“We have a choice to use the gift of our lives to make the world a better place” Jane Goodall

Jane Goodall Instituut Nederland Bulletin 03/2014

Ebola bij ChimpanseesPagina 4

Gombe Street ViewPagina 8

Update Mandril ReleasePagina 14

Colofon

Tien jaar bij JGI

Afrika Projecten & Chimpansees

Ebola bij Chimpansees

Gombe Street View

Chimpansees gaan ‘s nachts op zoek naar Maïs

JGI Nederland

JGI Vrijwilligerswerk in 2014

Vijf vragen aan Alexander Zeverijn

Kort nieuws

Campagne Okimono

Orchidee vernoemt naar Jane Goodall

Nieuws van de opvangcentra

Werkzaamheden op de Kouilou eilanden

Update Mandril release project

Belgica de Weerd sponsort Mandril release project

Natuurwandelingen op Ngamba Island

Medische Kliniek geopend met hulp van Ngamba Island

InhoudISSN: 2211-4661

Dit bulletin is een uitgave voor de donateurs, adoptieouders en vrijwilligers van:

Jane Goodall Instituut Nederland

Adres: Postbus 22516802 CG ArnhemTel. 06-20611000E-mail : info@janegoodall.nlWebsite : www.janegoodall.nl

ING rekening:: NL27 INGB 0000 0030 26 ASN Bank: NL77 ASNB 0913 3548 80

Aan dit nummer werkten mee :Redactie: Susan Peeters Diederik VisserVerder: Saskia Brunekreef Kim Dekker Yolande Ligterink Betty Straatman Alexander Zeverijn

Fotografie: Centers for Disease Control and Prevention, USA CSWCT, Ngamba Island IUCN Yolande Ligterink Okimono PlosOne Ofeibea Quist-Arcton/NPR Reuters Peter Schotman Anup Shah/ Getty Images Fernando Turmo, JGI Congo UNEP Rogier van Vugt Alexander Zeverijn

Bestuur :Petra Aartsen PenningmeesterKarin BloemAlexander Zeverijn Voorzitter

Raad van aanbeveling :Irene van Lippe BiesterfeldMargaretha de BoerFrans EversJessica EversLeoni JansenRuud LubbersFred MatserIvo NieheWillemijn VerloopHans Wijers

Advertenties :Voor advertenties gelden de navolgende tarieven :

1/8 pagina 50 €1/4 pagina 90 €1/2 pagina 165 €hele pagina 295 €

Heeft u interesse om een advertentie te plaatsen ? Neem contact op met de redactieTel. 06-12614164; e-mail info@janegoodall.nlDe redactie kan advertenties weigeren

Foto voorkant omslag: Postercampagne `Kick Back Ebola´ in Sierra Leone waarin wordt opgeroepen om geen bushmeat meer te eten. Ofeibea Quist-Arcton/NPRFoto achterkant omslag: George Strunden, JGI USA

Dit bulletin is geprint op FSC-gecertificeerd papier

2

3

4

8

9

10

11

12

12

13

14

15

15

15

3

Tien jaar bij JGI

Tien jaar geleden begon ik als vrijwilliger bij JGI Nederland, of Jane Goodall Nederland - jouw inzet telt zoals het toen nog op ons logo stond. Op 16 september 2004 vulde ik het vrijwilligersformulier in en twee weken later zat ik op ons voormalige kantoortje in Deventer om daar te helpen met de administratie, nog niet wetend hoe JGI mijn leven compleet zou veranderen.

Afgelopen september werd ik vanwege dit tienjarig jubileum door het bestuur en de vrijwilligers van JGI een paar keer flink in het zonnetje en in de bloemetjes gezet. Zo was op 16 september het kantoor versierd, werd er een heerlijk chocolade telegram bezorgd, en bleek er een verrassingslunch te zijn georganiseerd. Tijdens de training in Blijdorp kreeg ik van elke vrijwilliger één bloem, tezamen het meest interessante boeket dat ik ooit heb gekregen. Tijdens de trainingsdag in Burgers’ Zoo konden de vrijwilligers zelfs figuurlijk hun tanden zetten in de directeur. Het hoogtepunt was om zeer enthousiast te worden toegezongen door 30+ vrijwilligers onder gitaarbegeleiding van onze vrijwilligerscoördinator, Saskia Brunekreef. Ik heb erg genoten van het door haar en Yolande Ligterink gecomponeerde lied “Het is een Diederik” (op de wijs van ‘Het is een nacht’).

Terugblikkend op tien jaar JGI zijn er een aantal hoogtepunten die mij altijd bij zullen blijven. Allereerst zijn dat de 355 enthousiaste en gepassioneerde vrijwilligers die sinds 2004 in JGI de organisatie hebben gevonden waarvoor zij voor lange of korte termijn een deel van hun vrije tijd hebben willen inzetten. De meesten actief bij de JGI informatiepunten in Blijdorp of Burgers’ Zoo, anderen als R&S vrijwilliger, vertaler of in een coördinerende rol. Het zijn ook de zestien bestuursleden, allemaal vrijwilligers, die sinds 2004 hun kennis en netwerk belangeloos ter beschikking van JGI hebben gesteld. Van twee bestuursleden, voorzitter Cora de Wit en bestuurslid Patrick van

Veen hebben we begin november afscheid genomen. Namens de vrijwilligers, bestuur en directie wil ik beiden hartelijk bedanken voor hun inzet gedurende de laatste vijf jaar. Afscheid nemen van een voorzitter betekend ook dat JGI Nederland een nieuwe voorzitter heeft. Alexander Zeverijn stelt zich verderop in het Bulletin graag aan u voor.

Als laatste hoogtepunt wil ik natuurlijk graag de bijna jaarlijkse bezoeken van Jane Goodall aan Nederland noemen. Elk bezoek was anders, het eerste was reuze spannend, het feest vanwege het 10-jarig bestaan van JGI Nederland fantastisch, de organisatie van de JGI Global Meeting in 2009 enorm intensief en enerverend, de rij mensen voor de signeersessie in Tuschinski in 2011 nog nooit zo lang en het laatste bezoek in 2014 qua inkomsten voor JGI Nederland het beste ooit! De data voor het volgende bezoek van Jane Goodall aan Nederland zijn al bekend, 19-21 mei 2015. Er wordt nog druk aan het programma gewerkt en mocht er een publiekslezing worden georganiseerd zal dat via de JGI website bekend worden gemaakt.

In dit laatste bulletin van 2014 kunt u naast nieuws van de opvangcentra, het Gombe Street View initiatief en de naar Jane Goodall vernoemde orchidee Dendrobium goodallianum een uitgebreid overzichtsartikel van Kim Dekker lezen over Ebola bij Chimpansees. Hoe erg Ebola ook is voor de getroffenen, het heeft als belangrijke consequentie dat de handel in bushmeat in westelijk Afrika vrijwel stil is komen te liggen. Overheden in die landen doen er nu alles aan om deze mogelijke bron van Ebola via poster- en radiocampagnes bij de mensen onder de aandacht te brengen. Laten we hopen dat dit effect op de bushmeat consumptie en handel blijvend is.

Diederik Visser, directeur

Ebola bij chimpansees

4

Het ebolavirus laat een spoor van dood en verderf achter. Niet alleen onder mensen maar ook onder gorilla’s en chimpansees. Wat velen wellicht niet weten is dat het virus niet nieuw is; het waart al 40 jaar rond.

De eerste uitbraak onder mensen wordt beschreven in 1976 in de Democratische Republiek Congo en Soedan. Het virus is vernoemd naar de Ebola-rivier, de plek waar de ziekte voor het eerst ten openbaring kwam. Sinds 1976 zijn er 24 andere uitbraken van ebola gerapporteerd in verschillende Afrikaanse landen. Hiervan is de uitbraak sinds februari 2014 (ontstaan in Guinee met verspreidingen in onder andere Sierra Leone en Liberia) de meest recente. Deze uitbraak is de grootste uitbraak ooit gerapporteerd; in ziektegevallen en in het aantal landen waarover het zich verspreid. Wat deze uitbraken onder mensen gemeen lijken te hebben is dat ze in nabijgelegen gebieden vooraf werden gegaan door ebola-uitbraken onder dieren, voornamelijk gorilla’s en chimpansees.

Verdrietig genoeg blijven ebola-uitbraken onder deze dieren vaak voor lange tijd onopgemerkt, soms jaren. Simpelweg omdat hier minder aandacht voor is en veranderende populaties diep in de bossen niet zonder aanleiding gemonitord worden. Bij het openbaren van een uitbraak onder de plaatselijke menselijke bevolking werden na onderzoek wel grote aantallen dode chimpansees gevonden in de aangrenzende bossen. Naar schatting gaat het om duizenden sterfgevallen onder zowel chimpansees als gorilla’s. Er wordt aangenomen dat een derde van de gorilla en chimpansee populatie is gestorven door ebola in de laatste twee decennia. Een schrijnend voorbeeld vondt plaats in 1994 bij de chimpanseegemeenschap in Taï Nationaal Park in Ivoorkust. In slechts een paar weken tijd overlijdt of verdwijnt 25% van de 43 chimpansees in deze groep, hoogstwaarschijnlijk door het ebolavirus.

Een stille dood

Het VirusBesmetting tussen mensen en van mens tot chimpansee vindt op dezelfde wijze plaats. Overdracht van het virus vindt plaats door contact met bloed of andere lichaamsvloeistoffen (zoals speeksel, braaksel en urine) van (al dan niet overleden) geïnfecteerde mensen of dieren. Dit kunnen niet alleen chimpansees en gorilla’s zijn maar ook andere primaten, stekelvarkens en antilopen. Onderzoek naar het virus wordt bemoeilijkt door het feit dat het dode lichaam van een chimpansee, door de omstandigheden in het regenwoud, snel vergaat en simpelweg moeilijk te vinden is door de dichtheid van het regenwoud. Symptomen van ebola zijn gelijk bij mens en chimpansee. Het virus openbaart zich onder andere door koorts, overgeven, diarree en bloeden vanuit neus, oren, ogen, anus en mond.

Foto van het Ebola virus gemaakt met electronenmicroscoop

Kaartje met historisch overzicht van alle bekende Ebola-uitbraken in Afrika (update tot medio 2014).

5

Besmet maar geen drager

Het is lastig de bron van het virus te traceren. Uit onderzoek is gebleken dat zowel mensen als mensapen de grootste doelwitten zijn van ebola, maar het virus niet bij zich dragen. Dit kan vooral geconcludeerd worden door het hoge sterftecijfer onder mensen, gorilla’s en chimpansees (maar ook stekelvarkens en antilopen). Dit in combinatie met het razendsnelle verloop van de ziekte (openbaring van de ziekte binnen twee tot 21 dagen) zorgt ervoor dat het virus zich niet lang genoeg kan nestelen bij deze dieren en de mens om decennia lang slachtoffers te maken. Het virus lijkt zich namelijk tussen de verschillende uitbraken lange tijd te ‘verstoppen’ en dat kan niet als de drager snel overlijdt.

Maar als de mensen en mensapen niet de drager van het virus (de gastheer) zijn, wie is dat dan wel? Aangenomen wordt dat

Vleerhonden, dragers van het Ebola virus

vleerhonden de drager zijn van het ebolavirus. Uit onderzoek in 2002 en 2003 komt naar voren dat een groot aandeel vleerhonden antistoffen tegen het virus in hun bloed hadden maar geen symptomen van de ziekte vertoonden. Zij lijken hiermee een belangrijke rol te spelen in de verspreiding van de ziekte. Het virus bereikt de chimpansees doordat vleerhonden van het fruit aan de bomen eten. Zij laten stukken fruit vallen die vervolgens door de chimpansees en gorilla’s (en andere dieren) worden opgegeten. Zo worden de dieren besmet en kan het virus zich verder verspreiden als andere dieren of mensen in contact komen met geïnfecteerde lichaamsvloeistoffen (zie bovenstaand kaartje).

Daarnaast zijn er ook andere aapsoorten zoals de rode colobus apen die besmet worden met het virus. Doordat chimpansees jagen op deze apen (in 81% van de gevallen jagen chimpansees op deze apensoort) voor voedsel ontstaat ook besmetting. Van chimpansee op mens vindt de besmetting in de meeste gevallen plaats doordat de mens het vlees van een besmette chimpansee heeft gegeten. Of in sommige gevallen waar onderzoek is gedaan op het dode lichaam van een chimpansee.

Verspreiding van het Ebola virus

6

Postercampagne `Kick Back Ebola´ in Sierra Leone waarin wordt opgeroepen om geen bushmeat meer te eten

De gevolgen van bushmeat

Duidelijk komt dus naar voren dat in een groot aantal gevallen iedere uitbraak onder mensen ontstaat na het slachten en eten van rauw vlees van besmette en wilde dieren, waaronder chimpansees. Het zogenaamde bushmeat, het jagen voor consumptie op wilde dieren die in het oerwoud leven, zoals gorilla’s en chimpansees (zie kaartje pagina 5), ligt hier dus aan ten grondslag. De toenemende vraag naar bushmeat vormt hiermee dus niet alleen een bedreiging voor diverse wilde diersoorten maar ook voor de mens zelf. Vooral jagers en bereiders van het vlees lopen het meeste gevaar op besmetting. Bij hen ligt het grootste risico om in direct contact te komen met het bloed en andere lichaamsvloeistoffen van een besmet dier.

Met een duidelijke bron van het ebolavirus voor de mens, zou je verwachten dat de lokale bevolking weg zou blijven van bushmeat. Dat is helaas niet het geval. Het consumeren van bushmeat, ook al is het tegenwoordig illegaal in veel Afrikaanse landen, gaat vele generaties terug onder de West-Afrikaanse bevolking. Het is onderdeel van de cultuur, iets dat moeilijk te veranderen is, tijd en bewustwording vraagt. Daarnaast is bushmeat een van de weinige beschikbare voedselbronnen voor proteïne. Pas als er een gelijkwaardig alternatief wordt aangeboden kan er mogelijk iets veranderen. En daar zit een uitdaging. De bushmeat consumptie is enorm. Per jaar wordt er alleen al in het Congobekken 5 miljoen ton bushmeat geconsumeerd; van eekhoorn- tot olifantenvlees. Geschat wordt

Bushmeat markt in Ghana

dat om de huidige hoeveelheid aan bushmeat te vervangen door rundvlees een stuk land ontbost zou moeten worden ter grootte van het Verenigd Koninkrijk.

7

Uit onderzoek onder besmette chimpanseepopulaties lijkt het aannemelijk dat het virus in mindere mate van chimpansee op chimpansee wordt overdragen. In deze gevallen gebeurt dit meestal door seksueel contact of borstvoeding van moeder op kind. In de meeste gevallen lijkt het ebolavirus echter van de drager op een grote hoeveelheid chimpansees tegelijkertijd over te slaan. Dit wordt afgeleid uit het feit dat het virus genetische afwijkingen heeft tussen de onderzochte besmette chimpansees. En dit terwijl uit onderzoek blijkt dat bij overdracht tussen dezelfde soort het virus nagenoeg identiek blijft. Uit onderzoek is verder aannemelijk geworden dat deze ‘explosies’ van besmetting steeds onder dezelfde omstandigheden plaatsvinden. Een van deze omstandigheden is besmetting in dezelfde tijd van het jaar, namelijk in de overgang van het droge naar het regenseizoen. Deze bevinding wordt onderstreept door het feit dat in 1992 en 1994 het aantal sterfgevallen onder chimpansees een piek had in november, het einde van het regenseizoen. Dit zegt mogelijk iets over de identiteit en het gedrag van de drager van dit virus.

Dankzij het verdwijnen van de leefomgeving van de chimpansees, worden er veilige leefgebieden voor hen gecreëerd in de vorm van reservaten. Het risico hiervan is echter dat chimpansees zo dichter komen te leven op de waarschijnlijke drager van dit dodelijke virus; de vleerhonden. Maar hier schuilt niet alleen het gevaar voor de chimpansees. De chimpansee is voor 98,4% identiek aan het DNA van de mens. Hierdoor zijn ze zeer ontvankelijk voor ziektes die wij als mensen meedragen. Ziektes als de mazelen, griep en luchtwegeninfecties zijn desastreus voor deze dieren. Om de ernst weer te geven; bij gorilla en chimpansee populaties die gewend zijn aan contact met mensen – toeristen of onderzoekers – is de helft van de sterfte te wijten aan virussen die mensen op ze overbrengen.

‘Explosies’ van besmetting

Slechts 1,6% verschil tussen mensen chimpansee

De oplossing voor chimpansees

Met de grote sterfteaantallen onder chimpansees en gorilla’s wordt gezocht naar vaccins om deze mensapen te beschermen tegen het ebolavirus. Er is recent onderzoek gedaan om ebola als zekere doodsoorzaak vast te stellen en mensapen binnen een leefgemeenschap te identificeren die zijn blootgesteld aan het virus maar dit overleven. Dit onderzoek is gedaan zonder ingrijpende maatregelen voor de mensapen, namelijk door de uitwerpselen te onderzoeken op bovenstaande criteria. Onder gorilla’s is gebleken dat 10% sporen van het virus in zich heeft maar de ziekte toch overleeft. Hiermee is aangetoond dat niet iedere besmetting leidt tot de dood. Ook zijn er sporen van het virus aangetroffen bij gorilla’s waarvan gedacht werd dat deze niet in aanraking waren gekomen met ebola. Met dit onderzoek wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan het opstellen van een plan om ebola-uitbraken bij mensapen te bestrijden. Mogelijk met als actie om die groep mensapen te vaccineren die tot de grootste risicogroep voor besmetting behoren. Daarbij is het vaccineren een omstreden onderwerp, immers in hoeverre moeten wij als mens ingrijpen in de natuur? In het verleden is een berggorilla populatie in Rwanda redelijk succesvol ingeënt tegen mazelen tijdens een mazelen epidemie en in de opvangcentra wordt standaard tegen het vaak dodelijk polio ingeënt.

Uiteraard heeft het Jane Goodall Institute (JGI) ook haar maatregelen ter plaatse genomen in het geval van een ebola-uitbraak. Een aantal voorbeelden van te nemen maatregelen in deze situatie in het protocol dat is opgesteld voor het chimpansee rehabilitatie centrum Tchimpounga in Congo zijn:

• Het personeel van JGI wordt geëvacueerd met uitzondering van de meest essentiële personeelsleden om het opvangcentra draaiende te houden;

• Al deze essentiële personeelsleden blijven op de locaties waar zij zich op dat moment bevinden (in het reservaat, op de eilanden of bij de releasesite van de mandrils);

• Deze geïdentificeerde locaties zullen als quarantaine plekken worden behandeld. Op iedere plek zal een punt beschikbaar zijn om te desinfecteren en te ontsmetten.

• Het logistieke team zorgt voor een voorraad van droog voedsel van twee maanden

• In het geval van een Ebola uitbraak worden de verse voorraden bij de poort afgeleverd en gedesinfecteerd op speciale wasplaatsen.

Een uitgebreide lijst van geraadpleegde bronnen is terug te vinden op de website onder menu-item chimpansees en submenu bedreigingen.

Kim Dekker

Polio vaccinatie in Tchimpounga

Maatregelen JGI bij potentiele ebola-uitbraak in Tchimpounga, Congo

8

Gombe Street View

Overzicht van de Street View routes in Gombe

Jane’s huis in GombeOnze adoptiechimpansee Gizmo

Het uitzicht over Lake Tanganyika vanaf The Peak

In 1960 kwam Jane Goodall voor het eerst in het Gombe National Park in Tanzania. Zij was direct onder de indruk van de schoonheid van deze magische plek. De laatste 50 jaar hebben Jane Goodall, onderzoekers en medewerkers van JGI deze magische, bijna mythische wereld door hun wetenschappelijk (gedrags-)onderzoek, maar misschien nog wel meer door de individuele levensverhalen van de chimpansees als Fifi en Flo voor ons geopend.

Dankzij een bijzondere samenwerking van JGI met Google Maps, Google Earth Outreach en Tanzania National Parks kan nu iedereen zien wat zich diep in het park afspeelt. Waar je ook bent, neem een moment om met hulp van Gombe Street View te ervaren hoe het is om Jane te zijn voor een dag: wandel over dezelfde hobbelige zandpaden waar Jane Goodall meer dan vijftig jaar over heeft gelopen, neem een kijkje in haar huis, spot de chimpansee genaamd Google of onze eigen adoptiechimpansee Gizmo, probeer Glitter en Gossamer bij te houden en leer over het lopende onderzoek en natuurbehoud van het Jane Goodall Instituut.

Normaal gesproken registreert Google Street View zijn beelden met rondrijdende auto’s, maar dat wordt in het dichtbeboste park wat lastig. Daarom ging een speciaal team, bestaande uit onze eigen Dr. Lilian Pintea (JGI USA) en JGI’s onderzoek videograaf en wildlife cameraman Bill Wallauer, met achttien kilo zware draagbare camera’s in een rugzak op pad om duizenden 360-gradenbeelden vast te leggen. Het team werd bijgestaan door de veldonderzoekers van het Gombe Stream Research Center en personeel van Tanzania National Parks (TANAPA).

JGI is van plan om Gombe Street View te gebruiken als een uniek archief van deze bijzondere plek. De duizenden beelden zijn beschikbaar voor toekomstig onderzoek. Ze vormen een mooie aanvulling op de huidige inspanning van JGI om met behulp van satellietbeelden en door GIS geproduceerde kaarten de leefgebieden van 85 procent van de resterende chimpansee populaties in Afrika in de gaten te houden en te beschermen.

U kunt Gombe Street View bezoeken via http://bit.ly/1yvmBCA Na een informatief menu met foto’s en video’s over Gombe kunt u via diverse linkjes Gombe Street View starten. De beginpunten van de routes vormen de foto’s aan de rechterzijde. Klik op een foto en onderzoek van daar uit Gombe National Park. U kunt ook Gombe National Park als zoekopdracht in Google Search typen en via het tabblad maps de streetview optie kiezen.

JGI’s Bill Wallauer op pad met de Street View camera

9

Chimpansees gaan ‘s nachts op zoek naar maïsChimpansees in Kibale National Park in Oeganda vullen hun dieet aan met maïs van een plantage die binnen de grenzen van het park ligt. Het stelen van gewassen is een bekend probleem daar waar chimpansees door de houtkap gedwongen zijn om hun voedsel bij de boeren te halen. Het is echter een primeur dat de chimpansees werden gefilmd terwijl ze de maisvelden in de schemering en het donker van de nacht betraden.

Wildlife is vaak een probleem voor mensen die aan de randen van Nationale Parken of reservaten leven. Een studie in Rwanda wees uit dat het verlies door het stelen van gewassen door chimpansees en apen kon oplopen tot 10 tot 20 procent van het inkomen van een boer. Een hongerige chimpansee eet bijna alles, van bananen en papaja’s tot aan citroenen en soms zelfs koffie. Onderzoek wijst uit dat chimpansees 36 verschillende soorten gewassen kunnen eten.

Het stelen van gewassen kan een gevaarlijke activiteit zijn voor een chimpansee. Meestal worden de chimpansees verjaagd door het gooien van stenen of door harde geluiden, maar sommige boeren hebben hun toevlucht genomen tot hardere maatregelen. Zij doden de chimpansees om de potentiële dieven af te schrikken. De chimpanseepopulatie staat echter al zo onder druk als gevolg van habitatverlies, stroperij en ziekten dat een conflict over voedsel de bedreigde dieren in potentie kan uitroeien.

Om het stelen van gewassen door chimpansees beter in kaart te brengen stelde een onderzoeksteam onder leiding van Sabrina Krief camera-vallen op aan de rand van een maïsplantage. De maïsvelden waren gescheiden van het bos door een twee meter brede en twee meter diepe geul die was gegraven om de olifanten weg te houden. Over de geul was echter een soort brug door een omgevallen boom, en er waren voetafdrukken van chimps en maïs afval in de buurt.

Gedurende een periode van 20 dagen in februari 2013, werden er opnames van de chimpansees gemaakt terwijl ze gebruik maakten van de brug om maïs te stelen. De veertien invallen waren erg ongebruikelijk volgens de onderzoekers. Er waren meer dieren per inval dan gebruikelijk, gemiddeld acht in plaats van drie, en moeders met jong maakten vaak deel uit van de groepen. Vrouwtjes leidden soms de invallen. In plaats van de maïs op het veld te eten namen de chimpansees vaak de maïskolven in hun handen of tussen de tanden het bos in.

Het meest opvallend was dat een groot aantal van de invallen plaats vond in de periode rond nieuwe maan wanneer het na de schemering volledig donker is. “Geen eerder onderzoek heeft gewas stelende chimpansees na zonsondergang aan het licht gebracht,” aldus de onderzoekers. Tot nu toe leek het erop dat chimpansees de voorkeur hadden om de velden in de late namiddag of tijdens de schemering te betreden. De dieren waren dan angstig en lieten soms hun ontlasting lopen maar ze waren vooral erg luidruchtig met het typische schreeuwen, knorren en geblaf wanneer er lekker eten te halen is. Tijdens het pikdonker betraden ze de velden echter zonder aarzeling, maakten veel minder geluid en bleven ook veel langer.

Chimpansees hebben geen speciale aanpassingen om ’s nachts goed te kunnen zien. De onderzoekers weten daarom niet zo goed hoe de dieren in staat zijn om effectief in het donker te bewegen. Onzeker is ook of de chimpansees bewust profiteren van de pikdonkere periode tijdens nieuwe maan of dat ze het maïsveld gewoon overvielen toen de maïs rijp was. Het is in ieder geval duidelijk dat de onderzoekers het nachtleven van de chimpansees hebben verwaarloosd en mogelijk een aantal zeer interessante activiteiten hebben gemist.

Diederik Visser

Bron: Krief S., et al. (2014). Wild Chimpanzees on the Edge: Nocturnal Activities in Croplands. http://dx.plos.org/10.1371/journal.pone.0109925

10

JGI vrijwilligerswerk in 2014Veel mensen nemen in december even de tijd om terug te kijken op het afgelopen jaar, waarbij alle belangrijke zaken opnieuw de revue passeren. Ik neem aan dat er dan in ieders leven, leuke en minder leuke gebeurtenissen zullen zijn die voorbij komen. En als het een goed jaar was dan overheerst de eerste soort.

Ook zakelijk gezien maken bedrijven en organisaties de balans op. Hier bij JGI doen we dat ook. Bij het maken van de jaarplannen voor volgend jaar kijken we terug naar het jaarplan van 2014. Hebben we gedaan wat we afgesproken hadden met elkaar, waren onze inschattingen juist? Uiteraard kijken we ook naar het vrijwilligersseizoen. Wat ging goed en wat kan beter? Wat waren de hoogtepunten en, indien aanwezig, wat de dieptepunten? Daarbij gebruiken we natuurlijk ook de input die onze vrijwilligers zelf geven gedurende het seizoen.

Wat 2014 betreft mogen wij terugkijken op een heel goed jaar! De teams in beide dierentuinen hebben uitstekend werk geleverd en ook de mensen die ons met andere werkzaamheden ondersteunen hebben zich niet onbetuigd gelaten! Nieuw dit jaar was de introductie van workshops op de terugkomdagen. Hierin werden vrijwilligers uitgenodigd om over specifieke onderwerpen mee te denken, zelf met ideeën te komen én die vervolgens ook uit te werken. Dat leverde bijzondere bijdragen op! Ideeën over marketing, herkenbaarheid aan de infostands, werving en selectie en nieuwe spellen hebben inmiddels het daglicht mogen aanschouwen. De betrokkenheid was groot en het past in ons beleid om vrijwilligers uit te nodigen om hun (en ons) werk zelf vorm te geven en te blijven verbeteren. Een werkwijze die we het komende jaar dus zeker zullen continueren!

Welke hoogtepunten waren er in 2014 op het gebied van de vrijwilligers? Allereerst de grote opkomst bij de werving van nieuwe vrijwilligers. Er waren veel mensen die ons graag wilden ondersteunen in ons werk en we hebben dan ook een heleboel nieuwe vrijwilligers aan de diverse teams kunnen toevoegen. Kort na het succesvol afronden van de opleiding kregen alle vrijwilligers, ervaren- en nieuwe, de gelegenheid om Jane te ontmoeten in Wageningen. Voor veel vrijwilligers, en Jane, zeker een hoogtepunt! Niet alleen vanwege Jane maar ook omdat het zo leuk is om elkaar eens persoonlijk te ontmoeten! Vanuit mijn standpunt was dat beslist een feestje dat nog werd vergroot door de fantastische samenwerking van de teams tijdens de lezing in Wageningen! Bijna 800 gasten mochten we verwelkomen en we stonden met diverse stands klaar om hen op te vangen.

Bezoek van Jane Goodall hoogtepunt

Al deze stands werden bemenst door vrijwilligers uit verschillende teams. Wat ze samen hebben neergezet heeft ons een hele hoop complimenten opgeleverd over de professionele organisatie van deze dag. Het spreekt vanzelf dat ik super trots op iedereen ben!! Ook gedurende de rest van het seizoen zijn er diverse successen geweest, de workshops, de enorme inzet van iedereen en, aan het einde van het seizoen het feit dat bijna alle vrijwilligers volgend jaar weer van de partij zullen zijn!

Ging er dan helemaal niets mis? Tuurlijk wel, waar gewerkt wordt ….tja…. Maar dan hebben we het over kleine reparaties aan de infopunten (gebruiksvoorwerpen slijten nu eenmaal), een enkele spraakverwarring over het rooster en af en toe uitval door ziekte. Lastig maar niet onoverkomelijk. Het voordeel van dit soort akkefietjes is dat het je scherp houdt en je aandachtspunten meegeeft om het volgend jaar nóg beter te doen met elkaar!

De vacatureteksten zijn voor het komende seizoen alweer uitgezet. We werken hard aan een vernieuwd programma qua opzet van de trainingen en de afspraken met de dierentuinen waar de infopunten staan, zijn rond. Dank aan iedereen die 2014 tot een succes heeft gemaakt voor JGI Nederland! Wij zijn super blij met jullie! Tot ziens in het nieuwe jaar! Wij zijn klaar voor 2015 en we hebben er zin in!!

Saskia BrunekreefVrijwilligerscoördinator JGI NL

ADOPTEER NU EEN CHIMPANSEE

11

Vijf vragen aan Alexander ZeverijnAlexander Zeverijn is sinds januari 2013 bestuurslid bij JGI Nederland (JGI NL) Tijdens het bezoek van Jane Goodall in mei 2014 organiseerde hij samen met bestuurslid Karin Bloem een inspirerende fundraiser voor het Kibale Snare Removal Team. Sinds tien november is hij de nieuwe voorzitter van JGI NL.

Kan je iets vertellen over je achtergrond?De afgelopen vijf jaar heb ik als specialist gewerkt aan verschillende natuurbeheer-programma’s en projecten in Afrika, alleen ik ben geen bioloog: ik ben jurist en bedrijfskundige. Aanvankelijk begon mijn loopbaan als advocaat in Amsterdam, waar ik mij vooral bezig hield met arbeidsrecht en strafrecht. Dat was mooi werk, maar een internationale werkomgeving trok mij meer. Na een MBA studie heb ik tien jaar lang over de hele wereld gewerkt als ontwikkelaar van luchthavens. Vervolgens heb ik nog advieswerk gedaan voor uiteenlopende organisatie adviesbureaus.

Terwijl luchthaveninfrastructuur al een duidelijk publieke functie vervult, ben ik vijf jaar geleden nog verder de publieke kant op gegaan toen ik gevraagd werd leiding te geven aan een project in een natuurgebied in Kenia. Dat paste heel goed bij mij, omdat altijd ik al een enorm brede belangstelling heb gehad en ik het leuk vind maatschappelijk nut en professionele bedrijfsvoering met elkaar te verbinden. Bovendien kende ik de Afrikaanse natuurgebieden redelijk goed: ik ben in Kampala geboren en heb vele jaren in Tanzania, Kenia en Oeganda gewoond.

Vervolgens ben ik Kenia een adviesbureau gestart dat zich richtte op managementvraagstukken bij het beheer van natuurgebieden. Dat betekende natuurorganisaties, landeigenaren en overheden aflopen en gezamenlijk onderzoeken hoe een meer zakelijke aanpak kon bijdragen tot meer duurzame natuurgebieden.

Waarom is het werk van Jane Goodall en JGI belangrijk voor jou?Jane Goodall is één van die zeldzame personen die naar mijn mening een groot verschil heeft gemaakt in deze wereld. Voor heel veel mensen vormt haar leven en haar werk een grote bron van inspiratie om natuurbeheer ter harte te nemen. JGI NL beoogt haar werk in Nederland voort te zetten en ik ervaar het als een voorrecht om daaraan een bijdrage te mogen leveren.

Welke koers wil jij als voorzitter samen met het bestuur en directeur inzetten met JGI?Uitgangspunt is dat zowel donoren als vrijwilligers van maatschappelijke organisaties zoals JGI, mogen verwachten dat deze zich op een professionele manier organiseren. Donateurs eisen waar voor hun geld, dus als stichting moet je heel transparant zijn; goed uitleggen wat je doet. Je verhaal moet daarbij overtuigend zijn, misschien overtuigender dan dat van andere goede doelen op gebied van natuurbescherming, waar mensen ook geld aan kunnen geven. Niet dat we met elkaar willen concurreren, we werken ook veel samen, maar een euro kan toch echt maar één keer uitgegeven worden. Zeker als het financieel wat slechter gaat, is het een echte keuze om geld aan JGI te geven of misschien aan WNF, zeehondjes of iets anders. Dus ons verhaal moet wel goed zijn. Donateurs

willen niet dat je mooie praatjes verkoopt, maar dat je écht laat zien waar je hun bijdrage aan gaat besteden.

Roots&Shoots het jeugdprogramma van JGI dat Jane na aan het hart ligt komt in Nederland maar moeilijk van de grond. Wat is er in jou ogen voor nodig om dit wel te realiseren?Het R&S programma is een van de belangrijkste activiteiten van JGI. R&S is een leerprogramma voor lagere en middelbare scholen om leerlingen te stimuleren nieuwe activiteiten en initiatieven te ontplooien op gebied van natuurbeheer. Tegelijkertijd moedigt het de leerlingen aan maatschappelijke dienstverlening en leiderschap binnen de eigen directe gemeenschap te ontwikkelen.

Het programma heeft grote resultaten in andere landen bereikt. Het is te vroeg voor mij om aan te geven waar de beste aansluiting in Nederland ligt. Dat neemt niet weg dat voorlichting en educatie een fascinerende hoek is om nu in te zitten, omdat er zo ontzettend veel gebeurt. Social media en ontwikkeling van nieuwe media zijn daarbij heel belangrijk. Wellicht dat daar kansen liggen om het programma dichter bij de doelgroep te brengen.

Hoe zie jij de rol van JGI Nederland binnen JGI Global?JGI NL is een groot voorstander van een sterke Global office. Wij zijn ook erg blij dat ons voormalig bestuurslid, Patrick van Veen, zitting heeft gekregen in het Global bestuur.

De bijdrage van JGI NL aan internationale JGI activiteiten wordt bepaald door de (beperkte) middelen die haar ten dienst staan. Op de korte termijn neemt dit verschillende vormen aan:

• Binnen het Europese verband van JGI zullen wij ons inzetten fondsen te het werven voor de Africa Programs

• JGI NL zal, kennis en menskracht ter beschikking stellen aan de werkzaamheden van JGI Global, net zo als wij dat nu al doen aan bij de Africa programs.

12

Campagne OkimonoIn september werd JGI benaderd om mee te doen met de campagne ‘Only 100 left’ van Okimono. Okimono is een t-shirt merk uit Arnhem, gespecialiseerd in designer shirts met een verhaal of boodschap, vaak met een knipoog. De shirts zijn ecovriendelijk geproduceerd. De campagne van Okimono is bedoeld om aandacht te krijgen voor de problematiek rondom bedreigde diersoorten, waarvoor zij verschillende stichtingen hebben benaderd om hieraan mee te doen, waaronder JGI.

Het idee is ‘Only 100 left’ gedoopt, vanwege de gelimiteerde oplage van slechts 100 stuks wereldwijd en zijn individueel genummerd van 1 tot 100 op de achterzijde van het shirt. Ze refereren ook aan only 100 shirts/animals left.

De shirts zijn bedoeld om aandacht te vragen voor de stichtingen of personen die zich inzetten om deze bedreigde diersoorten te redden. Hiervoor wordt op de achterzijde van het shirt naast informatie over het dier ook de stichting die zich inzet voor het dier vermeld. Er komt een website van Okimono waarop alle verhalen kort en bondig verteld worden. Deze collectieve en originele aanpak zal veel positieve media-aandacht genereren voor alle betrokkenen, zo wordt er o.a. samengewerkt met het programma Burgers’ Zoo & Waarom en de verschillende stichtingen besteden aandacht via hun eigen communicatiekanalen. Op 17 december zal de campagne door Freek Vonk worden gelanceerd.

Door de originele ontwerpen verwacht Okimono dat de dragers van het t-shirt aangesproken zullen worden op het shirt en daarbij bewustzijn voor deze onderwerpen kunnen creëren. De t-shirts gaan €44,95 kosten, waarbij een gedeelte van de opbrengst naar JGI gaat. Ze zijn verkrijgbaar via onze eigen webshop en via een speciale link naar de Okimono webshop.

De stichtingen die tot nu toe meedoen aan deze campagne zijn JGI Nederland, Stichting Spots, the Painted Dog Conservation, Leuser Conservation Forum, Trees for All en Stadsbijen.

Yolande Ligterink

Orchidee vernoemt naar Jane GoodallWetenschappers van Naturalis Biodiversity Center en Hortus botanicus Leiden hebben een orchidee die in 2003 tijdens een verzameltocht in Papoea-Nieuw-Guinea ontdekt is door dr. E.F. de Vogel en Art Vogel genoemd naar Jane Goodall: Dendrobium goodallianum. De orchidee bloeit slechts één dag en ruikt naar kokos. Zodra de orchidee bloeit, zal deze achter glas getoond worden aan het publiek.

Momenteel staat Jane Goodall in de top tien van de meest invloedrijke vrouwen ter wereld. Ze is VN-vredesambassadeur en reist 300 dagen per jaar de wereld over om te strijden voor de toekomst van onze bedreigde planeet. De orchidee werd naar haar vernoemd vanwege haar onafgebroken inzet voor het behoud van biodiversiteit en haar uitmuntende werk in natuurbescherming.

De orchidee Dendrobium goodallianum werd beschreven in het vaktijdschrift Malesian Orchid Journal Vol. 14 (2014) door Ed de Vogel en Rogier van Vugt. Esmée Winkel maakte de bijbehorende wetenschappelijke tekening waarvoor zij tijdens de Botanical Images Scotia tentoonstelling (BISCOT) in Edinburgh een gouden medaille kreeg.

Diederik Visser

13

Nieuws van de opvangcentra

Werkzaamheden op de Kouilou eilandenDe maanden juli-september zijn erg belangrijk in Tchimpounga. Het is dan de droge tijd en de staf is er alles aan gelegen om zoveel mogelijk de funderingswerkzaamheden van de nieuwe verblijven op de Ngombe en Tchindzoulou eilanden en van de gebouwen van het basiskamp aan de zuidoever van de Kouilou rivier in deze periode af te ronden. Op Ngombe heeft het bouwteam in de afgelopen periode de fundering en vloeren van het nachtverblijf voor de chimpansees en het stafverblijf op Ngombe gerealiseerd. Eind september zijn in het basiskamp de fundering en vloeren van twee van de drie stafverblijven, de keuken en eetruimte voor de staf en de centrale voedselopslag en werkruimte om het voedsel voor de chimpansees klaar te maken opgeleverd. Op Tchindzoulou, het eiland waar de staf in het verleden grote problemen had met de hoge grondwaterstand, zijn alle funderingen en de meeste vloeren gelegd. Fundering en vloer van het nachtverblijf op Ngombe

Overzicht van alle gebouwen die nodig zijn voor de optimale verzorging van de chimpansees op de eilanden. Op langere termijn is het de bedoeling dat de eilanden door touristen kunnen worden bezocht.

Foto rechts: Impressie van de stafverblijven in het basiskamp

Vanaf oktober zullen de metalen panelen en de muren van het nachtverblijf van de chimpansees op Ngombe worden geïnstalleerd. Daarna begint men met de muren van alle andere gebouwen, te beginnen op Ngombe. Tot nu toe is er 90 ton cement, 270 ton zand en 180 ton grind naar de eilanden getransporteerd. Het transportproces van zulke grote hoeveelheden stroomopwaarts naar de eilanden is erg gecompliceerd en duur in een land als Congo. Het is één van de grootste uitdagingen om er elke keer voor te zorgen dat de leveringen op tijd aankomen, zodat het bouwteam het hoge tempo kan voorzetten dat nodig is om de regentijd voor te zijn.

14

Er is slechts één andere gedocumenteerde poging om mandrils opnieuw in het wild introduceren. Deze werd enkele jaren geleden uitgevoerd in Gabon. Bij deze introductie werd gekozen voor de methodiek van “harde” vrijlating, welk resulteerde in een hoog sterftecijfer. De vrijgelaten mandrils werden niet ondersteund door bijvoeding of een langzame acclimatisering procedure op de release-site. De resultaten uit Gabon heeft JGI doen besluiten om de “zachte” vrijlating aanpak te volgen. Hierbij krijgen de individuen de tijd om de omgeving te leren kennen vanuit een kerngebied met nachtverblijf waar ze ook worden bijgevoederd. De aanvullende voeding wordt geleidelijk verminderd naarmate de individuen acclimatiseren en leren om zelf voedsel te verzamelen. Afgelopen maart was het zover en werden de mandrils vrijgelaten uit hun kooien. Tot nu toe is deze aanpak zeer effectief gebleken. Niet alleen zijn alle uitgezette mandrils nog in leven maar hebben zij zich heel goed aan de wilde omgeving aangepast. In het begin waren de mandrils terughoudend om hun omgeving te verkennen. Onze veldassistenten leiden hen op excursies om meer van hun grondgebied te zien, maar de groep verkoos om in de avonduren steeds terug te keren naar de voederplaats en hun slaapplekken in de bomen rondom het basiskamp.

Omdat dit een proefproject is hanteert het team een zeer conservatieve benadering in het nemen van eventuele

Update Mandril release project

Disney leert klimmen en test of de wilde planten eetbaar zijn

besluiten. Het team neemt de tijd om er zeker van te zijn dat de primaten zich hebben aangepast aan hun vrijheid voordat het support-systeem langzaam maar zeker wordt teruggedraaid. Het team heeft na zes maanden nog steeds dagelijks contact met alle leden van de groep. Er is veel meer samenhang in de mandril groep in vergelijking met het begin. De geboorte van Disney (vernoemd naar de hoofdsponsor van het project) op 17 augustus in de groep zal de sociale banden en samenhang in de groep nog verder vergroten. Het laatste nieuws over Disney is dat ze goed gezond en ondernemend is.

15

Natuurwandelingen op Ngamba IslandBezoekers van Ngamba Island Chimpanzee Sanctuary kunnen nu genieten van een spannende en informatieve natuurwandeling in het 45 hectare grote bos. Tijdens de wandeling leren zij over het rijke ecosysteem en het overvloedige leven in dit tropische bos, het leefgebied van de chimpansees. De bezoekers krijgen door de paden van de chimpansees te volgen meer inzicht in hoe zij hun dagen in het bos doorbrengen, wat ze eten en hoe ze jagen. Naast de circa 75.000 vleerhonden op Ngamba Island (zie foto rechts) zijn er meer dan 120 vogelsoorten en verschillende soorten spinnen waarover de staf kan vertellen. Van de vele planten, bomen en kruiden op het eiland zijn er 50 die de chimpansees gebruiken, sommige kruiden mag je zelf proeven. Op Ngamba Island zijn ook grotten en is er van alles over de geologische ontstaansgeschiedenis te vertellen.

Om de wandeling voor bezoekers zo informatief mogelijk te maken krijgt de staf een cursus geologie en leren zij de plantensoorten te herkennen die door de chimpansees worden gebruikt. Ook deed de staf haar eigen onderzoek naar de herkomst van de rotsen en van de beroemde Jajja Ngamba grot. Daarnaast namen zij GPS-coördinaten en foto’s van de belangrijkste bomen en interessante rotspartijen zodat deze makkelijker zijn terug te vinden.

Belgica de Weerd sponsort het Mandril release projectDierenarts drs. H.J.M. de Weerd van Belgica de Weerd te Breda ondersteunt al een aantal jaren de projecten van JGI in Afrika. Dit jaar werden we aangenaam verrast door een zeer gulle donatie van €10.000,- voor het JGI releaseprogramma van de mandrils in Conkuati-Douli National Park, in de republiek Congo. Met dit bedrag kan JGI een jaar lang de veldassistenten, beveiliging en een deel van het benodigde voedsel en medicatie in het releaseprogramma betalen. De ervaringen opgedaan in het releaseprogramma van de mandrils zijn ook van belang voor de vrijlating van Tchimpounga chimpansees die over een paar jaar op dezelfde plek zal plaats vinden. We bedanken de heer de Weerd hartelijk voor zijn donatie.

Laatste onderzoek voor het transport naar de releasesite

Medische kliniek geopend met hulp van Ngamba IslandBij al onze projecten is het belangrijk om een goede relatie met de plaatselijke bevolking op te bouwen en te onderhouden. Voor het opvangcentrum op Ngamba Island (CSWCT) is dat vanaf het begin van haar bestaan de normaalste zaak van de wereld. Voor de bewoners van het naburige vissersdorp Myende is het dichtstbijzijnde ziekenhuis 18 km varen over het Victoriameer. Vervoer naar het ziekenhuis kost meer dan 10$, zonder de garantie dat er na de diagnose door de arts ook de juiste medicijnen op voorraad zijn. In het bijzonder voor zwangere vrouwen en kinderen bleek het een uitdaging om überhaupt toegang te krijgen tot de medische diensten. Samen met 4Uganda Inc. is CSWCT erin geslaagd om de eerste medische kliniek op Myende eiland te bouwen. De kliniek is in oktober geopend en zal meer dan 65.000 mensen bedienen.

JGI en R&S kantoren wereldwijd

JGI Argentiniëwww.janegoodall.com.ar

JGI Australiëwww.janegoodall.org.au

JGI Belgiëwww.janegoodall.be

R&S Caraïbisch gebiedwww.lacrib.org

JGI Canadawww.janegoodall.ca

JGI China-Bejing & Chengduwww.jgichina.org

R&S China-Shanghaiwww.jgi-shanghai.org

JGI Democratische Republiek Congodario_jgi@yahoo.fr

JGI Duitslandwww.janegoodall.de

JGI Frankrijkwww.janegoodall.fr

JGI project in Gabonwww.janegoodall.ga

JGI Hongarijewww.janegoodall.hu

JGI Hong Kongwww.janegoodall.org.hk

JGI Italiëwww.janegoodall-italia.org

JGI Japanwww.jgi-japan.org

JGI Kenyajgrootsandshoots@gmail.com

JGI Nederlandwww.janegoodall.nl

JGI Nepalwww.jginepal.org

JGI Oostenrijkwww.janegoodall.at

JGI Republiek Congojgicongo@yahoo.com

JGI project in Senegalp/a JGI Spanje

JGI Singaporewww.janegoodall.org.sg

JGI Spanjewww.janegoodall.es

JGI Taiwanwww.goodall.org.tw

JGI Tanzaniafkimaro@janegoodall.or.tz

JGI Ugandawww.janegoodallug.org

JGI UKwww.janegoodall.org.uk

JGI USA www.janegoodall.org

JGI Zuid Afrikawww.janegoodall.co.za

JGI Zuid Koreawww.rootsandshoots.or.kr

JGI Zwedenwww.swedenchimp.se

JGI Zwitserlandwww.janegoodall.ch

JGI Center for Primate Studieswww.gombechimpanzees.org

ChimpanZoowww.chimpanzoo.org

R&S Programmawww.rootsandshoots.org

Jane Goodall Instituut Nederland