english abstract - ghent...

English abstract

Figurines of all sorts and kinds have been intensely studied over the past. Various methods of

research have been explored: iconographically, symbolically, typologically,…. One particular

method attracted the attention and seems to be one of the most objective and promising

theories: the functional analysis. Mary Voigt developed a method (based on the pioneer work

of Peter Ucko in 1968) to come to a functional interpretation of figurines. She defined four

functions: cult figures, vehicles of magic, teaching figurines and toys (to which she ascribed

attributes). To this list ‘images of the dead or companions of the deceased’ should be added.

The goal of this paper is to study the Bronze Age figurines of the Bactria-Margiana-

Archaeological-Complex and implement the methodology of Voigt.

In the two sub regions of the BMAC different types of figurines were found. The typical

figurines of Margiana are the flat violin shaped and triangular examples. Naturalistic

figurines, torsos and composite statuettes are also found. In Bactria we see only one type: a

different kind of naturalistic figurine. By studying the context and visual characteristics, and

making use of Voigt’s attributes, we can try to find a function.

The ruling interpretation that the ‘female’ figurines are images of the ‘Great Godess’ needs to

be adjusted and the importance of vehicles of magic admitted. The most important fact is the

knowledge that not all figurines served the same purpose and that within the same type

different functional interpretations are still possible.

Entries: Figurine, Bronze Age, BMAC, Margiane, Bactria, functional analysis

Résumé français

Figurines de types et formes varié ont été le sujet d’ études intenses dans le passé. Différentes

méthodes étaient explorées : l’iconographie, la symbolique, la typologie,… . Une méthode

particulière a attiré l’attention et parait être une des théories les plus objectives et

prometteuses : l’analyse fonctionnel. Mary Voigt a développé une méthode (basée sur l’œuvre

pionnier de Peter Ucko en 1968) pour trouver une interprétation fonctionnelle des figurines.

Elle a défini quatre fonctions : figures cultuelles, aides à la magie, figurines pédagogiques et

les jouets (auxquelles elle attribuait des caractéristiques). Les ‘portraits ou compagnons des

décédés’ doivent êtres ajoutés a cette liste.

Le but de ce mémoire est d’étudier les figurines anthropomorphes du Bactrie-Margiane-

Complex-Archéologique (BMAC) et d’implémenter la méthodologie de Voigt. Dans les deux

sous-régions du BMAC de différentes types de figurines étaient trouvées. Les figurines

caractéristiques du Margiane sont celles en forme de violon et triangulaire. Des figurines

naturalistes, torses et statuettes composites étaient également trouvées. En Bactrie on voit

seulement un type : une différente sorte de figurine naturaliste. En étudiant le contexte et les

caractéristiques visuelles on peut essayer de trouver une fonction avec l’aide des attributs de

Voigt.

L’interprétation existante que les figurines ‘féminines’ sont l’image de la ‘Grande Déesse’

doit être adaptée et l’importance des aides à la magie reconnue. Le plus important est de

savoir que tous les figurines ne servaient pas le même but et que dans un certain type, de

différentes interprétations fonctionnels sont toujours possibles.

Entrées : Figurines, Age du Bronze, BMAC, Margiane, Bactrie, analyse fonctionnel

Voorwoord

Ik zou van dit voorwoord gebruik willen maken om enkele mensen te bedanken die me

bijgestaan hebben bij het schrijven van deze masterproef. Eerst en vooral dank ik dr. Aurelie

Daems voor de steun in mijn keuze voor een ietwat ‘speciale’ regio en voor haar begeleiding.

Prof. Dr. Ernie Haerinck dank ik hartelijk voor de inspirerende lessen, de begeleiding en het

aanreiken van minder toegankelijk studiemateriaal.

Ook dank ik mijn ouders voor de steun in mijn studiekeuze en al mijn plannen. Ik heb hen

bereid gevonden de thesis volledig te lezen op zoek naar taalfouten.

Ik dank verder nog Isis Sturtewagen voor de lectuur van een deel van mijn scriptie.

Thomas Van deVelde: hij initieerde me in de wondere wereld van illustrator.

Aangezien in de regio van mijn onderzoek veel anderstalige bronnen bestaan: Mahdokht

Farjamirad, dank ik voor het vertalen van een artikel uit Farsi en Wouter Geyle voor een

artikel uit het Russisch.

Als laatste, maar niet in het minst, zou ik twee academici willen danken: Rouhollah Shirazi en

Henri-Paul Francfort.

Dr. Shirazi bood me zijn doctoraat ter studie aan en was bereid te verduidelijken en mijn

vragen te beantwoorden.

Prof. Dr. Francfort dank ik voor het hartelijke ontvangst in Paris-Nanterre, de vele tips in

verband met literatuur en in het bijzonder voor zijn inspirerende vragen.

Inhoudsopgave

INLEIDING .............................................................................................................................. 1

INTRODUCTIE ....................................................................................................................... 4

1. Situering ............................................................................................................................. 4

1.1 Situering in de ruimte ........................................................................................................... 4

1.2 Situering in de tijd ................................................................................................................ 6

1.2.1 De Namazga sequentie: ........................................................................................ 6

1.2.2 Wat is er in de andere omliggende regio’s aan de gang op dat moment .............. 7

1.3 Wat is BMAC? Een zaak van terminologie… .................................................................. 8

THEORIE ................................................................................................................................. 9

2 Wat is een antropomorfe figurine? Geef het kind een naam ........................................ 9

2.1 Figurine .................................................................................................................................. 9

2.2 Antropomorf ........................................................................................................................ 10

2.3 Geslacht ................................................................................................................................ 11

3 Waar komen we vandaan? Het belang van context ..................................................... 13

3.1 “Context” ............................................................................................................................. 13

3.2 Contextuele archeologie..................................................................................................... 14

4 Moeder waarom leven wij? De zoektocht naar een betekenis. ................................... 16

4.1 Overzicht van de figurinestudies: ..................................................................................... 16

4.1.1 Het begin ............................................................................................................ 17

4.1.2 De grote Moedergodin ....................................................................................... 17

4.1.3 De mijlpaal: Ucko .............................................................................................. 18

4.1.4 Uitvoerige studies ............................................................................................... 19

4.1.5 De nieuwe lichting ............................................................................................. 20

4.2 Etnografisch onderzoek...................................................................................................... 22

4.3 Recapitulatie en discussie .................................................................................................. 23

DE BMAC FIGURINES UIT DE BRONSTIJD ................................................................. 24

5 Typologie van de figurines ............................................................................................. 24

5.1 Verschillende typologieën ................................................................................................. 24

5.2 Typologie gehanteerd in deze thesis: ............................................................................... 26

5.2.1 Margiana ............................................................................................................. 26

5.2.2 Bactrië ................................................................................................................ 28

5.3 Andere regio’s en onzekerheden ....................................................................................... 28

5.4 Versieringen ........................................................................................................................ 29

5.5 Typochronologie ................................................................................................................. 30

5.6 Hoe werden de figurines gemaakt? .................................................................................. 30

5.6.1 Composiete stenen statuettes .............................................................................. 30

5.6.2 Terracotta figurines ............................................................................................ 31


6 Parallellen met andere regio’s en verspreiding van het vormengoed ........................ 32

6.1 Parallellen ............................................................................................................................ 32

6.1.1 Podomorfe figurines ........................................................................................... 32

6.1.2 Platte figurines .................................................................................................... 33

6.1.3 Naturalistische figurines ..................................................................................... 34

6.1.4 Composiete statuettes ......................................................................................... 35

6.2 Verspreiding van de figurines ........................................................................................... 36

6.2.1 Platte en naturalistische figurines ....................................................................... 36


6.3 Casus: De figurines te Shahr-i Sokhta en hun relatie tot Centraal Azië ...................... 38

6.4 Recapitulatie ........................................................................................................................ 39

7 Bestaande interpretaties van de Piedmont- en BMAC-figurines ............................... 40

7.1 Margiana en de Piedmont .................................................................................................. 40



7.1.3 Enkele uitzonderlijke voorbeelden ..................................................................... 43

7.2 Bactrië .................................................................................................................................. 44

7.3 Recapitulatie ........................................................................................................................ 44

8 Methodieken voor interpretatie: naar Voight en Ucko ............................................... 45

8.1 De methodiek van Voigt .................................................................................................... 45

8.2 Methode gehanteerd in deze thesis ................................................................................... 46

ANALYSE VAN DE BMAC-FIGURINES .......................................................................... 50

9 Inleiding tot analyse ........................................................................................................ 50

9.1 Problematiek van het onderzoek ....................................................................................... 50

9.1.1 Geografisch-politieke toestand ........................................................................... 50

9.1.2 Plunderingen ....................................................................................................... 51

9.1.3 Publicaties en opgravingen ................................................................................. 51

10 Materiaal: Visuele analyse ............................................................................................. 53

10.1 Referentiecollectie .............................................................................................................. 53

10.2 Voorkomen types figurines en versieringen .................................................................... 54

10.2.1 Margiana ............................................................................................................. 54

10.2.2 Bactrië ................................................................................................................ 58

10.3 Sekse ..................................................................................................................................... 59

10.3.1 Margiana ............................................................................................................. 59

10.3.2 Ter vergelijking: Altyn ....................................................................................... 61

10.3.3 Bactrië ................................................................................................................ 62

10.4 Recapitulatie ........................................................................................................................ 62

11 In welke context komen de figurines voor? .................................................................. 63

11.1 Altyn ter duiding ................................................................................................................. 63

11.2 Margiana .............................................................................................................................. 64

11.2.1 Platte en naturalistische figurines ....................................................................... 64


11.3 Bactrië .................................................................................................................................. 65

11.4 Gender in de graven van Gonur necropool? .................................................................... 66

11.5 Recapitulatie ........................................................................................................................ 68

12 Functieanalyse ................................................................................................................. 69

12.1 Margiana .............................................................................................................................. 69



12.1.3 Naturalistische figurines ..................................................................................... 72

12.1.4 Andere/ uitzonderlijke figurines ......................................................................... 74

12.2 Bactrië .................................................................................................................................. 77


BESLUIT ................................................................................................................................. 80

BIBLIOGRAFIE .................................................................................................................... 83

Verklarende woordenlijst ...................................................................................................... 93

ADDENDA

Lijst van gebruikte illustraties

Figuren

- Figuur 1: Kaart van Iran en Centraal Azië

- Figuur 2: Chronologisch overzicht van de belangrijkste culturen

- Figuur 3: Figurine van geschubde man (Ligabue, 1989, p. 238, fig. 106)

- Figuur 4: ‘Zhob’-figurine (Spycket, 1981, p. 125, fig. 43)

- Figuur 5: Antropomorfe vaas, vermoedelijk uit Yarim-depe (Seipel, 2000, p. 150)

- Figuur 6: Zilveren vaas uit omgeving Persepolis (Potts, 2008, p. 168, fig. 3)

- Figuur 7: Composiete statuette uit Nishapur (Shirazi, 2008, p. 122(2))

- Figuur 8: Reconstructie van figurine in vergankelijke materialen (Shirazi, 2008, p. 43

(2))

- Figuur 9: Grafinboedel, cenotaaf 12 Djarkutan (Ionesov, 2002, fig. 28)

Tabellen

- Tabel 1: Chronologie van Zuid-Turkmenistan (Naar: Lecompte, Francfort, Boucharlat;

e.a., 2002, p. 124)

- Tabel 2: Overzicht typologie Margiana

- Tabel 3: Attributen in rekening gebracht bij deze studie (Samengesteld uit: Voigt,

1983, p. 190, tabel 28 en p. 192 en tabel 29. Aanvullingen werden gedaan op basis van

Ucko, 1968, p. 426, p. 429 voor alles i.v.m. funeraire contexten)

Grafieken: Alle grafieken opgenomen in de analyse van de BMAC-figurines werden

gemaakt op basis van gegevens verkregen uit de referentiecollectie, tenzij anders vermeld.

Addenda:

- Bijlagen, tabellen en afbeeldingen: voor lijst zie achteraan

- Referentiecollectie

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC INLEIDING

1

INLEIDING

Algemeen

Figurines in alle soorten en maten konden door de tijd heen op veel aandacht rekenen, veel

onderzoekers werden gebeten door een nieuwsgierigheid naar de enigmatische objectklasse.

Er werden tal van studies uitgevoerd en evenveel methodieken werden ontwikkeld.

Nadat ik vorig jaar mijn bachelorproef schreef over de Bronstijdcultuur in Margiana wist ik

dat ik verder wilde werken op de regio. Mijn voornaamste drijfveer was nieuwsgierigheid en

de drang meer te weten te komen over deze miskende regio. Ik besliste een specifieke

objectklasse verder uit te diepen, iets waar ik in mijn vorige essay geen plaats voor had. Mijn

grootste interesse ging uit naar de figurines. In eerste instantie wenste ik zowel zoömorfe als

antropomorfe figurines te incorporeren; maar over de eerste klasse was voor dit specifieke

gebied té weinig bronnenmateriaal voorhanden.

De BMAC1-figurines uit de Bronstijd werden nog maar weinig bestudeerd, en dan nog

meestal op een iconografische of typologische manier. Hun functie en betekenis in de

maatschappij bleven tot op het moment van dit schrijven weinig bestudeerd.

De studie van deze figurines is uitermate interessant. Figurines leren ons meer over de

culturen van Centraal Azië die, hoewel bloeiend en complex, te weinig gekend zijn in onze

Westerse wereld. Daarnaast vormen ze een boeiend aspect van de Bronstijd die gekenmerkt

wordt door enorme technische en sociale ontwikkelingen.

In deze masterproef concentreer ik me voornamelijk op de contextualisering en de

functieanalyse van de antropomorfe BMAC-figurines.

Status Quaestiones

Over het theoretische aspect van het onderzoek naar figurines is veel geschreven, er werd een

hele reeks methodes en theorieën ontwikkeld. Het onderzoek naar de figurines van de BMAC

staat nog in kinderschoenen. Een staat van het onderzoek wordt later gegeven (‘Overzicht van

de figurinestudies’).

Het onderzoek op de sites van de BMAC begon pas op grote schaal in de jaren 50. Een

algemene status quaestiones (over Margiana) hebben we reeds getracht te geven in een paper

vorig jaar (Van Hecke C., 2008).

1 BMAC= Bactrië-Margiana-Archeologisch Complex, meer uitleg bij Introductie punt 2.


2

Doel van de thesis

Deze studie van de antropomorfe figurines uit de BMAC-regio is een poging te achterhalen

in welke archeologische contexten de objecten voorkomen en welke functie ze droegen in het

verleden. Welke methodiek is geschikt om die functie te ontdekken? Tevens willen we een

overzicht geven van de bestaande informatie over de figurines in deze regio. Welke

typologieën bestaan, wat is geweten over de parallellen en verspreiding?

Enerzijds willen we een bijdrage leveren aan de figurinestudies door een weinig bekende

regio onder de loep te nemen. Anderzijds willen we informatie bundelen die bijdraagt tot het

ontrafelen van deze Bronstijdcultuur, zijn opbouw, functioneren en ideologie. Waarom

werden deze figurines gemaakt en wat betekenden ze voor de mensen? Moet de heersende

interpretatie als godinnen onderschreven of omvergeworpen worden?

Alle facetten en mogelijkheden van dit thema uitdiepen is te omvangrijk voor een thesis. Dit

werk is een aanzet tot verder onderzoek dat ontegensprekelijk gewenst is. Diverse

onderwerpen worden om die reden soms erg kort aangeraakt (zoals figurines en gender).

Methode

De materiaalklasse van de figurines blijft onderwerp van discussie. Bijgevolg is een

bijzondere aanpak bij de studie van dit onderwerp vereist en is het noodzakelijk voor het

eigenlijke onderzoek een stevige theoretische basis te leggen (Deel I). De neerslag van dit

literatuuronderzoek beslaat vnl. hoofdstukken 3, waarin een werkbare definitie wordt

geformuleerd, en 5, met een uitgebreid overzicht van de belangrijkste literatuur.

Diverse experts werden gecontacteerd teneinde verduidelijking te krijgen over enkele

aspecten van de BMAC-cultuur. Reeds vorig jaar legde ik contacten met Prof. Dr. Francfort,

hij stond me toe te werken met alle faciliteiten van de bibliotheek van Paris-Nanterre en

beantwoorde (en stelde zelf) talrijke vragen. Rouhollah Shirazi’s doctoraat bevatte bruikbare

bibliografische referenties en enkele inzichten op typologisch vlak. Na het verschijnen van

een artikel contacteerden we Elise Luneau (doctoraatsstudente te Paris-Nanterre) omtrent de

grafgebruiken in Bactrië. Tenslotte deden we diverse pogingen Gabriele Rossi-Osmida te

contacteren, helaas tevergeefs. De contactgegevens van Viktor Sariandi waren onvindbaar .

Voor Deel II “BMAC-figurines uit de Bronstijd” wordt de literatuur specifiek over de regio,

doorgenomen (de belangrijkste onderzoekers :V.I. Sarianidi, V.M. Masson, G. Rossi-Osmida,

R. Shirazi,…). De belangrijkste typologieën worden beschreven die dan als basis dienen voor

een vereenvoudigde typologie.


3

De parallellen met andere regio’s worden onderzocht aan de hand van publicaties van enkele

sites in Iran en Afghanistan (E.F. Schmidt, A. Hakemi, F.R. Allchin, P. Amiet,…).

Deel III vormt het eigenlijke hart van de studie. In alle mogelijke bronnen (die erg divers zijn)

werden figurines getraceerd en in hun context geplaatst. Op basis van de hieruit ontstane

referentiecollectie (in bijlage) doen we enkele waarnemingen met betrekking tot het

voorkomen van de vormen, het geslacht van de figurines en de context. Om tenslotte op basis

van al het vorige op zoek te gaan naar een functie van de figurines.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC INTRODUCTIE

4

INTRODUCTIE

1. Situering

1.1 Situering in de ruimte

Figuur 1: Kaart van Iran en Centraal Azië2

De ruimtelijke afbakening van het studiegebied is niet rechtlijnig, grofweg wordt het zuiden

van Turkmenistan, Afghanistan en het (noord)oosten van Iran onder de loep genomen. Als

kern van het onderzoek werd de BMAC-regio gekozen, zijnde het complex Margiana-Bactrië.

De verspreiding van de cultuur is nog niet volledig in kaart gebracht. In dit werk worden

verschillende zijsprongen gemaakt naar andere gebieden om een continuïteit te zoeken en

vergelijkingen mogelijk te maken.

Margiana is de term voor het complex gesitueerd in de Murghabdelta waar honderden

Bronstijdsites werden gelokaliseerd. De sites zijn in oases gegroepeerd die elk uit enkele 2 De basisfoto werd van Google Earth gehaald en bewerkt in Illustrator, enkel Gonur en Altyn konden gevonden worden op de sattelietfotos, de andere sites zijn bij benadering gelokaliseerd.


5

heuvels bestaan. De 9 clusters zijn Kelleli, Egri Bogaz, Taip, Adji Kui, Adam Basan,

Togolok, Gonur, Auchin en Takhirbai (Hiebert, 1994a, p. 16). Ten noorden ligt de Kara Kum

woestijn, ten westen en ten zuiden ligt het Kopeth Dagh gebergte en zijn uitlopers.

Bactrië, met sites als Sappalli, Dashli en Djarkutan, is gelegen voornamelijk in het noorden

van Afghanistan. De regio bestaat uit de vlakte gelegen tussen de Hindu Kush en de Amu

Darya met haar ‘string’ van agrarische oases die afhankelijk waren van het afgeleide water

van diverse zijrivieren (Yarshater, 1988, p. 339). De woestijnachtige vlakte lijkt het oostelijke

verlengde te zijn van Margiana (Amiet, 1977, p. 89). Ten noorden ligt de Kyzyl Kum

woestijn, de Amu Darya vormt de grens tussen deze en de Kara Kum.

Met de ‘Piedmont’ worden die sites (zoals Altyn) bedoeld die zich op de hellingen van de

Kopeth Dagh bevinden. Het gebergte ligt op de grens tussen Turkmenistan en Iran, het vloeit

voort uit de Elburs en verdwijnt ter hoogte van de Tedzhen vallei.

De vallei van de Hilmand is voor een deel in de Iraanse Sistān (Shahr-i Sokhta) gesitueerd en

voor een deel in Afghanistan (Mundigak).

Voor de analyse worden enkel die sites geselecteerd die informatie over figurines in context

kunnen verschaffen. Er zijn talrijke sites die, hoewel ze opgegraven werden, onvoldoende

betrouwbare contexten bieden voor deze analyse.

Voor Margiana worden de sites Gonur-Dépé, Togolok (deels) en Adji Kui behandeld.

Djarkutan, Bustan en Kangurt-Tut vormen het sample voor Bactrië. In de Piedmont en

Tedzhen-delta wordt Altyn aangehaald voor vergelijking. In de Sistān worden de sites van

Sharh-i Sokhta en Shahdad beter bekeken in relatie tot de verspreiding van het Centraal-

Aziatische vormengoed (er wordt ook notie genomen van de vondsten in Mundigak). Voor

een korte uiteenzetting over de belangrijkste sites die genoemd worden in dit werk: zie

addenda: Bijlage 1.


6

1.2 Situering in de tijd

De complexen bestudeerd in deze thesis behelzen de Laat-Chalcolithische periode tot de Late

Bronstijd (NMG III- NMG VI). Het kerngebied gekozen voor dit onderzoek (Margiana-

Bactrië) kent voornamelijk Midden tot Late Bronstijdsequenties (NMG V-VI).

1.2.1 De Namazga sequentie:

De meeste sites in de regio worden gedateerd aan de hand van de Kopeth Dagh sequentie

(opgesteld aan de hand van opgravingen te Namazga tepe). De chronologie en datering van de

culturen in de regio van de BMAC en de Piedmont zijn problematisch. In Margiana is het

probleem vnl. dat de meeste sites slechts één periode of fase kennen zodat het moeilijk is om

relatieve chronologische verbanden te leggen d.m.v. stratigrafisch onderzoek (Hiebert, 1994a,

p. 29). Nieuwe onderzoeken in de regio leggen echter een complexere stratigrafie bloot.

Periode Datering

(v. Chr.)

Laat Chalcoliticum (Namazga III) 3500-3000

Vroege Bronstijd (Namazga IV) 3000-2500

Midden Bronstijd (Namazga V) 2500-1800

Late Bronstijd (Namazga VI) 1800-1500

Vroege Ijzertijd (Yaz I) 1500-1100

Tabel 1: Chronologie van Zuid-Turkmenistan (Naar Lecompte, Francfort, Boucharlat, e.a., 2002, p. 124)

De culturen in Bactrië worden in verschillende fases onderverdeeld. In zuidelijk Bactrië wordt

de chronologie gebaseerd op de sites van Dashli. Noordelijk Bactrië kent in de Bronstijd vier

fases die vernoemd werden naar sites: Sapalli-fase (2300-2100 v. Chr.), Djarkutan-fase (2100-

1900 v. Chr.), Kuzali-fase (1900-1700 v. Chr) en Mollali/Bustan-fase (1700-1400 v. Chr.)

(Shirazi, 2008, p. 47). De Sapalli-en Djarkutan-fases behoren tot de NMG V, de Kuzali-fase is

de overgang naar de NMG VI waartoe de Mollali/Bustan-fase toe behoort.


7

1.2.2 Wat is er in de andere omliggende regio’s aan de gang op dat moment

Figuur 2: Chronologisch overzicht van de belangrijkste culturen


8

1.3 Wat is BMAC? Een zaak van terminologie…

BMAC staat voor Bactria- Margiana Archaeological Complex, een term die geïntroduceerd

werd door Viktor Sarianidi in 1977 (P’yankova, 1994, p. 361). De term is de noemer voor de

gemeenschappelijke materiële cultuur die in de twee regio’s bestaat. Er bestaat echter nog

discussie over deze term.

Enkele onderzoekers, waaronder Henri-Paul Francfort, zien liever de term ‘Beschaving van

de Oxus’. Zij zien de cultuur van de oases breder en interpreteren de term Oxusbeschaving

als: “indicating the distinctive social, economic and material culture traditions of the region,

from Bronze Age origins through the Classical and Medieval occupations of the oases.”

(Hiebert, 1994b, p. 372). Sarianidi (1998, p. 35) vindt deze term minder geschikt. Hij heeft

problemen met de term ‘Oxus’, wat de antieke naam voor de Amu Darya is. Hoewel de

Bactrische sites inderdaad aan haar oevers liggen heeft de regio van Margiana hier helemaal

geen affiniteit mee. Hij anticipeert tevens op het ontdekken in de toekomst van sites in

Baluchistan met een gelijkaardige cultuur, ‘beschaving van de Oxus’ zou dan helemaal niet

meer slaan op deze sites.

Beide termen hebben voordelen en nadelen en worden in dit werk op hetzelfde niveau

geplaatst, we maken wel meestal gebruik van BMAC voor het gemak van afkorting. Voor een

discussie over wanneer een cultuur een beschaving mag genoemd worden wordt hier geen

plaats gemaakt. Het is een omvangrijke discussie vnl. over terminologie die weinig zou

bijdragen tot ons onderzoek.

Šimaški is een naam van een ‘land’ dat beschreven wordt in diverse Elamitische teksten3. De

precieze ligging ervan kan niet 100% bewezen worden en er zijn verschillende interpretaties,

een daarvan is dat Šimaški overeenkomt met de BMAC cultuur of de beschaving van de Oxus

(Potts, 2008, p. 191). K. De Graef (Pers. comm. 10/04/2009) liet echter weten dat Potts hierin

alleen staat.

Een vierde term waarvan we hier kort notie moeten maken is ‘Outer Iran’ . De term slaat op

alle ‘randgebieden’ van Iran: de regio ten oosten van de Dasht-i Kavir en Dasht-i lut, alle

nederzettingen in de oases van Centraal Azië, Afghanistan en Baluchistan.

3 Onder andere een Akkadische inscriptie op een beeld van Puzur-Inšušinak, gevonden te Susa, met de namen van 70 plaatsen (waaronder Šimaški) die hij veroverde en een Koninklijke inscriptie van Šu-Sin over zijn verovering van Šimaški (Potts, 2008, p. 188-189).

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 2 Wat is een antropomorfe figurine

9

THEORIE

2 Wat is een antropomorfe figurine? Geef het kind een naam

Een vraag die we ons allereerst moeten stellen, alvorens aan enig onderzoek te beginnen, is

wat we eigenlijk verstaan onder ‘antropomorfe figurine’. De materiaalklasse in kwestie kent

een uitgebreide terminologie: figurine, statuette, beeldje, figuur, idool,…. Meestal hebben

deze namen een verschillende betekenis, afhankelijk van de auteur die ze gebruikt. Sommige

onderzoekers hanteren figurine enkel voor kleine mensvormige objecten in ceramiek, anderen

doelen op alle objecten in menselijke of dierlijke vorm in klei, hout, metaal, … Idolen zijn

meestal abstracte vormen, maar sommige auteurs brengen antropomorfe objecten ook in deze

klasse onder.

2.1 Figurine

Wanneer spreken we van een ‘figurine’? Het onderscheid met een (stand)beeld is moeilijk te

maken. Er bestaan uiteenlopende definities voor de term ‘figurine’ gebruikmakend van

verschillende paradigma’s en criteria:

“Figurine: A small model of a human or animal, usually of clay, stone, wood, or metal, whose

purpose generally seems to be ceremonial, devotional, or some kind of offering to a deity.”

(Darvill, 2008, “figurine”, internet)

“A figurine is a durable three-dimensional miniature anthropomorphic representation”

(Bailey, 1996, p. 291).

In elke definitie is er sprake van ‘klein’ of ‘miniatuur’ maar welke afmetingen een figurine

dan maximum heeft is haast onmogelijk te bepalen en erg relatief.

We opteerden voor deze studie een ruime interpretatie van de term figurine te hanteren:


10

Onder figurines verstaan we vrijstaande objecten, gemaakt uit eender welk materiaal,

waarin een menselijke of dierlijke vorm te herkennen is en die met de hand

manipuleerbaar zijn.

Voor de duidelijkheid en om misverstanden te voorkomen ontleden we deze definitie kort.

‘Vrijstaand’ : het betreft een object op zichzelf, het is geen deel van een groter object (zoals

de figuurtjes op de rituele kommen, op plaquettes of als versiering in reliëf op andere

objecten).

‘Vorm herkenbaar’ : deze factor is zeer relatief aangezien de ene persoon iets kan herkennen

wat een ander niet ziet. De desbetreffende figurines zijn echter zelden onderwerp van twijfel.

Wel willen we erop wijzen dat ten minste enkele menselijke of dierlijke kenmerken

(verschillende ledematen: armen/benen of poten, hoofd of kop, een torso of lijf…) aanwezig

moeten zijn om van een figurine te kunnen spreken4. Zo kunnen de zogenaamde ‘tokens’ niet

als figurine geïdentificeerd worden. In sommige gevallen blijft twijfel wel bestaan.

‘Met de hand manipuleerbaar’: hiermee bepalen we een maat voor de omvang van het

object. De grens tussen beeld en figurine is geen lijn die 100% vastligt. Het betreft eerder een

bufferzone: een grijze overgang. We opteren ervoor een ‘relatieve’ maat te hanteren i.p.v. een

absolute maat in cm of gewicht. Figurines moeten manueel opgepakt, vastgehouden en

bekeken kunnen worden, zonder hulp5.

2.2 Antropomorf

Volgens het woordenboek Van Dale betekent antropomorf “1. Op de mens gelijkend, 2. Naar

het voorbeeld van de mens gedacht, naar menselijke maatstaven gedacht of voorgesteld.”

(Geerts& Heestermans, 1992). Deze verklaring stelt geen interpretatieproblemen dankzij de

neutraliteit. In het Engels en in het Frans zijn er echter wel moeilijkheden.

4 Een figurine is dus steeds menselijk, dierlijk of de voorstelling van een monster of mythisch wezen. Het is onmogelijk dat een figurine ‘ondefinieerbaar’ is indien het een volledig exemplaar betreft (fragmenten kunnen wel betwijfelbaar zijn)

5 Volgens deze definitie zouden bijvoorbeeld de ceramieken figuren in de graven van Shahdad eerder ‘beelden’

genoemd worden door hun omvang.


11

In het Frans wordt zowel ‘anthropomorphe’ als ‘anthropomorphique’ gebruikt. In ‘Le Robert

de poche’ (Morvan, 2008) wordt de eerste term verklaard met “Qui a la forme, l’apparence

d’un être humain.”. Terwijl de tweede term als adjectief bij anthropomorphisme staat

genoteerd, met verklaring “1. La tendance à concevoir la divinité à l’image de l’homme 2.

Tendance à décrire, à se représenter la réalité en termes humaines ". Hoewel deze ook een

neutrale betekenis heeft is er bij ‘anthropomorphique’ toch een notie van religie aanwezig. De

eerste term lijkt dus de meest neutrale. Door de tweede term te gebruiken impliceert men (al

dan niet onbewust) een ‘goddelijke’ betekenis.

Daems A. (2004, p. 2) beschrijft hetzelfde probleem maar dan wat betreft de Engelse taal,

waar het woord ‘anthropomorphic’ gangbaar is. Volgens de Oxford Dictionary betekent het

“ treating gods or animals as human in form and personality”. Er is dus opnieuw sprake van

een connotatie van het goddelijke of religieuze.

Een heikel punt is de toekenning van de bepaling ‘antropomorf’ aan een figurine. Wanneer

kunnen we van een mensvormig object spreken? Net als bij de afmetingen van een figurine

kan geen exacte lijn getrokken worden en moeten we werken met een grijze bufferzone. We

kunnen zeggen dat er minimaal enkele menselijke kenmerken aanwezig moeten zijn vooraleer

we van een antropomorfe figurine kunnen spreken. In veel studies wordt standaard over

‘antropomorfe’ figurines gesproken terwijl de objecten geen duidelijke menselijke

karakteristieken dragen. Daems A. (2004, p. 2-3) stelt enkele attributen voor: gelaatstrekken

(neus, ogen, mond, oren,… geschilderd, ingesneden of opgelegd), menselijke organen (armen,

torso, hoofd, benen,… ) en seksuele kenmerken (borsten, fallus, buik, billen en venusheuvel).

Hoe meer van deze karakteristieken een figurine draagt hoe meer zekerheid er is. Elke

figurine bevindt zich ergens op de as tussen zeker wel antropomorf en zeker niet. Voor de

seksuele kenmerken moeten we erop wijzen dat een aseksuele figurine wel antropomorf kan

zijn.

2.3 Geslacht

Een laatste punt waarover we het in dit stuk over de terminologie moeten hebben is het

geslacht van de figurine. Er wordt meestal over vrouwelijke voorbeelden gesproken,

interpretaties als Venus of Moedergodin worden veelvuldig gehanteerd in de populaire (en

ook wetenschappelijke) literatuur. Maar hoe schrijven we een sekse toe aan een figurine? In


12

onze referentiecollectie bedelen we enkel een geslacht toe aan die figurines die duidelijke

seksuele karakteristieken vertonen (borsten, genitale driehoek => vrouw, phallus=> man).

Indien er geen kenmerken aanwezig zijn noemen we de figurine aseksueel, indien de

eventuele kenmerken niet meer waarneembaar zijn (door fragmentatie of beschadiging) dan

noemen we het geslacht onzichtbaar. Te vaak worden antropomorfe figurines als vrouwelijk

omschreven ook al is dit onmogelijk te bewijzen. Door typologische studie kan eventueel een

‘mannelijke’ en een ‘vrouwelijke’ soort ontdekt worden, dit blijft echter onzeker.

Het erkennen van het bestaan van geslachtloze (en/of tweeslachtige) figurines is van belang

voor de interpretatie van de sociale analyse van de antieke maatschappij (Hamilton, 1996, p.

285). Dit kan een belangrijke factor zijn in het begrijpen van genderconstructies in het

verleden. Men moet opletten met hoe men naar gender in het verleden kijkt6. Er mag niet

uitgegaan worden van een simpele seksuele dualiteit (man-vrouw) in de oude culturen (zoals

in onze huidige maatschappij ‘opgelegd’ is). Aseksuele figurines kunnen bewust zo gemaakt

zijn in het verleden (Ucko, 1996, p. 302-303), omdat het eigenlijke geslacht onbelangrijk was

voor de functie van de figurines of omdat de figurine een ‘andere’ gender uitbeeldt.

Kort samengevat kunnen we stellen we dat in deze thesis een relatief brede interpretatie van

de term ‘figurine’ gehanteerd wordt. Een antropomorfe figurine is een met de hand

manipuleerbaar vrijstaand object, vervaardigd uit eender welk materiaal waarin -aan de hand

van verschillende attributen zoals gelaatskenmerken, menselijke organen of seksuele

kenmerken- een menselijke vorm herkenbaar is.

Men moet bij de toekenning van een geslacht opletten correct tewerk te gaan. Een

onderscheid dient gemaakt te worden tussen geslachtloze figurines en objecten waarbij de

seksuele kenmerken onherkenbaar zijn. Tevens mag men niet vergeten dat we onze

genderconstructies niet mogen terugprojecteren in de tijd.

Om te weten te komen waarvoor figurines gebruikt werden en wat hun rol in de maatschappij

was moeten we weten wààr ze gevonden werden en waarom dat belangrijk is.

6 Voor meer informatie over genderstudies zie onder andere Bolger (2003), en verder in deze thesis (overzicht van de figurinestudies- nieuwe lichting- Diane Bolger)

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 3 Het belang van context

13

3 Waar komen we vandaan? Het belang van context

3.1 “Context”

“The Coca-Cola bottle: The name, the bottles and their content are the same everywhere. Still

the meaning is quite different according to the situation. Drinking a bottle of Coke in a

fastfood restaurant in America is something quite different from doing the same thing in the

streets of Beijing, the slums of Calcutta or in a tropical tourist resort in Polynesia”

(Verpoortere, 2001, p. 17).

“Figurines have been objectified, taken as devoid of spatial and cultural specificity; yet

objects do not have inherent meaning divorced from their historically specific context of

production and use” (Meskell, 1995, p. 76).

De betekenis en functies van figurines kunnen niet volledig begrepen worden indien ze niet

contextueel bestudeerd worden. Diane Bolger (2003, p. 112) verwoordt dit heel treffend:

“Context helps establish the life histories of artifacts and links them to the people who used

them”.

Niet iedereen vindt de context van een object belangrijk. In een repliek op een artikel van

Diane Bolger over Cypriotische figurines schrijft David Frankel (1997, p. 84) dat het

onbelangrijk is waar precies de figurine gevonden werd. In zijn mening zou de precieze

vondstcontext weinig bijbrengen aan de discussie over de functionaliteit en is het voldoende

te weten welke soort context het betreft (een graf, huis,…).

Wij, en vele wetenschappers, zijn het hiermee fundamenteel oneens. Of een figurine in een

graf in speciale relatie tot het skelet ligt of gewoon ergens tussen de andere grafgiften kan een

sterke indicatie zijn voor een verschil in sociale betekenis. Men kan zich inbeelden dat de

functie van een figurine compleet anders is als deze onder de deurdrempel begraven was, bij

het afval gegooid of achtergelaten was naast een haard, terwijl al deze contexten onder de

algemene noemer ‘domestiek’ vallen.

Om de functie te achterhalen is de primaire context een van de belangrijkste bronnen. Slechts

weinig archeologische figurines worden echter in hun context van gebruik teruggevonden. De


14

secundaire context van een figurine (die meestal ook de archeologische context is) kan echter

ook veel vertellen over een figurine (Marcus, 1996, p. 285-286).

Een archeologische context bestaat uit verschillende elementen: de onmiddellijke omgeving

(de matrix waarin een object zich bevindt), de horizontale en verticale positie in de matrix en

ten slotte de associatie met andere objecten en archeologische vondsten (Renfrew & Bahn,

2004, p. 54).

3.2 Contextuele archeologie

Hoewel de naam van de stroming het woord ‘context’ omvat, gaat het hier om een ander soort

context, objecten worden in hun verleden context geplaatst. Artefacten moeten bestudeerd

worden in de context van de ideeën en normen die heersten tijdens hun productie en gebruik,

anders kunnen ze niet ‘begrepen’ worden (Kosso, 1991, p. 622). Een van de bekendste

wetenschappers van de contextuele stroming is zonder twijfel Ian Hodder7. Hij maakte onder

andere een ‘contextuele analyse’ van Catal Hüyük (Voigt, 2000, p. 254). In de contextuele

archeologie van Hodder wordt archeologie als interpretatief beschouwd. De acties en

gedachten van individuen in het verleden zijn de centrale focus, het cognitieve krijgt veel

aandacht en men tracht ‘in het hoofd’ te geraken van deze mensen in het verleden (Renfrew &

Bahn, 2004, p. 44-45). Volgens Hodder wordt alle materiële cultuur geleid door de

overtuigingen van de makers en gebruikers: alle artefacten weerspiegelen ideeën en normen

(bewust of onbewust), alles is symbolisch (Kosso, 1991, p. 624). Dit idee houdt in dat een

mens niks zonder betekenis kan doen: als men tijdens het telefoneren op een papiertje

krabbelt dan heeft dit een onderbewuste betekenis ook al dacht de persoon er niet bij na.

Het is duidelijk dat men in de studie van figurines deels in het contextuele framework zit.

Toch willen we deze ideeën een beetje afzwakken, in onze mening is niet alles symbolisch en

heeft niet alles een diepere betekenis (bepaalde versieringen kunnen ook ‘gewoon’ decoratie

zijn). Het gevaar van cirkelredeneringen loert constant in de contextuele archeologie. Men

probeert zich in te beelden hoe een maatschappij eruit zag in het verleden (al dan niet aan de

hand van archeologische bewijzen). Eens een visie is ontwikkeld dan is het moeilijk hiervan

af te wijken en gaat men (soms) alle nieuwe gegevens interpreteren in functie van het

7 Voor meer informatie over de contextuele archeologie: zie de basiswerken van Ian Hodder.


15

bestaande beeld. De ontwikkelde theorie van de verleden maatschappij is zo een ‘bewijs’

geworden voor interpretaties. Men gaat niet meer op zoek naar nieuwe / andere verklaringen

maar men interpreteert alles in functie van het beeld. Dit doet geen afbreuk aan het belang van

de contextuele archeologie, het noopt enkel tot voorzichtigheid en alertheid.

Concluderend: de archeologische context is het venster waardoor we naar het verleden

kunnen kijken, ze geeft een object zijn plaats in de voorbije samenleving. Dankzij de

archeologische context kan men de verleden sociale context begrijpen. Maar dit is geen

sinecure en tot een compleet beeld zal men nooit kunnen komen.

Lesure (2002, p. 589) legt dit probleem duidelijk uit:

“ Imagine cutting out all the individual human figures from, say, 17th century Flemish

paintings, detaching heads and limbs from torsos, mixing all the pieces up, and then trying to

say something interesting about the original subject matter. It is not that the task is hopeless,

just that we need to content ourselves with some rather crude assessments.”.

Dit brengt ons bij de volgende stap in het proces: de zoektocht naar een betekenis en een

passende methodiek van studie.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 4 De zoektocht naar een betekenis

16

4 Moeder waarom leven wij? De zoektocht naar een betekenis.

Sinds de eerste vondsten spraken figurines tot de verbeelding van menig wetenschapper.

Velen hebben getracht een betekenis of uitleg te vinden voor de objecten. Interpretatie is een

van de belangrijkste opdrachten voor de archeoloog, tevens ook de moeilijkste. Vaak stelt

men zich de vraag of men wel kan interpreteren, het plaatje blijft incompleet en zekerheid is

er zelden. Verschillende hypothesen moeten geopperd worden, want zonder deze belangrijke

pijler van het onderzoek wordt de archeoloog een simpele archivaris.

Al vele studies over figurines werden uitgevoerd, sommige enkel typologisch, andere met

sterke betekenisgeving. Een figurine kan op veel verschillende manieren bekeken worden en

kan veel betekenissen dragen.

In dit hoofdstuk willen we de lange zoektocht naar een betekenis/functie illustreren. Eerst

wordt de geschiedenis van het onderzoek beschreven. Vervolgens wordt kort het belang van

etnografisch onderzoek onderlijnd. Dit alles is de aanloop naar het formuleren van de

methodiek die gebruikt zal worden voor de functiebepaling van de BMAC-figurines.

4.1 Overzicht van de figurinestudies:

Een overzicht van de verschillende theorieën en manieren van benadering en de daaruit

resulterende interpretaties van figurines door de jaren heen is onontbeerlijk voor dit werk. We

volgen min of meer een chronologische lijn omdat we voornamelijk de evolutie willen

schetsen. Een verdeling op basis van de methode van onderzoek was ook een mogelijkheid.

Richard Lesure (2002) ontwaart vier overkoepelende perspectieven in de figurinestudies:

iconografie8, gebruik9, sociale analyse10 en de symbolische studies11.

8 Wat beelden de figurines uit? (Lesure, 2002, p. 589).

9 Waarvoor werden figurines gebruikt? (Lesure, 2002, p. 590).

10 Figurines zijn een venster op de maatschappij: ofwel worden ze gebruikt om de maatschappij beter te verstaan, ofwel wordt de kennis over de maatschappij gebruikt om de figurines te verklaren (Lesure, 2002, p. 591-592).

11 Figurines betekenen meer dan hetgeen ze uitbeelden (Lesure, 2002, p. 593-594).


17

4.1.1 Het begin

De studie van figurines is niet los te zien van de tijdsgeest (Hamilton 1996, p. 282). We

moeten onze reis dan ook beginnen in de periode na de Verlichting (19e eeuw) waarbij de

wetenschap aangewend werd om de seksuele ongelijkheid te verklaren. De evolutietheorie

komt in deze periode op, net als het socialisme en de antropologie. Morgan en Engels12

geloofden in de rechtlijnige evolutie van de maatschappij en zagen het matriarchaat als de

oudste maar tevens laagste maatschappelijke vorm.

Tegen de eeuwwisseling werden in opgravingen antropomorfe figurines gevonden en werd er

gesproken over een matriarchale samenleving in de prehistorie (vnl. Sir Arthur Evans). Al

snel rukte de theorie van de ‘grote Moedergodin’ op.

4.1.2 De grote Moedergodin

Jacques Cauvin (2000, p. 238: over oudere werken) sprak bij zijn eerste studies van het

Neolithicum van een ‘revolutie van symbolen’ dat zich uitte in het beeld van de Grote Godin

en haar gezel de stier. Hij besprak de (mogelijke) link tussen de oorsprong van landbouw en

rituele/religieuze veranderingen. Hij vergeleek de vondsten van de PPNA-sites in de Levant

met die van Catal Hüyük (2000 jaar later) en redeneerde dat een vorm van het neolithische

‘vrouwelijke monotheïsme’ reeds in het PPNA bestond (Kuijt & Chesson, 2005, p. 169-170).

Ook Sir Arthur Evans was een ‘believer’ (Hutton, 1997, p. 93). Vanaf 1901 identificeerde hij

de figurines van Kreta als ‘Babylonische Moeder Godin’. Nog later sprak hij van een

prehistorische ‘Grote Godin’.

Marija Gimbutas is een van de bekendste voorvechtsters van de moedergodin interpretatie van

figurines. In diverse boeken (o.a. het postume werk ‘the living Goddesses’ uit 1999) doet ze

haar theorieën over een overkoepelende ‘Moedergodincultus’ in prehistorisch Europa uit de

doeken13. Zoals veel werken van deze inslag worden enkel de vrouwelijke figurines vermeld,

de mannelijke, geslachtloze en ondefinieerbare worden genegeerd14. De mannelijke en

12 Naast Marx grondleggers van het socialisme

13 Ze trekt haar interpretaties ook door naar andere materiaalklasses dan figurines: decoratie op ceramiek, stempelzegels,… alles verwijst naar de Moedergodin (cf. Gimbutas, 1999, p. 42-54).

14 of zelfs als vrouwelijk gezien: Meskell (1995, p. 76, 80) merkt op dat Gimbutas enkele figurines met een afgebeelde phallus als ‘essentieel vrouwelijk’ omschrijft.


18

neutrale figurines vormen echter een belangrijk deel van het corpus en moeten in consideratie

genomen worden voor de studie en interpretatie.

De aanwezigheid van vrouwelijke figurines wordt vaak aangegrepen als bewijs voor de

aanbidding van de ‘Moedergodin’ en de belangrijke positie van vrouwen in de maatschappij

(Haaland & Haaland, 1996, p. 297).

Het is mogelijk dat de oude gemeenschappen matriarchaal waren, maar of het voorkomen van

vrouwelijke figurines daar het bewijs van is, is onzeker (Meskell, 1995, p. 78). Volgens

Gimbutas echter is de aanwezigheid van afbeeldingen van de ‘Moedergodin’ (figurines) niet

te verzoenen met een patriarchale maatschappij (Haaland & Haaland, 1996, p. 299).

Hoewel in het brede archeologische veld de Moedergodintheorie aan populariteit (en

geloofwaardigheid) moest inboeten, versterkten de ideeën van Gimbutas nog meer doorheen

de tijd en ze predikte haar ‘geloof’ met overtuiging (Hutton, 1997, p. 97).

Doordat de theorie van de Moedergodin tot de verbeelding sprak, nam ze grotere proporties

aan. Er werd (en wordt) veel literatuur gepubliceerd in het domein van de ‘New Age’, in de

vorm van gemythologiseerde interpretaties van het verleden. De theorie wordt eveneens

aangegrepen door vrouwengroepen en activisten15 als een bewijs uit het verleden dat hun

positie en ideeën legitimeert (Meskell, 1995, p. 74-75).

Ook in de studie van de Centraal Aziatische figurines is de Moedergodin aanwezig. Masson

en Sarianidi (1973) maken gewag van de Godin en de recente publicatie getiteld ‘Dea Madre’

(Ligabue & Rossi-Osmida, 2006) handelt over het onderwerp. Op de bestaande interpretaties

van de figurines in deze regionen wordt verder dieper op ingegaan.

4.1.3 De mijlpaal: Ucko

In de jaren ’60 was het voornamelijk een jonge onderzoeker die stof deed opwaaien en in de

aanval ging tegen de Moedergodintheorie: Peter Ucko. Met zijn werk over figurines (Ucko,

1968) kondigde hij een grote verandering in het onderzoek aan. Hij ging aan de hand van

etnografisch onderzoek op zoek naar een functie voor de figurines (Hamilton, 1996, p. 283).

Jammer genoeg vermeldt hij zijn etnografische bronnen niet uitvoerig (hij geeft slechts een

heel korte beschrijving). 15

De film ‘Goddess remembered’, die George Nicholas (1994, p. 448-450) bekritiseert, is hier een voorbeeld van. De film en de literatuur, van onder andere Gimbutas, vereenvoudigen het verleden, leggen de benodigde methodologie voor dergelijke studie naast zich neer en negeren culturele diversiteit.


19

Ucko gaat op zoek naar zoveel mogelijk verklaringen voor de productie van antropomorfe

figurines en komt zo bij een aantal betekenissen uit16. Deze hypothesen zijn gebaseerd op de

kenmerken van de figurines zelf, de archeologische context, de relevante historische

gebruiken van de regio en gelijkaardige etnografisch gedocumenteerde gebruiken (Ucko,

1968, p. 427). De interpretaties waartoe Ucko komt voor de figurinegroepen uit de

verschillende regio’s zijn te vinden in de addenda: Bijlage 2.

4.1.4 Uitvoerige studies

Voor sommige streken bestaan reeds lang uitvoerige studies van figurines. Israël kon op veel

aandacht rekenen. Reeds in 1924 verscheen een studie door Pilz, in 1943 een monografie door

Pritchard en in 1975 een kolossaal werk van Holland (Kletter, 1996, p. 11-15).

Voor het gehele Nabije Oosten schreef Agnès Spycket (1981) het omvangrijke werk ‘La

Statuaire du Proche Oriënt’ over de menselijke afbeeldingen in de beeldhouwkunst. De studie

is chronologisch opgevat en bespreekt een groot geografisch gebied (Mesopotamië, Anatolië,

Iran,…). Spycket beperkt zich tot de rondsculptuur en niet de terracotta figurines in serie

gemaakt (waar ze op sommige momenten wel naar verwijst).

De terracotta productie werd uitgebreid gedocumenteerd door M.T. Barrelet (1968) in haar

werk ‘Figurines et reliëfs en terre cuite de la Mesopotamie Antique’. Vervolgens werd Syrië

beter onder de loep genomen door Leila Badre (1980), een studente van Barrelet.

Heel recent maakte Alice Petty (2006) een uitgebreide studie van een groep Syrische figurines

(Umm el-Marra), waarbij ze aandacht besteedt aan de nieuwe methodes van analyse onder

andere door Voigt en Ucko.

Over de Centraal Aziatische figurines werd nog maar weinig gepubliceerd. De monografie

van Masson en Sarianidi (1973) is het basiswerk, maar is jammer genoeg enkel in het

Russisch verschenen. Ondertussen zijn al veel nieuwe vondsten gedaan, dus een update is

meer dan wenselijk (toen dit boek gepubliceerd werd waren nog bijna geen opgravingen in

Margiana uitgevoerd).

16 Naast de interpretaties besproken voor de diverse regio’s kwamen uit het etnografisch onderzoek nog enkele andere functies naar boven, die hij niet bewezen zag in zijn prehistorische collectie. Het gaat om figurines die dienen als: concubine of dienaar van de dode, herdenkingsfiguren voor een overleden ‘chief’ en rouwfigurines.


20

Rouhollah Shirazi heeft in zijn doctoraatsthesis (2008, ongepubliceerd) de meeste van de

nieuwe vondsten geïncorporeerd en maakte een uitgebreide cataloog voor Zuid-Turkmenistan

(Margiana en de Piedmont). Hij heeft zo een waardevolle nieuwe typologische studie

gemaakt. Shirazi (2007) maakte ook een typologische studie van de figurines gevonden te

Shahr-i Sokhta.

Voor de site van Adji Kui is een volledige cataloog van alle figurines in voorbereiding. Een

eerste volume met de typologische studie werd reeds gepubliceerd (Rossi-Osmida, 2007).

4.1.5 De nieuwe lichting

In 1983 verscheen een publicatie van de opgravingen te Haji Firuz waarin Mary Voigt onder

andere de menselijke figurines bestudeerde en functioneel trachtte te interpreteren (Voigt,

1983, p. 175-181; 186-195). Ze deed dit op basis van het werk van Ucko waar ze enkele

aanpassingen en uitbreidingen aan toevoegde. Ze verdeelde de functies die Ucko definieerde

onder in vijf categorieën: a) cultusfiguren, b) magische hulpmiddelen, c) didactische of

pedagogische figurines (initiatiefigurines), d) speelgoed, e) representaties van overleden

personen (of mensen en dieren ermee geassocieerd) (Voigt, 1983, p. 186). Voor de definities

van deze categorieën zie addenda: Bijlage 3.

Om te kunnen bepalen welke functie een figurine draagt, stelde Voigt (1983, p. 189) dat de

attributen die het gebruik en de methode van ‘disposal’ aangeven het best bruikbaar zijn.

Ucko baseerde zijn interpretaties op materiaalsoort, morfologie, gebruik en dispositie binnen

de site. Voigt voegde daar een extra criterium bij, nl. oppervlakte slijtage (Daems, 2004, p. 4,

Voigt, 2000, p. 262). Voigt(2000, p. 255) baseerde zich voor haar interpretaties op

etnografische analogie. Ze zocht etnografische literatuur over de dispositie van figurines en

bekeek materiaal dat toonde hoe figurines gehanteerd werden bij gebruik, om de soort slijtage

te kunnen bepalen (Voigt, 2000, p. 262).

Als men een functionele analyse van een collectie figurines wil maken dan moet men eerst en

vooral de figurines groeperen in eenheden die bruikbaar zijn voor beschrijving en vergelijking

(techno-morfologische groepen)17. De volgende stap is het bestuderen van de collectie op vlak

van slijtagepatronen, beschadiging en distributie. De techno-morflogische units worden

17 Een onderscheid wordt gemaakt op morfologisch en technisch vlak: soort typologische studie.


21

opgedeeld of samengevoegd tot gebruiks-dispositie units die toegeschreven kunnen worden

aan een functionele klasse (Voigt, 1983, p. 191-193).

De methodiek van Voigt wordt beter uitgelegd in het hoofdstuk ‘Methodieken voor

interpretatie’ aangezien de methode die in deze thesis gehanteerd zal worden gebaseerd is op

het werk van Voigt.

Diane Bolger is een van de boegbeelden in de genderstudies in de archeologie. Met haar

studies over de figurines van Cyprus (o.a. 1996, 2003) voegt ze een extra dimensie toe aan het

debat. Net als Voigt incorporeert ze oppervlakteslijtage18 in haar onderzoek (Bolger, 1996, p.

368) en hecht ze groot belang aan de context van een object.

Antropomorfe figurines vormen een belangrijk studieobject waarmee men de veranderende

genderconstructies kan ontrafelen die in samenhang zijn met de groeiende sociale

complexiteit (Bolger, 2003, p. 102).

Bolger (2003, p. 107, zie ook Kuijt & Chesson, 2005, p. 155-156) wijst er op dat de

beperkingen van een binaire genderconstructie (man/vrouw) groot zijn. Ze verwijst naar

Butler die zegt dat sekse en gender geschapen worden door de maatschappij en dat een binaire

constructie de mogelijkheid van meerdere genders uitsluit19. Men projecteert vaak zomaar

onze westerse gendercategorieën terug, wat incorrect is.

Tenslotte verbindt Bolger (2003, p. 109-110 ) figurines aan belangrijke gebeurtenissen in de

levenscyclus, waarbij de diversiteit van het figurinecorpus de uiting is van verschillende

levensfasen van individuele personen. Biologische ontwikkelingen (o.a. menarche,

zwangerschap) vormen de basis voor gebeurtenissen binnen de levenscyclus en geven aanzet

tot rituelen.

Het ‘engenderen’ van het verleden is geen sinecure. Wat we weten van het verleden is

afhankelijk van welke vragen we stellen en de methode die we hanteren. In de archeologische

gegevens kunnen we de genderconstructies niet rechtstreeks waarnemen: we moeten de

18 Elizabeth Goring maakte een detaillistische studie van de Cypriotische figurines en merkte dat er verschillen waren in oppervlakteslijtage. Zich hierop baserend kwam ze tot verschillende functies voor stenen en terracotta figurines (Bolger, 1996, p. 367-368, 2003, p. 101)

19 Ook in de antropologie ontmoet men dit probleem; bij verscheidene culturen volstaat een onderverdeling man/vrouw niet, maar zijn er meer onderverdelingen.


22

variabelen identificeren die deze constructies weerspiegelen en hun indicators zoeken in de

materiële cultuur (Nicholas, 1994, p. 448-449).

Aan de hand van de morfologie van figurines kunnen soms de gebruiken van een cultuur

achterhaald worden. Door de vorm van het hoofd van figurines en de eigenlijke schedels te

bestuderen kan soms ontdekt worden of het gebruik van schedelvervorming gepraktiseerd

werd (opzettelijk of onintentioneel) (Daems & Croucher, 2007).

Het gros van de figurines in deze thesis besproken komt hiervoor niet in aanmerking20, maar

de naturalistische figurines en de composiete statuettes eventueel wel. Dubova (2006) maakte

een dergelijke studie voor Gonur Dépé. Ze stelde op enkele schedels een cirkelvormige

vervorming vast, die het resultaat bleek van de traditie van een strakke hoofdtooi van kleine

kinderen (een praktijk die nog steeds voorkomt in de regio) (Dubova, 2006, p. 41). Aan de

hand van de verschillende afbeeldingen en figurines (een zilveren speld, een zegel,

naturalistische figurine) besloot ze dat de mensen van deze cultuur een kort voorhoofd hadden

en een geprononceerde neus (Dubova, 2006, p. 42). Het lijkt ons echter evengoed mogelijk

dat het om een ‘stijl’21 gaat. .

4.2 Etnografisch onderzoek

Etnografische studies kunnen zeer waardevol zijn voor archeologisch onderzoek. Men kan

zich echter de vraag stellen of we parallellen mogen trekken tussen culturen die zowel in tijd

als in ruimte zo ver van elkaar verwijderd zijn. Rechtstreekse parallellen trekken is niet

mogelijk maar men kan zich wel laten inspireren tot mogelijke betekenissen. Het doel in

onderzoeken als deze is een zicht te krijgen op de brede waaier aan betekenissen, functies en

gebruiken die mogelijk zijn.

Een van de etnografische onderzoeken die Ucko (1968, p. 425) citeert is een onderzoek naar

‘geboortefigurines’ bij de Sumbwa (een stam uit de buurt van Tanganyka) door H.Cory. Bij

20 Het lijkt duidelijk dat de platte figurines weinig representatief zijn. Hoewel het mogelijk is dat typische lichamelijke kenmerken afgebeeld werden, kunnen deze onmogelijk opgespoord worden, daarvoor is tot op heden te weinig informatie over de cultuur, rituelen en iconografie.

21 Net als in de renaissance mensen heel naturalistisch werden geschilderd en bij de daaropvolgende maniëristen vnl. de elegantie voorop stond, mensen werden uitgerekt en ranker afgebeeld (wat niet wil zeggen dat de mensen in die periode er anders uitzagen dan deze uit de renaissance)


23

deze stam worden bij de geboorte van een eerste kind figurines gemaakt die een rol spelen in

de rituelen (Cory, 1961, p. 68-69).

Voigt (1983, p. 187) verwijst naar etnografisch onderzoek dat gedaan werd naar speelgoed dat

door kinderen geboetseerd werd: Ochenschlager observeerde mensen in de dorpen rond al-

Hiba (Lagash). Hij kwam tot de vaststelling dat het vormengoed van deze kinderen opvallend

rijk was en volledig afhankelijk van de fantasie en kunde van elk individueel kind.

Lesure (2002, p. 596) maakt gewag van een onderzoek bij Navajo kinderen. Dit onthulde dat

hun kleien poppen dingen uitbeeldden uit hun eigen leefwereld: een kinderwereld waarin

vrouwen prominent aanwezig zijn. Dit zou een verklaring kunnen zijn waarom in sommige

culturen er een overwicht aan vrouwelijke figurines is.

Met betrekking tot initiatiefigurines komt bijna alle informatie uit onderzoek uitgevoerd in

Afrika (Voigt, 1983, p. 187).

Meer onderzoek naar figurines in etnologische contexten is wenselijk, zeker in de vorm van

samenwerkingen tussen antropologen en archeologen.

4.3 Recapitulatie en discussie

Er werden reeds vele studies gemaakt over figurines, zowel methodologische als site- en

regiostudies. Er bestaan diverse manieren om figurines te bestuderen en te bekijken, allen

afhankelijk van de vraag die men wil stellen aan de objecten. Etnografisch onderzoek heeft

een grote rol gespeeld in enkele methodes. Het onderzoek op dit veld is verre van uitgeput.

Zowel op etnografisch als op etnohistorisch vlak is nog veel onderzoek te verrichten. Het kan

eventueel zelfs interessant zijn om tests op te zetten in samenwerking met specialisten om

meer te weten te komen over het spelgedrag (en vnl. aanmaak van speelgoed) door kinderen.

Een alternatieve kijk over hoe speelgoed in verschillende culturen tot stand komt.

Aangezien de vraag ‘waar werden de figurines voor gebruikt’ ons het meest bezighoudt in

deze thesis opteren wij de methode van Voigt beter te bekijken, aan te passen en toe te passen

op de BMAC-figurines. Welke methode we gebruiken zal uiteengezet worden in het

hoofdstuk ‘Methodieken voor interpretatie’. We kozen ervoor dit hoofdstuk vlak voor de

toepassing op de BMAC figurines te plaatsen teneinde tot meer duidelijkheid te komen.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 5 Typologie van de figurines

24

DE BMAC FIGURINES UIT DE BRONSTIJD

5 Typologie van de figurines

Voor de opmaak van de typologie van de figurines baseren we ons voornamelijk op andere

werken. Het is niet de bedoeling van dit werk een uitgebreide typologische studie te maken.

De onderzoeken van Gabriele Rossi-Osmida (2007, p. 161-181), Rouhollah Shirazi (2008,

ongepubliceerde doctoraatsverhandeling) en Viktor Masson & Viktor Sarianidi (1973) werden

in acht genomen. Op deze basis maakten we een typologie (met enkele aanpassingen) van de

voorkomende figurines in onze referentiecollectie (totstandkoming van de referentiecollectie:

cf. visuele analyse).

De bestaande typologieën worden uiteengezet alvorens over te gaan tot de beschrijving van de

typologie gehanteerd in deze thesis. De mogelijkheid tot ontwikkeling van een

typochronologie wordt kort besproken. Tenslotte wordt kort de vraag gesteld hoe de

verschillende groepen figurines gemaakt werden.

5.1 Verschillende typologieën

Masson V.M. en Sarianidi V.I. (1973) creëerden met hun boek een basiswerk, zoals reeds

gezegd jammer genoeg enkel in het Russisch (met een korte Engelse samenvatting). Ze

verzamelden alle informatie over de figurines van Zuid-Turkmenistan beschikbaar in 1968.

Hun studie beginnen ze op de Eneolithische sites waarvan ze de podomorfe figurines

beschrijven. In de Vroege Bronstijd zien ze drie verschillende types, waarvan twee

evolueerden uit de podomorfe figurines. Het derde type (ruwe vioolvorm) is volgens hen een

compleet nieuwe vorm die de basis zal vormen voor de verdere ontwikkelingen.

De ‘ontwikkelde’ Bronstijd toont de verspreiding van de geplooide vioolvormige figurines

(geëvolueerd uit het derde type van de Vroege Bronstijd) die we goed kennen uit Altyn. Deze

klasse vormt het belangrijkste studieobject van het boek (Masson & Sarianidi, 1973, p. 205-

206).


25

Er werd een extensieve stilistische studie gemaakt van deze figurines waarbij types werden

onderscheiden aan de hand van de vorm, op basis van de haartooi, halskettingen en diademen

(Masson & Sarianidi, 1973, p. 29-42).

Rossi-Osmida G. (2007, p. 162-181) verdeelt het corpus van antropomorfe figurines uit Adji

Kui in vijf groepen, met onderverdelingen.

Groep 1 noemt hij de gezeten figurines met gespreide benen.

Onder groep 2 verstaat hij de pijlerfigurines.

Groep 3 is de grootste nl. de ‘platte figurines’. Rossi-Osmida verdeelt deze groep onder in 6

types: a) met afgeronde onderzijde, b) met puntige onderzijde en hoge diadeem, c) staande

kleien figuren, d) driehoekige, e) staande mannelijke figuren en f) staande figurines met

gescheiden benen.

Groep 4 bevat de composiete statuettes in steen. Hij wijst op de verschillende types haarstijlen

gekend bij dit ‘Bactrische’ type (deels gebaseerd op clandestiene voorbeelden).

Groep 5 tenslotte is de ‘andere’ groep (‘Incertae sedis’) bestaande uit 3 objecten die niet

duidelijk toe te wijzen zijn aan een bepaalde groep en/of een uitzonderlijke versiering dragen.

Shirazi R. (2008, p. 89-91) maakt verschillende typologieën aan voor de verschillende

periodes. Het Chalcolithicum gaan we niet uitgebreid bespreken omdat ons onderzoek

voornamelijk over de Bronstijd handelt. Het is echter belangrijk de ‘podomorfe’ figurines te

onthouden.

In de Midden Bronstijd ziet hij vijf types: de pseudo-podomorfe, de geplooide vioolvormige,

de vioolvormige, de naturalistische en de torso’s. De benamingen in deze thesis zijn

grotendeels dezelfde maar er zijn enkele verschillen die aangeduid moeten worden. In onze

typologie (cf. infra) zijn de torsos driedimensionaal, platte torso’s worden aangeduid als

‘driehoekige’ figurines. De naturalistische klasse van Shirazi omvat zowel de platte met

gescheiden benen als de zittende figuren in drie dimensies. Enkel deze laatste soort noemen

wij naturalistisch. De eerste worden ondergebracht bij de platte figurines.

Shirazi (2008) onderzocht dezelfde karakteristieken van versiering (vorm, haartooi, kettingen,

diadeem,…) als Masson & Sarianidi (1973) voor zijn typologische studie in zijn doctoraat

(planches XIII-XX) en breidde deze nog uit. Hij onderzocht aanvullend de amuletten en de

riemen. Hij vond meer verschillen door zijn incorporatie van nieuw onderzochte sites in de

Piedmont, recente opgravingen en de ontdekkingen in Margiana.


26

5.2 Typologie gehanteerd in deze thesis:

De gebruikte onderverdeling is een vereenvoudigde vorm van de hiervoor besproken

typologieën. Aangezien het ontwikkelen van een typologie niet het doel is van dit onderzoek

werd getracht een eenvoudige, logische en werkbare verdeling te maken.

5.2.1 Margiana

Wat betreft de figurines uit de referentiecollectie onderscheiden we vier groepen.

Groep 1: Platte figurines: essentieel quasi tweedimensionale figuren. Subtypes: geplooide

vioolvormige (zoals te Altyn, geen voorbeelden werden opgenomen in de referentiecollectie),

vioolvormige, driehoekige en staande vioolvormige met gescheiden benen.

Groep 2: Naturalistische figurines: meestal zittende figuren met gespreide benen.

Groep 3: Composiete statuettes: in zachte steen vervaardigde zittende figuren met een soort

van kaunakeskleed. Het lichaam is in een donkere steen vervaardigd, het hoofd en armen in

een lichte steensoort. De figurines worden soms ‘Bactrische statuettes’ genoemd.

Groep 4: Ruwe figurines: objecten die minder mooi afgewerkt werden. Onder te verdelen in

ongebakken figurines en torso’s.

Groep 5: Niet te vergeten zijn er natuurlijk ook uitzonderingen gevonden (zoals de namaak

composiete statuettes in ongebakken klei: nrs. 17 en 18 in de referentiecollectie).


27

Groep Type Subtypes Voorbeeldafbeelding

Groep 1 Platte -Geplooide vioolvormige

(Shirazi, 2008, p. 61, planche VII(2))

-Vioolvormige

(gebaseerd op: Sarianidi, 2002, p. 295)

-Driehoekige

(gebaseerd op: Sarianidi, 1998, p. 47(4))

-Staande vioolvormige met gescheiden benen

(Shirazi, 2008, p. 65, plache XI (2))

Groep 2 Naturalistische

(Rossi-Osmida, 2008, p. 182(1))

Groep 3 Composiete statuettes

(Rossi-Osmida, 2002, p. 105) Groep 4 Ruwe -Ongebakken

-Torso’s

(Rossi-Osmida, 2008, p. 182)

Groep 5 Uitzonderlijke

Tabel 2: Overzicht typologie Margiana


28

5.2.2 Bactrië

Van de figurines uit Bactrië werden voor zover wij konden achterhalen geen typologische

studies uitgevoerd. Dit is vermoedelijk te wijten aan de zeldzaamheid van de objecten. In de

veertien objecten die tot onze collectie behoren zien we echter dat er wel diversiteit bestaat.

Een eerste groep zijn rechtopstaande zonder benen (in referentiecollectie: nrs. 53, 54 en 65).

Een onderscheid wordt gemaakt tussen de heel schematische en deze met gelaatsaanduiding.

De tweede groep zijn de rechtopstaande met benen (nrs. 56, 58, 59, 64, 67). Ze zijn ofwel erg

schematisch (geen gelaatstrekken) of ze hebben wel gelaatstrekken. Bij alle figurines werd de

navel aangeduid (door een impressie, incisie of een stenen ringetje).

Ten derde zijn er de zittende figurines (nrs. 60-63).

Als laatste groep zouden we de figurines in vergankelijke materialen moeten noemen. In

enkele graven (vnl. cenotafen) werden sporen gevonden van wat leek op poppen uit textiel of

hout (cf. Ionesov, 1999, p. 88, fig. 1f). Aangezien er geen objecten overbleven en de sporen

vaag en vergankelijk waren konden deze niet opgenomen worden in de cataloog.

Een uitzondering is de grote (52cm) lemen figurine (nr. 65 in de referentiecollectie).

5.3 Andere regio’s en onzekerheden

Voor de figurines uit andere regio’s die besproken worden, wordt (indien ze niet in deze

typologie passen) de beschrijving en naam uit de publicatie gebruikt. Zo blijven de

Eneolithische figurines ook in deze thesis ‘podomorf’ heten.

Er is nog een laatste type figurine dat zeer enigmatisch is. Er zijn slechts

6 exemplaren van bekend, allen zonder herkomst (bekendste voorbeeld

bevindt zich in het Louvre) (Spycket, 1981, p. 215). Het gaat om een

vorm van composiete statuette: de ‘balafré’ beeldjes. Het zijn beeldjes

van een staande mannelijke figuur met een schubbenhuid en een litteken

over een oog. Ze zouden uit de Fars komen maar dit is onzeker.

Figuur 3: Figurine van geschubde man (Ligabue, 1989, p. 238, fig. 106)

Door hun materialen en productietechniek vertonen ze parallellen met de composiete

statuettes van de BMAC, herkomst uit die regio is dus mogelijk (Benoit, s.d., Composite


29

statuette of dragon-snake, internet, §1).Omdat geen enkel betrouwbaar voorbeeld voorhanden

is werden ze verder buiten beschouwing gelaten.

5.4 Versieringen

Op de figurines van de BMAC komen talrijke vormen van decoratie voor. Aangezien het

maken van een uitgebreide typologie niet het doel is van deze thesis gaan we hier niet diep op

in. Een korte introductie volstaat.

Rouhollah Shirazi (2008, p. 94- 100) bestudeerde de versieringen uitgebreid in het licht van

zijn typologische studie.

In het Chalcolithicum van de Piedmont komen op de figurines voornamelijk geometrische,

vegetale en dierlijke motieven voor. Ook zogenaamde ‘zonnesymbolen’ werden geattesteerd

(Shirazi, 2008, p. 94). In de Bronstijd zien we te Altyn een grote diversiteit aan versieringen:

verschillende types van visgraatversiering, sterren en parallelle lijnen. Opmerkelijk zijn

enkele tekens die op spijkerschrift lijken. Op de Margiaanse sites zien we een vermindering in

diversiteit met enkel nog visgraten en sterren (Shirazi, 2008, p. 98: zie addenda. Tabel 1). Het

opmerkelijkste verschil tussen de platte figurines uit Altyn en deze uit Margiana is dat, terwijl

de eersten meestal een uitgebreide haartooi dragen (Shirazi, 2008, p. 99, tabel 8), dit bij de

figurines van Margiana niet het geval is. Shirazi (2008, annexes: pl. 13-20) bespreekt in zijn

doctoraatsthesis de verschillende voorkomende decoratie-elementen voor de figurines van

Margiana en de Piedmont: de verschillende soorten van halsdecoraties, riemen rond de heup,

types van kronen en manieren van voorstelling van de genitale driehoek en phallus,…

Sommigen zien in deze versieringen speciale betekenissen22 en uitingen van het ‘goddelijke’

(de Moedergodin), hierover wordt verder uitgeweid in het hoofdstuk over de bestaande

interpretaties van de BMAC-figurines.

22 Zoals onder andere Hlopin (1974, p. 64) die de cirkels met stip op een Chalcolithische podomorfe figurine uit Yalangash interpreteert als zonnesymbolen en een aanwijzing ziet voor een zonnekalender met 15 maanden van 24 dagen. De haaklijnen zouden de 5 ‘losse’ dagen voorstellen nodig om aan een volledig zonnejaar te komen (365 dagen). Er staan echter maar 4 haaklijnen op de figurine, wat de interpretatie ondergraaft.

Kurbansakhatov (1976, p. 304) ziet in een vioolvormige figurine met ‘stervormige’ hoofdtooi, gevonden te Altyn, een personificatie van de Sumerische godin Inanna. Mochten de sterren eigenlijk bloemen zijn dan treedt volgens hem de ‘Inanna van Altyn’ naar voren, beschermvrouwe van de flora. Het is duidelijk dat Kurbansakhatov zijn conclusies ver trekt. Indien er inderdaad een vegetatiegodin bestond in Centraal Azië (wat zeker mogelijk is) wil dat nog niet zeggen dat de cultus van Inanna tot daar strekt.


30

5.5 Typochronologie

Een verfijnde typochronologie is tot op heden nog niet gemaakt voor de figurines van de

BMAC. Er zijn te weinig figurines uit duidelijk gedefinieerde en dateerbare contexten om

zo’n chronologie te ontwerpen. De algemene chronologie van de BMAC cultuur staat ook nog

onder discussie (zoals reeds vermeld bij ‘situering in de tijd’).

Algemeen kunnen we stellen voor de regio (Piedmont en BMAC) dat in het Eneolithicum (Ve

millennium) de podomorfe figurines tot ontwikkeling komen. NMG II is getypeerd door de

echte podomorfe figurine. De vorm blijft doorleven tot in het NMG III. De geplooide

figurines komen op in de Midden Bronstijd (NMG V), leven nog even door en evolueren dan

naar de platte vioolvormige figurines van Margiana in de Late Bronstijd (NMG VI) (Rossi-

Osmida, 2007, p. 153: zie addenda: Tabel 2).

5.6 Hoe werden de figurines gemaakt?

Als we ons de “technologie-vraag” willen stellen moeten we eerst en vooral een onderscheid

maken tussen de verschillende materiaalklassen: hier essentieel steen en klei.

5.6.1 Composiete stenen statuettes

Voor zover wij weten is er nog geen studie gedaan naar de productiemethode van de stenen

statuettes. We kunnen ons echter inbeelden dat de technieken niet veel verschilden van die

voor de productie van het steatieten vaatwerk (althans de decoratie ervan). Voornamelijk in

Tepe Yahya werd onderzoek gedaan naar de ‘soft-stone vessels’. Potts (2003, p. 78) legde de

link tussen deze en voorbeelden gevonden in Centraal Azië. In de BMAC-cultuur werd

steatiet (of chloriet) gebruikt voor de productie van vaatwerk, statuettes en parfumflesjes.

Belangrijk in deze studie kan de vondst van het heel rijke graf 1200 van de Gonur necropool

zijn. Het zou hier gaan om de begraving van een ambachtsman die steen bewerkte, er werden

diverse stukken chloriet gevonden, artefacten in verschillende stadia van afwerking en

belangrijker: een assemblage aan werktuigen dat een steenbewerkerskit lijkt te zijn. Onder de

stenen artefacten bevinden zich drie paar albasten armen bestemd voor composiete statuettes

(Rossi-Osmida, 2002, p. 98-100).


31

5.6.2 Terracotta figurines

Wat betreft de terracotta figurines is er in andere culturen reeds onderzoek gedaan, voor

Margiana niet (in onze kennis). Er werden verschillende technieken gebruikt voor de

eigenlijke vormgeving. Vermoedelijk werd het lijf uit een klomp gemaakt, met apart

opgelegde ogen en borsten. De neus en ledematen werden uitgeknepen, de ersieringen

geïnciseerd.

In Ulug (in de Piedmont) werd een atelier van figurines opgegraven daterend tussen het

Midden-Chalcoliticum (NMG III) en Laat-Chalcolithicum (NMG II), het 4e millennium v.

Chr. (Brunet, 2006, p. 25). Er werden resten gevonden van ten minste vijf ovens/haarden

waarvan twee bestudeerd konden worden. Ze hadden een ovale vorm (61x52x10cm) en waren

geconstrueerd in ongebakken leemtegels. De ovens/haarden lagen op verschillende

successieve platformen en er konden vier gebruiksfases onderscheiden worden. Er werd een

grote hoeveelheid aan figurinefragmenten teruggevonden, op deze basis werd het atelier

geïdentificeerd als productieplaats van figurines (Brunet, 2006, p. 25-26).


Er zijn verschillende typologieën in omloop voor de figurines van Centraal-Azië. Wij opteren

voor een simpele opdeling op basis van morfologie. Op deze manier zijn de typologische

groepen hanteerbaar in de analysemethode van Voigt waarbij de eerste stap bestaat uit het

vormen van techno-morfologische groepen.

Vijf groepen zijn te definiëren: de platte figurines (geplooide vioolvormige, vioolvormige,

driehoekige, staande vioolvormige met gescheiden benen), de naturalistische figurines,

composiete statuettes, ruwe figurines (ongebakken en torso’s) en tenslotte de uitzonderingen.

Een verfijnde typochronologie aanmaken voor de figurines is op dit moment haast

onmogelijk. Er is nood aan meer figurines in dateerbare archeologische contexten. De

diversiteit aan vormen en versieringen biedt de mogelijkheid voor een typochronologie. De

ontwikkeling hiervan zal moeten samengaan met een verduidelijking en uitwerking van een

algemene chronologie van de cultuur (tot op heden heerst er grote onenigheid).

Verder onderzoek is tevens wenselijk op vlak van de productiemethodes van de figurines.

Werden ze in de BMAC net als in Ulug in speciale ovens gebakken of eerder in de gewone

haard? Waar en hoe werden de stenen statuettes vervaardigd? Deze vragen bleven tot nog toe

onbeantwoord.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 6 Parallellen en verspreiding

32

6 Parallellen met andere regio’s en verspreiding van het vormengoed

Er werden reeds veel onderzoeken gedaan naar de parallellen qua vormengoed tussen

verschillende regio’s. Het overwicht aan vrouwelijke figurines in veel culturen is daarbij een

van de meest opgemerkte punten, die tot verregaande interpretaties heeft geleid (zoals de

reeds vermelde globale Moedergodincultus). Wij gaan echter op zoek naar meer

detaillistische parallellen: figurines en objecten in andere regio’s die qua stijl lijken op de

figurines uit de BMAC en omgekeerd.

Eerst worden de parallellen van de verschillende groepen figurines onderzocht. Vervolgens

wordt de verspreiding nader bekeken (in het bijzonder van de composiete statuettes).

6.1 Parallellen

6.1.1 Podomorfe figurines

Hoewel deze thesis handelt over de bronstijd willen we hier kort een stapje terug zetten in de

tijd en een belangrijke groep uit het Chalcolithicum nader bekijken: de podomorfe figurines.

Welke parallellen tekenden zich af in de periode voorafgaand aan de Bronstijd?

Er werden voorbeelden van podomorfe figurines gevonden in de verschillende sites van de

Piedmont (Anau, Namazga, Kara dépé), de Tedzhendelta (Geoksyur) en een marmeren

exemplaar in Anatolië (Şuhut Hisar) (Spycket, 1981, p. 25; zie addenda: Afb. 1).

Er wordt geopperd dat figurines uit Geoksyur parallellen vertonen met de Ubaidfigurines van

Zuid-Mesopotamië (Masson & Sarianidi, 1972, p. 90-91), wat wel enigszins twijfel kan

oproepen aangezien de Ubaid-periode betekenend vroeger is dan deze periode.

De figurines uit Yalangach (die iets ‘dikker’ zijn dan deze uit Kara dépé) lijken sterk op

voorbeelden uit Roemenië (Masson, 1961, p. 208-209; Rossi-Osmida, 2006, p. 213; 2008, p.

149).

We moeten echter opmerken dat dit type van figurine sterk vereenvoudigd is, het is dus niet

verwonderlijk dat er veel gelijkenissen zijn.


33

6.1.2 Platte figurines

Van de verschillende soorten platte figurines komen de vioolvormige het meest voor en

kennen ze de opvallendste parallellen. De driehoekige en staande vioolvormige figurines

lijken in veel aspecten (vorm van hoofd en gelaatstrekken) op de vioolvormige.

Als we naar de vioolvormige figurines in Zuid-Turkmenistan kijken dan valt onmiddellijk op

dat deze uit Margiana lijken op de figurines gevonden te Altyn (zie addenda Afb. 2). Deze

laatste zijn echter geplooid en dragen een uitgebreide haartooi. Op grotere regionale schaal

zien we ook gelijkenissen.

In Mundigak werden enkele gelijkende figurines gevonden (Allchin

& Hammond, 1978, p. 147 fig. 3.39b nrs. 4-6), maar ze zijn niet zo

plat en lijken meer op ‘pillar-figurines’.

De ‘Zhob’-figurines hebben min of meer een vioolvorm maar hun

uiterlijk is anders: de haartooi is veel uitgebreider, ze dragen

veelvuldige kettingen rond de hals en de ogen zijn rond (ipv. de

koffieboonvorm uit Margiana en Altyn) (Allchin & Hammond,

1978, fig. 3.53 c). Dit type sluit dicht aan bij de Harappacultuur.

Figuur 4: Zhob- figurine (Spycket, 1981, p. 125, fig. 43)

Een ietwat vreemd object bevindt zich in het Louvre: een ‘Clepsydra’achtig amulet afkomstig

uit Susa (zie addenda Afb. 3). Het werd vervaardigd in kalksteen en dateert vermoedelijk uit

de Proto-Elamitische periode (Salvatori, 1989, p. 237). Het lijkt een vereenvoudiging van de

Turkmeense vioolvormige figurines.

Eenzelfde opmerking kunnen we maken over enkele objecten uit Tepe Hissar. Enkele van de

figurines lijken qua vorm erg op de Chalcolithische figurines uit de Piedmont, zoals te Kara

dépé (Yule, 1982, p. 38, afb. 22(5), Schmidt 1937, pl. 27 B H3644). Het meest opvallende

object is een albasten figurine van ongeveer 20cm hoog (Schmidt, 1937, p. 192 & pl. 47

H3500; Yule, 1982, p. 41, afb. 25 (40)), die net als het object uit het Louvre een meer

schematische vioolvorm heeft. De enige attributen van de figurine zijn borsten en drie

perforaties in wat het hoofd zou moeten zijn, in twee van deze bevindt zich een zilveren ring.

Een kleinere versie in koper van de albasten figurine werd tevens gevonden, met een

perforatie in het hoofd voor ophanging. (Schmidt, 1937, pl. 47 H5178). Een tweede koperen

figurine heeft een driehoekig hoofd en meer afgeronde ledematen (pl. 47 H3200). Alle andere

koperen figurines zijn meer natuurlijk van vorm en lijken niet op de figurines uit de BMAC.


34

Niet enkel in figurines zien we parallellen in stijl: antropomorf vaatwerk kan ook dezelfde

kenmerken vertonen. In Tepe Hissar werd ten minste een ceramieken vaas gevonden in de

vorm van een vrouw. Het is een kopie van de albasten figurine uit dezelfde site. Het object is

hol, waar het hoofd zou moeten zitten is de hals van de vaas (Schmidt, 1937, plate XLVI

H2790; Yule, 1982, p. 40 afb. 24 nr. 8).

Een gelijkaardige vaas zou uit Yarim Tepe komen (ze werd

jammer genoeg niet gepubliceerd en is dus van betwijfelbare

herkomst). Hier werd er op de hals van de vaas zelfs een

gelaat geboetseerd (Seipel, 2000, p. 150).

Figuur 5: antropomorfe vaas vermoedelijk uit Yarim tepe (Seipel, 2000,

p. 150)

Te Shah Tepe (eveneens in de Mazandaran) werd een derde antropomorfe vaas gevonden. Dit

achtvormige exemplaar had geen neus op de hals. De borst bestaat niet uit twee conische

elementen maar uit een bol met een streep in het midden (Seipel, 2000, p. 149). Met wat

verbeelding kan men zeggen dat deze vazen gelijken op de vioolvormige figurines uit

Margiana, weliswaar in een eenvoudiger vorm en met een andere functie.

6.1.3 Naturalistische figurines

Een van de naturalistische voorbeelden uit Gonur (waarvan de eigenlijke context onduidelijk

is23) doet denken aan de Mesopotaamse dynastieke bidbeelden, maar werd vervaardigd in

zongedroogde klei (Sarianidi, 1998, p. 46), de ogen zijn (net als de Mesopotaamse) groot en

de wenkbrauw is doorlopend en prominent (zie addenda Afb. 4). Twee andere naturalistische

figurines (uit graf T560 te Gonur- zie addenda Afb. 5- en kamer 41 te Adji Kui 1) worden

tevens vergeleken met de Mesopotaamse bidbeelden (Rossi-Osmida, 2007, p. 162-163), de

gelijkenissen zijn volgens ons in dit geval minder treffend. Diezelfde figurines worden in

dezelfde bron (p. 186) vergeleken met de beelden van Shahdad.

23 Volgens Rossi-Osmida(2007, p. 31) uit de necropool, volgens Shirazi (2008, database nr. 475) uit het paleis en volgens Dubova (2006, p. 43) uit de tombe van een adolescent in de ruines van het noordelijk paleis. De laatste lijkt de meest betrouwbare informatie.


35

Te Shahdad werden in de necropool in verschillende graven beelden in ceramiek

teruggevonden (zie addenda Afb. 6). Deze variëren in grootte en afwerking maar essentieel

beelden ze hetzelfde uit: een persoon die de handen voor de borst houdt en lijkt te bidden. De

figuren zitten, knielen of staan (de onderkant is meestal niet detaillistisch afgewerkt) of er

werd enkel een torso gemaakt. De beelden zijn vaak niet of zacht gebakken en ongeveer

50cm. hoog (Hakemi, 1997, p.64 en grafcataloog). De twee naturalistische figurines uit het

grafveld van Gonur en uit Adji Kui zouden gemaakt zijn naar voorbeeld van deze beelden

(Rossi-Osmida, 2007, p. 186).

De figurines uit de necropolen van Bustān, Djarkutan en Kangurt-Tut in Bactrië zijn van

naturalistische aard, maar ze lijken weinig op de naturalistische figurines uit Margiana. Vele

kenmerken komen overeen met de beelden uit Shahdad (zittende houding, de meesten zijn

ongebakken, vaak armen voor de borst), maar de Bactrische zijn kleiner en ruwer afgewerkt.

6.1.4 Composiete statuettes

Het kleed van de statuettes lijkt opvallend veel op de kaunakes uit Mesopotamië. Vandaar dat

de composiete statuettes vaak als bewijs aangegrepen worden voor de banden tussen Bactrië

en het Tweestromenland via Elam (Spycket, 1981, p. 214).

Men vergelijkt de statuettes met de zittende figuur uit de glyptiek

van Shahdad en met de iconografie van een zilveren vaas

gevonden in de buurt van Persepolis (H. Pittman 1984; p. 50-51;

Ghirshman, 1968, p. 243-244; Spycket, 1981, p. 215). Op de vaas

worden twee figuren afgebeeld, een staande en een zittende

vrouw, en een inscriptie in lineair-Elamitisch. De regel werd

ontcijferd en men kwam tot de conclusie dat de zittende vrouw

een priesteres was, met de naam Kuri-Nahiti, in dienst van de

godin Narunde (de staande vrouw) (Potts, 2008, p. 167-168, 170).

Dit lijkt correct aangezien de figuren parallellen vertonen met een

beeldje van de godin Narundi dat gevonden werd in Susa

(Spycket, 1981, p. 144, pl. 96), een gelijkaardige iconografie

wijst op een gelijke betekenis.

Figuur 6: Zilveren vaas uit omgeving Persepolis (Potts, 2008, p. 168, fig. 3)


36

In 2004 werd een tweede vaas ontdekt: in tombe 3220 van de necropool van Gonur. Op deze

vaas werden twee Bactrische kamelen afgebeeld. De versiering in banden op de rand en

onderaan de vaas zijn identiek aan de versieringen op de vaas uit Persepolis, wat doet

vermoeden dat ze beiden uit hetzelfde atelier komen (Potts, 2008, p.171, 173-174). Waar zou

dat atelier dan gelegen kunnen hebben? Potts (2008, p. 179-185) ziet drie mogelijkheden:

Awan, Anšhan of Centraal-Azië.

De aanwezigheid van lineair-Elamitisch (ontwikkeld onder Puzur-Inšušinak, koning van

Awan) op de eerste vaas, zou bewijzen dat ze in Awan werd gemaakt. Het is echter mogelijk

dat de inscriptie op een later moment gebeurde dan de eigenlijke productie van de vaas.

De iconografie van de twee vrouwen komt overeen met die op zegels uit de

Sukkalmahperiode uit Anšhan, dit zou kunnen betekenen dat de vaas daar werd gefabriceerd.

Hiertegen moeten we inbrengen dat op de Gonur-vaas Bactrische kamelen afgebeeld staan

(een dier dat ongekend is in de glyptiek van Anšhan) en dat de twee figuren op de Persepolis-

vaas sterk lijken op de composiete statuettes van de BMAC24. Dit brengt ons bij de derde en

meest waarschijnlijke optie: Centraal Azië.

6.2 Verspreiding van de figurines

6.2.1 Platte en naturalistische figurines

De platte en naturalistische figurines lijken vooral voor te komen in Margiana (platte,

naturalistische), de Piedmont (podomorfe, geplooide vioolvormige) en Bactrië (de Bactrische

naturalistische). Zoals hierboven duidelijk beschreven kunnen veel parallellen getrokken

worden met andere regio’s maar dat maakt het des te moeilijker om export te bewijzen. We

hebben geen weet van echt Centraal-Aziatische figurines op andere sites.


Lange tijd kenden we van deze categorie enkel voorbeelden uit clandestiene opgravingen en

de antiekmarkt. Ze zouden voornamelijk uit Bactrië komen, maar sommige, zoals werd

beweerd, uit de Fars (Spycket, 1981, p. 213-214). R. Ghirshman (1968, p. 237-248) bespreekt

24 Er werd inderdaad in het verleden geopperd dat deze uit de Fars afkomstig waren (o.a. door Ghirshman), maar dit lijkt heden ten dage niet waarschijnlijk meer.


37

twee exemplaren uit de collectie van dhr. Foroughi. Hoewel hij geen vindplaats vermeldt (die

was vermoedelijk ongekend) schrijft hij ze toe aan Elam.

P. Amiet (1977, p. 101-107) beschreef op zijn beurt enkele figurines uit Bactrië (onzekere

afkomst). Deze die het Louvre kocht zouden uit de Fars komen en een ander aangekocht door

dhr. Foroughi zou gevonden zijn in de Khorassan, de antieke herkomst legt hij echter in

Bactrië. P. Amiet (1980, p. 163) publiceerde nog een tweede statuette uit de collectie van

Foroughi zonder herkomst, maar schrijft het opnieuw toe aan Bactrië.

M.-H. Pottier (1984, p. 44-46) maakt in haar studie van het funerair materiaal uit Bactrië in de

Bronstijd gewag van negen composiete statuettes (waaronder een die reeds gepubliceerd werd

door Ghirshman) die ze alle beschrijft. Alle negen zijn het voorbeelden waarvan de werkelijke

herkomst niet gekend is, en ook niet meer achterhaald kan worden (dat ze oorspronkelijk uit

een funeraire context komen is dan ook niet zeker25)

Sinds enkele jaren duiken de composiete statuettes ook op in opgravingen waardoor hun

herkomst en verspreiding betrouwbaarder in kaart kan gebracht worden. Het lichaam van een

statuette werd gevonden bij noodopgravingen te Quetta26 (Amiet, 1989, p. 174). Het betreft

een onderlichaam dat gevonden werd in een put, samen met een rijk arsenaal aan andere

vondsten, op 3m afstand van een vrouwengraf (zie addenda Afb. 7 & referentiecollectie 69).

Er heerst onduidelijkheid over het type context aangezien de opgraving niet grondig kon

gebeuren (een cenotaaf lijkt een mogelijkheid) (Jarrige & Hassan, 1989, p. 150, 156).

In Margiana werden enkele fragmenten opgegraven (zie addenda Afb. 8). Te Togolok 21

werd een schouderfragment aangetroffen en te Gonur bij de ‘deep sounding’ een albasten arm

(Hiebert, 1994b, p. 377). Twee volledige exemplaren werden blootgelegd in graven van

Gonur necropool. Meer fragmenten werden gevonden in het paleis van noord Gonur en ook in

Adji Kui (Rossi-Osmida, 2007; Sarianidi, 1998). De specifieke contexten zijn te vinden in de

referentiecollectie in bijlage.

25 Gezien er vastgesteld werd dat er in Bactrië duizenden graven en tombes geplunderd werden en sommige verkopers vertelden dat de objecten uit graven kwamen, is dit geen onredelijke gok.

26 Nog te Pakistan, in Harappa, werd de haartooi van een composiete statuette gevonden in nederzettingscontext (Meadow, 2002, p. 191).


38

Te Nishapur werd in 1990 een complete composiete statuette

gevonden bij graafwerken voor de aanleg van een rioolput, in het

oosten van de stad (Potts, 2008, p. 184). De figurine bestaat uit 5

delen: het hoofd, de hoofdtooi, het lichaam en armen. Het

lichaam en hoofdtooi zijn vervaardigd uit chloriet en het hoofd

en de armen uit calciet (Khaniky, 2003, p. 36-46).

Figuur 7: Composiete statuette uit Nishapur (Shirazi, 2008, p. 122 (2))

Vreemd genoeg werden in Bactrië zelf nog geen vondsten in context gedaan. De opgravingen

van Dashli, Sappalli en Djarkutan leverden nog geen statuettes op.

Het zou interessant zijn herkomstonderzoek uit te voeren op de figurines d.m.v. petrografisch

onderzoek (daar werd nog geen poging toe ondernomen) en op die manier te trachten

achterhalen waar deze statuettes geproduceerd werden (betrof het één centrum of meerdere

regio’s?). Dergelijk onderzoek werd reeds gedaan voor het chlorieten vaatwerk van Tepe

Yahya (Kohl, 2001, p. 219-220) en biedt de mogelijkheid van nauwkeurige resultaten.

6.3 Casus: De figurines te Shahr-i Sokhta en hun relatie tot Centraal Azië

Shahr-i Sokhta is een site met de bijnaam ‘burnt city’ (waarom spreekt voor zich) en is

gelegen in de Sīstānregio in Iran. De site dateert tussen het einde van het 4e – begin 2e

millennium. De sites in het oosten van Iran onderhielden banden met Mesopotamië en Elam

in het westen, met de Harappabeschaving in het oosten, er zijn ook aanwijzingen voor banden

met Centraal Azië in het noorden (Mortazavi, 2005, p. 106-107). Sommige figurines uit

Periode I27 volgen de stijl van de Chalcolithische (NMG III) voorbeelden uit Zuid-

Turkmenistan (podomorfe en pseudopodomorfe figurines). De figurines met cilindrisch

lichaam, waarvan ongeveer duizend exemplaren werden gevonden, kent geen parallellen

(Tosi, 1983b, p. 148, 150-151). In periode II zien we een nieuw type figurine met een platte

driehoekige borst die opnieuw in de Zuid-Turkmeense culturele sfeer past (Tosi, 1983, p. 152,

27 Periode I (3200-2800 v. Chr.), Periode II (2800-2500 v. Chr.), Periode III (2500-2300 v. Chr.), Periode IV (2300-1850 v. Chr.) (Shirazi, 2007, p. 148-149).


39

Daems, 2001, p. 9, fig. 31). Een laag van periode II heeft een fragment geleverd van een

figurine van het ‘Zhob’type uit Noord-Baluchistan (Tosi, 1983b, p. 152).

R. Shirazi (2007, p. 152-159) bestudeerde de figurines van Shahr-i Sokhta typologisch en

kwam tot zes verschillende groepen: de cilindrische figurines, torso’s, kruisvormige en

podomorfe figurines, hoofden en stenen idolen.

6.4 Recapitulatie

Binnen de BMAC bestaat er een dichotomie tussen de twee subregio’s op vlak van

figurinetype. Het meest voorkomende type in Margiana (de platte figurines) vertonen grote

gelijkenissen met de figurines van de Piedmont. De stijl vindt zelfs weerklank in figurines en

andere objecten te Tepe Hissar en andere sites in de Mazandaran. De Bactrische figurines zijn

van een ander type en vertonen vnl. parallellen met de beelden uit Shahdad in de Sistān.

De composiete statuettes blijken een vrij grote verspreiding te kennen (Margiana, Nishapur

Quetta,…). De precieze herkomst van deze beeldjes blijft echter onzeker. Werden ze in een

regio geproduceerd en geëxporteerd, of werden ze ter plaatse gemaakt? Het zou interessant

kunnen zijn herkomstonderzoek te doen d.m.v. petrografisch onderzoek.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 7 Bestaande Interpretaties

40

7 Bestaande interpretaties van de Piedmont- en BMAC-figurines

Zoals bij vele traditionele figurinestudies worden ook de figurines van de BMAC in het licht

van de Moedergodintheorie gezien.

Vooraleer over te kunnen gaan naar onze analyse van de figurines geven we een overzicht van

de belangrijkste bestaande visies. We dienen een onderscheid te maken tussen de

verschillende types figurines en zullen de interpretaties apart bespreken: de platte figurines, de

composiete statuettes, enkele uitzonderlijke specimens uit Margiana en de Bactrische

figurines.

7.1 Margiana en de Piedmont


De geplooide vioolvormige figurines van de Piedmont worden soms als afbeeldingen van de

‘Grote Godin’ beschreven. Ze zouden geëxporteerd zijn naar de sites van Margiana, waar de

vorm iets aangepast werd. De figurines uit Margiana noemt Rossi-Osmida ‘godinnen met

hoge diadeem’ (Rossi-Osmida, 2007, p. 152, 158, 168) wat een religieuze interpretatie

impliceert.

Masson en Sarianidi (1973, p. 27-28) spreken van de ontwikkeling van een godinnencultus in

de Bronstijd van de Piedmont. Ze geloven dat de ene Chalcolithische godin (in de vorm van

podomorfe figurines) in de Bronstijd werd vervangen door een heel pantheon aan godinnen.

Kurbansakhatov (1976, p. 304) gaat zelfs zo ver een figurine met stervormige haartooi uit

Altyn als de Sumerische Inanna te beschrijven.

Verschillende onderzoekers verdiepten zich in de versieringen aangebracht op de figurines.

De versiering op een figurine zou een vorm van ‘determinatief’28 zijn om de godheid te

identificeren , dit zou aangeven dat er meerdere godheden geweest zijn (Masson & Sarianidi,

1973, p. 207; Rossi-Osmida, 2007, p. 169). Sommige onderzoekers interpreteren dit als

28 Een ster voor de godin van de hemel, visgraten (lijkt op graanaren) voor de godin van de vegetatie en de zigzag voor de godin van de wateren (Masson, 1988, p. 87).


41

verschillende ‘vormen’ van de ‘Grote Godin’29. De Vegetale motieven domineren, wat zou

wijzen op een vruchtbaarheidscultus. (Rossi-Osmida, 2007, p. 187-188).

Betreffende de versieringen oppert Masson (1988, p. 87) een interessante theorie. De

verschillende symbolen in de versieringen van Altyn kunnen de uiting zijn van verschillende

families of gemeenschappen binnen de maatschappij in Altyn. De figurines zijn de

materialisaties van beschermgeesten van bepaalde groepen.

Na zijn studie van de figurines van Adji Kui (en Margiana) besluit Rossi-Osmida (2007, p.

188-190) dat de vioolvormige figurines een afbeelding van de ‘Grote Godin’ zijn en de

driehoekige figurines30 een held, genie of kleinere god. De staande mannelijke figuren met

gescheiden benen ziet hij als een latere ontwikkeling. Hij gelooft dat dit de ‘machtswissel’ op

religieus vlak betekent: de Grote Godin wordt aan de kant gezet door een mannelijke godheid.

Rossi-Osmida koppelt dit aan de ideologische veranderingen tijdens het bewind van Naram-

Sin. Verregaande conclusies als deze moeten met enige omzichtigheid behandeld worden.

Rouhollah Shirazi (2008, p. 208-209) gelooft dat de figurines in terracotta afbeeldingen zijn

van een Centraal-Aziatische godin van eerste rang (net als de composiete statuettes: cf. infra).

Hij doet deze bewering op basis van twee hoofdredenen. Ten eerste betreft het ‘cultobjecten’,

hij ziet dit als bewezen omdat ze voorkomen in graven. De tweede (en de belangrijkste) reden

volgens Shirazi is dat de versieringen op de figurines ze een goddelijk karakter verlenen.


Sarianidi laat in zijn boek ‘Necropolis of Gonur and Iranian paganizm’ (2001) de interpretatie

van de statuettes in het midden. Hij somt de verschillende mogelijkheden op: beeld van de

overledene, lokale godheid of een vruchtbaarheidsgod(in) (Sarianidi, 2001, p. 188). In andere

boeken interpreteert hij ze als portretten van de dode, omdat ze in de tombes van Gonur terug

29 Rossi-Osmida (2007) is hier niet consistent in, eerst spreekt hij over de ‘Grote Godin’ vervolgens over meerdere godinnen. Welke precies zijn visie is, is niet duidelijk.

30 Er kan niet met zekerheid beweerd worden dat de driehoekige figurines mannelijk zijn: er zijn geen seksuele kenmerken op afgebeeld. Verschillende wetenschappers besluiten na typologische studies dat ze mannelijk moeten zijn omdat verschillende kenmerken daarop wijzen (driehoekig torso = mannelijk). Men moet echter in het achterhoofd houden dat het mogelijk is dat er geen geslacht afgebeeld werd omdat men dat in dit geval onnodig achtte. Een tweede valkuil is onze duale genderconstructie man/vrouw, die we niet zonder meer mogen terugprojecteren.


42

gevonden werden (de vergelijking wordt gemaakt met de dodenportretten gevonden in de

necropool van Shahdad) (Shirazi, 2008, p. 202).

Een andere hypothese is dat de statuettes “prinsessen” zouden voorstellen. Het beeld van deze

figurines komt overeen met de afbeeldingen op de vaas van Marv Dasht (Persepolis), de

zegels van Anshan en een pyxis van zilver, die allen personen van hoge rang zouden

afbeelden (Benoit, 2004, p. 42). Aurelie Daems (2001, p. 17-19) brengt in haar studie over de

vrouwelijke representaties in Iran de statuettes onder bij de ‘Upper class Women’.

Rossi-Osmida (2002, p. 69) spreekt eerst over de Moedergodin en noemt een statuette uit

Gonur ‘goddess-mother’. Later (Rossi-Osmida, 2007, p. 191) herziet hij die mening.

Aangezien de composiete statuettes van een latere fase zouden zijn, zouden deze geen

Moedergodin kunnen uitbeelden, hij gelooft immers dat er in de latere fase een overheersing

van een mannelijke godheid (cf. supra) is. Omdat deze beeldjes in funeraire context gevonden

werden ziet hij ook de mogelijkheden van een gezellin voor of een portret van de overledene.

Hij besluit de beelden ‘ladies’ of ‘princesses’ te noemen tot er meer helderheid kan gebracht

worden door nieuwe vondsten in context.

Sylvia Winkelmann spreekt over godin in het meervoud. In haar studie differentieert ze

verschillende godinnen, die diverse ‘gedaantes’ zijn van de ‘Grote Godin’. Later spreekt ze

wel steeds over de ‘godinnen’ van Bactrië, waarschijnlijk is haar inleidende quote eerder een

aanknoping met het thema van het boek dat ‘Dea Madre’ heet dan een statement omtrent een

geloof in dé Moedergodin (Winkelmann, 2006, p. 193). Ze bestudeerde de zegels en andere

iconografie van Bactrië en Elam. Ze onderzocht onder andere met welke dieren de godinnen

werden geassocieerd (Winkelman, 2006, p. 198).

De statuettes zouden ook een materialisatie kunnen zijn van godinnen van hoge rang binnen

het symbolische systeem van Centraal Azië . Henri-Paul Francfort31 (1994, p. 407) hangt deze

mening aan. Hij baseert deze hypothese op iconografisch en symbolisch onderzoek van de

zegels, afbeeldingen op vaatwerk en statuettes van Bactrië en Margiana. Deze godin van hoge

rang lijkt op de Elamitische vegetatiegodin, ze is vermoedelijke de godin van vegetatie,

vruchtbaarheid en water (Francfort, 1994, p. 410-411).

31 Rouhollah Shirazi (2008, p. 204) is dezelfde mening toegedaan.


43

Een laatste geopperde interpretatie is dat de statuettes een soort van ‘biddende’ personen

voorstellen die offers brengen aan een bepaalde god (er zou dan een offer geplaatst zijn op de

armen van de statuette) deze hypothese wordt o.a. door Pierre Amiet32 aangedragen (Luneau,

2008, p. 143).

7.1.3 Enkele uitzonderlijke voorbeelden

De zittende kleien figurine die Sumerisch aandoet (addenda Afb. 3) wordt door Rossi-Osmida

(2002, p. 31) ‘Mother Goddess’ genoemd.

De zgn. ‘gevangene’33 van Adji Kui zou volgens dezelfde auteur (2008, p. 164) een ludieke

functie hebben en een soort van pion zijn uit een spel.

In Gonur werden resten gevonden van wat

vermoedelijk een figurine in (deels) organische

materialen betreft (zie addenda Afb. 9). Volgens de

reconstructie van Sarianidi is het een staande vrouw

op een platform met een soort kaunakesrok,

graanaren waren in haar lichaam geprikt en uit het

platform ‘groeiden’ twee bladeren.

Figuur 8: Reconstructie van figurine uit vergankelijke materialen (Shirazi, 2008, p. 43(2))

Ze werd dan ook ‘Godin van de Vegetatie’ genoemd (Winkelmann, 2006, p. 199-200).

Rossi-Osmida (2006, p. 215) noemt dit het bewijs voor het bestaan van een cultus rond de

‘Grote Godin’ in Margiana en de wijdere regio (zegels met een dergelijke iconografie werden

gevonden o.a. in Shahdad).

32 In zijn werk ‘l’age des échanges inter-Iraniens’ (Amiet, 1986, p. 200) noemt hij de statuettes afbeeldingen van Elamitische koninginnen naar analogie met de glyptiek.

33 Een driedimensionele torso die de handen achter de rug lijkt gebonden te hebben.


44

7.2 Bactrië

De Bactrische figurines komen bijna allemaal uit cenotafen. Deze ‘symbolische’ graven

bevatten een (of meerdere) figurines in plaats van mensenresten. In de necropool van Bustān

lagen deze niet verspreid maar samen op een specifieke plaats (Avanesova, 1995, p. 40), wat

een rituele rol bevestigt. Avanesova (1995, p. 42) oppert voorzichtig dat deze rituelen een

voorloper zouden kunnen zijn van de funeraire riten van Ariërs, zoals beschreven in de Veda.

Ze ziet onder andere in de parallelle lijnen op figurine nr.7 (in de referentiecollectie)

symbolen voor water.

De cenotafen kunnen tevens graven geweest zijn voor slachtoffers van conflicten waarvan het

lichaam niet werd teruggevonden (Ionesov, 2002, p. 91).

Een andere hypothese is dat de figurines de incarnatie voorstellen van de voorouders

(Avanesova, 1995, p. 42). Op basis van etnografisch onderzoek kan men stellen dat graven

van voorouders vaak vereerd worden en dat er soms een ‘heldenverering’ uit vloeit (Ionesov,

2002, p. 96-98). De symbolische graven in het centrum van de necropool zouden de

materialisatie zijn van de graven van ‘de voorouders’.

7.3 Recapitulatie

De Moedergodintheorie heeft zeker haar sporen na gelaten in de studie van de BMAC-

figurines, maar meestal spreekt men nu over meerdere godinnen. Met behulp van symbolen

(=’determinatief’) wordt duidelijk gemaakt welke godin uit het pantheon de figurine uitbeeldt.

De versieringen kunnen ook symbolen zijn voor verschillende families of groepen in de

maatschappij, de figurines zijn in dat licht materialisaties van voorouders of beschermgeesten.

De composiete statuettes worden als godin geïnterpreteerd, maar er gaan ook enkele stemmen

op voor een interpretatie als ‘prinsessen’ of vrouwen van hoge rang.

Over de Bactrische figurines bestaan weinig hypotheses, er werden er natuurlijk veel minder

gevonden. Omdat ze in cenotafen voorkomen zouden ze een deel van rituelen zijn.

Dit waren de ‘betekenissen’ die gegeven worden, wij gaan nu op zoek naar een ‘functie’ voor

de verschillende figurines. In onze mening zijn betekenis en functie verweven. Mag men

zomaar een betekenis toeschrijven zonder eerst een functieanalyse te doen? Welke methodiek

moeten we hiervoor gebruiken?

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 8 Methodieken voor interpretatie

45

8 Methodieken voor interpretatie: naar Voight en Ucko

Welke methodiek moet gevolgd worden om de figurines te interpreteren?

Het is belangrijk te noteren dat er twee vormen zijn van interpreteren: aan de ene kant kan

men zich de vraag stellen ‘Wat beeldt het uit?’ en aan de andere kant ‘Wat was de functie,

waarvoor werd het gebruikt?’. De eerste vraag is essentieel deel van de iconografische studie,

maar het is duidelijk dat de twee vragen met elkaar verweven zijn34. In deze thesis gaan we

vnl. op zoek naar de functie van de figurines.

Elke manier van kijken naar het materiaal heeft zijn voordelen. In deze thesis kozen we

ervoor om ons te baseren op de methode van Voigt. In onze opinie is deze het minst

‘interpretatief’. Het doel is op een zo neutraal mogelijke manier tot een interpretatie te komen.

Duidelijke, wetenschappelijk gefundeerde parameters zijn noodzakelijk omdat anders het

gevaar bestaat een interpretatie ‘op het gevoel’ te maken. De (archeologische) context is een

waardevolle bron van informatie en wij hechten hier dan ook veel belang aan.

8.1 De methodiek van Voigt

Volgens Voigt’s methode (1983, p. 191-193) begint functionele analyse idealiter met het

aanmaken van klassen gebaseerd op technologie en morfologie (zo ontstaan functionele

klassen). Bij kleine samples is dit echter onmogelijk.

� De eerste stap is meestal het groeperen van de figurines in eenheden die gebruikt

kunnen worden in de beschrijving en vergelijking (een soort van typologische studie

wordt gemaakt: techno-morfologische units worden gedefinieerd).

� Bij de tweede stap wordt de collectie onderzocht naar distinctieve slijtagepatronen,

vernieling/beschadiging en distributie.

De techno-morfologische units kunnen opgedeeld of samengevoegd worden tot

gebruiks-dispositie units.

� Tot slot kunnen die gebruiks-dispositie units toegeschreven worden aan een

functionele klasse.

34 Zo kan een figurine de afbeelding zijn van bijvoorbeeld een bovennatuurlijk wezen. Dit in se zegt niks over de functie van het object: de figurine kan zowel gebruikt zijn als cult object, als magisch hulpmiddel, als speelgoed en als initiatiefigurine (Voigt, 1983, p. 188).


46

De functionele klassen hebben verschillende attributen35. Voigt construeerde een tabel (zie

addenda: Tabel 3) met attributen op basis van etnografische en etnohistorische bronnen

(Voigt, 1983, p. 190, tabel 28) waarin de onderwerpen materiaal, morfologie, gebruik en

dispositie worden besproken. Een tweede tabel (Voigt, 1983, p. 192, tabel 29) voorspelt de

slijtagepatronen en dispositie per functionele klasse (zie addenda: Tabel 4).

Niet alle attributen die Voigt beschrijft kunnen ten volle toegepast worden in deze casestudy,

omdat de informatie ontbreekt.

Hoewel de methode van Voigt zeker waardevol en bruikbaar is kunnen we ons toch enkele

bedenkingen maken. Ten eerste moet we ons vragen stellen bij de valabiliteit van etnografisch

onderzoek. In hoeverre kunnen tegenwoordige waarnemingen meerwaarde bieden aan de

kennis over een cultuur die op een ander tijdstip en op een andere plaats bestond? Ook al

wordt etnografisch onderzoek enkel gebruikt om inspiratie op te doen voor mogelijke functies

en de attributen ervan, toch moeten we deze vraag desalniettemin in het achterhoofd houden.

Ten tweede (dit is een kritiek die Petty (2006, p. 43) geeft) wordt bij Voigt noch bij Ucko

uitgelegd waarom een activiteit of gedrag resulteert in de beschreven morfologische en

dispositionele attributen van de functionele klasse. De link met de culturele context en

omstandigheden waarin de figurines werden gebruikt wordt niet gelegd. Daarom zijn

sommige functionele klassen slechts vaag beschreven en anderen precies.

8.2 Methode gehanteerd in deze thesis

Voor de functieanalyse van de BMAC-figurines kozen we de methode van Voigt mits enkele

aanpassingen. Zoals gesteld konden niet alle attributen ten volle geëxploreerd worden wegens

beperkte informatie. Het gaat hier vnl. om het slijtageonderzoek: de objecten zelf konden niet

bestudeerd worden en slijtage werd zelden beschreven. Via onderzoek naar de

slijtagepatronen moet een onderscheid gemaakt worden tussen figurines uit dezelfde techno-

morfologische groep die een andere functie hadden36. Deze tweede stap van Voigt’s methode

kan niet goed uitgevoerd worden.

35 Een attribuut is een ‘kenmerk’: kostbaar materiaal of alledaags materiaal zijn attributen op vlak van ‘materiaal’. Een functionele klasse krijgt verschillende attributen als kenmerk (zie tabel voor verduidelijking).

36 Voigt (1983, p. 191) beschrijft enkele etnografische voorbeelden waarbij hetzelfde type figurine gebruikt wordt als speelgoed en als magisch hulpmiddel.


47

De tekortkoming in de informatie noopt ons ertoe een vereenvoudiging aan te brengen in het

analyseproces. Het is idealistisch te denken dat één methodiek naadloos op alle situaties

toegepast kan worden. Elke methode moet licht aangepast worden naargelang de gegeven

situatie, wat wij dan ook doen.

Als techno-morfologsiche eenheden gebruiken we de hoofdcategorieën van de typologie.

Voor Margiana: naturalistische figurines, platte figurines, composiete statuettes, ruwe

figurines. De laatste groep en enkele uitzonderlijke figurines worden case per case

geanalyseerd. Voor Bactrië is er slechts één techno-morfologische groep met alle figurines.

Aangezien op de beschikbare foto’s en tekeningen het beperkt mogelijk is slijtage of breuken

waar te nemen kan de tweede stap van Voigt niet volwaardig uitgevoerd worden. We opteren

ervoor om die niet duidelijk af te scheiden. Er worden geen duidelijke gebruiks-

dispositiegroepen gedefinieerd en de attributen van de twee laatste stappen worden

samengesmolten tot een stap.

Tabel nr. 3, met alle attributen van de bestudeerbare parameters (materiaal, morfologie,

context van dispositie en -in mindere mate- slijtage en breuken), wordt samengesteld. Aan de

hand van deze attributen wordt een techno-morfologische eenheid direct toegeschreven aan

een functionele klasse.

Als binnen een techno-morfologische groep verschillende functies voorkomen kunnen we

deze niet scheiden. Er kan niet altijd tot een decisieve functiebepaling gekomen worden, in

dat geval worden de mogelijkheden naast elkaar geplaatst.

Functionele klasse Attributen Cult figuren Materiaal Kostbare/ alledaagse (klei, hout) materialen Morfologie Kan technologisch superieur zijn

Grootte is variabel: grote immobiele beelden - kleine draagbare Mogelijk vergezeld door iconische elementen (planten, dieren,objecten)

Context van dispositie

Mogelijk in een structuur met speciale functie Mogelijk op onbereikbare plaatsen (vb. grotten, watermassa’s) Groepen figurines, gelijkaardig of morfologisch verschillend, kunnen geassocieerd voorkomen door herhaalde dispositie van sequentieel gebruikte figurines of door de dispositie van een aantal figurines op hetzelfde moment Onwaarschijnlijk in associatie met dagelijks afval, tenzij in het geval van ‘huisgoden’37

Slijtage en Intact oppervlak of minimale slijtage door voorzichtig gebruik

37 Alice Petty (2006, p. 44-45) beschrijft deze optie voor het Syrische sample en baseert zich voor haar bevindingen op verschillende teksten waarin dit gebruik werd beschreven: erfenisteksten uit Nuzi en Emar en het Oude Testament (cf Genesis 31: Rachel steelt de ‘elohim’ – huisgoden- van haar vader en vlucht met Jacob weg => de ‘elohim’ zijn handelbaar, draagbaar en klein)


48

breuken Gelokaliseerde gebieden van abrasie of polijsting kunnen voorkomen als gevolg van rituele aanraking Brandsporen, verse breuken =>‘doden’ van de figurine bij dispositie

Magisch hulpmiddel

Materiaal Alledaagse materialen , zelden waardevol

Morfologie Klein en draagbaar Kan zowel mannelijk, vrouwelijk of geslachtsloos


Mogelijk in muren of onder vloeren van huizen, of graven Mogelijk in verbrande elementen, putten in open terreinen, water Delen van gebroken figurines vaak gescheiden ten tijde van dispositie komen niet voor in hetzelfde deel van de nederzetting Groepen van figurines: door herhaling van ritueel in een ruimte / door het gebruik van meerdere figurines in een ritueel Mogelijk geassocieerd met huishoudelijk afval

Slijtage en breuken

Geen slijtage of abrasie/polijsting (=> als amulet gedragen) Vaak brandsporen, vernietigende schade als gevolg van het dispositieproces Verse breuken op consistente plaatsen (de nek, middel)

Initiatie figurines Materiaal Kostbaar/ alledaags Morfologie Verscheidenheid in vorm en kwaliteit

Variabele grootte: grote immobiele beelden - kleine draagbare Vorm zeer variabel, soms opvallend ‘onconventionele’ figurines


Vaak in ontoegankelijke plaatsen (grotten, watermassa’s) Zelden geassocieerd met domestieke structuren, huizen, soms in graven Groepen van morfologisch verschillende figuren meestal geassocieerd door dispositie van een gehele initiatiegroep als unit Soms geassocieerd met dagelijks huishoudelijk afval

Slijtage en breuken

Oppervlak mogelijk minimale slijtage door hantering, vnl. aan de basis Verbrand / intact en onverbrand

Speelgoed Materiaal Alledaags Morfologie Kan goed of slordig gemaakt zijn

Draagbaar, kan erg klein zijn Dieren, mensen, fantasiewezens, geslachtsloos/ met uitgebreid afgebeelde details Vaak stompjes i.p.v. armen of simpele cilinders


Domestieke contexten, binnen/buiten, soms in graven Figuren willekeurig verspreid in puin, niet geclusterd Geassocieerd met huishoudelijk afval

Slijtage en breuken

Oppervlak sterk gesleten, vnl. aan de basis van staande figuren Aanhangsels vaak afgebroken Gebroken delen versleten en afgeschuurd =>voortgezet gebruik Beschadiging op structurele zwaktes

Afbeelding van doden/mensen ermee geassocieerd

Materiaal Meestal alledaags

Morfologie Variabele grootte Kan detaillistisch of rudimentair gemaakt zijn Indien afbeelding van de dode: geslacht figurine gelijk aan geïnhumeerde. Indien concubine: geslacht tegengesteld


Funerair: in/op/rond het graf In een cenotaaf

Slijtage en

breuken

Meestal weinig pre-dispositionele slijtage

Tabel 3: Attributen in rekening gebracht bij deze studie (Samengesteld uit: Voigt, 1983, p. 190, tabel 28 en p.

192, tabel 29. Aanvullingen werden gedaan op basis van Ucko, 1968, p. 426, 429 voor alles i.v.m. funeraire

contexten.


49

Voor de laatste functionele klasse bestaan nog vele vragen. Er is nood aan meer etnografisch

onderzoek naar figurines die een rol spelen bij de begrafenis en de dood. Enkele attributen

zien we bevestigd dankzij de informatie van de beelden uit Shahdad (Hakemi, 1997, p. 64)

waar een sterke zaak voor een interpretatie als portretten van de dode bestaat. Er werden

vierentwintig beelden gevonden, in evenveel graven, die gelijkenissen vertoonden met de

overledene. Dit wil zeggen dat ze naar het beeld van de dode individueel werden gemaakt,

wat een sterke indicator is dat de beelden een dodenportret zijn.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 9 Inleiding tot analyse

50

ANALYSE VAN DE BMAC-FIGURINES

9 Inleiding tot analyse

Eerst en vooral wordt een visuele analyse gemaakt. Welke types figurines komen voor en hoe

verhouden ze zich ten opzichte van elkaar? Hoe werden ze versierd? We nemen het probleem

van de sekse onder de loep: is er werkelijk, zoals men doet uitschijnen, een overwicht aan

vrouwelijke figurines? Wat kan dit ons eventueel leren over de verleden maatschappij?

Vooraleer over te gaan naar de functieanalyse onderzoeken we in welke contexten de

figurines voorkomen. Dit is een stap van de functieanalyse maar omdat ze zo belangrijk is

wordt ze eerst uitgebreid besproken.

Tenslotte wordt een functieanalyse uitgevoerd op basis van de hierboven gedefinieerde

methodiek. We trachten uit te zoeken wat de functie was van de figurines.

Maar voor dit alles schetsen we kort de grootste problemen die naar boven kwamen tijdens

het onderzoek.

9.1 Problematiek van het onderzoek

Het doel van deze thesis (het onderzoeken van de context en het bepalen van de functie van de

figurines van de BMAC) bereiken is geen sinecure, er zijn verschillende hinderpalen die de

studie bemoeilijken. Het onderzoek wordt voornamelijk belemmerd door het ontbreken van

publicaties of het niet beschikbaar zijn van informatie. Er zijn verschillende factoren die

hiertoe bijdragen: de geografisch politieke toestand, het probleem van plunderingen en de

manier van publiceren en opgraven.

9.1.1 Geografisch-politieke toestand

Turkmenistan en Oezbekistan waren Sovjetrepublieken tot in 1991, toen de USSR uiteen viel

(s.n., 2009, Uzbekistan & Turkmenistan, internet). De grote surveys en de eerste opgravingen

door Viktor Masson gebeurden tijdens de koude oorlog wat tot gevolg had dat een groot deel


51

van de informatie niet doordrong tot het westen. De vroege publicaties gebeurden enkel in het

Russisch en zijn quasi onvindbaar. Het ijzeren gordijn belemmerde wetenschappelijke

informatie-uitwisseling.

Bepaalde manieren van onderzoek werden aan de kant geschoven omdat ze ‘Westers’ waren.

Zo werden er bijna geen typologische studies uitgevoerd, wat een nadeel is in de

ceramiekstudies. Deze hiaten is men evenwel aan het aanvullen.

De vroege opgravingen gebeurden onder Sovjetbewind en de archeologie stond in het teken

van de politiek. De onderzoekers hielden vast aan paradigma’s ingegeven door het marxisme,

wat aanleiding gaf tot felle kritiek van hun Westerse collega’s. Dit conflict werd deels

ingegeven door een taalprobleem (publicaties in het Russisch) en onbegrip. Vanaf de jaren

’60 werd de methodologie minder en minder ideologisch getint.

De centralistisch-communistische aanpak heeft er wel voor gezorgd dat Rusland een van de

meest uitgebreide netwerken van instituten voor archeologisch onderzoek ter wereld heeft

(Bridey, 2006, p. 12-13).

9.1.2 Plunderingen

Het probleem van plunderingen en illegale opgravingen (zowel in het heden als in het

verleden) is groot in de regio. Voor de composiete statuettes is dit zeer duidelijk: er zijn

honderden voorbeelden bekend uit de kunsthandel maar slechts enkele uit opgravingen. Dit

maakt de studie van deze materiaalklasse zeer moeilijk: productiecentra, methodes en functie

zijn moeilijk te achterhalen wegens de weinige contextuele informatie. Voor de ‘balafré’

statuettes is de situatie nog problematischer: geen enkel voorbeeld of zelfs fragment werd

gevonden in een opgraving.

In veel studies worden objecten besproken die niet uit opgravingen komen. De verleiding om

die prachtige stukken, die waarschijnlijk wel uit de regio komen, te beschrijven in publicaties

is groot, maar er zou dan steeds duidelijk vermeld moeten worden dat het voorwerp van

ongekende afkomst is. Dit gebeurt jammer genoeg niet altijd (zie: Sarianidi, 2002, diverse

objecten).

9.1.3 Publicaties en opgravingen

Veel publicaties gebeurden enkel in het Russisch met hoogstens een korte Engelse of Franse

samenvatting en zijn niet overal beschikbaar, wat de toegankelijkheid beperkt.


52

De primaire bronnen (opgravingsverslagen) worden quasi nooit gepubliceerd en zijn niet

raadpleegbaar. Er zijn twee soorten: de otcheti (verslagen van elk veldseizoen met plannen

van de architectuur, de belangrijkste vondsten en hun context) en de opisi (lijsten van de

gevonden ceramiek en individuele vondsten met hun beschrijving, tekening en herkomst)

(Hiebert, 1994a, p. 40).

Verscheidene opgravingen gebeurden niet nauwkeurig genoeg, de vondsten werden

onvoldoende per context bijeen gehouden en verwerkt. Dit uit zich in de publicaties waar

vaak geen context wordt vermeld bij de figurines. Men zou werk moeten maken van complete

publicaties met cataloog met contextnummers.

Van sommige vondsten uit opgravingen is de herkomst zelfs erg dubieus geworden. Een goed

voorbeeld hiervan is de fragmentaire mannelijke figurine volgens Sarianidi (2007, p. 68)

gevonden in Gonur-necropool, graf 2427. Gabriele Rossi-Osmida (2008, p. 175) stelt zich

hier (terecht) vragen bij. Hij merkt op dat de figurine in principe niet in graf nr. 2427 kan

gevonden zijn aangezien een afbeelding van de figurine reeds in 2001 gepubliceerd werd

(Sarianidi, 2001, plate 10 nr. 4) 38. Ten tijde van dat boek bedroeg het aantal onderzochte

graven 2322. De vraag rijst dus of deze figurine wel degelijk in graf 2427 kon gevonden zijn.

Komt ze überhaupt uit de necropool? Misschien werd het bewuste graf eerder geopend en

kreeg het pas later zijn definitieve nummer, misschien liep er iets fout bij de opslag van de

vondsten. Alle mogelijkheden staan open. Een necropool van dergelijke omvang als Gonur

opgraven (met niet steeds even goed getrainde arbeiders) is geen sinecure.

Voor de figurines is de situatie zeer penibel: men maakt gewag van honderden figurines maar

publiceert slechts enkelen . De afbeeldingen zijn vaak van slechte kwaliteit en er wordt geen

schaal afgebeeld (in de recentere publicaties verbetert dit).

Onderzoek naar slijtagesporen werd nog niet uitgevoerd. Zelf sporen waarnemen is moeilijk

omdat de foto’s/ tekeningen er zich niet toe lenen.

Voor het interpreteren en het bepalen van de functie van een figurine is het belangrijk te

weten waar precies de figurine werd gevonden, in welke associatie, hoe de bewaringstoestand

is en welke sporen zich op de figurine bevinden. Deze informatie moet uit verschillende

bronnen samengesteld worden en blijft vaak onvolledig.

38 In die publicatie vermeldt Sarianidi echter geen context.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 10 Visuele analyse

53

10 Materiaal: Visuele analyse

10.1 Referentiecollectie

De figurines waarop deze studie is gebaseerd zijn samengebracht in een referentiecollectie, te

vinden in bijlage. De opgenomen figurines komen uit Margiana en Bactrië en hebben een

gekende archeologische context, de composiete statuettes gevonden in andere regio’s werden

tevens geïncorporeerd. De figurines gevonden bij surveys en aan het oppervlak van

opgravingen werden niet opgenomen omdat, hoewel het oppervlak een ‘archeologische

context’ is, deze niet bruikbaar is voor het bepalen van de functie. Wat uiteindelijk het doel

van deze thesis is. We maakten hierop enkele uitzonderingen. Het enige exemplaar van op het

oppervlak dat geïncorporeerd werd in de referentiecollectie is een uniek exemplaar (nr.3: ‘de

gevangene’) en werd in de toplaag van een opgraving gevonden. We kunnen vermoeden dat

dit beeldje uit een domestieke context komt.

Een tweede figurine met een ietwat onduidelijke context is de composiete statuette uit

Nishapour (nr. 68). Deze was een toevalsvondst op een bouwwerf en werd gered door een

archeoloog, maar de verdere omgeving werd niet onderzocht. Het is onmogelijk met

zekerheid te zeggen welk type context deze had. Het beeldje werd opgenomen in onze

referentiecollectie, omdat vondsten van composiete statuettes zeldzaam zijn.

We willen erop wijzen dat Rouhollah Shirazi (2008, annexes) een uitgebreide cataloog

gemaakt heeft waar wel figurines met ongekende context en oppervlaktevondsten in werden

opgenomen. Gezien hij een typologische weg volgde was dit wenselijk.

Sommige figurines uit onze referentiecollectie zijn niet opgenomen in deze van Shirazi en

enkele figurines die in beide zijn opgenomen bleken hier een andere context te hebben dan

beschreven in Shirazi’s cataloog39.

De collectie bevat voornamelijk figurines uit Gonur (uit diverse werken van Sarianidi en

Rossi-Osmida), Adji Kui (de werken van Rossi-Osmida) en enkele uit Togolok (opnieuw

Sarianidi). De opgenomen figurines uit Bactrië komen uit Bustān, Djarkutan (werken van

Avanesova en Širinov & Baratov) en Kangurt-Tut (werk van Lombardo).

39 Zo catalogiseert hij figurines uit graven binnen de nederzetting als ‘domestieke context’ terwijl in deze referentiecollectie wij deze voorbeelden klasseren als funeraire context, wat ons correcter lijkt.


54

Waar in de studie vergelijkingen worden gemaakt met Altyn, werden de gegevens uit de

cataloog van Rouhollah Shirazi (2008) gebruikt daar deze zeer uitgebreid is.

10.2 Voorkomen types figurines en versieringen

10.2.1 Margiana

In de referentiecollectie zien we dat vnl. de vioolvormige figurines goed vertegenwoordigd

zijn. Dit moet evenwel deels genuanceerd worden aangezien deze als het meest karakteristiek

ervaren worden en dus het vaakst met afbeelding worden gepubliceerd (de driehoekige zijn

‘minder mooi’). De naturalistische lijken goed vertegenwoordigd maar dit is misleidend.

Nagenoeg alle naturalistische figurines en composiete statuettes werden gepubliceerd omdat

ze uitzonderlijk zijn, terwijl van de terracotta voorbeelden slechts enkele werden beschreven.

Alle beschrijvingen van vorm en versieringen in de volgende paragrafen zijn gebaseerd op

waarnemingen van de afbeeldingen in de referentiecollectie.

In de necropool van Gonur zijn 48 terracotta figurines gevonden (Sarianidi, 2007, p. 68), dit

maakt het gros uit van de gevonden beeldjes. In de Appendix 140 van Sarianidi’s werk (2007)

telden we slechts 40 figurines (inclusief 7 composiete en 1 naturalistische)41 in 37 graven.

(Grafiek gemaakt op basis van referentiecollectie)

40 Appendix 1 bestaat uit een lijst van alle tombes van Gonur (necropool en deze in de nederzetting van Gonur Noord) met de bijhorende parameters: type graf, oriëntatie, geslacht geïnhumeerde, leeftijd geïnhumeerde, soorten en hoeveelheden grafgiften.

41 Niet alle uiteindelijk opgegraven tombes werden reeds verwerkt in de lijst.


55

10.2.1.1 Gonur

Platte figurines (nrs.19, 20, 22-27, 32, 34-40)

Er tekent zich een meerderheid aan platte figurines af, waarvan de vioolvormige (nrs. 22, 24,

26, 27, 32, 34, 35, 38-40) het vaakst voorkomen. Zeven exemplaren hadden een ‘kroon’42 al

dan niet met band op het voorhoofd (nrs. 26, 34, 35, 37-40), zes ervan hadden tevens twee

perforaties in die kroon. Drie figurines bezaten geen hoofd meer (nrs. 24, 27, 32). Drie

figurines vertoonden geïnciseerde versieringen in visgraatmotief43 op de schouders (nrs.34,

35, 40). Op de heup zagen we bij één figurine drie banden (die een riem lijken af te beelden),

op drie voorbeelden twee banden, één droeg een band.

De driehoekige exemplaren dragen eveneens versiering: één beeldje heeft visgraten op de hals

en sterren op de schouders (nr. 36) een ander een kruis op de schouder (nr. 23). Drie figurines

dragen een typisch amulet rond de hals.

In graf 2427 zou een mannelijke staande vioolvormige met gescheiden benen gevonden zijn

(nr. 42), de herkomst is echter betwijfelbaar (de problematiek rond deze figurine werd reeds

beschreven bij ‘problemen- publicaties en opgravingen-). Het beeldje vertoont geen duidelijke

tekenen van decoratie (andere exemplaren44 dragen amulet en een riem). Delen van wat een

gearceerde band lijkt zijn aanwezig op wat de hals zou moeten zijn (de recontructie is

onduidelijk). De genitale delen zijn eerder ingekrast (bij de beeldjes uit Adji Kui zijn ze

opgelegd).

Naturalistische figurines (nrs. 16, 21, 31, 33)

Vier naturalistische figurines werden geattesteerd. Twee ervan (31 & 33) beelden een zittende

figuur uit met de armen gekruist voor de borst. De benen zijn gescheiden stompjes die puntig

eindigen. Beide beeldjes dragen sporen van beschildering en hebben hetzelfde type haartooi.

De ogen en wenkbrauwen zijn uitgesproken, fijn geinciseerd en zwart opgeschilderd. Het

fragment van een zitvlak (nr. 21) is vermoedelijk van hetzelfde type.

De vierde naturalistische figurine (nr. 16, uit een graf in de nederzetting) is grofweg van

dezelfde vorm: een zittende figuur met de armen voor de borst gekruist. Dit voorbeeld heeft

echter geen gescheiden benen: het onderlichaam vormt een kubus, alsof de figuur op een

42 De figurines lijken een soort hoofdtooi te dragen.

43 Veel auteurs interpreteren dit type motief als ‘vegetaal’ en dus wijzend op een vruchtbaarheidscultus / godin van de vegetatie.

44 Cf. De 2 exemplaren uit Adji Kui: zie verder


56

stoeltje zit. Ook deze figuur is beschilderd, maar draagt geen haartooi. De gelaatstrekken zijn

ruwer dan bij de andere twee: de ogen en wenkbrauwen nog geprononceerder.

Composiete statuettes (nrs. 28-30, 43-48)

Als we de statistiek voor Gonur bekijken merken we dat er veel composiete statuettes

geattesteerd werden. Dit is van belang maar is in werkelijkheid minder uitgesproken. Van de

vier statuettes met een lichaam, waren er twee (nrs. 45,46) vervaardigd uit twee delen. Eén

bestond uit één blok (nr. 28). Eén figuur is vervaardigd uit gips (het is moeilijk te zeggen of

het in één of twee delen werd vervaardigd) en is tevens hol45. De andere fragmenten bestaan

enkel uit hoofden en armen. De decoratiewijze van het kaunakeskleed is erg uiteenlopend:

van heel gestileerd en simpel tot uitgebreider en meer ‘realistische’ weergaves.

Het gelaat kan heel fijn en elegant gemaakt zijn (met oren in verbazend detail), maar kan ook

zeer miniem zijn (veel hoofden zijn erg geërodeerd waardoor de gelaatstrekken niet meer

zichtbaar zijn).

De twee uitzonderingen in de collectie van Gonur zijn imitaties van composiete figurines in

ongebakken klei (nrs. 17&18).

10.2.1.2 Adji Kui

In totaal werden er voor 2006 in de Adji Kui oase 251 figurines gevonden (vier in de

necropool, 52 in Adji Kui 1, 186 in Adji Kui 946; bij de survey van Salvatori: één in Adji Kui

1 en acht te Adji Kui 9) (Rossi-Osmida, 2007, p. 160). De Oase van Adji Kui kreeg dankzij de

grote aantallen te Adji Kui 9 de bijnaam ‘de Citadel van de Figurines’. Jammer genoeg

werden niet al deze figurines gepubliceerd. Voor de opgravingen van Rossi-Osmida te Adji

Kui is de publicatie van de volledige cataloog nog in voorbereiding (dit zou volume 2 moeten

worden van ‘Adji Kui Oasis’).

Platte figurines (nrs. 2, 5-10, 12-14)

De zes vioolvormige figurines (2, 5, 6, 8, 13, 14) vormen het gros van de collectie (op de

afbeeldingen van figurines waar geen context van wordt vermeld komen ook talrijke

45 Op de foto’s is het niet waarneembaar of de andere exemplaren een hol of een vol lichaam hadden.

46 Tot op heden werden slechts 10 van de 186 figurines, gevonden door het team van Gabriele Rossi-Osmida, afdoende gepubliceerd. Voor de complete gegevens van de resterende objecten blijft het wachten tot de publicatie van de cataloog.


57

driehoekige figurines voor). Van de zes exemplaren draagt één visgraadversiering (nr. 5).

Figurine nr. 2 is zeer ruw en draagt versiering noch kroon. Een mannelijke vioolvormige

figurine (nr. 8) heeft geïnciseerde schuine strepen op de schouders. Een van de twee figurines

met hoofd heeft twee perforaties in de kroon (nr. 6). Onder de vrouwelijke figurines draagt

een exemplaar geen riem om het middel, de twee andere wel, respectievelijk twee en vier

banden.

De enige driehoekige figurine in de referentiecollectie van Adji Kui (nr. 7) draagt een amulet

om de hals, heeft op elke schouder een ster en een visgraadmotief op de hals.

Opvallend is de vondst van twee mannelijke staande vioolvormige figurines met gescheiden

benen (nrs. 9&10). Deze klasse is zeer zeldzaam en het feit dat twee exemplaren bij elkaar

gevonden werden maakt het nog intrigerender. Beide dragen een amulet om de hals en een

riem rond het middel.

Figurine nr. 12 heeft visgraatversiering over de hele torso (fragment), een zeer uitzonderlijke

versiering, en kan zowel een vioolvormige als een driehoekige zijn.

Naturalistische figurine (nr. 1)

Het naturalistische beeldje is een compleet exemplaar dat licht verschillend is van de

voorbeelden uit de necropool van Gonur. De figurine is iets minder mooi afgewerkt maar

heeft dezelfde vorm: een zittende persoon, de armen voor de borst gekruist met gescheiden

benen. De gelaatstrekken van dit exemplaar zijn echter veel schematischer. De ogen zijn

koffieboonvormig en opgelegd (bij alle naturalistische figurines uit Gonur werden de ogen

geïnciseerd en beschilderd). De tulband is iets minder uitgesproken en er lijken geen sporen

van beschildering te zijn.

Composiete statuette (nr. 4)

Het hoofd en haartooi van een composiete statuette werd geborgen, maar dit is het enige

bewijs van deze klasse.

Torso’s (nrs. 3, 15)

De Torso gevonden te Adji Kui 1 (nr. 3) is een uitzonderlijk object. De bijnaam van het

beeldje is ‘de gevangene’ omdat het de indruk wekt de armen achter de rug samengebonden te

hebben.

Een tweede torso werd gevonden in de necropool (nr. 15). De gelaatstrekken lijken op die van

de platte figurines: een bekachtige uitgeknepen neus en koffieboonvormige opgelegde ogen.


58

Uitzondering (nr. 11)

Er werd een uitzonderlijke figurine gevonden die tot nog toe geen paralellen kent in Margiana

(in Altyn werd er ook een dergelijk voorbeeld gevonden). Het hoofd van de figurine is

vergelijkbaar met de driehoekige maar het lichaam is in een soort van paletvorm.

10.2.1.3 Togolok

Van de opgravingen te Togolok kennen we bitter weinig figurines. Er werden er zeker

gevonden maar deze werden zonder context gepubliceerd en zodoende niet opgenomen in

onze referentiecollectie. De site wordt desalniettemin geïncorporeerd wegens een opvallende

vondst van twee figurines (nrs. 49&50). In een vaas in Togolok 21 werden 2 ruw gevormde

ongebakken kleien figurines gevonden (zie addenda Afb. 10). Diverse fragmenten been

werden in de klei geduwd. Verder werd enkel nog een schouderfragment van een composiete

statuette gepubliceerd (nr.51).

10.2.2 Bactrië

10.2.2.1 Djarkutan

Te Djarkutan werden vijf figurines gevonden. Twee behoren tot de rechtopstaande figurines,

één met benen (nr. 63) en één zonder benen (nr. 64), beide zijn schematisch. Twee figurines

zijn van het zittende type (nrs. 61, 62), de bewaringstoestand is niet bijster goed maar op een

exemplaar kan nog gewag gemaakt worden van gelaatskenmerken. De laatste figurine is een

uitzondering (nr. 65). Ze is groot (52cm.) en vervaardigd uit leem. De armen zijn voor de

borst gevouwen en er lijken gelaatstrekken aanwezig (maar de tekening die we bezitten is erg

schematisch).

10.2.2.2 Bustān

Te Bustān werden negen figurines opgegraven. Drie figurines behoren tot het type

‘rechtopstaand met benen’ (nrs. 55, 57, 58). Drie voorbeelden zijn rechtopstaande zonder

benen, één is schematisch (nr. 52) en de andere twee figuren hebben een gelaatsaanduiding

(nrs. 53, 54). Er werden twee zittende figurines opgegraven (nr. 59 & 60) en van een laatste

speciment kan niet meer gezegd worden tot welke klasse die behoort (nr. 56).

Bij drie exemplaren is de navel aangeduid door middel van een impressie (nrs. 53, 55, 58). Bij

één voorbeeld met behulp van een stenen ringetje (nr. 57). Twee figurines hebben geen navel

(52 &60). Opvallend is nr. 60 die een koperen oorring draagt.


59

10.2.2.3 Kargurt-Tut

Te Kangurt-Tut47 werden drie figurines gevonden, maar slechts één figurine werd met

tekening gepubliceerd. De figurine (nr. 66) is van het rechtopstaande type met benen en heeft

geïnciseerde gelaatstrekken. De figurine draagt tevens een stenen ringetje als aanduiding van

de navel. De andere twee figurines (graf 73) zijn volgens de beschrijving (Lombardo, 2000, p.

589) uitzonderlijk aangezien het om een mannelijk en een vrouwelijk voorbeeld zou gaan (bij

de Bactrische figurines wordt zelden het geslacht weergegeven). Beide zijn ruw gemaakt en

de vrouwelijke figurine houdt de handen tegen haar borst.

10.3 Sekse

In de referentiecollectie maken we gewag van vier “geslachten”: mannelijk, vrouwelijk,

aseksueel (geen geslachtskenmerken aanwezig) en onbepaalbaar (als delen van de figurine

ontbreken of zwaar beschadigd zijn). Het onderscheid maken tussen aseksueel en

onbepaalbaar is belangrijk maar wordt vaak vergeten.

10.3.1 Margiana

(Grafiek op basis van referentiecollectie)

Als we de totaliteit van de referentiecollectie in rekening brengen komen we tot de

vaststelling dat een groot aantal figurines een vrouwelijke sekse hebben. We mogen echter

niet beweren dat de meerderheid vrouwelijk is, aangezien een omvangrijke groep aseksueel is

(wat wil zeggen dat er geen seksuele kenmerken werden aangebracht).

47 Tot op heden 85 graven opgegraven waarvan 82 cenotafen waren.


60

(Grafiek op basis van referentiecollectie)

Platte figurines

Bij de platte figurines is een duidelijk overwicht aan vrouwelijke figurines. Dit is deels te

verklaren omdat er meer vioolvormige figurines in de referentiecollectie zitten, die zijn

meestal vrouwelijk (maar niet altijd!). De driehoekige figurines zijn meestal aseksueel en de

staande vioolvormige mannelijk.

Naturalistische figurines

De naturalistische figurines zijn overwegend aseksueel. Enkele doen eerder vrouwelijk aan

maar er werden geen seksuele kenmerken afgebeeld.

Composiete statuettes

Het geslacht bepalen van de composiete statuettes is moeilijk aangezien geen enkel exemplaar

duidelijke geslachtskenmerken draagt. In de referentiecollectie worden ze aseksueel

omschreven. Er zijn verschillende theoriën omtrent het geslacht van deze beeldjes.

Volgens Khaniki (2003, p. 40) zijn de statuettes met een ‘pruik’ vrouwelijk en deze met een

soort hoofddeksel mannelijk. Bewijs voor zijn stelling brengt hij evenwel niet aan.


61

In de mening van Henri-Paul Francfort (1994, p. 411) stellen de statuettes een godin van

eerste rang voor. Dit is gebaseerd op parallellen met de afbeeldingen op zegels (en vaatwerk).

Mannelijke figuren blijken in de Centraal-Aziatische iconografie steeds een schouder bloot te

hebben, terwijl de vrouwen volledig bedekt zijn. In de zegelkunst kunnen verschillende goden

en godinnen ontwaard worden, o.a. ook een godin van de vegetatie of vruchtbaarheid. Deze

laatste zou afgebeeld worden door de statuettes, maar dit is moeilijk te bewijzen omdat deze

geen attributen hebben en op de zegels wordt deze godin vaak met naakt bovenlichaam

afgebeeld. Geen enkele halfnaakte statuette werd gevonden.

De statuettes lijken vrouwelijk te zijn, maar een echte toewijzing gaan we hier niet doen

omdat de bewijzen niet overweldigend zijn. De stelling van Francfort lijkt geloofwaardig,

maar een definitief besluit kan pas genomen worden na meer vondsten en meer onderzoek.

10.3.2 Ter vergelijking: Altyn

(Op basis van de cataloog van Rouhollah Shirazi, 2008)

In Altyn is de situatie gelijkaardig. De collectie is er echter veel groter en de statistiek beter

bewijsbaar. Van de grootste groep figurines kan niet met zekerheid gezegd worden welk

geslacht ze hebben. Vervolgens zijn vnl. de vrouwelijke figurines goed vertegenwoordigd,

een bescheiden groep is geslachtloos (aseksueel) en een heel kleine minderheid mannelijk.


62

10.3.3 Bactrië

Op de figurines uit Bactrië die werden opgenomen in onze referentiecollectie werden geen

seksuele kenmerken waargenomen. Van zes figurines was het geslacht onbepaalbaar en de

resterende negen waren aseksueel.

10.4 Recapitulatie

De visuele analyse van de antropomorfe figurines die deel uitmaken van onze

referentiecollectie leert ons dat er in de BMAC geen uniformiteit heerst. Er is een grote

discrepantie in stijl tussen Margiana en Bactrië. In Margiana zijn de platte figurines het best

vertegenwoordigd, hoewel deze groep uniform is qua stijl zijn er grote variaties in vorm en

versieringen. Daarnaast komen ook naturalistische figurines en composiete statuettes voor.

In Bactrië daarentegen werden veel minder figurines gevonden. Het Bactrische type komt niet

voor in Margiana. De figurines doen naturalistisch maar schematisch aan.

Het geslacht van de figurines onderzoeken is noodzakelijk omdat er te vaak wordt uitgegaan

van de vrouwelijkheid van figurines. We moeten in rekening brengen dat grote groepen

aseksueel zijn en dat we van een groot aantal niet meer kunnen bepalen welke het geslacht

was. De afwezigheid van seksuele kenmerken is van belang voor de interpretatie. Er moet een

reden geweest zijn waarom het onnodig geacht werd een gender uit te beelden op de

figurines48.

In Margiana zien we dat de platte figurines vnl. vrouwelijk zijn (net als te Altyn) en de

naturalistische en composiete aseksueel. In Bactrië werd tot op heden geen enkele figurine

met seksuele kenmerken gevonden.

48 Diane Bolger maakt in haar werk (2003, p. 101) de opmerking dat reeds veel onderzoekers tot de conclusie komen dat het weglaten van seksuele kenmerken –zoals bij de meeste driehoekige in dit geval- bewust was en een sociale betekenis kan dragen.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 11 Context figurines

63

11 In welke context komen de figurines voor?

Alvorens aan de eigenlijke functieanalyse te beginnen wordt de context onderzocht: waar

worden figurines gevonden? De context is een belangrijk attribuut voor onze functieanalyse

en we kiezen ervoor deze grondig te onderzoeken.

Om te beginnen incorporeren we kort een studie (op basis van de cataloog van Shirazi, 2008)

van de contexten waarin de figurines te Altyn werden gevonden. Waarom? In de cataloog van

Shirazi werden quasi alle figurines gevonden te Altyn opgenomen (voor de Bronstijd), ook

deze die aan de oppervlakte gevonden werden en figurines van onbekende afkomst. Er wordt

door middel van een statistiek duidelijk gemaakt hoe de verschillende contexten zich

tegenover elkaar verhouden.

Vervolgens bekijken we de contexten van Margiana en Bactrië van naderbij, waarbij we per

figurinetype nagaan hoe de verhoudingen liggen.

Tenslotte wordt via een casestudy (de necropool van Gonur) aangegeven in welke mate de

studie van de context kan bijdragen tot een actueel thema: de genderstudie van het verleden.

11.1 Altyn ter duiding

Het belang van archeologische context werd reeds benadrukt in een vorig hoofdstuk. Om de

problematiek hiervan te illustreren incorporeren we hier een grafiek49 van de contexten van

terracotta antropomorfe figurines te Altyn.

(Op basis van de cataloog van Shirazi, 2008) 49 Gemaakt op basis van de gegevens uit de cataloog van Rouhollah Shirazi.


64

Van de 305 figurines opgenomen in Shirazi’s cataloog werden 222 exemplaren aan de

oppervlakte gevonden of hebben een onzekere herkomst. Dit zijn 222 figurines die niet

kunnen gebruikt worden in functionaliteitsonderzoeken of typochronologische onderzoeken

door de afwezigheid van een bruikbare archeologische context. Het hoge aantal relativeert

overwichten in andere klasses. Dat de meerderheid van de figurines een onduidelijke

herkomst heeft moet steeds in het achterhoofd gehouden worden.

Voor de resterende 83 figurines zien we dat ze vnl. voorkomen in domestieke contexten,

slechts 10 komen uit een funeraire omgeving.

De figurines van Altyn vertonen veel parallellen in vorm en uitzicht met deze van Margiana.

Of de BMAC-figurines in dezelfde contexten voorkomen als de figurines uit Altyn

(overwegend domestiek) onderzoeken we hieronder.

11.2 Margiana

(Gebaseerd op referentiecollectie)

11.2.1 Platte en naturalistische figurines

In Margiana komen de platte figurines voornamelijk in graven en in domestieke contexten

voor. Er lijken er meer voor te komen in funeraire contexten dan in Altyn (procentueel

gezien). Dit kan verklaard worden door het feit dat het grafveld van Gonur in vergelijking met


65

de nederzetting, materiaalsgewijze beter gepubliceerd is. Dit brengt een vervorming in de

resultaten teweeg.

De context ‘domestiek/ritueel’ vraagt om uitleg. Het gaat hier om contexten in een

domestieke omgeving die desalniettemin een ritueel karakter vertonen: een put in een vloer

waar een figurine werd begraven, een ruimte in het paleis met ‘vreemde’ elementen, een kruik

onder de grond, in associatie met andere figurines of objecten.

Men zou kunnen denken dat het begraven van figurines in graven courant was (afgaande op

bovenstaande grafiek) maar niets was minder waar. In de necropool van Gonur werden in

slechts 37 van de 283250 opgegraven tombes figurines aangetroffen (Sarianidi, 2007, appendix

4).

De naturalistische figurines worden samengenomen met de platte figurines omdat de

resultaten overeenkomen: twee exemplaren werden in domestieke context gevonden en drie in

funeraire.


De groep van de stenen beeldjes lijkt daarentegen vnl. voor te komen in graven: voor

Margiana komen er zeven uit graven, drie uit een domestieke context en één voorbeeld van

aan het oppervlak. Voor de drie statuettes uit andere regio’s weten we dat één uit een graf

komt (nr. 69), één uit een nederzettingsomgeving (nr. 67) en van de derde figurine, uit

Nishapour (nr. 68) kon de aard van de context niet gedefinieerd worden.

11.3 Bactrië

De tradities in Bactrië zijn duidelijk anders dan in Margiana, er werden aanzienlijk minder

figurines gevonden. De gekende exemplaren komen vnl. uit de grafvelden van Djarkutan,

Bustān en Sapalli. Alle vijftien figurines uit de referentiecollectie werden gevonden in een

funeraire context meer bepaald een cenotaaf. Er werden tevens figurines geattesteerd in de

vuurtempel van Djarkutan. Net als in Margiana zijn figurines in graven geen algemene

praktijk. In het grafveld van Bustān 6 werden in 17 van de 130 graven figurines gevonden (in

vijf ervan werden twee figurines ontdekt, zie addenda Afb. 11), deze worden ingedeeld bij de

50 Dit is niet het totale aantal tombes, maar het aantal dat reeds in 2006 was opgegraven.


66

‘symbolische’ graven51 (Avanesova, 1995, p. 32, 40). Te Kangurt-Tut werden in slechts twee

van de 85 graven figurines gevonden (Lombardo, 2000, p. 589).

Het lijkt erop dat de figurines meestal in cenotafen voorkomen ter vervanging van een skelet

(Širinov & Baratov, 1997, p. 113, Avanesova, 1997, p. 167). E. Luneau bevestigde dit

vermoeden (pers. comm. 27/04/2009). Deze vervangende figurines werden gemaakt in klei,

textiel of hout.

Het is niet uitzonderlijk dat samen met de

figurines andere miniatuurvoorstellingen

gevonden worden: in cenotaaf 12 te Djarkutan 4b

waren twee figurines (nrs. 61, 62) voor een

miniatuuraltaar gezet. Het lijkt erop dat de

figurines het bidden van rouwenden uitbeelden

(Ionesov, 1999, p. 87).

Figuur 9: Grafinboedel cenotaaf 12 Djarkutan (Ionesov, 2002, fig. 28)

De figurines worden vaak met een opmerkelijk assemblage aan vondsten gevonden:

miniatuurobjecten, bronzen werktuigen.

Tot nog toe werden geen figurines in de nederzettingen geattesteerd.

11.4 Gender in de graven van Gonur necropool?

De publicatie van de grafinboedels van Gonur necropool (appendix 1 in Sarianidi, 2007) biedt

een perspectief dat we kort willen verkennen. Hoe zit het met de genderverdeling? In welke

graven komen figurines voor?

De studie van figurines kan, zoals in een vorig hoofdstuk reeds vermeld, bijdragen tot de

genderstudie. Diane Bolger (2003, p. 102) weet dat, voor de Bronstijd op Cyprus, de

antropomorfe figurines belangrijke informatie bevatten waarmee men de veranderende

genderconstructies (bepaald door sociale complexiteit) beter kan begrijpen. Dit is niet enkel

voor Cyprus maar voor alle regio’s het geval en we willen dit onderwerp kort aankaarten voor

de BMAC. Jammer genoeg beschikken we niet over de nodige informatie over de volledige

51 Volgens Avanesova (1995, p. 32): graven met inhumaties van dieren, antropomorfe figurines, handen of andere symbolen.


67

collectie en kunnen we hier slechts een aanzet geven tot nadenken. Verder onderzoek moet

komen, maar is pas mogelijk als meer en betere gegevens beschikbaar zijn.

Het is niettegenstaande interessant te weten wie figurines gebruikte.

(Gemaakt op basis van Sarianidi, 2007, Appendix 1: lijst van graven met grafinboedel)

Het merendeel van de 37 figurines uit de necropool van Gonur komen uit vrouwengraven.

Een opvallend aantal werd gevonden bij meisjes in hun puberteit, rond 11-13 jaar.

Elise Luneau52 (pers. comm. 27/04/2009) gelooft dat alle figurines uit vrouwengraven

komen. Dat er ook figurines in mannengraven voorkomen is volgens haar een vergissing, de

skeletten zouden fout gedetermineerd zijn. Volgens onze mening is het niet uitsluitbaar dat

figurines ook bij mannen werden begraven.

Dat figurines bijna uitsluitend in vrouwengraven voorkomen kan erop wijzen dat ze

voornamelijk gebruikt werden door vrouwen, ze speelden een grotere rol in hun leven dan in

dat van mannen. Eventueel kan men daaruit concluderen dat ze samenhingen met

gebeurtenissen, belangrijke processen in een vrouwenleven (menarche, baren van een kind,

moederschap,…), met activiteiten/bezigheden uitgevoerd door vrouwen, met rituelen voor

vrouwen (maar welke rituelen belangden de mannen dan aan?) of met verantwoordelijkheden

die de vrouw toebehoorden.

52 Elise Luneau is doctoraatsstudente aan de universiteit van Parijs 1 Pantheon-Sorbonne. Ze doctoreert op de Late Bronstijd in Centraal Azië.


68

We mogen niet vergeten dat dit zelfde soort figurines ook voorkwamen in domestieke

contexten.

11.5 Recapitulatie

Het lijkt erop dat in Margiana de terracotta figurines (platte en naturalistische) vnl. in

domestieke contexten voorkwamen en de composiete statuettes (niet te vergeten dat ze

zeldzaam zijn) in funeraire contexten. De platte lijken op het eerste zicht ook vaak in graven

voor te komen maar dit is te wijten aan het feit dat de necropool van Gonur beter gepubliceerd

werd dan de nederzetting.

Voor Bactrië ligt de situatie anders. De figurines worden bijna uitsluitend gevonden in

funeraire contexten, meer bepaald in cenotafen. De cenotafen zijn een vorm van ‘symbolische

graven’ waarin naast figurines ook andere ‘rituele’ voorwerpen werden begraven zoals

miniature werktuigen en objecten.

De casestudy van Gonur necropool bewijst dat men, met adequate gegevens, veel kennis

betreffende sociale differentiatie en genderconstructies kan putten uit de studie van de

archeologische context.

In de necropool zien we dat de meerderheid van de graven met figurines toebehoren aan

vrouwen. Dit doet vermoeden dat figurines een grotere rol spelen in het leven van de vrouwen

dan van de mannen.

Kunnen we nu uit de context, de morfologie en materialen van de figurines, deduceren welke

functie deze objecten vervulden in de antieke maatschappij?

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC 12 Functie analyse

69

12 Functieanalyse

Aan de hand van de parameters die we bij methodologie afgebakend hebben gaan we in dit

deel trachten een functie van deze figurines te achterhalen.

12.1 Margiana


Materiaal: Alle platte figurines werden gemaakt in terracotta met vaak een verschraling van

organisch materiaal. Het betreft dus een alledaags en vrij goedkoop materiaal.

Morfologie: Er zijn verschillende subgroepen (vioolvormige, driehoekige, staande

vioolvormige) maar daarbuiten is de vorm vrij uniform. Ze zijn relatief verzorgd gemaakt

maar niet erg complex. Er is een overwicht aan vrouwelijke en aseksuele figurines. Ze zijn

relatief klein en draagbaar, velen hebben perforaties in het hoofd vermoedelijk voor

ophanging aan een koord.

Context: Ze komen voornamelijk voor in domestieke contexten (begraven onder vloeren, bij

het afval), enkelen bevinden zich in graven (vnl. van vrouwen). Ze komen niet vaak

geclusterd voor, in drie gevallen werden twee figurines samen gevonden. Twee vioolvormige

figurines (nrs. 38&39) werden samen begraven in graf 359 van de Gonur necropool en een

vioolvormige en driehoekige (nrs. 24&25) werden gevonden nabij een haard te Gonur Noord.

De clusters betreffen vaak uitzonderlijke figurines53: Figurines nr. 9&10 (twee staande

vioolvormige met gescheiden benen) werden samen gevonden in kamer 25 van Adji Kui 9.

Slijtage/breuken: Zoals reeds vermeld kon de slijtage niet grondig bestudeerd worden omdat

de eigenlijke objecten niet voorhanden waren en de foto’s en tekeningen meestal ontoereikend

bleken.

Breuken komen vnl. voor aan de hals of het middel (zwakke plaatsen in de vioolvormige

figurines). Veel exemplaren uit domestieke contexten zijn zeer fragmentair. De stukken van

53 Staande vioolvormige figurines met gescheiden benen komen zelden voor. Ook andere clusters bevatten opmerkelijke figurines: cf. Infra, bij ‘andere/uitzonderlijk.


70

de gebroken figurines werden gescheiden: onderdelen werden apart gedeponeerd, stukken

konden zelden aan elkaar gepast worden.

Uiteindes (armen, onderlijf, hoofd) kennen soms breuken maar zelden lijkt er erosie geweest

te zijn ten gevolge van frequent hanteren (slechts weinig figurines hadden goede foto’s).

Conclusie

� De karakteristieken van de platte figurines lijken te wijzen in de richting van een

functie als magisch hulpmiddel.

De enige andere optie op basis van deze attributen zou een functie als speelgoed zijn,

maar dit lijkt onwaarschijnlijk om verschillende redenen. Eerst en vooral lijkt er een

grote uniformiteit in details te zijn, men kan zich inbeelden dat speelgoed meer

verschillen vertoont54. Ten tweede is de ‘platheid’ van de figurines vreemd voor

speelgoed, kinderen worden meer aangetrokken door driedimensionale vormen. Tot

slot, een opmerking die Voigt (1983, p. 195) ook maakt: de verspreiding van delen van

een gebroken figurine is niet logisch voor afgedankt speelgoed, men zou verwachten

ten minste enkele delen samen te vinden.

� Meer specifiek zou men nog kunnen toevoegen dat de figurines verbonden lijken met

vrouwen (deze uit funeraire context komen grotendeels uit vrouwengraven). Ze

zouden gediend kunnen hebben om vruchtbaarheid af te dwingen, een vraag voor

zwangerschap, naar meer kunnen we enkel maar gissen. Het feit dat ze vaak

perforaties dragen wijst erop dat ze opgehangen werden. De grootte en de materie

(terracotta) maakt ze niet geschikt om op het lichaam te dragen. Men kan zich

inbeelden dat ze als een soort amulet in/aan het huis of elders werden opgehangen (dit

kan samengaan met een eventuele domestieke religie). Dat de driehoekige figurines

geen seksuele kenmerken vertonen lijkt geen toeval: het werd onnodig geacht voor het

doel dat ze hadden.


Materiaal: Ze bestaan uit twee materialen: het donkere steatiet en het witte chloriet. Er werd

één uitzondering gevonden: een figurine in gips (nr. 47). De steensoorten zijn kostbaar te

noemen.

54 We maken deze conclusie onder andere op basis van de etnografische waarnemingen van Ochenschlager te Lagash (cf. Supra ‘etnografisch onderzoek).


71

Morfologie: De vorm is erg uniform: een zittend persoon. Ze zijn erg verzorgd gemaakt en de

versiering is bewerkelijk. Seksuele kenmerken worden niet uitgebeeld maar ze doen eerder

vrouwelijk aan. De beeldjes zijn relatief klein maar het feit dat ze uit verschillende delen

bestaan maakt het onwaarschijnlijk dat ze ‘draagbaar’ waren. Sommige statuettes zijn hol.

Context: Het merendeel van deze statuettes werd in graven gevonden (het kleine aantal uit

betrouwbare context hypothekeert echter de vaststelling). Ze lijken niet geclusterd voor te

komen.

Slijtage/breuken: De meeste breuken lijken post-depositioneel. De foto’s die voorhanden zijn

laten niet toe slijtage waar te nemen.

Conclusie

� De functie van de composiete statuettes bepalen is geen sinecure. De interpretaties als

speelgoed en magische hulpmiddelen lijken uitgesloten. Het materiaal is kostbaar en

de versiering erg bewerkelijk, wat zeldzaam is voor beide klasses. Ze lijken vnl. in

graven voor te komen en slechts zelden in domestieke context, ook dit is atypisch voor

speelgoed of magische hulpmiddelen. Dat het om initiatiefigurines zou gaan lijkt

uitgesloten deze hebben meestal verschillende vormen en veel aanduiding van detail,

wat voor de composiete statuettes niet op gaat.

� Een van de mogelijkheden is dat het om cultfiguren gaat, we zouden dan eigenlijk

voorbeelden moeten vinden in rituele ruimtes en dit is tot nog toe nog niet gebeurd.

Een andere functie die reeds geopperd werd is deze van ‘drager van offers’. Volgens

Amiet (1977, p. 105) zou het gaan om een soort van “vrouwelijke genieën die de

doden beschermden en die origineel de functie hadden een symbolisch offer aan te

bieden”. Deze functies houden eigenlijk het midden tussen een cultfiguur en een

compagnon voor de dode (in de vorm van bescherming).

De gelijkenissen met de Elamitische godin Narunde werden reeds besproken. Dit is

een extra gegeven dat wijst in de richting van een interpretatie van de statuettes als

godin of dienares van een godin. Dat de beeldjes een afbeelding zijn van ‘een godin

van eerste rang uit het Centraal-Aziatische pantheon’ (Francfort, 1994, p. 407) heeft

veel aanhang.


72

Het is echter noodzakelijk meer figurines in context te kunnen bestuderen. Indien het

over cultfigurines gaat waarom komen ze dan enkel in graven voor? Misschien werden

ze begraven bij mensen met een speciale functie binnen de religie. De geassocieerde

grafgiften zijn echter niet uitzonderlijk rijk of signifiek.

Indien zou blijken dat de statuettes Bactrië als oorsprongsgebied hebben (dit is niet

bevestigd tot nog toe) zou de begraving van een beperkt aantal beeldjes in graven in

Margiana en andere regio’s erop kunnen wijzen dat de geïnhumeerden een speciale

band hadden met de zusterregio (handelaars, immigranten, werklieden,…). Het graf

van de steenbewerker lijkt er echter op te wijzen dat de beeldjes ook in Margiana

vervaardigd werden.

12.1.3 Naturalistische figurines

Materiaal: Allen zijn gemaakt uit terracotta wat een alledaags materiaal is.

Morfologie: De vorm is in se uniform maar er zijn variaties. Er worden geen duidelijke

seksuele kenmerken afgebeeld. De meeste zijn verzorgd gemaakt, met beschildering als

decoratie (aanduiding van de gelaatstrekken en kledij). Ze zijn relatief klein en draagbaar. Ze

zijn duidelijk gemaakt om te ‘zitten’.

Context: Ze werden meestal in graven gevonden maar ook in domestieke context. Ze lijken

niet geclusterd voor te komen, maar het kleine aantal hypothekeert deze vaststelling. Van de

drie figurines in graven teruggevonden kwamen twee figurines (nrs. 31,33) uit dubbelgraven

(vrouw+man en vrouw+?), nummer 16 uit het graf van een jongen (adolescent). Over gender

kunnen we bij zo kleine aantallen niks zeggen.

Slijtage/breuken: De drie exemplaren in graven gevonden waren allen aan het middel

gebroken, slechts een ervan heeft ook breuken aan de armen en het hoofd (fragielere plaatsen

bij dit type), aangezien de fragmenten in dezelfde context begraven werden lijkt het erop dat

deze breuken vlak voor of na de dispositie gebeurden. Aangezien armen en nek gespaard

lijken, kan men denken aan opzettelijke breuk. De twee exemplaren uit domestieke context

vertonen ook breuken, maar passend bij hun context: een figurine was slechts een fragment en

de tweede is op diverse plaatsen gebroken: de hals, de schouders en de benen.


73

Slijtage kon wederom moeilijk vastgesteld worden55.

Conclusie

� De naturalistische figurines omvatten nog een kleiner aantal dan de composiete

statuettes, wat het zoeken naar een functie complex maakt. Er blijven verschillende

mogelijkheden over. Speelgoed en afbeelding van de dode/ mensen in de omgeving

lijken onwaarschijnlijk te zijn. De verfijning van de beeldjes (ze lijken erg

bewerkelijk) en het tekort aan duidelijke slijtage spreekt tegen een interpretatie als

speelgoed maar sluit het zeker niet uit. Het feit dat er geen overeenkomst is tussen de

dode en de figurine en er exemplaren in niet funeraire contexten werden gevonden

sluit de functie van ‘afbeelding van de dode’ uit.

� De mogelijke intentionele breuken wijzen in de richting van cultfiguur of een magisch

hulpmiddel. De positie van de armen lijkt sterk op die van de Sumerische bidbeelden,

wat in de richting van een cultfiguur wijst. De aanwezigheid in graven zou kunnen

wijzen op ‘bescherming’, het zou dan opnieuw gaan over een functie op de grens

tussen cultfiguur en compagnon van de dode.

Een functie als initiatiefigurine is een mogelijkheid, maar er zijn weinig details

aangebracht (misschien werd meer aangeduid met beschildering, die nu verdwenen is)

en er werden vooralsnog geen assemblages van figurines gevonden.

Net als bij de composiete statuettes is er nood aan meer informatie in context over

deze figurines. De houding en de contexten doen vermoeden dat de beeldjes een

analoge functie hadden als de Sumerische bidbeelden, maar ze werden (voor zover wij

weten) niet in tempels teruggevonden. Hierbij moeten we wel benadrukken dat de

‘tempels’ van Margiana een problematische topic zijn. De opgravers interpreteren de

helft van de structuren als tempel of ritueel. Het lijkt er echter op dat er slechts één

structuur zeker als ritueel kan benoemd worden: de vuurtempel van Togolok 2156. Het

is mogelijk dat het belang van een huislijke religie belangrijker was dan in andere

55 Van twee exemplaren uit de Gonur necropool bezitten we goede foto’s waarop fijne parallelle lijntjes te zien zijn op de lichamen, het is onmogelijk te zeggen of deze resulteren van de beschildering met borstel in antieke tijd, door wikkeling in een soort textiel, of door het te ruw schoonmaken bij vondst.

56 Verschillende met elkaar verbonden kamers en twee circulaire altaren: het kleinste gevuld met witte assen, het grotere is een diepe kuil bekleed met bricks waarin 5 grote pithoi ondersteboven stonden. Het geheel was gevuld met assen en aarde. In de gang trof men resten van plengoffers aan (Sarianidi, 1990b; p. 159).


74

regio’s op dat moment, dat de openbare cultus van een andere aard was en dat daar

figurines of beelden geen rol speelden in de riten.

Wij zouden dus opteren voor een interpretatie als cultfiguur of een cultfiguur op de

grens met bescherming voor de dode. We verwerpen echter de andere mogelijke

interpretaties niet.

12.1.4 Andere/ uitzonderlijke figurines

Enkele bijzondere figurines moeten besproken worden case per case.

� De gevangene van Adji Kui 1 (nr. 3)

Materiaal: Vervaardigd in ceramiek: een alledaagse materie.

Morfologie: Voorovergebogen persoon met de handen achter de rug, gelaatstrekken vaag

aangeduid. Enkel bovenlichaam, basis ervan gemaakt om stabiel te staan. Vrij ruw gemaakt.

Geen seksuele kenmerken aangeduid. Klein en draagbaar.

Context: Aan de oppervlakte van het paleisgebied gevonden, dus een domestieke context.

Slijtage/breuken: Het object vertoont geen duidelijke breuken, het lijkt wel erg afgesleten te

zijn in de antieke periode.

Conclusie

� De attributen wijzen in de richting van speelgoed, met name een soort van pion57 in

een spel. Een magisch hulpmiddel zou ook mogelijk zijn, maar aangezien er slechts

één voorbeeld gevonden werd zijn we niet geneigd dat te denken.

Cultfiguur, initiatiefigurine of een functie met betrekking tot een dode lijken

uitgesloten, aangezien de figurine in een domestieke context werd gevonden, in een

alledaags materiaal vervaardigd is en het eerder ruw gemaakt is met weinig details en

versiering.

57 Deze functie wordt tevens door Rossi-Osmida (2007, p. 165) geopperd.


75

� Twee imitaties in ongebakken klei van composiete statuettes uit Gonur Noord (nrs.

17, 18)

Materiaal: Gemaakt in ongebakken klei: een alledaagse materie.

Morfologie: Deze beeldjes zijn reproducties in ongebakken klei van de composiete statuettes.

Er werden geen seksuele kenmerken afgebeeld, ze zijn relatief klein en draagbaar. Resten van

beschildering en kaunakeskleed lijken aanwezig.

Context: Ze werden gevonden in een domestieke omgeving, maar wel met een ritueel

karakter. De plaats wordt omschreven als de ‘paleistempel’.

Breuken/slijtage: De figurines vertonen veel breuken (één mist het hoofd) maar dit is te wijten

aan de materie: ongebakken klei is erg vergankelijk.

Conclusie

� Het feit dat de figurines imitaties zijn van de composiete statuettes wijst erop dat ze

dezelfde functie zijn toebedeeld. Dit in het achterhoofd houdend en wetende dat deze

context mogelijks een rituele inslag heeft doet concluderen dat ze vermoedelijk een

functie als cultfiguur bekleedden. We moeten echter de attributen van de stenen

beeldjes ook in rekening brengen, de context daar was vnl. funerair. Wat dan eerder

zou wijzen op een functie op het snijvlak tussen cultusbeeldje en figuur geassocieerd

met de dode.

� Dit nieuwe bewijs doet de vermoedens groeien dat de personen begraven met de

beeldjes een speciale band hadden met een eventuele cultus en dat we eventueel in de

toekomst nog dergelijke objecten in rituele contexten kunnen aantreffen.

� Twee ruwe ongebakken figurines samen in een vaas te Togolok 21 (nrs. 49, 50)

Materiaal: Vervaardigd in ongebakken klei: een alledaagse materie.

Morfologie: Twee ruw gemaakte figurines. Ze zouden een man en een vrouw voorstellen, de

man zou een kind in de armen dragen. Het zijn kleine draagbare beeldjes.


76

Context: Beide waren samen in een kruik geplaatst en begraven in een domestieke omgeving

met mogelijke rituele inslag.

Breuken/slijtage: De figurines lijken niet gebroken te zijn. Slijtagesporen zijn niet

waarneembaar. Er werden wel diverse stukjes been in de figurines gestoken. De figurines

lijken ‘gedood’ voor dispositie.

Conclusie

� Twee interpretaties kunnen we onmiddellijk uitsluiten: speelgoed en persoon in relatie

tot de dode. De context heeft duidelijk een rituele toon en het doden van de figurines58

is een opvallend gegeven. Alle attributen laten toe dat het om een cultfiguur zou gaan

maar men zou verwachten dat een cultfiguur mooier afgewerkt zou zijn en/ of in een

kostbaarder materiaal vervaardigd zou zijn.

Zo blijven er nog twee mogelijkheden over: een magisch hulpmiddel of een

initiatiefigurine.

� De afwijkende vorm wijst in de richting van de magische hulpmiddelen omdat deze

zeer ‘persoonlijk’ kunnen zijn, naar het kunnen van de maker (daarentegen kunnen ze

ook zeer uniform zijn, vandaar dat de platte figurines ook als magisch hulpmiddel

geïnterpreteerd kunnen worden). Men zou kunnen verwachten meer initiatiefigurines

te vinden, maar de materiaalklasse kan dit tekort verklaren: ongebakken klei bewaart

zeer slecht. Aan de andere kant zijn deze figurines wel heel ruw gemaakt om

initiatiefigurines te zijn, maar het is niet uit te sluiten.

De interpretatie van magisch hulpmiddel lijkt ons de meest plausibele, weliswaar een

andere vorm van magie dan de platte figurines, functie als soort amulet. Een meer

persoonlijk en zeldzaam ritueel.

58 Dit kan voorkomen bij cultfiguren, magische hulpmiddelen en initiatiefigurines.


77

12.2 Bactrië

Voor de figurines uit Bactrië moeten we een minder methodische aanpak hanteren dan

hiervoor, omdat we over minder (statistische) informatie beschikken.

Materiaal: In alledaagse materialen gemaakt (figurines in terracotta, hout en textiel werden

geattesteerd).

Morfologie: De terracotta figurines variëren in grootte maar zijn toch relatief klein. De sporen

van de figurines in hout of textiel lijken groter te zijn. De vormen zijn simpel maar variabel.

Ledematen zijn eerder stompjes. Gelaatskenmerken zijn vaag weergegeven of niet. Er zijn

geen aanduidingen van seksuele kenmerken aanwezig.

Context: Funerair: vnl. in cenotafen.

Breuken/slijtage: De meeste figuren zijn volledig met breuken/abrasie aan de onderkant en het

hoofd.

Conclusie

� Het feit dat nagenoeg alle figurines uit Bactrië uit cenotafen komen is een opvallend

gegeven en wijst op de rituele waarde van de objecten. De betreffende graven liggen

niet verspreid over de necropool maar bevinden zich in een bepaald deel (Avanesova,

1995, p. 40). Het lijkt erop dat de functie als speelgoed uitgesloten kan worden, door

de duidelijke rituele aspecten.

De attributen wijzen in de richting van een functie als afbeelding van een dode

(duidelijke funeraire context: doden waarvan het lichaam niet kon worden geborgen),

of als initiatiefigurine.

� Een mogelijke interpretatie is dat de cenotafen de symbolische begraving zijn van

bepaalde uitzonderlijke personen. De figurines zouden de symbolische incarnatie van

‘voorouders’ kunnen zijn: de cenotaaf is zogezegd het graf van een overleden

voorouder. Ze kunnen eveneens gebruikt zijn in initiatierites: verhalen uit het

verleden/legendes worden uitgebeeld met behulp van de figurines die na gebruik

symbolisch begraven worden.


78


Wat kunnen we nu besluiten in verband met functies van de BMAC-figurines na deze

analyse?

De platte figurines zijn vermoedelijk een vorm van magisch hulpmiddel, de verschillende

attributen onderschrijven deze hypothese het duidelijkst. Er is echter nood aan nauwkeurig

onderzoek naar sporen van gebruik (micro-wear analyse) om hierover meer duidelijkheid te

scheppen. Het kan immers gaan om een ‘gewoon’ magisch hulpmiddel gefabriceerd om een

vraag of bede aan de god(en) de richten. Het kan echter ook gaan om een amulet dat

opgehangen werd in/aan een huis of structuur (de perforaties van de vioolvormige figurines

wijzen in die richting) om bijvoorbeeld onheil af te weren. In diezelfde hoedanigheid zouden

het ook afbeeldingen van ‘huisgoden’ kunnen zijn (parallel met de Lares van de Romeinen).

In deze specificatie van de functie kan microwear- analyse een bijdrage leveren.

De versieringen op de figurines zouden een determinatief kunnen betekenen om aan te duiden

aan welke godheid het magisch hulpmiddel is gericht. Wij sluiten ook niet uit dat het type

versiering specifiek is voor een familie of groep in de samenleving.

De functionele interpretatie van de composiete statuettes en naturalistische figurines blijft

problematisch. Het lijkt ons geloofwaardig dat de statuettes een vorm van cultbeelden zijn,

maar dit verklaart niet waarom ze vooral in graven worden gevonden. De iconografie draagt

sterk bij tot deze interpretatie. Om tot een interpretatie te komen van de naturalistische

figurines moeten meer exemplaren gevonden worden, degelijk gedocumenteerd en bestudeerd

worden. Op dit moment lijkt een interpretatie die het midden houdt tussen een cultfiguur en

een compagnon voor de dode (als een soort van beschermer) aangewezen voor zowel de

naturalistische figurines als de composiete statuettes.

Bij de ruwe figurines werden voorbeelden van speelgoed (de ‘gevangene’) en magische

hulpmiddelen (de figurines uit Togolok) geattesteerd.

De Bactrische figurines zijn een andere zaak. Alle gekende voorbeelden59 komen uit graven,

meer specifiek cenotafen. De context, ‘symbolische’ graven, geeft de figurines een duidelijke

rituele waarde. De figurines dragen ofwel de functie van afbeelding van de dode (maar dan

overledenen waarvan het lichaam niet geborgen werd) ofwel van initiatiefigurine. In het eerste

59 Uitgezonderd een uit de tempel van Djarkutan, maar deze werd niet besproken omdat die nergens met afbeelding werd gepubliceerd.


79

geval gaat het vermoedelijk over gesneuvelden of symbolen voor voorouders, in ieder geval

gemythologiseerde en aanbeden personen60 (speciale vondstenassemblages en plaatsing

cenotafen). In het tweede geval betreft het hulpmiddelen bij het vertellen van legendes tijdens

initiaties, na gebruik worden de figurines/personages (kunnen ook voorouders zijn)

symbolisch begraven.

Er is duidelijk een verschil in het rituele systeem tussen Margiana en Bactrië hoewel beiden

tot hetzelfde cultuurgebied (de BMAC) behoren.

60 Bij de oude Grieken bestond ook het gebruik om een ‘schijngraf’ voor de zogezegde stichter van de stad aan te leggen: het ‘heroon’. Hoewel de twee culturen door een millennium en enkele duizenden kilometers gescheiden worden kan de ‘geest’ van het gebruik/ritueel gelijk zijn.

Carolien Van Hecke Antropomorfe figurines uit de BMAC BESLUIT

80

BESLUIT

Figurines in alle vormen en maten, uit verschillende culturen en periodes zijn het onderwerp

geweest van intense studies. Door de jaren heen zijn er talloze methodes ontwikkeld om de

figurines te bestuderen: typologisch, iconografisch, symbolisch,…. De literatuurstudie leerde

ons dat veel verschillende interpretaties kunnen gegeven worden aan figurines. De

interpretatie als Moedergodin bleef echter decennialang dominant.

Een keerpunt kwam er met Peter Ucko in 1968, deze pionier gebruikt etnografische bronnen

om verschillende mogelijke functies van figurines in kaart te brengen. Enkele jaren later

baseerde Mary Voigt zich op zijn werk voor de ontwikkeling van haar methode: de

functionele analyse. Deze methode is een boeiend pad om te volgen en voegt veel

meerwaarde toe aan het onderzoek. Ze zorgt ervoor dat de studie van figurines op een zo

neutraal en wetenschappelijk mogelijke manier gebeurt. Daarom werd voor deze methode

gekozen voor deze studie. De methode biedt een kader of framework, waarbinnen de

werkwijze dient aangepast te worden aan de specifieke casus.

In tegenstelling tot figurines uit Europa of Mesopotamië en de Levant werd er naar deze uit de

BMAC nog maar weinig onderzoek gedaan, ze worden zelden geïncorporeerd in algemene

werken en niet vaak vermeld. Ze vormen nochtans een interessante casus.

Er bestaat een duidelijk zichtbare dichotomie op vlak van de morfologie van de figurines

tussen de twee subregio’s van de BMAC: Margiana en Bactrië.

In de eerste regio komen vnl. platte figurines (vioolvormige, driehoekige en staande

vioolvormige) voor. Deze vertonen veel parallellen met de figurines uit de Piedmont en zelfs

in stijl met objecten van sites als Tepe Hissar. Naturalistische figurines en composiete

statuettes zijn ook aanwezig.

In Bactrië daarentegen werd tot op heden slechts een type figurine gevonden en het betreft een

meer naturalistisch type dat veelal schematisch is. Deze vertonen geen parallellen met de

figurines uit Margiana maar doen wel denken aan de beelden gevonden in de graven van

Shahdad.

Net als in andere regio’s is de ‘Moedergodintheorie’ zeker aanwezig in de studie van de

BMAC-figurines, vnl. in Margiana. Het lijkt ons verregaand dat àlle figurines die ene godin

uitbeelden. Men gaat er vaak aan voorbij dat er ook mannelijke en aseksuele figurines

gevonden worden. Reeds enkele jaren overheerst de theorie dat er een heel pantheon van


81

goden en godinnen bestond in de Bronstijd van Centraal-Azië. In Bactrië liggen de kaarten

anders: de figurines worden haast uitsluitend in cenotafen teruggevonden wat resulteert in

vaak rituele interpretaties.

Uit de visuele analyse bleek ook dat hoewel vrouwelijke figurines goed vertegenwoordigd

zijn er evenveel aseksuele figurines aanwezig zijn (de onbepaalbare buiten beschouwing

gelaten). In Bactrië zijn uitsluitend aseksuele figurines gevonden. De onbepaalbare en

aseksuele exemplaren moeten zeker in rekening gebracht worden daar ze van belang zijn bij

de interpretatie (grote aantallen ‘niet-vrouwelijke’ figurines ondergraven de Moedergodin-

interpretatie).

De studie van de archeologische context van de figurines is een belangrijke schakel om tot

een functiebepaling te komen. De archeologische context is het venster waardoor we naar het

verleden kunnen kijken.

De platte en naturalistische figurines komen voornamelijk voor in domestieke contexten. Het

gebruik als grafgift is geen wijdverspreid gebruik. Composiete figurines werden voornamelijk

in graven teruggevonden.

De Bactrische figurines komen bijna uitsluitend uit funeraire contexten, cenotafen die

gegroepeerd waren in een welbepaald deel van de necropool.

De casus van de necropool van Gonur leert ons dat de archeologische context ons veel kan

bijleren over de sociale context van een object. Dat de figurines voornamelijk uit

vrouwengraven komen doet sterke vermoedens rijzen dat ze deel uitmaakten van het leven en

de rituelen van vrouwen. Dankzij informatie als dit kunnen hypotheses gevormd worden

betreffende de genderconstructies van de BMAC-cultuur. Maar op het moment van dit

schrijven bezitten we onvoldoende informatie om dit ten volle uit te werken.

Uit de functionele analyse konden we enkele voorlopige conclusies trekken. In Margiana

mogen we ervan uitgaan dat de platte figurines, die het talrijkst zijn, de functie van magische

hulpmiddelen droegen. Een interpretatie als amulet lijkt plausibel aangezien ze opgehangen

kunnen worden. Ze lijken te groot en te fragiel om rond de hals gedragen te worden. De

composiete statuettes zouden volgens een aantal attributen als cultfiguren fungeren, dit

verklaart echter niet waarom ze in graven gevonden werden.

In Bactrië werden tot op heden geen magische hulpmiddelen gedetecteerd. De figurines lijken

een uiting van vooroudercultus of initiaties op basis van de uitbeelding van legendes. De


82

figurines zijn het ‘symbool’ voor voorouders of helden (eventueel gestorven op het slagveld)

die symbolisch begraven werden op een bepaalde plaats.

Hoewel er enkele interessante conclusies getrokken konden worden betreffende de figurines

uit de BMAC is het onderzoek nog lang niet afgesloten. Op verschillende vlakken is verdere

studie wenselijk. Eerst en vooral kunnen de parameters van Voigt verder verfijnd en

uitgebreid worden. Door meer etnografisch onderzoek en functionele analyses op

figurinecorpussen kunnen de attributen duidelijker omschreven worden.

Voor de BMAC-regio zullen opgravingen en vondsten in de toekomst betere perspectieven

bieden op een interpretatie indien ze zorgvuldig gedocumenteerd en gepubliceerd worden.

Micro-wear analyse en petrografisch onderzoek op figurines kunnen meer informatie generen

over gebruik, herkomst en productie. De bijkomstige informatie, over verschillende

onderwerpen, zal toelaten een licht te werpen op de maatschappij en het sociale kader (onder

andere de genderconstructies) in deze Bronstijdcultuur.

Aan de integrale studie van de rituelen en gebruiken van de cultuur moet nog begonnen

worden. Het linken van de functies van de figurines aan de rituelen in tempels, gebruik van

andere rituele objecten zoals de minizuiltjes biedt boeiende perspectieven.

83

BIBLIOGRAFIE

Allchin, F.R. & Hammond, N., 1978, The archaeology of Afghanistan, from earliest times to

the Timurid period., Londen

Amiet P., 1977, ‘Bactriane Proto-Historique’, Syria LIV, pp. 89-121

Amiet P., 1980, ‘Antiquités de Serpentine’, Iranica Antiqua VXV, Gent, pp. 155-166

Amiet P., 1986, l’Age des échanges Inter-Iraniens, Parijs

Amiet P., 1989, Antiquities of Bactria and Outer Iran in the Louvre Collection, In : Ligabue

G. & Salvatori S. (eds), 1989, Bactria. An ancient oasis civilization from the sands of

Afghanistan. Rome/Venetië, pp. 159-180

Aruz J., 2003, Art of the First Cities. The third Millennium B.C. from the Mediterranean to

the Indus, Londen

Askarov A.A., 1981, Southern Uzbekistan in the Second Millennium B.C., In: Kohl P.L.

(ed.), 1981, The Bronze Age Civilization in Central Asia. Recent Soviet Discoveries, New

York, pp. 256-272

Avanesova N.A., 1995, ‘Bustan VI, une necropole de l’age de Bronze dans l’ancienne

Bactriane : témoignages de cultes du feu’, Arts Asiatiques, pp. 31-45

Avanesova N.A., 1997, ‘Spätbronzezeitliche Kulturkontakte in der baktrischen Flußoase nach

den Befunden der Nekropole Bustān 6’, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan

V29, pp. 147-178

Bailey D., 1996, ‘The Interpretation of Figurines: the Emergence of Illusion and New Ways

of Seeing’, Cambridge Archaeological Journal V 6 (2), pp. 291-295

Badre L., 1980, Les figurines anthropomorphes en terre cuite à l’âge du bronze à Syrie, Paris

84

Barrelet M.T., 1968, Figurines et reliëfs en terre cuite de la Mésopotamie antique, Vol 1,

Institut Français d’archéologie de Beyrouth LXXXV, Paris

Benoit A., 2004, ‘Les « princesses » de Bactriane’, Revue de Louvre 2004 nr. 4, Paris, pp. 35-

43

Bolger D., 1996, ‘Figurines, Fertility, and the Emergence of Complex Society in Prehistoric

Cyprus’, Current Anthropology V 37(2), pp. 365-373

Bolger D., 2003, Gender in Ancient Cyprus. Narratives of Social Change on a Mediterranean

Island, Oxford

Bridey F., 2006, ‘Histoire de la recherche archéologique’, Dossiers d’archéologie & sciences

des origines, nr 317, pp 8- 15

Brunet F., 2006, ‘Un atelier de figurines vieux de 6000 ans’, Dossiers Archéologie et

sciences des origines 317, pp. 24- 27

Cauvin J., 2000, The Symbolic Foundations of the Neolithic Revolution in the Near East, In:

Kuijt I., Life in Neolithic Farming Communities. Social Organization, Identity and

Differentiation., New York

Cory H ., 1961, ‘Sumbwa Birth Figurines’, Journal of the Royal Anthropological Institute of

Great Britain and Ireland V 91(1), pp. 67-76

Daems A., 2001, ‘The Iconography of pre-islamic women in Iran’, Iranica Antiqua 36, pp. 1-

150

Daems A., 2004, ‘On prehistoric human figurines in Iran: current knowledge and some

reflections’, Iranica Antiqua V39, pp. 1-31

Daems A. & Croucher K., 2007, ‘Artificial cranial modification in prehistoric Iran: evidence

from crania and figurines’, Iranica Antiqua XLII, pp. 1-22

85

Dubova M.A., 2006, ‘Qui vivait à Gonur Dépé?’, Dossiers Archéologie et sciences des

origines V317, pp. 40-45

Francfort H.-P ., 1994, ‘The Central Asian dimension of the symbolic system in Bactria and

Margiana’, Antiquity V68 nr 259, pp. 406-418

Frankel D., 1997, ‘On Cypriot Figurines and the Origins of Patriarchy’, Current

Anthropology V 38(1), pp. 84-86

Geerts G. & Heestermans H. 1992, Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal.

Twaalfde, herziene druk, Utrecht/Antwerpen

Gimbutas M. & Robbins Dexter M. (eds.), 1999, The living Goddesses, Berkeley

Ghirshman R., 1968, ‘Deux statuettes élamites du plateau iranien’, Artibus Asiae VXXX,

Ascona, pp. 237-278

Haaland G. & Haaland R., 1996, ‘Levels of Meaning in Symbolic Objects’, Cambridge

Archaeological Journal V6 (2), pp. 295-300

Hakemi A., 1997, Shahdad. Archaeological Excavations of a Bronze Age Center in Iran,

IsMEO Reports and Mémoirs Vol. XXVII, New Delhi/Rome

Hamilton N., 1996, ‘The Personal is Political’, Cambridge Archaeological Journal V 6 (2),

pp. 282-285

Hemphill B.E., 1999, ‘Foreign Elites From the Oxus Civilization? A Craniometric Study of

Anomalous Burials from Bronze Age Tepe Hissar’, American Journal of Physical

Anthropology 110, pp. 421-434

Hiebert F.T., 1994a, Origins of the Bronze Age oasis Civilization in Central Asia, Cambridge

Hiebert F.T., 1994b, ‘Production evidence for the origins of the Oxus civilization’, Antiquity

V68 nr 259, pp. 372-387

86

Hlopin I ., 1974, ‘Ancient Farmers in the Tedžen Delta’, East & West 24, pp. 51- 87

Hutton R., 1997, ‘The Neolithic great goddess: a study in modern tradition’, Antiquity V 71,

nr. 271, pp. 91-99

Ionesov V., 1999, ‘Imitative Ritual in Proto-Bactrian Mortuary Practice’, Current

Anthropology V 40(1), pp. 87-89

Ionesov V., 2002, The Struggle Between Life and Death in Proto-Bactrian Culture. Ritual

and Culture, Mellen Studies in Anthropology Volume 5, Lampeter

Jarrige J.-F. & Hassan M.U., 1989, Funerary complexes in Baluchistan at the end of the

third millennium in the light of recent discoveries at Mehrgarh and Quetta, In: Frifelt K. &

Sørensen P., South Asian Archaeology 1985. Papers from the Eight International Conference

of South Asian Archaeologists in Western Europe, held at Moesgaard Museum, Denmark, 1-5

july 1985, Kopenhagen, pp. 150-166

Khaniki R.A.L. , 2003, ‘Neysabour, halqaye ettesale tamadonhaye Beynanahreyn, Iran, Send

va Bakhtar’, Nāme-ye Pažuhešgāh-e Mirās-e Farhangi Quaterly 1/1, (In Farsi)

pp. 36-46

Kletter R ., 1996, The Judean Pillar-Figurines and the Archaeology of Asherah, BAR

International Series 636, Oxford

Kohl P.L ., 1984, Central Asia: Palaeolithics to the Iron Age, Parijs

Kohl P.L ., 2001, Reflections on the Production of Chlorite at Tepe Yayha: 25 Years Later,

In: Lamberg-Karlovsky C.C. (ed.), ‘Excavations at Tepe Yahya, Iran 1967-1975. The Third

Millennium’, American school of prehistoric research bulletin 45, pp. 209-230

Kosso P., 1991, ‘Method in Archaeology: Middle-Range Theory as Hermeneutics’, American

Antiquity V 56(4), pp. 621-627

87

Kuijt I. & Chesson M.S., 2005, Lumps of Clay and Pieces of Stone : Ambiguity, Bodies, and

Identity as Portrayed in Neolithic Figurines, In: Pollock S. & Bernbeck R. (eds.),

Archaeologies of the middle east, critical perspectives., Oxford, pp. 152-183

Kurbansakhatov K., 1976, ‘Novyi tip zenskoj terrakotovoj statoeztki s Altyn depe’,

Sovjetskaja Archeologia, 1976(3), (in Russisch), pp. 303-305

Kuz’mina E.E., Mallory J.P . (ed.), 2007, The Origin of the Indo-Iranians, Leiden

Lecompte O., Francfort H.-P., Boucharlat R. & Mamedow M., 2002, ‘Recherches

archéologiques récentes à Ulug Dépé (Turkménsistan)’, Paléorient V 28(2), pp. 123-132

Lesure R.G., 2002, ‘The Godess Diffracted Thinking about the Figurines of Early Villages’,

Current Anthropology V43(4), pp. 587-610

Ligabue G. & Salvatore S., 1989, Bactria. An ancient oasis civilization from the sands of

Afghanistan. Rome/Venetië,

Ligabue G. & Rossi-Osmida G., 2006, Dea Madre, Milaan

Lombardo G., 2000, The necropolis of Kangar-Tut: Aspects of Sapalli farming culture in

Southern Tadjikistan in the Late Bronze- Early Iron Age, In: Taddei M. & De Marco G.,

South Asian Archaeology 1997. Proceedings of the Fourteenth International Conference of

the European Association of the South Asian Archaeologists, held in the Instituto Italiano per

l’Africa e l’Oriente, Palazzo Brancaccio, Rome, 7-14 July, 1997, Serie Orientale Rome Vol.

XC, 2, pp. 579-592

Luneau E., 2008, ‘Tombes féminines et pratiques funéraires en Asie centrale

protohistorique.’, Paléorient V 34 (1), pp. 131-157

Marcus J., 1996, ‘The importance of Context in Interpreting Figurines’, Cambridge

Archaeological Journal V 6 (2), pp. 285-291

Masson V.M., 1961, ‘The First Farmers in Turkmenia’, Antiquity V35(139), pp 203-213

88

Masson V.M., 1988, Altyn-Depe, University Museum Monograph 55, Philadelphia

Masson V.M. & Sarianidi V.I., 1972, Turkmenia before the Achaemenids, London

Masson V.M. & Sarianidi V.I ., 1973, Sredneaziatskaja terracota epochi bronzy, Moskou (in

Russisch)

Meadow R.H., 2002, ‘The chronological and cultural significance of a steatite wig from

Harappa’, Iranica Antiqua 37, pp. 191-202

Meskell L., 1995, ‘Goddesses, Gimbutas and ‘New Age’ archaeology’, Antiquity V69(262),

pp. 74-86

Mortazavi M ., 2005, ‘Economy, Environment and the Beginnings of Civilization in

Southeastern Iran’, Near Eastern Archaeology V 68(3), pp. 106- 111

Morvan D. (ed.), 2007, Le Robert de poche 2008, Parijs

Nicholas G.P., 1994, ‘On the Goddess Myth and Methodology’, Current Anthropology

V35(4), pp. 448-450

Petty A., 2006, Bronze Age Anthropomorphic Figurines from Umm el-Marra, Syria.

Chronology, visual analysis and function, BAR int. ser nr. 1575, Oxford

Pittman H ., 1984, Art of the bronze age. Southern Iran, western Central Asia, and the Indus

valley., New York

Pottiers M-H, 1984, Matériel funéraire de la Bactriane méridional de l’âge du Bronze, Paris

Potts D.T., 2003, A soft-stone genre from southeastern Iran: ‘Zig-Zag’ bowls from Magan to

Margiana, In: Potts T., Roaf M & Stein D. (eds.), Culture through Objects: Ancient Near

Eastern Studies in Honour of PRS Moorey, pp. 77-92

89

Potts D.T., 2008, ‘Puzur-Inšušinak and the Oxus Civilisation (BMAC): Reflections of

Šimaški and the geo-political landscape of Iran and Central Asia in the Ur III period’,

Zeitschrift fur Assyriologie V 98, pp. 165-194

P’yankova L., 1994, ‘Central Asia in the Bronze Age: sedentary and nomadic cultures,

Antiquity V 68 nr 259, pp. 355-371

Renfrew C. & Bahn P., 2004, Archaeology: Theories, Methods and Practice, Londen

Rossi-Osmida G., 2002, Considerations on the necropolis at Gonur-Depe, In; Rossi-Osmida

G. (ed.) Margiana. Gonur-Depe Necropolis, 10 years of excavations by Ligabue Study and

Research Centre, Padua, pp. 69-117

Rossi-Osmida, G., 2003, The margian complex of Adjikui-1 (Turkmenistan), In:

Bopearachchi,O. & Boussac M-F.(eds.) Afghanistan ancien Carrefour entre l’est et l’ouest.

Actes du colloque international (du 5 au 7 mai 2003), Turnhout, pp. 81-96

Rossi-Osmida G., 2006, Turkmenistan: le dee delle oasi, In: Ligabue G. & Rossi-Osmida G.,

Dea Madre, Milaan, pp. 208-228

Rossi-Osmida G., 2007, Adji Kui Oasis. III-II mill. BC. Vol. I. La Cittadella delle Statuette,

Venetië

Salvatori S., 1989, Early Bactrian objects in private collections, In: Ligabue G. & Salvatori S.

(eds), 1989, Bactria. An ancient oasis civilization from the sands of Afghanistan.

Rome/Venetië, pp. 181-187

Salvatori, S., 2002, ‘The project for the archaeological map of the Murghab delta

(Turkmenistan): stratigraphic trial trenches at Adzhi kui 1 and 9’, Ancient civilizations. From

Scythia to Siberia, 8/1-2, pp. 107-178

Sarianidi V.I., 1990a, Drevnosti strany margush, Ashgabat (in Russisch)

90

Sarianidi V.I. , 1990b, ‘Togolok 21, an Indo-Iranian Temple in the Karakum’, Bulletin of the

Asia Institute, 4, pp 159-165

Sarianidi V.I. , 1998, Margiana and protozoroastrism, Athene

Sarianidi V.I ., 2001, Necropolis of Gonur and Iranian paganizm, Moskou

Sarianidi V.I. , 2002, Marguş. Ancient Oriental Kingdom on the old delta of the Murghab

river, Ashgabat

Sarianidi V.I ., 2007, Necropolis of Gonur, Athene

Schmidt E.F., 1937, Excavations at tepe Hissar Damghan, Publications of the Iranian section

of the University Museum, Philadelphia

Seipel W., 2000, 7000 jaar Perzische Kunst. Meesterwerken uit het Nationaal Museum van

Iran in Teheran, Milaan

Shirazi R., 2007, ‘Figurines Anthropomorphes du Bronze Ancien de Shahr-I Sokhta, période

II (Séistan, sud-est de l’Iran) : Approche Typologique’, Paléorient 33(2), Paris, pp. 147-162

Shirazi R., 2008, Etudes typologiques et comparatives des représentations humaines en terre

crue, en terre cuite et en pierre de l’Asie centrale et de l’Iran oriental du Chalcolithique à

l’âge du Bronze (4000-1800 av. J.-C), ongepubliceerde doctoraatsthesis, onder begeleiding

van H.-P. Francfort, Paris 1- Pantheon-Sorbonne, Parijs

Širinov T. & Baratov S., 1997, ‘Bronzezeitliche Grabstätte aus der Necropole Džarkutan 4

(Süd-Uzbekistan)’, Archäologische Mitteilungen aus Iran und Turan V29, pp. 65- 120

Spycket A., 1981, La statuaire du Proche-Orient Ancien, Handbuch der Orientalistik, Leiden

Tosi M., 1983a, A bronze female statuette from Shahr-I Sokhta: chronological problems and

stylistical connections, In: Tosi M. (ed.), Prehistoric Sistan 1, IsMEO Reports and Memoirs

XIX (1), Rome, pp. 303-318

91

Tosi M., 1983b, Development, continuity and cultural change in the stratigraphical sequence

of Shahr-I Sokhta, In: Tosi M. (ed.), Prehistoric Sistan 1, IsMEO Reports and Memoirs XIX

(1), Rome, pp. 127-181

Tosi M., 1989, De Indusbeschaving voorbij de grenzen van het Indisch subcontinent, In:

Lambrecht M. & Schotsmans J., Oude culturen in Pakistan. Cataloog, Brussel, pp. 121-138

Ucko P.J., 1962, ‘The Interpretation of Anthropomorphic Figurines’, The Journal of the

Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland, Vol. 92, No. 1, pp. 38-54

Ucko P.J., 1968, Anthropomorphic figurines, Londen

Ucko P.J., 1996, ‘Mother, Are You There?’, Cambridge Archaeological Journal V6 (2), pp.

300-304

Verpoorte A., 2001, Places of art, traces of fire: a contextual approach, Archaeological

Studies Leiden V8, Leiden

Voigt M.M ., 1983, Hajji Firuz Tepe, Iran: The Neolithic Settlement, Dyson R.H. (ed)

Hasanlu excavation reports V1, University Museum Monograph 50, Pennsylvania

Voigt M.M ., 2000, çatal Höyük in Context. Ritual at Early Neolithic Sites in Central and

Eastern Turkey, In : Kuijt I. (ed.), Life in Neolithic Farming Communities. Social

Organization, Identity, and Differentiation, New York, pp. 253-293

Winkelmann S., 2006, Le dee dell’altopiano iranico e della battriana, In: Ligabue G. &

Rossi-Osmida G., Dea Madre, Milaan, pp. 192-207

Yarshater E., 1988, Encyclopedia Iranica, Routledge & Kegan Paul, London en New York

Yule P., 1982, Tepe Hissar. Neolithische und kupherzeitliche Siedlung in Nordostiran,

Materialien zum Allgemeinen und Vergleichenden Archäologie Band 14, München

92

Internetbronnen

“Composite statuette of an anthropomorphic dragon-snake”, Louvre Collection, Benoit

A., s.d., Retrieved on July 29 2009 from:

http://www.louvre.fr/llv/oeuvres/detail_notice.jsp?CONTENT%3C%3Ecnt_id=10134198673

225274&CURRENT_LLV_NOTICE%3C%3Ecnt_id=10134198673225274&FOLDER%3C

%3Efolder_id=9852723696500803&bmLocale=en

"Figurine" The Concise Oxford Dictionary of Archaeology. Darvill T., 2008. Retrieved 30

July 2009 from:

http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t102.e1483

“Turkmenistan”, The world Factbook -CIA, s.n., 2009, Retrieved on Mai 17, 2009, from

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/tx.html

“Uzbekistan”, The world Factbook -CIA, s.n., 2009, Retrieved on Mai 17, 2009, from

https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/uz.html

“Uzbekistan: Dzharkutan – Prehistoric proto-urbane settlement”, Deutsches

Archäologisches Institut, s.n., 2008 , Retrieved on July 18, 2009 from

http://www.dainst.org/index_66c133adbb1f14a131060017f0000011_en.html

“Tappa Ḥiṣār ” , Encyclopedia Britannica, s.n., 2009. Retrieved July 20, 2009, from:

http://www.britannica.com/EBchecked/topic/583181/Tappa-Hisar

“Tepe Hissar/ The Shelby White- Leon Levy Program for Archaeological Publications”

Gursan-Salzman A., s.d., retrieved July 20, 2009 from

http://www.fas.harvard.edu/~semitic/wl/digsites/Iran/TepeHissar_02/

93

Verklarende woordenlijst

Chloriet: Mineraalsoort bestaande uit verschillende variëteiten die moeilijk te onderscheiden

zijn, de meeste bezitten een groene kleur.

Gender: Gender is een begrip dat in veel verschillende contexten wordt gebruikt en dus ook

verschillende betekenissen draagt. Het is geen synoniem voor sekse: de woorden staan

tegenover elkaar. ‘Sekse’ zijn de biologische verschillen tussen de geslachten. ‘Gender’ zijn

de verschillen op sociaal en cultureel vlak. Sekse en gender moeten niet met elkaar overeen

komen.

Kaunakes: een typisch wollen ‘kleed’ vooral bekend uit de Sumerische sculptuur. De illusie

wordt gewekt dat verschillende lobben textiel over elkaar hangen.

Lineair elamitisch: een schrijfsysteem ontwikkeld onder Puzur- Inšušinak in Elam.

‘Pillar’ figurine : Figurine die de vorm van een ‘pijler’ draagt. Zowel figurinetypes uit Syrië

als uit Shahr-i Sokhte dragen dezelfde naam.

Steatiet: een variant van het mineraal talk. Steatiet wordt hier aangewend voor de

donkergrijze of groene hardere variant. Archeologische objecten worden niet altijd geologisch

onderzocht en vaak worden de namen ‘steatiet’ en ‘chloriet’ verwisselbaar gebruikt. Dit is

fout want het gaat om 2 verschillende steensoorten.

Veda/avesta: De Veda’s zijn een groep Indische teksten, in oud-Sanskriet, die de basis

vormen voor verscheidene filosofieën en zelfs het Hindoeïsme. De oudste Veda, de Rig-Veda

zou van Arische herkomst zijn. De Avesta is een bundel boeken van Perzische afkomst. Het

oudste onderdeel bestaat uit liederen die aan Zarathoestra zelf worden toegeschreven.

De Veda en Avesta zijn verwant aan elkaar: enkele verhalen en goden (Mitra= Mithras;

Varoena= Ahura Mazda) of mythische figuren komen overeen. Beide werden immers

beïnvloed door de immigrerende Ariërs die een religie meebrachten.

2

Inhoud addenda

BIJLAGEN ................................................................................................................................. 1

1. Overzicht sites .................................................................................................................... 1

2. Ucko’s interpretaties van figurines uit diverse regio’s ....................................................... 5

3. Functiecategorieën volgens Voigt ...................................................................................... 6

TABELLEN ............................................................................................................................... 7

1. Decoratiemotieven voorkomend op figurines in de Midden-Bronstijd .............................. 7

2. Algemene typochronologie figurines (Piedmont) .............................................................. 8

3. Tabel Voigt op basis van etnografische bronnen ................................................................ 9

4. Tabel Voigt slijtagepatronen en dispositie ....................................................................... 10

AFBEELDINGEN ................................................................................................................... 11

1. Parallellen podomorfe figurines ....................................................................................... 11

2. Diverse platte figurines ..................................................................................................... 12

3. Clepsydra-vormig object uit Susa ..................................................................................... 13

4. Naturalistische figurine Gonur ......................................................................................... 13

5. Naturalistische figurine uit Gonur necropool (graf 560) .................................................. 14

6. Beeld uit Shahdad ............................................................................................................. 14

7. Composiete figurine uit Quetta ......................................................................................... 15

8. Diverse composiete statuettes uit Margiana ..................................................................... 16

9. Resten van (vermoedelijke) figurine uit Gonur in vergankelijke materialen ................... 17

10. Twee ongebakken figurines gevonden in een vas te Togolok ........................................ 17

11. Bustān 6, cenotaaf 58: plan en grafinboedel ................................................................... 18

1

BIJLAGEN

1. Overzicht sites

Margiana

Gonur

Opgravers: V.I. Sarianidi, S. Salvatori & G. Rossi-Osmida

De oase van Gonur is de meest gekende. Van bij het begin van de opgravingen, in 1974, nam

Victor Sarianidi de leiding en coördinatie op zich (Sarianidi 1998, p. 32). De site wordt

gedomineerd door de centrale nederzetting van Gonur 1 (Kohl, 1984, p. 148), als men over

‘Gonur’ spreekt, heeft men het meestal over Gonur 1. De grootte van de site is nog niet

bepaald en is afhankelijk van de bron. Kohl (1984, p. 148) spreekt over 50ha, Hiebert (1994a,

p. 24) spreekt over 22ha. De noordelijke heuvel bevat een versterkte citadel ( de ‘Kremel’)

omgeven door een nederzetting. De constructieresten op de zuidelijke, veel kleinere, heuvel

bestaan uit een architecturaal complex (de ‘Temenos’ geheten) binnenin een vestingmuur van

4,5m dik (Hiebert, 1994a, p. 26-27). Verder is een grote necropool aanwezig (Rossi-Osmida,

2002, p. 70) die ongeveer 5000 graven zou tellen (waarvan 4000 archeologisch onderzocht).

Adji Kui

Opgraver: G. Rossi-Osmida

De oase van Adji Kui bevat 8 bronstijdheuvels, waarvan Adji Kui 1 met een oppervlakte van

ongeveer 5ha en een hoogte tot 3,5m de grootste is. Adji Kui 4 beslaat ook een oppervlakte

van 5ha (Kohl, 1984, p. 148). De site van Adji Kui wordt opgegraven door een Italiaanse

equipe onder leiding van Gabriele Rossi-Osmida, Zowel Adji Kui 1 (Rossi-Osmida, 2003) als

Adji Kui 9 (Rossi-Osmida, 2007) leverden interessante informatie.

Togolok

Opgraver: V.I. Sarianidi

De Togolokoase bestaat uit ongeveer 30 sites, Togolok 1 en 21 zijn de bekendste omdat ze

zich onderscheiden door de aanwezigheid van versterkingen (Kohl, 1984, p. 148). Het was

bij de opgravingen van Togolok 21 dat de term BMAC voor de eerste maal in de mond werd

genomen omdat de vondsten van deze site voor de opgravers een opvallende gelijkenis

2

vertoonden met die uit Bactrië (Dashly en Sapalli). Togolok 21 lijkt de meest uitgestrekte

vindplaats te zijn en bevat een versterkt gebouwencomplex van 1ha. Ook te Togolok 1 werd

een versterkte constructie teruggevonden. In Togolok 24 situeerde zich een klein grafveld

(Hiebert, 1994a, p 20-23).

Bactrië

Bactrië bestaat uit twee delen: noord-Bactrië (zuiden van Oezbekistan en zuiden van

Tadzjikistan) en midden-Bactrië (Noorden van Afghanistan) (Luneau, 2008, p. 132). Onze

drie sites zijn gelegen in noord-Bactrië. De erg bekende sites van midden-Bactrië, Dashli en

Sapalli, konden niet opgenomen worden in onze referentiecollectie aangezien de opgravers

(Sarianidi, Askarov) enkel in het Russisch publiceerden.

Bustān

Opgraver: Avanesova

Bustān is gelegen aan de Sherabad-rivier (Kuz’mina, 2007, p. 267) in de vallei van Surkhan-

Darya (een zijrivier van de Amu-Darya of Oxus) niet ver van Djarkutan (Avanesova, 1995, p.

31).

De site Bustān bestaat uit meerdere heuvels (zoals de meeste sites van de BMAC). De

referentiecollectie bevat enkel figurines uit Bustān 6. Deze necropool ligt op de rechteroever

van de Bustan Saj (die uitmondt in de Surkhan-Darya) op een natuurlijke heuvel van ongeveer

2,5 ha groot en 7m hoog (Avanesova, 1995, p. 32). Er werden reeds 130 tombes, diverse

structuren in leemtegels, 3 rechthoekige altaren, en verscheidene haarden of brandstapels

opgegraven over een oppervlakte van 1200m² (Avanesova, 1995, p. 32).

Te Bustān 3 werden diverse pottenbakkersovens gevonden (Askarov, 1981, p. 264).

Djarkutan

Opgraver: A. Askarov

De site van Djarkutan is gelegen in de vallei van de Surkhan-Darya. Het is een van de

grootste nederzettingen van de BMAC in Bactrië en is gelegen op ongeveer 5km ten

zuidoosten van Sherabad (s.n., 2008, “Uzbekistan: Dzharkutan, internet: §1). Er werden resten

gevonden van een versterkte citadel (het ‘paleis’), een ‘vuurtempel’, vermoedelijk een

artisanale buurt. De necropool (ca. 1500 graven) werd ten zuiden van de nederzetting

gesitueerd (Luneau, 2008, p. 137). Het‘tempeldomein’ is 35x35m groot en bestaat uit een

3

25m lange ‘corridor’, een klein binnenhof met bron, altaar en containers voor assen

(Kuz’mina, 2007, p. 269).

Kangurt-Tut

Opgraver: Askarov, Vinogradova

Is gelegen tussen de Vakhsh en de Kokcha (twee zijrivieren van de Amu Darya) (Avanesova,

1995, p. 31). De huizen werden op terrassen gebouwd (aangezien de nederzetting op de

hellingen ligt) ter hoogte van de bovenlopen van de Vakhsh en de Tairsu (Kuz’mina, 2007, p.

271). Voornamelijk bekend voor zijn necropool, die vreemd genoeg bijna uitsluitend uit

cenotafen bestaat en die in tegenstelling tot Bustān 6 geen sporen van vuurgebruik draagt

(Lombardo, 2000, p. 591).

Piedmont:

Altyn

Opgraver: V.M. Masson

Altyn is een van de meest gerenommeerde sites van Zuid-Turkmenistan. Ze is gelegen in de

Piedmont van het Kopeth Dagh gebergte nabij de Tedzhen rivier. Er werden resten gevonden

van imposante vestigingsmuren, volgens Kohl (1984, p. 111) op sommige plaatsen tot een

dikte van 6m en met verdedigingstorens. Zowel domestieke als monumentale en vermoedelijk

religieuze architectuur werd opgetekend en aan de rand van de nederzetting werden talloze

graven opgegraven (Kohl, 1984, p. 109-110). In de Midden-Bronstijd wordt een hoog terras,

dat doet denken aan een Ziggurat, gebouwd. Het complex had een lengte van 45m en een

hoogte van 12m (Kohl, 1984, p. 127-128).

Ulug

Opgravers: Sarianidi , Masimov, Lecompte

De site Ulug ligt in de Piedmont van de Kopeth Dagh op ongeveer 45km ten oosten van

Altyn. De tell heeft een oppervlakte van 15ha en een hoogte van 30m (de site bevat de langste

stratigrafische sequentie van de Piedmont) (Lecompte, Francfort, Boucharlat e.a., 2002, p.

124). Er werden een zone van artisanale activiteit, een versterking uit de Ijzertijd, diverse

graven uit verschillende periodes (meestal in de nederzetting), ovens en haarden,… gevonden

(Lecompte, Francfort,Boucharlat, e.a., 2002, p. 128).

4

Iran

Shahr-i Sokhta

Opgravers: M. Tosi, S.M.S. Sajjadi

Shahr-i Sokhta is gelegen in het zuid-oosten van Iran en wordt ook wel ‘the Burnt City’

geheten. De site was in het verleden gelegen aan de Rud-i Babyan, zijrivier van de Hilmand

(Shirazi, 2007, P 147). De archeologische sporen strekken zich over 151ha uit. De site behelst

een periode van 3200 v. Chr. tot 1800 v. Chr. (Shirazi, 2007, p. 148).

Shahdad

Opgraver: Ali Hakemi

De site Shahdad is gelegen aan de rand van de Dasht-i Lut in Iran in de Takab-vlakte

(Hakemi, 1997, p. 25). De oudste nederzettingssporen in de regio zijn te vinden in het midden

van de Takab-vlakte, rondom Shahdad werden diverse resten uit verscheidene historische

periodes (Sassanidisch, Vroeg-Islamitisch, Seldjoekiden) gevonden (Hakemi, 1997, p. 32-33).

In het noordoosten van de site werden enkele smeltovens voor koper opgegraven daterend uit

de tweede helft van het derde millennium (Hakemi, 1997, p. 35). Zowel proefsleuven A en B

bevonden zich op een necropool, C bevatte graven én 2 smeltovens en een pottenbakkersoven.

Opgraving D toonde resten van een koperbewerkersatelier (Hakemi, 1997, p. 42). De

opgravingen te Shahdad concentreerden zich vnl. op de necropool (Cemetary A, op de plaats

van proefsleuf A), waar talrijke beelden werden gevonden die de dode afbeeldden (Hakemi,

1997, p. 48).

Tepe Hissar

Opgravers: E.F. Schmidt, R.H. Dyson

Tepe Hissar is een bekende en grote site gelegen in Dāmghān, in het noordoosten van Iran. In

1931 begonnen de eerste opgravingen onder de vleugels van de University of Pensylvania

(s.n., 2009, Tappa Hisar, internet) . De site werd continu bewoond van in het 5de millenium tot

in het 2de millennium (Gursan-Salzman, s.d., Tepe Hissar, internet: §2). Er werden zes

eenheden gedefinieerd op de site: de noordelijke vlakte, de grote heuvel (met necropool), de

rode heuvel, de schatheuvel, de vlakte van de geschilderde ceramiek en de zuidelijke heuvel

(Hemphill, 1999, p. 422).

5

2. Ucko’s interpretaties van figurines uit diverse regio’s

Peter Ucko komt in zijn werk uit 1968 ‘Anthropomorphic figurines’ tot verschillende

verklaringen en interpretaties van antropomorfe figurines uit verschillende culturen. Hij komt

tot zijn conclusies op basis van etnografisch onderzoek. Hij nam diverse bronnen omtrent

antropologisch onderzoek in diverse regio’s onder de loep en distilleerde verschillende

functies voor de figurines uit die diverse culturen. Vervolgens trachtte hij de groepen

figurines uit de antieke culturen die hij bestudeerde toe te wijzen aan een functie.

Voor de predynastische figurines uit Egypte komt hij tot volgende mogelijke interpretaties: a)

speelgoed, b) magische hulpmiddelen1, c) didactische illustraties voor initiatierituelen, d)

overleden tweelingen2 en e) middelen van een magiër3 (Ucko, 1968, p. 434).

Na studie van de figurines uit Kreta komt hij slechts tot 3 mogelijke interpretaties: a)

speelgoed, b) illustraties voor initiatierituelen en c) magische hulpmiddelen en middelen van

een magiër (Ucko, 1968, p. 437).

De figurines uit het Nabije Oosten tenslotte bespreekt hij minder detaillistisch omdat hij over

onvoldoende voorbeelden beschikt. Hij ziet verschillende mogelijkheden: a) afbeeldingen van

goddelijke wezens, b) pedagogische hulpmiddelen voor initiatierituelen, c) illustraties voor

verhalen of anekdotes, d) speelgoed, e) magische hulpmiddelen, f) overleden tweelingen

(Ucko, 1968, p. 437-441).

Ucko (1962, p. 47-48) beschrijft kenmerken voor de verschillende groepen functies die hij

ziet in de etnografische onderzoeken:

1 Ucko (1968, p. 431) gebruikt de term in de enge betekenis: om de gezondheid en/of komst van kinderen te verzekeren (antropomorf), om de kuddes te doen aangroeien (zoömorf)

2 Als een deel van een tweeling stierf werd de broer of zus in de vorm van een figurine mee begraven (Ucko, 1968, p. 430)

3 Objecten gemaakt door een magiër die dienen tot genezing van ziektes of bescherming tegen, als amuletten, om een wens af te dwingen… Ze konden gebruikt zijn als recipiënt van ‘magische substanties’ (Ucko, 1968, p. 431). In deze thesis worden deze functies echter onder de noemer van magische hulpmiddelen ondergebracht.

6

- Speelgoed: materiaal is klei, ledematen veelal stompjes, geen rituele context of

goddelijke symbolen op de figurines, draagbaar formaat, ook non-conforme en

zoömorfe figurines.

- Initiatiefigurines: zeldzaam, kostbaar materiaal en alledaags, verschillen in technische

kwaliteit, in contexten van puin, afval en soms in huizen, opvallend non-conforme

figurines en aanwezigheid van zoömorfe figurines, geen tekens van goddelijkheid.

- Magische hulpmiddelen: aseksuele of mannelijke en vrouwelijke figurines, in puin van

bewoning, afvalplaatsen en soms in huizen, kleine afmetingen en draagbaar.

3. Functiecategorieën volgens Voigt

Mary Voigt (2000, p. 258) baseerde haar categorieën op deze van Ucko (1968) en definieerde

ze als volgt:

• Cultus figuren (representaties van bovennatuurlijke wezens) worden eerst en vooral

gebruikt als symbolen of objecten van adoratie, normaal gezien gebruikt voor

gemeenschapsrituelen.

• Magische hulpmiddelen zijn figurines gebruikt in rituelen bedoeld voor het

produceren, voorkomen of omkeren van een specifieke situatie of toestand (verhogen

van vruchtbaarheid, krijgen van gezonde kinderen, bescherming van bezittingen of

gewassen, onheil over iemands vijanden,…).

• Pedagogische figurines, inclusief initiatiefigurines, om kinderen/ adolescenten de

juiste gedragsregels bij te brengen.

• Speelgoed zijn figurines gebruikt in vermaak of spel van kinderen, het volwassen

equivalent zouden ornamenten voor decoratie of esthetisch effect zijn.

(Definities quasi letterlijk vertaald uit Voigt, 2000, p. 258)

De laatste functionele klasse ‘representaties van overleden personen’ werd niet bestudeerd

door Voigt omdat geen enkele figurine uit de Haji Firuz collectie uit een funeraire context

afkomstig was.

7

TABELLEN

1. Decoratiemotieven voorkomend op figurines in de Midden-Bronstijd

(Shirazi, 2008, p. 98, Tabel 7)

8

2. Algemene typochronologie figurines (Piedmont)

(Naar: Rossi-Osmida, 2008, p. 153)

9

3. Tabel Voigt op basis van etnografische bronnen

Klasse Attributen

Cult figuur materiaal Kostbare materialen of gewone (klei, hout) morfologie Kan technologisch superieur zijn

Grootte is variabel: van grote immobiele beelden tot kleine draagbare Meestal antropomorfe vorm Kan vergezeld worden door iconische elementen zoals planten, dieren of objecten

gebruik Kan enkel of in groep gebruikt worden Meestal over langere periode gebruikt Kan gehanteerd worden maar met zorg Kan opgeslagen/gebruikt worden in speciale rituele contexten of in domestieke contexten

dispositie Weinig data, behandeling vermoedelijk verschillend van niet-rituele artefacten

Magisch hulpmiddel

materiaal Alledaagse materialen (klei, was, organisch) zelden van waardevolle grondstoffen

morfologie Klein en draagbaar In de vorm van dieren of mensen, kan zowel mannelijk, vrouwelijk of geslachtsloos

gebruik Alleen gebruikt en zelden in groep Kan over lange tijd gebruikt worden, maar meestal gemaakt en weggegooid in eenzelfde evolutie

dispositie Vaak vernietigd door breken of verbranden Hele figurines of fragmenten kunnen achtergelaten worden in domestieke structuren, in putten op open plaatse of in watermassas

Initiatie figuur materiaal Zowel kostbare als alledaagse materialen morfologie Verscheidenheid in vorm en kwaliteit

Grootte is variabel: van grote immobiele beelden tot kleine draagbare Meestal de vorm van mensen of dieren Vorm zeer variabel, soms opvallend ‘onconventionele’ figurines

gebruik Gebruikt in groep, elke figurine heeft een eigen vorm en betekenis Meestal gebruikt voor korte periode (duur van het ritueel), sommige gebruikt voor verschillende opeenvolgende rituelen Gehanteerd tijdens gebruik, maar met zorg Opgeslagen in ‘speciale’ structuur of geheime plaats

dispositie Vaak vernietigd door verbranding In watermassa’s gegooid of op dump, zelden in huizen

Speelgoed materiaal Alledaagse materialen (klei, hout, organisch materiaal) morfologie Kan goed of slordig gemaakt zijn

Draagbaar, kan erg klein zijn Dieren, mensen, fantasiewezens, kunnen zowel geslachtsloos zijn als met uitgebreid afgebeelde details Vaak stompjes i.p.v. armen of zijn simpele cilinders

gebruik Enkel of in groep gebruikt, grotere figuren meestal bedoeld voor enkel gebruik Minder duurzame figurines voor korte periodes, duurbaardere voor jarenlang gebruik Soms onvoorzichtig en ruw gehanteerd In domestieke contexten, in huizen en open plaatsen

dispositie Behandeld als ander huislijk afval, nooit in rituele contexten (Naar: Voigt, 2000, p. 261-262, Voigt, 1983, p. 190)

10

4. Tabel Voigt slijtagepatronen en dispositie

klasse Attributen

Cult figuur slijtage en beschadiging

Intact oppervlak of minimale slijtage door voorzichtig gebruik Gelokaliseerde gebieden van abrasie of polijsting kunnen voorkomen als gevolg van rituele aanraking Brandsporen, verse breuken als gevolg van het ‘doden’ van de figurine ten tijde van dispositie

dispositie Mogelijk in een structuur met speciale functie Mogelijk op onbereikbare plaatsen (vb. grotten, watermassa’s) Groepen figurines, gelijkaardig of morfologisch verschillend, kunnen geassocieerd voorkomen door herhaalde dispositie van sequentieel gebruikte figurines of door de dispositie van een aantal figurines op hetzelfde moment Onwaarschijnlijk in associatie met dagelijks afval

Magisch hulpmiddel

slijtage en beschadiging

Ofwel geen slijtage ofwel abrasie/polijsting resulterend van contact met een persoon die het als een amulet draagt Vaak brandsporen, vernietigende schade als gevolg van het dispositieproces Gekarakteriseerd door verse breuken op consistente plaatsen (de nek, middel)

dispositie Mogelijk in muren of onder vloeren van huizen Mogelijk in verbrande elementen, putten in open terreinen, watermassa’s Delen van gebroken figurines vaak gescheiden ten tijde van dispositie, komen niet voor in hetzelfde deel van de nederzetting Groepen van figurines kunnen geassocieerd zijn door herhaling van ritueel in een ruimte of door het gebruik van meerdere figurines in een ritueel Mogelijk geassocieerd met huishoudelijk afval

Initiatie figuur slijtage en beschadiging

Oppervlak mogelijk minimale slijtage door hantering, vnl. aan de basis Mogelijk verbrand, of intact en onverbrand

dispositie Vaak in ontoegankelijke plaatsen (grotten, watermassa’s) Zelden geassocieerd met domestieke structuren, huizen Groepen van morfologisch verschillende figuren meestal geassocieerd door dispositie van een gehele initiatiegroep als unit Soms geassocieerd met dagelijks huishoudelijk afval

Speelgoed slijtage en beschadiging

Oppervlak sterk gesleten, vnl. aan de basis van staande figuren Aanhangsels vaak afgebroken Gebroken delen versleten en afgeschuurd ten gevolgde van voortgezet gebruik Geen systematisch patroon van vernietigende beschadiging, behalve op structurele zwaktes

dispositie In domestieke contexten, zowel binnen als buiten Figuren willekeurig verspreid in puin, niet geclusterd Geassocieerd met dagelijks afval, beenderen, scherven en andere soorten van gebroken artefacten

(Naar Voigt 1983, p. 192)

11

AFBEELDINGEN

1. Parallellen podomorfe figurines

Figurine uit Şuhut Hisar Figurine uit Kara dépé

(Spycket, 1981, p. 25) (Spycket, 1981, p. 25)

Figurine uit Yalangach (Masson, 1961, p. 209, fig. 3)

12

2. Diverse platte figurines

A: Geplooide vioolvormige figurine uit Altyn (Aruz, 2003, p. 357, fig. 250a); B: Vioolvormige figurine uit Gonur graf 806 (Sarianidi, 2001, p. 138, plate 3(7)) ; C: Driehoekige figurine uit Gonur graf 446 (Sarianidi, 2007, p. 70, fig. 49) ; D: Driehoekige figurine uit Margiana (Sarianidi, 2002, p. 289 rechts); E: Vioolvormige figurine uit Margiana (Naar: Sarianidi, 2002, p. 295)

13

3. Clepsydra-vormig object uit Susa

(Ligabue & Salvatori, 1989, p. 237, fig. 105)

4. Naturalistische figurine Gonur

(Sarianidi, 2007, p. 72, fig. 53)

14

5. Naturalistische figurine uit Gonur necropool (graf 560)

(Sarianidi, 2007, p. 71, fig. 50)

6. Beeld uit Shahdad

(Hakemi, 1997, p. 300)

15

7. Composiete figurine uit Quetta

(Tosi M., 1989, p. 130, afb. 103)

16

8. Diverse composiete statuettes uit Margiana

A: Gonur graf 2900 (Shirazi, 2008, annexes p. 33, fig. 31a (rechts)); B: Gonur graf 1799 (Rossi-Osmida, 2002, p. 107 e, 105); C: Gonur graf 3210 (Dubova, 2006, p. 40); D: Gonur graf 2780 (Sarianidi, 2007, p. 75 fig. 57); E: Adji Kui 1 (Rossi-Osmida, 2007, p. 176); F: Gonur Graf 1022 (Sarianidi, 2007, p. 74 fig. 56); G: Gonur graf 1028 (Sarianidi, 2007, p. 74 fig. 55)

17

9. Resten van (vermoedelijke) figurine uit Gonur in vergankelijke materialen

(Shirazi, 2008, p. 43, fig. 41(2))

10. Twee ongebakken figurines gevonden in een vas te Togolok

(Shirazi, 2008, p. 35, fig. 33a)

(Hiebert, 1994a, p. 143, fig. 9.3)

18

11. Bustān 6, cenotaaf 58: plan en grafinboedel

1-3: figurines; 4: ‘altaar’, 5: miniatuurlepeltje, 6: kegeltjes, 7: miniatuurkommetje (Avanesova, 1997, p. 167, fig. 11)

english abstract - ghent...

Documents