¤u kez direnilen bir durumdur.

Erkek yöneticiler görünüü kurtarmakiçin kimi zaman bir kad›n›n yönetimdeyer almas›n› istemektedir. Ancakkad›nlar›n kendilerine biçilen rolünötesine geçmeleri ölçüsünde özelhayat lar› a leyhine ç›kart› lansöylentilerle durumlar› zay›flat›lmayaçal››lmaktad›r. Bu söylentiler ço¤ukez etkili olmakta ve toplumsalçevrenin tutucu normlar›na ra¤menerkek egemen bir alanda mücadeleeden kad›n›n mücadeleden geriçekilmesine yol açmaktad›r. Sendikadaak t i f kad ›n l a rdan s end ika lçal›malar›n›n iffetli bir özel yaamlauyum içinde oldu¤unu kan›tlamalar›beklenmektedir.

Bu güçlükleri amay› baaran vesendikada aktif olan kad›nlar kad›nüyelerin düük kat›l›m düzeyindenikâyetçidir. Ancak arat›rmayakat›lanlar›n yüzde 68’i kad›n içilerintevik edildikleri takdirde sendikalgörev üstlenece¤ini düünmektedirler. Yani e¤er erkek yöneticiler yönetimikad›nlarla paylamaya raz› gelseler vekad›nlar›n kat›l›m›n› kolaylat›racakönlemler alsalar yönetici kad›nlar›nsay›s› artabilecektir. Yönetimkurul lar›n›n seçiminde kotauygulanmas› ankete kat›lan kad›nlar›nyüzde 63’ü taraf›ndan uygunbulunmu, sadece yüzde 13’ü kar›ç›km›t›r. Yüzde 23’ü ise kotakonusunda fikri olmad›¤›n› beyanetmitir. Yönetimde daha fazla kad›nbulunmas›n›n, kad›nlarla ilgilisorunlar›n çözümüne katk›dabulunaca¤›n› düünenlerin oran› iseyüzde 93’dür.

Arat›rmaya dahil olan kad›nlartoplu sözlemelerin kad›nlara yönelikdüzenlemeler bak›m›ndan önemli birpolitika arac› oldu¤u konusundayeterince bilgili de¤ildir. Kad›nlar›nyüzde 25’i son toplu sözlemedekad›nlarla ilgili madde olup olmad›¤›n›bilmedi¤ini söylerken, yüzde 11’i busoruyu yan›ts›z b›rakm›t›r. Toplusözlemelerde kad›nlarla ilgili ne gibihükümlerin yer almas›n› istediklerineilikin soruya ise kad›nlar›n yüzde 57’si

cevap vermemitir. Toplu sözlemelerkad›nlar›n sorunlar›n› çözmeye yönelikbir araç olarak henüz kavranm›de¤ildir. Cevap veren kad›nlar›n yer

almas›n› istedi¤i hükümler ise önceliks›ras›na göre öylece s›ralanabilir: kre,emzirme odas› ve sorunlar› (yüzde 34),i güvencesi (yüzde 23), kad›nlar içine¤itim, kültürel faaliyetler (yüzde 20),ayr›mc›l›¤a kar› hükümler (yüzde 13),do¤um izinlerinin uzat›lmas› (yüzde10). ‹lk s›rada yer alan kre ve emzirmeodalar›n›n aç›lmas› iste¤i toplu pazarl›kgörümeleri s›ras›nda gündemegelebilen ancak erkek sendikayöneticilerinin en kolay vazgeçti¤italeplerdir.iii

Kad›nlar sendikalar›n en önemlieksikli¤ini sendikal e¤itimin yetersizli¤iolarak görmekte ve bunun sonucundasendikalar›n en önemli görevi e¤itimv e b i l i n ç l e n d i r m e o l a r a ktan›mlanmaktad›r (yüzde 81). Bunus›ras›yla takip eden görevler unlard›r:sosyal haklar› art›rmak (yüzde 72),demokrasinin gelimesine katk›dabulunmak (yüzde 53), ücret art››sa¤lamak (yüzde 53), meslekî ç›karlar›korumak (yüzde 20). Kad›nlaröncelikle sendikalar›n içilerinbilinçlenmesine, e¤itilmesine katk›dabulunan dayan›ma örgütleri olmas›n›istemekte ve sosyal haklar ve ücretart›› talebi bundan sonra gelmektedir.Demokrasinin gelitirilmesine yap›lanvurgu da dikkat çekicidir.

Kad›n la r iy i b i r sendikayöneticisinin en önemli üç özelli¤ini;dürüst olmak ve ahsî ç›kargözetmemek, çal›kan ve mücadeleciolmak, tabanla demokratça iyi ilikilerkurmak olarak tan›mlam›lard›r. Buözellikler mevcut yöneticilik anlay››ve uygulamas›yla z›t olup, kad›nlar›nmevcut anlay›› benimsemedi¤iniortaya koymaktad›r.

Kad›nlara neden sendikalardaçal›t›klar› soruldu¤unda, genellikleverilen cevap baka insanlara yard›metme, yarar l › olma is te¤idir.Bakalar›n›n haklar› için mücadeleettiklerinde ve çözüm bulduklar›ndanbundan manevî tatmin sa¤lad›klar›n›söylemilerdir. Kad›nlar sendikac›l›¤aerkek yöneticiler gibi maddî ç›karsa¤lanan profesyonel bir i olmaktan

ziyade gönüllülük temelindeyürütülmesi gereken bir mücadele alan›olarak bakmaktad›r. ‹çi sendikalar›var olan yap›lar›yla üye kad›nlar›n

özlemindeki sendikac›l›ktan vekad›nlar›n sorunlar›na çözümgetirmekten çok uzakt›r.

Notlar



48

DOSYA (makale)

Yeni Liberal Politikalar ve Kad›n ‹ Gücü

At›l›m Üniversitesi ‹letme Fakültesi

1989 y›l›nda Berlin Duvar›’n›ny›k›lmas›yla birlikte, tarihin sonunungeldi¤i, s›n›flar›n öldü¤ü, ideolojilerintarihe kar›t›¤›, dünyan›n kar›konulamaz bir h›zla küreselleti¤i, vebuna ayak dirememek gerekti¤iyönündeki serbest piyasac›, (yeni)liberal politikalar bütün dünyayaegemen olmaya balad›.

‹çinde bulundu¤umuz döneme dehükmeden (yeni) liberal politikalar›nmeram›, serbest piyasa ekonomisiniövmek suretiyle içilerin do¤rudan vedolayl› ücretlerini k›smak, kamuiletmeler ini ve hizmetler iniözelletirmek, ulusal ve uluslar aras›düzeyde sermayenin önündekiengelleri kald›rmak, ve sermaye devlerilehine olacak eki lde dünyaekonomisini yeniden ekillendirmektir.

(Yeni) Liberal politikalar›nuygulamaya konmas›n›n ard›ndabal›ca iki faktör vard›r: Birincisi,1960’lar›n sonundan itibaren dünyaekonomisinin krize girmesi, yani kâroranlar›n›n dümeye balamas›; ikincisiise, içi s›n›f› hareketinin otuz y›l› ak›nbir süredir ciddî yenilgilerle malûlolmas›d›r. Öte yandan, iki faktör de,birbiriyle yak›ndan ilikilidir. Zira, kâroranlar›n›n yeniden yükselmesinisa¤lamak üzere benimsenen politikalar,içi s›n›f›n›n gücünün zay›flat›lmas›yönündeki politikalar› da beraberindegetirmitir. Dolay›s›yla, olup bitenlerebiraz daha yak›ndan bakmakta faydavard›r.

SELÇUKFATMA ÜLKÜ



DOSYA (makale)

49

Sermayenin Artan SerbestisiDünya kapitalizminin içine girmi

oldu¤u kriz, 1970’li y›llardaiddetlenerek kâr oranlar›nda genel

bir düü getirmi, birçok iflâs›n veirketler aras› birlemenin ard›ndansermaye yo¤unlamas› yaanm›t›r.Sermayedarlar, 1960’larla gücünüart›ran sendikalar› ve sosyal devletanlay››n› budamak üzere bir diziyöntem benimsemitir. Bu anlamda,içi örgütlerinin gücünün zay›flat›lmas›,çe i t l i ve rg i l e r a r ac › l ›¤ ›y l agerçekletirilen sosyal devletharcamalar›n›n (e¤itim, sa¤l›k, ula›m,sigorta, sosyal yard›m vb.) k›s›lmas›,toplanan vergilerin sermaye sahiplerinetevik ve ucuz kredi olarak aktar›lmas›söz konusu olmutur. Ayr›ca, tar›madestek politikalar› da sistematik birbiçimde baltalanm›, kârl› kamuiletmeleri/hizmetleri özel sektöredevredilmi (özelletirilmi), üretimsüreci parçalanm›t›r. Bu yöntemlerinesas›, ücretleri düürmeye ve kârl›a l an l a r › s e rmayeye açmayadayanmaktad›r. Üstelik, büyüksermaye sahipleri, offshore denilenfinans sistemi sayesinde, milyarlarcadolarl›k servetlerini, tek kuru vergidahi vermeden gizli hesaplardamuhafaza edebilmektedir. Offshorelaro kadar yayg›n lam›t › r k i ,Karayipler’deki Cayman adalar›,Bahamalar, Kanal adalar›, ‹sviçre,Lichtenstein, Singapur ve Hogkong dadahil olmak üzere 64 bölgeyeyay›lm›t›r.

Öte yandan, emekçilerin gücünüzay›flatan bu polikalara kar› içilerincevab› oldukça c›l›z olmu, içiörgütleri güç kaybetmeye devametmitir. ‹te bu koullar alt›ndaideolojik, politik ve ekonomikalanlarda kurumsallam› tekellerin vepazarl›klar›n ortadan kald›r›larak(burada sermayenin kastetti¤i tekeller,sendikalar) ekonominin pazar›nkendili¤inden ileyiine b›rak›lmas›n›,özelletirmelerle ve sosyal devletharcamalar›ndaki kesintilerle devletinküçülmesini ama (devletin silahl›gücünü art›rarak ve tabiî bunun içinde gerekli harcamalar› yaparak)güçlenmesini savunan (yeni) liberalve (yeni) sa¤ ak›mlar büyük güç

kazanm›t›r.Sermaye, krizden ç›k› yöntemi

olarak ucuz i gücü kullanma veolabildi¤ince vergiden kaçma e¤ilimine

girmitir. Bu nedenle iverenler,fabrikalar›nda görülen baz› ileri dahaküçük ölçekli birimlere (taeroniletmelere, evlere) devretmi ve içis›n›f›n› sendikas›zlat›rma yolunagitmitir. Böylece çocuk içileri,göçmen içileri, geçici içileri, yar›-zamanl› içileri, sigortas›z içileri,taerona ba¤l› içileri, ev hizmetlilerini,ev içilerini ve küçük ölçekliiletmelerde çal›an içileri kapsayanenformal sektör (kay›t d›› sektör) deh›zla genilemitir. Erkeklere k›yasladaha az ücret alan kad›n içiler ise(yeni) liberal dönemin s›kl›klabavurulan emek kayna¤› olmutur.

K›y›daki Kad›n ‹çilerGünümüz toplumlar›n›n tümünde

cinsiyetçi bir i bölümü vard›r. Yükselme olana¤›n›n daha fazlaoldu¤u, çal›ma koullar›n›n daha iyioldu¤u iler daha ziyade erkeklertaraf›ndan yap›l›rken, kad›nlar içindurum tersidir. Wolkowitz ve Young’agöre “yeni kurulan fabrikalarda veplântasyonlarla yeni ‘kad›n ii’kategorileri ortaya ç›kmaktad›r kibunlar görece dezavantajl› ve düükücretli ilerdir. Böylece ücretli emekpiyasas› gelitikçe cinsiyetler aras› biri bölümü oluturulmakta ve yenidenoluturulmakta ve tâbiiyet, bir biçimiile sürdürülmektedir”. Ortaya butürden ‘yeni kad›n ilerinin’ ç›kmas›nara¤men tüm dünyada kad›n istihdam›,az say›da meslek ve ile s›n›rl› kalm›t›r.Üstelik bu iler de meslekî merdiveninen alt›nda bulunmaktad›r ve ülke yada bölgeye göre de¤ien kad›nlar›nortalama ücreti, erke¤inkinin %50’siile %96’s› aras›nda oynamaktad›r. Yap›lan bir arat›rmaya göre de,Hindistan’daki tekstil iletmelerindekisürekli ilerin %97.5’i erkeklertaraf›ndan yap›l›rken, taerona ba¤l›i ç i l e r i n % 6 0 ’ › n › k a d › n l a roluturmaktad›r.

Ayr›ca 1970’lerle birlikte derinleenekonomik kriz sonras› yenidenyap›lanma süreci içinde, birçok devletihracata yönelik üretime öncelik

vermi, birçok ülkede ihraç mal› ilemebölgeleri ya da serbest bölgeler olarakadland›r›lan bölgeler kurulmutur.Sendikalamay› baltalayan bu

bölgelerde yat›r›m yapan firmalar,k›smen ya da tamamen, vergiden veçal›ma yasalar›ndan muaft›r. Nike,Reebok, Gap gibi sermaye devleri, butür bölgelerde yat›r›m yaparak örgütsüzve ucuz i gücü kullanmaktad›r.‘Küreselleme’ ad› alt›nda sunulan(yeni) liberal politikalar›n hükmetti¤i1990’l› y›llarda, serbest bölge say›s›ndabüyük bir patlama yaanm›t›r. 1970’tesadece 10 ülkede serbest bölge varken,bu say›, 1995’te 70’e ç›km›t›r. Bugünitibariyle ise yüzlerce serbest bölgede,mi lyon la r ca s end ikas › z iç içal›t›r›lmaktad›r. Bu bölgelerdeçal›anlar›n ezici bir ço¤unlu¤ukad›nd›r. Kad›n eme¤inin bu yenio l u t u r u l m u e n d ü s t r i l e r d eyo¤unlat›¤› sektörler ise tekstil, giyim,ilaç ve elektroniktir. Serbest bölgelerdefaaliyet gösteren ve kad›n içi istihdameden çokuluslu irket say›s› her geçengün artmaktad›r. Kad›n i gücü, yado¤rudan bu iletmeler taraf›ndanistihdam edilerek kullan›lmakta, ya daevlerden atölyelere uzanan taeronzincirinin parças› olmaktad›r.

Ülkemizdeki kad›nlar›n da çal›makoullar› iç aç›c› de¤ildir. Örne¤in,‹stanbul’da konfeksiyon sektöründeyap›lan bir alan arat›rmas›na göre, busektörde çal›an kad›nlar›n %31.3’üçal›maya 10-14 yalar› aras›nda,%36.9’u ise 15-19 yalar› aras›ndabalam›t›r. Yani çal›maya balamaya› oldukça düüktür. Konfeksiyonsektöründe çal›ma saatleri ço¤u zamanyasal olarak belirlenmi azamî süreyigeçmektedir ve sektörde çal›anlar›nyar›s›na yak›n›n›n herhangi bir sosyalgüvencesi yoktur. Ücretli kad›niçilerin ço¤u ya asgarî ücret, ya daasga r î üc r e t t en b i r az f az l akazanmaktad›r. Bununla birlikte, evdei yapanlar›n yüzde 75’ine yak›n› asgarî ücretin alt›nda gelir elde etmektedir.Meslekî sa¤l›k ve güvenlik aç›s›ndanda çal›ma koullar› olumsuzdur. Ataerkil ilikiler ve erkeklerin kad›nlarüzerindeki denetimi konfeksiyonatölyelerinde de sürmektedir. Yani,(yeni) liberal politikalarla birlikte



50

çal›an kad›n say›s› art›yor olsa bile,bu art›a, çal›ma koullar›nda biriyi leme elik etmemektedir.

Kad›n›n, i gücü piyasas›ndaki

ikincil konumunu aç›klarken‘marjinalleme’ tezi önemli bir yertutagelmitir. 1970’lerde egemen olanbu görüe göre kad›n, modern imalâtsanayiinden her geçen gün daha fazlad›lanmaktad›r. 1980’lerle birlikte isemarjinalleme yakla›m›nda birde¤iiklik olmu; ekonomik krizsonras›nda kad›n eme¤inin i gücüpiyasas›ndan d›lanmad›¤› ortayaç›km›t›r. Kad›nlar, ço¤u zamannispeten düük ücretleri kabul etmekte

ve sendika lamaya daha azyanamaktad›r. Üstelik çal›masaatlerinin art›r›lmas› ya da azalt›lmas›konusunda veya iten ç›karmalarkar›s›nda da erkeklere göre dahauyumlu davranmaktad›r. Bu durumdaimalât›n ihracata dönük ve emek-yo¤un bölümlerinde iverenlerintercihi, genellikle kad›n içikullanmaktan yana olmaktad›r. Birçokyazar, kad›n i gücünün ikinci s›n›f olarak de¤erlendirilmeye devamedilmesinin nedenini; kad›n›n birincilsorumlulu¤unu, aile ve aile içindeki‘kad›nl›k ve annelik’ görevleri olarakgören erkek-egemen yönlendirmeleredayand›rmakt›r.

Kad›n eme¤inin iverenlerce tercihedilmesinin birkaç temel nedeni vard›r:Kad›n i gücü erkek i gücüne görehâlâ daha ucuzdur. Bu ise özellikleemek-yo¤un üretim yapan firmalar›nkad›n eme¤ini tercih etmesine yolaçmaktad› r. G›da ve g iy imsanayilerinde yap›lan iler esas olarak‘kad›ns›’ iler olarak görülmekte vekad›n›n zaten bu konularda yeteneklioldu¤u ve dolay›s›yla erke¤e göre dahaverimli olaca¤› düünülmektedir.Elektronik gibi iler ise yine el eme¤inedayand›¤› için kad›n›n daha hünerlioldu¤u varsay›lmaktad›r. Ayn›zamanda birçok iveren, hünerlili¤inyan› s›ra kad›nlar›n tekrar-edici vemonoton ilerde daha iyi birperformans gösterdi¤ini iddiaetmektedir. Baz› ülkelerde yap›lanarat›rmalarda ise kad›n içilerindevams›zl›¤›n›n daha az oldu¤u vedaha yumuak bal› olduklar› ortaya

konmutur. Kad›nlar, beklentilerininnispeten düük olmas› ve istihdamalternatiflerinin erkekler kadar fazlaolmamas› nedeniyle yükselme olana¤›

olmayan ilerde çal›maya daha fazlayatk›nd›r. Aileyi geçindirecek esaskiinin erkek oldu¤u yönünde iseyayg›n, erkek-egemen bir kan› vard›r.Dolay›s›yla kad›n›n geliri ikincil olarakgörülmekte ve kad›n, ailesinigeçindirebilecek bir ücret istemeyedaha az meyletmektedir. Öyle ki, baz›ülkelerde hâlâ kad›n ve erkek için ayr›ayr› asgarî ücret belirlenmektedir. Ayr›ca sendikalamaya nispeten azyanaan kad›n içilerin eme¤i daha

esnektir, iten ç›kar›lmas› dahakolayd›r. Baz› ülkelerde sendikayaüye olman›n önkoulu, düzenli olarakbir i yerinde belirli bir süre çal›makt›r.Örne¤in bu süre, Malezya’da 1980’lerinba›nda 3 y›ld›r. Dolay›s›yla kad›nlar›ndaha kolay iten at›lmas› ya da istifayatevik edilmesi, iverenin iinegelmektedir. Örgütsüzlük durumu, azücret vermenin gerekçesi deolabilmektedir. Ayr›ca baz› iverenler,bir y›ldan sonra içilerin verimininazald›¤›n› düünmekte ve özelliklefazla beceri gerektirmeyen ilerde k›sasürelerle içi istihdam etmeyiye¤lemektedir.

E k o n o m i k b ü y ü m e n i nbelkemi¤inin ihracata dayand›r›lmayabalamas›yla birlikte yo¤unlaan içimaliyetlerini düürme politikalar›;düük ücretli, geçici, yar›-zamanl›,sözlemeli içi çal›t›rmay› vetaeronlat›rmay› yayg›nlat›rarakenformal sektörü geniletmektedir.Ço¤u zaman sendikalardan uzak durankad›nlar›n düük ücret kar›s›ndakisuskun tutumlar›, enformal sektördekis a y › l a r › n › n k a b a r m a s › y l asonuçlanmaktad›r. Uluslararas› ParaFonu (IMF) ve Dünya Bankas›programlar›n›n bir aya¤› olanözelletirmeler sonucunda ise çal›makoullar›n›n nispeten iyi oldu¤u veiçinde kad›n içilerin de yer ald›¤›kamu sektörü istihdam› dümekte,asgarî ücretin aile yerine bireyselgeçimlik düzeye çekilmesiyle birlikteailede bir kiinin çal›mas› yeterliolmamakta, kad›nlar da gelir getiricii aramaya balamakta, ço¤u ise formal

sektörde i bulamayarak enformalsektörde çal›mak durumundakalmaktad›r. Enformal sektördeçal›ma, zaman zaman da kad›n içiler

taraf›ndan tercih edilmektedir. Amabu tercih, ‘özgür’ bir tercih olmaktanuzakt›r ve genellikle olanaks›zl›klarçerçevesinde yap›lan bir tercihtir.Örne¤in ucuz ya da paras›z olankrelerin azgelimi ülkelerde çok dayayg›n olmamas›; ev içili¤i ve yar›-zamanl› çal›ma gibi çocuk bak›m›nadaha fazla olanak tan›yan istihdambiçimlerinin kad›nlar taraf›ndanye¤lenmesine neden olabilmektedir. Ya da ev d››nda çal›ma durumunda

erkek-egemen bir bask›yla kar›laankad›nlar, mücadele etmek yerine evdeçal›may› tercih edebilmektedir.

1970-1980 aras›nda birçok ülkedekad›nlar›n isizlik oran› erkeklere göreyükselirken, 1980’lerle birlikte hemgelimi hem azgelimi ülkelerdeerkeklere oranla kad›n isizli¤idümütür. Kad›n istihdam›ndaki buciddî art› daha çok, kad›n eme¤ininesnek-i gücü oluuna ba¤lanmaktad›r.Dünya ölçe¤inde ekonomik olarak

faal nüfusta kad›n›n erke¤e oran›1970’de 37:100’ken bu oran 1990’da62:100 olmutur. 15 ya ve üzerikad›nlar›n %44’ü (mutlak rakamlarla854 milyon kad›n) ekonomik olarakfaaldir. 1990’da kad›nlar›n ekonomikfaaliyet oranlar› öyledir: Orta Asya veDo¤u Avrupa’da %58; Do¤u Asya’da%56; Güneydo¤u Asya’da, Sahra-alt› Afrika’da, Bat› Avrupa ve di¤er gelimibölgelerde %50-54; Karayipler’de,Okyanusya’da ve Güney Asya’da %44-49; Bat› Asya’da ve Latin Amerika’da%30-34; Kuzey Afrika’da %21. 1970’egöre, Do¤u Asya ve Sahra-alt› Afrikad››nda birçok bölgede ekonomikolarak aktif olan kad›n say›s› artm›t›r.Baz› bölgelerde kad›nlar›n ekonomikfaaliyet oranlar› 1970’de öyledir: Orta Asya ve Do¤u Avrupa’da %55-56; Bat› Avrupa’da ve di¤er gelimi bölgelerde%37-40; Karayipler’de ve Latin Amerika’da %38-22, Kuzey Afrika’da%8. OECD ülkelerinde kad›nlar›nekonomik kat›l›m oran› erkeklerin ikikat› h›zda artmaktad›r (kad›nlar›n %2.1, erkeklerin %0.8).

Enformal sektör istihdam›na

DOSYA (makale)



28

bak›ld›¤›nda ise, kad›nlar›n, enformalsektörde her zaman ço¤unlu¤uoluturmad›¤›, ama enformal sektörünkad›nlar için formal sektöre göre daha

geni bir istihdam alan› sa¤lad›¤›görülmektedir. Örne¤in Pakistan’dakentlerde kad›nlar›n tam-zamanl› igücüne kat›l›m oran›n›n %25 civar›ndaoldu¤u, bunun %80’inin ise enformalsektörde gerçekleti¤i tahminedilmektedir. Üstelik Avrupaülkelerinde de durum pek farkl›de¤ildir. 1990’lar›n ortalar›nda AvrupaBirli¤i genelinde kad›nlar, yar›-zamanl›çal›anlar›n %83, aile içilerinin %70,geçici çal›anlar›n ise %50 kadar›n›

oluturmaktad›r. Bununla birlikte,enformal sektörde de cinsiyetçi ibölümü devam etmektedir ve yüksekgelir getiren ileri daha çok erkekleryapmaktad›r. Örne¤in genelde, gelirioldukça düük olan konfeksiyon yada parça ba› iler gibi ev içinde yap›lanileri kad›nlar yürütürken; kâhyal›k,seyyar sat›c›l›k gibi d›ar›da, nispetenfazla gelir getiren ileri erkekler yerinegetirmektedir.

Anla›lmaktad›r ki, çal›makoullar› son derece olumsuz olan vesay›s› giderek kabaran kad›n içilerinörgütlenmesi, içi örgütlerinin önemleüzerinde durmas› ve sorunun çözümükonusunda ezberci olmayan etkinönlemler gelitirmesi gereken birkonudur.

Programl› Bir Mücadele(Yeni) Liberal politikalar, yoksulluk

ve isizlik tehlikesini beraberindegetirmektedir. Bu politikalar, içiörgütlerinin gücünün zay›flad›¤›ülkelerde, genel olarak ücretleridüürürken, çocuk ve kad›n gibi emekkaynaklar›n› da iyiden iyiyesömürmektedir.

Öte yandan, (yeni) l iberalpolitikalar›n ard›ndaki kand›rmaca,bilinçsiz ve tesadüfi olmaktan uzakt›r.Daha ziyade, akademisyenlere,arat›rmac›lara ve yazarlara dökülenpara ve ödüllerin bir ürünüdür. (Yeni)Liberal politikalar›n yay›lmas›do¤rultusunda faaliyet gösteren birdizi kurulu vard›r: ABD’deki AmericanEnterprise Institute, HeritageFoundation, Hoover Institute, Cato

DOSYA (makale)



52

Institute, Manhattan Institute for PolicyResearch, ve ABD d››ndaki Centre forPolicy Studies, Institute for Economic Affairs, Adam Smith Institute, MountPelerin Society gibi. Serbest piyasan›nne çok erdeme sahip oldu¤unuyineleyen (yeni) liberal politikalar,

IMF, Dünya Bankas› ve Dünya TicaretÖrgütü gibi kurulular arac›l›¤›yla tümdünyaya dayat›lmakta, emekçiler,dünyan›n küreselleti¤ine ve s›n›f a y r › m l a r › n › n s i l i n d i ¤ i n einand›r›lmaktad›r.

Sermaye cephesi, (yeni) liberalpolitikalar› son derece sistemli birekilde oluturup uygularken, emekcephesinin bunu kar›layacak düzeydebir mücadele gelitirmi oldu¤unuiddia etmek zordur. Bu nedenle, içi

örgütlerinin, (yeni) liberal politikalarakar› daha sistemli bir mücadeleyürütmesi ve mücadele s›ras›nda çocukiçiler, kad›n içiler, enformal sektöriçileri gibi kesimlere yönelik dahakapsaml› örgütlenme faaaliyetlerisürdürmesi gerekmektedir.

Artan say›s›na ra¤men çal›makoullar› son derece olumsuz olankad›n emekçi le r in , sendika lmücadelede daha etkin hâle gelmesiiçin, kad›nlar›n örgütlenmesini tevik

edici çal›malar yap›lmal›d›r. Örne¤in,içi örgütleri bünyesinde erkeklerdenö z e r k k a d › n k o m i s y o n l a r ›

DOSYA (makale)

oluturulmas›, kad›n içilerin yo¤unolarak çal›t›¤› sektörlerdekiörgütlenmeyi gelitirme konusundafaydal› olacakt›r. Ayr›ca, içiörgütlerinin toplant› odalar›n›nyak›n›nda çocuk bak›m odalar›k u r u l m a l › , k a d › n i ç i l e r i n

sendikalamas›n›n önünün aç›lmas›için mahallelerde paras›z kre talebiyükseltilmelidir. Bunun yan›nda, kad›niçilerin yaad›¤› di¤er sorunlarayönel ik olarak da mücadeleprogramlar› gelitirilmelidir. Kad›niçilere destek politikalar› uygulayarak,yönetim kademelerinde yer almalar›n›nve kendilerini rahat ifade etmelerininönü aç›lmal›d›r.

(Yeni) Liberal politikalara kar›topyekun b i r mücade l e de

örgütlenmeli, içi örgütleri, bumücadele için güçlerini birletirmelidir.Özelletirmelerin engellenmesi,sigortas›z çal›man›n sona erdirilmesi,ücretlerin yükseltilmesi, çal›masaatlerinin k›salt›lmas›, ek vardiyalarkurulmas› ve bu vardiyalara öncelikliolarak ii olmayan emekçilerinyerletirilmesi için verilecek mücadele,emekçilerin gelece¤i aç›s›ndan hayatî önem ta›maktad›r. Ayr›ca, emekçileriyoksullat›ran IMF ve Dünya Bankas›

programlar› da reddedilmeli, ülkeekonomisini ç›kmaza sürükleyen veyüzlerce milyar dolar› bulan iç ve d›

borç ödemelerine son verilmelidir.(Yeni) Liberal politikalara kar›verilecek mücadele, ayn› zamanda,insanca yaaman›n anahtar›d›r.

1) Offshorelar için bak›n›z Grefe, C., Greffrath,M., ve Schumann, H., (2003),ATTAC:Küresellemeyi Eletirenler Ne ‹stiyorlar?,Çitlembik Yay›nlar›, ‹stanbul. 2) Wolkowitz R. ve Young, K(der.)., (1991),Of Marriage and The Market Women’sSubordination Internationally and its Lessons,Routledge, London, s. 5. 3) Redclift, N. ve Sinclair, M.T., (1991),Working Women, International Perspectives onLabour And Gender Ideology, Routledge, Londra,s. 1. 4) Date-Bah, E., (1997), “Introduction”, E.Date-Bah(der.),Promoting Gender Equality atWork, Zed Books Ltd., London, s. 5. 5)Rose, K., (1992),Where Women Are Leaders:The SEWA Movement in India, Zed Books,Londra, s. 141. 6) Bak›n›z:http://www.zmag.org/Bulletins/pimfwbam.htmhttp://www.transnationale.org/anglais/pays/epz.htmhttp://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/papers/confrnce/gps/heerden.htm 7)Ayr›ca 1983 y›l› itibariyle bu bölgelerdekikad›n istihdam› %80’i geçmitir. Bak›n›z Garnsey,E. ve Paukert, L., (1987),Industrial Change andWomen’s Employment: Trends in the NewInternational Division of Labour, ILO, Cenevre,s. 2-6.

8) Erayd›n, A., (1998), “Ekonomik Baar›n›nYükünü Üstlenenler: D› Pazarlarda RekabetGücü Kazanan Konfeksiyon Sanayiinde Kad›nEme¤i”, F. Özbay(der.),Kad›n Eme¤i ve‹stihdam›ndaki De¤imeler, ‹nsan Kayna¤›n›Gelitirme Vakf›, ‹stanbul, s. 116-128. 9) Fulbre, N., (1992),Women’s Work in theWorld Economy, Macmillan, Hong Kong, s. 42,43. 10) Bak›n›z Koray, M., (1993),Çal›maYaam›nda Kad›n Gerçekleri, Basisen E¤itim veKültür Yay›nlar›, ‹zmir, s. 15. 11) ILO, (1985), Women Workers inMultinational Enterprises in Developing Countries,ILO, Cenevre, s. 29, 30. 12) Erayd›n, A. vd., (1999),Yeniden ÜretimSüreçleri ve Kad›n Eme¤i, KSSGM, Ankara, s.140. 13) Standing, G., (1989), “Global FeminizationThrough Flexible Labour”,World Development,17 (7), s. 1086. 14) Date-Bah, E., (1997), “Introduction”, E.Date-Bah(der.),Promoting Gender Equality atWork, Zed Books Ltd., London, s. 3. 15)Amjad-Ali, C., (1995), "Relative Stagnation:Pakistan's Labour Movement", H. Thomas(der.),Globalization and Third World Trade Unions,Zed Books, Londra, s. 84. 16) Koray, M. vd., (1999),G›da ‹kolundaÇal›an Kad›nlar›n Koullar› ve Gelece¤i, KSSGM,Ankara, s. 29. 17) Demirel, A. vd., (1999),Çal›maya Haz›r‹gücü Olarak Kentli Kad›n ve De¤iimi, KSSGM,Ankara, s. 8. 18) George, S., (1997), “How to Win the Warof Ideas: Lessons from the Gramscian Right”,Dissent, 44 (3), s. 49, 50.

Notlar



53

Ev Eksenli Üretim:Dumans›z Fabrikalarda

Kad›n Eme¤i

DOSYA (makale )

dönemlerinde ya da iten ç›karmalardakap›n›n önüne ilk konulan kesimolarak kad›nlar aç›s›ndan anlam›, dahafazla sömürü ve yoksulluk oldu.

Kimi arat›rmac›lar›n “kad›n eme¤iyönelimli sanayi” olarak tan›mlad›klar›bu durum, bir yandan kad›n›n üretimsürecine dahil olmas› gibi olumlusay›labilecek bir sonuç do¤ururkendi¤er taraftan da kad›n› sanayilemedönemi öncesinin vahi kapitalizmkoullar›nda çal›maya mahkûm etti. Artan yoksulluk, içi s›n›f›n›n budanansosyal ve ekonomik haklar› kad›n›n

çal›mas›n› eskisine oranla daha fazlazorunlu k›ld›. Giderek esnekleen emekpiyasalar›, ev eksenli üretimi en yo¤unçal›ma biçimi olarak örgütledi. Eveksenli üretim, bir kad›n çal›ma biçimiolarak ekillendi.

Ev eksenli çal›man›n birden fazlabiçiminden söz edilebilir. Bu biçimleriniçinde en yayg›n olmasa bile, en h›zl›yayg›nlaan ve do¤rudan esnek üretimeba¤l› olarak genileyeni , biriverene/arac›ya ba¤l› olarakörgütleneni oldu.

Ev eksenli çal›ma yo¤un olarakçocuk ve yal› bak›m›, çal›ma izni,e¤itimsizlik, deneyimsizlik, gelenekbask›s› ve geleneksel i bölümü gibinedenlerden dolay› i bulamayankad›nlar›n çal›ma alan› olarakekillendi. Kad›nlar›n ev d››ndaçal›mas›n›n önündeki engeller, onlar›ev eksenli çal›maya iten nedenler oldu.

Ev eksenl i çal›ma, ar tanyoksullukla da birleti¤inde pek çokkad›n için yeni bir “kap›/ekmek kap›s›”,bir istihdam alan› hâline geldi. Eveksenli üretimin yeni oldu¤unusöylemek, elbette yanl› olur. Yenide¤ildir; sanayileme sonras›nda büyükoranda manifaktürlerden fabrikalarado¤ru kayan üretim ve i gücünera¤men varl›¤›n› sürdürmeye devametmitir. Ancak bugün ev eksenliüre t im kavram› sanayi lemedönemindekinden farkl› bir anlamta›makta ve baka bir konjonktürün

SosyologMOÇOEBRU

II. Dünya Sava› sonras›nda ivmekazanan küresel rekabet, sermayeninesneklemesine, üretim sürecininparçalanmas›na neden oldu. Özelliklebüyük irketler, tasar›m, reklâm, finansyönetimi, pazarlama gibi bölümlerinitaeron firmalara vermeye balad›lar;üretimlerini de ayn› yöntemleparçalad›lar. Bu süreçte sermaye,üretimini, “gelimi ülkeler”den igücünün daha ucuz, içilerin dahaörgütsüz ve sendikal gelene¤inyerlememi oldu¤u yoksul ülkelerekayd›rd›. Yoksul ülkelerin i gücü ikikat büyürken “gelimi ülkeler”inkiüçte bir oran›nda büyüme gösterdi.Bununla beraber, erkek i gücüne göredaha örgütsüz ve ucuz olan kad›neme¤i, yoksul ülke i gücü içindeeskiye oranla daha fazla istihdam edilenemek oldu. Yoksul ülkelerin i gücüh›zla büyürken, toplam i gücü içindekad›n i gücü oran› artt›. Veriler, sonotuz y›lda özellikle yoksul ülkelerintoplam i gücündeki art››n büyükoranda kad›n i gücü art››na ba¤l›oldu¤unu göstermektedir. Uluslararas›Çal›ma Örgütü (ILO) rakamlar›nagöre Asya, Afrika ve Lâtin Amerika’dakiyakla›k 70 ülkede 2000’den fazla iyerinde çal›an 27 milyon içinin yüzde70 ilâ yüzde 90’›n› kad›nlaroluturmaktad›r. Dünyadaki serbestticaret ve üretim bölgelerinde çal›an27 milyon kiinin yüzde 90’n› dakad›n. Buna kar›l›k, bu sürecin, kriz



54

DOSYA (makale)

parças› olarak kar›m›za ç›kmaktad›r. Yap›lan iler, iin örgütleni biçimi, eveksenli üretimde yo¤un olarakkad›nlar›n çal›mas› gibi ortak

noktalardan söz edilebilir. Ancak,bugün, ev eksenli üretim eme¤in veüretimin evlerden fabrikalara do¤rude¤il, üretimin fabrikalardan eve do¤rukayd›¤›, evlerin giderek bacas›zfabrikalara dönütü¤ü bir sürecinparças›d›r.

Ev eksenli üretim, özellikle kad›neme¤i üzerindeki sömürünün bir arac›,biçimi ve parças›d›r; ancak kan›mca,kad›n eme¤i aç›s›ndan ev eksenliüretimi de¤erlendirirken sadece bunu

söylemek yeterli olmaz. Bugün, eveksenli üretimi yorumlarken onunkad›nlar›n yaam› içinde nas›lörgütlendi¤ine ve kad›nlar›n bu üretimsürecinde kendi yaamlar›n› veemekleri ile kurduklar› ilikiyi nas›lörgütlediklerine bakmak gerekir.Böylesi bir ele al›, hem “kat›l›¤›n›”k›ran sermayenin çeitli yerellerde oyerelin koullar› içinde nas›lyerleti¤ine, o yerelin özgün koullar›n›sermaye lehine nas›l örgütledi¤ine;hem de bu sürecin kad›nlar›n kendiemekleri ve sermaye ile kurduklar›ilikiyi nas›l ekillendirdi¤ine dair fikirverecektir. Fikrimce ikincisine dairedinece¤imiz bilgi, dünya yüzeyindeki“görünmez olan” potansiyel ile birliktede¤erlendirildi¤inde ev eksenli çal›ankad›nlara dair politika üretmede çokdaha elzemdir. Ev eksenli üretiminsömürünün en uç noktas›d›r. Ama o,tek tarafl› olarak sermayenin kad›neme¤ini sömürdü¤ü bir üretim biçimide¤ildir; ayn› zamanda kad›n eme¤ininyeniden örgütlendi¤i ve kad›nlaraç›s›ndan emeklerinin yenidentan›mlad›klar› bir süreçtir.

Kad›nlar›n kendi emeklerini nas›ltan›mlad›klar›n› belirtmek, ev eksenliüretimin kad›n eme¤i üzerindeki“olumlu/dönütürücü” etkisinivurgulamak bu yaz›n›n bal›ca amac›n›oluturuyor. Ev eksenli üretiminkad›nlar›n yaamlar› içinde nas›lörgütlendi¤ine ve ev eksenli üretimsürecinde kad›nlar›n kendi yaamlar›n›nas›l yeniden örgütlediklerine dairörnekleri, 2003 y›l›nda PendikKavakp›nar mahallesinde yapt›¤›m alan

arat›rmas›ndan verece¤im. Verdi¤imörnekler ve yapt›¤›m yorumlar, özeldeKavakp›nar yerelini aç›klayacak; ancakburadan yola ç›karak genele dair biryorum yapmam›za da yard›mc›olaca¤›n› san›yorum.

Ev-Eksenli Üretimde Kad›nlar1Bu yaz›n›n iki ana sorusundan biri

ile balayal›m; ev eksenli üretim çeitliyerellerde, o yerelin koullar› içindenas›l örgütlendi¤ine, o yerelin özgünkoullar›n› sermaye lehine nas›lörgütledi¤ine ve bunun esnekleme ileilikisine bakal›m.

Varl›¤›n› esnekli¤e borçlu olan eveksenli üretim örgütlendi¤i co¤rafyan›nve toplumun sosyoekonomik, kültürelyap›s›na göre pek çok farkl› biçimebürünebilmektedir. Esnek ve geveküretim biçimi, iin örgütleniiaamas›nda belli bir modelinuygulanmas›n› zorunlu k›lmadan obölgenin/mahallenin/soka¤›n/evin/kad›n›n sosyokültürel yap›s›na uygun birörgütlenme modelinin ortaya ç›kmas›n›sa¤lamaktad›r. Bu da ev eksenliü r e t i m i n y a y g › n l a m a s › n › nnedenlerinden biridir. Ev eksenliüretimin sürekli yeniden ekillenmeyeuygun yap›s›, tek bir ev eksenli üretimmodelinden bahsedilmesini olanaks›zhâle getirmektedir. Ancak gerek dünyayüzeyinde gerekse Türkiye’de

bilinen/kar›la›lan örnekleri bir arayagetirdi¤imizde belli bal› birkaç biçimöyle s›ralanabilir: Birinci biçimde, çokuluslu irket için fason üretim yapan

fabrika ya da atölye, fabrikan›n ya daatölyenin oförü vb. arac›l›¤›yla iiaraçla mahallelere götürmekte, oralardada¤›tmakta ve sonra toplamaktad›r(ulusal/çok uluslu irket-taeron-eveksenli çal›anlar). ‹kinci biçimde ise,uluslar aras› tekellerin taeronu olanfabrika ihale açmakta; ihaleyi alan arac›,ii mahallelerde ev eksenli çal›anlarada¤›tmaktad›r (ulusal/çok uluslu irket-taeron-profesyonel arac›-ev eksenliçal›anlar). Di¤er bir biçimde ise, ulusal

ya da uluslar aras› irketin taeronunaarac›l›k yapan ve da¤›tt›¤› iten parçaba›na pay alan arac›lar vard›r. Buarac›lara firma para ödemez; onlaryapt›rd›klar› parça ba› i üzerindenpay al›rlar ve ço¤u zaman bu arac›, eveksenli çal›anlar›n komusu, akrabas›tan›d›¤› olan mahalleden birisi olur(ulusal/çok uluslu irket-taeron-küçükarac›-ev eksenli çal›anlar). Kimidurumda da arac› yoktur ve küçükatölyeler/taeronlar do¤rudan eve ida¤›tmaktad›r (ulusal/çok uluslu irket-taeron/fason üretim yapan atölye-eveksenli çal›anlar).

Yap›lan arat›rmalar ve gözlemlerletespit edilen, tan›mlanan bu modellersadece bilinenlerdir. Kar›la›lan,b i l i nen ö rnek l e r üze r indenmodelletirilmi bu biçimler, ev eksenliüretimin as›l olarak hangi dinamiklerüzerinden örgütlendi¤ini yeterinceaç›klamamaktad›r. Ev eksenli üretiminörgütlenmesinde kad›nlar›n, kad›nlararas› geleneksel ilikilerin etkisinin nedenli önemli ve etkili oldu¤unuanlamak için Kavakp›nar örne¤ine birbakal›m.

Kavakp›nar’da, uluslar aras› birfirman›n fasonuna çal›t›¤› tahminedilen (bu alanda taeron zincirlerinedair bilgiye ulamak oldukça zordur)bir arac› kad›na i yapan 150-200 kadarev eksenli çal›an vard›r. Yap›lan iörgü iidir. Firma/arac› ipi getirmekteve bitmi ürünü (kazak, h›rka, bere,al vb.) götürmektedir. Arac› kad›n›nmahalleden olmas› iin da¤›t›lmas›,toplanmas›, kontrolü gibi aamalardafirmaya avantaj sa¤lamaktad›r. Ev

Ev eksenli üretim,kad›n eme¤i üzerindekisömürünün bir biçimidir.

Ancak, sadece bunusöylemek yeterli olmaz.Onun kad›nlar›n yaam›

içinde nas›lörgütlendi¤ine ve

kad›nlar›n bu üretimsürecinde kendi

yaamlar›n› ve emekleriile kurduklar› ilikiyinas›l örgütlediklerine

bakmak gerekir.



28

DOSYA (makale)

eksenli çal›an kad›nlar, bu tan›d›karac›ya en az›ndan balang›çta(ço¤unun komusu, tan›d›¤›, arkada›ya da arkada›n›n arkada›)

güvenmektedir. Kad›nlar›n ie ihtiyac›olmas›n›n yan› s›ra tan›d›k birisiyleçal›acak olman›n balang›çta sa¤lad›¤›güven önemlidir. ‹i, arac› kad›nda¤›tmakta; ancak as›l yayg›nlat›ran,örgütleyen kad›nlar aras›ndakiakrabal›k, komuluk, arkadal›kilikileri olmaktad›r. ‹, böylece çokdaha h›zl› ve zincirleme bir biçimdeyay›lmaktad›r. Örne¤in kad›nlarkendileri için ald›klar› ipleriarkadalar›na/akrabalar›na/komular›na

da¤›tmakta ve sonraki aamada onlar›da do¤rudan arac› kad›n ile ilikiyegeçirmektedirler. Geleneksel ilikilerinsürekli arac›l›¤› ekseninde örgütlenenev eksenli üretimde, her kad›n do¤albir arac› olmaktad›r. Firmaya arac›l›keden yaln›zca bir kad›n varken, iiörgütleyen arac›n›n arac›s› olan onlarcakad›n vard›r. Bu süreç, ayn› zamandaev eksenli çal›an kad›nlar aras› ilikilerisa¤lamlat›rmaktad›r. Kad›nlar, iinçeitli yap›m aamalar›nda (örnekç›karma, model gösterme vb.)

birbirlerine yard›m etmektedir. Eveksenli çal›an kad›nlar aras›ndakigeleneksel komuluk/akrabal›k ilikileriyer yer ekonomik temelli ilikilere

dönümekte, ekonomik ilikilerekseninde daha da güçlenmekte,yeniden ekillenmektedir.

Ev eksenli üretim sadece gelenekselilikileri kendi aç›s›ndan bir avantajhâline dönütürmekle kalmamakta,ayn› zamanda kad›n›n at›l duranyarat›c› eme¤ini de ev eksenli üretimlehine kullanmaktad›r.

Kavakp›nar ’daki u örnekçarp›c›d›r: Kad›nlar firman›nistedi¤i/sipari etti¤i modelleri

örmektedir. Ancak kad›nlar zormodellere müdahale etmekte,de¤itirmekte ve firma kabul etti¤iölçüde ortaya ç›kard›klar› bu yenimodelleri yapmaktad›r. Di¤er taraftanfirman›n sipari ak››n› canl› tutmakiçin yeni modeller gelitirmekte vefirmaya önermektedirler. Böylece,firma, kad›nlar›n sadece emekgücünden de¤il, ayn› zamanda yarat›c›emeklerinden de yararlanmaktad›r.Öyleyse, bir tür performans kriterinin,ev eksenli çal›an kad›nlar için de

geçer l i o ldu¤u söylenebi l i r.Fabrikalarda çal›an içilere toplamkalite çemberi, performans kriteridayatan sürecin ev eksenli çal›anlara

da birebir olmasa da benzer koullar›dayatt›¤› saptanabilir. Buna dair bakabir örnek de, toplam kal i teuygulamas›ndan verilebilir: Herkad›n›n bir numaras› bulunmakta veüretti¤i mal o numara ile iaretlenerekal›nmaktad›r; böylece bir hata tespitedildi¤inde kad›na düzelttirilmektedir.Görüldü¤ü gibi, esnek üretimin birçokuygulamas›, esneklemenin bu enyo¤un biçiminde de geçerlidir.

Di¤er taraftan her ne kadar ev

eksenli çal›an kad›nlar ii kendiistedikleri zamanlarda yap›yor gibigörünseler de, gerçekte durum peköyle de¤ildir: Örne¤in, günde 10saatten az çal›an kad›na rastlamakmümkün de¤ildir. Çal›ma saatikesintili de olsa gece yar›lar›na kadaruzayabilmektedir. Mesainin söz konusuolmad›¤› ev eksenli üretimde, iin tümüfazla mesai üzerine kuruludur; tümkad›nlar fazla mesai yapmaktad›r.

Buraya kadar çizdi¤imiz tablokad›nlar aç›s›ndan iç aç›c› de¤ildir.



56

DOSYA (makale)

Ancak, ev eksenli üretimin ortayaç›kard›¤› sonuç; tek ba›na kat›ks›zsömürü de¤ildir. Bir potansiyel olarakolsa dahi bu koullar›n örgütledi¤i,yeniden ekillendirdi¤i bir kad›nbilincinden söz etmek gerekmektedir.Kan›mca konunun daha dikkate de¤erk›sm› da buras›d›r.

Yeniden Örgütleyen veÖrgütlenen ‘Ev’

‹kinci sorumuza/vurgumuzageçelim. Ev eksenli üretim süreci,kad›nlar›n kendi emekleri, yaamlar›i le kurduklar› i l ikiyi nas› letkilemektedir? Kad›nlar, ev eksenliüretim sürecinde kendi yaamlar›n›nas›l yeniden ekillendirmektedir?

Kad›n eme¤i/i gücü konusundayap›lan arat›rmalar›n ortaya koydu¤ugibi; kad›nlar›n i/çal›ma olarakkavramlat›rd›klar› durum, ev d››nda(fabrika, atölye vb.) çal›mad›r. Ev

eksenli çal›an kad›nlar›n hemen hepsikendilerini ev han›m› olaraktan›mlamakta; evde yap›lan faaliyeti,gelir getirse de i olarak saymamakta;bo zaman faaliyeti olarak görmektedir.Ev eksenli üretim, “bo durmaktansayap›lan, eve ek gelir/harçl›k getiren”,ço¤u zaman ev ilerinden arta kalanya da ev ilerine ayr›lan zamandan“k›rp›larak” yarat›lan zamanda yap›lanhem emek hem de para de¤eri olarakikincil itir. Yap›lan i, al›nan ücretindüüklü¤ü, elerin (erke¤in) kad›nlar›nhane bütçesine sundu¤u katk›yaverdikleri de¤er ve kad›nlar›nkendilerini öncelikle ev kad›n› olaraktan›mlamalar› gibi nedenlerle ilikilio l a r ak kad ›n l a r ›n gözündede¤ersizlemektedir. Ancak, kad›nlar›nparça ba› ie ay›rd›¤› zaman, ev ilerineay›rd›¤› zamandan çok daha fazlad›r.Kad›nlar, parça ba› ie günde ortalama10-12 saat ay›rmaktad›r. Kazan›lan

para hane bütçesine yani erke¤inkazand›¤› paraya k›yasland›¤›ndade¤ersizlemektedir. u var ki; eveksenli kad›nlar (önemli bir bölümü

daha önce hiç ev d››nda ücretli/maal›olarak çal›mam›t›r) az para kazansalarve onu kiisel harcamalar› içinkullanmasalar bile, kendi paralar›n›kazanma deneyimini yaamaktad›rlar.Bu da, kad›nlar aç›s›ndan ücretsizemekleriyle ücretli emek olarakkar›lamalar› ve onu yenidentan›mlamalar› anlam›na gelmektedir.

Ev eksenli üretim sürecindekad›nlar›n kendi emekleriylekurduklar› ilikinin dönüümüne dair

di¤er bir dikkat çekici nokta ise,kad›nlar›n ev ii ile ev eksenli iaras›nda yapt›klar› ayr›md›r. Kesintiyeu¤ramayan, yirmi dört saatlik “evhan›ml›¤›” kad›nlar›n ev içindeharcad›klar› eme¤i hem zaman hemde de¤er olarak ölçme ans›n› ortadankald›rmaktad›r. Ev eksenli üretimsürecinde ise kad›nlar, ev ilerine ekolarak ev eksenli çal›may› da ayn›yirmi dört saatin içine s›¤d›rmakzorunda ve günü ev ii ile ev eksenlii aras›nda paylat›r›p ona göreplânlamak durumundad›r. Buplânlama ayn› zamanda kad›nlar›n hemher bir ev iine (yemek, bula›k,çama›r, ütü, temizlik vb.) ay›rd›klar›zaman› hem de parça ba› ieay›rd›klar› zaman› ölçmelerinisa¤ lamaktad› r. Kar› lat ›¤›mörneklerde, kad›nlar›n ço¤u ev ve eliine ay›rd›klar› ortalama zaman›söyleyebiliyordu. Kavakp›nar’dan birkad›n, bir kaza¤› ne kadar zamandabitirdi¤i sorulunca öyle cevapveriyordu: “... günde bir kazakörüyorum. Yani o da oturursam. Vegece de geç yatarsam ... on üç saatefalan bir kazak örüyorum. Modele görede¤iiyor bu tabi. Yani günde on üçsaat çal››yorum, diyebilirim. D›ar›daçal›anlar bile çal›m›yordur bu kadar.... içilerden bile fazla ... Ev ii de vartabi ... onu da sayarsak...”

Ev ilerini ve dolay›s›yla “evhan›ml›¤›n›” kesintiye u¤ratan eveksenli üretim, kad›n›n kendi eme¤iile ücretli emek olarak yeni bir ilikikurmas›n› sa¤lamaktad›r.

Mahallelerin



57

DOSYA (makale)

Dumans›z Fabrikalar›Somut bir çaba içinde olmasalar

da, kad›nlar, emeklerinin kar›l›¤›n›alamad›klar›n› düünmekte ve daha

çok kazanacaklar›, emeklerininkar›l›klar›n› alacaklar› ev eksenli ilerinneler olabilece¤i üzerine kafayormaktad›rlar. Örne¤in, tanesini 1,5-3 milyon Türk Liras›ndan (fiyat,modelin zorlu¤una ve kolayl›¤›na görede¤imektedir) ördükleri kaza¤›n parçaba› fiyat›n›n çok düük oldu¤unu veemeklerinin kar›l›¤›n› alamad›klar›n›dile getiriyorlar. ‹in baka yerlerdekaça yap›ld›¤›na, baka ilerden nekadar kazan›ld›¤›na, hangi ilerin daha

çok kazanç sa¤lad›¤›na dairkendilerince arat›rma yap›yorlar;emekleri üzerinden elde edilenkazanc›n ne kadar olabilece¤ine dairfikir yürütüyorlar. Ev eksenli üretimsürecinde bir yandan ev içi faaliyetlerin,ücretsiz eme¤in bir uzant›s› gibitan›mlanan, bo zaman de¤erlendirmefaal iyet i olarak ni te lenen vede¤ersizletirilen emek, asl›nda,kaç›n›lmaz olarak maddî de¤ercinsinden ölçülmektedir. Kad›nlar,özellikle taeronlardan al›nan parçaba› ilerde arac›n›n ve son ivereninparça ba› üretimle sigorta, yemek,yol, ›s›, ››k gibi fabrika giderlerindenbertaraf edildi¤ini ve iverenin düzenliiçi çal›t›rmak yerine parça ba› ivererek büyük kârlar elde etti¤ini dilegetiriyorlar. Kad›nlar›n sermaye, eveksenli üretim ve kendi emeklerikonusunda getirdikleri bu yorum vede¤erlendirmeler, onlar›n asl›ndaemeklerini de¤ersizletirmediklerini,emeklerine kar› kay›ts›z olmad›klar›n›göstermektedir.

Kad›nlar›n kendi yapt›klar› itenyola ç›karak ev eksenli üretimegetirdikleri yorumlar, kimi zamanoldukça ciddî ekonomik ve yap›saltahlilleri içerebilmektedir. Örne¤inkad›nlar, ev eksenli çal›an kad›nlar›nsay›s›ndaki ar t ››n nedenler ikonusunda fikirlerini de belirtmekte;kendi deneyimlerinden yola ç›karakbunun yoksulluk, kriz, geçim s›k›nt›s›gibi nedenlerden kaynakland›¤›n› dilegetirmektedirler. D›ar›da çal›makisteyen, ancak üç küçük çocu¤unub›rakacak yer bulamad›¤› için

çal›amayan bir kad›n, “evde çal›ankad›nlar›n say›s› art›yor tabiî ... çünküokumas› yazmas› yok, kafas›na göre ibulam›yor kad›nlar. En önemlisi de

çocuklar›n› b›rakacak yer bulam›yorkad›nlar...” diyor. Baka bir kad›n da,ev eksenli üretimin iverene sa¤lad›¤›avantajlar› vurguluyor: “Vergisi eyiyok. Dumans›z fabrika. Adam kârl›,hiçbir masraf yapm›yor. Adam havadanpara kazan›yor. Hiçbir masraf› yok veen az 1000 tane içisi var...” Bir bakakad›n, ev eksenli çal›an kad›nlar içinolumlu bir düzenleme yap›l›pyap›lmayaca¤›na ilikin olarak,“zannetmiyorum bir ey yaps›n. Neden

dersen; iveren bu ii ucuza mal ediyor.Genelde k›rsal kesimlere getiriyor.Hem ucuza mal etmek hem devergiden kaçmak için. Bir düzenlemeolsa, ii vermez baka yere götürür.Zaten iveren yapt›rmaz. Çünküzarar›na olur” yorumunu getiriyor.

Ev eksenli çal›an kad›nlar,kendilerini her ne kadar ‘çal›m›yor’olarak tan›mlasalar da, kendi emekleriile kurduklar› iliki bu süreçte yenidenekillenmekte; kad›nlar, emeklerininde¤erini ve sermaye ile kurduklar›ilikiyi pazar koullar›nda yenidentan›mlamaktad›rlar. Ev eksenli üretim,emek-sermaye çelikisinin potansiyelsonuçlar›n› ev içine ta›mas›na bakarakolumlanamaz belki. Ancak, madem kikad›n eme¤inin kar› kar›ya oldu¤udurum budur, öyleyse ev eksenliüretimin ortaya ç›kard›¤› potansiyelbilinç de böyle bir ba¤lamda/çerçevedeele al›nmal›d›r. Bu, iyimserlik de¤il,gerçekçilik olacakt›r.

SonuçKad›nlar ister aile bütçesine katk›

amac›yla tercihen ev eksenli çal›s›n,isterse de ev eksenli üretimdenkazand›¤› para hanenin gelirinin esas›n›ya da önemli bir bölümünü olutursun;ev eksenli üretimi ister kendi hesab›na,ister arac›ya, ister sipari üzerineah›slara/f i rmalara/ma¤azalarayaps›nlar, bu süreç kad›nlar›n emekleriile kurduklar› ilikiyi büyük orandadönütürmektedir. Emeklerininkar›l›¤›n› alamad›klar›n› vurgulayankad›nlar, bunun için bir model, yolveya yöntem önermeseler de “bir eyler

1) Bu yaz›da, ev eksenli üretim, eveksenli çal›anlar kavramlar› ile vurgu dahaçok sanayinin bir uzant›s› olarak taerona,arac›ya parça ba› çal›anlara yap›lm›t›r.Di¤er taraftan do¤rudan bir iverene ba¤l›olmaks›z›n, kendi hesab›na ya da sipariüzerine çal›an ev eksenliler debulunmaktad›r. (Ev eksenli üretim farkl›yerellerde, yerellerin özelliklerine göre pekçok farkl› biçimde örgütlenebilmektedir;belli bal› biçimlerinden bahsedilebilmeklebirlikte biçimlerin niceli¤ine dair net birey söylemek mümkün de¤ildir.)

Bu yaz› kendi hesab›na ya da sipariüzerine çal›anlar› ihmal ediyor gibi gözüksede do¤rudan bir arac›ya, firmaya, ivereneba¤l› çal›an ev eksenlilere vurgu yap›lmas›tercihli bir durumdur. Kendi hesab›na,sipari üzerine çal›an görece ba¤›ms›z eveksenli çal›anlar konusu kan›mca bakaba¤lamlarda ele al›nmal›d›r ve bu sebeptenbu yaz›da konunun o yönde geniletilmesitercih edilmemitir. Ancak bir son not olaraku söylenebilir: ister kendi hebas›na, istersipari üzerine, ister bir iverene do¤rudanba¤l› olarak çal›s›n, ev eksenli çal›maasl›nda üretimde yaanan dönüümlerin,esneklemenin ve yoksullaman›n birsonucudur.

Bu aç›dan ev eksenli üretimi ortayaç›kartan/yayg›nlat›ran yap›sal nedenlerolarak dile getirilen hususlar ev eksenliüretim biçimlerinin tümü ile do¤rudanilgilidir.

y a p m a k ” g e r e k t i ¤ i n i d i l egetirmektedirler.

Artan yoksulluk ve isizlik hergeçen gün ev eksenli çal›may› kad›nlar

için zorunlu hâle getirmektedir. Ücretinya da koullar›n tatmin etmedi¤idurumda ii yapmaktan vazgeçmek yada koullar› daha uygun bir ev eksenlii bulmak/yapmak kad›nlar aç›s›ndansorunu çözmeyecektir. Zira; ev eksenliüretimin bütün biçimleri, koullar veücret aç›s›ndan olumsuzluklarbar›nd›rmaktad›r.

Her ne kadar ev eksenli çal›ankad›nlar›n örgütlenmesinde, kad›nlaraulamak, say›lar›n› tespit etmek ve

onlar› bir araya getirmek gibi iindo¤as›ndan/örgütleniinden kaynakl›ciddî engellerle kar› kar›ya bulunulsada, tablo o kadar da karanl›k de¤ildir.

Notlar



58

Çal›an Kad›n›n ‹ki ‹vereni,Dört de Vardiyas› Var

DOSYA (söylei)

BAS‹SEN, Ankara ve ‹ç Anadolu ube Bakan›SEYMANYAAR

Say›n Yaar Seyman, Türkiye’de birçok ilklere imza atan sendikac› bir kad›ns›n›z. Önce sendikac›l›k hayat›n›z›n ana çizgilerini anlat›r m›s›n›z?

Çal›ma yaam›ma 1976 y›l›ndaTürkiye ‹ Bankas›’nda balad›m. ‹lksendikal faaliyetle de burada tan›t›m.1979 y›l›nda içi arkadalar›m›noylar›yla TÜRK-‹'e ba¤l› Banka veSigorta ‹çileri Sendikas› (BAS‹SEN)temsilcisi seçildim. 1989 y›l›ndayap›lan ilk Genel Kurul'da sendikan›n Ankara ve ‹ç Anadolu ubeBakanl›¤›na getirildim.

1989-1992 döneminde 420delegeli TÜRK-‹ genel kurulunun tekkad›n delegesiydim. 1991'deKanada'da toplanan Dünya Kad›nKurultay›nda TÜRK-‹’i temsil ettim.1992'de Uluslararas› Çal›ma ÖrgütüILO’ya “ilk kad›n gözlemci” olarakkat›ld›m.

Türkiye'nin en büyük sendikakonfederasyonu olan TÜRK-‹'inGenel Kurulu'nda E¤itim KomisyonuBakanl›¤›, TÜRK-‹ Divan Bakan› Yard›mc›l›¤›, TÜRK-‹ Kad›n Kurultay›Divan Bakanl›¤› yapt›m. BunlarTürkiye’de sendikac› bir kad›n olarakbenim imza att›¤›m “ilk”lerdi.

1993 y›l›ndan bu yana sendikac›kimli¤imle BAS‹SEN’i, TÜRK-‹’i veTürkiye’yi ABD, Japonya, ‹talya, ‹sviçre, Avusturya gibi ülkelerde temsil ettim;e¤itimlere ve seminerlere kat›ld›m.Bilgi, ODTÜ, Ankara SBF, Bilkent,



59

DOSYA (söylei)

Bo¤az i ç i ve Çukurova g ib iüniversitelerde konferanslar verdim,panel ve forumlara kat›ld›m.

18 Ocak 2003’te yap›lan 7. Ola¤an

Genel Kuruluda; Ankara, Kayseri,Sivas, Yozgat, Çorum, Çank›r›,Nevehir, K›rehir, Konya, Karaman, Afyon, Eskiehir, Bolu ve Düzce'yikapsayan BAS‹SEN Ankara ve ‹ç Anadolu ube Bakanl›¤›'na yenidenseçildim.

Cumhuriyet ' in 75. Y›l›ndaSabah/Melodigazetesi taraf›ndan 75kad›ndan birisi seçildim. 2001 y›l›ndaTurkish Daily Newsgazetesi taraf›ndan“Yeni Yüzy›l›n Kad›n›” seçildim. Akademi Kitabevi, Kültür Bakanl›¤› veSanat Kurumu ödülleri ald›m.

Yakla›k 20 y›ll›k sendikac›l›k hayat›n›z var. Bu 20 y›l›n deneyimiyle bakt›¤›n›zda Türkiye’deki sendikalar sizin pencerenizden nas›l görünüyor?

1983’ten 2005’e kadarki sendikalhayat›mda benim gözlemim,sendikalar›n tamamen bir erkek örgütüoldu¤u yönünde. Ama dönüpsendikalar taraf›ndan gerçekletirileneylemlere, etkinliklere bakt›¤›m›zda;1989 Bahar Eylemlerine, 1990Madenci Direniine, 1991-92Paabahçe Direniine, bunlar› takipeden bütün eylem ve mitinglerebakt›¤›m›zda, kad›nlar›n say›s›n›n hiçde az›msanamayacak kadar oldu¤unugörüyoruz. Kad›nlar içi hareketininiçinde var ama, yönetim ve kararmekanizmalar›nda yok. Çünküsendikalar bir gelir kap›s›. TÜRK-‹tarihinin tek kad›n sendika genelbakan›n›n, bu sendikan›n neredeysehiç üyesinin kalmad›¤›, profesyonelsendikac› istihdam›n›n bitti¤i birdönemde seçilebildi¤ini ve bununsadece bir tesadüf olmad›¤›n›hat›rlayal›m.

TÜRK-‹ Genel Kurullar›ndakad›nlar›n konumuna bakt›¤›m›zdadivana kâtip seçilmenin ötesinegidilemedi¤ini görüyoruz. K›sacas›Türkiye’de sendikalar bir erkek örgütügörünümünde. Bu erkek örgütügörünümü sadece sendikalarda hâkimde¤il. Bu durum siyasal partilerde vekitle örgütlerinde de böyle. Bu genel

görünümün sadece en büyük sermayeörgütü taraf›ndan k›r›ld›¤›na tan›kolduk yak›n zaman önce: TÜS‹AD,yönetimine üç tane kad›n seçti.

TÜS‹AD ile içi sendikalar›n›kar›lat›rmak elbette do¤ru olmaz.TÜS‹AD “babalar örgütü” oldu¤u içinkad›nlar, babalar›n›n onaylar›ylayönet ime gelebi l iyorlar. ‹çiörgütlerinde ise aday olacaks›n›z, içilert a r a f ›ndan kademe kademeseçileceksiniz, içilerin oylar›ylageleceksiniz. Ama, TÜRK-‹, D‹SK,HAK-‹ gibi üst örgütlere bakt›¤›m›zdayönetimde, denetimde, disiplinde hiçkad›n yok. Bu üst örgütlere üyekad›nlar var, çal›ma yaam›ndakad›nlar var. Biliyor musunuz, dünyadakad›nlar›n içilerin üst örgütlerde temsiledilmedi¤i hiçbir yer yok.

HAK-‹ Bakan›, kat›ld›¤› birtelevizyon program›nda, yönetimorganlar›na kad›n sendikac› almakistediklerini, ancak kad›nlar›n kendiyo¤unluklar› nedeniyle bu tip görevleritercih etmedikleri söyledi. Bu aç›klama,ne denli ikna edici bir aç›klama, birçokyönüyle tart››lmas› gereken bir konu.

Asl›nda, sendikal yap›lardadelegeler aras›nda bir eitlik var ve bu,teorik olarak kad›nlara konfederasyonbakan› bile olma imkân› veriyor.Sözgelimi ben BAS‹SEN delegesi olarakTÜRK-‹ Genel Bakanl›¤›na adayolabilirim. Fakat, i prati¤e gelince buteorik imkân›n tümüyle ortadankalkt›¤›n› , hereyin öncedenbelirlendi¤ini görüyoruz. Oysa sendikaönderlerinin öyle düünmesi lâz›m:Bu ülkede nüfusun yakla›k yar›s›kad›n. Çal›ma hayat›nda yer alanlar›nönemlice bir bölümü de kad›n.Öyleyse, biz örgütlerimizi yar›nlarata›mak istiyorsak karar almamekanizmalar› içinde mutlakakad›nlara da yer vermeliyiz; kad›nlar›tevik etmeli, onlar› sendikal u¤raaal›t›rmal›y›z.

Hâkim toplumsal yarg›lar içinde çal›an kad›na nas›l bak›l›yor? Geçmile kar›lat›r›ld›¤›nda bu bak›ta de¤iimler gözlemleniyor mu?

Bizim kua¤›m›z çal›ma hayat›naat›ld›¤› y›llarda çal›an kad›n çok fazla

olumlu kar›lanmazd›. Hatta çal›ank›zlarla evlenilmezdi. Ama hayat kimide¤iiklikleri beraberinde getirdi¤izaman zihniyetler de de¤iikli¤e

u¤ruyor. Art›k insanlar, kad›n›nç a l › m a d › ¤ › b i r a i l e n i ngeçinemeyece¤ini çok somut olarakgörüyorlar; isizli¤in, yoksullu¤un nebüyük bir tehdit oldu¤unu yaayarakanl›yorlar. Bütün bunlar çal›an kad›nabak› aç›s›n› da de¤itiriyor. Geleneksel“kad›n yeri, evidir” anlay›› y›k›l›yor.Kad›nlar ve erkekler art›k birlikteçal››yorlar. Çal›ma hayat›nda ayn›sorunlarla kar› kar›ya kal›yorlar, ayn›sorunlara birlikte gö¤üs geriyorlar.Öy leyse , ç a l ›ma haya t ›ndakar›lat›klar› sorunlar› çözmek üzerekurduklar› örgütlerde birlikte ve eitbir ekilde söz sahibi olmal›lar.

Kad›nlar, çal›ma ya›m›nda ne gibi sorunlarla kar›la›yorlar?

Çal›ma yaam› may›nl› bir alanabenziyor. Onlarca s›k›nt› var. Bus›k›nt›lar›n en derinini kad›nlar çekiyor.Ben 1983’ten bu yana, 20 y›l› geride

b›rakan sendikac›l›k sürecimde çal›ankad›nlarla ilgili olarak u tan›maulat›m: Kad›nlar, ikili sömürüyemaruz kal›yor. Çal›an kad›n›n iki ivereni var; birisi evde, birisi i yerinde.Dört tane vardiyas› var; evi var, ei var,ii var ve çocu¤u var. Sonuçta, o, a¤›rbir içi. Çal›an kad›nlar yorgun vemutsuz.

Kad›n çal›anlar, istihdamkonusunda da erkeklere göre dahafazla sorun ya›yorlar. Küreselleme,özelletirme, taeronluk önce kad›nlar›vuruyor. ‹çi ç›kar›lacaksa önce hamilekad›nlar iten ç›kar›l›yor. Personelal›mlar›nda, evlenir mi, hamile olurmu, kaç çocuk do¤urur gibi sorularkad›n çal›anlar›n tercih edilmesinizay›flatan sorular olarak ivereninkafas›nda dola›p duruyor. Oysa insanhayat›n gereklerini yapacak; ie girecek,yuva kuracak, çocuk sahibi olacak.Bundan daha do¤al ne var?

Peki bu dört vardiyan›n yükü nas›l azalt›labilir?

Öncelikle evde demokrasiyi



60

DOSYA (söylei)

ço¤altarak. Evde demokrasi oluncavardiyalar azal›r. Erkek, kad›na yard›mederse hayat›n her yönünü payla›rsavardiya azal›r. Çocuk sadece annenin

de¤il ki. Çocuk, baban›n da çocu¤u. Ama bizim ülkemizde kre açmak içinçal›an kad›n say›s›na bak›l›yor. Oysaçal›an kad›n say›s›na de¤il, çal›ansay›s›na bakmak lâz›m.

Di¤er dünya ü lke ler iy le kar›lat›r›ld›¤›nda Türkiye’de çal›an kad›nlar›n durumu nas›l gözüküyor?

Ben, 1991’de Türkiye çal›ank a d › n l a r › a d › n a K a n a d a ’ d a

gerçekletirilen Dünya Beinci Çal›anKad›nlar Kurultay›’na kat›lm›t›m.Orada gördüm ki, Türkiye’deki çal›ankad›nlar›n sorunlar› neredeyse Kara Afrika’daki çal›an kad›nlar›nsorunlar›yla örtüüyor. Hat›rlayaca¤›n›zgibi Türkiye, 12 Eylülden sonra uzuny›llar boyunca Uluslararas› Çal›maÖrgütü (ILO) standartlar›n›n d››ndakald›. Hep “kara liste”de yer ald›. ILOstandar t la r ›n› h içb i r zamanyakalayamad›. ILO’ya ilk gidensendikac› kad›n gözlemci olarakgördüm ki; ILO standartlar› daeriilmesi gereken, ama ayn› zamandaa›lmas› da gereken standartlar.

Kad›n sendikac› mevcut toplumsal ve sendikal yap› içinde nas›l kar›lan›yor? Bu konuda neler söyleyeceksiniz?

Toplumsal mücadelede kad›nolmak dünyada zor; Türkiye’de dahada zor. Türkiye’de geleneksel de¤erlerlekaynam› erkek egemen bak›kad›nlar›n toplumsal mücadelelerdeyer al››n› hayli güçletiriyor.

Türkiye’de sendikal yaam, erkekiçilerin çok yo¤un oldu¤u i kollar›ndabalad›; demiryolu gibi, maden gibi.O nedenle sendika la r ›n i lkkuruluunda da erkekler rol ald›. Budurum, y›llar boyunca ‘sendikac›’denilince ‘erkek’ kiinin akla gelmesineneden oldu. Sendikac›l›k erkek iiolarak alg›land›. Bu alg›, hâlâ da devamediyor.

Meselâ, ben, sendika genelkurullar›na ça¤r› al›p konuk olarak

gidiyordum. Gitti¤imde bana bas›nmensuplar›na ayr›lm› bölümügösteriyorlard›. ‘Bas›n bu taraftaoturuyor,’ diyorlard›. ‘Ben gazeteci

de¤ i l , s end ikac ›y ›m, ’ dey ipsendikac›lar›n yan›na yöneldi¤imzaman hayretle bak›yorlard›. Toplusözleme masalar›na oturdu¤umuzda,bana, ‘siz uzman m›s›n›z?’ diyesoruyorlard›. Kad›n oldu¤umdan olsagerek, benim sendikac› oldu¤umudüünemiyorlard› bile.

Erkek sendikac›lara gelince. Onlarda beni kar›lar›nda gördükçe emzirmeodalar›, kre sorunlar› ak›llar›na geldi.Bir kad›n sendikac›n›n varl›¤› erkek

sendikac›lara kad›n çal›anlar›nsorunlar›n› hat›rlatt›. Hâlbuki, herbirinin hayat›nda anne ya da e olarakbir kad›n vard›; onlar› sabahlar› ieu¤urlayan, ya da kendileri de çal›an...

Sendikac›l›k çal›an kad›nlar aç›s›ndan tercih edilen bir ey mi?

Sendikac›l›k art›k kad›nlartaraf›ndan tercih ediliyor yava yava.Çünkü kad›nlar sorunlar›na sahipç›kmaya, bunlar› çözmek için deörgütlü olmak gerekti¤inin fark›navarmaya bal›yorlar. Ama genel olarakkad›n çal›anlar›n sendikalarda nedenyeterince yer almad›klar› üzerinde

du ru r sak , i k i t eme l nedenbulundu¤unu söyleyebilirim. Birincisi;kad›nlar, evde ve i yerinde yeterinceyorulduklar› için, daha önce de

söyledi¤im gibi dört vardiya yapt›klar›için, bir de sendika ile u¤ra›p vardiyasay›lar›n› bee ç›karmak istemiyorlar.‹kinci olarak da, erkekler taraf›ndanengellendiklerini hissediyorlar.Kad›nlar›n k›r›lgan bir yap›lar› var.Biliyorsunuz kad›nlar çabuk k›r›l›yorve kolay vazgeçiyorlar. Örne¤inonurlar›n›n k›r›ld›¤›n› düünüpsendikadan vazgeçebiliyorlar.

Çal›an kad›nlar›n sorunlar›

medyada ne düzeyde yer bulabiliyor? Medyada da çal›an kad›n ve onun

sözcüsü olan kad›n sendikac›n›n yerbulmas› çok zor. Medyan›n kad›nabak››nda, çal›an kad›n ve kad›nsendikac›n›n gündeme gelebilmesi içinçok büyük skandallar meydana gelmesilâz›m. Sendikac›lar yollarda içilerinönüne dütükleri zamanlarda medyataraf›ndan h››mla kar›lan›yorlar.‹çiye s›rt çevirdikleri zaman iseyüceltiliyorlar. Buna kar›n, bentelevizyonlarda çal›an kad›nlar›nsorunlar›n› anlatmaya, çal›an kad›nlar›sendikalarda daha aktif olmak içintevik etmeye çal›t›m.



61

Kent Yoksullar› veKad›n Eme¤i

DOSYA (makale )

Türkiye kentlerinin ortak yan›,mekânsal ayr›ma ile somutlanm›eitsiz “kentli yaamlard›r”. Kentlerinmerkezi ve varolar› yaln›zca yap›lar›n,yollar›n, alt yap›n›n de¤il, s›n›fsalkonumlar›n da farkl›l›¤›n› yans›t›r. Yaamlar›n› sürdürebilmek için ibulma umuduyla kentlere gelen emekçihalk› önce varolar›n çamurlu yollar›sonra da isizlik gerçe¤i kar›lar. Kentyoksullar› kavram› hem emekpazar›nda “yedek” oluturan isizlerihem de kendi sektörlerini kendileriyarat›p kay›t d›› ilerde çal›anlar›kapsar. Ço¤unlu¤unu, isiz ve kay›td›› sektör çal›anlar›n›n oluturdu¤uvarolar bir bak›ma yoksullu¤unbar›naklar› hâline dönümektedir. Kentyoksullar› içerisinde kad›nlar›nkonumu; daha “yoksul”, daha “isiz”,daha “kurals›z çal›an” daha “kay›t d››”olarak özetlenebilir.

Kent yoksul lar› aç›s›ndanbak›ld›¤›nda “kad›n eme¤inin” üç ayr›bal›kta incelenmesi uygun olacakt›r.

1. Tar›mdaÜcretsiz Aile ‹çili¤inden,

Kentteki Yoksullu¤a‹lk bal›k, kent yoksulu kavram›n›n

kendisinde sakl›d›r. Özellikle1950’lerden sonra yo¤unlaan k›rdankente göç, on binlerce emekçiyi,topraktan uzaklat›r›p, asfaltlatan›t›rm›t›r. ans› iyi gidip, düzenlibir i bulan aile reislerinin yan›ndaisizli¤i ve açl›¤› yaayan, ailesine de

Dr., Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler FakültesiÖZO⁄LUBURÇAK



62

DOSYA (makale)

yaatan binlercesi olmutur. Köyünde,kar›l›¤›nda ücret almadan, tarlada veevde çal››p, ailenin reisine yard›meden kad›n ise kente geldi¤inde, art›kisiz kalm›t›r. Kente göçen aileleraras›nda, sonraki kuaklar da dahil,ev d››nda çal›an kad›n oran› oldukçaazd›r. Geleneksel de¤erler ve erkekegemen ilikiler kad›n›, eininyede¤inde yoksullu¤a katmaktad›r.1990’l› y›llarda gerçekletirilen birarat›rman›n sonuçlar›na göre,gecekondu ailelerinde, kad›nlar›n%62.4’ü ev d››nda çal›malar›n›nkocalar›n›n karar›na ba¤l› oldu¤unusöylemekte, %8.9’u bunun kendikarar›na ba¤l› oldu¤unu, %26.9’u isekar› koca ortak kararlar› oldu¤unubildirmektedir. Kentlerin varolar›nda,içi ya da isiz, ya da kay›t d›› sektörçal›an› erkeklerin eleri ev içinde,kocalar›n›n eme¤ini yeniden üretmedeba rolü oynamaktad›r. Kent yoksulukad›nlar için, üç seçenek belirmektedir.Birincisi, ücretli olarak çal›mak,ikincisi ücret almadan ev içinde aileleriiçin çal›mak, sonuncusu ise evde ücretkar›l›¤› çal›mak. Ücret kar›l›¤› çal›ankad›n emekçilerin büyük k›sm› kay›td›› ekonomi ya da informel sektörolarak adland›r›labilecek ilerdeçal›maktad›rlar. Yukar›da bahsedilenarat›rma sonuçlar›na göre, arat›rmayap›lan gecekondulardaki kad›nlar›n%6.7’sinin, erkeklerin %74.3’ünün ev

d››nda çal›t›klar› söylenmektedir.Oysa kentlerin varolar›nda kad›nlar›nbüyük bir k›sm›n›n çal›t›¤›bilinmektedir. Ekonomik faaliyetolarak tan›nmayan ilerde para kar›l›¤›çal›an kad›nlar (fason i, terzilik,gündelikçi hizmetçilik vb.), ço¤unluklayapt›klar› ileri, aile reisinden dahisaklamakta ve kendilerini çal››yorkabul etmemektedirler. Örne¤ingündelikçi kad›nlar›n bir k›sm›yapt›klar› ii küçük görmekte vegizlemektedirler. Sonuçta ortaya ç›kantablo udur; kentlerin varolar›nda

kad›n emekçiler, ücretli olarakçal›t›klar› formel sektörde, düükü c r e t l i v e v a s › f s › z i l e r d eyo¤unlam›t›rlar; ve yine ücretli olarak

ancak, i güvencesiz ve a¤›r sömürüa l t › n d a i n f o r m e l a l a n d açal›maktad›rlar.

2. Emek Pazar›n›n Parças› Olarak“Kad›n Eme¤i”

Kent yoksul lar› örne¤indesomutlaan, kad›n eme¤inin sorunludurumu asl›nda iletme sahipleria ç › s › n d a n b i r ç o k a v a n t a j ›bar›nd›rmaktad›r. Kad›n emekgücünün, vas›fs›z ilerde yo¤unlam›oldu¤u saptanmal›d›r. Fiziksel güçgerektirmeyen, sab›r, el becerisi, cinselcazibe gerektiren iler, ya da kültürel,sosyal konular› ilgilendiren iler, kad›nileri olarak belirmektedir. Genelliklekapal› yerlerde, tekrar gerektiren, s›k›c›,yetenekten çok hünere dayal›(ço¤unlukla ev iine ilikin hünerlere)ilerdir. Kad›nlar do¤al olarak dahauysal ve itaatkâr, bu anlamda idisiplinini kabul etmeye haz›r olduklar›düünü ldü¤ünden ve do¤a ldo¤urganl›klar› sonucu sahip olduklar›k›s›tl›l›klar yüzünden i gücüpiyasas›nda ikinci l konumdabulunmaktad›rlar. Ekonomik yap›dabaz› sektörlerde y›¤›lmaktad›rlar,ilerinde yükselme olanaklar› zay›ft›r,düük ücret al›rlar, yar› zamanl› ilerde,örgütsüz, sosyal güvenliksiz çal››rlar,isiz kalma olas›l›klar› daha fazlad›r.Bunlar›n yan›s›ra, kad›n, ücretli i gücüpiyasas›nda bu koullar içinde bile,özgürce emek gücünü satmakta güçlükçekmektedir. Ev içine yöneliksorumluluklar› vard›r, kendi bedeninindenetiminde dahi tam anlam›yla sözsahibi de¤ildir, kapitalist üretimilikileri d››nda da emek gücünükar›l›ks›z olarak kullanmaktad›r. Tümbunlar ona emek piyasas›nda ikincilbir konum getirmektedir.

Tarif edilen bu ikincil konum,katmanlam› bir i gücü piyasas›naiaret eder. ‹ gücü piyasas›ndakatmanlama, bir yandan teknikilerlemeye di¤er yandan üretimilikilerindeki de¤iime ba¤l› olarakbelirlenir. Birincil sektörde s›ralananiler, vas›fl› ve kal›c› i gücüne

Ço¤unlu¤unu, isizve kay›t d›› sektör

çal›anlar›n›noluturdu¤u varolarbir bak›ma yoksullu¤un

bar›naklar› hâlinedönümektedir. Kentyoksullar› içerisindekad›nlar›n konumu;daha “yoksul”, daha“isiz”, daha “kurals›zçal›an” daha “kay›t

d››” olaraközetlenebilir.



63

DOSYA (makale)

gereksinim duyarken, ikincil sektörucuz ve vas›fs›z i gücü anlam›nag e l m e k t e d i r. S o n u ç o l a r a kkatmanlaman›n emek piyasas›

üzerinde denetim rolü oynad›¤›,homojenleerek birleme olana¤› olani gücünü bölmek için önemli oldu¤unetlemektedir. K›saca, emekpiyasas›ndaki katmanlaman›n büyükölçüde emek sermaye çelikisinin birürünü oldu¤u söylenebilir. Böylesibir emek piyasas›nda ikincil yereoturan kad›n eme¤i, sermayeaç›s›ndan, gerekli görüldü¤ündedevreye sokulabilecek, yedek i gücüniteli¤indedir. Yedek i gücü kavram›,

esnek ve de¤itirilebilir emek gücü,düük ücret seviyesi, sömürü oran›ndaart› ve kâr›n düme e¤ilimine kar›önlemler sa¤lamaktad›r. Kad›n içilerde sermaye aç›s›ndan bu anlamdaözellikle yararl›d›rlar, sermayeninç›karlar›na ba¤l› olarak i gücüpiyasas›na kolayca çekilip yiner a h a t l › k l a b u p i y a s a d a nuzaklat›r›labilirler.

3.Emek Pazar›n›Evlere Ta›ma Yöntemi:Eve ‹ Verme Sistemi

Kad›n eme¤ in in be l i rg inözelliklerine dönük yapt›¤›m›zsaptamalar›, güncel adland›rmas› ile“esnek çal›ma” örnekler iylesomutlayabiliriz. Kad›n eme¤i“esneklik” düzenlemeleri için gerekduyulan emek gücüne büyük orandadenk dümektedir. Bunun en iyiörne¤i, kay›t d›› ekonomi ve fasonüretim bal›klar›nda netlemektedir.Özellikle uluslar aras› rekabetaç›s›ndan, esnek üretim tarz›n›ngereklerini yerine getirmek vemaliyetlerini düürüp, esnekliksa¤layabilmek için, fason üretimyayg›nlamaktad›r. Bu noktada,maliyetlerin düürülmesinde ilk s›ray›emek maliyetleri almaktad›r. Üretimdekay›t d›› yöntemler bunun en kolayyöntemlerindendir.

Tekstil sektörü örne¤i, kad›neme¤inin yayg›n kullan›m› aç›s›ndanönemlidir. Türkiye’de tekstilsektöründe hemen tüm firmalar fasonüretime bavurmaktad›r. Fason üretim,uluslar aras› rekabet koullar›nda talep



piyasas›n›n esnekli¤i kar›s›ndahaz›rl›kl› olmay› kolaylat›rmaktad›r.Bundan da önemlisi, kay›t d››ekonomi uygulamas›yla, sendikas›z ve

sigortas›z i gücü çal›t›rmay› yani ucuzve vas›fs›z i gücünü kullanmay›sa¤lamaktad›r. Fason üretim, sigortaprimleri , toplu sözlemedenkaynaklanan maliyet ler gibi ,harcamalardan kaçmak isteyen büyükgiriimcilerin atölyelere veya evde iyapan emekçilere yönelmesiniyayg›nlat›rmaktad›r.

H a z › r g i y i m s e k t ö r ü n d eTürkiye’nin, esnek üretim tarzlar›nayönelmesi büyük ölçüde uluslar aras›

faktörlerle belirginlemektedir.Örne¤in, 1992 y›l›nda Danimarka’dauluslar aras› haz›r giyim üzerine yap›lanbir seminerin sonuçlar›nda, Avrupal›iveren ve içilerin yeni teknolojilereve esnek üretime ayak uydurmalar›;çok tekrara dayanan ve yorucu, a›r›emek isteyen diki gibi ilerin, eme¤inucuz ve d› ticarette s›n›rlamalar›n azoldu¤u ülkelere aktar›lmas› gerekti¤iortaya konmutur. Uluslar aras›taeronlamada belirginleen ucuz igücünün varl›¤›d›r. Avrupa ülkeleriile di¤er ülkeler aras›nda ücret fark›n›nbüyüklü¤ü önemlidir. Türkiye’deeme¤in bir saatlik maliyeti 1.1$ ikenbu; ‹sviçre’de 14.4$, ‹ngiltere’de 8.2$,‹spanya’da 5$, Tayvan’da 3.5$, GüneyKore’de 2.7$, Brezilya ve Kolombiya’da1.7$’d›r. Taeronlamada siparii alanuluslar aras› firman›n temsilcisi, arac›olarak ii, fabrikalara, daha küçükatölyelere ve evlere da¤›tmaktad›r. Bunoktada, kentlerin varolar›ndaki kad›neme¤i devreye girer. Eve i vermedeüretilen mal›n fiyat› do¤rudan uluslararas› firma taraf›ndan belirlenmektedir.Örnek olarak Hollanda merkezlifirmalar›n Türkiye’de taeronarac›l›¤›yla üretilen mallar›n›n üretimfiyat› ile, sat› fiyat› aras›nda 4-5 katfark bulunmaktad›r.

Kentlerin varolar›nda yayg›nlaaneve i verme sisteminde çal›ankad›nlar›n genellikle piyasada ibulamam› ve aile gelirini belirlidüzeyde tutma çabas›nda olan kad›nlarolduklar› gözlenmektedir. ‹ gücüpiyasas›nda ikincil konumda olan,ucuz emek güçleri, düük ücret ve

Notlari) “Gecekondularda Aileleraras› Geleneksel

Dayan›man›n Ça¤da OrganizasyonlaraDönüümü” Birsen Gökçe, Aye Ayata, AytülKasapo¤lu, ‹nan Özer, Hamza Uygun. SosyolojiDerne¤i Arat›rmas›. Arat›rmada 24 ilde toplam2021 hane ile görüülmütür.

ii)Özbay, Ferhunde. “Türkiye’de Kad›n veÇocuk Eme¤i,”Toplum ve Bilim 53 Bahar 1991.

iii)Ansal, Hacer. “Kapitalist ÜretimdeCinsiyetçilik”,11.Tez , say› 1, ubat 1989.

iv)Ecevit, Y›ld›z. “Üretim ve Yeniden ÜretimSürecinde Kad›n Eme¤i”,Yap›t No9 ubat Mart1985.

v)Gordon, David, Richard Edwards. “ATheory of Labor Market Segmentation”The Economics of Women and Work , ed. AliceAmsden, Penguin Book Sufolk, 1980.

vi)Ecevit, Y›ld›z. a.g.e.vii)Standing, G. “Global FeminizationThrough Flexible Labor”World Development 17(7) 1989.

viii)Kay›t d›› ekonomi: firmalar›n yasalardaöngörülen kay›t ve belge düzenine uymadanyapt›klar›, vergi tasarrufu sa¤lamaya yönelikal›m ve sat›m ilemleri ile bu ilemlerdenkaynaklanan ekonomik faaliyetler. Bu faaliyetlerayr›ca sigortas›z ve örgütsüz içi çal›t›rman›ntüm avantajlar›n› da beraberinde getiriyor. An›l,‹brahim. “Kay›td›› Ekonomi Kavram›n›nGizledikleri”D‹SK-AR Nisan-May›s 1995 say›18.

ix)“‹letmelerin Trilyonluk Can Simidi: FasonÜretim” ASOMEDYAEkim 1995

x)Ercan, Fuat. “Tekstilde Taeronla_ma,Daha Ucuz Emek mi? ‹leri Teknoloji mi?”D‹SK-AR Nisan-May›s 1995 say›18.

xi)Lordo¤lu, Kuvvet.Eve ‹ Verme Sistemi ‹çinde Kad›n ‹gücü Üzerine Bir Alan Arat›rmas›, Friedrich Ebert Vakf›, 1990.

örgütsüzlükle, evde i yapmayaitilmektedir. Yap›lan arat›rmalar, busistemin kent yoksullar› (düük ve altgelir gruplar›) aras›nda yayg›nlat›¤›n›göstermektedir.

Kad›nlar›n bu tür ileri bulmas›,ilânlar ya da komuluk ilikileriarac›l›¤›yla gerçeklemektedir. ‹ba¤lant›lar› arac›lar üzerinden yap›l›r,bu “ekip balar›” yine evde i yapankad›nlardan olumaktad›r. Kad›nlarevlerinde yapt›klar› ilerden parçaba›na ücret al›rlar. Bursa’da yap›lanarat›rma sonuçlar›na göre; evded›ar›ya i yapan kad›nlar ço¤unluklaotuz ve üzeri yalardad›rlar, %80’ievlidir, ço¤unluk çocuk sahibidir vee¤itim düzeyleri düüktür. Arat›rmayap›lan kad›nlar›n %53’ünün eleriücretli çal›maktad›r, kendilerinin iseço¤unlu¤u daha önce çal›mam›t›r,daha önce ücretli çal›anlar›n iib›rakma nedenleri ço¤unluklageleneksel rolleriyle ilgilidir (çocukbak›m›, evdeki sorumluluklar vb.).Evde i yapan kad›nlar›n günlükortalama çal›ma saati 4.8’dir, bu4.8x7=34 saat/hafta’ya denk düer. Al›nan saat ücreti, asgarî saat ücretininyüzde 26 alt›nda bir düzeydedir.

SonuçKentlerimizin arka mahallelerinde

kad›n eme¤i yukar›da özetlenen

64

DOSYA (makale)

çerçevede var olmaya devam ediyor.Kad›nlar aç›s›ndan erkek egemende¤erler ile eitsizlik yaratan ekonomikve siyasal yap› bir araya geldi¤inde,

“çifte sömürü” söz konusu olmaktad›r.Kentlerin varolar›nda isizlik veyoksulluk geleneksel erkek egemende¤erleri daha da sa¤lamlat›rmayaneden olmaktad›r.

Öte yandan, bu de¤erler emekpazar›n›n ileyiinde ie yaramaktad›r.Büyük ölçüde kent yoksulu kad›nlarayapt›r›lan evlerde fason üretim, ucuz,güvencesiz ve örgütsüz emek gücüneduyulan gereksinime kar›l›kgelmektedir.

Kent yoksulu kad›nlar aç›s›ndanele al›nan bu çok yönlü ilikilerbütünü, emek pazar› aç›s›ndan bakaalanlarda da var olmaktad›r. Yap›lmas›gereken bu ilikiler bütününüparçalar›yla kavray›p, çözüm için debenzeri bir yöntem üretmektir.

Yedek i gücü kavram›,esnek ve de¤itirilebilir

emek gücü, düük ücretseviyesi, sömürü oran›ndaart› ve kâr›n düme

e¤ilimine kar› önlemlersa¤lamaktad›r. Kad›n

içiler de sermayeaç›s›ndan bu anlamdaözellikle yararl›d›r;

sermayenin ç›karlar›na

göre i gücü piyasas›nakolayca çekilip yinerahatl›kla bu piyasadan

uzaklat›r›labilirler.



65

Eitsizliklere Kar› Ç›kmak:Beyaz Yakal› Kad›n Çal›anlar

ve Eletirel Bilinç

DOSYA (makale )

Doç. Dr., Abant ‹zzet Baysal Üniversitesi ‹ktisadi ve ‹dari Bilimler FakültesiYÜCESAN-ÖZDEM‹RGAMZE

Özgürlemenin baar›lmas›n›n önündeki en büyük engellerden biri,bask›c›/ezen gerçekli¤in içindekileri massetmesi ve böylece de

insanlar›n bilincini kaplamas›d›r.(Freire, 2003:29)

Arat›rma Görevlisi, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler FakültesiERKANLIHÜLYA



66

DOSYA (makale)

Çal›ma yaam›nda kad›na dairgerçeklikleri ortaya ç›karabilmek vetoplumsal cinsiyet rollerinin çal›mayaam›na etkilerini, kar›la›lan

engelleri ve yaanan imkân veimkâns›zl›klar› ortaya koymakendiesiyle yola ç›kt›k. Kad›nlar›n ieal›nma aamas›nda, örgüt içi e¤itim veücretlendirme politikalar›nda ve örgütkültüründe kar›lat›klar› imkân veimkâns›zl›klar› sergilemek istedik. Ayr›ca kad›na dair gerçekliklerinyaln›zca kad›n bak› aç›s›ylade¤erlendirilmesini eksik bularak,konuya ilikin erkek bak› aç›s›n›n daincelenmesi yoluyla tek bir bak›aç›s›n›n s›n›rl›l›klar›ndan kurtulmay›amaçlad›k. Tüm bu noktalardanhareketle, daha önce böyle birarat›rmaya hiç konu olmam› bir ilde,Bolu’da, kad›n ve erkek beyaz yakal›çal›anlara ulat›k. Bolu’da kad›n veerkek beyaz yakal› çal›anlarla “çal›mayaam›nda kad›n gerçeklikleri” üzerineyapt›¤›m›z arat›rma, bize önceliklekad›n çal›anlar için biri “beyaz yakal›”di¤eri “kad›n” olarak varolan ikidurumun olmad›¤›n› gösterdi. Çal›mayaam› içinde kad›n› ele al›rken, bununçal›ma yaam› d››ndan ba¤›ms›zdüünülemeyece¤ini ve kad›nlar›nçal›ma yaam› d››nda sahip olduklar›geleneksel rollerin ve bu rollertemelinde kad›na atfedilen de¤erlerinçal›ma yaam›n› do¤rudan etkiledi¤inigördük. ‹kinci olarak, erkekçal›anlar›n, çal›ma yaam›nda kad›nadair birtak›m imkân ve imkâns›zl›klartan›mlad›klar›n› ve “çal›ma yaam›ndakad›n” konusunda kad›nlara oranladaha iyimser olduklar›n› gördük. Buçal›man›n ortaya ç›kard›¤› en önemlinokta ise, kad›n çal›anlar›n çal›mayaam›nda kar›lat›klar› engel veimkâns›zl›klar› hakl› bulma vekabullenme e¤iliminde oldu¤udur.Kad›nlar›n kar›lat›klar› engel veimkâns›zl›klar› hakl› bulma vekabullenme e¤ilimini tart›mak vesorgulamak, daha eitlikçi bir çal›mayaam› için bir gerekliliktir ve buyaz›n›n da temel hareket noktas›d›r.

Kad›n ve erke¤in toplumsallamaekillerinin ve buna ba¤l› olarak dakad›n ve erke¤e atfedilen cinsiyetrollerinin farkl›lat›¤›n› biliyoruz. Bu

çerçevede kad›nlar yard›msever,efkatli, ba¤›ml›, fedakâr ve duygusalkiilik özelliklerine sahip olmalar›gerekti¤i eklinde tan›mlan›rken;erkekler d›a dönük, pragmatik,ba¤›ms›z, ak›lc›, seçimlerine göredavranan, nesnel, rekabetçi ve kendiç ›ka r l a r ›n › düünen o l a r aknitelendirilmektedir (Kandioti, 1997;Serdaro¤lu, 1998). Kad›n›n yaad›¤›toplumsallama süreci, annelik vekendini eine ve çocuklar›na adamagörevlerini, erke¤in toplumsallamasüreci ise aileyi geçindirme ve korumagörevlerini yeniden üretir. Bu görevlerçerçevesinde toplum, kad›ndan iyi bire ve anne olmas›n› beklerken erkektenise bir ie sahip olmas›n› ve baar›y›bekler (Ersöz, 1997). Çal›mam›zdakar›lat›¤›m›z sonuç, bu görüntününkad›nlar taraf›ndan da kabul edilip,benimsenmesiydi. Eitsiz iliki içindebulunan ve kaybeden tarafta yeralanlar, kazananlar taraf›ndanbelirlenen kurallarla uyumlu bir bilincesahip olurlar. Di¤er bir de¤ile,k a z a n a n l a r › n g ö l g e s i h â l âüzerlerindedir. Freire’nin (2003) dedi¤ig ib i ba sk ›c › / ezen ge rçek l ikkaybedenlerin bilincini kapsar. Çal›mayaam›nda her türlü eitsizli¤in vekad›n-erkek eitsizli¤inin ortadankalkmas› için kad›n çal›anlar›n içinde

hapsolduklar› çelikileri çözümlememücadelesi vermeleri ve yeniden birkendilik bilinci edinerek, içindebulduklar› sosyal duruma eletirel

bakmaya balamalar› gerekmektedir.Bu yaz›da öncelikle yapt›¤›m›zarat›rmay› k›saca tan›taca¤›z. Ard›ndançal›ma yaam›nda “beyaz yakal›olmak” ve “kad›n olmak” konusundakibulgular›m›z› ve erkek çal›anlar›nkad›n çal›anlara dair bak› aç›lar›n›inceleyece¤iz. Son olarak da kad›nçal›anlar›n çal›ma yaam›ndakieitsizlikleri hakl› bulma ve kabullenmee¤ilimini sorgulamaya ve tart›mayaaçaca¤›z.

Arat›rma kapsam›nda, Bolu ilinde,be iletmeye gidildi. Bu iletmeler,beyaz eya sektöründe faaliyet gösteren Arçelik A.., g›da sektöründe faaliyetgösteren Beypiliç A.. ve Lamb Weston-Do¤u A.., yap› malzemelerisektöründe faaliyet gösteren Genta A.. ve çimento sektöründe faaliyetgösteren Bolu Çimento A..’dir. Arat›rmada, niteliksel yöntemlerçerçevesinde, gözlem, derinlemesinegörüme ve anket yöntemlerindenyararlan›ld›. Anket çal›mas›, erkek vekad›n çal›anlar›n bak› aç›lar›n› birarada ortaya koyabilmek ve tek birbak› aç›s›n›n s›n›rl›l›klar›ndankurtulabilmek amac› ile kad›n ve erkekbeyaz yakal› çal›anlara uyguland›.Çal›ma kapsam›nda 100 anketda¤›t›ld› ve 78’i geri döndü. Bu 78kiiden 34’ü kad›nd›r. Bu beyaz yakal›kad›n çal›anlar›n %47’si evli, %71’iüniversite mezunu ve %53’ü 20-29ya grubundad›r. Di¤er bir deyile,arat›rmaya kat›lan beyaz yakal›kad›nlar›n genel ço¤unlu¤u genç, evlive üniversite mezunudur. Arat›rmayakat›lan 44 beyaz yakal› erkek çal›an›n%82’si evli, %61’i üniversite mezunuve %50’si 30-39 ya grubundad›r. Anket yönteminin yan› s›ra, 10 beyazyakal› kad›n çal›an ile derinlemesinemülâka t gerçeklet i r i lmit i r.

Kad›n Olmak ve Beyaz Yakal› OlmakKad›n çal›anlar›n çal›ma yaam›

d››nda sahip olduklar› gelenekselroller, bu roller temelinde kad›naatfedilen de¤erler ve ataerkil örüntülerkad›n›n çal›ma yaam› d››ndaki

Kad›n ve erkek beyazyakal› çal›anlar, aile

sorumluluklar›n›nkad›n çal›anlar› dahayorucu k›lan bir etkiyaratt›¤› konusunda

hemfikirdir.Kad›nlar, çal›ma

yaam› içi ve çal›mayaam› d››

sorumluluklar›n›dengeleyebilmek içindaha fazla çaba sarf etmek durumundakalmaktad›rlar.



67

DOSYA (makale)

hayat›n› tan›mlayan unsurlar olup,asl›nda çal›ma yaam›na da etkietmektedir (Kabasakal, 1991). Buçerçevede, çal›ma içerisinde bu

unsurlar›n görünü biçimleri aa¤›dakigibidir.‹lk olarak, kad›n çal›anlar›n ie

al›m›nda, temel olarak kar›la›lan üçsorundan bahsetmek mümkündür:De¤erleyicilerin genellikle erkeklerdenoluuyor olmas›; ilerin kad›n ve erke¤egöre gruplanm› olmas› ve baz›alanlarda kad›n çal›an›n ie al›m›n›ndahi söz konusu olmamas›. ‹e al›nmaaamas›nda ortaya ç›kan bulgular›n››¤›nda, gerek kad›n gerekse erkek

beyaz yakal› çal›anlar, kad›n olman›nbir dezavantaj oldu¤u yönünde görübildirmilerdir. Bu görüün alt›ndayatan nokta ise kad›nlar›n sahipolduklar› ailesel sorumluluklarnedeniyle ie ilgilerinin az olabilece¤i,ie devam düzeylerinin düükolabilece¤i kayg›s›d›r. Konuya ilikinolarak bir kad›n çal›an deneyimini uekilde aktar›yor:

Genel olarak, kad›nlar›n ieal›nmas›na tereddütlü bak›l›yor. Ben,mezun olduktan alt› ay sonra ibulabildim. Kad›n oldu¤um için kabuledilmedi¤im yerler oldu. Bunu aç›kçasöylemiyorlar ama hissediyorsunuz.“Evlenir, çocu¤u olur, ara verir, zamankaybederiz” diye düünüyorlar.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an, ÜretimDepartman›, Arçelik, 2002)

E¤itim sürecinde kad›n çal›anlar›ele ald›¤›m›zda; genel olarak, e¤itimdüzeyinde yükselmenin, kad›nlar›ngeleneksel rolleri ile s›n›rland›r›lm›özel alanlar›n›n d››na ç›karak, çal›mahayat› içerisinde yani kamusal alandada varolabilmeleri için bir basamakniteli¤inde oldu¤unu söylemekmümkündür. Çal›mada da bu durumnet bir biçimde görülmekte ve kad›nçal›anlar›n e¤itim düzeylerindekiyükseklik dikkat çekmektedir.E¤itimin, kad›n›n çal›ma yaam›ndakivarl›¤›na etkisini, bir kad›n çal›an uekilde de¤erlendiriyor:

Örgütte erkek egemenli¤i var, bu bir gerçek. Ama balang›çlar›m›z zaten ayn›de¤il. Kad›n toplumda farkl› bir misyonasahip. Ama yava yava, e¤itimin etkisiylebu durum de¤iiyor.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an,Pazarlama Departman›, Bolu Çimento, 2002).

Örgüt içi ve örgüt d›› hayat›nparalelli¤i, kendini örgüt içi e¤itimprogramlar ›na ka t › l ›mda dagöstermektedir. E¤itim programlar›nakat›l›mda, kad›n çal›anlar›n, örgütiçinden kaynaklanan bir sorunyaamad›klar›, kendilerinin de buprogramlara kat›lmakta istekliolduklar›, ancak varolan sorunlar›nevli ya da çocuk sahibi olmalar›ndankaynakland›¤› anla›lmaktad›r. Birkad›n çal›an›n belirtti¤i gibi:

E¤itim programlar›na kat›lmaktasorun ya›yorum, ama bu sorun, örgüttende¤il eimden kaynaklan›yor. Aç›kças›çal›an kad›nlar için en büyük engeleleridir, ileri de¤il.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an, ÜretimDepartman›, Genta, 2002).

Kad›n ve erkek beyaz yakal›çal›anlar, aile sorumluluklar›n›n kad›nçal›anlar› daha yorucu k›lan bir etki

yaratt›¤› konusunda hemfikirdir. Budurum, ataerkil örüntülerin kad›nçal›anlar üzerinde oluturdu¤u yükünbir göstergesi olarak or tayaç›kmaktad›r. Bu ekilde, kad›nlarçal›ma yaam› içi ve çal›ma yaam›d›› sorumluluklar›n› dengeleyebilmekiçin daha fazla çaba sarf etmekdurumunda ka lmak tad › r l a r.

Ücret konusunda da yine ayn›etkilerden söz etmek mümkündür.Kad›n çal›anlar, ücret konusundapazarl›k gücü olarak erkeklere göredaha zay›f de¤erlendirilmektedir. Budurum, toplumsal yap› içerisindeerke¤e atfedilen ev geçindirme vekad›na atfedilen çocuklara ve evebakma misyonlar›yla ilikili olarakgerçeklemektedir (Mavin, 2001).Dolay›s›yla, çal›ma yaam› içinde detoplumsal cinsiyet rolleri önemkazanmakta ve etkisini göstermektedir.Konuya ilikin olarak, bir kad›n çal›angörülerini u ekilde ifade etmitir:

Erkeklerin toplumda aile geçindirmek



28

DOSYA (makale)

gibi bir misyona sahip olmas›ndan dolay›ücret aç›s›ndan pazarl›k güçleri art›yor.Kad›nlar›n çal›mas›na ise aileye ek gelir getirme düzeyinde bak›ld›¤›ndan ücret

konusunda bir dezavantaj ya›yorlar.(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an, ‹nsanKaynaklar› Departman›, Beypiliç, 2002).

Di¤er bir nokta ise kad›nlar›ntoplum içinde sahip olduklar› rollernedeniyle uzmanl›k ve mühendislikgibi görevlere yak›t›r›lamamas›d›r. Buba¤lamda, bir kad›n çal›an unlar›söylüyor:

Özellikle teknik alanda kad›noldu¤unuz için, öncelikle “kad›nmühendis” olabilir dedirtmelisiniz. Bunun

için de mücadele etmelisiniz. Ama bir erkek için buna gerek yok çünkü o zatenbir makine mühendisidir.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an, ÜretimDepartman›, Genta, 2002)

Tüm bunlar, bize, kad›n çal›anlariçin özel hayattan ba¤›ms›z bir çal›mayaam›n›n çok mümkün olmad›¤›n›,kad›n beyaz yakal› çal›anlar› eleal›rken, bunun organizasyon d››hayattan ba¤›ms›z düünülemeyece¤inigöstermektedir.

Erkek Bak› Aç›s›ndanBeyaz Yakal› Kad›n Çal›anlar

Çal›ma yaam›nda kad›n

gerçeklikleri konusuna ilikin bir erkekbak› aç›s› oluturabilmenin, farkl›bak› aç›lar›n› ortaya koymak ve tekbir yönde s›k›mamak aç›s›ndan faydal›olaca¤›n› düündük. Aa¤›dabelirtildi¤i gibi erkek çal›anlar, kad›nçal›anlar için çal›ma yaam›n›birtak›m imkân ve imkâns›zl›klarlatan›mlad›lar.

‹e al›mlarda erkek çal›anlar›ncinsiyet baz›nda bir de¤erlendirmeninetkili oldu¤una ilikin görüleri, kad›n

çal›anlar›n dezavantajl› olaraknitelendirildi¤ini göstermektedir.Bununla beraber, iten ç›kar›m sözkonusu oldu¤unda, erkek çal›anlar›n,öncelikle kad›nlar›n ç›kar›lmas›n›bekledi¤i ortaya ç›kt›. Bu durum, kad›nçal›anlar›n yedek i gücü ordusununbirer üyesi olarak de¤erlendirildi¤ininbir görünü biçimidir (Eyübo¤lu, 2000;Savran, 1992).

Erkek beyaz yakal› çal›anlar,kad›nlar›n aile sorumluluklar›n›n,

onlar›n çal›ma yaam›n› zorlat›rd›¤›n›savunsalar da, çal›ma yaam›nda bilgi,birikim ve e¤itim olarak büyük orandaerkek ve kad›n çal›anlar›n eit düzeyde

o l d u k l a r › y ö n ü n d e g ö r ü bildirmilerdir.Bu konuda tam bir hemfikirlik

olumam› olsa da, önyarg›lar›n k›smenor tadan ka lk t ›¤›n› söylemekmümkündür.

Ücret konusunda ise görünürde bireitsizlik olmasa da, kad›n ve erkekrollerinde kaynaklanan farkl› ücretuygulamalar› erkek çal›anlartaraf›ndan onaylanmaktad›r. Kad›n›nça l ›mas ›n ›n i k inc i l o l a r ak

de¤erlendirilmesi burada da kendinigöstermektedir.Çal›ma yaam›nda kad›n› erkek

bak› aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde,erkek çal›anlar›n kad›n çal›anlarabak› aç›s›n›n, kad›nl›k rolleri etraf›ndaekillendi¤i görülmektedir.

Bu ba¤lamda, kad›n çal›anlarduygusal ve nesnellikten uzak olarakele al›nmaktad›r. Bu niteliklerin deçal›ma yaam›ndaki vas›f için uygunolmad›¤›n› düünmektedirler.



69

DOSYA (makale)

Kad›n Bak› Aç›s›ndanBeyaz Yakal› Kad›n Çal›anlarKad›n çal›anlar›n “çal›ma

yaam›nda kad›n gerçeklikleri”

konusuna ilikin de¤erlendirmeleri,bu konuda varolan sorunlar›anlayabilmek için bilginin kayna¤›nainilmesi aç›s›ndan önem ta›maktad›r.De¤erlendirmelerde dikkati çeken,kad›n beyaz yakal› çal›anlar›n,kar›lat›klar› en büyük engelin kendikabullenilerinden kaynakland›¤›d›r.Bu çerçevede, konuya ilikin kad›nbak› aç›s›, aa¤›daki gibi olumutur.

Öncelikle, örgüte ilk giri ve birgörevden di¤erine yükselmeanlamlar›yla ie al›nmaya bakt›¤›m›zda,kad›n çal›anlar›n kad›n olmalar›ndandolay›, ie ilk giri aamas›ndan itibarensorun yaad›klar› kabullenilmi birgerçekliktir. Bu durum, kad›nçal›anlar üzerinde, daha istekli olmay›sa¤lamak eklinde bir olumlu etkiyaratabildi¤i gibi, bezginlik veumutsuzluk eklinde bir olumsuzlukda oluturabilmektedir. ‹e al›mlardaya da görev de¤iimlerinde görevselayr›m›n etkisi üzerine her ne kadarkad›n çal›anlar, bir görevsel ayr›m›nsöz konusu olmad›¤›n› savunsalar da,fark›nda olarak ya da olmayarakgörevse l ay r ›m› yaad ›k l a r ›gözlenmektedir. Görevsel ayr›m›nolmad›¤›n›n savunulmas›, kad›nçal›anlar›n, asl›nda bu durumuonaylad›klar›n›n da bir göstergesidir.

E¤itim aç›s›ndan, kad›nlar›noldukça yüksek bir düzeye sahipoldu¤u görülmektedir. Bu durume¤itimin, kad›nlar için ev ve aile iles›n›rland›r›lm› özel hayatlar›ndanç›k›p, örgüt yap›lar› içinde yanikamusal alanda varolabilmek içinönemli basamaklardan biri oldu¤unugöstermektedir. E¤itim düzeyi, ihayat›nda varolabilmenin önemli birkayna¤› olarak görülmektedir. Örgütiçi e¤itim konusunda ise, kad›nlarörgütten kaynaklanan bir s›k›nt›ylakar›lamamaktad›rlar. Bu konudatemel sorun, geleneksel rollerdenkaynaklanan sorumluluklardankaynaklanmaktad›r.

Ücretlendirme konusunda, kad›nve erke¤e göre uygulamalar›ngörünürde farkl›l›k arz etmemesine

KaynakçaErsöz, A. (1997) “Kamu Yönetiminde

Yönetici Olarak Çal›an Kad›nlar›nGeleneksel ve Çal›an Kad›n Rollerine ‹likinBeklentileri”, Çitçi, O. (der.)TODA‹E 20.Yüzy›l›n Sonunda Kad›nlar ve Gelecek Konferans› Bildirileri içinde, 255-297.

Eyübo¤lu, A. (2000) Kentlerde Kad›nlar›n ‹ Yaam›na Kat›l›m Sorunlar›n›n Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Boyutlar›, Ankara: T.C. Babakanl›kKad›n›n Statüsü ve Sorunlar› GenelMüdürlü¤ü Yay›nlar›.

Freire, P. (2002) Ezilenlerin Pegadojisi

(çev. Dilek Hattato¤lu ve Erol Özbek),Ankara: Ayr›nt› Yay›nlar›.Kabasakal, H., (1991) “Kad›nlar

Örgütler ve Güç Da¤›l›m›”,Toplum ve Bilim ,Bahar, 53, 55-61.

Kandiyoti, D. (1997)Cariyeler, Bac›lar,Yurttalar: Kimlikler ve Toplumsal Dönüümler , ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.

Mavin, S. (2001) “Women’s Career inTheory and Practice: Time For Change”,Women in Management Review , 16(4),183-192.

Savran, G. (1992)Kad›n›n Görünmeyen Eme¤i , ‹stanbul: Kardelen Yay›nevi.

Serdaro¤lu, U. (1998) Feminist ‹ktisad›n Bak›› Postmodernist mi? ,‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.

ra¤men, kad›n›n pazarl›k gücününazl›¤› nedeniyle daha düük ücretalmas›, çal›ma yaam›na ilgiyi olumsuzetkilemektedir. Ancak, bu konudadikkat çeken en önemli nokta,kad›nlar›n bu durumu zamaniçerisinde hakl› bulma ve kabullenmee¤iliminde oldu¤udur. Burada ortayaç›kan, ataerkil örüntülerin kad›nçal›anlar üzerindeki yans›mas›d›r. Birkad›n çal›an›n belirtti¤i gibi:

Ücret farkl›l›¤› bazen sizi olumsuzetkiliyor. Ama bir süre sonra ataerkilkal›plar›n etkisiyle siz de erkeklerin daha faz la ücre t a lmas›n› normalkar›l›yorsunuz.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an, Malî ‹ler Departman›, Lamb Weston, 2002).

Bunun yan› s›ra, kad›n çal›anlar›nço¤unun, kad›nlarla birlikte çal›may›tercih etmemeleri ilginçtir. Buna nedenolarak kad›nlar›n birbirlerini ayn›kulvarda nitelendirdikleri, erkekleriise farkl› kulvarda de¤erlendirdikleriortaya ç›kmaktad›r. Bu konuda birkad›n çal›an›n görüleri u ekildedir:

Hemcinsimle ayn› konumda olsak veikimizden birine terfi verilecek olsa,aram›zda bir rekabet olurdu ve geçinemezdik. Oysa bir erkekle de rekabetiçinde olursunuz ama de¤erlendirmeler

Erkek çal›anlar›nkad›n çal›anlara bak›

aç›s›n›n, kad›nl›k rollerietraf›nda ekillendi¤igörülmektedir. Buba¤lamda, kad›n

çal›anlar duygusal venesnellikten uzak

olarak eleal›nmaktad›r. Bu

niteliklerin de çal›mayaam›ndaki vas›f için

uygun olmad›¤›n›düünmektedirler.

farkl› oldu¤undan onu kabullenmek dahakolay herhalde.

(Kad›n Beyaz Yakal› Çal›an,Pazarlama Departman›, Bolu Çimento,

2002).Bu, asl›nda, kad›n çal›anlar›n erkekçal›anlarla kendilerini ayn› düzlemdegörmedikleri ve kabullenilmi bireitsizli¤in ifadesidir.

Sonuç olarak, kad›n çal›anlar›nbak› aç›lar›nda en fazla göze çarpannokta, ie kar› bilgi, birikim vee¤itimlerinin yeterlili¤ine ra¤menk e n d i l e r i n i e r k e k l e r l e e i tgörmemeleridir. Bu durum, kad›nlar›nbirtak›m engellerin ve eitsizliklerin

fark›nda olarak, bunlarla mücadeleetmek yerine, onlar› kabullendiklerininbir göstergesidir. Bu kabullenilmigerçeklikler bilinç düzeyine ç›kmazise, uygulamalarda kar›la›laneitsizliklerin devam etmesi vesorunlar›n çözümsüz kalmas›kaç›n›lmazd›r.



70

‹ Gücü Pazar›nda Gündelikçi Olmak *

DOSYA (makale )

Ev ii toplumlar›n yerleik düzenegeçmesiyle balam› ve bireylerinkendilerini yeniden üretmelerianlam›nda her zaman önemli

olmutur. Sanayileme öncesi ev iitan›m›n›n içine ailenin ekonomiku¤ralar› girse de, bugün esas olarak,

aile bireyleri aras›nda payla›lan,kendilerini bir ertesi güne haz›rlamakiç in harcanan top lam emekanla›lmaktad›r. Ev ii sanayilemenin

ve teknolojinin gelimesiyle beraber,pek çok yönden, daha teknik vemakine yo¤un bir özellik kazand›.

Buna ra¤men, yine de, el eme¤inea¤›rl›kl› ihtiyaç duyulan bir i türüdür.El eme¤ini ise, aile bireyleri aras›ndaen çok yüklenen evdeki kad›nd›r; yani

e, anne, k›z çocuk veya kad›nakrabalar olmutur. Yine sanayilemeile beraber, kad›nlar›n giderek i

Dr., ODTÜ Sosyoloji BölümüRITTERSBERGER-TILIÇHELGA

Dr., ODTÜ Sosyoloji BölümüKALAYCIO⁄LUS‹BEL



71

DOSYA (makale)

gücüne daha çok kat›lacaklar› vekad›n›n evdeki i bölümündekonumunun de¤iece¤i hususu; sosyalde¤iim üzerine yap›lan çal›malarda

öngörülüyor.Öte yandan, kad›n›n toplumsalkonumu üzerine hâlen devam edençal›malar göstermitir ki; en ilerisanayilemi ülkelerde de, kad›n›n evd››nda bir ite çal›mas› ile kad›n›nevdeki i bölümünde konumu pekfazla de¤imemektedir. Sadece kad›nlarhem evde hem ev d››nda, yani ikifarkl› ite is t ihdam edi lmekdurumunda kal›yorlar. Bunu yan›nda,ev d››nda olan istihdam›, kad›na bir

maddî getiri ve sosyal statükazand›r›rken; evdeki ii, kad›na birey kazand›rm›yor. Ev d››nda bir iteçal›an kad›nlar›n, hem evde hem deev d››nda, erkeklerden daha fazlaçal›malar›na ra¤men, daha azkazand›klar›, görece olarak daha düükstatüdeki ileri yerine getirdikleri deyap›lan çal›malarda özelliklevurgulan›yor. Hep söylenildi¤i gibi,ev iinin kad›n›n görevi olarakanla›lmas›, kad›n›n ev d››nda emekpazar›ndaki kat›l›m›n› da ciddî olaraketkiliyor. Kad›n, iki görevi aras›ndazaman ve enerjisini bölütürürken,asl›nda kapasitesini hiçbir ite tamolarak kullanam›yor. Dolay›s›yla emekpazar›ndaki kazanc› da düük oluyor.

Bu tart›malar ve bulgular›n yan›s›rabaz› kad›nlar›n, say›ca çok az da olsalar,evin d››nda kazanc› ve/veya statükazan›m› yüksek ilerde istihdamedildikleri bir gerçek. Ama bu kad›nlar,kendi ailelerinden zaten yüksek birstatü ve e¤itim devralm› kad›nlard›r.Emek pazar›nda kendine bu ekildegörece olarak daha üst bir yer bulankad›nlar›n ilk çabas›, kendilerini evd››ndaki ilerinde olumsuz olaraketkileyecek ev içi sorumluluklar›n› birekilde hafifletmek olmaktad›r.

Bundan ç›kan sonuç, ev iinin art›kkad›n›n görevi olarak anla›lmamas›de¤ildir; sadece evdeki kad›n›n yerinebaka bir kad›n›n bu iler idevralmas›d›r. Bir baka deyile, orta-üst ve üst s›n›f kad›nlar, ekonomikyaamdaki konumlar›n›, en az›ndanerke¤e eitlemek aç›s›ndan, özellikle

ev ii ile ilgili ‘görevlerini’ bakalar›napara kar›l›¤›nda yapt›rabilmeyi isterler.Ev iini para kar›l›¤›nda bakakad›nlara yapt›rmak seçene¤isayesinde, kentteki orta-üst veya üsts›n›f kad›nlar, daha üst gelirli ve statülüilere harcayacaklar› zaman› artt›r›yor,sosyal etkinliklere de daha fazlakat›labiliyorlar. Dolay›s›yla, orta-üstveya üst s›n›ftan kad›nlar›n giderekdaha üst konumlarda emek pazar›ndayer almas›yla; ev hizmetinetalep artmae¤ilimi gösterecektir. Kukusuz,toplumda genel refah düzeyininartmas› ve gelir da¤›l›m›ndakifarkl›lama sayesinde, belli toplumsalkatmanlar›n elinde baz› hizmetleriücretle yapt›rabilecekleri bir birikiminolumas› da, ev hizmetine talebinartmas›na neden olacakt›r.

Yapt›¤›m›z arat›rmada öncelikleev hizmetininarz edildi¤i koullar vebu hizmetleri sunan kad›nlar›nnitelikleri üzerinde durduk. 5600’denfazla adres taranarak en sonunda 151ev hizmetinde çal›an kad›nlarlagörüebildik. Arat›rma sonuçlar›;özellikle ev hizmetlerinde çal›ankad›nlar›n k›rdan kente göç etmi,e¤itimi düük ve meslekî becerilerinins›n›rl› olduklar›n› göstermiti. Niteliksizbir i gücü olarak görünen kad›nlar›n,d ü z e n l i - k a l › c › s e k t ö r ü n d eçal›abilmeleri, zaten olanak yoktu. Bukad›nlar daha çok düzensiz-geçici is e k t ö r ü n d e i s t i h d a m a l a n ›

bulabiliyorlard›. Düzensiz-geçici isektöründe de, kad›n ancak çeitlihizmet dallar›nda çal››yordu. Böylebir çal›ma ortam›, hem kad›nlar hem

de iverenler aç›s›ndan‘hizmetin kad›na yak››r bir i oldu¤u’düüncesineuygundu; en fazla tercih bu yöndeoluyordu. Düzensiz-geçici sektörünie giri ve ç›k›larda sa¤lad›¤› yüksekserbestlik, özellikle hizmet sektörüalan›nda, hem çal›anlara hem deiverenlere kolayl›k sa¤l›yordu. Evhizmeti ise, bu hizmet dallar› aras›nda,hiçbir ön e¤itime gerek görülmedenbalan›labilecek en kolay bir itürlerinden birini oluturuyordu.

Dolay›s›yla kad›nlar taraf›ndan datercih ediliyordu. Kitab›m›z›n giribölümünde tart›t›¤›m›z gibi;modernlik, yayg›n bir anlay› olaraklar a s y o n e l v e a r a ç s a l i n s a ndavran›lar›n›n formel (düzenli-kal›c›)bir yap› içindeki etkileimi olaraktan›mlan›r. Cumhuriyet Türkiye’sininmodernleme çabalar›, moderniteninku rumla r ›n › büyük o randayerletirmitir; ancak, birbirineeklemlenmi ikili bir yap›y› da heralanda (ekonomik, sosyal, kültürel vesiyasî) ta›maktad›r. Bu durumda,düzensiz-geçici i sektörü ve bununlagelen tüm özellikler, çal›ma yaam›ndada bu ikili yap›y› yans›t›r. Buna paralelolarak, modern, düzenli-kal›c› isektörüyle de beraber yaar. Somut birörnek olarak, ev hizmetinde çal›ankad›nlar gösterilebilir. Bu kad›nlar, biryanda modernitenin en önde geleni l i k i s i o l a n ü c r e t l i e m e kkonumundad›r; öte yandan, iverenve içi ilikisini çal›mam›zda tart››lan'paternalist - hayalî akrabal›k - cömert patron, sad›k kul’kavramlar›çerçevesinde gerçekletirdikleri ölçüdede gelenekselli¤e bavururlar. Bu birçeliki gibi görünse de Türkiye'ninmodernleme prati¤indeki eklemlenmesürecinde anlam kazanmaktad›r.

Bu kad›nlar›n meslekî becerikazanamam› olmalar›, içindengeldikleri alt gelir gruplar›ndanailelerin, kad›nlar›n çal›mas›n› pekho kar›lamamas› ve onlar›n farkl› ialanlar›na girmelerine olanaktan›mamalar›yla da aç›klanabilir.

Ev hizmeti düükstatülü bir i olarak

görüldü¤ünden,kad›nlar›n bu ie devametme düünceleri ailenin

maddî koullar›naba¤l›d›r. Kad›nlar,

ailenin zor koullar›n›hafifletebilmek için bu

ie girmekte; aile maddîkoullar›n› düzeltti¤i

anda da, bu ii b›rakmay›düünmektedirler.



72

DOSYA (makale)

Bugün bile, kad›nlar›n emek pazar›naç›k›lar› büyük ölçüde zorunluluktankaynaklan›yor. Ev hizmetinde çal›ankad›nlar›n, ancak‘esas gelir getirecekolan’erke¤in ölmesi, sakatlanmas› veyaevdeki erke¤in gelirinin, aileninyaam›n› devam ettirebilmesineyetmemesi durumunda, ortaya ç›kanekonomik krizi çözebilmek için buite çal›maya karar vermeleri sözkonusudur. Öte yandan, evdeki geçimisa¤layan›n esas olarak erkekoldu¤unun düünülmesi, kad›nlar›naileye sa¤lad›klar› ekonomik katk›n›n,kocalar›ndan fazla ald›¤› durumlardabile, bir ek gelir olarak alg›lanmas›naneden olmaktad›r. Ço¤u kad›ntaraf›ndan kendi kazanc›, evin gündelikihtiyaçlar›n› kar›layan‘destekleyici’,‘çerez paras›’gibi de¤erlendirilmektedir.

Ev hizmeti toplumsal olarak düükstatülü bir i olarak görüldü¤ünden,kad›nlar›n ile ilgili beklentileri ve buie devam etme düünceleri aileninmaddî koullar›na ba¤l›d›r. Kad›nlar,ailenin zor koullar›n› hafifletebilmekiçin bu ie girdikleri söylemilerdir;bunun yan› s›ra, aile maddî koullar›n›düzeltti¤i anda da, bu ii b›rakmay›düündüklerini belirtmektedirler.Maddî koullar›n düzelmesi, özellikleçocuklar›n okuyup bir i sahibi olmas›veya kocas›n›n daha güvenceli veyüksek ücretli bir i bulmas› anlam›nagelmektedir. Dolay›s›yla, ço¤u kad›nbu ii b›rakmak istese de sürdürmekzorundad›r.

Burada kad›nlar›n ilginç bir süreçyaad›¤› görülüyor. Öncelikle kad›nlardüük prestijli bir ie ekonomikzorluklar›n› çözmek için giriyor ve birsüre bunun s›k›nt›s›n› çekiyorlar. Dahasonra ise bu iin umduklar›ndan dahauzun sürece¤ini anlad›klar›nda, birçeit de¤er de¤iimine u¤ruyorlar.Kad ›n l a r a kend i l e r i n i na s › lde¤erlendirdikleri soruldu¤unda;topluma ve ailelerine katk›dabulunduklar›n› söylüyorlar. ‹lerinidürüst, temiz ve düzenli yapt›klar›n›savunuyorlar. Ayr›ca, bu iin,sorumluluk ta›yan bir i oldu¤unu dasöylüyorlar. Bunun yan› s›ra, aileningeçinmesinde de kad›n›n kazanc›önemli bir girdi oluyor. Kad›nlar, itebu faktörlere bakarak, kendilerini hemyapt›klar› ite ve hem de genel olarakyaamda baar›l› buluyorlar ve bukad›nlar, bir anlamda, söz konusui l e r inde ça l ›may› g ide rekbenimsiyorlar, merulat›r›yorlar.Sonuçta, kad›nlar›n hem iverene hemyaad›¤› çevreye ve ailesine kar›toplumsal statülerinin, bu kad›nlar›nçal›t›klar› iten ald›klar› doyumlailikilenmi oluyor. Hopkins’›nM›s›r'daki arat›rmas›ndaki1 ugözlemler dikkat çekiyordu: Kad›nlar›nev d››nda bir ite çal›malar›, ailedeyaanan ekonomik krizin çözümüneyönel ik bir yaam stratej is ioluturuyordu; bunun yan› s›ra,özellikle genç kad›nlar, sadeceekonomik de¤il, toplumsal nedenlerle

'evden d›ar› ç›kmak için’çal›mayabal›yorlard›. Bu anlamda, ev hizmetikad›n›n özel alana s›n›rl› olanyaam›ndan bir'kaç›'yolu oluyor.

Kad›n› anlamak; ilk önce kad›n›n“kendil ik alg›s›” ve rol ler initan›mlamas› ile toplumdaki kültürelve toplumsal cinsiyet rolleri aras›ndakiçak›man›n arat›r›lmas› ile mümkün.Toplumsal cinsiyet tart›malar›ndaataerkil ideolojinin2 kad›n›n ikincilkonumunu kabul lenmes i , ipiyasas›nda hep daha düük statü vegelirli ilerde çal›mas› vb. gibikonular›n, aç›klay›c› neden oldu¤uvurgulan›r. Burada ataerkil ideoloji

yakla›m› kabul edilebilir. Ama öteyandan, bu konu sadece bir egemenlikilikisi çerçevesinde ele al›nd›¤›nda,ço¤unlukla kad›n›n kendisi, yani insanfaktörü ihmal edilmektedir. Bir di¤erdeyile, egemen ideolojilerin tüm etkive belirleyicili¤ine ra¤men, kad›n hâlâbir "birey"dir. Bireyin en önemli özelli¤iise, tüm ideolojik etkileri kendipotas›nda yo¤urmas›; ve böylece,olaylar›, ilikileri ve ortam› kendikoullar›na uygun hâle getirecek vekendini daha mutlu k›lacak stratejilersaptamas›d›r. Üstelik bu, bireyin hergün, her an sürekli yaad›¤› birmerulat › rma sürec id i r. Bumerulat›rma süreci, kad›n›n aileiçindeki ve toplumsal konumununbelirlenmesinde ana etmen olur.Örne¤in, ev ve büro hizmetinde çal›ankad›nlar›n evin geçimine katk›lar›,evdeki kararlara kat›l›mlar›n› önemliölçüde art›rm›t›r. Ancak, ev içindekii bölümünde görevleri pek fazlade¤itirmemitir. Kad›nlar hem eviçinde hem de ev d››nda iki görevibirden yürütmek durumundad›r.Nieva toplumda özellikle kad›n›nyaad›¤› bu merulat›rma süreciniaa¤›daki al›nt›da net bir ekilde ifadeetmektedir:

“Uygulamas› ço¤u ölümlüler için zor da olsa, medyan›n s›kl›kla vurgulad›¤› bir çözüm; bütün rollerinde daha organizeolmak ve daha verimli olmak anlam›na gelen ‘süperkad›n’çözümüdür”.3

Baz› kad›nlar›n ise ev ilerindeyard›m edebilecek k›z çocuklar›ve/veya akrabalar› sahip olabilir, iteböyle kad›nlar›n, görece olarak biraz



28

DOSYA (makale)

daha rahat olduklar› gözleniyor. Evhizmeti yapmakta da, kad›nlar›n,asl›nda kendi görevleri olarakmerulat › rd›k la r › top lumsal

konumlar ›n›n b i r uzant ›s ›n›oluturuyor. Kad›nlar, yukar›dabahsedilen ataerkil örüntüler içinde,emek pazar›na kat›lsalar da, asl›ndadaha çok kendilerine uygun gördüklerive toplumun da“kad›n›n görevi”olarakgördü¤ü alanlara yönelmi oluyorlar.Di¤er yandan, teknolojinin gelimesi(ev hizmetinde gelimi makinalar›nkullan›m›), kad›n›n toplumsal ibölümündeki yerini çok fazlade¤itirmiyor. Hatta teknoloji, bir

an lamda a taerk i l ideo lo j iy lebütünleebilmektedir (örne¤in, evdekimakinalar› daha çok kad›n›nkullanmas› gibi; çama›r makinas›n›nkad›na al›nmas› gibi).

Düzensiz-geçici i sektöründe varolan esneklik, i bulmada da görülüyor.Tan›d›k ve akraba yoluyla oluan iilikisi, hem ev hizmetini talep edenhem de ev hizmetinde çal›an kad›nlariçin daha güvenilir, daha garantili,daha samimî ve yak›n oluyor. Çal›ankad›n bak›m›ndan ise, tan›d›k veakraba arac›l›¤› ile i bulmu olmak,arac› olanlara kar› bir minnettarl›kduygusu ta›malar›na neden olmakta;dolay›s›yla, iverene kar› çok fazlaikâyetçi olmaktan kaç›nmalar›na yolaçmaktad›r. Buradan anla›lmas›gereken udur: Ev hizmetinde oluaniveren-içi ilikisi, a¤›rl›kl› olarakgeleneksel yap›dan etkilenir. Arat›rmam›zda iveren ve içi aras›ndapederahî bir iliki oldu¤unu ve bununda yapay bir aile ilikisi gibialg›land›¤›n› söylemitik. Böyle biralg›lama, hem çal›an kad›nlar hem deiveren kad›nlar için geçerlidir. Evhizmeti, çal›an kad›nlar taraf›ndan,‘elin evini temizlemek’olarakanla›ld›¤›ndan, sosyal prestiji çokdüük bir i olarak de¤erlendiriliyor.Peki kad›nlar›n kendilerine olangüvenlerinin artmas› neye ba¤l›görünüyor? Sürekli olarak daha fazlasayg› görmeye,‘insan gibi görülme’ye,hatta ‘aileden biri gibi’davran›lmas›naba¤l›d›r. Geleneksel i ilikisinin çal›ankad›nlarda iinden ald›¤› doyumu,memnuniyetini ve en önemlisi güvence

duygusunu destekledi¤i de ortayaç›km›t›r. ‹veren kad›nlar için deçal›t›rd›¤› kad›nla daha uzun süreli,istikrarl›,‘iyi ve temiz’i yap›lmas›n›

garantileyecek bir iliki, ancak kad›nlayapay bir aile ba¤› oluturmalar›sayesinde mümkün hâle geliyor. Yinemodernlik-geleneksellik ikilemindeele al›nd›¤›nda, bu anlat›lan ilikiler;örne¤in, bir fabrikada i bulma, idoyumu ve kiilik alg›lamas›süreçlerinden çok farkl› bir düzlemdeoluuyor. Fabrikadaki bir içininiinden doyum almas› ve kiilikalg›lamas›, ivereniyle 'yüz yüze' birilikiye girmesiyle belirlenmiyor.

Fabrikada çal›an bir içi, yapt›¤› iten,niteliklerinden, çal›t›¤› süreden,üretti¤i üründen, fabrikan›n pazardakikonumundan, vb. dolayl› i doyumunave sosyal prestije ulaabilir. Evhizmetinde çal›an kad›nlarda ise,ücretli içili¤in d››nda, bütün süreçler

geleneksel ilikiler ile belirleniyor.Çal›an kad›nlar›n iverenlerine

kar› herhangi bir k›skançl›kduymamalar›, kendilerini düzenli-kal›c›

i (formel) sektöründeki bir iverenekar› duyulabilecek yak›nl›ktan dahafazla yak›n hissetmeleri de ilginçtir.Çal›mam›zda, iveren kad›nlar veçal›an kad›nlar aras›nda yap›sal olarak(e¤itim, gelir, meslek) büyük farkl›l›klarsaptam›t›k. Ayn› zamanda, iki kad›ngrubu aras›nda kültürel, bölgesel vetoplumsal farkl›l›klar da belirginbiçimde ayr›mlara sebep olmaktayd›.Çal›an kad›nlar kendi çocuklar›n›ne¤itimi, giyim-kuamlar›, aile içi

ilikileri gibi konularda, kendileriniiverenlerden çok farkl› görüyordu.Bu farkl›l›klar, k›smen, iki gruparas›nda kültürel düzlemdeki“geleneksellik-modernlik” ayr›m›olarak alg›lanabilirdi; ama öte yandanda kentlemenin, modernlemenin bir



74

*)As›l çal›ma için bkz.: Kalayc›o¤lu, S.;Rittersberger-T›l›ç, Helga, 2001, Cömert “abla”lar›n Sad›k “han›m”lar›. Evlerimizdeki Gündelikçi Kad›nlar , Su Yay›nlar›: Ankara.

1)Hopkins, S.H., 1986, Markets, Marketing,the Market: Informal Egypt, “The InformalSector of the Economy in the Middle East andNorth Africa” isimli konferans, 28 – 31 Temmuz,1986, Almanya.

2)Ataerkil ideoloji literatürde kad›n›ntoplumsal, ekonomik, güç ve iktidar konumundaerke¤in mutla¤a yak›n egemenli¤inden etkilenmesianlam›nda kullan›lmaktad›r (Hartmann, 1982).

3)Nieva, V.F., 1985, “Work and FamilyLinkages”, L. Larwood ve di¤erleri (der.), Womenand Work, Sage Publications: London.--- “Asolution much touted by the media, thoughdifficult for most mortals, is the ‘Superwoman’solution - becoming better organized and moreefficient at all roles”.

DOSYA (makale)

boyutu olarak da görülmekteydi.Örne¤in, çal›an kad›nlar; iverenkad›nlar›n e¤itimleri ve becerileri ilemodern kent yaam› içindeki mevcut

konumlar›n› ‘hak etmi’ olduklar›n›düünüyorlard›. Öte yandan,iverenlerin sürdürdü¤ü yaam tarz›,tüketim biçimleri, çocuklar›yla olangeleneksel otoriteye pek uymayanilikileri çal›an kad›nlar taraf›ndanonaylanm›yordu. Bu konudakiyorumlar›n›; iverenlerin 'sosyete', ' yenizengin’ olmalar›yla aç›kl›yorlard›.

Kad›nlar, honutsuzluklar›n›gidermek üzere bir savunmamekanizmas› da oluturmulard›:

Kendi kültürel, geleneksel normlar›n›ndaha farkl› ve topluma daha uygunoldu¤unu savunuyorlard›. Burada çokaç›k olarak gözlenen olgu uydu:Kad›nlar aç›s›ndan e¤itim, bilgi vebeceriye dayanan meslek, modernli¤ingere¤i olarak alg›lan›yordu; ama öteyandan modernli¤in getirebilece¤ikültürel davran› kal›plar›n› (otoritekar›t›, esnek, tüketime dayal›)onaylam›yorlard›.

Görüldü¤ü üzere, arat›rmam›zda,ev hizmetinde çal›an kad›nlar ileiverenler aras›nda belli yönlerdeçelikiler bulunmutur. Ancak, buçelikiler aç›k bir s›n›f çat›mas›eklinde gerçeklemiyordu; daha çok'gizli' (latent class conflict) bir çelikibiçiminde gözleniyordu. Bu gizli çelikide kad›nlar taraf›ndan kültürel normlarkullan›larak ifade edilmiti. Konumuzkad›n istihdam› oldu¤undan, iverenkad›nlar ve içi kad›nlar aras›ndayaanan gizli bir çelikinin i ilikilerineve ie nas›l yans›d›¤› önemli bir soruhaline gelmiti. Arat›rmam›zdado¤rudan bu konuyu irdelemiolmasak da; iverenlerden ald›¤›m›zbilgilere dayanarak, çal›an kad›nlar›nzaman zaman bir çeit protestoyayöneldiklerini tespit etmitik. Örne¤in,'ie geç gelmek', 'ii batan savmayapmak', 'ii gereksiz yere uzatmak'gibi davran›lar, yayg›n olaraksöylenmiti. Oysa iveren ikâyetleri,'kapris', 'haddini bilmeme', 'insanad e ¤ e r v e r m e m e ' e k l i n d eanla›ld›¤›ndan; 'ie geç gelmek', 'iibatan savma yapmak', 'ii gereksizyere uzatmak' eklindeki davran›lar›n›

da meru gürüyorlard›.Çal›an kad›nlar, kendi toplumsal

hedeflerini; kendi koullar›na veolanaklar›na dayanarak, ‘gerçekçi’,

gerçeklemesi mümkün olabilecekekilde belirliyorlar. Bu hedefler,çocuklar›n›n bir düzeyde e¤itima lmas ›n › s a¤ l amak , aç - aç ›kb›rakmamak, isiz kalmamas›nau¤ramak ve iyi bir evlilik yapmas›naçal›mak gibi daha çok çocuklar›n›nbaar›s›na yönelik hedefler. Kad›nlar›n“kendilik de¤erlendirmeleri” de, buhedeflerle orant›l› olarak, aileye veçocuklar›n›n e¤itimine az da olsakatk›da bulunabilmek. Kad›nlar,

çocuklar›n iyi yetitikleri durumda,hem kendilerinin hem de ailelerinintoplumsal statüsünü yükselteceklerinidüünüyorlar.

Ev hizmetinde çal›an kad›nlar›ni ile ilgili beklentileri üç ayr› e¤ilimgösteriyor: Birincisi; yal› olman›nbilinciyle sadece kolay, rahat bir i veanlay›l›, iyi ücret veren bir iverenbulup rahat bir çal›ma yaam›sürdürmek. ‹kincisi; bir anlamdatoplumda iin düük prestijli olaraktan›mlanmas›ndan dolay› hayal k›r›kl›¤›yaamakla beraber, e¤er iverendensayg›, sevgi, anlay› görürse ve de birsosyal güvenceye (sigorta) ulaabilirse,bu ii daha sürdürmek e¤ilimi. Üçüncüise; daha çok genç kad›nlar›n bu ietamamen geçici olarak bakmalar›;yüksek ücretli, güvenceli, sürekli bir'masaba›' ii hedeflemeleri.

Öte yandan, ev hizmeti yukar›datart››lan bütün özelliklerinin yan›nda,bir formellemeye (düzenli–kal›c› iözelli¤i kazanmaya) geçi süreci deya›yor. Bu süreci belirleyen ise,hâlihaz›rda varl›klar›n› sürdürmekteolan temizlik irketleri. Bu irketler detam anlam›yla düzenli–kal›c› i(formel) sektöründe yer almay›p dahaçok düzensiz–geçici (enformel) iilikileriyle çal››yorlar. Ayr›ca, bir çoktemizlik irketinin yaam süresi uzunolam›yor; bununla birlikte iflâs edenirketlerin yerine hemen yenilerikuruluyor. Bu irketlerden bir ço¤u(yabanc› irketlerin yerel ubeleri hariç)fazla bir sermaye birikimine, adresibelli bir i yerine ve sürekli kendineba¤l› bir i gücüne ihtiyaçlar› yok;

ayr›ca, s›k s›k sahipleri de içileri dede¤iebiliyor. Görülüyor ki, irketlerde bir geçi süreci ya›yorlar vedüzenli–kal›c› sektörünün gerektirdi¤i

bir yap›da de¤iller.Buna ilâve olarak, kad›nlarlakonutu¤umuzda, bir ço¤u irketleregüvenilemeyece¤ini, ücretlerin düükve zaman›nda ödenmemesi tehlikesininoldu¤unu, gidilecek i yerini seçmeanslar›n›n olmad›¤›n› ve cinsel tacizihtimalinin bulundu¤unu belirtiler; vebu nedenler bu irketlerde çal›may›istemediklerini.

Genç kad›nlar ise zaten temizlikiinde devam etmek istemediklerinden,

temizlik irketlerinde de çal›may› cazipbulmuyorlard›. Öte yandan, özelsektörde giderek artan f›rsatlar›de¤erlendirme e¤ilimleri, temizlikirketlerine de yans›yacak, bu anlamdasay›lar› daha da ar tacak vekurumsallaacaklar.

irketleme ile ilgili bulgular, bukonuda gelimeler yaanaca¤›n›, enaz›ndan bu konuda yasal düzenlemelery a p › l m a s › n › n g e r e k e c e ¤ i n idüündürüyor. Ancak, daha düzenli-kal›c› bir yap›ya geçen irketlerdekad›nlardan ziyade erkeklerin istihdamedilebilece¤i konusundaki i lkgöstergeler ortaya ç›k›yor. Örne¤in,resmî dairelerde, ihale yoluyla temizlikilerini üstlenen irketlerde ve evleretemizlik için gönderilen ekiplerdeerkek içiler, nicelik ve nitelik olarakdaha öne ç›k›yorlar.

Notlar



75

Kad›n Eme¤i Plâtformu’nunHedefleri

DOSYA (makale )

1 5 k u r u l u , T Ü R K - ‹ öncülü¤ünde Kad›n Eme¤iPlâtformu kuruldu.

Kuruluunu 8 Martta ilâneden Plâtform 7 ayr› çal›magrubu oluturacak.

ILO ve UNFPA taraf›ndan dadesteklenen Kad›n Eme¤iPlâtformunun kurulu süreci vehedeflerini TÜRK-‹ Kad›n‹çiler Bürosu Uzman› uleÖzkuzuk›ran anlatt›.

Kad›n Eme¤i Plâtformu düüncesi nas›l olutu?

Ben hep kad›n örgütlerinintaleplerini yerine getirmekte yetersizkald›klar›n›, bu nedenle de çok fazlayapt›r›m güçlerinin olmad›¤›n›düünürdüm. Bundan da büyükrahats›zl›k duyard›m. Bunun en somutörne¤ini en son, Türk Ceza KanunuTasar›s›n›n görümeleri esnas›ndayaad›k. Kad›n örgütleri olarak bizler,kurumsal olarak, birbirimizden ayr›mücadele verdik. Evet, son gün bireylem gerçekletirildi. Ancak bu eylem,koordineli olmayan ve c›l›z seslerinyükseldi¤i etkisiz bir eylem olman›nd››na ç›kamad›. O nedenle de, yasadade¤itirilmesini istedi¤imiz maddelerkonusunda çok fazla bir yapt›r›mgücümüz olmad›. Örne¤in bekârettestlerinin yasaklanmas› konusundakiortak talebimize ra¤men, bugünbekâret testleri yeni yasada yinemevcut. Sadece yetkili hakim ve

savc›n›n iznine tâbi olarak yap›lmas›art› eklendi. Oysa bu konuda gerekliizni almak çok da zor de¤il.

Bu Plâtform ile kad›n örgütlerinin talepleri konusunda yapt›r›mlar sa¤lanabilece¤ine inan›yor musunuz?

Bu tür bir birlikteli¤in, belirli birçal›ma takvimi dahilinde programl›ve periyodik çal›malar gerçekletireceko lan bu P l â t fo rmun , bunusa¤layaca¤›na inanmasam bu projeyi

TÜRK-‹ Kad›n ‹çiler Bürosu Uzman›ÖZKUZUKIRANULE

haz›rlamazd›m. Bu çok büyük birsorumluluk ama, TÜRK-‹’i oldukçaön plâna ç›karacak bir çal›ma olacak,diye düünüyorum. Ayn› zamanda buPlâtformun çok önemli ilere imzaataca¤›na da tüm kalbimle inan›yorum.

‹birli¤i ve samimiyet, bu projenin sa¤l›kl› bir ekilde gerçeklemesi ve amac›na ulamas› iki önemli faktörmü gibi gözüküyor. Sizce bunlar sa¤lanabilecek mi?



DOSYA (makale)

Dairesi Bakanl›¤›, Babakanl›k Aile Arat›rma Kurumu, ODTÜ, Hacettepeve Ankara üniversiteleri Kad›nSorunlar› Arat›rma ve Uygulama

Merkezleri, Devlet Plânlama Tekilât›, Ankara Tabip Odas›, Kad›n›n SosyalHayat›n› ‹nceleme Vakf›, Kad›n Adaylar › Des tek leme Vakf› ,Cumhuriyet Kad›nlar› Derne¤i, AnkaraBarosu Kad›n Kurulu, MEMUR-SEN,Bakent Kad›n Plâtformu, TürkiyeKad›n Dernekleri Federasyonu ve T‹SKolmak üzere 15 kurulu kat›l›yor.

Plâtformun kuruluunu nas›l duyruldu¤unu ve kendini nas›l

tan›tt›¤›n› anlat›r m›s›n›z? 8 Mart Dünya Kad›nlar Günü’nde,

Say›n Semra Sezer, ETUC ve ICFTUtemsilcilerinin kat›ld›klar› bir aç›töreni yap›ld›. Genel Bakan›m›z SalihK›l›ç, Kad›n Eme¤i Plâtformununoluturuldu¤unu deklare etti vePlâtformun, 8 Mart-25 Mart tarihleriaras›nda gerçekletirece¤i teknikçal›malar hakk›nda bilgi verdi.

Plâtform, ne tür çal›malar gerçekletirecek?

“Kad›n ve E¤itim”, “Kad›n ve

Sa¤l›k”, “Kad›n ve Çal›ma Hayat›”,“Kad›n ve Hukuk”, “Kad›n ve Siyaset”,“AB Sürecinde Kad›n” ve “Kad›n veSendika” olmak üzere 7 çal›ma grubu

oluturuldu. Bu çal›ma gruplar›, 8Mart-25 Mart tarihlerinde bir arayagelerek kararlar alacaklar vePlâtformun çal›ma takviminioluturacaklar. 29 Mart’ta yap›lacakbir törenle de, Plâtformun ald›¤›kararlar ve ileyi ekli kamuoyunadeklare edilecek. Ayr›ca eklemekistedi¤im bir ey daha var: 8 Mart’tagerçekletirilecek olan törende,milletvekillerimizin ve siyasî partitemsilcilerimizin kat›ld›¤› “Toplumsal

ve Siyasal Süreçte Kad›n” konulu forumgerçekletirildi.

Projenizde baar›lar diliyoruz.

Ben de bu f›rsat› verdi¤iniz içinteekkür ediyorum. Ayr›ca projemi ilkolarak sizin derginizde anlatm› oldum.Bu da güzel bir tesadüf oldu.

Bir de özellikle belirtmek istedi¤imbir ey var: Türkiye’de kad›n›n ne yaz›kki ikinci plânda oldu¤u gerçe¤inihepimiz biliyoruz. Ama Kad›n Eme¤iPlâtformu çal›mas› gösteriyor ki;TÜRK-‹’te kad›n asla ikinci plândade¤il!

Sa¤lanmamas› için hiçbir nedengöremiyorum. Çünkü kat›l›mc›kurulular bu Plâtforma kendiistekleriyle kat›ld›lar. Onlar da bu tür

bir ibirli¤ini çok olumlu buldular vekat›l›m gösterdiler. Kimsenin bakabir niyetle burada yer almakisteyebilece¤ini düünmüyorum.

Uluslararas› Çal›ma Örgütü (ILO) ve Birlemi Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) da projenize ortak oldu bildi¤imiz kadar›yla.

Evet, bu konuda ILO TürkiyeDirektörü Gülay Aslantepe’nin verdi¤i

deste¤i unutamam ve kendisineminnettar oldu¤umu ifade etmekisterim. Kendisine projemi ilkanlatt›¤›mda hiç tereddütsüz, ‘bu iibirlikte yapal›m’ dedi ve UNFPA’y› daharekete geçirdi. Kendisinin bu katk›s›bize güç katt›. Ayr›ca proje, Say›nCumhurbakan›m›z›n sayg›de¤er eiSemra Sezer ’in himayelerindegerçekleti.

Kad›n Eme¤i Plâtformu’nda hangi kurulular yer al›yor?

Çal›ma ve Sosyal GüvenlikBakanl›¤›, Avrupa Birli¤i Koordinasyon

tes is dergisi calisma hayatinda kadin dosyasi 2005

Documents