november 2016 newsletter mazingira bora

36
Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501 November 2016 Newsletter Mazingira Bora An Environmental, Sustainable Development and Community Forestry Program. Not for sale www.tist.org English Version TIST Seminar: “Creating Strong Clusters” Page 2 Ndalani TIST Cluster: Progress made by Small Groups. Page 2 TIST Receives Visitors from Taylors, Natural Capital Partners and KTDA Foundation. Page 3 Sustainable Agriculture: Agroforestry. Page 4 TIST leaders in their All Clusters Meeting (ACM) held in Nanyuki on October 21,2016. Inside:

Upload: others

Post on 25-Nov-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

English Version

TIST Seminar: “Creating Strong Clusters” Page 2

Ndalani TIST Cluster: Progress made by Small Groups. Page 2

TIST Receives Visitors from Taylors, Natural Capital Partners and KTDA Foundation.Page 3

Sustainable Agriculture: Agroforestry. Page 4

TIST leaders in their All Clusters Meeting (ACM) held in Nanyuki on October 21,2016.

Inside:

2ENGLISH VERSION

Thirty (30) Clusters sent their Cluster Leadersas representatives to the seminar held on16-20th October 2016 at Gitoro Conference

Centre.The seminar’s Conditions of satisfaction

(COSs) were; sharing each individual Clusterachievements, learning about developing BestPractices, learning how to establish raised seedbeds,preparing land for Conservation farming, learningmore about carbon business, understanding betterabout their roles and responsibilities as Clusterleaders, learning about doing forest plans, learningabout Kujengana, making friends and having fun. Theseminar participants further helped in planning forAll Clusters Meeting (ACM).

The seminar also discussed about the newpayment voucher. The new voucher now shows theamount of carbon sequestered by the Small Groupas well as Verified carbon. Sequeretered carbon isthe amount of carbon obtained after thequantification while verified carbon is the ‘saleable”carbon obtained after the validation and verification.Its only verified carbon that can be sold and earncarbon revenue. Therefore, Small Groups areadvised to study their voucher when they receiveit.

Seminar participants were concerned why allSmall Groups carbon is not Verified carbon andtherefore not saleable carbon. In response, theseminar realized that in some cases, quantificationhas been done poorly and therefore some of thegroves not qualifying for validation and verification.In other cases, some of the groves are new and are

yet to be included for Validation and verification.Poor quantification has not only affected the

qualification of groves for validation and verificationbut also in generating of payments vouchers. In thepast several months, TIST management has beentrying to run vouchers, but every time, some errorscrop up. Such errors include over-payments orunder-payments of Small Groups. In this case,payments are not accurate and honest. As such, itwas agreed that the Small Group receives paymentsin a easy to understand and transparent manner.This entails, paying Small Groups for one calendaryear, using data from recent quantification (last 18months).

TIST Farmers understand the tree paymentmoney they receive today is an advance / pre-payment for carbon. These pre-payments amountswill eventually be deducted to their profit share ofcarbon revenue. Therefore, the more advance theyreceive , the more deductions will done. If forinstance, they haven’t received any pre-payment,nothing will be deducted.

Seminar participants were encouraged todiscuss various ideas to help strengthen their ownClusters and Small Groups. The seminar involvedparticipants working together in small groups,discussing various ideas and coming up with bestideas that they can implement when they go backto their Clusters. Moreover, there were practicaldemonstrations of raised seedbed andConservation Farming. Participants also receivedtraining materials which they discussed andunderstood better so that they can train farmers intheir Clusters .

TIST Seminar: “Creating Strong Clusters”

We, Ndalani TIST Cluster, in MachakosCounty, are happy to share with otherTIST Clusters, our progress so far.

Today, we have 49 Small Groups, 22 out of thosehave been baselined and quantified with 12,916trees.

Through support of our new trainedCluster Servant, Naomi Kamau, our Cluster hasheld elections. We are impressed with Cluster BestPractices of rotational and servant leadership whichwe have embraced fully both in our Small Groupsand Cluster meetings.

We are glad to have received training onraised seedbeds. Today, such Small Groups asNgwatanio (2016KE44) have already started their

own raised seedbed. Many other Small Groups arelearning from Ngwataniro group and preparing tostart their own.

Through cluster meetings , we have able toshare important ideas that are helping us to copeup with challenges faced due to the experienceddry spells such as burning of residue under mangotrees to smoke off beatles and other insect thatinvade the fruit tree during flowering.

We have also started taking care of naturalygrowing trees mostly acacia instead of clearing fornew planting. This help Small Group members growmore trees, most newly planted trees dries up dueto harsh climatic conditions. We are also plantingfruit trees such as mango trees.

Ndalani TIST Cluster: Progress made by Small Groups.

3ENGLISH VERSION

TIST Kenya received visitors from Taylors,Natural Capital Partners and KTDAFoundation. They included, Simon Hotchkin

, Head of Sustainable Development Taylors; IanBrabbin , Head of Tea Taylors; Kevin Sinfield , Headof Brand Marketing Taylors; Simon Brown, NaturalCapital Partners and Mr. Ndiga from KTDAFoundation. Their trip involved visits to TIST farms,talking to participants in a Cluster Leaders seminar,meeting management in selected Tea Factories.

During the Cluster Leaders Seminar, theywere introduced to seminar participants by BenHenneke, TIST Trainer and CAAC Presidenttogether with Vannesa Henneke

Simon Brown and Inder (not in the seminar)visited Ndalani Cluster, and meet TIST farmers inMakomboki, Imenti and Kionyo area. Simon says,“Everywhere we went yesterday, we found farmerswho are passionate about the work they are doing.In Ndalani Cluster particularly, we meet farmers ina Cluster meeting, where they shared with us theirplan of planting thousands of trees, and what thetrees means to them in terms of improving theirlivelihoods, income, health and income.” They alsovisited Makomboki, where they met farmer doinggrafted avocados, planting trees in riparian areas,doing raised seed beds.

In Imenti, they visited Imenti Tea Factory, andlater visited Joshua Farm, a TIST farmer. Joshua andhis family have done very dedicated tree grove andhas put close to 50 beehives, therefore earningadditional income from honey.

Kevin, who was on his first trip in Africa, wasparticularly impressed with fantastic work TISTfarmers are doing to plant trees and therebyproviding better environment for tea and coffee. “ Iwill definitely talk to other people about your greatwork in TIST when I go back to my country,” Kevinconcludes.

Mr. Ndiga of KTDA welcomed TIST leaders towork with the foundation in learning about treenursery preparation, tree grafting skills, and inhelping other farmers plant many more trees.

Simon Hotchkin told the seminar how he was first

impressed by TIST when he made a visit in February2014. He says, “That visit inspired Taylors to partnerand work with TIST to bring trees to teacommunities so that they can improve theirlivelihood, income, soil fertility, water retentionamong other benefits”. “I am impressed by yourvery good work and I look forward to a longworking relationship with TIST, ” he adds.

Ian, who is a Tea Taster for Talyor Tea alsosaid he is impressed with fantastic job done by TISTfarmers.

Seminar participants got an opportunity toask the visitors some questions. Among thequestions asked is request for seedlings or seeds,knowledge about grafting , and extension to buytea from more factories. On the question ofseedlings and seeds support, Simon Brown told theparticipants that the most successful tree farms hehas visited is where the farmer does his tree nurseryby himself, deciding on local tree species to plant,and give such a farmer a sense of ownership. Headded, “ tree grafting requires some specialisedskills. Its important such skills be shared to SmallGroups, perhaps through the collaboration withKTDA foundation.” He concludes withencouraging farmers that getting free seeds orseedlings is an option by not always the best.“Easiest things are not always the best.”

Later on, after greeting the seminar, theyvisited Kionyo area. Accompanied by TISTservants; Jeniffer, Kimani and Patricia, theyvisited TIST farms and Kionyo Tea Factory.Among the farms they saw include GeorgeNkonge and Patrick Murethi farms. MrNkonge welcomed them and showedtwo(2)raised seedbeds comprised differentspecies of trees. Also, Nkonge showed themhis Conservation Farming plot. At Patrickfarm, they saw a raised seedbed with mixedspecies.

TIST Kenya holds All Clusters Meeting(ACM) at Nanyuki Social Hall.

TIST Receives Visitors from Taylors, NaturalCapital Partners and KTDA Foundation.

4ENGLISH VERSION

An important topic for sustainable agriculture isagroforestry.

Definition: Growing trees and shrubs togetherwith agricultural crops or livestock.

The overall aim of agroforestry is to increase theproductivity of the land through the use of trees.Trees have many benefits for the farmer:• Building material• Fuel wood• Fruits and other food• Fodder• Soil stabilization• Soil fertility• Moisture retention• Wind shelter• Marking of boundaries• Medicine• Cash income• Reduced erosion (if a layer of litter/mulch is kept)

Agroforestry practices: There are manydifferent techniques and new methods are beingdiscovered all the time. Some techniques aresuccessful in one place and a disaster in others.People need to try different techniques and sharethe best practices in the training meetings. Thefollowing are some common methods of agro-forestry:

1. Hedges: This involves selecting a tree specieswhich can be placed in a line and which havebenefits for the land. Hedges require little space,control erosion, and can produce leaves for fodderor mulch. An example of hedging is to plant a rowof trees around the field boundary.Recommended spacing is around 1.5 - 2m. The bestdesign includes a mixture of tall and short trees.e.g. Croton megalocarpus planted with Euphorbiatirucalli and/or Lantana camara.

2. Alley cropping: This involves establishing treesat very narrow spacing (0.5-2m) in rows alongfields. There may be a tree row, then two or threerows of crops, then another tree row, then cropsetc. An example of this is planting alternating rowsof maize with leucaena, or coffee and bananas.The most suitable trees are leguminous ones (onesthat fix nitrogen for the soil). Spacing between rowsof trees should not be more than 5-8m. The treerows need to be weeded and pruned regularly. Thetrees cannot grow too tall otherwise they willcompete with the crops for soil nutrients and light.The pruned leaves can be added to the soil toimprove the soil fertility. So these trees will not besuitable for TIST payments, as they have to be keptshort, but they will improve the agricultural landand provide many other benefits to the farmer.Some good alley cropping trees have the ability tore-grow after they have been cut. This means theycan be cut every crop season so that they do notgrow too big and compete too much with the crops.This practice is called coppicing, and only workswith some species. Some commonly coppicedspecies are Calliandra calothyrsus, Cassia siamea,Cassia spectabilis, Eucalyptus spp., Leucaenaleucocephala, Markhamia lutea. Some species coppicewell when they are young but may not coppicewhen they are mature e.g. Casuarina spp., Grevillearobusta, Sesbania sesban and someAlbizia spp.

Sustainable Agriculture: Agroforestry.

5ENGLISH VERSION

Have any farmers used this method of plantingtrees and crops together? If so, what were suitablecombinations? Ask them to share their experiencesand bring the information to the next training session.

Maybe farmers could try just a few rows oftrees in their fields. Then they can see the results.If the results are good the number of tree rowscan be increased next season.

3. Windbreak: Planting wide strips of trees toprovide a windbreak. This then protects crops fromthe oncoming wind. Plant large trees in the center,smaller trees for the next two rows and low shrubs,bushes and grasses on the outside. Plant at rightangles to the prevailing wind. Spacing within thelines of trees can be 4-5 m with 2-4 m betweenthe lines.

The advantage of windbreaks is that the farmerdoes not have to sacrifice an entire plot of land fortrees. It only takes a strip of land, and the benefitscan improve yields by 30% in some areas. Notethat poorly planned windbreaks can damage cropsmore because it can channel the wind through gaps.Find someone experienced in this to help youdesign your windbreak.

4. Fallow cropping: This is where farmers stopgrowing crops on a piece of land and let trees takeover to help restore soil fertility. Mostly nitrogen-fixing shrubs are chosen e.g. Sesbania spp. andGliricidia sepium.

5. Inter-cropping: This involves wide and evenspacing of trees among food crops. Good trees arethose that have light canopies and fix nitrogen. Moreon this in the next unit.

6. Grazing area improvement: Managing treeson grazing land to provide wood and fodder. Forexample, in arid and semi-arid lands, consider Acaciatortilis or some of the following: Salvadora persica,Cordia sinensis, Acacia eliator, Ziziphus mauritiana,Acacia albida, Acacia nubica, Acacia Senegal, Hyphaenecompressa.In higher potential areas, depending on the altitude,consider Leucaena leucocephala, Sesbania sesban,Calliandra calothyrsus and Leucaena diversifolia.Consider supplementary feeding using leaves(15-20% of the feed) during the dry season foryour animals.

7. Woodlots: Small woodlots can be grown onunused or unproductive land, e.g. woodlots plantedon stony outcrops or in gullies. Woodlots can alsobe planted on cropland to serve as a windbreak, orthey can be planted on fallow land.

8. Marking boundaries e.g. Croton megalocarpusand Commiphora zimmermannii subsp.

Trainers, note that TIST trees have to be correctlyspaced in order to grow fully and remain in theground long-term. Some of the above agro-forestrymethods are best practices for agriculture, but maynot qualify for TIST tree payments.

6ENGLISH VERSION

Other ideas to consider for certainecological zones in Kenya.

Higher altitude slopes with acidic soils (e.g. areaswhere tea grows well)

Consider Calliandra calothyrsus and Morus alba forfodder production.

Consider boundary planting and windbreaks withCroton megalocarpus, Grevillea robusta, Casuarinacunninghamiana, Millettia dura, Hakea saligna.

Consider orchards for temperate fruits (e.g. plums,peaches, pears).

Lower altitude slopes (e.g. where coffee grows well)Consider Jacaranda mimosifolia for boundaryplanting.

Consider Syzygium spp. for windbreaks and plantingalong water courses.

Consider fruit trees such as Cyphomandra betacea(tree tomato), Persea amer icana(avocado),Macadamia tetraphylla (macadamia), Passiflora edulis(passion fruit), Casimiroa.

Edulis (white sapota), Annona senegalensis (custardapple), Psidium guajava (guava), Eriobotrya japonica(loquat).

Calliandra, Morus alba, Grevillea and Markhamialutea are good options for planting on areas youwant to control for soil erosion (soil conservationstructures).

Grevillea is a good shade tree for coffee.

High altitude plains, with gentle sloping landand scarce numbers of trees:

Consider windbreaks to protect crops, boundaryplanting and live fences e.g. Acacia mearnsii, Grevillearobusta, Hakea saligna, Croton macrostachyus,Dombeya spp., Dodonaea angustifolia, Casuarinacunningharniana, and Dovyalis caffra. Sometemperate fruit trees may do well.

Rift valley maize and dairy system.Since maize does not do well in shade, considersmall woodlots or windbreaks, or trees planted onsoil conservation structures e.g. Grevil lea

robusta,Sesbania spp., Croton macrostachyus, Crotonmegalocarpus, Acacia abyssinica, Eucalyptus spp., Acaciamearnsii, Casuarina cunninghamiana, Dovyalis caffra,Markhamia lutea, Cordia abyssinica.

ReminderDo remember that whilst planting trees brings manybenefits you need to research the best types foryour specific land type. Remember that treescompete with crops for water, and some crops donot like a lot of shade, for example. Get informationfrom your nearby small groups and yourextension workers.

- Particularly get advice on suitable trees withdeep roots and fewer surface roots (thesetrees are beneficial in agroforestry sincesurface roots compete with crops). Casuarinaspp., Leucaena leucocephala, Cupressuslusitanica, and Sesbania sesbanhave shalloe rootsystems and may be better for stabilising soilon conservation areas. Eucalyptus spp. andGmelina arborea can produce compoundswhich inhibit crop growth.

- Intercropping may not work very well in areasreceiving less than 800mm rainfall annually.

Resources:There is a very useful website giving details onsuitable trees for agroforestry in Kenya. You cansearch for details on specific trees. Available here:http://agroforesttrees.cisat.jmu.edu/

Videos‘Grevillea agroforestry’ (6:26) introduces themany benefits of grevillea within farming systems.It explains some of the management proceduressuch as pollarding and coppicing.http://www.accessagriculture.org/node/895/en

8. ReferencesCARE-International (1989) Agroforestry ExtensionTraining Sourcebook. Module 6: AgroforestryDesign. Educational Resources Development Unit,Nairobi.

NEMA (1998) Caring for our environment: Ahandbook for local leaders. National EnvironmentManagement Authority, Kampala.

Tengnäs B (1994) Agroforestry Extension Manualfor Kenya. International Centre for Research inAgroforestry: Nairobi.

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kimeru Version

Uritani Bwa TIST: Kuthithia Cluster iri na Inya”. Page 2

Cluster ya Ndalani ya TIST: witi na mbere bwa tukundi tuniini. Page 2

TIST kugwata ugeni ageni kuma Taylors Natural Capital Partners na Foundation yaKTDA. Page 3

Urimi bwa Kungaania miiti na Imera Bingi. Page 4

TIST leaders in their All Clusters Meeting (ACM) held in Nanyuki on October 21,2016.

Inside:

2KIMERU VERSION

Cluster mirongo ithatu (30) batumite anenebao ba Cluster kiri uritani buriabwathithitue kuma ntariki 16 mwanka

ntariki 20 mweri jwa Ikumi naria GitoroConference Centre.

Mantu jaria jaragirua ja njira ya kunganirwa ni:kugaana na o muntu wa Cluster mantu jariabombite kuthithia , kwiritana mantu ja gukurianjirainjega, kuritanwa kuthithia minanda yukiritue,kuthuranira miunda niuntu bwa urimi bwa kinandibwa kumenyera , kumenyithua nkuruki iguru riabiashara ya riera ria Carbon, kumenya nkuruki igururia ngugi ciao ja anene ba Cluster, kumenya uriabakathithia mibango ya mwitu, kumenya mantu jagwakana na kuthithia acore na kugwiranirua. Bariabetire uritanine buu bagatetheria kiri kubanganiamicemanio yonthe ya Cluster (ACM)

Uritani bubu nibwaririe kinya marii jameru javucha. Vucha injeru nandi irionania carbon yontheiria yathurani ni tukundi tuniini amwe na carboniria ikurukitue iria yumba kwendua nyuma yagutarwa na gukurukua. Carbon iria ikurukitue akiniyo yumba kwendua na kwona mbeca. Niuntu buu,tukuundi tuniini nituritue tuthome vucha bwegariria ikabakinyira.

Baria bari uritanine buu baari na biuria igiruria niki carbon yonthe ya tukundi tuniini ititari naniunti buu itiumba kwendua. Kiri gucokerua, uritanini bwamenyere ati kiri kesi imwe utari bitithithagua

bwega na niuntu buuutari buu bukarega gwitaniria.Kiri kesi ingi, miunda imwe ni imieru na iri naikajukia kagita mbere ya utari bwambiria.

Utari bwa nthi butithukitie gukurukua aki kwamiunda no kinya uria vucha iritagwa. Kiri mieriimikai iria ikurukite, urungamiri bwa TISTnibugeretie kurita vucha indi oigita maitia jakejiraau. Maitia jaa ni ja: marii ja iguru nkuruki ya uriakubati kana maguri ja nthi nkuruki kiri tukundituniini.

Kiri kesi iji marii jakethirua jatinganene na jatina witikikua. Na nandi, nigwititikiritue tukundituniini tujukie marii na njira inboro ikwerewekana itina witho. Ni amwe na kuria tukuundi tuniinimwaka jumwe jwa karenda gugitumagirwa ntentoiria citari na ciakurukua kuuma kiri utari obwa rua(Mieri ikumi na inana ithiri)

Arimi ba TIST nibakwerewa ati mbeca cia mariija miti iria bakuriwa narua ni marii ja mbere jacarbon. Marii jaja ja mbere nyumene jakaritwakuuma kiri baita yao ya rugai rwao rwa marii jacarbon. Niuntu buu, ouria bakariwa jamaingi noumbeca ciao igatauka. Kwa muguanano, kethira gutimarii baranenkerwa, guti mbeca igatauka.

Baria bari uritanine nibekirwe moyo kwaririamantu mwanya mwanya gutetheria gwikira inyacluster ciao na tukuundi tuniini. Baria bari uritaninenibekirwe na tukundi tuniini bariria njira mwanyamwanya iria ikabatethia bacoka kiri Cluster ciao.

Batwi, Cluster ya Ndalani ya TIST ndene yaMachakos County, turi na kugwirua tukiraCluster ingi cia TIST witi na mbere bwetu

mwanka nandi. Narua turi na tukundi tuniinimirongo iri na kenda (49) mirongo iri na biirinibirikitie gutarirwa miti 12,916

Gukurukira kugwatwa mbaru ni muriti wetuuria uritani rua Naomi Kamau, Cluster yetunithithitie kithurano. Nitugwiritue ni njira injega ciautongeria bwa kuthiurukana mantu jaria tujukitieburu kiri ikundi bietu biniini na micemanio yaCluster.

Nitugwiritue kwamukira uritani iguri riaMinanda yukiritue. Narua ikundi bibi biniini jaNgwatanio (2106KE44) nibiambiritie minanda yao

yukiritue. Ikundi bingi bibingi biniini nibikuthomakuuma kiri gikundi gia Ngwataniro na kuthithiaminanda yao.

Gukurukira micemanio yetu ya Cluster,nitumbite kugaa mantu jaria jagutethethiakuumbana na igita riria gutina mbura ja kwithiamatigari rungu rwa miti ya maembe kenda twingetunyomoo turia turijaga miti iji igita ria maciara.

Nitwambiritie kumenyera miti iria ikuruteyongwa mono mono acacia antu a gutema twaandaingi. Njira iji nitethetie amemba ba tukundi tuniinibakuria miti imingi , mono iria yaandi igita riambeere kayumaga niuntu bwa riera kuthuka.Nitukwaanda miti ja ya maembe.

Uritani Bwa TIST: “Kuthithia Cluster iri na Inya”.

Cluster ya Ndalani ya TIST: witi na mbere bwatukundi tuniini.

3KIMERU VERSION

TIST Kenya niamukirite ageni kuuma Taylors,Natural Capital Partners na KTDAFoundation. Ni amwe na Simon Hotchkin,

Munene wa witi na Mbere wa Taylors, Ian Brabbin,Munene wa Majani Taylors, Kevin Sinfield, Munenewa Thoko Taylors, Simon Brown, Natural CapitalPartners na Mr.Ndiga wa Foundation ya KTDA.Kuriunga kwao ni amwe na miunda ya TISTbakiaragia na baria bari mubangone jwa Tist kirimucemanio jwa uritani jwa atongeria ba TIST kirifactory itaari cia majani.

Kiri micemanio ya atongeria ba Clusternibagwatirwe ugeni ni Ken Henneke, muritani waTIST na Mutongeria wa CAAC bari na VannesaHenneke.

Simon Brown na Inder (Batari uritanine)bariungire Cluster ya Ndalani bacemania na arimiba TIST ba Makomboki, Imenti,na Kionyo. Simonaugire “okuria kunthe turetire igoro, turethire arimibari na wiru bwa ngugi iria bagwita” Kiri Clusterya Ndalani niturethire arimi bari na mucemanio jwaCluster naria baratwirire mubango jwao jwakwaanda mangiri ja mitina uria miti iji iri na gitumikiri kiri bo na njira ya gutetheria muturire jwao,kubaretera mbeca na inya ya kimwiri” Nibariungire Cluster ya Makomboki naria bethirearimi bakirima miti ya Mibokando iria ya kugita nanaangi bathithitie minanda yukiritue.

Ndene ya Imenti, nibariungire factory ya Imentiya Majani na nyumene bariungira murimi wa TIST,Joshua nanja yawe bathithitie muunda jumunenenaria bekite maugu nkuruki ya mirongo itano (50)kwongonera mbeca ingi iria bonaga kuuma kiriwendia bwa naincu.

Kevin, uria urariungite Afrika igita ria mberenagwirirue mono ni ngugi injega iria arimi ba TISTbagwita kwaanda miti na gutetheria riera ririegaria kwaanda kauwa na majani. :Nkeera antu bangiiguri ria ngugi injega iria bugwita ndene ya TISTndacoka nthiguru ekwa” Kevin athiria kuuga

Mr.Ndiga wa KTDA agwatire ugeni arimi baTIST gwitaniria ngugi na gikundi kiu kiri kumenyamiti nkuruki iguru ria kuthuranira Minanda ya miti,uume bwa miti ya kugita ba gutetheria arimi bangikwaanda miti ingi imingi.

Simon Hotchkin erire baria bari uritaninenagwirirue ni TIST riria abariungirite mweri jwa iiri(February) 2014. Augire “Kuriunga kuu nigwatumireTaylors bagwatanira na TIST kiri kureta miti kirintuura kenda bokiria miturire yao, boona mbecankuruki,bongera mboreo muthetune, kwongeraruuji muthetune amwe na maotethio jangi,” “Ndinakugwirua ni ngugi injega iria bugwita na ingwitikiaati tugaitaniria ngugi igita ririraja na TIST” arongerakuuga

Ian ni mucemi wa majani wa majani ja Taylor,kinya we ni augire niagwiritue ni ngugi injega iriairiti ni arimi ba TIST.

Baria baari Uritanine ni baari na kaanya ga kuriaageni buria . Amwe na biuria biria biorirue nikuromba mbegu, uume bwa kwaanda miti yagutema, na kwongerwa kwa kugurwa kwa majanikuuma kiri factory inyingi nkuruki. Kiuria kia mbeguni kwagwatwa mbaru, Simon nierire baria bariuritanine ati miunda ya miti iria miega buru iriaariungirite ni iria murimi athithitie munanda jwa mitiwengwa, kumenya kethira ii miti ya gintuire akaanda,njira iji nituma murimi emenya ati miti iu ni yawewengwa. Arongera kuuga “miti ya kugita niendagautalamu bwa mwanya. Ni bwega kugaa uume buukiri tukundi tuniini gukurikira mubango jwaKTDA” Arikirie na gwikira arimi moyo ati kwewambegu ni njira imwe indi ti injega igita rionthe. “Intobia ntuti ti bibiega igita rionthe”

Nyuma ya gukethia baaria bari uritaninebubu, nibariungire Kionyo. Bari amwe na aritingugi ba TIST: Jennifer, Kimani na Patricia,nibariungire miunda ya TIST AND Factoryya Kionya ya Majani. Amwe na miunda iriabariungire ni ya George Nkonge na PartickMureithi. Mr.Nkonge abagwatire ugeni naabonia minanda yawe iiri(2) iria yukiritue irina miti mithemba imingi. Nkonge naboneriemuunda jwawe jwa gucokaniria. Muundenejwa Patrick bonere minanda yukiritue iri namiti mithema imingi.

TIST Kenya kuthuranira mucemanio jwaCluster cionthe (ACM) Nanyuki Socia Hall

TIST kugwata ugeni ageni kuma Taylors NaturalCapital Partners na Foundation ya KTDA.

4KIMERU VERSION

Urimi bwa Kungaania miiti na Imera Bingi.

Nteto cia gitumi iguru ria urimi bwa gitegemea bwakungania miti na imera.

Maana: Gukuria miti amwe na imera bingibia muunda.

Mworoto jwa kwaanda miti amwe na imera bingini gutetheria maciaro ja miunda jongerekete niuntubwa gutumira miiti.Miiti iji iri na gitumi gikinenekiri murimi. Itumi bimwe ni:• Mbao cia gwaka nyomba• Nku• Matunda na biakuria bingi• Iria ria ndithia• Kurigiria muthetu jutigetithue ni ruuji• Kwongera unoru bwa muthetu• Kwongera ruuji muthetune• Kurigiria ruuo rurwingi• Gwita mianka ya miunda• Ndawa cia mithemba imingi• Kureta Mbeca• Kirugiria muthetu gwita na ruuji

Kurima gwa kungania Imera na miiti: Kuri nanjira inyingi na ingi injeru iria ikwendereakumenyekana o igita na igita. Njira imwe ni injegagitumirwa na ingi ni inthuku. Antu ni babwiri kugerianjira mwanya mwanya na kwirana iria njega nkurukiya iria ingi igita ria micemanio ya kuritanwa.. Ajanandi ni ni njira iria itumagirwa mono mono kiriurimi bwa kungania imera na miiti.

1. Mianka ya miti: Iji ni njira ya kwaanda miti itaarina muraini. Mianka iji itiendaga kaanya gakanenegati gati ka miiti na ni itethagiria kurigiria monomuthetu gukamatwa ni ruuji. Miti iji ni imiega yagutwira iria ria ndithia kana mati ja gukunikiraimeera bia kumiithia. Kionekaria gikiega ni kwaandamiiti ithiurukirite mwanka jwa muunda kana kieni.Watho bwa kwaanda ni mita imwe na nusu mwankaijiri(1.5M – 2m). Mwaandire juria mwega nikuungania miiti imiraaja na imikui

Croton megalocarpus yaandaniritue na Euphoriatirucalli amwe na kana na Lantana camara

2. Kwaanda na Mistari: Iji ni njira ya kwaandamiti na twaanya tutuceke mono. Twanya ja twa nusumita (0.5 – 2M) na mistari gati gati ka mistaari irikana ithatu ya imera na gwita na mbeeremuundeene junthe. Biria bibujanagira mono na njiraiji ni imera ja mpempe amwe na Leucaena kanakauwa na marigu. Miiti iria miega mono ya urimibubu ni iria iretaga riera ririega mithetune. Mianyagatigati ga mistaari iji ni kuuma mita ithano mwankainyanya (5-8) na igakurikia kithimi kiu. Miiti ijinibwiri kurimirwa na gwitwa sakasi ogita na igita.Miiti iji itibwiri kurekerua irea mono nontuigashindana na imera bingi na bitikura bwega ikwagabiakuria muthetune na weru bwa kungana. Maburajaria jaiti sakasi nijatethagia kwongera unorumuthetune. Niuntu bwa untu bubu, miti iji itiumbakuriwa ni TIST niuntu no mwanka igitwe ikare iriimikui. Amwe na buu miti iji ni itenthagiria kunoriamithetu ya muunda na kwongera mantu jangijamega kiri murimi.Miti imwe iria itumagirwa kiriurimi bubu ni kuraga bwega kinya nyuma yagutemwa. Guku ni ja kuuga no mwanka igitwe onyuma ya iketha rionthe kurigiria itakanenee monoyambiria gushindanira irio na weru na imera bingi.Urimi bubu bubujaa na miti imitare. Imwe ya miti ijini Calliandra calothyrsus, Cassisa Siamea, CassiaSpectabilis, Euchalyptus ssp,Grevillea robusta,Sesbania Sesban na miti imwe ya Mwiriga jwa Albizaspp.

5KIMERU VERSION

Ni Arimi babaingi bagutumira njira iji yaurimi ya kungania miti na imera amwe? Kethira niuri, ibakwona urimi bubu bukibatethia? Borie beraneuria bakwona urimi bubu bukari na beeje na ntentonkuruki mucamanione juu jungi jwa kuritanwamantu nkuruki.

Arimi bamwe ibabwiri kugeria kwaandamistari imikai ya miti miundene yao maanda jajaboone uria maketha jakethirwa jakari. Boona jabuino bongere mistari ingi ya miti maandene jau jangi

3. Miti ya kurigiria Ruuo: Kwaanda miiti namistari itaraniritie ni itethagiria kurigiria kurutwamono ni ruuo. Miiti iji ni irigagiria imera kurutwani ruuo rurwingi nkuruki.Anda miti imenenegatigati, na iminiini mistarine iu ingi iiri na tumititungi tutukui ruteere. Miiti iji ibwiri kwaandwaitegene na naria ruuo rukuma. Twanya twa kwaandamiti iji ni gatigati ka mita inya na ithano (4 –5) namita ijiiri na inya (2 – 4 ) gatigati ka mistari

Weega bwa miti Iji ya kurigiria ruuo ni ati murimiatiendeka gutumira muunda jumunene kwaandamiiti Iji. Miiti iji ijukagia kamunda kaniini aki namawega ja miiti iji nijamaingi niuntu nijatethagiriakwongera maciara ja munda na kiwango gia mirongoithatu kiri igana(30%) guntu kumwe na kumwe. nibwega kumenya ati miti imwe ya kurigiria ruuoikarega kwaandwa bwega ni ithukagia imerankuruki nontu ni itemere ruuo njira kwethirwa

gutigi na twanya tutwingi nkuruki ya turia tubwirite.Ni bwega kuuria muntu uria uri na umenyoguguthenteria kubangangania kwaanda muundajwaku.

4. Kwaanda Miti Yonka: Urimi bubu ni buriamirimi andaaga miti yonka guti kimera kinya kimwemuundene jwawe. Urimi bubu ni butethagiriamuthetu gucokia unoru. Ni bwega mono monokwaanda tumiti turia twongagiria riera riria mithetuyendaaga mono (nitrogen) ja Sebania spp naGliricidia sepium

5. Urimi bwa Kungania: Kwanadaniria miti amwena imera ukiejaga miti twanya gatigati ka imerabiaku. Mithemba imiega ni iria iri na mugunyamunini na iyongagira riera ririega muthetune.Tukabwira ntento nkuruki au mbere.

6. Kubwithia antu akurithiria: Iji ni njira yakubangania miti muundene jwa kurithia kenda miitiiji Yuma nku na iria ria ndithia ciaku. Ja kethirwakuri guntu Rwanda nibwega kwaanda jaAcaciatortilis kana ingi ja Salvadora persica, cor-dial sinensis, Acasia eliator, ziziphus mauritiana, Aca-cia albida, Acacia nubica, Acacia Senegal, Hyphaenecompressa.Kuri guntu kuria kuumba gukura miiti nkurukikuringana na riera ria ku ri thugania kwaanda miitija Leucaena Leucocephela, Sesbania sesban,Calliandra calothyrsus na leucaena diversifolia. Miitiiji no ikwee gancunci ga mirongo iri kiri igana(20%)ga iria ria ndithia ciaku.

7. Urimi bubu ni bwa kwaanda miiti rutere rwamuunda jwaku naria gutikuraa imera bwega. Jakwaanda miti rurete rwa muunda naria kwina maigakana mitaro imenene. Miiti iji no yaandwemundeene amwe na imera na gutumirwa kurigiiriaruuo rurwingi kana kinya kwaandwa ja urimi buriatwariririe au mbeere bwa namba inya

8. Gwita mianka. Ja Croton Megalocarpus naCommiphora zimmermannii subsp.Aritani, menyeni ati miiti ya TIST no mwankayaandwe bwega na ikejagwa twanya turia tubwirikenda ikura bwega na ituura muthetune igitaririraja. Njiira Imwe iria twarikia kwariria yakwaanda miti na imera ni njira injega mono cia

6KIMERU VERSION

uriimi Indi nibwega kumenya ati no ti mwanka iriweni TIST.Njira ingi cia urimi cia nteere imwe cia Kenyairia cirimaga na njira cia kumenyera mithetu.

Nteere Iria iria iri mpio mono na muthetu ya acidi(Ja nteere iria ciandagwa majani)

Ni bwega kwaanda Calliandra calothyrsus na Morusalba. Iji niejanaga iria ria ndithia.

Gwita mianka ya miunda no waande Crotonmegalocarpus, Grevillea robusta , Casuarinacunninghamiana, Millettia dura, Hakea saligna.

Thugania kwaanda Plum na pear ja matunda ntereneiu.

Nteere iria iti na mpio mono. Ja naria kauwa gakuraabwega anda miti ja misakaranda (Jacarandamimosofolia) gwita mianka

Thugania kwaanda Syzygium spp. Kurigiria ruuorurwingi na nteere cia miuro ya ruuji.

Matunda najo ni ja Cyphomandra betacea(Ntunda cia ndamu), Persea amer icana(mibokado)

Macadamia tetraphylla (macadamia), Passifloraedulis (ntuunda cia muugu), Casimiroa.Edulis (white sapota),Annona senegalensis (custardapple), Psidium guajava (Mbeera), Eriobotryajaponica (ndukuati).

Calliandra, Morus alba, ngirivillea and Markhamialutea iji ni miiti imiega mono ya kurigiria mithetugukamatwa ni ruuji.

Ngirivillea ni muti jumwega jwa kwaa kauwamugunya jumwega.

Nteere cia mpio na guntu guti na rigiri monona naria guti na miiti:Thugania kwaanda miti ja Acacia mearnsii,ngiriverea robusta, Hakea saligna, Crotonmacrostachyus, Dombeya spp., Dodonaeaangustifolia, Casuarina cunningharniana, andDovyalis caffra. Na kinya miiti imwe ya matunda, niikuraa bwega mono nteere Iji.

Mpempe cia Rift Valley na ndairi. Nontumpempe citikuraga bwega rungu rwa kirundu,thugania kwaanda miiti miniini kana miti ya kurigiriaruuo kana ya kurigiria mithetu gwitithua ni ruuji

jayo Ngiriverea robusta,Sesbania spp., Crotonmacrostachyus, Croton megalocarpus,Acaciaabyssinica, Eucalyptus spp.,Acacia mearnsii, Casua-rina cunninghamiana, Dovyalis caffra, Markhamialutea, Cordia abyssinica.

KirikaniaRikana ati ukianda miti ati kinya kethira nikuretagiramantu jamaingi jamega, ni bwega kithithia ucunkunibwaku kenda umenya munda jwaku bwega nauumba gutaara miti iria igakara bwega mundeenejwaku. rikana ati miri na imera ibicindanagira ruujina imera, na Imera bingi nabio bitienda mugunya.No urie ntento nkuruki kuuma kiri ikundi biria biriakui na aritani baria bariungaga na miunda.

- Mono mono, uria nkuagaya iguru ria miiti iriairi na miiri iria yorokagagira mono na Iria irina miiri imikai Itiorokagira (ntento iji noigutenthia mono nontu miiri iria itiorokagiranio ishindanagira ruuji na irio na imera bingi)Casuarina spp., Leucaena leucocephala,cupressus lisutanica na Sesbania sesbania iirimiiri itorokagira nthi mono na ibui mono yagucokanaria mithetu Eucalyptus spp. naGmelina arborea ni ciitaga kimiko Irigagiriaimera bikura bwega.

- Kungania imera na miti no irege kubwanterene iria cionaga ngai yarungu rwa milimitamagana 800mm) o mwaka

UtethioKuri na mutandao jwa intaneti juejanite ntentoinyingi iguru ria urimi bubu bwa kuungania imerana miti aja Kenya. Weenda ntento nkuruki, Thingataanderesi iji http://agroforesttrees.cisat.jmu.edu/

Mitambo ya video‘Grevillea agroforestry’ (6:26) ni Ikwejanantento Inyingi nkuruki iguru ria miti ya Ngriveria.Video iji ni kwariria mantu jamaingi uria umbakubangania miti iji kiri urimi bwakuhttp://www.accessagriculture.org/node/895/en

8. Ntento NkurukiCARE-International (1989) Agroforestry ExtensionTraining Sourcebook. Module 6: AgroforestryDesign. Educational Resources Development Unit,Nairobi.

NEMA (1998) Caring for our environment: Ahandbook for local leaders. National EnvironmentManagement Authority, Kampala.

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kikuyu Version

TIST Kigomano: “Kirathondeka Clusters cii na hinya”. Page 2

Ndalani TIST Cluster: Uthii wa nambere wa ikundi nini. Page 2

TIST kwamukira ageni kuma Taylors, Natural Captal Partners na KTDA Foundation.Page 3

Uhandi wa miti migunda-ini ya irio. Page 4

Atongoria a TIST mari mucemanio-ini wa Clusters ciothe (ACM) uria urari Nanyukimweri 21/10/2016.

Thiini wa ngatheti:

2KIKUYU VERSION

Ithui, Ndalani TIST Cluster, iri Machakos County,turi akenu kugayana na TIST Clusters aria angi,uthii witu wa nambere. Umuthi, turi na ikundi

nini 49, 22 ya ici ni tuhandite na tugatarirwo miti12,916.

Hari muteitheriria witu muthomithire, NaomiKamau, gikundi gitu ni twikite githurano.Nitukenetio ni Cluster Best Practices ya kugarurirautongoria hari ikundi nini na micemanio ya Cluster.

Ni tukenete ni gukorwo nituthomithitiokuhaririria tuta (raised seedbeds). Umuthi, ikundinini ta Ngwatanio (2016KE44) ni mambiriirie tutacio. Ikuni nini ingi ni marathoma kuma kuri gikundi

Clusters mirongo itatu (30 clusters)maratumite atongoria ao kumarugamirirakigomano-ini kiria kiraharirio mweri 16 –

20 mweri wa ikumi mwaka wa 2016 Gitoriconference Centre – Meru.

Mitaratara ya Kigomano (Conditions ofsatisfaction (COSs) arari; Kugayana uthii wanambere wa o gikundi gia Cluster, guthoma uthiiwa nambere wa uhaririria mwega, guthomakuhaririria gwa tuta ya iguru, kuhaririria wa urimimwega, guthoma biacara ya riera, kumenya wirawa o mutongoria wa Cluster, guthomakumenyerera mititu, guthoma gwakana,guthondenda urata na gwikenia. Kigomano gikikirateithiriirie kuhaririria micemanio yothe yaClusters (ACM)

Kigomano giki ni kiraririirie uhoro wa marihimeru. Marihi maya meru riu maronania uingi wariera riria ricunge hari o gikundi (small group). Rieraricunge nirio ritikirikanite hari irihi ria o gikundi.Kwa uguo ikundi ni irorio guthoma wega marihiriria makamukira.

Kigomano giki ni kiraririirie gitumi kiriakiratuma ikundi itirahota kugia na riera riega.Macokio kigomano-ini ni maramenyire atiquantification ndinekwo uria kwagiriirwo. Nomahinda mamwe groves imwe ni njeru na matiri

maraingirio validation na verification.Utari muru uthukitie quantification ya groves

niundu wa validation na verification niundu wamarihi. Mahinda mahituku, utongoria wa TISTniugeretie kuhitukia marihi, no mahitiamakeyumiria. Mahitia mamwe ni ta kuriha makiriakana marihi manini kuri ikundi. Niundu wa uguomarihi maya ti ma uma. Kwa uguo nikwaiguithaniirio ati ikundi irihuo na njira ya umana utheri. Uguo ni kuga ati ikundi irihwo oromwaka kumanagia na uteri wa mieri ikumi na inanamithiru. (last 18 months).

Arimi a TIST ni moi marithi ma miti iriamaramukira / marihi ma riera. Marihi maya mathiina mbere ni makunyihia faida ya carbon revenue.Kwa uguo o uria urarihwo mbere no guo marihimaranyiha no angikorwo nduri na marihi ma mberegutiri kindu ugutinio.

Aria marari kigomano-ini ni maraririirieguteithiriria hinya wa o gikundi (Cluster) na ikundinini (Small Groups). Kigomano giki kirarehireikundi nini (small groups) kwaririria maundu mariamareyumiria oro muthenya macoka ikundi ciao.Oro hamwe na macio kurari na monanio makuhaririria tuta na urimi mwega. Aria mararikigomano-ini ni marathomire na maranyita wegakwa uguo mathii magathomithie arimi ikundi-iniciao.

TIST Kigomano: “Kirathondeka Clusters cii na hinya”.

kia Ngwatanio na nimarehaririria kwambiriria tutaciao.

Kumanagia na micemanio ya Cluster nituteithanitie maundu maingi ma uria tungihuranana wagi wa mbura, gucina mahuti rungu rwamatunda, gutogereria mimera niundu wa kuingatandingoingo na tutabi riria matunda maratura kiro.

Ni tocokete tukamenyererera miti ya unduirita acacia handu ha kweheria na kuhanda ingi. Ino niiteithiriirie ikundi nini kuhanda miti maingi. Mitimaingi ni yumanga niundu wa riera gukorwo ritaririega. Nitucokete tukahanda miti ya matunda namaembe.

Ndalani TIST Cluster: Uthii wa nambere waikundi nini.

3KIKUYU VERSION

TIST Kenya kwamukira ageni kuma Taylors,Natural Capital Partners na KTDAFoundation. Hamwe nao ni, Somon

Hotchkin, Mutongoria wa Sustainable DevelopmentTaylors; Ian Brabbin, Mutongoria wa Tea Taylors;Kevin Sinfield, Mutongoria wa Brand MarketingTaylors; Simon Brown, Natural Capital Partners naMr. Ndiga kuma KTDA Foundation. Icera riao rirarihamwe na gucerera migunda ya TIST, kwaria naatongoria a Cluster kigomano-ini, gucemania naatongoria a ithii cia macani (tea factories).

Kigomano-ini kia atongoria a Cluster nimamenyithanirio na Ben Henneke, muthomithaniawa TIST na mutongoria wa CAAC o hamwe naVannesa Henneke.

Simon Brown na Inder (matiari kigomano-ini)ni macereire Cluster ya Ndalani, na magicemaniana arimi a TIST a matura ma Makomboki, Imenti naKionyo. Simon akiuga “Kuria guothe turacerire ira,turakorire arimi erutiri wira-ini wao. Ta Ndalaniturakorire arimi mari mucemanio-ini wa Clusterkuria maratwirire kioneki kio gia kuhanda mitimakiri tondu miti ni uteithio maica-ini mao ta ugimawa mwiri na kugia na umiritho wa ki mbeca”. Nimacokire magithii gikundi-ini kia Makomboki kuriamakorire arimi magiciarithania makondofia (graftingavocado) na kuhanda miti kuria gutari oro hamwena kuhaririria tuta.

Mari Imenti ni macereire Imenti Tea Factoryna thutha ucio magicerera mugunda wa Joshua,murimi wa TIST. Joshua na family yake ni marutitewira wa bata muno wa miti na kuiga mahugumirongo itano (50 bee hives), kwa uguo kuongereraumithio kuma hari uki.

Kevin, uria urokite Africa ihinda ria mbere,niakenirio muno ni wira mwega urutitwo ni arimia TIST wa kuhanda miti kwa uguo guthondekamaria maturigiciirie niundu a macani na kahua. “Nonginya njariririe andu angi aingi uria TIST ikiite gukuriria ngacoka gwitu,” Kevin akirikiriria.Mr. Ndiga wa KTDA nierire atongoria a TIST kurutawira na gikundi giki na guthoma uhandi wa miti,guciarithania miti na matunda (grafting) na guteithiaarimi kuhanda miti maingi.

Simon Hatchkin nirerire kiungano uriaarakenirio ni TIST riria okire mweri wa keri 2014.Akimera, “Icera riu riatumire Taylors kwinyitithaniana kuruta wira na TIST kuhanda miti kuriakuhandagwo macani niguo kwongerera umithiowao, mbeca, unoru wa tari, kumenyerera kuria maimaumaga hari mangi maingi”. Ningenete muno niwira wanyu mwega na nituguthii na mberekurutithania wira na TIST.” Akiongerera.

Ian, uria ni mucami wa macani wa Talyor Teaakiuga ati niakenetio ni wira mwega urutago ni arimia TIST.

Aria maragomanite ni maragiire na mahindamega ma kuria ageni ciuria. Imwe ya ciuria iriaciuritio muno ni maheo mbegu, mathomithioguciarithania miti na matunda na mongerere kuguramacani maingi. Hari kuheana mbegu, Simon Brownnierire kigomano ati kuria anacerera migundaminene ya miti ni kuria murimi agwithurira mbeguna miti iria miega kuringana na kuria ari. Niacokireakiuga, “guciarithania miti kurabatarania ugi waiguru muno. Ni wega ugi ta uyu kugayana na arimiaria angi ikundi-ini cianyu kana guteithiririo nigikundi kia KTDA.” Arikiriirie na kuhe arimi umiriruati kuheo mbegu ni kwirutira no tio njira iria njega.“Indo cia raithi itikorago iri njega.”

Thutha ucio, thutha wa gucerera itura riaKionyo matongoretio ni aruti wira wa TIST;Jeniffer, Kimani na Patricia, ni maceriremigunda ya TIST na Konyo Tea Factory. Harimigunda iria macerire ni kwa GeorgeNkonge na kwa Patrick Mureithi. Mr. Nkongeniamonirie tuta igiri (2 raised seedbeds) iriairi na mtiti mwanya mwanya. Hamwe nauguo niamonirie mugunda wake. Mari kwaPatrick, nimonirio tuta ya miti mitukanu.

TIST Kenya ni irachokaniririe mucemaniowa Clusters ciothe (ACM) Nyanyuki SocialHall.

TIST kwamukira ageni kuma Taylors, NaturalCaptal Partners na KTDA Foundation.

4KIKUYU VERSION

Uhandi wa miti migunda-ini ya irio.

Gutariria: Guku ni kuhanda miti hamwe na iriocia mugunda na kuriithia mahiu mugunda-ini umwe.

Gitumi kinene kia urimi uyu ni kwongerera magethakuhitukira uhandi wa miti.Miti niikoragwo na mawega maingi kuri arimi.• Indo cia gwaka.• Ngu cia riiko.• Matunda na mangi maingi.• Irio cia mahiu.• Kwagirithia tiiri.• Kwongerera unoru tiiri-ini.• Kuiga tiiri uri mugunyu.• Kunyihia ruhuho.• Kuonania mihaka ya mugunda.• Dawa cia urigitani.• Kurehe mbeca.• Kunyihia tiiri gukuuo ni maai.

Urimi wa agroforestry: kuri na njira nyingi naingi cirathundurwo. Njira ingi nicikoretwo naumithio kundu kumwe no cigakorwo citakwagirirakuria kungi. Andu nimagiriirwo nikugeria njirangurani na mathomithanie micemanio-ini. Ici niimwe cia njira cia agro-forestry.

1. Hedges: ino ni njira imwe kuria ucaguraga mitiiria ukuhanda na muhari na iri na umithio kurimugunda. Hedges ibataraga mugunda munini,niugiragiriria tiiri gukuuo ni maai na nourute iriocia mahiu na mahuti ma kuiga ugunyu. Muhiano wahedges ni kuhanda muhari wa miti mugunda-ini nautaganu uria mwitikiriku ni 1.5-2M. Njira njeganigutukania miti miraihu n amikuhi. Kwa muhianoCroton megalocarpus ihandaniirio na Euphorbiatirucalli na lantana camara.

2. Alley cropping: ino ni njira ya guchagura mitiini na utaganu munini wa (0.5-2m) thiini wa muhari

mugunda-ini. Nogukorwo na muhari wa mitiurumiriirwo ni mihari 2 kana 3 ya irio cia mugunda.Muhiano wa njira ino ni kuhanda mihari ya mbembeutukanitie na ya leucena kana kahuwa na marigu.Miti iria miega na alley ni iria ithondekaga tiiri.Utaganu wagiriirwo nigukorwo uri wa 5-8M. Mitithiini wa mihari niyagiriirwo nikurimirwo maitamaingi kana miti yage kuraiha muno. Ningi,noicindanire irio na riia ohamwe na utheri. Mahutimaria macehwo nomarekio thi niguo mongerereunoru no miti ndingitikirika marihi-ini ma TISTtondu timiraihu , no niiguteithia migunda na njiraingi nyingi.Miti imwe miega na alley niikoragwo nauhoti wa gukura ringi ona thutha wa gutemwo. Uunikuga ati noitemwe thutha wa kimera niguo ikureiri minene na ihote gukuranira na irio. Njira inoitagwo coppicing, na irutaga wiro na mithembaimwe. Mithemba iria ihuthikaga muno ni Calliandracalothyrsus, Cassia siamea, Cassia spectabilis,Eucalyptus spp., Leucaena leucocephala, Markhamialutea. Mithemba imwe niyagagirira riria iri minini,muhiano, Casuarina spp., Grevillea robusta, Sesbaniasesban ana ingi ta Albizia spp.

Nikuri murimi uhuthirite urimi uyu wa kuhandaniriamiti na irio cia mugunda? Angikorwo nikuri, nimitukanio iriko yakwagiriire? Morie mamwonie na

5KIKUYU VERSION

mamuthomithie mucemanio-ini. Ringi ariminomagerie mihari minini ya miti migunda-ini. Niguomacoke mone maciaro. Angikorwo nikuri naumithio, wongerere kimeara kingi.

3. Windbreak: kuhanda miti miingi niguokunyihia ruhuho niguteithagia irio. Niwega makiriakuhanda miti minene gatagati-ini ka mugunda, minimininanini mihari-ini iri irumiriire, ithaka na nyekinja ya mugunda. Na ningi, niiteithagiriria kuhandamiti na njira njega niguo inyihie ruhuho. Gutaganiamihari-ini ni gwa 4-5m na 2-4 mihari-ini.Nikuri na mawega ma kuhuthira windbreaks tondumurimi to muhaka ahuthire gicunji kinene kiamugunda niguo ahande miti. Ihuthagira muconjoumwe na noyongerere maciaro na gicunji kia 30%

miena ingi. Ririkana ati, uhandi utabangitwo wegawa windbreak nouthukie irio makiria tondunouhitukie ruhuho mianya-ini. Caria mundu uuiuhoro uyu niguo akwonererie wega.

4. Fallow Cropping: njira ino ni riria murimiatiga kuhanda irio mugunda-ini na arekereria miti

ikure niguo gucokereria unoru wa tiiri. Munomakiria miti iria ikiraga unoru tiiriini niihuthikagata Sesbania spp na Gilricidia sepium.

5. Inter-cropping: kuhuthira utaganu munenewa miti gatagati-ini ka irio na kuhanda miti iri nagacumbiri kahuthu na kunoria tiiri. Makiria urimi-ini uyu niuguthomitahnio mahinda mokite.

6. Grazing Area Improvement: rirawamenyerera miti yaku mugunda-ini wa kuriithianiguo ugie na ngu hamwe na irio cia mahiu. Kurikuria kumaga, handa miti ya Acacia nubica, AcaciaSenegal, Hyphaene compressa.Kuri kuria kuri na maciaro mega, kuringana na riera,handa Leucaena leucocephala, Sesbania sesban,Calliandra calothyrsus and Leucaena diversifolia.Huthira mahuti kuhe mahiu(gicunji kia 15-20%)kimera kia riua kuri mahiu.

7. Woodlots : woodlots nini nocikuriomugunda-ini utarahuthika na utari munoru, na uriauri na mahiga maingi, woodlots nouhandwomugunda-ini niguo unyihie ruhuho kana mugundamuinamu

8. Marking Bounderies: athomithanianimagiriirwo ni kuririkana ati miti ya TISTniyagiriirwo nigutaganio niguo ikure wega na iikarekahinda kanene. Imwe cia njira irianjega kuri urimi,no citingihuthika thiini wa TIST ta roton

megalocarpus and Commiphora zimmermannii subsp.

6KIKUYU VERSION

Rora maundu maya niundu wa kundu kungithiini wa Kenya:

Kundu kuri na riera riega(kuria miti ikuraga wega)

Calliandra calothyrsus and Morus alba niundu wa iriocia mahiu.

Handa miti muhaka-ini niguo unyihie ruhuho naCroton megalocarpus, Grevillea robusta, Casuarinacunninghamiana, Millettia dura, Hakea saligna

Huthira orchards kuri miti ya matunda ta prumd,peaches na pears.

Riera ria thi kundu kuinamu kuria kahuwa gakuragawega.

Huthira jacaranda mimosifolia mihaka-ini

Huthira Syzgium spp niguo kunyihia ruhuho nakuhanda njuui-ini.

Handa matunda ta Cyphomandra betacea (treetomato), Persea Americana (avocado), Macadamiatetraphylla (macadamia), Passiflora edulis (passionfruit), Casimiroa Edulis (white sapota), Annonasenegalensis (custard apple), Psidium guajava (guava),Eriobotrya japonica (loquat)

Calliandra, Morus alba, Grevillea and Markhamia lutea.Nimiega kuhanda niguo kugiririria tiiri. Grevilleanimiega ningi niundu wa kiiruru gia kahuwa

Kuria riera riri iguru na kuinamu hanini namiti mitaganuHuthira windbreaks kugitira irio, mihakana rugirita Acacia mearnsii, Grevillea robusta, Hakea saligna,Croton macrostachyus, Dombeya spp., Dodonaeaangustifolia, Casuarina cunningharniana, and Dovyaliscaffra.miti ingi ya matunda noikorwo iri miega

Ruhonge rwa urimi wa mbembe na uriithi wamahiu Riftvalley.

Tondu mbembe nicikuraga wega handu hari nakiiruru, huthira woodlots kana windbreaks kana mitiiria ikuragio kuria tiiri uramenyererwo ta Grevillearobusta, Sesbania spp., Croton macrostachyus, Crotonmegalocarpus, Acacia abyssinica, Eucalyptus spp., Acacia

mearnsii, Casuarina cunninghamiana, Dovyalis caffra,Markhamia lutea, Cordia abyssinica.

Kiririkania – ona uhandi wa miti ukirehagamawega maguo, niwagiriirwo nikuhanda miti iriamiega kuri migunda. Ririkana ati miti niicindanagiramaai na irio na irio cikaga gukura wega. Caria uhorokuma ikundi-ini na aruti wira angi.

- Makiria caria utaaro wa miti iria miega iri namiri mirumu(miti ino niikoragwo iri miega naagroforestry tondu miri yayo icindanaga na irio)Casuarina spp., Leucaena leucocephala,Cupressus lusitanica, and Sesbania sesbanhaveshalloe niikoragwo na miri miega na nimiegahari guthondeka tiiri. Eucalyptus spp. naGmelina arborea niithondekaga indo njegaciagukuria irio. Kuhandaniria miti na irionokwage gukorwo kuru kwega miena iriaitamukagira mbura nyingi.

- Resources: rurenda rwega muno ruriaruraheana uhoro wa miti iria miega thiini waKenya kuria ungicaria uhoro uyu ni http://agroforesttrees.cisat.jmu.edu/

Video:‘Grevillea Agroforestry’ (6:26) niwonanagiamawega maingi ma urimi . Niwonanagia imwe cianjira ici ta pollardinf na coppicing http://www.accessagriculture.org/node/895/en

References for #8: CARE-InternationalAgroforestry Extension Training Sourcebook.Module 6: Agroforestry Design (1989)Educational Resources Development Unit, Nairobi.

NEMA (1998) Caring For Our Environment: Ahandbook for local leadersNational Environment Management Authority,Kampala.

Tengnäs B (1994) Agroforestry Extension Manualfor KenyaInternational Centre for Research in Agroforestry:Nairobi.

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kiswahili Version

Semina ya TIST: “Kujenga Cluster zenye Nguvu”. Ukurasa 2

Ndalani Cluster ya TIST: maendeleo yaliyofanywa na vikundi vidogo. Ukurasa 2

TIST yapokea wageni kutoka Taylors, Natural Capital Partners na KTDA Foundation.Ukurasa 3

Kilimo Endelevu: Kilimo Mseto. Ukurasa 4

Viongozi wa TIST pamoja wakiwa kwa mkutano wa Cluster zote (ACM) iliofanyikaNyanyuki tarehe 21/10/2016

Inside:

2KISWAHILI VERSION

Cluster thelathini(30) zilituma viongozi waokama wawakilishi kwenye seminailiyofanyika tarehe 16 hadi 20 ya mwaka wa

Oktoba kwenye jumba la mikutano la GitoroHali ya kutimiza (COSs) zilikuwa: Kushiriki

mafanikio ya kila moja ya Cluster, kujifunza juu yakukuza njia bora za ukulima, kujifunza namna yakuunda minanda iliyoinuliwa,kutengeneza shambakwa kilimo hifadhi,kujifunza zaidi kuhusu biasharaya caboni na kuelewa zaidi juu ya jukumu yao kamaviongozi wa Cluster zao, kujifunza kuhusu kuundamipango ya misitu, kujifunza kuhusu kejengana nakufanya marafiki na kuwa na furaha. Walioshirikikwenye semina hiyo watasaidia zaidi kupangamkutano wa Cluster zote (ACM)

Semina pia iliongea juu ya malipo mapya yavocha. Vocha mpya sasa inaonyesha kipimo chacaboni iliyotengwa na vikundi vidogo na vile vilekudhibitishwa. Caboni iliyotengwa ni kipimo kilichopatikana nyuma ya kupimwa wakati ambapo caboniiliyodhibitishwa ni ile ambayo inaweza kuuzwaambayo inatoka nyuma ya kudhibitishwa nakupimwa. Caboni iliyopimwa ndio inauzwa ilikupata mapato ya caboni.kwa hivyo, vikundi vidogovinashauliwa kusoma vocha zao wakati watakapozipokea.

Washirika wa semina walikuwa na wasi wasikwa nini caboni ya vikundi vidogo haijadhibitishwana kwa hivyo ni caboni ambayo haiwezi kuuzwa.Kwa kujibiwa , semina iligundua kwamba baadhi yamatukio haya kudhibitishwa kumefanywa kwa njiambaya ma kwa hivyo baadhi ya mashamba hayapitikudhibitishwa na kuhesabiwa. Baadhi ya matukiomengine ni kwamba, mashamba mengine ni mapyana bado hayajajumuishwa kwa udhibitishaji na

kuhesabiwaUdhibitisho uliofanywa vibaya haujaadhiri tu

kufuzu kwa mashamba kwa kuhesabiwa nakudhibitishwa ila pia njia ya kutoa malipo ya vocha.Miezi kadhaa iliyopita, usimamizi waTIST umekuaukijaribu kutoa vocha lakini kila wakati makosafulani utokea. Makosa haya yanajumuisha malipo yazaidi ama malipo ya chini kwa vikundi vidogo.kwatukio hili, malipo yanyofanywa si uhakika nauaminifu. Na hivyo, kulikubaliwa vikundi vidogokupokea malipo yao kwa njia iliyo rahisi kuelewana iliyo wazi. Hii inajumuishavikundi vidogo kwamuda wa mwaka mmoja kwa kutumia data kutokakwa udhibitisho uliofanywa hivi maajuzi (miezi 18iliyopita)

Wakulima wa TIST wanaelewa ya kwambamalipo ya miti yalipokelewa leo ni ya mbele amamalipo ya kabla ya Caboni. Malipo haya ya kablayatatolewa kwa faida yao ya mapato yao ya mauzoya caboni. Kwa hivyo, vile malipo ya kablayanavyofanywa kwa wingi ndiyo yatakayo tolewakwa mapato. Kwa mfanokama hakuna malipo yakabla yamefanywa, hakuna mapato yatakayotolewa.Washiriki wa semina walitiwa moyo kujadili njiambali mbali za kusaidia kuimarisha Cluster zao navikundi vyao vidogo. Semina ilihusisha washirikikufanya kazi pamoja kwa vikundi vidogo kujadilimawazo mbali mbali na kutoa mawazo memayanayoweza kutekelezwa wakirudi kwa Clusterzao. Zaidi ya hayo, kulikuwa na maonyesho yavitendo ya minanda iliyoinuliwa na kilimo hifadhi.Washiriki walipokea vifaa vya mafunzoambavyowalijadiliana na kuelewa zaidi ili wawezekufunza wakulima kwa Cluster zao.

Sisi, Cluster ya Ndalani Kaunti ya Machakos, tunafuraha kushiriki na Cluster zingine za TISThatua tulizopiga mbele kimaendeleo hadi sasa.

Leo tuko na vikundi vidogo arobaini na tisa(49)Ishirini na viwili(22) ya vikundi hivi, vimekaguliwamiti elfu kumi na nbili, mia tisa na kumi na tisa.(12,916)

Kupitia kwa msaada wa mtumishi wetualiyehitimu hivi karibuni, Naomi Kamau, Clusteryetu imefanya uchaguzi. Tumefurahishwa na njia boraza uongozi wa mzunguko na uongozi wa utumishiambao umetuvutia sana kwa vikundi vyetu vidogona mikutano ya Cluster.

Tumeshukuru tumepokea mafunzo kuhusuminanda iliyo inuliwa. Leo, vikundi hivi vidogo kamahivi Ngwatanio (2016KE44) vimeanza kuunda

minanda yao imeinuliwa . Vikundi vinginevinajifunza kutoka kwa kikundi cha ngwataniro nakuaanza kuunda minanda yao wenyewe.

Kupitia mikutano ya Cluster. Tumewezakushiriki mawazo muhimu yanayotusaidiakupambana na changa moto zinazotukumbakufuatia ukame kama kuchoma mabaki chini ya mitiya maembe kuzuia wadudu wanaovamia miti hiiwakati wa kutoa maua.

Vile vile tumeanza kuchunga miti inayokuayenyewe kama Acacia badala ya kungoa na kupandaingine. Hii imesaidia wanachama wa vikundi vidogokukuza miti mingi zaidi, miti iliyo pandwa upyainakauka kwa sababu ya ukame. Pia tunapanda mitiya matunda kama ya maembe.

Semina ya TIST: “Kujenga Cluster zenye Nguvu”.

Ndalani Cluster ya TIST: maendeleo yaliyofanywana vikundi vidogo.

3KISWAHILI VERSION

TIST Kenya ilipokea wageni kutoka Taylors,Natural Capital Partners and KTDAFoundation. Wanajumuisha Simon Hotchkin,

Mkuu wa Sustainable Development Taylors, IanBrabbin, mkuu wa majani chai Taylors,Kevin Sinfield,Mkuu wa Soko Taylors, Simon Brown, NaturalCapital Partners na Mr. Ndiga kutoka KTDAFoundation. Safari yao ilihusisha kutembeleamashamba ya TIST, kuongea na wasimamizi waCluster, kukutana na wasimamizi wa viwanda vyamajani vilivyochaguliwa.

Wakati wa semina hii ya wakuu wa Cluster,walijulishwa kwa washiriki wa semina na BenHenneke, mkufunzi wa TIST na Rais wa CAACpamoja na Vannesa Henneke.

Simon Brown na Inder (Hawakua kwenyesemina) walitembelea Cluster ya Ndalani nakukutana na wakulima wa TIST wa Makomboki,Imenti na Kionyo. Simon asema “kila mahalitilipotembea jana, tulipata wakulima wenye hamuya kazi wanayoifanya. Kwenye Cluster ya Ndalanihasa, tulikuta wakulima wakiwa kwa mkutano waCluster, ambapo walishiriki na sisi mpango wao wakupanda maelfu ya miti, na vile hii miti imekuwa namanufaa kwao kwa njia ya kuboresha maishayao,riziki, mapato na afya yao” vile vile waliwatembelea Makomboki ambapo walikutamkulima nayefanya avocado ya kupandikizwa nakupanda miti na kutengeza minanda iliyoinuliwa.

Imenti, walitembelea kiwanda cha Majani chaImenti na baadaye wakatembelea shamba la Joshua,mkulima wa TIST. Joshua na familia yakewametengeneza shamba ashera ya miti ambayo ikona mizinga ya nyuki zaidi ya hamsini(50) ambapowanapata mapato kutokana na asali.

Kevin, ambaye alikuwa Afrika kwa mara yakeya kwanza, haswa alifurahishwa na kazi muruainayofanywa na wakulima wa TIST ya kupanda mitihivi kwamba kutoa mazingira bora kwa upanzi wakahawa na majani chai. “Nitaeleza watu juu ya kazinzuri mnayofanya hapa TIST nikirundi kwetu”Kevinalimalizia kusema.

Bwana Ndiga of KTDA alikaribisha viongozikufanya kazi na mpango kwa kuelewa kuundaminanda ya miti,miti ya kupandikizwa na kusaidiawakulima wengine kupanda miti mingi zaidi.

Simon Hotchin aliambia washiriki was Semina

vile alifurahishwa na TIST wakati alipotembeamwezi wa Februari 2014. Alisema “safari hiyoilisisimua Taylors kushiriakana na kufanya kazipamoja na TIST kuleta miti kwa jamii ili kuboreshariziki yao, mapato na rotuba kwa mchanga nakuongeza kiwango cha maji kwa mchanga pamojana manufaa mengine” “nimefurahishwa na kazi yenunzuri na nataraji kuwa na muda mrefu wa kufanyakazi na TIST” aliongeza

Ian ambaye ni mtaalam wa chai Taylors piaalisema amefurahishwa na kazi nzuri inayofanywana wakulima wa TIST.

Washiriki wa semina walipata nafasi ya kuulizamaswali. Baadhi ya maswali yaliyo ulizwa ni kuombakepewa mbegu, ujizi waupandikizaji na upanuzi wakununuliwa kwa majani chai kutoka kwa viwandavingi zaidi. Kwa swali la kupewa mbegu,Simonalisema ya kwamba mashamba yenye mafanikio niyale mkulima mwenyewe ameunda mnanda yeyemwenyewe ambapo anaamua kama ni miti yakienyeji atakayopanda. Hiyo inampa mkulimaumiliki” Aliongeza “miti ya kupandikizwa inahitajiujuzi maalum. Ni muhimu kwa ujuzi huu kushirikikwa vikundi vidogo na labda kufanywa hivyo kupitiaushirikiano wa Foundation ya KTDA” Alimaliza kwakutia wakulima moyo kwa kuwaambia ya kwambambegu za bure ni njia moja lakini si nzuri kila wakati.“Vitu rahisi si vizuri kila wakati”

Baadaye baada ya kusalimia washiriki waSeminar, walitembelea eneo la Kionyo.Wakiandamana na Mfanyi kazi wa TISTJeniffer, Kimani na Patricia, walitembeleamashamba ya TIST and Kiwanda cha majanichai cha Kionyo. Mashamba yaliyotembelewani pamoja na shamba la George Nkonge nadPatrick Mureithi. Bwana Nkongealiwakaribisha na kuwaonyesha minandamiwili (2) iliyoinuliwa ambayo imepandwamiti aina mbali mbali. Pia Nkongealiwaonyesha shamba lake la kilimo hifadhi.Kwa shamba la Patrick waliona mnandaulioinuliwa yenye miti mbali mbali.

TIST Kenya kufanya mkutaano wa Clusterzote Nanyuki Social Hall.

TIST yapokea wageni kutoka Taylors, NaturalCapital Partners na KTDA Foundation .

4KISWAHILI VERSION

Kilimo Endelevu: Kilimo Mseto.

Mada muhimu kwa kilimo endelevu ni Kilimomseto.

Ufafanuzi: Kupanda miti na vichaka pamoja namimea ya chakula au mifugo.

Lengo la kijumla la klimo mseto ni kuongezauzalishaji wa ardhi kupitia matumizi ya miti. Mitiina faida nyingi kwa mkulima:• Vitu vya ujenzi• Kuni• Matunda na chakula kinginecho• Chakula cha mifugo• Kutuliza udongo• Rutuba ya udongo• Kuweka unyevu• Wind shelter• Kiashiria cha mipaka• Dawa• Mapato ya kifedha• Kupungua kwa mmomonyoko wa udongo

(iwapo safu ya taka au mimea itatandazwa)

Mitindo katika kilimo mseto:Kuna mbinu mbalimbali na zingine mpyazinazogunduliwa kila wakati. Baadhi ya mbinuhufanikiwa mahali pamoja na kuwa na maafakwingine. Watu wanahitajika kujaribu mbnumbalimbali na kugawana mitindo iliyo bora zaidikatika mikutano ya mafunzo. Zifuatazo ni baadhi yambinu zinazotumika sana sana katika kilimo mseto:

1. Nyua: Hili huhusisha kuchagua aina ya mtiutakaopandwa kwa mstari na ambao una faida kwaardhi. Nyua huhitaji nafasi ndogo, huzuiammomonyoko wa udongo na hutengeneza majanikwa ajili ya chakula cha mifugo na matandazo. Mfanowa kutengeza ua ni kupanda miti kwa mstariikizunguka mpaka wa shamba.Nafasi kati ya miti inayopendekezwa ni kati ya mitamoja na nusu na mita mbili. Njia bora zaidi nikuchanganya miti mirefu na mifupi.Kwa mfano Croton megalocarpus wawezwa pandwapamoja na Euphorbia tirucalli pamoja na /au Lantanacamara.

2. Kilimo mseto kwa mistari: Hili huhusishakupanda miti iliyo na nafasi ndogo sana (nusu mitakufika mita mbili) iliyopandwa kwa mistari shambalilivyo. Kwaweza kuwa na mstari wa miti halafumistari miwili au mitatu ya mimea, halafu mstarimwingine wa miti, halafu mimea, na kadhalika.Mfano wa hili ni kupanda mistari ya mahindiiliyoandana nay a Leucaena au kahawa na ndizi. Mitiiliyo bora zaidi ni ile ya familia ya kunde ( inayowekanaitrojeni udongoni). Nafasi kati ya mistari ya mitiyafaa kuwa mita tano kufika nane. Mistari hiyo yamiti yafaa kupaliliwa na kupunguzwa majani marakwa mara. Miti hiyo isiwe mirefu au itaanza kupiganana mimea ili kupata virutubisho na mwangaza.Majani yaliyokatwa yaweza kuongezwa kwaudongo ili kuongeza rutuba ya udongo. Kwa hivyomiti hii haitaweza kupata malipo ya TIST, kwaniinafaa kuwekwa ikiwa mifupi, lakini itaboresha ardhikwa kilimo na kumpa mkulima faida zingine nyingi.Baadhi ya mimea mizuri ya kupanda pamoja namimea huweza kukua tena inapokatwa. Kumaanishainaweza kukatwa kila msimu wa mimea ili isiwemikubwa sana isije ikapigana sana na mimea. Mtindohuu unaitwa ‘copicing’ na hufanikiwa kwa baadhiya mimea. Aina za miti hii ni Calliandra calothyrsus,Cassia siamea, Cassia spectabilis, Eucalyptus spp.,Leucaena leucocephala, Markhamia lutea. Baadhi yamiti humea tena vizuri inapokuwa change lakinihaimei tena inapokomaa kwa mfano Casuarina spp.,Grevillea robusta, Sesbania sesban na baadhi yaAlbizia spp.

5KISWAHILI VERSION

Je, wakulima wametumia jinsi hii ya kupandamiti na kulima? Kama ndivyo ni njia gani mwafakaya kuchanganya? Wauleze wajandiliene na wakujena majibu kwenye mkutano ujao.

Pengine wakulima wanaweze jaribu mistarikadhaa kwenye mashamba zao. Wangalie majibu.Kama majibu iko sawa waongeze mistari minginemusimu ujao

3. Kizuia upepo: Kupanda miti iliyofuatana ilikutengeneza kizuia upepo. Miti hii hulinda mimeakutokana na upepo unaokuja. Panda miti mikubwakati kati, midogo zaidi mistari miwili inayofuata namiti mifupi, vichaka na nyasi nje. Panda ikiwa dhidiya upepo unaokuja. Nafasi kati ya miti iwe mitanne au tano na mbili kufika nne kati ya mistari.

Faida ya vizuia upepo ni kuwa mkulima si lazimahatoe shamba lote ili kupanda miti. Inachukuakipande cha ardhi na faida zaweza ongeza mazaokwa asilimia thelathini katika baadhi ya maeneo.Kumbuka kuwa vizuia upepo visivyopangiwa vizurivyaweza kuharibu mimea kwani vinaweza kupitishaupepokupitia nafasi. Tafuta mtu aliye na ujuzikukusaidia kupangia kizuia upepo.

4. Kupumzisha ardhi:Hapa ni ambapo wakulima huacha kupanda mimeakwa kipande cha ardhi na kuiacha miti kumea ilikusaidia kurejesha rutuba ya udongo. Ni miti mifupiinayoweka naitrojini udongoni inayochaguliwa maranyingi kwa mfano Sesbania spp. na Gliricidia sepium.

5. Kuchanganya mimea na miti: Hili huhusishakupanda miti yenye nafasi kubwa kati kati ya mimea.Miti mizuri ni isiyo na matawi mengi na inayowekanaitrojeni udongoni.

6. Kuboresha pahali pa kulisha mifugo:kuchunga miti iliyo katika ardhi ya kulisha mifugoili kukupa kuni na chakula cha mifugo. Kwa mfano,katika maeneo kame fikiria kupanda Acacia tortilisama baadhi ya miti ifuatayo: Salvadora persica, Cordiasinensis, Acacia eliator, Ziziphus mauritiana, Acaciaalbida, Acacia nubica, Acacia Senegal, Hyphaenecompressa.Katika maeneo mazuri zaidi, kulingana na urefu juuya ziwa, panda Leucaena leucocephala, Sesbaniasesban, Calliandra calothyrsus na Leucaena diversifolia.Fikiria kuhusu malisho ya nyongeza kutumia majani(asili mia kumi na tano kufika ishirini ya malisho)wakati wa ukame ya mifugo wako.

7. Misitu midogo wa miti:Miti mifupi yaweza kupandwa katika maeneoyasiyotumika au yasiyozalisha, kwa mfano mitiilipondwa katika eneo lenye mawe yaliyojitokezajuu na katika mitaro. Miti mifupi pia yawezakupandwa katika ardhi yenye mimea kufanya kaziya kizuia upepo, ama yaweza kupandwa katika ardhiiliyopumzishwa.

8. Kuashiria mipaka e.g. Croton megalocarpus naCommiphora zimmermannii subsp.

Wanaofunza, jua kuwa miti ya TIST inapewa nafasinzuri ili ikue inavyofaa na ikae ardhini kwa mudamrefu. Baadhi ya mbinu za kilimo mseto zilizo hapojuu ni mitindo bora zaid ya kilimo lakini mitihaitaweza kupata malipo ya TIST.

6KISWAHILI VERSION

Fikira zingine za kujaribu katika baadhi yamaeneo ya kiasiri Kenya.

Miteremko iliyo katika maeneo ya urefu mkubwayenye udongo wenye acidi (kwa mfano ambapomajani chai hukua vizuri).

Fikiria kupanda Calliandra calothyrsus na Morusalba kupata chakula cha mifugo.

Kupanda mipaka na vizuia upepo fikiria miti kamaCroton megalocarpus, Grevillea robusta,

Casuarina cunninghamiana, Millettia dura, Hakeasaligna.

Kwa matunda fikiria miti ya bustani (kama plums,peaches, pears).

Miteremko iliyo maeneo yenye urefu mdogo (kwamfano ambapo kahawa hukua vizuri)

Fikiria kupanda Jacaranda mimosifolia kama mti wakutengeza mipaka

Unweza panda Syzygium spp. Ili kuzuia upepo aukando ya mikondo ya maji.

Fikiria kupanda miti ya matunda kamaCyphomandra betacea (tree tomato), Perseaamericana(avocado), Macadamia tetraphylla(macadamia), Passiflora edulis (passion fruit),Casimiroa edulis (white sapota), Annonasenegalensis (custard apple), Psidium guajava(guava), Eriobotrya japonica (loquat).

Calliandra, Morus alba, Grevillea na Markhamialutea ni miti mizuri ya kupanda katika maeneounayotaka kudhibiti mmomonyoko wa udongo(miundo ya kuhifadhi udongo).

Grevillea ni mti mzuri wa kuipa mimea ya kahawakivuli

Maeneo tambarare yaliyo na urefu mkubwa,yenye ardhi iliyo na mteremko mdogo na mitimichache:Kama vizuia upepo ili kulinda mimea yako, miti yamipaka na nyua zilizo hai fikiria miti kama Acaciamearnsii, Grevillea robusta, Hakea saligna, Crotonmacrostachyus, Dombeya spp., Dodonaeaangustifolia, Casuarina cunningharniana, andDovyalis caffra. Baadhi ya miti ya matunda inayokuamahali penye joto la kawaida yaweza kukua vizuri.Mfumo wa mahindi na maziwa katika bonde la ufaKwa sababu miti haikui vizuri chini ya kivuli, fikiriamiti mifupi ama vizuia upepo au miti inayopandwa

katika mifumo ya kuhifadhi udongo kwa mfanoGrevillea robusta,Sesbania spp., Crotonmacrostachyus, Croton megalocarpus, Acaciaabyssinica, Eucalyptus spp., Acacia mearnsii,Casuarina cunninghamiana, Dovyalis caffra,Markhamia lutea, Cordia abyssinica.

KumbukaKumbuka kuwa ingawa kupanda miti huleta faidanyingi unahitajika kutafiti kuhusu aina bora zaidikwa aina maalum ya ardhi yako. Kumbuka kuwa mitihushindana na mimea kupata maji na mimea minginehaipendi kivuli kingi, kwa mfano. Pata taarifakutokana na vikundi vidogo vilivyo karibu nawe nawafanyikazi katika sekta ya kilimo.

- Pata ushauri sana sana kuhusu aina ya mitiinayofaa iliyo na mizizi inayofika chini zaidi nayenye mizizi ya juu michache ( miti hii ina faidakatika kilimo mseto kwa sababu mizizi ya juuhushindana na mimea). Mizizi ya Casuarina spp.,Leucaena leucocephala, Cupressus lusitanica,na Sesbania sesbanhave shalloe yaweza kuwabora kwani inatuliza udongo katika maeneoyanayohifadhiwa. Eucalyptus spp. na Gmelinaarborea hutengeneza misombo inayozuiamimea kukua.

- Kupanda mimea pamoja na miti haifanikiwi sanasana katika maeneo yanayopata mvua isiyozidimilimita mia nane kila mwaka.

Marejeo:Kuna tovuti inayosaidia sana iliyo na maelezokuhusu miti mwafaka kwa kilimo mseto katikaKenya. Waweza kutafuta maelezo kuhusu mitimaalum. Ipo hapa:http://agroforesttrees.cisat.jmu.edu/

Video‘Grevillea agroforestry’ (6:26) hukupa utangulizikuhusu faida kadhaa za grevillea katika miseto yaukulima. Inaeleza baadhi ya taratibu katikausimamizi kama kukata vichwa na kukata miti kabisa.http://www.accessagriculture.org/node/895/en

8. MarejeoCARE-International (1989) Agroforestry ExtensionTraining Sourcebook. Module 6: AgroforestryDesign. Educational Resources Development Unit,Nairobi.

NEMA (1998) Caring for our environment: Ahandbook for local leaders. National EnvironmentManagement Authority, Kampala.

Tengnäs B (1994) Agroforestry Extension Manualfor Kenya. International Centre for Research inAgroforestry: Nairobi.

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kikamba Version

Semina ya TIST “ Kuseuvya Ngwanio Numu”. Page 2

Ngwatanio ya Ndalani: Kuendeea kwa tukundi tunini. Page 2

TIST kuthokewa ni Aeni kuma Taylors, Natural Capital Partners na KTDA Foundation.Page 3

Uimi kana ndilikasa ya kuendeea. Page 4

Atongoi ma TIST nthini wa wumbano wa Ngwatnio syonthe (ACM) ula unai Nanyukimatuku 21/10/2016

Inside:

2KIKAMBA VERSION

Ngwatanio miongo itatu (30) ninatumieatongoi masyo nthini wa semina ilaineethiiwe matuku 16 - 20/10/2016

nyumbani ya kumbania ya Gitoro (GitoroConference Centre).

Semina ino yaina ivuso ya kwianiwa(Conditions of Satisfaction) nikwithiwa kila umweniwaeleasya iulu wa kila ngwatanio yake ivikiite namaunene ala mekite na moseo ma kuatiia (bestpractices), kumanyiany’a undu wa ivuio sya itandana undu wa useuvya miunda na itheka kwa nima yakusuvia (Conservation Farming), Kumanyiany’ambeange iulu wa Viasala wa nzeve itavisaa (Carbonbusiness), kuelewa ilio syoo na maukumu ta atongoima ngwatanio na ikundi, kumanyiany’a undu wakuatiia mawalanio ma mititu (forest plan),kumanyiany’a iulu wa kwakana, kutuma nduu nakwithiwa na ivinda ya utana. Ingi ala mai nthini wasemina ino nimatetheeisye undu wa kwikiawalany’o wa ngwatanio syoonthe (All ClustersMeeting (ACM))

Ingi nthini wa semina ino nima neenaniisyemathangu meu ma ndivi (new Payment Voucher),Mathangu meu ma ndivi yu monanasya ni kiasi kianaata kya nzeve itavisaa kitaliku kwa kila kakundikanini na ni nzeve itavisaa yiana ata mbitukithyekutewa. Nzeve itavisaa ndaliku ni ila italawa ivindana kuthianwa na nzeve mbitukithye ni ila itina wakuthianwa na kuvitukithwa kutewa nthini wa sokoya uta nzeve itavisaa. Kwoou ikundi na tukunditwakwata ithangu ya ndivi nituukulwa tusisye nakuelewa kwianana na nzeve ila nthiane na ilambitukithye nundu ila mbitukithye niyo itonya kueteukwati.

Alai mavikite nthini wa semina nimaseng’aana kukulania niki nzeve ila thiane kuma tukundiniitatalikaa ta ya kutewa. Kwa kukunikilwa veethiwa

kana yila kuuthianwa na kuvitukithw’a isio imweiyikawa nesa undu vaile na miti imwe iyithiawayitikilikite ta ya kuthianwa na kuvitukithw’a. Kunginikana miti niminini na ndinamba kwiana unduitalwa. Kwa nzia ino uyithia niyanthianwa nanditonya utalika kwa kuvitukithw’a kuete ndivi.

Nthini wa myai mithelu aungamii ma TISTnimatatite useuvya mathangu ma ndivi indiomaendee vayumila uvathukanu nthini wa miti ilamithiane na kuvitukithw’a kii kiituma amwe maivwandivi yi iulu kwiundu maile uivwa angi mayiivwatunini na kwoou uyithia ndivi ti sya w’o na aki. Kwoowootheia walany’o no uetiwe ungi tukunditukaivawa kwa nzia nthiu na nzia ikueleeka ta kwandivi ya imwe kwa mwaka tuitumia livoti ya myaita 18 mithelu ya kuthianwa na kuvitukithwa.

Aimi ma TIST nimesi na nimaleetwe kanandivi ila makwataa ni aluvasi ya kuma uti wa nzeveitavisaa. kwoo miti yoo yambiia utalika ta imwe yinautonyi wa kuta nzeve isavisaa mbesa ila manengiweikamba kuolwa matanaivwa. Kwooou oundumakwatite aluvanzi nene now’o vaita woo ukaolekamabiia uta nzeve kuma mitini yoo. Na ethiwamayaanengwa alugvanzi vaita woo ukeethiwautemuole.

Ala mai nthini wa semina nimathuthiw’emaneenanisye mawoni kwikia vinya ngwataniosyoo na ikundi.

Kuneenanisya mawoni kivathukanio naundu wa mawoni maseo kwa ikundi na tukundinikwithiwa onthe nimatumite andu nthini wasemina ino. Ingi nimeethiiwe na mawonanio tamauseuvya kivuo kya kitanda, na nima ya kusuvia.Ingi ala maivo nimamanyiiw’e na manengwe syindusya uvundisya na maneenanisya na kuelewa nesaundu wa kuitumia nikana makavundisye aimi ala angime ikundini na ngwatanioni syoo.

Ithyi aimi ma ngwatanio ya Ndalani, Kauti yaMasaku twina utanu kumumanyinya inywi mangwatanio ingi

sya TIST iulu wa undu tuendee kuvika vau. umunthitwina tukundi 49 tunini na kati wa tw’o 22 niithianiwe miti 12,916.

Kwa kukwatwa mbau ni muthukumi waikundi Naomi Kamau, ngwatanio yitu niyanyuvanie.twina utanu nundu wa utongoi wa kithyululu vatemundu umwe kutongosye kwa ivinda iasa nthini wangwatanio yitu na tukundi.

Twina utanu kumanyiw’a iulu wa ivuio syakitanda, umunthi twina tukundi twitawa ngwatanio(2016KE44) kivuio kitu. Tukundi tula tungi

nituendee naimanyisya kwitu na kuseuvya ivuiosyoo.

Kwa nzia ya mbumbano sya ngwatanio naikundi nitumanyiatitye undu wa kukila mautatwana tukakwata utuika ta kuvivya matu ma iembe alametika kulungya syingolondo na mavivi ala malikaamalaani na matundani ma miti.

Nitwambiie kusuvia miti ya kikwitu vanduna kumivetanga na kuvanda ingi mweu kiikitetheesye amemba kuvanda miti ingi kwa winginundu miti ya kuma kundu kungi niyumaa yavandwanikwithiya kiso kitu nikyumu.

Ingi nituendee na uvanda miti ya matundata miembe.

Semina ya TIST “ Kuseuvya Ngwanio Numu”.

Ngwatanio ya Ndalani: Kuendeea kwa tukundi tunini.

3KIKAMBA VERSION

TIST Kenya nimathokeiwe ni aeni kumataylors, Natural Capital Partners naKTDAFoundation. Masyitwa moo ni Simon

Hotchkin, munene wa Sustainable DevelopmentTaylors; Ian Brabbin, munene wa maiani Taylors,Kevin Sinfield munene wa Brand Marketing Taylors,Somon Brown, Natural capital Partners na Mr.Ndiga from KTDA Foundation. Nthini wandambuka yoo nimavikiie utembea miundani ya TISTna kunenania na atongoi ma ngwataniokivathukanio nthini wa semina na kukomanana nana atongoi ma mavakitoli ma Kyai asakue.

Nthini wa semina ya atongoi ma ngwatanioBen Henneke niwe wamamanyithanisye vamwe naamanyisya ma TIST namwe na musumbi wa CAACna Vannesa Henneke.

Simon Brown na Inder (mayai nthini wasemina) nimathokie ngwatanioni ya Ndalani, valamakomanie na aimi ma TIST ma isio syaMakomboki, Imenti na Kioyo. Simon niwaisye “Kilavandu tuendi ioo nitwithiie aimi mena wendi iuluwa wia ula meukuna. Nthini wa ngwatanio yaNdalani nitweethieii aimi me nthini wa umbano wakila mwai na maieleania na kwia walanio undu meuima na kuvanda miti mbua yukite, na miti yina vaitamwao kwoo kwa kuete ukwati, kwailya mathayuma kila muthenya, uima wa mwii na ukwati”.

Nimasyokie mathi Makomboki valamakomanie na muimi wa Makolovia/mavakato mausingania aivanda miti thini wa nguumo sya usi naena kivuio kya kitanda.

Nthini wa Iomenti nimavikie kithini kya maianikya Imenti na itina mavika muundani wa Joshua ulani muimi wa TIST. joshua na musyi wake nimekitewia wa kwiyumya nundu nimavandite miti namakanika myatu ta 50 kwoou kwithiwa na ukwatimbeange kwisila kuta uki wa nzuki.

Kevin, ula wai ndambukani yake ya mbee nthiniwa Africa, niwataniw’e mubno ni wia museo wa aimima TIST wa uvanda miti na kwoou kuseuvyamawithyululuko kwa maiani na kaawa. “ Ngamatavyaandu angiiulu wa wia wenyu museo aimi ma TISTnavika nthi yakwa” niw’o Kevin waisye.

Mr. Ndiga wa KTDA niwathokisye atongoi maTIST nthini wa kwimanyisya iulu wa kuseuvya kivuiokya miti na undu wa umisingania na kuetheesya aimikuvanda miti kwa wingi.

Simon Hotchin niwaisye nthini wa seminaundu wendeeiw’e mbee ni TIST yila wathokie mwaiwa keli 2014.

Niunaisye “Ndambuka isu niyathuthisye Taylorskukwatana na kuthukuma na TIST kuete miti kwaaimi ma maiani na kwailya mathayu moo, kwithiwana ukwati, kwongela unou wa muthanga, kwikalyakiw’u na moseo angi maingi” “nina utanu ngooninundu wa wia museo na niikwatya kuendeea nanduu/unyanya wakwa na TIST” inwongeleele nakwasya.

Ian, ula ni musami wa maiani wa Taylor niwaisyekana niwataniw’e ni wia museo ula Aimi ma TISTmekite.

Ala mai nthini wa semina nimeethiiwe na ivusoiseo ya ukulya makulyo aeni maitu.. Kati wamakulyo ala makulilw’e ni vamwe na kwitya mbeuna , umanyi iulu wa usingania mivai ya miti, nakuthathasya kuua maiani kuma ithiini/ kambuniniingi. Iulu wa mbeu na utethyo wa mbeu SimonBrown niwamatavisye aimi kana kana vala mitiikuvandwa nivo uvuii wa miti wikawa na niw’owikaa nesa mbee, kwoo amatavya aimi kana mutikuma kisioni kiiu niw’o utonya kwika nesa kwi mutikuma nthi ya nza na utumnaa muimi ew’a ena kiliokyake nthini wa wia wa muti usu. Niwongeleele nakwasya kana kusingania miti nikwendaa umanyiwina utuika na umanyi usu niwaile unenganwe nthiniwa tukundi tunini na kumanyiw’a etw’o, kwakukwatana na KTDA Foundation”. Niwaminie nakuthuthia aimi kana kukwata mbeu ya mana tiuthuku unakutwika ti nzia kila ivinda nzeo “nundusyindu ila ikwatawa kwa laisi ti indi yothe syithiawanzeo”

Itina wa ukethania nthini wa semina, n kisiokya Kionyo, mena athukumi ma TIST ala ni Jeniffer,Kimani na Patricia, nimatembeleie aiomi maTISTnthini kambuni wa maiani wa Kionyo.

Nimavikie miundani ya George Nkonge, naPatrick Murethi, Nkonge niwamathokisye naamionia ivuio ili sya kitanda syina mithembakivathukanio ya miti.

TIST Kenya nimeethiiwe na wumano woowa ngwatanio syoonthe (ACM) nthini waNanyuki Social Hall.

TIST kuthokewa ni Aeni kuma Taylors, NaturalCapital Partners na KTDA Foundation.

4KIKAMBA VERSION

Uimi kana ndilikasa ya kuendeea.

Nima ya miti la liu Kilungu kya vata kya uimi nandilikasa ni nima ya liu na miti.

Ualyulo: Kuvanda miti, ikuthu vamwe na liu kanamimea na kana ndithya ya indo Mwolooto wa nimaya miti na liu yithiawa na mwelekelo umwe ula nikwongela w’umi wa kitheka kwa nzia ya kutumiamiti.Miti yithiawa ya vaita mwingi kwa muimi ta:-- Miti ya kwaka- Ngu- Matunda na liu- Uithyo / Wovo- Kulumya mbithanga- Kwongela muthanga unou- Kwikalya kimeu- Kusiia kiseve- Kwikia muvaka- Ndawa- Kuete mbesa- Kuola kukuwa kwa muthanga.

Nzia sya uvandi na uimi wa miti na liu; Kwinzia mbingi ila iatiawa na kwi ona ingi nzau. Nziaimwe ni nzeo kwa isio imwe na nithuku kwa isioingi. Andu nimendaa kutata nzia kwiana na kisiokila mai na kuete ona nzia ingi nzau na kwonanisyiva syaile kisio kyoo, ingi nimaile kwonasya alaangi yila mena mbumbano undu wa nzia ithi. Vaa venzia imwe ila itumiawa kaingi nthini wa nima ino:-

1. Wiio: Nzia ino yendaa ukamba usakua muthembawa miti ula wavandwa lainini wikaa nesa na unengaemuthanga vaita. Wiio wendaa kisio kinini, nusiiaamuthanga kukuwa, niwumasya matu ma liu wa indona kuvwika muthanga. Ngelekany’o ni kuvanda mitiithyululukitwe kiwanza ta muvaka. Miti ino niyaileuvandwa na utaaniu wa1.5 - 2m. Kingi wiio withiawamuseo yila wavanda miti miasa na mikuvi ivulenengelekany’o Mithulu na ndau kana mutavisi.

2. Kuvanda mitauni:- Nzia no yendaa kuvandakwa misitali ithengeanie tanyusu itambya kuvikamatambya eli. No uvande mutau wa miti, mitau ilikana itatu ya liu ngelekany’o mutau wa mbembamutau wa lusina kana maiu na kaawa. Miti ila miseoya uvandaniw’a na liu ni ila inengae muthanga nzeveya nitrogen. Utaaniu wa miti waile matmbya 5 - 8(m).Utaaniu niwaile kwika uyiimwa na iisewa nikanandikasindane na liu undu wa unou na kyeni. Matuala masewa no mavulanwe namuthanaga kuete unoukana makanengwa indo ta liu. Kwoou miti ino nunduniseawa ndikaasave muno ndithiawa yaile kwonduwa nima ya ndivi nthini wa TIST onakau nimiseuniseuvasya mawithyululuko undu wa nima nzeo nakwithiwa yi ya vaita kwa muimi. Miti imwe ila ivandamitauni yithiawa nzeo nundu nithongooa nesa nakwoou noyithiwe itemwe kila mbua nikana inengemimea/liu nzeve nesa. Nzia ino yithiwa nzeo namithemba imwe ya miti ta Cassia siamea, CassiaSpectabilis, musanduku, Lusina, Kyoo miti imweniyithiawa miseo ila mini no yeananga withiaandivandaniw’a na kindu nayo nita Mvinje, mukima /muvaliti, munyongo na Albzia spp.

5KIKAMBA VERSION

Ve muimi waatumia nzia ino ya kuvanda mitina liu vamwe? ethiwa evo, ni miti na liu wiva syeekienesa syavandaniw’a? Makulye mamunenge uvooiulu wa kila mamanyie kumanana na mbanda inona muyuka na umanyi uyu ila ingi kukwithiwa namauvundisyo.

Imwe aimi no matate kwa kuvanda mitau ominini niundani yoo na kwona kana venakivathukany’o na mbua ila ingi.

3. Kusiia kiseve: Kuvanda miti laini itaanie nisiiaakiseve. Uu naw’o nusiiaa mimea/liu kumana nakukomwa ni kiseve na kwanangika, Vanda miti ilaminene kati, miti ila mini iatiioe lainini usu ungi,na ikuthu na nyeki iyiatiia. Vanda isiie kiseve. utaaniuwa laini sya miti waile ithiwa wi 4-5m na 2.4mkatikati wa miti ila yi lainini.

Useo wa kuvanda miti ya kusiia nzeve nundu muimindeithiawa ayumya kisio kinene kya muundakuvanda miti no viata wa miti ino niwonekaa naukatuma withiwa na ngetha nzeo nundu kiseve kilakitonya kwananga liu nikisiie. Ingi miti ya kusiianzeve yavandwa nai nitonya utuma liu wangikanundu ethiwa nzeve yeelekelw’a ngali ila itaile kanamwina mwanya nzeve itonya ulikila nitonya

kwananga mimea. Sisya mundu wisi undu miti yakusiia nzeve ivandawa autetheesye ethiwa wiendauvanda miti ya kusiia nzeve.

4. Kutiia uvanda:- Vaa ni vala muimi wambaaukilila mbia siana una ate kuima kisio kina kyamuunda na ayieka ikuthu iimea nikana muthangautunge unou. Kana nutonya uvanda ikuthu ilasyongelaa muthanga nitrogen ta munyongo na wuti.5. Nima ya Kuvulany’a: vaa ni vala muimi uvandaamiti na liu vamwe indi miti uyithia ivanditwemataila. Miti miseo ya nima ino ni miti ila ietaemuunyi na kwongela unou wa muthanga. Uvoombeange kilunguni kingi.

6. Kwailya kisio kya ndithya: Kusuvia miti kisionikya ndithya nikana wongele uithyo/ wovo na ngu.Kwa ngelekany’o kundu kula kumu miti ya imweana isemei kana imwele, ivoa, muthiia, kyaiki, mulaa,kilului nimiseo nundu matu mayo ni maseo kwa kwaliu wa indo yila kwi thano.

7. Kuvanda miti ta tukuthu:- Kuu ni kuvanda mitimingi vandu vamwe tusio tusio tula twavandwaliu tutekaa nesa na no ivandaniw’e na liungelekany’o kuvanda muundani vala vakue ni kiw’una kuu utee uivanda liu. ingi miti ino nisiiaa nzeve.Miti ino no ivandwe vandu vamosu kuseuvyamuthanga wavo.

8. Kwikia muvaka: ngelekany’o Mithulu kanacommiphora zimmermannii subsp.

Amanyisya, lilikanai kana miti ya TIST niyaile ithiwaitaaniw’e undu vaile nikana yiane na kwikala kwaivinda yila yaile. Nzia imwe kati wa ila ineenewevaa iulu ni nzeo kwa nima ya uvandi wa miti na liukana ndithya yoka na iitonya utumika kwa nima yaTIST ya ndivi.

6KIKAMBA VERSION

Mawoni angi ma kusisya nundu wa mbuaisioni imwe sya Kenya.

Isio ila syi iimani syithiawa na muthanga wina asitimbingi (kula maiani mekaa nesa)

Sisya kuvanda Calliandra Calothyrsus na Morus albakwa uithyo wa indo.

Kwa muvaka na kusiia kiseve vanda Mithulu,Mikuvulya, Casuarina Cunninghamiana, Millettiadura kana Hakea saligna.

Kwondu wa matunda vanda miti ite uthui ta Ndunda,Ndula kana mapeasi.

Isio ila syinthi (ta kula kaawa kekaa nesa)

Sisya uvande jacaranda Mimosifolia mivakaniKwa kusiia nzeve na w’umo wa kiw’u vandamumba-aume/kisambalau.

Kwondu wa matunda vanda kitanda, kiluma,kivakato, kikandania, kikundi, casimiroa. Edulis(white sapota), Annona senegalensis (custard apple),ivela, naEriobbotrya japonica

Vala ukwenda usiia kukuwa kwa muthnga nouvande Calliandra, Morus alba, Grevillea naMarkhamia.

Mukima ni muti museo kwa muunyi wa kaawa.

Kundu kula kwiiulu muno na kwikitheeo kitekinene na miti ni minini.

Vanda miti ya usiia kiseve na wiio ila nita Imwea,Mikima, Hakea saligna, Mithulu, Dombeya Spp.,Dodoneae angustifolia, Casuarina cunningharniana,Dovyalis caffra. Na mithemba imwe ya miti yamitunda noyikaa nesa kuu

Memba na ndithya ya ngombe syeia nthini waRift Valley.

Nundu mbemba iyikaa nesa vandu ve muunyi sisyauvande na isio sya miti ithengeanie (wood lots) kanamiti ya usiia nzeve undu wa kusuvia muthanga tamikima, Sesbania Spp., Mithulu,mutundu, imwea,ndau, mithiia, ming’olola,casuarina cunninghamiana,Dovyalis Caffra, Markhamia lutea, cordia abyssinica.kililikany’o

LilikanaKila miti ietae na uyika ukunikili umanye muthembaula museo kwa kisio kyaku. Lilikana miti niyuaniiakiw’u, liu na mimea na mithemba ingi ya miemeandyendete muunyi. Osa uvoo na utao mbeangekuma kwa tukundi twaku kana kwa athukumi maituma TIST.

- Kwa ngelekany’o kulya muti ula withiawa namii miliku na mii minini vaa yiulu kwondu wauimi wa miti na liu/mimea. Casuarina Spp.Leucaena leucocephala, Cupressus lusitanicana Sesbania sesban syithiawa na mii yi vaa iuluna noyithiwe miseo kwa kusuvia muthangakukw’a. Ndau (eucalyptus spp na Gmelinaarborea niyumasya sumu ula wuaa mimea ilaingi kana ukethia ndimea.

- Nima ya kuvulanya ndikaa nesa kwa isio ilaikwataa mbua yi itheo wa 800mm kwa mwaka.

Vala utonya ukwata umanyi:Vewna uvoo wa vata unenganitwe iulu wa nima yamiti na mimea kuma website ya Kenya foest na nowisyaisye kwisila(http:/ agroforesttress.cisat.jmu.edu/

Videos“Grevillea Agroforestry” (mutalakwe) (6:26)Ninenganite vaita mbingi sya mutalaklwe kwamuimi na nthini wa uimi. ni ieleetye undu wa kusuviana undu utonya uvandaniw’a na liu/mimea. Wendasisya http/www.accessagriculture.org/node/895/en

8. Mavuku /Kundu kwa usisya na masyitwamamoCARE-International (1989) Agroforestry extensionTraining Source book. Module 6. AgroforestryDesign. Educational Resources Development unit,Nairobi

NEMA (1998) Kusuvia mawithyululuko- A kavukuka kw’oko na atongoi ma nduani. NationalEnvionment Management Authority, Kampala.

Tengnas B (1994) Agroforestry Extension Manualfor Kenya. International Centre for Researchin Agroforestry: Nairobi

Published by TIST-Kenya. Web: www.tist.org Email: [email protected] Tel: 0722 - 846 501

November 2016 Newsletter

Mazingira BoraAn Environmental, Sustainable

Development and Community ForestryProgram.

Not for sale

w w w . t i s t . o r g

Kipsigis Version

Konetisietab TIST; Ketookilasta ne kim. Page 2

Ndalani TIST Kilasta: Bandab Tai ne kikotesak en kurubit. Page 2

Kinyor TIST toekkoyob Taylors, Natural Capital partners ak KTDA foundation. Page 3

Tononetab minutik: Minetab ketik ak minutik. Page 4

TIST leaders in their All Clusters Meeting (ACM) held in Nanyuki on October 21,2016.

Inside:

2KIPSIGIS VERSION

En tuiyet ne kotesetai en Gitoro ConferenceCenter en kongeten 16-20 October 2016kokiyoktokilastaisiek 30 kondo ikwak

kotononji en tuiyonoton.Enkonetisietkokitinyeya metab geinebo

kelunoi kcheki gonyorkilasta, kotinygeiakboisietnemie, konetisietabbetit ne kabtaat,olekitoundoimbaret ne magiibat, ak obomungaretabkoristo, boisiet abkondoik enkilastaakboisienyuan, ole kimuchek etoundoosnet,ole kimucheketechgeiak ole kimuchekobitun enchoruandit. Kites taikogu yotuiyet ole kiteti doitetetabki lastaisiek.

Kinyortuiyetkoguiyetakobo ole kinyorundome lekwek en vochaisiek. En oranito nkoborukomiek it netenkayumanikchebokiristo en kurubit.

Nitonkonei boruyekako bitkoitetneboketik kenaikeletianayekakochikilchikilik. Kokemwochi temikkele yeinyoru vochaito kerkomieamuiboru kit agatukul.

Kotinyetuiyetkobetkoleeneiasi en kurubisiek komonyor chikile takamu neiasi makialtakoristo.Kiitkoguiyokolemitentugukchekiterkoukoitetabketikne mali titak miteni mbarenik chetomo konyorchikiletakkeret.

Ngoliotake koniimba renikchem

itenketikko lela chentomokoitkeretakchikilet.Nito nko momi singkele kiuitko baten

mitenkou kimongis vochaisiek chebome lekwek.En betu siekch ekikob atakoki yome TIST koribkonu netab vochai siek kokibi tukewel natet enabakora. En niton kokima kobitu kogoi toet nekararan ne lititakoneiyanat.

Kotok koleki mochekonyor kurubit kit nenyum nyumne ikuitosako ne keroksei. En ingunikonyor ukuru bitlibanet ne kigochin nebo kwenyitakarow eksisit kosi bgeiak kereta bboisienyuan.

Tinye ikoku iyet temik chebo TIST ag obolibanetab ketika munti nyeiwalat ne ole kigo nundoilibanetab koristo.

Amun mitenche kobose ichebo (carbonrevenue). En koru bisiekc het omo koitkonyormelek tokom otinyeikiy kobatenchekikoitkonyoruboset.

En biik cheki miten tuiyono tonkokinyorcharset neo kogimit kilasta isiek kwakak kurubisieken ngala letasi koitko kimit en bcheetabkobwotutik. Kibi two lutik chechang en kingoyomokeiku rubisiek en bchee tabko bwotutikakngalale nywan. Ye kimwoe chechang en ichekkolekii beak kebekinde boisionikkoukanametabkabetiak (CF) asikebe kinetmembaek enkurubisiek.

Konetisietab TIST; Ketookilasta ne kim.

Echek biikab Ndalani Kilasta kokiboi boikebchei bandab tai akbii kalaka chemiten enKilasta isiek, kimiten County nebo

Machakos. En inguni ketinye kurubisiek 49 enchotonkokikonyor 22 koi tetab ketik chetinyeiketik 12916.

Koyob toretet nebo kiboitiot nebo KilastaNaomi Kamau kikenyo rukeya iilewenisiet. Ki keboiboen jiboisiet ne mi e nebo waletab kandoina teten kondoik chekitinye en Kilasta.

Kikenyoru kone tisie takobokabeti nekanab

taat. Kikotoo en inguni kurubit nebongwan tanio(2016 KE-44) kabeti.Tinye imaket kuru bisie kalak kona makichek niton.

En tuiyosiek chekimi kokiko toretech enbcheeta bkone tutikkeit inkenyo runoleki muchekeistoengei koimutikalakkoukebelsaratikchemiten enkwen usieka blogoek kou Maembeasikomuchiyetkoistokiptorurusiekye katabten.Kikinamkorakeribketikabkipgaakoukotok ne katakiswoc henitonk onyoru nentemik borointoamutesei ketika muninge minkoyom tosamunmomiten robta. Kitinye ketik koumaembe.

Ndalani TIST Kilasta: Bandab Tai ne kikotesak enkurubit.

3KIPSIGIS VERSION

TIST Kenya kokinyor toek koyob Taylors,

Natural Capital partners ak KTDA

foundation koboto Simion Hotchkin,

Head of sustainable development Taylors, Ian

Brabbin, Head of Tea Taylors, Kevin Sinfield Head

of Brand marketing Taylors, Simion Brown, Natural

partners ak Mr. Ndiga of KTDA foundation. En

tokine nyuan kokimochei korute chitemikak

konyorkondoik en komit ense minaak konyor tui

yetab kontoichebo factory chekilewen.

Ye kin konyor tuiyetab kondoik en tuiyetko

Ben Henneke ne kiororunoiyet en biik, ne inendet

koko ndoindet, CAAC president ak kimiak Vennesa

Henneke.

Kimagomiten Simon Brown a kinder kigoru

tokoba Ndalani Kilasta, kobama komboki,

ImentiakKionyo. "kimwa Simion koleo lekak ibeke

nyorute mik kotinyeitetet ne kimoche ne kararan."

Kinyor en Ndalanibcheetabngalalet ole kimuche

kemindaketikchechangak ole toretitoketichuton

ensobenyuan, kelunoik,aktililindo en boruekkwak.

Ye kinkot Makomboki konyor temik cheki kom

inavokato cherobotin, minetabketik en ingegu

siekak be tisiek chekon obotin.

En Imentikorutechi factory ak en let

kobaimbaretat Joshua, temindo niton kotinye iosnet

nemiten moingonika bsekemik 50.

Kevin kokibe tinyinnebo tai korutei Africa ole

kinyo konyor temik chebo TIST cheki minke tikasi

konyorunen chai akkawekitondo ne kararan.

Kimwa koleo wentio mwo chini biikalaka

kobo boisingwong ye awekekaa.

M r. Ndiganebo KTDA ko kitach kondoik

chekii nete keia kobobetit, ngom notetab robetab

ke tikak minetab ketik chechang.

Simon Hotchkin, kim wochituiyeta kobo betu

nyinnebo tai ne kinyoak konyor temikab tisten

arawe tabanguan 2014. Ole kimitenak Taylors kib

chin ketik mengi kab factory asi komuch

kotoretengei, asiko nyoru nen melekwek, asi

kogimit ngungunyek, asikoter bee kakalak

chechang. Kimwa kolea tinyei maket kemi tenak

TIST.

Ian koagenge en kiboitiot en factory nebo

Taylors, kom wako lebok wongut boisietab temikab

TIST.

Kinyor tuiyetboroi ndokote ben tebutik

koukonyor toretet nebo kesuekab ketikak koiti

konyor boroinwek en factoris ekalak kwalen chai.

Kimwochi Simonko chengkesuot ne kararan

koneitin en olemiten.

Ye kigobata kogotieyet en semina korutechi

Kioyoko mitenak Jeniffer, Kimaniak Patricia temikak

koba factory.

Kiru te chiimbareta George, Nkonge, ak

Patrick Murethi. En imbaretab Nkonge kokinyorka

betio engche kikonob totin chemiten kombot ketik

chebesiotin, akimbaret ne makibat. En kab Patrick

kokinyor kabeti netinyeiketik chebesiotik.

Temik tugul chekimuch koitiko kimiten tuiyet

nebo Kilasta isek en Nanyuki social Hall.

Kinyor TIST toekkoyob Taylors, Natural Capitalpartners ak KTDA foundation.

4KIPSIGIS VERSION

Tononetab minutik: Minetab ketik ak minutik.

Ororunet: minetab ketik ak bugonok koboto

minutikab imbar anan ko baetab kiyakik en

kayumetab niton kotogingei minetab ketik ak

rurutik asi kotes rurutik chebo emet ye kiboisien

ketik.

Tinye temik kelulenoik chechak en ketik.

• Kiteksen, logoek ak omitwogik alak.

• Kinyorunen kwenik, omitwogikab tuga.

• Ngungunyek chegororon, ngetunen beek

ngungunyek, tere koristo, toreti kiwotosiek.

• Kerichek, konu rabinik, tere ngungunye

komoib beek.

Koborunetab minutik ak ketik.

Miten kobotutik cheterchin chechang ak ortinuwek

chelelachen chekinyoru en kasarta age tugul,

kobowotutik alak kenyorunen kelut en komosto

age ak kewelnatet en orage, kimoche biik koboisien

kobotutik cheter ak kobchei en tuyosiek, cheisibu

ko ortinuwek chebo.

Koletab minutik ak ketik;

1. Ngotuet: Niton kotinyegei ak lewenet nebo

ketik cheichome asi imin koik ngotuet an chetoreti

imbaret, ketichuton kemin komoginge kokwoutik

che mengech asi komuch koter ngungunyek ak

kogonon beek ak kenyorunen omitwogikab tuga,

koborunent nebo ketichu kemine en kiwoto

komuti moche anyun kokwoutik kongeten 1.5-2m

niton ko koborunet ne kararan komiten ketik

chemengech ak chenuongen kou kelelwet ak

lantana camara

2. Ketik chetinye boronik: Niton kotinyegei

ak kakwoutik chemengech (0.5-2m) en tebesindo

imuchi kolainitab ketik ko oeng konebo minutik

agichek ko somok kounoton en imbar korogunet

ko kou bandaek ak indabibit ana ko gawek ak

ndisinik, ketik anyun chegororo ko cheteche

omitwogik en ngungunyek, en kokwoutik chebo

ketik komosire (5-8m) en ketichun konyolu anyun

kechoror en abogora asi komoegitun asi kobor

chigei omitwogik ak loboiyet, sogek anyun

kogochin konyor okwoiyet ngungunyek en abogora

ketichon anyun komoliboni TIST amun ibe kasarta

ne mingin toreti temik en tugul alak chechang,

5KIPSIGIS VERSION

chechang en ketichu ko ingetil kongotos, niton

kogochin ko moegitun koba barak, chenootin

mising ko kou, calliandra, cassi siameo, cassia

spectabilus, eucalyptus spp, leucaena, markhamia

alak kogororon yon mengechen kou chesarur,

sebesebe, sesbania sesban

Ara anyu miten temik che kogotiem koyai kouniton

agot kogitiem konee ne kararan, ongebchei en

tuiyosiek yon kitinye en abogora, asi kesuen walet

3. Tere koristo: kemin ketik chetinye kimnotet

asi komuchi koter minutik en kasarta nemiten

koristo ko kararan ingeminchin kwenetab imbar,

kosib ketik chemengech en lainisiek oeng ak

bugonok, ak susuek en komosta age, ibe kokwoutik

(4-5) kongen ketit kot koit ak kokwouk (2-4m) en

lainit, toret mising temik amun nyurenen ketik

chechang, toronito bo koristo komoche biik

cheigen amun imuch kogon asenet agot komanai

ole keminte

4. Keter imbaret amakikol: Niton komu che

timik kobat imbaret ak kebagach koma kigol

minutik alak tugul asi korut ketik kowegik

okwoiyet ngungunyet, choton cheteche

ngungunyek ko kou sesbania spp and gliricidia

sepium

5. koyometar minutik ak ketik: Nito koibe

kokwoutik cheboroen en minuitik ak ketik asi

kengalalen en kasarta ne nyone

6. Kiyagen kiyakik kotoreti: Yeimuch irib

ketik en imbar inyoru ibai tuga amun inyoru kwenik

ak omitwokikab tuga en komosto ne momiten

robta kekole ketik kou chepnyolilok, sertuwet,

chebitet, nikiruwet, chepkomon en emet ne miten

robta komuche koboisien kou; callianda calothyrus,

sesbania, sesban ak leucaena, diversifolia, kiboisien

sogek cheyomiotin keboen tugaana ko lego

7. Kimin kosibiny: En minaniton kemine ketik

kosibiny en ole morutunen kii anan ole miten koik

anan ko chepnyesut, toreti koter kosito ana ketem

agebagach ko magigol

6KIPSIGIS VERSION

8. Kiyoen kinotosiek: Toretikab TIST kongen

kole en minetab ketik chebo TIST kotinye

kokwouting asi konyor ketik koengitun ago cheibe

kasarta negoi, kararan niton baten monyoru

chekondok chebo TIST kou; kelelwet, ak

commiphora zimermnnii susp

Kerchinel kabwatan ak kebeberuwek

chemiten en kenya;

• Korotinuwek chemiten barak ago tororen

ago birir ngungunyat (kemine ketitab chaiyat)

• Kerchinen callianda calothyrus ak morus aiba

en bayetab tuga

• Kerchinen kiwotosiek ak koristo kou;

kelelwet, sebesebe, chesarur, milletia dura ak

hakea saliga

• Kerchinen ketikab logoek kou; plums,

peaches and pears

• Ole burgei ago chortaat ole rure kawek

komie

• Kerchinen jacaranda ole kagiminen en

kiwotosiek

• Kerchinen lamaiyat ye kagimin kosim oinet

ak kotoreti koristo

• Kerchinen ketikab logoek kou; tree tomoto,

persea american (avocado) macadamia

teraphylla, passiflora aduilus (kirintila)

psidium guajara (maberiat) eriobotrya

japonica (lakwat)

• Miten ketik chegororon en teretab

ngungunyek kou; calliandra, morus alba,

sebesebe ak markhamia lutea sebesebe ko

kararan en uronok en kapchain ana en kawek

Koret nemi barak amaleike ako miten ketik

che ngerin

Kerchinen ketik chetoreti minutik chemiten

kiyotosiek ak ketik kou; chebitoik, sebesebe, hakea

saliga, kelelwet silibwet, chesarur ak logoek koyoe

komie

Baetak kiyakik ak minetab bandek en rift

valley.

En bandek komorure en olemiten uronok chebo

ketik kou olekagiminen ketik chechang, olemiten

che tere koristo, olemiten chetere ngungunyek

ketik kou; grevillea robusta, sesbania spp, croton

macrostachyus, kelewet, chepnyaliliet, eucayptus ssp

ak corchia abbyssnica

Kibwat: yon kimine ketik ko konech kelunoik

chechang ko nyolu ilewen komie chebo oleimenye,

alage kogororon en minutik alak komomoche

keurto onyoru konetisiek koyob kurubit anan ko

en kiboitinikwok

Ketik chetinye tigitik che koen ko kororon amun

motinye en baragunyin chechak nomegei niton ak

minutik miten che mogororon en minutik kou;

eucalyptbhus spp ak gmelina arborea

Tukuk chekonech konetisiet; Miten kou

website kenyorunen ketik chegimuche kegol ak

minutik en emenyon kinyorunen htt//

agroforesttrees.cisat.jmu.edu/

Videos: Gravillea aggravillea agroferesty.

(6: 26) ororu mising agobo ketik ak minutik en htt/

/www.accessagriculture.or/node/8951/

Ibuwotun en

8: Care:-international.

Agroforesty extension training source book

module 6: agroforesty design (1989) educational

resources development unit Nairobi