june 2014 newsletter not for sale mazingira bora · 6/6/2014  · inside: english version 2 usaid...

36
Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501 June 2014 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www.tist.org English Version TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting.We are planning establish a resource center where the community can get current news/information. TIST Celebrates 5 years successful partnership with USAID in Serving TIST Farmers. Page 2 HIV & AIDS: What is HIV & AIDS? Page 3 Pesticide Handling and Mixing Procedure. Page 5 Deforestation and forest land degradation are serious problems. What can we do? Page 6 Inside:

Upload: others

Post on 21-Aug-2020

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

English Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

TIST Celebrates 5 years successful partnership with USAID in Serving TIST Farmers. Page 2

HIV & AIDS: What is HIV & AIDS? Page 3

Pesticide Handling and Mixing Procedure. Page 5

Deforestation and forest land degradation are serious problems. What can we do? Page 6

Inside:

Page 2: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2ENGLISH VERSION

USAID Kenya has been an important partner

with TIST in serving smallholder and

subsistence farmers who plant trees on

degraded land to improve their livelihoods and

food security. USAID has supported TIST with

funds to implement key sustainable programs.

TIST acknowledges this support with great

appreciation and gratitude. In 2009, USAID

renewed her commitment to TIST to continue

serving farmers in such areas as:

Indigenous Tree Program

USAID provided an additional shilling for

indigenous trees incentives. During this period,

farmers received a total of KES 2.50 for each

indigenous tree they keep alive every year.

Riparian Program

Through the financial support from USAID, TIST

farmers began to work on riparian areas

targeting 11 rivers within Mt. Kenya Region.

TIST Expansion to Mara and Mau

USAID provide TIST with necessary support

to expand to Bomet, Narok and Nakuru

Counties.

Conservation Farming

Many TIST farmers who have practiced CF

report success and we thank USAID for having

provided funds to enable trainings.

Clean Stoves

TIST Stoves, both manufactured and mud have

been an important achievement for many TIST

women participants.

Biodiversity Trainings, Leadership, Health

& Nutrition, and other General trainings

TIST farmers have received significant trainings

on biodiversity, which has helped them improve

their farms. Further, TIST Leadership trainings

have been instrumental in many successes

farmers have gained. Farmers have received

important lessons in HIV/AIDS, malaria,

nutrition, hygiene and other key preventive

health trainings.

TIST Celebrates 5 years successful partnershipwith USAID in Serving TIST Farmers.

Page 3: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3ENGLISH VERSION

The basics of HIVHIV stands for Human Immunodeficiency Virus andAIDS stands for Acquired ImmuneDeficiency Syndrome. HIV is a small virus thatmakes people sick when they become infectedwith the virus. They are said to be ‘HIV-positive’.The HIV virus attacks our bodies’ immune system,which is the very system that helps us fight diseases.HIV makes our bodies weaker and less able to fightother illnesses.

People may not look any different when theybecome HIV-positive, but if no medication is takenthe HIV virus replicates in the body and becomesstronger and stronger. As this happens, the immunesystem gets weaker and weaker and the bodyreaches a point when it can no longer fight-offdiseases in the usual way. This stage is called AIDS.

HIV can infect people of all ages. Beingdiagnosed with HIV does NOT mean you haveAIDS. AIDS is the final stage of the disease and withproper care and treatment not everyone who hasHIV will develop AIDS. There is no cure for HIV,or a vaccine to prevent it. However, HIV is nolonger a death sentence as once thought. Withproper management (including adequate nutrition,exercise and medication) people can live long andhealthy lives after being diagnosed with HIV.

Where did HIV come from?HIV is very closely related to a virus found inchimpanzees. Scientist believe the virus probablycrossed over into humans when chimpanzees werehunted and the hunters came into contact withinfected blood. The earliest known case of HIVinfection in humans is 1959, but some studiessuggest that HIV may have been around since thelate 1800’s. There are many different theories as towhere HIV comes from and not everyone acceptsit came from infected chimpanzees. Many theoriestry to blame different groups of people or differentnations. However, even if we will never know theorigin for certain, the main focus should be on howto better prevent and treat the illness in ourcommunities.

Remember that just because the HIV epidemicis worse in some places it does not mean it startedthere. HIV is now a problem that needs addressingin every country of the world. Rather than lookingto blame other people it is better to face-up to theproblem and see how to move forwards.

Signs and symptoms of HIVSymptoms of HIV are very difficult to define asdifferent people respond in different ways to thevirus. The details below are only a general guideand tell us what kinds of symptoms are common atdifferent stages of the illness. Remind people thatif they are worried for themselves or others theyshould see a doctor for advice.

AdultsThe first stage of the disease is at the time ofinfection. HIV enters the body and attaches itselfto certain white blood cells and at this time thereis no trace of the virus and blood tests still appearHIV-negative. Most people do not develop anysymptoms at the time and can feel fine.

Once the HIV virus has entered the whiteblood cells the virus reproduces quickly, damagingand destroying the white blood cells at the sametime. These white blood cells are the ones that helpthe body to fight disease, so when HIV damagesthe cells the person’s ability to fight diseasedecreases. At this stage the immune system is tryingto work out what the HIV virus is, and is trying torespond by producing more white blood cells toattack the virus.

Two to four weeks after infection some peoplemay start to feel flu-like symptoms such as fever,rash, aches, swollen glands (in the neck, armpit andgroin), tiredness and a sore throat. Note thatalthough the majority of people do feel somesymptoms, not all do. This stage is called ‘acuteretroviral syndrome’ or ‘primary HIVinfection’. The symptoms normally disappear aftera couple of weeks. People are very infectious atthis stage as they now have a high concentration ofthe HIV virus in their body.

Things then start to settle down and theperson can feel well again. The virus continues tomultiply in the body, but the immune system alsocontinues to battle against it. This stage is calledthe ‘latent phase’ and can last several months toseveral decades. The length of time in this perioddepends on factors such as medication taken,exercise, nutrition, stress and genetics.

After a period of time, which varies fromperson to person (a few months to over ten yearsor more if on medication), the virus numbers areso high that the body cannot keep control. Theimmune system starts to weaken, resulting in the

HIV & AIDS: What is HIV & AIDS?

Page 4: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4ENGLISH VERSION

person getting other infections and diseases moreeasily. These diseases are called ‘opportunisticinfections’. Some of the signs of this stage mayinclude:• The mouth being infected with thrush (a thick

white coating)• Severe shingles (herpes zoster) which are

painful blisters in a band of red skin• High temperature and night sweats• Losing body weight• Diarrhea lasting more than a month• Skin rashes or flaky skin• Yeast infections• Cold sores and genital herpes• Swollen lymph nodes• Kaposi’s sarcoma (pigmented hard painless

patches on the skin) and mouth blemishes.

The final stage is AIDS where the immune systemis so weak the body cannot get rid of someinfections (such as pneumonia and TB), eventuallyleading to death. Remember - not allHIV-positive people will develop AIDS. With propercare and medication, life can be prolonged withgood health.

ChildrenChildren born with HIV may show signs whichinclude:• Failure to gain weight or grow normally• HIV-infected children may be slower to crawl,

walk and speak• As the disease progresses, many children

develop other problems such as havingdifficulty walking, and performing badly atschool.

• Children with HIV suffer the usual childhoodbacterial infections, but more frequently andseverely than uninfected children.

• HIV-infected children frequently have severecandidiasis, a yeast infection that can causenappy rash and infections in the mouth andthroat that make eating difficult.

• As with adults, the proper management of HIVcan prolong the child’s life.

Important Comments:As you can see, the symptoms of HIV infection arecomplicated and varied but having these symptomsdoes not necessarily mean you are HIV-positive.Many other illnesses can produce similar symptomsand the best way to know is to get a blood test.

We have learned some people may notdevelop full AIDS for decades after they have beeninfected with HIV, and some not at all. During thistime the person may look and feel completelyhealthy and strong. It is not possible to tell ifsomeone has HIV just by looking at him or her.

Again, the only way to properly know isthrough a blood test.

How HIV is spread: How do people catchHIV?The HIV virus is found at its highest concentrationsin• Blood• Semen• Vaginal fluids and rectal secretions• Breast milk (smaller risk)

HIV is spread when fluids containing the virus aretransferred from one infected person into thebloodstream of another person. The followingoutline the main ways people can get infected withHIV:

• Infected blood can spread the virus - Make sureused needles, knives and razors which have arisk of coming into contact with blood havebeen sterilized properly before a new personuses them (although it is better not to sharethese items in the first place). For example,care must be taken when instruments aretraditionally shared such as for body.

• Unprotected sex - Sexual intercourse withsomeone infected with HIV can spread thevirus if no condom has been used. It is betterto abstain, be in a mutually faithful relationshipwhere both partners are uninfected orcorrectly use a condom.

• HIV-positive mothers to their babies duringpregnancy, at childbirth or during breastfeeding

Note: This does not happen in all cases.Please understand HIV can only be passed on

if it enters the bloodstream of another person. Thevirus does not survive for long outside the body.The most common ways of entering a person’sbloodstream is through open wounds, the lining ofthe vagina or anus, and sometimes throughpregnancy, childbirth and breastfeeding. It isimportant to understand you cannot get the virusby touching some infected fluid with your handsand your hands have no open wounds.

Page 5: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5ENGLISH VERSION

Follow these guidelines for safe usage:

ü Determine from the pesticide label the correctdosage rate and mixing instructionsappropriate to the area to be treated and theapplication equipment to be used.

ü Adhere to the recommended dose rates anddilutions. High doses will not produce bettereffects, and low doses will be less effective.

ü Wear protective clothing and equipment whenmixing pesticides. It is essential to avoid skinand eye contamination. Therefore, ensureprotective clothing is worn correctly.

ü Follow the instructions for mixing and tankfilling on the product label. If none are given,fill the tank half way with water before addingthe product for liquid pesticides or mix it firstin a mixing drum for powdery pesticides.Always make sure the sprayer is on levelground before filling.

ü Do not measure out or mix pesticides in ornear living accommodations or wherelivestock are kept.

ü If measuring is necessary, use a dedicatedmeasuring device, which must be rinsedimmediately after being added to the spraytank. If you are measuring powder do so instill air.

ü If you are tank mixing, make sure the productsare compatible and add them one by one tothe water following the order recommendedon the label.

ü Keep children and animals away from themixing area.

ü Use as clean water as possible.

ü Never take water direct from a stream orother watercourse. Use an intermediate waterbowler or other suitable vessel.

ü Do not contaminate water supplies,particularly those used for cooking anddrinking. Equally, take care not to contaminateor create puddles from which animals maydrink.

ü If tap is used as the water source, the watershould be carried at least a distance of 4meters away before being mixed with anypesticide.

ü Use suitable mixing equipment and mixingapparatus, which may include a mixing stick, ascoop, a graduated measuring jug, a pre-mixcontainer, or a funnel. A mixing apparatus mustbe kept in a dedicated room when not in use.

ü Never dip hands and arms into liquids whenstirring or decanting out into the spray unit.

ü Pour liquids carefully to avoid spillage. Handledust and wet powders carefully to avoid fluffingup and inhaling. Stand up wind so the dust orsplashes blow away from your face.

ü Thoroughly rinse empty packs and add rinsingwater to the tank.

ü Ensure containers are closed properly afteruse and store empty packs securely ready fordisposal.

ü Return any unused pesticide to store.

ü Wash all mixing apparatus and spray equipmentafter use, and use the minimum amount ofwater necessary, as this has to be disposed.

ü Routinely wash waterproof clothing such asgloves, face shields, goggles and gumboots afterpesticide mixing in case of accidental spillageto avoid contamination.

Follow these guidelines and TIST farmers will behealthy and safe from hazardous chemicals.

Pesticide Handling and Mixing Procedure.

Page 6: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6ENGLISH VERSION

Deforestation is the removal of trees and otherwoody vegetation cover.

Forests and woodlands cover about a third ofthe world’s land surface. They regulate climate,protect water resources, provide forest

products (e.g. timber, medicine, fruit etc) worthbillions of dollars and support millions of plant andanimal species. Yet they are being destroyed at arate of 20 million hectares per year. Half of theworld’s population depends on these forests forfuel, yet roughly 100 million people do not haveenough fuel for minimal energy requirements.

Major causes of deforestation :

• Deforestation occurs when vegetation is

cleared for activities like farming or grazing

and uses such as: firewood, brick-making, fish-

smoking, tobacco-curing, tea-drying,

construction, and timber.

• Forest degradation is when a forest becomes

less diverse and resilient due to poor use and

management (for example, when old trees are

all cut, leaving mainly brush, or when a useful

plant species is all harvested, or when forest

is heavily grazed, so that trees can’t grow to

replace those that die).

• Much of deforestation and forest land

degradation results from a lack of awareness

of the full value of trees.

• In some cases, the value of trees may be known

but poverty and the idea that there are no good

alternatives lead people to clear trees.

Consequences of Deforestation.

• Soil erosion: lack of tree cover and root

binding exposes soil to erosion.

• Lack of forest resources: removing trees

destroys habitats, reduces biodiversity, removes

Deforestation and forest land degradation areserious problems. What can we do?

food and medicinal resources, and increases

competition for construction materials. People

will have to walk further for firewood, and if

forest products are being bought, prices will

rise.

• Lack of other environmental benefits of

trees:

Trees act as a windbreak, retain moisture, add

oxygen to the air, and add nutrients to soil.

Hence without trees the local climate will

become drier with increased risk of flooding,

wind erosion, decreasing soil fertility and

diminished air quality.

What can we do to prevent deforestation

and forest degradation?

• Establish tree nurseries and distribute or sell

seedlings to the community.

• Use energy-saving cook stoves that use less

firewood and charcoal.

• Use alternative sources of energy and fuel

when possible (e.g. heating from the sun,

sawdust, coffee and risk husks, grass, weeds,

crop wastes, animal waste).

• Carry out tree planting activities. Become a

successful, effective TIST group! Encourage

your neighbors and friends to join TIST as well.

• Do not cultivate land bordering a river or

swamp. Leave trees and vegetation to grow

to protect these waters.

• Be careful to not over-graze land. Limit

animals’ access to tree seedlings that they may

destroy to give the forest a chance to regrow.

• Encourage agro-forestry or the use of

woodlots. Having trees on your land provides

good access to forest products and helps

protect nearby forest.

Page 7: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kimeru Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

TIST nikugwirirua Miaka itano ya uritaniri ngugi bwa kuumbana na USAID kiri gutumikiraarimi ba TIST. Page 2

HIV & AIDS: Mukingo nimbi? Page 3

Utumiri bwa ndawa ya tunyomoo bubwega na njira ya kuungania bwega. Page 5

Ugiiti bwa miti ya miitu na kuthukua kwa muunda jwa mwitu ni thiina inene. Niatia tuumbakuthithia? Page 6

Inside:

Page 8: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2KIMERU VERSION

USAID ndene ya Kenya nithiritwe iri mucore wa

bata mono kiri TIST kiri gutumikira arimi babanini

baria baandaga miti ndene ya miunda iria ithukitue

nikenda bathongomia miturire yao na kuneneyia

kiumo kia irio biao. USAID nigwete mbaru TIST

mono. TIST nigucokia nkatho mono niuntu bwa

mantu jaja. Mwaka jwa 2009, USAID niyaejanira

muciitio kairi kiri TIST jwa gwita na mbele

gutumikira arimi kiri mantu jamwe ta :

Mubango jwa uandi bwa miti ya gintwire.

USAID niyaejanira shilingi imwe ya mpongeri kiri

gwikira inya uandi bwa miti ya gintwire. Igitene riri

arimi niboonaga shilingi ijiri na cumuni kiri o muti

jwa gintwire juria bekaga moyo o mwaka.

Mubango jwa kumenyeera nduuji.

Guukira utethio bwa kimbeca kuuma kiri USAID,

arimi ba TIST nibambiririe gwita ngugi ndene ya

ntuura iria ciriganiritie na ruuji, mubango juria

jwategerere nduuji ikumi na imwe akui na mulima

Kenya.

Gutamba gwa TIST yakinya Mara na Mau.

USAID niyaere TIST utethio buria bwendekaga

gutamba county cia Bomet, Narok na Nakuru

Urimi bubwega.

Arimi ba TIST babaingi baria barimite na njira ya

kilimo hai nibacoketie ripoti cia uumbani na

nitugucokeria USAID nkatho niuntu bwa gutua

mbeca iria ciombithirie uritani.

Mariiko jatina ruuko.

Mariiko ja TIST, jaria jaguragwa na ja ntaka

nijethiritue jari gintu kirina bata kiri ekuru babaingi

baria bari kiri TIST

Uritani kwegie gukaranira kwa mithemba

mwanya ya imera na nyomoo, utongeria,

thiria na kuria bwega na moritani jangi

kwegie mantu jamaingi.

Arimi ba TIST nibaei moritani jamaingi kwegie

gukaraniria kwa imera na nyomoo cia mithemba

mwanya, buria bubatethetie kuthongomia miunda

yao. Kwongera, moritani ja TIST ja utongeria

nijethiritwe jari na bata mono kiri mantu jamaingi

jaria arimi boombite gukinyira. Arimi nibathomete

mathomo ja bata kwegie mukingo, rwagi, kuria

bwega, utheru na moritani jangi jarina bata kiri

kurigiria thina cia kimwili.

TIST nikugwirirua Miaka itano ya uritaniri ngugi bwakuumbana na USAID kiri gutumikira arimi ba TIST.

Page 9: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3KIMERU VERSION

Mantu jegie HIVHIV irungamagira Human Immunodeficiency Virusna AIDS nayo irungamagira Acquired Immune Defi-ciency Syndrome. HIV ni kavirus gakanini kariagatumaga antu baajua riria batonywa niko.Nituugaga bari ‘HIV-positive’. Virus ya HIV niruagana gicunci kia miili yetu kiria kiruaga na mirimo.HIV nitumaga miili yetu ikaaga inya na ikaremwakurua na mirimo ingi.

Antu ti mwanka bonanie bagaruki ririabagwatwa ni HIV, indi riria guti ndawa ikunyuwa,virus iji ya HIV niciaranaga mwiline na ikagia inyainyingi na nkuruki. O uria bubu bugukarika noumwili jukuremwa kurua na kuthira inya nkuruki nankuruki mwanka jugakinya antu amwe aria jutiumbakurua na mirimo na njira iria jubati. Aja nio tuugagani AIDS.

HIV no igwate antu ba miaka mwanya. Kwiruaurina HIV tiku kuuga urina AIDS. AIDS ni itagariaria muthia ria murimo juju na kurina umenyeeribubwega na ndawa ti muntu wonthe urina HIVugwatagwa ni AIDS. Guti ndawa ya kuthiria HIV,kana sindano ya kurigiria. Indiri, HIV nandi ti gikuuuria twathuganagia mbele. Na urungamiri bubwega( amwe na kuria , kurita ngugi na ndawa injega) antunobakare igita riraja na bature barina thiria ya mwilibarikia kwonwa barina virus iji ya HIV.

Inaa HIV yaumire?HIV nikuianiritie na virus imwe ionekaga ndene yanyomoo igwitwa chimpanzee. Athomi nibetikagiavirus iji yatonyere kiri antu riria chimpanzeeciagwatagwa na agwatia batongwa ni ndamu iji irinavirusi. Mbajua yambere iria ijikene kiri antu yarimwakene jwa 1959, indi mathomo jamwe nijaugagaHIV yomba kwithirwa niyario kuuma miaka yamuthia ya 1800. Kurina mathuganio jamaingimwanya kwegie naria HIV yaumire na ti muntuwonthe witikagia yaumire kuuma kiri chimpanzeeyajitue. Mathuganio jamaingi nijageragia kworoteriakiara ikundi mwanya bia antu na nthiguru mwanya.Indi, kinya twageria kumenya kiumo kiayo kiongwa,ubatu bwa bata bubati kwithirwa buri uria tuumbabwega kujwebera na kuthiria mbajua iji ndene yantuura cietu.

Rikana ati nuntu murimo juju juri jumwingindene ya ntuura imwe ti kuuga nijwambiririe antuau. HIV nandi ni thina iri kiri o nthiguru yonthe.

Antua gucua kworotera kiara antu bangi, ni kabagukabana na thina iji na gucua uria tuumba gwita nambele.

Mantu jaria jonanagia HIVMantu jaria jonanagia muntu naajitue jari inya kuugani jariku niuntu antu mwanya nibonanagia mantumwanya riria bagwatwa ni virus iji. Mantu jaja jariaja ni ja gututongeria na nijagutwira ni mantu jarikujonekanaga mono kiri matagaria mwanya ja murimojuju. Rikania antu ati kethira nibagwikirira kanabagukirira bangi nibabati kwona daktari nikendabaathwa.

Antu babaneneMurimo juju nijwambagiria igita ria kugwatwa niju.HIV nitonyaga mwili na ikarumata ndamu imwe iriaitagwa white blood cells na igitene riri virusitionekaga na ithimi bia ndamu nibionanagia ati atinaHIV. Antu babaingi bationanagia mirimo iria ijanagianaju igitene riri na nibaigagua barina thiria.

Virusi bia HIV biarikia gutonya kiri ndamu,virusi bibi nibiciaranaga na rwiro, na bikathukiandamu. Ndamu iji ya ‘white blood cells’ niyoitethagia mwili kurua na mirimo, kwou riria HIVyathukia ndamu iji kuumbumbikia kwa muntu ujukurua na mirimo nikunyiaga. Aja mwili jwa muntunijugeragia kumenya HIV virus iji nimbi na jukageriakurua na njira ya kuthithia gicunci giki kia ndamukia white blood cells nikenda kirua na virus iu.

Biumia biiri gwita binna nyuma ya kugwatwani HIV antu bamwe nibambagiria kuigwa mantujamwe ta mwanki, kuuma mathainya, kurumwa,kwimba (nkingo, nkuaa na groin), kunoga nakung’arwa ng’arwa mumerone. Rikana atikinyethira antu babaingi nibaigagua jamwe ja mantujaja, ti bonthe baigagua u. aja tuugaga muntu ari na‘acute retroviral syndrome’ or ‘primary HIVinfection’. Mantu jaja nijauraga nyuma ya biumiabibikai. Antu nibagwatithanagia murimo juju na uthumono riria bakinya aja niuntu nandi barina virusibibingi bia HIV ndene ya miiri yao.

Mantu riu nijambagiria kubua na muntu akaiguabwega kairi. Virus iji niitaga na mbele kwongerekandene ya mwiri, na gicunci kia mwiri kiria kiruagana mirimo nikiendeleaga kurua na virus iji. Antu ajanituugaga muntu agukinya ‘latent phase’ nanoakare aja mieri imikai gwita miaka mirongoimingi. Igita ria gukara aja nikulingana na ndawa iria

HIV & AIDS: Mukingo nimbi?

Page 10: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4KIMERU VERSION

ikunyuwa, ngugi, irio bibiega, stress na iciara.Nyuma ya igita, kulingana na muntu (mieri

imikai gwita nkuruki ya miaka ikumi kana nkurukikethira nakunyua ndawa), virusi nibingiaga mwankamwiri jukaremwa kurua. Gicunci kia mwiri kiriakiruaga na mirimo nkiambagiria kuthira inya, nakwou muntu ou akagwatwa ni mirimo ingi na uuthunkuruki. Mirimo iji itagwa mirimo ya kuthimira.Mantu jamwe jaria joonekaga mwajie akinya aja ni:• Muromo nijwajagua jugakunikirwa ni gikonde

gikieru• Mathainya ja herpes zoster jaria jari murimo

mono na jamatune• Mwanki jumwingi na kuthithina mono utuku• Kunyiyia kilo• Kwarwa nkuruki ya mweri• Mathainya mwiline na ngozi iunikangi• Maronda muromo na herpes• lymph nodes ikaimba• Kaposi’s sarcoma (icunci birina rangi na

bibiumo bitina murimo kiri ngozi ) na kuthukakanyua

Stage iji ya muthia ni AIDS aria gicunci kia mwilikiria kirwaga na mbajua kithagirwa gitina inyamwanka mwiri jutiumba kuthiria mirimo imwe jandimoni na TB, na muthiene mirimo iji igatumamuntu agakua. Gukurukira umenyeri bubwega nandawa, uturo noburewue ni thiria injega ya mwiri

AanaAana baciari na HIV nobonanie mantu jamwe jajaja:• Kuremwa kwongera urito bwa mwili kana

gukura uria babati• Aana barina HIV no bajukie igita riraja gukua,

gwita na kwaria• O uria murimo jugwita na mbele, aana babaingi

nibambagiria kugia thina ingi ta kwona gwitakurina inya na kuthithia bubuthuku cukuru.

• Aana barina HIV nibaajagua ni tumirimo twakawaida twa twana indi nkuruki na tukajuajamaingi kiri aana batina yo.

• Aana barina HIV nibaajagua jamaingi ni can-didiasis, murimo juria jutumaga bagia marondamuromone na mumerone jaria jatumagabaremwa kuria.

• Ta kiri antu babanene, urungamiri buria bubatibwa HIV nobureyie uturo bwa mwana ou.

Mantu ja bata:Ja ukwona, mantu jaria jonanagia HIV tijamothu nanijamwanya kiri o muntu indi kwonania mantu jajatiku kuuga no mwanka withire urina HIV. Mirimoingi imingi noyonanie mantu jakaro o uju na njirairia njega buru ya kumenya ni kuthimwa ndamu.

Ukuthoma ati antu bamwe batigwatagwa niAIDS yongwa mwanka nyuma ya miaka mirongoimingi bagwatwa ni HIV na bamwe batigwatagwaniyo buru. Igitene riri muntu ou no akare na aigueari na thiria na arina inya buru. Utiumba kumenyakethira muntu arina HIV na njira ya kumutega aki.

Kairi, njira yonka ya kumenya bwega nigukurukira kuthimwa ndamu

Niatia HIV itambaga: Niatia antubagwatagwa ni HIV?Virus iji ya HIV nionekaga na wingi kiri• Ndamu• Iria ria nyonto (inini kiri iu ingi)

HIV nitambagua riria nduuji iji cirina virusi ciumagakiri muntu uria virusi na gutonya ndamune ya muntuungi. Aja ni njira iria muntu omba kugwatithua HIVnacio:

• Ndamu irina virusi no itambie - Menyeera atisindano, tuciu na ndwembe itumiri iria ciumbagutonga ndamu nithambitua na ruujirukutheruka mbele ya muntu ungi atumira(kinyethira ikaba kurega gutumira into bibijairi). Mung’uanano, umenyeeri bujukue ririainto bigutumirwa ni nkuruki ya muntu umwemono biria bigutonya mwiline.

• Kumama utina mubira - Kumama na muntuurina HIV nogutambie HIV kethira mubirajutiratumirwa. Ni kaba kurega kumama,kumama na muntu umwe wenka uria utiajituekana gutumira mubira uria jubati.

• Ekuru barina HIV kiri aana bao igitene riakubakamata, guciara kana igitene ria kubonkia- Menya: Bubu butikarikaga rionthe

Nubati kwelewa ati HIV iumba aki gutamba ririayatonya ndamune ya muntu ungi. Virus iji itiumbagagukara igita ririnene oome ya mwili. Njira iria virusibibi biumba gutonya ndamune ya muntu nigukurukira maronda jaruguki, na rimwe gukurukiragukamata, guciara na gwonkia mwana. Burina batakumanya utiumba kugwatwa ni virus iji gukurukiragutonga gintu kirina virusi bibi na njara ciaku ririanjara ciaku itina ironda bikunuki.

Page 11: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5KIMERU VERSION

Thingata mantu jaja nikenda utumirabwega:

ü Menya kuumania na uria kuandiki kithimikiria kibati na njira iria ibati ya kuunganiakulingana na antu aria ukwenda kumitumirana kiria ugutumira.

ü Tumira kithimi kiongwa kiria wiri na ruujirungwa ruruia wiri. Ndawa inyingi itithithiabwega nkuruki na inkai itiumba kurita ngugibwega.

ü Ikira nguo na into bia kwirigiria ririaukuungania ndawa iji. Burina bata monokuebera gutongwa mwili kana metho. Kwou,menyeera ati nguo cia kwimenyeera niciikiribwega.

ü Thingata jaria wiri kiri kuungania na kuujuriaruuji. Kethira jaja jatiandiki, ikira kiugiri ruujinusu riu wikire ndawa riria ndawa iri ya ruujikana uunganie mbele riria ugutumira ndawacia mutu. Rionthe menyeera ati kiugira kiri antugutitiritie mbele ya kuujuria.

ü Ukaathima kana uungania ndawa ndene kanaakui na aria gukumamwa kana aria ndithiaciikagwa.

ü Kethira kuthima nigukwendeka, tumira gantuga kuthima karia geki kari ka ndawa aki, nakaria kabati kuthambua orio ndawa yarikiagwikirwa kiugirine. Kethira urithima ndawa yamutu thima gutina ruugo.

ü Kethira gukungania ndene ya kiugiri, menyeeraati ndawa iu nikubujanira na wongere ndawaimwe imwe kiri ruuji kulingana na uria ciandikicithingatane.

ü Ika aana na nyomoo kuraja na ariagukunganirua.

ü Tumira ruuji ruria rutheri uria kuumbika.

ü Ugataa ruuji orio kuuma muuro kana antu angi.

Tumira ruuji ruria rwambite gwikwa antu angi.

ü Ugaaka ruuko into bia gutaa ruuji, mono biriabitumagirwa kuruga kana kunyua ruuji.Kwongera, menyeera utikeeje gwikira ndawakana wituura aria nyomoo ciumbia kunyua.

ü Kethira ruuji rwa tapu niru rugutumirwa, ruujinirubati gukamatwa nkuruki ya mita inya kuumaaria tapu iri mbele e kuungania na ndawa.

ü Tumira into bia kuungania, biria biri amwe namuti jwa kuurugu, giciko, njagi ya kuthima irinaithimi, mukebe jwa kwamba kuunganiria kanajwa gwikira. Mukebe jwa kurugira nijubatigwikwa antu anna ndene ya nyomba imweririajutigutumirwa.

ü Ugatonyithia njara riria ukuuruga kana ririaugwikira ndawa kiugirine.

ü Ikira bwega utigeture. Tumira ndawa cia mutubwega nikenda itigetike kana ikucua. Ruungamautierekerete ruugo nikenda yakamatwa itikejekiri uthiu bwaku

ü Thambia mikebe iria irathiria ngugi bwega nawongere ruuji rwa kuthambia kiri kiugiri.

ü Menyeenra ati ugukunika mikebe bwegawarikia gutumira na wike iria ithiritie ngugibwega nikenda yumba gutewa.

ü Cokia ndawa iria ititumiri naria ikagwa.

ü Thambia into bionthe bia kuunganiria na biakuugira warikia gutumira na utumire ruujirurwingi uria kuumbika niuntu ruuji ruru nomwanka ruturwe.

ü Thambia o nyuma ya igita nguo iria ititonyagaruuji ja gloves, bia gukunika uthiu, miwanu namandibuti warikia kuungania ndawa niuntuciomba kwithirwa cigwitikirua ndawa.

Thingateni jajana arimi ba TIST bagakara barinathiria ya mwiri na bebanire na ndawa iji ciumbakugitaria

Utumiri bwa ndawa ya tunyomoo bubwega nanjira ya kuungania bwega.

Page 12: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6KIMERU VERSION

Miitu na ithaka nibikunikirite gicunci kimwe

kiri bithatu kia muunda juria nthiguru

yonthe irina ju. Niithithagia rera,

ikamenyeera nduuji cietu, ikaejana into

bibingi(Mung’uanano; mpao, ndawa, matunda

nabingi bibingi) biria bigurwa na mbeca inyingi na

biria bimenyagiira mithemba imingi ya imera na

nyomoo. Obou burio, miitu na ithaka biri ndene ya

milioni mirongo iiri cia hectare o mwaka

nibikwinyangua. Nusu ya antu baria bari nthiguru

batumagiira miitu iji ta nkuu, indi akui antu million

igana bationaga nkuu cia gutumira kinya anini.

Mantu jaria manene jaria jatumaga miituigitwa.

• Riria imera biagitwa kenda mantu jangi jeetana mbele ta urimi, kurithia kana utumiri: nkuu,kuthithia maiga ja miako, kuumia makuyu,kuthithia mbaki, kuumia majani, gwaka nampao.

• Kuthuukua kwa miitu ni riria mwitu jwanyiyiamithemba na wingi niuntu bwa utumiribubuthuku na kuremwa kubangira(mung;uanano, riria miti imikuru igiitagwa, kanariria muthemba jurina bata jwa kimerajugiitagwa, kana riria mwitu juriithagua nainya,mwanka miti ikaremwa gukura antu a iuigititwe).

• Ugiti miti na uthukia bwa muunda jwa miituburia bunene buumanagia na kwithirwa gutina umenyo kwegie bata ya miti.

• Rimwe na rimwe, bata ya miti no ithirwe ijikeneindi ukia na kwaga njira ingi nigutumaga antubakagiita miiti.

Ugiti miti nibutumaga.

• Muthetu jugakamatwa: kwithira gutina mitina miri nigutumaga muthetu jugakamatwa.

• Kwaga mantu jaria jaumanagia na miitu:

Kugiita miti nikwinyangagia naria nyomooikaraga, gukanyia wingi bwa mithemba ya imerana nyomoo, gukanyiyia kiumo kia irio na ndawana gukaingiyia gushindanira mpao cia gwaka.People will have to walk further for firewood,and if forest products are being bought, priceswill rise.

• Kwaga baita ingi cia miti kiri nariagututhiurukite: Miti niritaga ngugi yakunyiyia ruugo, kumenyeera ruuji ruria ruriruugone, kwongera ruugo rurwega kiri rungina kwongera irio bia imera muthetune. Kwougutina miti rera yetu ikaaga ruuji o uriakuumbika kwa ngai inyingi, gukamatwa kwamuthetu ni ruugo, kunyiyia kwa unoru bwamuthetu na kunyiyia kwa ruugo rurwegagukwingia.

Niatia tuumba kuthithia nikenda tuthiriaugiti bwa miitu na kwinyangua kwa miundaya miitu?

• Twambirie minanda na tutambie kana twendiemiti ya kuanda kiri ntuura.

• Gutumira mariko ja nkuu na makara jamakai• Gutumira njira ingi cia mwanki na taa aria

gukumbika (Mung’uanano, kurutiria na riua,sawdust, kauwa, nyaki, maria, matigari ja imera,ntaka ya ndithia)

• Kuanda miti. Ithirweni buru gikundi gia TISTgikuumbana na gigwita ngugi irina maciara!Atha atuuri na acore baku gutonya kiri TISTkinya bo

• Ukarima miunda iri nterene cia ruuji kana ariakwithagirwa kurina ruuji. Tiga miti na imerabikure bikunikire nduuji iji.

• Ukarithia munda nkuruki ya uria ubati.Menyeera ndithia itiukinyira miti kendaitaminyangie kenda mwitu juumba kuuma kairi.

• Athana kuungania imera na miti kana gutumiratumiunda tugaanitue na miti. Kwithirwa urinamiti muundene jwaku nigukuejaga baita ciamiiti na gugagutethia kumenyeera mwitu kuriajuri akui.

Ugiiti bwa miti ya miitu na kuthukua kwa muundajwa mwitu ni thiina inene. Niatia tuumba kuthithia?

Page 13: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kikuyu Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

TIST gukunguira miaka 5 hari unyitaniwi na USAID hari gutungatira arimi a TIST. Page 2

HIV & AIDS: Giki nikii? Page 3

Kuhuthira dawa cia tutambi, na njira ya gutukania. Page 5

Utemi wa miti na uthukangia wa migunda ya mititu ni thina munene, tungika atia? Page 6

Inside:

Page 14: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2KIKUYU VERSION

USAID Kenya niikoretwo ir muruna wa bata kuri

TIST hari gutungatira murimi uria uhandaga miti

kundu kuria kuri na riua hame na kwagorothia

miturire na kunina ngaragu. TIST niirakurana

uteithio uyu na igacokia ngatho makiria. Kuri mwaka

wa 2009, USAID nyeruhirie unyitaniri wayo na TIST

hari guteithia arimi.

Mutaratara wa miti ya ki-nduire.

USAID niyaheanire shilingi 1 iguru kuri muti wothe

wa ki- nduire. Kahinda-ini gaka, arimi nimamukirite

KES 2.50 kuri muti wothe wa ki-nduire uri muoyo

hari o mwaka.

Mutaratara wa kuria kwaraga.

Kuhitukira uteithio wa ki-mbeCa kuma USAID,

arimi a TIST nimambiriirie kurima kuria kwaraga

magitanya kuiyuikia njuui 11 thiini wa gicigo kia Mt.

Kenya.

TIST gutherema Mau na Mara.

USAID niiheaga TIST uteithio wa gutherema

Bomet, Narok na county ya Nakuru.

TIST gukunguira miaka 5 hari unyitaniwi naUSAID hari gutungatira arimi a TIST.

Kilimo Hai.

Arimi aingi a TIST nimakoretwo makihuhira Kilimo

Hai kuhtukira uteithio wa USAID wa mbeca na

githomo.

Riiko ritarahuthira hinya wa ngu.

Riiko ria TIST nirikoretwo na uteithio munene kuri

atumia a TIST.

Githomo kia Biodiversity, utongoria, ugima

mwega wa mwiri, muriire na mangi maingi.

Arimi a TIST nimamukirite githomo kiria

kimateithitie kwagirithia migunda yao, na ningi,

githomo kia utongoria wa TIST nigikoretwo kiri

kia bata muno hari uhotani wa arimi. Arimi

nimamukirite githomo kia HIV/AIDS, Malaria,

muriire, utheru na kwigitira kumana na mirimu.

Page 15: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3KIKUYU VERSION

Uhoro wa HIV.

HIV yugite Human Immunodeficiency Virus nayo

AIDS yugite Acquired Immune Deficiency

Syndrome. HIV ni virus nini iria itumaga andu

marware riria yamanyita. Na makerwo mari “HIV-

Positive”. Virus ya HIV ininaga hinyawa kwigitira

na mirimu. HIV itumaga miiri iitu yurwo ni hinya na

iremwo nikuhurana na mirimu.

Andu aria marwarite murimu uyu

matikoragwo na ngurani, no riria maga kunyua dawa

virus ino niyongererekaga miiri-ini na ikagia na

hinya. Riria undu uyu wahanika, ugitiri wa mwiri

niuthiraga hinya na mwiri ugakinya handu

utangihota kuhurana na murimu ona uriku, kahinda

gaka witagwo AIDS.

HIV no inyite mundu wkia miaka o yothe. Riria

woneka uri na HIV tikuga uri na AIDS. AIDS nikio

gikiro kia muthia kia murimu uyu na riria

watungatirwo wega na wathondekwo ti mundu

wothe uri na HIV ukinyaga gukorwo na AIDS. Gutiri

na kihonia kia HIV, kana njanjo ya kwigitira. No HIV

niitigite gutuika kinyonga ta uria kwari hau kabere

na riria watungatwo na njira ya muriire mwega, na

urigitani mukinyaniru andu nomatuure matuku

maingi mari na ugima mwega wa mwiri thutha wa

kwonekana na murimu uyu.

HIV Yaumire ku?

HIV niikoragwo ikuhaniriirie na murimu ukoragwo

na chimpanzee. Athomi meciragia murimu uyu

noukorwo waumanire na nugu ici riria ciahitagwo

na ahiti makihutania na thakame yacio. HIV yambere

kwoneka hri mundu kwari mwaka wa 1959, no

uthuthuria ungi ukonania ati murimu uyu noukorwo

wari kuo nginya 1800. Nigukoretwo na mawoni

ngurani ma uria murimu uyu wonekanire na ti andu

aingi metikagia ati waumanire na nugu. Uthuthuria

muingi uigagirira murigo ucio kuri andu ngurani

kuma icigo ngurani. No ningi, ona angikorwo

tutikamenya kihumo kia murimu yu biu, maundu

maria ma bata ni uria tungiigitira naguo.

Ririkana ati gitumi ati HIV niikoretwo iri na

hinya miena imwe tikuga nikuo yambiriirie. HIV riu

ni thina wagiriirwo nikurorwo bururi wothe. Handu

hakuga ni andu ngurani magiriirwo ni kuhurana na

murimu uyu niwega kung’ethanira na thina uyu na

guthii na-mbere.

Cionereria cia HIV.

Cionereria cia HIV ni nditu kuga tondu andu ereri

makoragwo na cionereria ngurani. Maundu ni o

manini ma gutu

Nia cionereria ngurani kuri ikiro ngurani

cia murimu uy. Ririkania andu ati angikorwo

nimaramakio ni o enyewe, nimagiriirwo nikwona

dagitari.

Andu agima.

Gikiro kia mabere kia murimu uyu ni riria wanyitwo

niguo, HIV iingiraga mwiri-ini na ikenyitithania na

white blood cells na gwa kahinda gaka gutikoragwo

na dalili cia viruna ona thakame-ini na ikoragwo iri

HIV-negative. Andu a ingi matioragwo na dalili

kahinda-ini gaka na makoragwo makiigu ota

mutugo.

Riria HIV yaingira thiini wa white blood

cells, niiciaranaga naihenya muno, guthukia na

kwanaga white blood cells ohamwe. White blood

cells ici nicio iteithagia mwiri kuhurana na mirimu.

Riria HIV yathukia cells cia mundu, uhoti wa

kuhurana na mirimu niunyihaga. Gikiro ini giki, uhoti

wa kuhurana na mmirimu ukoragwo ukimenya HIV

nikii na ugakorwo ugithondeka white blood cells

makiria nniguo cihurane naguo.

Ciumia 2-4 thutha wa kunyitwo ni murimu

uyu andu nimambagiriria kuigua ta mari na homa,

gwithua, ruuo, kuimba ngaai, kunogerera. Ririkana

ati, ona angikorwo andu aingi nimaiguaga dalili, ti

othe mangicigua. Gikiro giki gitagwo “Acute

retoviral syndrome” kana “primary HIV infection”

dalil i niciuraga thutha wa wiki nini. Andu

nomanyitwo ni murimu uyu makiria hingo ino tondu

nirio makoragwo na HIV nyingi mwiri-ini. Kuma hau

maundu makambiriria kuhorera na mundu akaigua

wega. Virus niithiaga na-mbere guciarana mwiri-ini

no uhoti wa kuhurana na mirimu ugathii nambere

an kuhurana naguo. Gikiro giki gitagwo “latent

phase” na nogiikare mieri na miaka. Uraihu wa

HIV & AIDS: Giki nikii?

Page 16: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4KIKUYU VERSION

mahinda maya uringanaga na maundu ta; urigitani,

exercise, muriire na kiruka.

Thutha wa kahinda, uria uringanaga na mundu(mieri

minini mbere ya makiria ma miaka 10 ya urigitani)

muigana wa virus niukoragwo uri iguru ati muiri

ndungiita kwigitira.

Mirimu ino itagwo “opportunistiigic infection”.

Dalili imwe cia gikiro giki ni ta

• Kanua kuhana white

• Ruuo rwa ngothi.

• Kuhaicia urugari wa mwiri

• Kunyihia uritu wa mwiri

• Kuharwo kuraihu.

• Kumagara ngothi

• Yeast infection

• Kuimba ngaai

• Kugia na turonda ngothi-ini na kanua.

Gikiro kia muico kia AIDS ni riria uhoti wa kuhurana

na mirimu ukoragwo ukoragwo unyihite na

ndungihota kunina mirimu ta pneumonia na TB,

muthia mundu agakua. Ririkana – ti andu othe mari

na HIV magiaga na AIDS. Riria mundu egitira

muturire wake nounenehe.

Ciana.

Ciana iria ciciaragwo na HIV nocikorwo na dalili

ta ici.

• Kwaga kwongerera uritu.

• Kwaga guthii na maguru na-ihenya

• Riria murimu wathii na-mbere, ciana nyingi

nicikoragwo na mathina nginya cukuru.

• Ciana ici nicikoragwo na bacterial infection

nyingi gukira ciana ici ingi ciothe.

• Ciana ici nicinyitagwo muno ni candidiasis na

yeast infection iria citumaga ngothi ithuke

hamwe na turonda twa kanua na ngaai undu

uria u tumaga kuria kurituhe.

• Kuri andu agima, kumenyerera ciano nogutume

cikare mahinda manene.

Mawoni ma bata.

Ta uria wona, HIV ni nditu na niitiganaga kuringana

na andu no tikuga ati riria uri na dalili ici uri na HIV.

Mirimu ingi noikorwo na dalili o ici na njira njega

ya kumeny ni guthimwo.

Nituoneete ati andu angi to muhaka magie na AIDS

gwa kahinda ka miaka miingi thutha wa kugia na

HIV, na angi makaga kugia.kahinda gaka mundu

onekaga ari na ugima mwega. Ndungihota kuuga

mna mundu ari na muurimu uyu na kumurora tu.

O ringi, njira njega ya kumenya ni guthimwo

Uria HIV itheremagio: andu manyitagwo ni

HIV atia?

Virus ya HIV yonekaga muno thhini wa;

• Thakame

• Mathugumo.

• Maai kuma na njira ya uciari.

• Iria ria nyondo.

HIV itheremaga riria maai maria mari na

virusmaingira mwiri-ini wa mundu uri na virus

Maundu maya ni uriamundu anginyitwo ni murimu

uyu.

• Thakame iri na virus – tigirira cindano huthire,

tuhiu na tunyoi iria ciri na ugwati

niciathondekwo wega na dawa mbere ya

kuhuthirwo hari mundu ungi(ona akorwo

niwega kwaga kuhuthirwo kuri andu aingi) kwa

muhiano, umenyereri ni mwega riria indo cia

linduire ciarahuthirwo.

• Kwonana ki-mwiri gutari na umenyereri – riria

wonana ki-mwiri na mundu uri na HIV no

ugwatio riria waga kuhuthira condoms. Niwega

kwiima, gukorwo ngwataniro njega kuria andu

aria mari na ngwataniro ya wendo mari na HIV

kana mahuthire condoms.

• Atumia aria mari na ciana nan i HIV-positive

iria makwongithia - Njira ino ndihuthkaga

mahinda-ini mothe.

Menya ati HIV noigwatanirio riria yangira thakame-

ini ya mundu ucio ungi. Virus ndiikaraga kahinda

karaihu riria iri nja ya mwiri. Njira iria ya naihenya

ya virus kuingira mwiri-ini ni kuhitukira thakame

kana ironda citari njohe, kuhitukira njira ya uciari

kana njira ya kioro, mahinda mangi riria mutumial

araheo mwana kana akiongithia. Ni wega kumenya

ati ndunginyitwo ni HIV na njira ya kuhutania mako

matari na ironda.

Page 17: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5KIKUYU VERSION

Rumirira njira ici:

ü Huthira muigana uria wiritwo kibandiko-ini

na mawatho ma gutukania na indo iria

ciiritwo hau.

ü Rumirira mawatho, gwikira dawa nyingi

gutingituma tutambi tukue naihenya.

ü Ikira nguo cia kwigitira na uhuthire indo iri

njitikriku. Ndukareke dawa ihutanie na

ngothi yaku mikana maitho. Kwa uguo,

tigirira nguo cia kwimenyerera ninjire wega.

ü Rumirira mawatho ma gutukania kuringana

na dawa. Angikorwo gutiri mawatho

maheane, ihuria itangi nuthu na maai mbere

ya gwikira dawa. Tigirira ati kihuhiri nkiri thi

tiiri-ini mbere ya kuihuria.

ü Ndugathimire kana utukanirie handu andu

kana nyamu ciraikara.

ü Angikorwo no muhaka uthime, huthira kindu

gitarahuthika nnjira ingi kiria kiagiriirwo ni

guthambio na kuumithio wega.

ü Angikorwo urahuthira itangi gutukania,

tigirira indo niciraiguana na utukanie kimwe

gwa kimwe maai-ini ukihuthira mawatho

maria maheane.

ü Ndukareke ciana na mahiu cikuhiririe haria

uratukaniria.

ü Huthira maai matheru o uria kwahoteka.

ü Ndukahuthire maai maria maumite ruui.

ü Ndugatukanie maai maria maria marahuthika

na njira ingi na makiria maria marahuthika

micii-ini kana maria maranyuo I mahiu.

ü Angikorwo tap niyo irahuthika gutahia maai,

maai magiriirwo ni gukuuo gwa handu

hatanyihiire 4m kumana nah aria

uratukaniria.

ü Huthira indo iria ciagiriire cia gutukania iria

nita muti wa gutukania, giciko na jug ya

guthima, handu ha kwamba gutukaniria na

gakeero.

ü Ndukanaikie moko thiini wa dawa

gutukania.

ü Itirira mutukanio wa dawa na maai wega

utaguitiriria miena-ini. Menyerera rukungu

na dawa ya mutu niguo mundu

ndakamihuhie. Gitira ruhuho rutikombukie

dawa.

ü Thambia na uniarie indo iria wahuthira.

ü Tigirira mikebe niyakunikwo wega thutha

wa kuhuthirwo na yaigwo wega.

ü Cokia dawa yothe itanahuthirwo store.

ü Thambia indo ciothe cia gutukania thurha wa

kuhuthira na uhuthire mai manini o uria

kwahoteka.

ü Thambia nguo iria ugwikirite ta gloves, indo

ci kugitira maitho, macicio na gumboots

thutha wa gutukania.

Rumirira mawatho maya na arimi a TIST

nimagukorwo na ugima mwega wa mwiri.

Kuhuthira dawa cia tutambi, na njira ya gutukania.

Page 18: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6KIKUYU VERSION

Mititu ikoragwo ihumbirite gicunji kia

imwe hari ithatu gia thi. Niyo inyitagirira

riera, kugitira ihumo cia maai, gutuhe

mbau, dawa na matunda iria ni cia goro muno na

gutuma nyamu na andu maturue. Na noirathii na-

mbere na guthukangiona njira nene muno. Nuthu

ya muingi wa thi ukoragwo wihokete mititu, na

andu ta 100 milion matiri na ngu ciakuigana.

Itumi nene cia utemi wa miti:§ Utemi wa miti wonekaga riria kwoneka

nokurimike kana kuriithio mahiu na njiraingi ta gutema ngu, ucini wa maturubari,utegi ucini wa thamaki, ucini wa mbaki,umithia wa macani waki na waturi wambau.

§ Uthukangia wa mititu ni riria mititu yanyihaniundu wa kuhuthirwo uuru na kwagakumenyererwo(muhiano ta riria mitiminene yatemwo gwatigara miti itarimiraihu kana miti ya bata riria yatemwo onakana kuriithio mahiu)

§ Uthukangingi na nutemi wa mititu muingiumanaga na kwaga umenyo wa bata munenewa miti.

§ Njira-ini ingi, bata wa miti noumenyeke noukia na andu gwiciria gutiri na njira inginigueumaga mititu ithire.

Maciaro ma uthukangia wa mititu.• Gukuuo gwa tiiri ni maai: kwaga kindu

kihumbirite tiiri

• Kwaga mawega maria maumanaga na mitita nyamu,dawa irio, andu mathiaga kundukuraihu gucietha.

• Kwaga mawega maria marehagwo ni miti:miti niihuthikaga kunyihanyihia ruhuho,kuiga ugunyu na gutheria riera o hamwe nakwongerera tiiri hinya. Tutari na miti rierariitu niriguthuka na tukorwo ugwati-ini wawa ng’aragu.

Niatia tungika kugitira uthukangia wamititu?Ø Ambiriria tuta na uheane kana wendie mimera

ya miti.

Ø Huthira riiko ritarahuthira ngu nyingi.huthinranjira ingi ya kuruga na kuhiuhia maai(takuhiuhia maai na riua, mhanda mitiura, makonima kahua nyeki na mai ma ng’ombe).

Ø Handa miti kwa uingi, ingira TIST na uingiriaangi.

Ø Ndukarime mugunda hakuhi na ruui. Reke mitina mimera ingi cikure na ugitire maai.

Ø Ndukariithie mahiu mugunda muno.Ndukareke ng’omb irie kuria kuri na mimeraya miti.

Ø Handa miti mugunda-ini uria uria urahandairio. Riria wahanda miti mugunda niuhotaga

kwigwatira mawega ma mutitu.

Utemi wa miti na uthukangia wa migunda yamititu ni thina munene, tungika atia?

Page 19: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kiswahili Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

TIST yaadhimisha miaka mitano ya kushirikiana na USAID katika kuwatumikia wakulimakatika TIST. Page 2

HIV & AIDS: HIV & AIDSni nini? Page 3

Kutumia dawa za wadudu na njia ya kuchanganya. Page 5

Ukataji wa miti na uharibifu wa mashamba yenye misitu ni shida kubwa. Twaweza kufanyeje?Page 6

Inside:

Page 20: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2KISWAHILI VERSION

USAID katika Kenya imekuwa mshirika wa TIST

muhimu sana katika kwatumikia wakulima wadogo

wanaopanda miti katika mashamba yalioharibika ili

kuyaboresha maisha yao na kujikimu kichakula.

USAID imesaidia TIST kipesa ili kuweza kuendeleza

miradi muhimu endelevu. TIST inatambua msaada

huu kwa shukrani nyingi. Katika mwaka wa elfu

mbili na tisa, USAID walipeana ahadi yao upya kwa

TIST ili kuendelea kuwahudumia wakulima katika

masuala kama:

Mradi wa upanzi wa miti ya kiasili.

USAID ilitupa shilingi ya nyongeza kama motisha

ya kupanda miti ya kiasili. Katika kipindi hiki,

wakulima walipata jumla ya shilingi mbili na cumin

kwa kila mti wa kiasili ulio hai kila mwaka.

Mradi wa kutunza maeneno yaliopakana na

mito.

Kupitia usaidizi wa kifedha kutoka USAID,

wakulima katika TIST walianza kufanya kazi katika

maeneo yaliyopakana na mito, mradi uliolenga mito

kumi na moja iliyo katika eneo la mlima

Upanuzi wa TIST kuingia Mara na Mau.

USAID iliipa TIST usaidizi uliohitajika kupanuka na

kuingia majimbo ya Bomet, Narok na Nakuru

Kilimo hai.

Wakulima wengi katika TIST waliotumianjia ya

kilimo hai waliripoti mafanikio na twashukuru

USAID kwa kutupa fedha zilizowezesha mafunzo.

Meko safi.

Meko ya TIST, aidha yaliotengenezwa na ya matope

yamekuwa fanikio muhimu kwa wanawake wengi

katika TIST

Mafunzo kuhusu bionuwai, uongozi, afya na

chakula bora, na mafunzo mengine.

Wakulima katika TIST wamepata mafunzo mengi

kuhusu bionuwai, ambayo yamewasaidia kuboresha

mashamba yao. Kuongeza, mafunzo ya TIST ya

uongozi yamekuwa muhimu sana katika mafanikio

mengi ambayo wakulima wamefikia. Wakulima

wamepata mafunzo muhimu kuhusu HIV/AIDS,

malaria, chakula bora, usafi na mafunzo mengine ya

kuzuia kudhoofika kiafya.

TIST yaadhimisha miaka mitano ya kushirikiana naUSAID katika kuwatumikia wakulima katika TIST.

Page 21: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3KISWAHILI VERSION

Mambo msingi kuhusu HIVHIV husimamiaVirusi vya UKIMWI (HumanImmunodeficiency Virus)huku AIDSikisimamiaUKIMWI ambao ni Ukosefu waKinga(Acquired ImmuneDeficiency Syndrome).HIVni virusi vidogo ambavyo hufanya watu kuwawagonjwa wanapoambukizwa na virusi hivi.Wanasemekana kuwa wana HIV. Virusi hivi vya HIVhushambulia mfumo wa kinga katika miili yetu,ambao ni mfumo unatusaidia kupigana na magonjwa.HIV hufanya miili yetu kuwa dhaifu zaidi na isiyona uwezo mwafaka wa kupigana na magonjwamengine.

Watu wanaweza kukataa kubadilikawanapopata HIV, lakini iwapo dawa haitachukuliwavirusi hivi huzaana katika mwili na kuwa vyenyenguvu zaidi na zaidi. Haya yanapokuwa yakitendeka,mfumo wa kinga hudhoofika zaidi na zaidi hadimwili unapofika pahali ambapo hauwezi tenakupigana na magonjwa kwa njia ya kawaida. Hatuahii huitwa UKIMWI.

HIV yaweza kuingia katika watu wa miaka yote.Kuonekana kuwa na HIV hakumaanishi unaUKIMWI. UKIMWI ni hatua ya mwisho ya ugonjwahuu na kukiwa na huduma na matibabu mwafaka sikila mtu aliye na HIV hupata UKIMWI. Hakuna dawaya kumaliza HIV ama chanjo ya kuzuia. Hata hivyo,HIV sio hukumu la kifo kama ilivyofikiriwa hapojadi. Kwa usimamizi mwafaka (pamoja na lishemwafaka, mazoezi na dawa) watu wanaweza kuishimaisha marefu na yenye afya hata baada yakupatikana kuwa na HIV.

HIV ilitoka wapi?HIV inahusiana kwa karibu sana na virusivinavyopatikana katika sokwe. Wanasayansi huaminikuwa virusi hivi sana sana vilivuka na kuingia kwabinadamu wakati sokwe waliwindwa na wawindajiwakakaribiana na damu iliyoambukizwa. Kesiinayojulikana ya kwanza kabisa kuhusu maambukiziya HIV kwa binadamu ni ya mwaka 1959, lakinibaadhi ya tafiti huashiria kuwa HIV yaweza kuwailikuweko kutoka miaka ya mwisho ya 1800. Kunanatharia nyingi zinazojaribu kulawamu vikunditofauti vya watu ama nchi tofauti. Hat hivyo,tusipojua asili yake kwa uhakika, lengo muhimu lafaakuwa jinsi ya kuzuia vizuri zaidi na kutibu ugonjwahuu katika jamii zetu.

Kumbuka kuwa hata ingawa janha la HIV nibaya zaidi katika baadhi ya maeneno hakumaanishililianza katika maeneo hayo. HIV sasa ni shidainayohitaji kuangaliwa katika kila nchi katika dunia.Badala ya kutafuta kulaumu watu wengine ni vizuri

kulishambulia tatizo hili na kuona jinsi ya kusongambele.

Ishara na dalili za HIVDalili za HIV ni ngumu sana kafafanuliwa kwaniwatu mbalimbali honyesha dalili mbalimbaliwanapoambukizwa na HIV. Maelezo yanayofuata nimtazamo wa kijumla na yanatueleza dalil izinazoonekana mara nyingi katika hatua mbalimbaliza ugonjwa huu. Kumbusha watu kuwa kama wanawasiwasi kujihusu au kuhusu wengine wanafaakuona daktari ili kupewa mawaidha.

Watu wazimaHatua ya kwanza ya ugonjwa huu ni wakati wamaambukizi. HIV huingia mwili na kujibandika kwabaadhi ya seli nyeupe za damu na wakati huu hakunadalili ya virusi na vipimo vya damu huonyesha kuwamtu hana HIV. Watu wengi hawapati dalili zozotewakati huu na wanajisikia wenye afya.

Virusi vya HIV vinapoingia katika seli hizinyeupe za damu, virusi vinazaana kwa haraka, nakuharibu seli hizi nyeupe za damu wakati mmoja.Seli hizi nyeupe za damu ndizo husaidia mwilikupigana na magonjwa, kwa hivyo HIV inapoharibuseli hizi uwezo wa mtu wa kupigana na magonjwahupungua. Katika hatua hii, mfumo wa kingaunajaribu kujua virusi hivi vya HIV ni nini , naunajaribu kutengeneza seli nyeupe za damu zaidiili kushambulia virusi.

Wiki mbili kufika nne baada ya maambukizibaadhi ya watu huanza kusikia dalili kama za homakama joto, upele, kuumwa, tezi ( katika shingo ,kwapa na kinena ) , uchovu na koo. Kumbuka kuwaingawa watu wengi husikia baadhi ya dalili hizi, siwote huzisikia. Hatua hii huitwa ‘acuteretroviralsyndrome’ ama ‘primary HIVinfection’. Dalili hizi kwa kawaida hupotea baadaya wiki kadhaa. Watu wanaweza kuambukiza kwaharaka wanapokuwa katika hatua hii kwani sasawana kiwango kikubwa cha virusi vya HIV katikamiili yao.

Mambo sasa huanza kutulia na mtu anawezakusikia vizuri tena. Virusi huendelea kuzaana katikamwili, lakini mfumo wa kinga huendelea kupiganadhidi yake. Hatua hii hiutwa ‘latent phase’nayaweza kudumu miezi kadhaa hadi miaka makumi.Urefu wa kipindi hiki hulingana na mambo kamadawa anazokunywa, mazoezi, lishe, mawazo na hatafamilia.

Baada ya muda Fulani, kulingana na mtu (miezikadhaa kufika zaidi ya miaka kumi kama anafuatiliadawa), nambari ya virusi hufika kiwango cha juu sanahadi mwili unashindwa kudhibiti. Mfumo wa kinga

HIV & AIDS: HIV & AIDSni nini?

Page 22: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4KISWAHILI VERSION

huanza kudhoofika, na kufanya mtu kupatamaambukizi na magonjwa mengine kwa urahisizaidi. Magonjwa haya huitwa magonjwayanayoambatana na maambukizi. Baadhi ya isharaza hatua hii ni pamoja na:• Kinyua kuambukizwa na thrush (mipako

minene mieupe)• Severe shingles (herpes zoster) ambayo ni

malengemalenge yenye uchungu katika kikosicha ngozi nyekundu

• Joto jingi na jasho usiku• Kupoteza uzito wa kimwili• Kuhara kunakodumu zaidi ya mwezi mmoja• Vipele kwa ngozi na ngozi hafifu• Maambukizi chachu• Vidonda vinavyotokana na baridi na malenge

lenge katika sehemu za siri• Matezi yaliyovimba• Kaposi ya sarcoma (sehemu ngumu zenye

rangi zisizo na uchungu kwa ngozi) na vidondakwa kinyua. .

Hatua ya mwisho ni UKIMWI ambapo mfumo wakinga huwa umedhoofika hadi mwili hauwezikumaliza mashambulizi (kama pneumonia na TB),mwishowe kufuatiliwa na kifo. Kumbuka – si watuwote walio na HIV hupata UKIMWI. Kukiwa nahuduma nzuri na dawa mwafaka, maisha yawezakurefushwa kwa kuhakikisha afya nzuri.

WatotoWatoto wwaliozaliwa na HIV wanawezakuonyesha ishara kama:• Kushindwa kuongeza uzito na kukua inavyofaa.• Watoto walio na HIV wanatumia wakati mrefu

zaidi kutambaa, kutembea na kuongea.• Jinsi ugonjwa unapoendelea, ndivyo watoto

wengi hupata shida nyingine kama kuwa nashida kama ya kutembea na kufanya vibayakimasomo.

• Watoto walio na HIV huteseka mashambuliziya bakteria ya kawaida katika watoto, lakinimara nyingi zaidi na kwa ukali kulika watotowasiokuwa na HIV.

• Watoto wenye HIV hupata candidiasis kali,mashambulizi chachu ambayo yanawezakufanya awe na upele na mashambulizi katikamdomo na katika koo ambayo hufanya kulakuwa tata.

• Kama katika watu wazima, usimamizi mzuri waHIV waweza kurefusha maisha ya motto.

Mambo muhimu:Kama unavyoona, dalili za maambukizi ya HIVngumu na hulingana lakini kuwa na dalil i

hakumaanishi kuwa huna HIV. Magonjwa menginemengi yaweza kuleta dalili zinazofanana na njiabora ya kujua ni kupimwa damu.

Tumejifunza kuwa watu wengine hawapatiUkimwi kwa miongo baada ya kupata HIV, nawengine hawapati kabisa. Wakati huu mtu hukaana kujisikia mwenye afya na nguvu. Haiwezekanikujua mtu akiwa na ukimwi kwa kumwangalia tu

Tena, njia ya kipekee ya kujua ni kwakupimwa damu.

Jinsi HIV huenezwa: Watu hupataje HIV?Virusi vya HIV hupatikana kwa wingi katika• Damu• Shahawa• Maji maji kutoka ukeninayanayotoka sehemu

ya kupitisha haja kubwa• Maziwa ya matiti (madhara kidogo zaidi)

HIV huenezwa wakati maji maji yalio na virusihuhamishwa kutoka kwa mtu aliyeambukizwa nakuingia katika mfumo wa damu wa mtu mwingine.Zifuatazo ni njia ambazo mtu anawezakuambukizwa nazo :

• Damu iliyoambukizwa yaweza kueneza virusi-Hakikisha sindano, visu na nyembe zilizotumikaambazo zaweza kuwa ziligusa damuzimechemshwa vizuri kabla ya mtu mwinginekutumia (ingawa ni bora zaidi kukatazakutumiwa vitu hivi na zaidi ya mtu mmoja). Kwamfano, chunga vifaa vinapotumika na watuwengi kijadi kama kwa mwili.

• Ngono bila mpira-Kujamiiana na mtu aliye naHIV kwaweza kueneza virusi ikiwa mpirahaujatumika. Ni bora kungoja, au kuwa katikaurafiki wenye kuaminiana ambapo wote wawilihawana HIV au kutumia mpira inavyofaa.

• Mama wenye HIV kupitisha kwa wanao wakatiwa mimba, wa kuzaa ama kunyonyesha-Tambua: Ili halitendeki kila wakati.

Tafadhali elewa kuwa HIV yaweza kupitishwa tuikiingia katika mfumo wa damu wa mtu mwingine.Virusi haviwezi kuishi kwa muda mrefu nje ya mwili.Njia za kuingia kwa mfumo wa damu wa mtuzinazoonekana zaidi ni kupitia vidondavilivyofunguka, bitana na uke au sehemu yakupitisha haja kubwa, na wakati mwingine kupitiamimba, kuzaa au kunyonyesha. Ni muhimu kuelewakuwa hauwezi pata virusi hivi kwa kuguza maji majiyaliyoambukiza kwa mkono ikiwa hauna vidondavilivyofunguka.

Page 23: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5KISWAHILI VERSION

Fuatilia mwongozo huu kwa matumizisalama:

ü Jua kutokana na maandishi katika dawakiwango mwafaka na unavyofaa kuchanganyakamainavyotakikana katika eneo linalotibiwana vifaa vitakavyotumika.

ü Fuatilia kiwango kilichotengwa na majiunayofaa kuongeza. Kiwango zaidi hakitakupamapato bora na kiwango kidogo hakitafanyakazi mwafaka.

ü Vaa nguo na vifaa vya kujikingaunapochanganya dawa. Ni muhimu kujiepushana dawa kuguza ngozi au macho. Kwa hivyo,tumia nguo za kuzuia zilizovaliwa inavyofaa.

ü Fuatilia maagizo ya kuchanganya na kujazakinyunyizia dawa. Kama maagizo hujapewaweka maji hadi nusu kabla ya kuongeza dawakama ni ya maji maji na ikiwa ni ya unga kwanzachanganya katika mkebe wa kuchanganya.Hakikisha kila wakati kuwa kinyunyizikimesimama pahali tambarare kabla ya kujaza.

ü Usipime au kuchanganya dawa katika au karibuna pahali pa kuishi au panapowekwa wanyama.

ü Ikiwa unahitaji kupima, tumia kipimokilichotengwa, na ambacho chafaa kuoshwamara moja baada ya kuongeza dawa kwakinyunyizi. Ikiwa unapima dawa ya unga fanyaivo pasipo upepo.

ü Ikiwa unachanganyanyia ndani ya kinyunyizi,hakikisha dawa unazotumia hufanya kazipamoja halafu uziongeze moja moja kwa majikulingana na ilivyopendekezwa kwa maandishi.

ü Weka watoto na wanyama mbali na pahali pakuchanganyia.

ü Tumia maji yaliyo safi iwezekanavyo.

ü Usichukua maji moja kwa moja kutoka kwamto au mkondo wa maji mwingine. Tumia majiyaliyowekwa pahali pengine baada yakutolewa huko.

ü Usichafue vyombo vya kuchota maji, sana sanavinavyotumiwa kupika na kunywia maji. Pia,chunga usichafue au kuacha madimbwi ya majiambapo wanyama wanaweza kuyanyua.

ü Ikiwa maji ya mfereji yatatumika, maji yafaakubebwa zaidi ya mita nne kabla yakuchanganya na dawa ya wadudu yoyote.

ü Tumia vifaa vya kuchanganya mwafaka,ambavyo ni pamoja na fimbo ya kuchanganya,kijiko, jagi yenye vipimo, mkebe wakuchanganya au faneli. Chombo chakuchanganyia lazima kiwekwe katika chumbakilichotengwa kisipokuwa kinatumika.

ü Usiingize mikono katika maji yenye dawaunapochanganya ama unapomwaga majikutoka kwa kinyunyizi.

ü Mwaga kwa makini ili kuzuia kumwaga chini.Shughulikia dawa za unga kwa makini ili kuzuiakubebwa na kupumua. Simama dhidi ya upepoili unga ubebwe mbali na uso wako.

ü Osha mikebe mitupu na uongeze maji yakuosha kunyinyizi.

ü Hakikisha mikebe imefungwa vizuri baada yamatumizi na uweke mikebe mitupu vizuri tayarikutupwa.

ü Rudisha dawa yoyote ambayo haijatumika kwachumba cha kuhifadhi.

ü Osha vyombo vyote vya kuchanganya nakinyunyizi dawa na utumie zaidi ya kiwangoFulani cha maji inavyowezekana, kwani majihaya yanafaa kumwagwa.

ü Kila baada ya muda osha nguo zisizoingia majikama glovu za kujikinga mikono, ngao ya uso,miwani ya kinga na buti za kazi baada yakuchanganya dawa kwani kwaweza kuwa namwagiko usiozuilika ili kuzuia machafuko.

Zingatia mwongozo huu na wakulima katika TISTwatakuwa wenye afya na salama kutokana nakemikali hatari.

Kutumia dawa za wadudu na njia ya kuchanganya.

Page 24: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6KISWAHILI VERSION

Huu ni ukataji wa miti na mimea mingineyenye mbao. Misitu ya mvua na msitu yamiti mingine hufunika sehemu ya moja kwa

tatu ya ardhi yote. Husaidia kudhibiti hali ya hewa,kulinda vyanzo vya maji na kutupa vingine (mbao,dawa, matunda na kadhalika) vinavyothamana namabilioni ya dollar na kusaidia mamilioni ya aina zamimea na wanyama. Hata hivyo inaharibiwa kwakasi ya hectare milioni ishirini kila mwaka. Nusu yawanaoishi katika dunia nzima huhitaji misitu ilikupata ngataa, hata hivyo watu kama milioni miamoja hwana ngataa tosha kusimamia matumizi yachini kabisa.

Yanayosababisha ukataji wa miti:

• Ukataji wa mimea yote: Hutendekamimea yote inapokatwa ili kufungulia shughulikama kulima, kufuga na kupata mbao. Vitu hivihutumika kama kuni, kutengeneza mawe,kuweka samaki, kutibu tumbaku, kukaushamajani chai, kujenga na mbao.

• Usimamizi mbaya: Kuharibika kwa misituhusababisha ardhi kushindwa kushikilia mimeaya aina mbalimbali kwa sababu ya matumizi nausimamizi mbaya. Kwa mfano, miti mizeeikikatwa, na kuacha san asana miti michanga,ama aina yam mea inayotumika sana ikivunwaama msitu kulishwa mifugo sana, miti haiwezikukua badala ya iliyokufa.

• Ukosefu wa ujuzi: Ukataji miti na uharibifumwingi husababishwa na ukosefu wa ujuzi wathamana kamili ya miti.

• Umaskini : Wakati mwingine, thamana ya mitiyaweza kujulikana lakini umaskini na ukosefuwa njia badala husababisha watu kukata miti.

Yanayotokana na ukataji wa miti.

• Mmomonyoko wa udongo: Ukosefu wamiti ya kufunika udongo na mizizi inayoshikiliaudongo ufungulia mmomonyoko wa udongo.

• Ukosefu wa rasilimali ya misitu: Kutoa mitihuharibu makazi, hupunguza bionuwai, hutoarasilimali ya chakula na dawa, na huongezamashindano ya vifaa vya ujenzi. Watuwatahitajika kutembea mbali zaidi ili kupatakuni na vitu vingine vinavyotokana na misituna kama hivi vinanunuliwa, bei zitapanda.

• Ukosefu wa faida za kimazingira za miti:Miti hupunguza kasi ya upepo, huhifadhiunyevu, na oksijeni katika hewa na kuongezanaitrojeni katika udongo. Bila miti, hali ya angaitakuwa kavu zaidi na kuongeza uwezekanowa mafuriko, mmomonyoko unaotokana naupepo, kupunguza rutuba ya udongo nakuharibu hali ya hewa

Twaweza kufanyeje ili kuzuia ukataji wa mitina uharibifu wa misitu?

• Anzisha vitalu vya miti na kugawa au kuuzamiche kwa jamii.

• Tumia meko yanayookoa nishati kwa kutumiakuni au makaa chache.

• Tumia vyanzo vya nishati au ngataa badalainapowezekana kama joto kutokana na jua,mavumbi ya miti, maganda ya kahawa namchele, nyasi, magugu, mabaki ya mimea nataka za wanyama.

• Fanya vitendo vya upanzi wa miti na kuwakikundi cha TIST kilichofanikiwa na kilichofanisi! Tia moyo majirani na marafiki kujiungana TIST.

• Usilime mashamba yaliyopakana na mito aumabwawa kwa kuacha miti na mimea kukuana kulinda maji haya.

• Kuwa mwangalifu ili usije ukalisha shambakuliko inavyotakikana kwa kupunguzawanyama wanaofikia miche ya miti ambayowananweza kuharibu. Upe msitu nafasi yakukua tena.

• Tia moyo kupanda miti pamoja na mimea amakupanda miti kwa mistari katika shamba lakona kujipa uwezo wa kufikia vitu vinavyotokanana misitu na kusaidia kuulinda msitu ulio karibunawe.

Ukataji wa miti na uharibifu wa mashamba yenyemisitu ni shida kubwa. Twaweza kufanyeje?

Page 25: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kikamba Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

TIST Kutania myaka itato ya kwithiwa na maendeeo me ngwatanio na USAID kuthukumaaimi ma TIST. Page 2

MUTHELO (HIV/AIDS): Muthelo/ ukimwi ni mwau? Page 3

Undu wa kutumia na kuvulanya ndawa sya kuaa mitutu. Page 5

Kwanangwa kwa mititu na kwanangika kwa itheka sya mititu ni withiitwe wi thina munene.Nata tutonya kwika? Page 6

Inside:

Page 26: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2KIKAMBA VERSION

USAID Kenya yithiitwe yi ya vata muno kwa TIST

thini wa kuthukuma na aimi ma nima nini ala

mavandaa miti isioni ila itwikithitw’e mang’alata

nikana mailye mathayu moo na kwithiwa na liu

mwianu. USAID niyithiitwe ikwatite mbau

mawalanyo ma Tist kwa mbesa kwikia misinbgi na

mawalany’o maseo kwoondu wa kwailya

mawithyululuko. Tist ni kwonany’a muvea na utatnu

kwa utethyo uyu. Kwi 2009, USAID ni masyokie

meeyumya kuendeea na uthukuma na TIST

kuendeea na uthukuma aimi isioni na maunduni

aya:-

Uvandi wa miti ya kikamba(Kiene) USAID

ninenganae silingi umwe iulu wa ndivi ya kawaita

ethiwa mundu niwavanda muti wa kikamba.

Ivindani yii muimi nikwataa silingi ili na

sumuni kwa kila muti wa kikamba/kiene yila muti

wivo kila

mwaka.

Kuvanda miti utee wa mbusi Kwa utethyo

kuma kwa USAID, aimi ma Tist nimethiitwe matonya

uvanda miti nguumoni sya mbusi 11 ila syina wumo

Kisioni na kiimani kya Mt. Kenya.

TIST Kutania myaka itato ya kwithiwa na maendeeome ngwatanio na USAID kuthukuma aimi ma TIST.

Kuthathaa kwa TIST kuvika Mara na Mau

USAID nimakwatie Tist mbau na kumathuthya undu

wa kuendeea na kuthathaa nginya county sya

Bomet, Narok na Nakuru.

Nima ya kusuvia

Aimi aingi ma Tist yu tui nimekaa nima ya kusuvia

na nimatangaasite useo na vaita wa CF kwoou

nituutunga muvea kwa USAID kwa kutunenge

mbesa sya kuendeesya umanyisyo wa nima ino.

Maiko Matheu TIST niyithiitwe iiseuvya maiko

kuma kuua na angi ma ndaka ala methiitwe me

maseo kwa iveti na asa aimi ma TIST.

Kumnanyiw’a iulu wa mbai kivathukany’o,

utongoi, uima na liu kwoondu wa uima museo na

momanyisyo angi.

Aimi ma Tist nimakwatite umanyisyo

mwianu iulu wa uvathukanu wa kimbai na mituo ya

kila imwe kila kitumite methiwa na kivathukany’o

miundani. Ingi umanyisyo wa tist iulu wa utongoi

niwithiitwe wa vaita munene kwa aimi aingi. Aimi

nimakwatite umanyisyo iulu wa muthelo HIS/Aids,

ndetema, maliu mavata mwiini, utheu na undu wa

usiia mauwau angi.

Page 27: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3KIKAMBA VERSION

HIV imaniisyaa Mundu kwithiwa thankame yakeitatonya kukitanan na mauwau kana vinya wa kusiiamauwau kwithiwa wimuoleku. Hiv ni tulinyu tumaaandu mawaa makwatwa ni tulinyu tuu. Niw’owiw’aa mayiwa ni ‘HIV-Positive’. HIV yukitanaa namii yitu ukethia nditonya kwisiia mauwau mookana kwa kitumi kiu uyuthia mwii niwavutha nanutonya ukwatwa nituuwau ona tula tutenavinyatukavinyiiamundu.

Mundu ona ena uwau uu wa muthelo noaleekuvinduka sula onakau ethiwa ndeunywa ndawatulinyu tuu twa uwau wa muthelo nitutonyakwongeleka na kutuma aemeewa na nundu tulinyutuu tuendeeaa na kwongeleka uyithia munduniwaemeewa ni mowau mithemba mingi savaliumwe kwoou mwii uivutha muno na indi nivomundu wiawa ena ukwimwi/muthelo.

Uwauu uu nutonya ukwata mundu wa yiikayoothe. Kuthimwa na kwithiwa wina tulinyu tuu twauwau uu ti kwasya wina Muthelo/ukimwi. Ukimwikana muthelo ki vala tulinyu tuu twithiawa twitwingi na tuuwaitye ukethia mwii waku ndutonyakukitanan na uwau. Vai ndawa nya HIV kana singanowa usiia. Onakau yu HIV ti kikw’u tondu andu aingimesilasya nundu mundu eenyikalya na kuya maliuala m,aile nakuatiia miao ya ndakitali no ekale muno.

Niva Uwau uu wa muthelo waumie?HIV ni tulinyu kaingi twithiawa nguluni syakyimbazee. Asomi ma saiasi maasyaa kana tulinyutuu nokwithwa twakilile na kulika munduni yilanyamu ithi syasyimawa na asyimi meethiana nanthakame yina tulinyu tuu natwamakwata. Uwau uuyambee munduni wawetiwe mwakani wa 1959onakau asomi amwe maasyaa nikwithiwa wiwateneona takuma myakani ya 1800. Kwi ngewa na mbanombingi iulu wa uwau uu nundu ti kila umwe witikilaakana waumie ngulini. Ingi andu aingi nimaumanasyauthate mundu kwa mundu, mbai kwa mbaina nthikwa nthi. Onakau tuikwona kana kwaw’otukamanya wumo wa uwau uyu kwoou kieleelona ula useo ni kusisya undu tutonya kuusiiakunyaiika na kuuiita kuma mbaini situ.

Lilikana kana uwau uyu kwithiwa ukwatiteandu aingi ma kisio kimwe tikwasya nivo wambiie.HIV nithina ukwenda kumathiwa wikwa nikilamundu na kila nthi na Nthi yonthe. Vandu vakusianisya na kukitana kana kumany’a uthate indini useo kusisya mbee na kwona nata tutonya kwika.

Mawonany’o ma uwau wa muthelo Mawonany’oma uwau uu mevinya kumamanya nundu andukivathukanyo nimethiawa na mawonany’okivathukany’o yila makwatwa ni tulinyu tuu. Vaaitheo ve nzia kivathikany’o sya umanya kana munduena uwau uyu wi iwangoni kana ngasi syikivathukany’o. Lilikany’a andu vandu va kwimakianimaile kwona ndakitali.

Andu aima Ngasi yambee ya uwau uyunikukwatwa ni tulinyu tuu. Twalika mwiininitwikwataniasya na tulungu twa thakame tweukwa kusungi “White blood cells” na ivindani yiimundu ndethiawa atonya kwoneka ena tw’o onamundu akathimwa tuyoneka. Kaingi andu aingimayithiawa na wonany’o ona umwe wa kwithiwana tulinyu tuu na methiawa na uima wa mwii.

Tulinyu tuu twamina kwikwatanya natulungu tweu twa thakame nitusyaanaa nakwongeleka kwa mituki na kuaa na kwanangatulungu tuu twa nthakame nundu nitw’o tukitanaana mauwau. tulinyu tuu twamina kwananga tulungutuu tweu twa nthakame na vinya wa nthakamekukitana na uwau kuoleka nayo nthakameniiendeeaa na kumya tulungu twingi tweu kukitanana tulinyu tuu. Na kwa ivinda ya ta sumwa ili kanainya mundu niwambiia kwiw’a ena ikua, uvee,kyalya, ngai kwimba (ngai sakwava, mimeo nandaatao), kunoa na kwimba miluku. Lilikana kanaonakau andu nimethiawa na mawonany’o aya tioothe methiawa namo. kiwango/ngasi ino niyoyitawa mwambiio wa ukwatwa ni uwau wa muthelokwa kusungu “Acute retroviral Syndrome’kana“ Pri-mary HIV Infection’ . Itina wa ivinda ininimawonany’o aya nimathelaa. Andu ivindani yii niw’omatonya ukwatany’a muno uwau uyu nundu tulinyutuu twithiawa twingi muno mwiini.

Itina wa kavinda kaa mundu nuekaa kwiw’anai muno na noeyelele ingi. Indi tulinyu tuunituendeeaa na kwongeleka mwiini na tulungu tweutula ni asikali ma mwii nituendeea na kukita otuyongeleka. Kiwango kana ngasi ino niyo yitawa“latent phase” yaani vala withiawa uwau uyu utena vinya muno na nutonya kwikala kwa ivinda yamyai kana ona myaka. Uasa wa ivinda yii uendanasyana ethiwa mundu nukunywa ndawa, kwika masoesikwithiwa atena kindu kiumusumbua kiliko naka ukowa mundu.

Itina wa ivinda, vala yithiawa kivathukany’o

MUTHELO (HIV/AIDS): Muthelo/ ukimwi ni mwau?

Page 28: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4KIKAMBA VERSION

kuma mundu kuthi ula ungi (kuma myai nginya onamyaka ikumi ethiwa mundu nukutumia ndawa),tulinyu tuu twa uwau nitwithiawa tunaingiva ukenyathakame nditonya utukita na kwoou nthaka yonzauyithia mundu nukuwaanga. Kiwango kii nikyokitawa ‘Opportunistic infections’ kana ‘ivuso yauwaa’ mawonany’o ma ngasi ino ni ta:-• Kanyw’a / Munuka kusua muu kana kivuti• Miimu na mau matune mena woo muno• Mundu kwithiwa na uvyuvu mwingi na kunyala

muno utuku• Kumosa kana kuola uito• Kwituua kukwikana vandu va ivinda iasa ta

mwai• Uvee• Iea (Masilingi)• Tutalu ona mamuthani ma kimbithi• Ngai kwikala syi mbimbu• Malanga mena mauuma momu ta ikongo

matenawoo kikondeni na kanywa kwithiwa nakiko/ muu/ kivuti Kiwang’o kana ngasi yamwiso nivala muthelo withiaa tulinyu tuututumite nthakame itethiwa na vinya wa kukitauwau ta kyambo na ikua ya kithui (Pneumoniana TB), naindi ituma kikw’u kithiwa. Lilikan tiandu oothe.

Mundu wina uwau uyu wa muthelo no ekalemuno aisuviwa, kuya nesa, na kunywa ndawa noekale ivinda iasa ena uima wa mwii.

SyanaSyana syina tulinyu tuu nitonya kwithiwa namawonany’o ta:-• Kulea kwongela uito na kulea kwiana• Syana nina tulinyu tuu nosyikale ivinda iasa ite

kukunga, kuneena ona kuthi• Oundu uwau uu uendee thini wa kana

nikatonya kwambiia kwithiwa na mathina angita kutembea kana kwika nai masomoni

• Syana ithi syina tulinyu tuu nikwatawa nimowau ta syana ila ingi noyithia kwasyonimuno na kaingi nundu wa tulinyu tuu.

• Syana syina uwau uyu nikwatangawa ni uveena kuvya muno ni maumao na kwithiwa na muu/kivuti/itau kanywa na kwoou kutuma itaya nesa

• Ingi ota mundu muima syana ithi nitonyakwikala ethiwa ikanengwa ndawa na kusuviwakwa kunengwa maliu ala maile.

Motao ma vata:Kwiana na undu ukwona mawonany’o ma

uwau uyu nimaingi na kivathukany’o na kwithiwana amwe mamo tikwasya mundu ena uwau uyu.Mowau angi no methiwe na mawonany’o aya nakwoou undu ula useo utonya utuma umanya nthinavala wumite nikuthi sivitali na kuthimwa nthakame.

Nitwamanya kana mundu nikwikala munoayisa kuemeewa ni uwau uyu itina wa ukwatwa nitulinyu tuu, onakau ti andu onthe. Ivindani yii munduni kwikala ayiw’a nesa na ena uima mwianiu wamwii. Na mundu ndatonya umanya kana mundu enauwau uyu kwa kumusisya tu. Nzia yoka ya kumanyakana mundu ena tulinyu tuu nikwa kuthimwanthakame tu.

Undu tulinyu tuu tunyaiikaw’a. Nata andumakwatawa ni tulinyu twa muthelo/HIV?

Tulinyu tuu twa muthelo twithiawa twingi vaa:-• Nthakameni• Mbeuni ya munduume• Kiw’uni kila kyumaa mamunthani ma usyai ma

mundu muka• Iiiani ya nondo. Uwau uu ukwatanaw’a yila

syiw’u ithi kana kwimwe kati wasyo kyaumamunduni umwe na kyalika munduni ungi nakuthi Mikivani ya Nthakame. Vaa ve nzia ilakaingi inyaiikasya tulinyu twa muthelo:

• Kwisila nthakameni yina tulinyu tuu:- Ikiithyasingano, kavyu kana kawembe ila itonyakuthengeania na nthakame nisyatheukw’ambee wa kutumiwa ni mundu ungi onakau tiuseo kutumiania syindu ithi. Kwoou syindu syamwiii munamuno iyaile utumianiwa.

• Kumanyana kimwii vate kwisiia:- Yila munduwina uwau uyu wamanyana kimwii na ungimatekutumia kisiii ta mivila ya usyai (condom)no akwatw’e ula me imwe. Ni useo kuleakumanyana kimwii kwithiwa na nduu yinauikianii vala inyweli mutena tulinyu tuu ethiwatiu mukatumia mivila (condom).

• Kwa iveti ila syina tulinyu tuu yila ngito, ikusyaana kwongya.

Lilikana: Undu uuu ndwithiawa kila indi.Elewa kana uwau kana tulinyu tuu tulikaa mwiikwisila nthakameni. Tulinyu tuu tuyikalaa muno tutemwiini.Ingi nitutonya ulika mwiini kwisila itauni, mamuthanima usyai, kana ke ivu (iny’a e muito), kana kaisyawakana yila keonga. Lilikana kana ndutonya ukwatw’auwau uyu kwa kuthethya mundu winaw’o ateo winakitau ukakwata kiw’u kyumite mwiini wake.

Page 29: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5KIKAMBA VERSION

Atiia mawalany’o aya kwa utumii utena miisyo:

ü Kwianana na kanthangu kala kimbiie soma

uelewe ni kiasi kiana ata waile uvulanya na niva

ukwenda kumitumia na nimuio wiva waile

utumia.

ü Atiia kiasi kila unengetwe kya kuvulany’a

nundu weekia mbingi kana nini ndwikwata

matokeo ala ukwenda

ü Ikia ngua sya kwisiia yila uuvilany’a ndawa. Ni

useu kusiia metho na kikonde.

ü Atiia kithimo kila unengetwe. Ethiwa vai

walany’o unenganitwe undu wa kuvulany’a ikia

itangini kiw’u nyusu na uyongela ndawa ethiwa

ni ya mutu koloka. Ethiwa witumia vombo

ianthi vandu valalu nikana wikie kithimo kila

kyaile.

ü Ndukavulanilye ndawa vandu vakomawa kana

vala indo iunya kana ukoma

ü Ethiwa kuthima nilasima tumia kithimi kila

waile uthambya wamina utumia na ethiwa ni

ndawa ya mutu thimia vandu vate kiseve.

ü Ethiwa vai kithimi kinengane na wivulanilya

itangini ikiithya syindu ila uuvulanya

nisyailenwe na ikia kila kimwe kikyoka uatiie

motao ala unengetwe kathangani kala

kumbiiwe indawani.

ü Ikiithya syana na indo syi vaasa na vala

uuvulanilya.

ü Tumia kiw’u kitheu vatonyeka

ü Ndukatumie kiw’u kuma usini uyiuta na muio

ula uukoloka naw’o. Tava na kindu kingi

ü Ndukatate uthukya wumo wa kiw’u nundu no

kitumike ni mundu ungi utesi na kikethiwa

sumu na muisyo kwa andu na nyamu ona indo.

ü Ethiwa witumia kiw’u kuma muvelekini ikiithya

wauta na wakikua matambya ta ana vaasa na

muveleki ukavulanilye vo.

ü Tumia syindu sya uvulanya ta muti, kisuku kya

utava kiw’u na kisiko kya uthima ndawa.

Wamina ikiithya niwaia syindu isu vaasa na

vandu vate muisyo kwa syana, andu na indo.

ü Ndukatate kulikya moko maku ndawani ino

yila uukuna kana kukoloka.

ü Ita ndawa ino nesa vomboni, vate kwitanga.

Ethiwa ni ndawa ya mutu ndukende iuluke kana

mututu wayo uuveve. Ungama ngaliko ila nzeve

yumite nikana mututu ula wauluka ndukaulike

many’uu.

ü Wamina syindu ila watumia ta vombo na itangi

ithambye ithee.

ü Ikiithya wamina utumia ndawa vala syiikiitwe

nikwekya kana kkwinzia nthi vala itatonya

kuete thina kwa andu na indo.

ü Tunga Ndawa ila itanatumika ikumbini kana

sitoo

ü Thambya syindu syoonthe ila watumiia na kwia

kula syaile

ü Ingi vua ngua ila utumiaa yila uuvulanya ndawa

nundu nokwithiwa syetikiwa ni ndawa

kimakosa nikana iikethiwe muisyo kuikwata

ivinda yingi.

Atiia mawalanyo aya we muimi wa TIST kwoondu

wa uima waku na mawithyululuko vamwe na kusiia

sumu kuete wasyo.

Undu wa kutumia na kuvulanya ndawa sya kuaa mitutu.

Page 30: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6KIKAMBA VERSION

6KIKAMBA VERSION

Mititu yanangawa yila miti yatemwa na ikuthuila ivwikite kisio kiu kuvetwa.

Mititu nivwikite kisio kya ta imwe iulu wa itatukya nthi yothe. Mititu niyietae uvinduku wa nzeve,ikasuvia w’umo wa kiw’u, ikatune mosyao mayo tangu, mbwau, matunda, ndawa na angi maingi maunduaya ni malato munene na nitetheeasya mithembaya miti na nyamu kwithiwa/kwikala. Indi niendeena ngwanangwa kwa kilungu kinene kya millionimiongo ili kwa kila eka umwe kila mwaka. Nyusuya ekali manthi metethasya kwisila mitituni ino takwa mwaki/ngu, navailyi oou andu ta millioni ianayimwe mena uvungulu wa mwaki/ngu wa kutumameka maundu maniini ala maile ika.

Ni itumi syiva ietae Thina wa Mititumunamuno:- Mititu yanangawa yila andu meenga mayenda

kuima, kuithya, na kutumia ngu, kuvivya mavali/matuvali, kutoeesya makuyu, kuthia mbaki,kumya maiani, kwaka na mbwau.

- Kwanangika kwa mititu kwithiawa yila mutituwavutha na weethia ndutonya kwikala nunduwa kutumiwa nai na vate muvango.Ngelekany’o yila miti mikuu yatemwa navaitiwa ikuthu syoka, kana yila muthemba munawa muti niw’o ukutemwa na kuvetwa, kanayila mutitu usu waithw’a muno uteunewanzeve ukeyaka, na yila mutitu uteuekwa mitiikeana kuvwika kilio kya ila mikw’u.

- Kwanangika kwa mititu na itheka syayokuetawe ni unyivu wa umanyi iulu wa vata navaita wa mititu/miti.

- Kundu kungi vata wa mititu nowithiwe wisikieindi nundu wa thina andu mayona titave nziaingi ya kwikala andu maitema miti na kwanangamititu.Mathina ala maumanaa na kwanangwa kwa

mitituKukuwa kwa muthanga:- Yila vate kindu

kivwikite muthanga muthanga niwithiawa utemulumu na kwoou kukuwa ni mituki.

Kwaa kwa maueti ma mititu:- Yila miti/mititu

yeethiwa itevo vethiawa vate wikalo wa syindu ilasyaile ithiwa vo nundu vayithiawa liu, ndawa, naindikulimana kuyingiva na thoowa wa syindu ta ngunakila kingi kikwatikanaa mitituni uyithiwa wi iulumuno.

Kwaa kwa vaita ingi sya miti thini wamawithyululuko:- Miti nisuviaa kiseve kikanange,nitumaa kimeu kikala, niseuvasya seve ya andukutumia, niyongelaa unou muthangani. Indi vate mitiwithiaa nzeve ya kisio niyavinduka na kweethiwana munyao ingi kukethiwa na muthanga kukuwa ninzeve kana kiw’u, unou wa muthanga kuoleka nanzeve ntheu ya kuveva.

Tutonya kwika ata indi kusiiia kwanangika kwamititu na itheka syayo?- Kuseuvya ivuio na kunengane ka kuteea atui

na mbaitu miti ino ya kuvanda.

- Kutumia maiko ma usuvia mwaki/ngu alamendaa makaa kana ngu nini.

- Kutumia nzia ingi sya mwaki (ta kutumia sua,makavo, nyeki, yiia, kyaa kya indo, makoloso)

- Kuvanda miti na kutwika umwe wa nduikasya TIST. kuthuthya atui na anyanya malikengwatanioni na ikundini sya TIST.

- Ndukaime nguumoni sya mbusi kana vala vendia. Eka miti na ikuthu imee isuvie kiw’u kiu.

- Ithiwa wi metho ndukaithye kitheka kikaukevyu. Siia indo kuthi vala ve miti minini iendeekwiana (nundu indo niisaa mithya na kutumaieka kwiana) nikana yithiwe itonya kuseuvyamutitu.

- Thuthya andu kuvanda miti ona miundani kanakuvanda miti mithei kisioni kinini kithekanikwoo/kwaku. Kwithiwa na miti kithekanikyaku kwiutetheesya we kwithiwa utonyaukwata syindu syothe utonya kwithiwa uyendakuma mutituni na kwoou usuvia ula mutituwivakuvi naku.

Kwanangwa kwa mititu na kwanangika kwaitheka sya mititu ni withiitwe wi thina munene.

Nata tutonya kwika?

Page 31: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

June 2014 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kipsigis Version

TIST Farmers from Salama cluster during their monthly Cluster meeting. We are planningestablish a resource center where the community can get current news/information.

Kotar kenyiek mui USAID komiten ak TIST koboisienchin temikab TIST. Page 2

Hiv ak AIDS; HIV AIDS konee? Tonotab HIV. Page 3

Ole kimuchi keboisiyoto kerichekab gutik ak ole kibu chito. Page 5

Tiletab ketik ak wechetab imbarenikab osnet ko uinwek che echen. Nee ne kimuche ke yai?Page 6

Inside:

Page 32: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

2KIPSIGIS VERSION

Usaid en kenya kogotoret temikab TIST

chemengechen che mine ketik en mbarenikwak

ak konyorunen omituwokik, kinyo anyun TIST

toretet koyob usaid asi komuch kotestai tetetab

TIST, wegin kongoi neo TIST USAID, en kenyitab

2009 ko kiyonchi TIST kororet temik en kou:

Minetab ketikab kipkaa

Kigon usaid kotest kshs,100 kotest temik en

chi negemin ketikab kaa, en kasari ko kotinye

kelchin temik amun konyoru kshs 12.00 en

ketikab kipkaa, ne kosob en kenyitagetugul.

Ribetab ngekusiekab onosiek

Kingakobit rabisiek en usaid konam temik korib

onosiek kobit anyun onosiek tamanu ak agenge

ak chemiten tulonok.

Tesetab tist en mara ak mou

Kou maketab TIST ko kiiyochi USAID toretet

asi komuch konyor temikab country nebo

bomet, narok ak nakuru.

Koletab imbaret ne mokiboti

Temik chechang en TIST kowekin kongoi usaid

en toretet amun kinyor biik chechang konetisiet

Maisiek chekororon

Chechang en chebiosokab TIST koweche kongoi

neo amun konetisiet konyor maisiek

chegichoben ngungunyek anan menet.

Konetutik kou-kandoinatet, tilindo

omituwokik chemiach ak chechang.

Kigonyo temikchechang konetutik chechang kou

minetab ketik en imbarenikwak, knetisietab

kandoinatet en TIST, kinyor kora konetisiet en

agobo HIV/AIDS, eset, omituwogik chemiach ak

chechang.

Kotar kenyiek mui USAID komiten ak TISTkoboisienchin temikab TIST.

Page 33: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

3KIPSIGIS VERSION

HIV kotononchin kole (huma immunodeficiency

virus) ak aids kotonochin kole (acquired immune

deficiency syndrome) hiv ko kutik chemekechen

cheikochin biik komionso yon konyor kutichuton,

kemwo kele tinye kutik, ye kogonyor chito

kutichuton konyor anyun miondo, yoe anyun

boruwek komegotinye kimnotet ak konam

miwonuwek alak kochut borto

Mogimuch kibesieyo en keret baten en netinye agot

komonyor kechichek kotesose kutichuton en borto

ak kogimegitun, ye tesose kogimegitun en borto

kogirinda kutichuton kemwoe kele tinye borto aids

Hiv komuchi konyor chitugu nemingin ko neyos

yon kogichigilin en hiv komogele itinye aids, aids

komiondo nekimuchi keter ak kinya machi tugul

netinye hiv anan rutet asi keter agot kenyorich chii

hiv komo kogesunetab sobet, imuchi kosob chito

kasarta negoi yenyor omituwogi ak kerichek

Yobu ano hiv?

Kutikab hiv koneki kogergei ak chebo moset, mwoe

ngomotik kole kutichuton koiibu kiplogotinik ye

kinyor moset ne kitinye kutik, en chigiletab

ngomotik komwoe kole 1959 kogimiten hiv

kolelen kimiten en 1800 hiv, chechang kogonu

mwoutik chechang ago terchin

Alage komwoe kurubisiekab biik alak komwoe

emotinuek, ngandan mogingen ole kibunu so

kagaigai kinya koroito en bigiok, hiv ko

mogomutinye mising got kimuchi kegeren kong ne

yaa biik atak, ogetestai en sobenyon

Mongune ak koborunetab hiv

Koborunetab hiv kouimising amun ui kiyoror amun

mongunen biik en oriti nuek, cheterchin, cheisibu

ko oritinuek che kimuchi kiguyen yon tiye chito

HIV, alage komuche konyor taktari asi konyor

koguiyet

Biik cheech

Koborunet netai nebo miyondo koyon konam chito,

kutichuton bo hiv kobinti komenye korotikab chito

ko ingechigile kenyor en borto, biik chechang en

kasariton komotogu koborunet komuche chito

komi komie

Yon anyun kagochuti kutika HIV koritikab chito

koitos en choginet ak kongem kutik chemiten en

korotik

En kasrtab wikisiek anguwan ye kagochut bortab

chito kolam koborgei kou eset, metit, kobouso

ngulielok (en katit kolgol) konam konam

kochoriren bortab chito

Eniton ko mobik tugul cheimuchi konyor kouniton,

en koguotioniton kegueren acute retroviral syn-

drome or primary hiv infection: konam anyun

Kobet koborunoni en kasartab nebo wegisio en

kasarani kogogonam tagei biik kutikab HIV en

boruwek

Konam anyun kosisige ak komekose chito kii en

bortanyin, konam anyun kutikab HIV kochanga en

borto en ko kuwoutioni ke muoe kele latent

phase” ak imuchikotar olowek chechang akk

kenyisiek, enkasriton kotienge tugul kou konyor

chito kerichek, omituokik, kologutik ak ole kogisito

chito

En kasarta ne koi komiten terchinet en biik che

ome kerichek komuchi kochang mising kutik

komego muche borto kotar, konyuru

Chito kochoriren kosigin anyun kutikab mionuek

alak borto chito keguren anyun minichuto

“opportnistick infectionkoborunetab ko kuwotiet

komuche koboto;

- Borurutek en kutik

- Olisenik chechang en borto

Hiv ak AIDS; HIV AIDS konee? Tonotab HIV.

Page 34: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

4KIPSIGIS VERSION

- Etu maat en borto ak koluchoni borto

- Konam kosagit chito

- Konam komanda moet

- Konam kowalak magatet

- Mook ak kebeberuekab sigisiet

- Konam kobuoso keliek

- Konam kochurak makatet ak kutit

En let anyun koik aids komekomuche borto koter

kou (pneumonia ak tb) en let ko meet, ibuwat ile

mobiik tugul chetinye hiv ko moteche aids

En chetinye ribet ne kararan ak kerichek kotesetai

sobenyuan en kasarta negoi

Logok

Logok che kisiche kotinye HIV koborunet

kou:

Motiny kotesa en kiloisiek anan koet

Lagok chekisito HIV komoegitu mobentoti alak

Ye testai miondo ko nyumnyum konyor koimutik

kou mowentoti lakwet ak berberan sukul

Lagok chetinye hiv komonyoru kerichekap logok

che tere mionwek ak konyoru kaimutik en abokora

Lagok chetinye HIV koseretos en candidiasis ak

kogose ngwoninto neo mising en kutit ak en mogto

komochomchin kuamis

Kou en biik che ech ngot konyor riibet ne kararan

kosobe en karta ne goi

Ngale chebo komonut

Koborunetab HIV kouwen ako iimebiik amun tinye

koborunoik chechang

Mogere netinye chuton kotinye aids chechang en

mionwek kotinye koborunoik chegergei ak chuton

oret nekaran ko kechigil chito

Koginetgei kele en biik chechang ko moimuchi

kotegak aids en kenyisiek chechang kotinye hiv

en alak ago motugul en kasarta neuni kotebie chito

kmie ago kim bortonyin memuchi imwa ile tinye

chito HIV yon keger .oret ne inegen ko chechigil

korotik

Kinoito ono hiv nomto biik ano hiv

Kutikab HIV komiten en korotik

Keswek kab murenik

Bwotek en kwonyik

Chekab kina [mata misng]

HIV kinomtogei ye nyor chito netinye kutik ne

motinnye. Cheisubu ko ortinwek cheginyorunen

HIV.

Korotik chetinye kutik konomto age

Keribe kebosien sintanut ,rotuet,ak anbeit

konyumnyum kotuyo ak korotik konyolu kiun

komie kotomo keboisien[ago magararan

ingebchei].

Chorantit nito ko oret neya mising ako ne igochin

hiv kotesak mising .

Oret negimuchi keribengei ko kiyangei en

kotunytab gei ak cheboisien iimbirok

Chebiosok chetinye HIV konyoru nen

logokwa kotomo kesich ,kokogosich anan

koreri lokok.

Chekab kina moe abogora kobitu kouni ongikuye

kele hiv koitin chito en korotik chebo age .motebie

kutik kosobtos en sangutab borto en kasrta negoi

Oret nenyumnyum ko ye nyoru moet, kituyo

boruek ak yon nyigis chebiyoso

Sigetab lakwetak ak chekab kina monyorunen hiv

kutik igat konami chito ak eut

Page 35: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

5KIPSIGIS VERSION

ü Kergomie somonutik che miten

baragutab kiit nemi kechito ak boisoto

kerichot

ü Isib mogutik ak beek chegimo amun

agot komonyor ko moboisie komie

amo gonu rurutik chemiach

ü Ilach ngoroik chebo boisionoton asi

mochutin keriche eunek ak konyek

ü Isib kokwoutik chebo kerichek kou ole

komwoun amun keriche alak ko busiek

ü Mat ichul keriche en yenekit korik alak

olemi tuga,

ü Ye imoche ibiman iboisien kipgeruet

nebo kwriche .agot che busiek

ingabalen kosisto

Ole kimuchi keboisiyoto kerichekab gutik ak olekibu chito.

ü Rib koyometab cheriget ak bek

ü Rib mat korik lagok anan ko tuga

ü Boisien bek che tililen

ü Mat iboisien bek che kesile en oinet

sainoton , ngobeni asi ibosien

ü Rib terenik che kibuchenen kerichek

ü Mat keboisien en tuguk alak

ü Rib ak kiun teret ne iromchinenbek

ü Rib iwekte kerichek chegonget ak

igonor komie.

ü Onge mwochin biik agobo niton en

TIST asi konyor biik mgomnotet.

Page 36: June 2014 Newsletter Not for sale Mazingira Bora · 6/6/2014  · Inside: ENGLISH VERSION 2 USAID Kenya has been an important partner with TIST in serving smallholder and subsistence

6KIPSIGIS VERSION

Niton kotiletab ketik eng osnet ak bukonok si

ketemis.

Osnosiek ak bukonok koityin agenge eng

somok nebo ngwonydet.terei walutikab

barakak,ribei ainosiek ak ko konu

(pakoinik,kerichek,logoek ak alak) che konu

bilionishek ak kotoreti milionishekab ketik ak

tiong’ik. ako any weketab chutan komi barak nebo

milionisyek tiptem eng kila kenyit.Nusu chebo bik

eng ngwony kotiengei eng kwenik,ako bik che negit

millionisiek 100 ko ma tinyei ot kwenik tuten che

boisen.

Taunetab tiletab ketik:

• Tiletab ketik koname yon kagiisto ketik asi

keyai boisionik che bo temisiet anan ko

ribsetab kiyagik ak en boisionik che u kwenik,

chopetab matubaruk, koyoetab nchirenik,

kayamsetb tomotet, kayamsetab majanik, tekset

ak bakoinik.

• We getab osnosiek ko yon kainaam osnet ko

metinyei ketik ak boisiet ne mie koyob boisiet

ne ya ak ribset (ko u yon kakitil ketik tugul

che bo keny ak kebakach osnosiek che

mengechen anan yon kagitil ketik che eechen

keboisien anan yon kaagiboisien osnet en

kayagisiet, ago ma imuche kobwa ketik che

lelach ne kata che kibek.

• Che chang en tiletab ketik wechetab osnet

ko itu yon mamiten naet agobo miendaab

osnet.

• En olda age, miendaab ketik ko naat ngandan

bananda ak ngalek kele momiten bik che ribe

koyaei bik kotil ketik.

Kareunetab tiletab ketik

• Ibetab ng’ung’unyek:yon mamitei ketik che

terei ak korat ng’ung’yek kokonu ibetab

ng’ung’unyek

• Rarunetab borotetab osnet:Istoetab ketik

koweche oleu osnet ak korar karorindap

osnet,Istoi amitwokik ak kerichek ak kotes

magetab tuguk che kiteksen.Bik kobendi olelo

ko cheng kwenik,ak ngot kialdoi tugukab osnet

,kobendi barak beit

• Rarunetab baratetab ketik: ketik koterei

koristo ak koititietab osnet ak kotes koristo

ak kotes toldolindap ng’ung’unyek ako yan

mamitenketik koyame oleu emet ak komuche

kotesak maranet,ibetab ng’ung’unyek koyop

koristo,bosetab toltolindap ng’ung’unyek ak

wechetab koristo.

Nee ne kimuche keyai kebos tiletab ketik ak

wechetab ketik:

Kinam kabetishekab ketik ak kepcheite

ketichoton anan kialdechi biikab kokwet.

Boisien jikosiekap ribetap kwenik anan ko

makaa.

• Boisien oratinwek che imuche korib mat anan

ko kwenik( kou iyoo bek ibaisien asista

,murek,kawek,ak suswek,katukanikap

minutik)

• Kinam minsetab ketik,keik chito ne borot en

kurupitabTIST, igimit choronok ak bikab

kokwet ak choronokuk kochut TIST akichek.

• Matitem olerupegei ak ainet,pakach ketik si

korip beek.

• Keer ile machanga kiyagik en olndo agenge.Rib

kiyagik komawech kabetisiek che katarutu

kogeny sikomawech ketik che katarutu en

osnet

• Kigimi minsetab ketik ak amitwogik en

imbarenik:Yan itinyei ketik eng imbarenikngu

. Imuche inyoru tuguk che katebeichengei en

osnet ne negitchin ak kerib osnet.

Tiletab ketik ak wechetab imbarenikab osnet kouinwek che echen. Nee ne kimuche ke yai?