भोजचमू्परामायणम् – बालकाण्डम् – श्रीमती. सौम्या कृष्णपुर् – व्योमा संस्कृतपाठशालाKing Bhoja’s Champu-Ramayanam – Balakandam – (File #3) Weekly online classes conducted by Smt. Sowmya Krishnapur, Vyoma Labs.View the playlist “Champuramayana - Baalakaanda” in YouTube Channel “vyoma-samskrta-pathasala”

चमू्परामायणे बालकाण्डम्

कक्ष्या ४१ – १२.११.२०१८गद्यम् मूलपाठःतत्र दशरथः सीतापरिरणयकृतनि�श्चयज�कप्रनि�तदूताहूतः पुरोनि�ताभ्युपगमान्मि मथिथलामुपागमत् ।पदचे्छदःतत्र, दशरथः, सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूत-आहूतः, पुरोनि6त-अभ्युपगमात्, मिमथिथलाम्, उपागमत्अन्वयाथAः तत्र = तस्मिस्म3् समये दशरथः = अयोध्यामिDपनितः सीतापरिरणयकृतनि3श्चयज3कप्रनि6तदूताहूतः = रामेण स6 सीतायाः निववा6स्य नि3श्चयं कृत्वा ज3के3 पे्रनिFतैः

दूतैः आहूतः स3् पुरोनि6ताभ्युपगमात् = कुलगुरोः वथिसष्ठस्य अ3ुमत्या मिमथिथलाम् = ज3कराजDा3ीम् उपागमत् = प्राप्तवा3्अन्वयःतत्र सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूत-आहूतः दशरथः पुरोनि6त-अभ्युपगमात् मिमथिथलाम् उपागमत्आकाङ्क्षा उपागमत्

कः उपागमत् ? दशरथः कथंभूतः दशरथः ? सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूत-आहूतः

कदा उपागमत् ? तत्र कस्मात् 6ेतोः उपागमत् ? पुरोनि6त-अभ्युपगमात् कुत्र उपागमत् ? मिमथिथलाम्

तात्पयAम् ज3कः सीतारामयोः निववा6ं कतुL नि3श्चिश्चत्य दशरथम् आह्वातुं दूता3् पे्रFयामास । दशरथः कुलगुरोः वथिसष्ठस्य अ3ुज्ञया मिमथिथलां प्राप्तः ।पदनिववरणम् सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूत-आहूतः

सीता-परिरणयः = सीतायाः परिरणयः कृत-नि3श्चयः = कृतः नि3श्चयः

सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चयः = सीता-परिरणये कृत-नि3श्चयः सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3कः = सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चयः ज3कः सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6ताः = सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3के3 प्रनि6ताः सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूताः = सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6ताः दूताः सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूत-आहूतः = सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूतैः

आहूतःWord-Meaning तत्र = At that time दशरथः = Dasharatha

सीता-परिरणय-कृत-नि3श्चय-ज3क-प्रनि6त-दूताहूतः = one who was invited (आहूत) by the messengers (दूत) sent (प्रनि6त) by Janaka (ज3क) who had taken (कृत) the decision (नि3श्चय) regarding Sita’s (सीता) marriage (परिरणय) with Rama

पुरोनि6ताभ्युपगमात् = upon the approval (अभ्युपगम) of the guru, i.e., the royal priest (पुरोनि6त)

उपागमत् = reached मिमथिथलाम् = Mythilaa (मिमथिथला) city

106. श्लोकःमूलपाठःयत्कीर्तित(स्ति*तलकायते सुरवधूसङ्गीतगोष्ठीमुखेये�ाद्यः निपतृमा पुमा वसुमती ये�ैव राज वती ।इ द्रः सङ्गरसङ्कटेषु निवज�ौ वीर*य य*यो मुख-पे्रङ्खत्*य द�केत�ाम्बरदशास दश=�ाद्ददु=शाम् ॥ १०६ ॥ पदचे्छदःयत्-कीर्तितTः, नितलकायते, सुर-वDू-सङ्गीत-गोष्ठी-मुखे, ये3, आद्यः, निपतृमा3्, पुमा3्, वसुमती, ये3, एव, राजन्वती इन्द्रः, सङ्गर-सङ्कटेFु, निवज6ौ, वीरस्य, यस्य, उन्मुख-पे्रङ्खत्-स्यन्द3-केत3-अम्बर-दशा-सन्दशA3ात्, दुर्-दशाम्अन्वयाथAः नितलकायते = अलङ्कारभूतमस्मिस्त यत्कीर्तितTः = दशरथस्य यशः सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे = अप्सरस्त्रीणां गा3सभासु प्रारमे्भ एव ये3 [अस्मिस्त] = दशरथे3 आद्यः पुमा3् = आदिदपुरुFः 3ारायणः निपतृमा3् = ज3कवा3् ये3 एव [अस्मिस्त] = दशरथे3 एव वसुमती = भूमिमः राजन्वती = सुराजयुक्ता निवज6ौ = त्यक्तवा3् इन्द्रः = देवराजः दुदAशाम् = दुरवस्थाम् सङ्गरसङ्कटेFु = युद्धस्य कष्टकाले उन्मुखपे्रङ्खत्स्यन्द3केत3ाम्बरदशासन्दशA3ात्

उन्मुखम् = अश्चिभमुखम्, पे्रङ्खन्त्यः = वायु3ा चलन्त्यः, स्यन्द3स्य = रथस्य, केत3ा3ाम् = ध्वजा3ाम्, अम्बरदशाः = वस्त्राञ्चलानि3, तेFां सन्दशA3ात् = वीक्षणात्

यस्य वीरस्य = पराक्रमिमणः दशरथस्यअन्वयःयत्कीर्तितTः सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे नितलकायते, ये3 आद्यः पुमा3् निपतृमा3्, ये3ैव वसुमती राजन्वती, यस्य वीरस्य उन्मुखपे्रङ्खत्स्यन्द3केत3ाम्बरदशासन्दशA3ात् इन्द्रः सङ्गरसङ्कटेFु दुदAशां निवज6ौ [सः दशरथः मिमथिथलामुपागमत्]आकाङ्क्षा उपागमत्

कः उपागमत् ? दशरथः कीदृशः दशरथः ? यत्कीर्तितTः नितलकायते

कुत्र नितलकायते ? सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे पु3ः कीदृशः दशरथः ? ये3 [अस्मिस्त]

कथम्भूतः अस्मिस्त ? निपतृमा3् कः अस्मिस्त ? आद्यः पुमा3्

पु3ः कीदृशः दशरथः ? ये3 एव [अस्मिस्त] कथम्भूता अस्मिस्त ? राजन्वती का अस्मिस्त ? वसुमती

पु3ः कीदृशः दशरथः ? यस्य वीरस्य उन्मुखपे्रङ्खत्स्यन्द3केत3ाम्बरदशासन्दशA3ात् निवज6ौ कः निवज6ौ ? इन्द्रः कां निवज6ौ ? दुदAशाम् कस्मिस्म3् सन्दभg निवज6ौ ? सङ्गरसङ्कटेFु कस्मात् कारणात् निवज6ौ ? उन्मुखपे्रङ्खत्स्यन्द3केत3ाम्बरदशासन्दशA3ात्

तात्पयAम् स्वगg अप्सरस्त्रीणां गा3सभासु दशरथस्य यशोगीतानि3 एव आदौ गीयन्ते । आदिदपुरुFस्य 3ारायणस्यानिप निपतृभूतः अयम् । सत्स्वनिप बहुFु राजसु, दशरथस्य कारणे3ैव भूमिमः “राजन्वती” (सुराजयुक्ता) इनित कथ्यते । देवासुरसमरेFु कष्टदशायां स्थिस्थतः इन्द्रः सा6ाय्याथAमागच्छतः पराक्रमिमणः दशरथस्य रथध्वजा3ां दशA3े3 सन्तुष्टो भवनित ।पदनिववरणम् नितलकायते = नितलकः इव आचरनित । नितलक + क्यङ् – 3ामDातुः । लट्., प्र.पु., ए.व. सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे

सुरवध्वः = सुराणां वध्वः सङ्गीतगोष्ठ्यः = सङ्गीतस्य गोष्ठ्यः सुरवDूसङ्गीतगोष्ठ्यः = सुरवDू3ां सङ्गीतगोष्ठ्यः सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे = सुरवDूसङ्गीतगोष्ठी3ां मुखम्, तस्मिस्म3्

निपतृमा3् = निपता अस्य अस्मिस्त । निपतृ+मतुप् (तद्धिद्धतः) । तकारान्तः, पंु., प्र.निव., ए.व. पुमा3् = सकारान्तः, पंु., “पंुस्” शब्दः, प्र.निव., ए.व. वसुमती = “सवLस6ा वसुमती वसुDोवr वसुन्धरा” (अमरः) राजन्वती = राजा अस्याः अस्मिस्त । “सुराथिज्ञ देशे राजन्वा3् स्यात् ततोऽन्यत्र राजवा3्” (अमरः) ।

“राजन्वा3् सौराज्ये” (८.२.१४) सङ्गरसङ्कटेFु = सङ्गरस्य सङ्कटाः, तेFु । निवज6ौ = निव + 6ा “ओ6ाक् त्यागे” – थिलट्., प्र.पु., ए.व.अलङ्कारः लुप्तोपमा – समासे इव इनित शब्दः लुप्तः रूपकम् – मुखम्, नितलकम्

उपमारूपकयोः सङ्करः छन्दः शादूAलनिवक्रीनिडतं वृत्तम् (majestic like the gait of the lion or tiger) – “सूयाAशै्वमAसजाः

स्तताः सगुरवः शादूAलनिवक्रीनिडतम्” । प्रनितपादं १९ अक्षराश्चिण । म-स-ज-स-त-त-गुरुः । द्वादशाक्षरा3न्तरं यनितः ।

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

15 16

17 18 19

गु गु गु ल ल गु ल गु ल ल ल गु गु गु ल गु गु ल गुWord-Meaning दशरथः = Dasharatha

यत्कीर्तितTः = one whose (यत्) fame (कीर्तितT) नितलकायते = is given importance as though decorating the face with

tilaka सुरवDूसङ्गीतगोष्ठीमुखे = in the beginning (मुख) of the musical (सङ्गीत)

congragetion (गोष्ठी) of the women (वDू) folk of the Devas (सुर)Alternate Interpretation – The musical congragetion of the apsaras is metaphorically taken as the face and Dasharatha’s fame is the tilaka on it.

ये3 [अस्मिस्त] = one by whom आद्यः पुमा3् = the Supreme Person निपतृमा3् = became a person having a father

ये3 एव [अस्मिस्त] = one by whom only वसुमती = the earth राजन्वती = became one having a good king

यस्य वीरस्य उन्मुखपे्रङ्खत्स्यन्द3केत3ाम्बरदशासन्दशA3ात् = due to the sight (सन्दशA3) of the upward (उन्मुख) fluttering (पे्रङ्खत्) border (दशा) of the cloth (अम्बर) of the flag staff (केत3) of the chariot (स्यन्द3) of which (यत्) valorous person (वीर) इन्द्रः = Indra

निवज6ौ = gave up दुदAशाम् = his miserable (दुस्) state (दशा) सङ्गरसङ्कटेFु = during the difficult (सङ्कट) times of battles (सङ्गर)

उपागमत् = reached मिमथिथलाम् = Mythilaa (मिमथिथला) city

107. श्लोकःमूलपाठःज�कः *वक�ीयांसमाजु�ाव कुशध्वजम् ।�त्वा युथिध सुध वा�ं साङ्काश्ये स्थानिपतं पुरे ॥ १०७ ॥ पाठभेदः पुरं इनित पदस्य स्था3े पुरा इनित पाठभेदःपदचे्छदः ज3कः, स्व-क3ीयांसम्, आजु6ाव, कुशध्वजम्, 6त्वा, युमिD, सुDन्वा3म्, साङ्काश्ये, स्थानिपतम्, पुरेअन्वयाथAः आजु6ाव = आकारिरतवा3्, आहूतवा3्

ज3कः = सीतायाः निपता कुशध्वजम् = कुशध्वज3ामकम् स्वक3ीयांसम् = अ3ुजम् स्थानिपतम् = प्रनितष्ठानिपतम् साङ्काश्ये पुरे = साङ्काश्य3गरे 6त्वा = मारमियत्वा सुDन्वा3म् = सुDन्व3ामकं राजा3म् युमिD = युदे्धअन्वयःज3कः सुDन्वा3ं युमिD 6त्वा साङ्काश्ये पुरे स्थानिपतं स्वक3ीयांसं कुशध्वजम् आजु6ावआकाङ्क्षा आजु6ाव

कः आजु6ाव ? ज3कः कम् आजु6ाव ? कुशध्वजम्

कीदृशं कुशध्वजम् ? स्वक3ीयांसम् पु3ः कीदृशं कुशध्वजम् ? स्थानिपतम्

कुत्र स्थानिपतम् ? साङ्काश्ये पुरे किकT कृत्वा स्थानिपतम् ? 6त्वा कं 6त्वा ? सुDन्वा3म् कुत्र 6त्वा ? युमिD

तात्पयAम् सुDन्व3ामकं राजा3ं युदे्ध मारमियत्वा साङ्काश्य3गरे प्रनितष्ठानिपतं स्वस्य अ3ुजं कुशध्वजं ज3कः मिमथिथलां प्रनित आकारिरतवा3्पदनिववरणम् स्वक3ीयांसम् = स्वस्य क3ीया3्, तम् । सकारान्तः, पंु., निद्व.निव., ए.व. । “निद्ववच3निवभज्योपपदे

तरबीयसु3ौ” ५.३.५७ आजु6ाव = आ + हे्व “हे्वञ् स्पDाAयां शब्दे च” । थिलट्, प्र.पु., ए.व. । लट्लकारे आह्वयनित । युमिD = Dकारान्तः, स्त्री., स.निव., ए.व.छन्दः अ3ुषु्टप् (श्लोकः) Word-Meaning ज3कः = King Janaka

आजु6ाव = invited कुशध्वजम् = Kushadvaja स्वक3ीयांसम् = his younger brother

स्थानिपतम् = who was established (as the King) साङ्काश्ये पुरे = in the city of Saankaashya

6त्वा = after killing सुDन्वा3म् = Sudhanvaan युमिD = in the battle

गद्यम् मूलपाठःतद�ु ताभ्यामभ्यर्चिJ(तः सपुरोनि�तो दशरथ*तत्र पुत्राणां गोदा�मङ्गलं नि�व=त=यामास ।पदचे्छदःतत्-अ3ु, ताभ्याम्, अभ्यर्चिचTतः, स-पुरोनि6तः, दशरथः, तत्र, पुत्राणाम्, गो-दा3-मङ्गलम्, नि3वAतAयामासअन्वयाथAः तद3ु = ततः ताभ्याम् = ज3क-कुशध्वजाभ्याम् अभ्यर्चिचTतः = सत्कृतः सपुरोनि6तः दशरथः = वथिसष्ठसनि6तः दशरथः तत्र = मिमथिथलायाम् पुत्राणाम् = राम-लक्ष्मण-भरत-शत्रुघ्3ा3ाम् गोदा3मङ्गलम् = गोदा3रूपं निववा6दीक्षाङं्ग कमA । “गावः = लोमानि3, दीयन्ते = खण्ड्यन्ते” – निववा6ात्पूवL

केशकतA3संस्कारः । नि3वAतAयामास = निवनि6तवा3्अन्वयःतद3ु ताभ्याम् अभ्यर्चिचTतः स-पुरोनि6तः दशरथः तत्र पुत्राणां गो-दा3-मङ्गलं नि3वAतAयामास ।आकाङ्क्षा नि3वAतAयामास

किकT नि3वAतAयामास ? गो-दा3-मङ्गलम् केFां गो-दा3-मङ्गलम् ? पुत्राणाम्

कुत्र नि3वAतAयामास ? तत्र कः नि3वAतAयामास ? दशरथः

कीदृशः दशरथः ? सपुरोनि6तः पु3ः कीदृशः दशरथः ? अभ्यर्चिचTतः

काभ्याम् ? ताभ्याम् कदा नि3वAतAयामास ? तद3ु

तात्पयAम् ज3क-कुशध्वजाभ्यां सत्कृतः वथिसष्ठसनि6तः दशरथः निववा6-दीक्षाङ्गतया पुत्राणां केशकतA3-संस्कारं निवनि6तवा3्Word-Meaning तद3ु = Then दशरथः = Dasharatha

सपुरोनि6तः = one who is accompanied (स6) by the royal priest (पुरोनि6त), Vashishta

अभ्यर्चिचTतः = one who was formally honoured ताभ्याम् = by those two, Janaka and Kushadhvaja

तत्र = there नि3वAतAयामास = carried out

गोदा3मङ्गलम् = the auspicious (मङ्गल) ritual of tonsuring (दा3) the hair (गो) (associated with the marriage ceremony) पुत्राणाम् = of his sons (पुत्र)

108. श्लोकःमूलपाठःजग्रा� ज�कात्सीतां तातादेशे� राघवः ।आम्�ायशास�े�ाJाN यजमा�ादिदवा�लः ॥ १०८ ॥ पदचे्छदःजग्रा6, ज3कात्, सीताम्, तात-आदेशे3, राघवः, आम्3ाय-शास3े3, अचाAम्, यजमा3ात्, इव, अ3लःअन्वयाथAः जग्रा6 = स्वीकृतवा3् राघवः = श्रीरामः ज3कात् सीताम् = ज3कात् जा3कीम् तातादेशे3 = निपतुः दशरथस्य आज्ञया अ3लः इव = अग्नि�3ः इव अचाAम् = सग्नित्क्रयाम् यजमा3ात् = यज3कतुAः गृ6स्थात् आम्3ायशास3े3 = श्रुनितवच3े3अन्वयःअ3लः आम्3ायशास3े3 यजमा3ात् अचाAम् इव राघवः तातादेशे3 ज3कात् सीतां जग्रा6 ।आकाङ्क्षा जग्रा6

कः जग्रा6 ? राघवः कां जग्रा6 ? सीताम् कस्मात् जग्रा6 ? ज3कात् के3 जग्रा6 ? तातादेशे3

कः इव जग्रा6 ? अ3लः इव काम् इव जग्रा6 ? अचाAम् कस्मात् इव जग्रा6 ? यजमा3ात् के3 इव जग्रा6 ? आम्3ायशास3े3

तात्पयAम् यथा अग्नि�3ः शु्रनितवच3े3 अ3ुमतः यज3कतुAः गृ6स्थात् 6ोमादिदसग्नित्क्रयां स्वीकरोनित, तथा श्रीरामः निपतुः दशरथस्य अ3ुज्ञया ज3कम6ाराजात् सीतां स्वीचकार । (परिरणीतवा3् इत्यथAः)पदनिववरणम् जग्रा6 = ग्र6् “ग्र6 उपादा3े” – थिलट्, प्र.पु., ए.व. । जग्रा6, जगृ6तुः, जगृहुः. तातादेशे3 = तातस्य आदेशः, ते3 । “तातस्तु ज3कः निपता” (अमरः) आम्3ायशास3े3 = आम्3ायस्य शास3म्, ते3 । “शु्रनितः स्त्री वेद आम्3ायः” (अमरः) अ3लः = “कृशा3ुः पावकोऽ3लः” (अमरः)अलङ्कारः उपमालङ्कारः – पूण�पमाछन्दः अ3ुषु्टप् (श्लोकः) Word-Meaning राघवः = Raghava (राDव) i.e., Raghurama जग्रा6 = accepted

सीताम् = Sita (सीता) ज3कात् = from Janaka (ज3क) तातादेशे3 = by the orders (आदेश) of his father (तात), Dasharatha

अ3लः इव = like (इव) the Fire-god (अ3ल) (स्वीकरोनित) = (accepts) अचाAम् = the offering (अचाA) यजमा3ात् = from the performer of the sacrifice (यजमा3) आम्3ायशास3े3 = by the directives (शास3) of the Vedas (आम्3ाय)

109. श्लोकःमूलपाठःआश्चय=मेतत् ।गुणमनि�मिमषJापे कञ्चिSJदारोप्य सीतांकुशिशकत�यवाक्यादग्र�ीद्रामभद्रः ।तद�ु तद�ुज मा मैथिथले द्र*य थिJत्तेनि�नि�तबहुगुणः सन्नूर्मिम(लां लक्ष्मणोऽनिप ॥ १०९ ॥ पदचे्छदःआश्चयAम्, एतत् ।गुणम्, अनि3मिमF-चापे, कस्थिञ्चत्, आरोप्य, सीताम्, कुथिशक-त3य-वाक्यात्, अग्र6ीत्, रामभद्रः, तत्-अ3ु, तत्-अ3ु-जन्मा, मैथिथल-इन्द्रस्य, थिचत्ते, नि3नि6त-बहु-गुणः, स3्, ऊर्मिमTलाम्, लक्ष्मणः, अनिप । सन्धिन्धः सन्नूर्मिमTलाम् = स3् + ऊर्मिमTलाम् – ङमुडागमसन्धिन्धःअन्वयाथAः अग्र6ीत् = स्वीकृतवा3् रामभद्रः = सकलकल्याणस्वरूपः, निववा6कमAदीश्चिक्षतः श्रीरामः सीताम् = जा3कीम् आरोप्य = नि3श्चिक्षप्य कस्थिञ्चत् गुणम् = एकां मौवrम् अनि3मिमFचापे = दिदव्यD3ुनिF कुथिशकत3यवाक्यात् = निवश्वामिमत्रस्य आज्ञया तद3ु = ततः [अग्र6ीत्] लक्ष्मणः अनिप तद3ुजन्मा = श्रीरामस्य अ3ुजः ऊर्मिमTलाम् = ज3कस्य पुत्रीम् नि3नि6तबहुगुणः स3् = नि3श्चिक्षप्त-3ा3ानिवD-सद्गणुः थिचत्ते = हृदये मैथिथलेन्द्रस्य = ज3कस्यअन्वयःकुथिशकत3यवाक्यात् अनि3मिमFचापे कस्थिञ्चत् गुणम् आरोप्य रामभद्रः सीताम् अग्र6ीत् । तद3ु तद3ुजन्मा लक्ष्मणः अनिप मैथिथलेन्द्रस्य थिचत्ते नि3नि6तबहुगुणः स3् ऊर्मिमTलाम् (अग्र6ीत्)आकाङ्क्षा अग्र6ीत्

कः अग्र6ीत् ? रामभद्रः

काम् अग्र6ीत् ? सीताम् किकT कृत्वा अग्र6ीत् ? आरोप्य

कम् आरोप्य ? कस्थिञ्चत् गुणम् कस्मिस्म3् आरोप्य ? अनि3मिमFचापे कस्मात् कारणात् आरोप्य ? कुथिशकत3यवाक्यात्

तद3ु = ततः [अग्र6ीत्]

कः अनिप अग्र6ीत् ? लक्ष्मणः अनिप कीदृशः लक्ष्मणः ? तद3ुजन्मा

काम् अग्र6ीत् ? ऊर्मिमTलाम् कथम्भूतः स3् अग्र6ीत् ? नि3नि6तबहुगुणः स3्

कस्मिस्म3् नि3नि6तबहुगुणः स3् ? थिचत्ते कस्य थिचत्ते ? मैथिथलेन्द्रस्य

तात्पयAम् श्रीरामः निवश्वामिमत्रस्य वच3ात् मूतg दिदव्यD3ुनिF एकां मौव� नि3श्चिक्षप्य सीतां परिरणीतवा3् । ततः तस्य अ3ुजः लक्ष्मणः तु अमूतg ज3कस्य हृदये बहू3् गुणा3् (निवद्यानिव3यादी3्) नि3श्चिक्षप्य तस्य अपरां सुताम् ऊर्मिमTलां परिरणीतवा3् ।पदनिववरणम् गुणः = “मौव्याL द्रव्याश्चिश्रते सत्त्वशौयAसन्ध्यादिदके गुणः” (अमरः) अनि3मिमFचापे = अनि3मिमFाणां चापः, तस्मिस्म3् । “सुरमत्स्यावनि3मिमFौ” (अमरः) अग्र6ीत् = ग्र6् “ग्र6ँ उपादा3े” – लुङ्., प्र.पु., ए.व. । लट्लकारे गृह्णानित । अ3ुजन्मा = अ3ु (पश्चात्) जन्म यस्य सः । 3कारान्तः पंु., प्र.निव., ए.व. मैथिथलेन्द्रस्य

मैथिथलः = मथिथलायाः अयम् मैथिथलेन्द्रस्य = मैथिथला3ाम् इन्द्रः मैथिथलेन्द्रः, तस्य

नि3नि6तबहुगुणः = नि3नि6ताः ब6वो गुणाः ये3 सःअलङ्कारः शे्लFः – गुणशब्दे व्यनितरेकः – “व्यनितरेको निवशेFश्चेदुपमा3ोपमेययोः” – figure of speech conveying the

contrast between Rama’s action and Lakshman’s actionछन्दः माथिल3ीवृत्तम् – ‘33मयययुतेयं माथिल3ी भोनिगलोकैः’ - १५ (८+७) वणाAः

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15ल ल ल ल ल ल गु गु गु ल गु गु ल गु गु

Word-Meaning रामभद्रः = The auspicious (भद्र) Rama (राम), i.e., one who is the

embodiment of auspiciousness or the one who has performed the auspicious activities associated with the marriage ceremony. अग्र6ीत् = accepted सीताम् = Sita आरोप्य = Having tied कस्थिञ्चत् गुणम् = a random (कस्थिञ्चत्) string (गुण)

अनि3मिमFचापे = in the bow (चाप) of the devas (अनि3मिमF), who don’t blink their eyes, i.e., the divine bow

कुथिशकत3यवाक्यात् = by the words (वाक्य) or orders of Vishwamitra, the son (त3य) of Kushika (कुथिशक)

तद3ु = Then तद3ुजन्मा = his (तत्) younger brother (अ3ुजन्म3्), i.e., Rama’s younger

brother लक्ष्मणः अनिप [अग्र6ीत्] = Lakshma (लक्ष्मण) also (अनिप) accepted ऊर्मिमTलाम् = Urmilaa (ऊर्मिमTला) नि3नि6तबहुगुणः स3् = being one who has placed (नि3नि6त) numerous (बहु) good

qualities (गुण) थिचत्ते = in the heart (थिचत्त) मैथिथलेन्द्रस्य = of Janaka, the king (इन्द्र) of citizens (मैथिथल) of Mithila (मिमथिथला)

110. श्लोकःमूलपाठःततो भरतशतु्रघ्�ौ कुशध्वजनि�योगतः ।माण्डवीश्रुतकीर्तित(भ्यामभूतां गृ�मेथिध�ौ ॥ ११० ॥ पदचे्छदःततः, भरत-शत्रुघ्3ौ, कुशध्वज-नि3योगतः, माण्डवी-श्रुतकीर्तितTभ्याम्, अभूताम्, गृ6-मेमिD3ौअन्वयाथAः ततः = रामलक्ष्मणयोः निववा6ा3न्तरम् अभूताम् = आस्ताम् भरतशतु्रघ्3ौ गृ6मेमिD3ौ = गृ6स्थौ माण्डवी-श्रुतकीर्तितTभ्याम् कुशध्वजनि3योगतः = ज3का3ुजस्य कुशध्वजस्य आज्ञयाअन्वयःततः भरतशतु्रघ्3ौ कुशध्वजनि3योगतः माण्डवीश्रुतकीर्तितTभ्यां गृ6मेमिD3ौ अभूताम्आकाङ्क्षा अभूताम्

कौ अभूताम् ? भरतशतु्रघ्3ौ कीदृशौ अभूताम् ? गृ6मेमिD3ौ काभ्याम् अभूताम् ? माण्डवी-श्रुतकीर्तितTभ्याम् कस्मात् कारणात् अभूताम् ? कुशध्वजनि3योगतः कदा अभूताम् ? ततः

तात्पयAम् तद3न्तरं भरतशत्रुघ्3ौ ज3का3ुजस्य कुशध्वजस्य आज्ञया तत्पुत्र्यौ माण्डवी-श्रुतकीत्याAख्ये कन्यके परिरणीय गृ6स्थौ अभूताम् ।पदनिववरणम् अभूताम् = भू “भू सत्तायाम्” । लुङ्., प्र.पु., निद्व.व. । अभूत्, अभूताम्, अभूव3् । गृ6मेमिD3ौ = 3कारान्तः, पु., प्र.निव., निद्व.व. । गृ6मेDी, गृ6मेमिD3ौ, गृ6मेमिD3ः ।छन्दः अ3ुषु्टप् (श्लोकः)

Word-Meaning ततः = Then अभूताम् = both became भरतशतु्रघ्3ौ = Bharata (भरत) and Shatrughna (शत्रुघ्3) गृ6मेमिD3ौ = the two householders (गृ6मेमिD3्) or husbands माण्डवी-श्रुतकीर्तितTभ्याम् = of Maandavee (माण्डवी) and Shrutakeerti (श्रुतकीर्तितT) कुशध्वजनि3योगतः = by the orders (नि3योग) of Kushadhvaja (कुशध्वज)

कक्ष्या ४२ – १९.११.२०१८गद्यम् मूलपाठःअथ दशरथः *वत�यैः स� कृतनिववा�ैर्तिव(दे�ेभ्यः प्रनितनि�वत=मा�ो संवत=समयसमुज्जृस्तिfतहुतव�दुःस�रोषं भीषणदुवा=रपराक्रमं क्षत्रवग=गव=सवNकषपरश्वधधाराधी�रुथिधरधाराकस्तिlपतनिपतृतप=णं दप=वतामग्रेसरमुग्रप्रतानिप�ं तपःसमुथिJतवlकलवसा�मनिप वास�ावशाद�नितपरिरमुनिषतयुद्धश्रदं्ध मध्येमागN भाग=वं मुनि�( राममद्राक्षीत् । पदचे्छदःअथ, दशरथः, स्व-त3यैः, स6, कृत-निववा6ैः, निवदे6ेभ्यः, प्रनितनि3वतAमा3ः, संवतA-समय-समुज्जृस्मिम्भत-हुतव6-दुःस6-रोFम्, भीFण-दुवाAर-पराक्रमम्, क्षत्र-वगA-गवA-सवLकF-परश्वD-Dारा-अDी3-रुमिDर-Dारा-कस्थिल्पत-निपतृ-तपAणम्, दपAवताम्, अग्रेसरम्, उग्र-प्रतानिप3म्, तपः-समुथिचत-वल्कल-वसा3म्, अनिप, वास3ा-वशात्, अ3नित-परिरमुनिFत-युद्ध-श्रद्धम्, मध्ये-मागAम्, भागAवम्, मुनि3म्, रामम्, अद्राक्षीत्अन्वयाथAः अथ = निववा6ा3न्तरम् दशरथः कृतनिववा6ैः = निवनि6तपरिरणयैः स्वत3यैः = पुतै्रः रामादिदश्चिभः स6 = साकम् निवदे6ेभ्यः = निवदे6देशात् प्रनितनि3वतAमा3ः = अयोध्यां प्रत्यागच्छ3् मध्येमागAम् = पथिथ भागAवम् = भृगुवंशोत्पन्नम् मुनि3म् रामम् = परशुरामम् अद्राक्षीत् = अवलोनिकतवा3् संवतAसमयसमुज्जृस्मिम्भतहुतव6दुःस6रोFम्

संवतAसमये = प्रलयकाले, समुज्जृस्मिम्भतः = जाज्वल्यमा3ः यः हुतव6ः = प्रलयाग्नि�3ः, तद्वत् दुःस6ः = सोढुम् अशक्यः, रोFः = क्रोDः यस्य तादृशम् । परशुरामस्य कोपः प्रलयाग्नि�3ः इव भयङ्करः इत्यथAः ।

भीFणदुवाAरपराक्रमम् भीFणः = भयङ्करः, दुवाAरः = नि3वारमियतुम् अशक्यः, पराक्रमः = भुजबलं यस्य तादृशम् ।

क्षत्रवगAगवAसवLकFपरश्वDDाराDी3रुमिDरDाराकस्थिल्पतनिपतृतपAणम् क्षत्रवगAस्य = क्षनित्रयसमू6स्य यः गवAः = अ6ङ्कारः, तस्य सवAङ्कFा = समूलतः निव3ाथिशका या

परश्वDDारा = परशोः नि3थिशताग्रभागः, तदDी3ा = तदायत्ता, तया नि3ष्पादिदता या रुमिDरDारा =

रक्तप्रवा6ः, तया कस्थिल्पतम् = अ3ुमिष्ठतम्, निपतृतपAणम् = निपतुः नि3वापोदकं ये3 तादृशम् । भागAवरामः स्वस्य परशु3ा सवgFां क्षन्धित्त्रयाणां गवL समूलम् उत्पाट्य तेFां रक्तप्रवा6े3 निपतुः जमद�3ेः तपAणं चकार ।

दपAवताम् अग्रेसरम् = शौयAमदोद्धतम् उग्रप्रतानिप3म् = प्रचण्डप्रभावम् तपःसमुथिचतवल्कलवसा3म् = तपश्चयाA3ुकूलं वृक्षत्व�वस्तं्र Dरन्तम् अनिप = तथानिप वास3ावशात् = पुरात3संस्कारबले3 अ3नितपरिरमुनिFतयुद्धश्रद्धम् = सम्पूणAतः अ3पगता युदे्धच्छा यस्य तादृशम्अन्वयःअथ कृत-निववा6ैः स्व-त3यैः स6 निवदे6ेभ्यः प्रनितनि3वतAमा3ः, दशरथः, मध्ये-मागL, संवतA-समय-समुज्जृस्मिम्भत-हुतव6-दुःस6-रोFं, भीFण-दुवाAर-पराक्रमं, क्षत्र-वगA-गवA-सवLकF-परश्वD-Dारा-अDी3-रुमिDर-Dारा-कस्थिल्पत-निपतृ-तपAणं, दपAवताम् अग्रेसरम्, उग्र-प्रतानिप3ं, तपः-समुथिचत-वल्कल-वसा3म् अनिप वास3ा-वशात् अ3नित-परिरमुनिFत-युद्ध-श्रदं्ध, भागAवं मुकि3T रामम् अद्राक्षीत् । आकाङ्क्षा अद्राक्षीत्

कदा अद्राक्षीत् ? अथ कः अद्राक्षीत् ? दशरथः कम् अद्राक्षीत् ? भागAवम् रामम्

कीदृशम् अद्राक्षीत् ? मुनि3म् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? मध्ये-मागAम् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? प्रनितनि3वतAमा3ः

कैः स6 प्रनितनि3वतAमा3ः ? स्व-त3यैः स6 कीदृशैः स्व-त3यैः स6 ? कृत-निववा6ैः

कस्मात् / केभ्यः प्रनितनि3वतAमा3ः ? निवदे6ेभ्यः पु3ः कीदृशं भागAवम् ? संवतA-समय-समुज्जृस्मिम्भत-हुतव6-दुःस6-रोFम् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? भीFण-दुवाAर-पराक्रमम् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? क्षत्र-वगA-गवA-सवLकF-परश्वD-Dारा-अDी3-रुमिDर-Dारा-कस्थिल्पत-निपतृ-

तपAणम् दपAवताम् अग्रेसरम् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? उग्र-प्रतानिप3म् पु3ः कीदृशं भागAवम् ? अ3नित-परिरमुनिFत-युद्ध-श्रद्धम्

कथंभूतमनिप अ3नित-परिरमुनिFत-युद्ध-श्रद्धम् ? तपः-समुथिचत-वल्कल-वसा3म् अनिप निकमथAम् अ3नित-परिरमुनिFत-युद्ध-श्रद्धम् ?वास3ा-वशात्

तात्पयAम् दशरथः पुत्राणां निववा6ोत्तरं सपरिरवारम् अयोध्यां प्रत्यागच्छ3् मागAमध्ये जामद�न्यं परशुरामं दृष्टवा3् । तस्य परशुरामस्य क्रोDः प्रलयाग्नि�3रिरव भयङ्करः; तस्य भुजबलम् अत्युगं्र नि3वारमियतुम् अशक्यं च; सः दुष्टा3ां क्षन्धित्त्रयाणाम् अ6ङ्कारं समूलम् उत्पाट्य तेFां रक्तस्य प्रवा6ेण स्वनिपतुः जमद�3ेः तपAणं निवनि6तवा3् आसीत्; शौयAमदोद्धतः, प्रचण्डप्रभावश्च सः मुनि3वेFं Dर3् अनिप संस्कारबलात् युद्धासक्तः एव ।Word-Meaning अथ = Then दशरथः = Dasharatha कृतनिववा6ैः स्वत3यैः स6 = along with (स6) his (स्व) sons (त3य) whose marriage

(निववा6) has been carried out (कृत) प्रनितनि3वतAमा3ः = one who is returning

निवदे6ेभ्यः = from the place, Videha (निवदे6) मध्येमागAम् = on the way अद्राक्षीत् = saw रामम् = Rama (राम), i.e., Parasurama

भागAवम् = Bhargava (भागAव), the desendent of Bhrgu मुनि3म् = the sage संवतA-समय-समुज्जृस्मिम्भत-हुतव6-दुःस6-रोFम् = one whose anger is (रोF) is

incapable of being tolerated (दुःस6ः), as that of (तद्वत्), the fire that is blazing (समुज्जृस्मिम्भत), during the time (समय) of the ultimate dissolution (संवतA)

भीFणदुवाAरपराक्रमम् = one who has such a strength (पराक्रम), which is fearful (भीFण) and which cannot be put down or turned away (दुवाAर) by anybody

क्षत्रवगAगवAसवLकFपरश्वDDाराDी3रुमिDरDाराकस्थिल्पतनिपतृतपAणम् = one who performed (कस्थिल्पत) the ancestral offering rites (तपAण) for his forefathers (निपतृ) with the flow (Dारा) of blood (रुमिDर) generated (अDी3) from the sharp edge (Dारा) of his Parashu, the axe weapon (परश्वD), which destroyed completely (सवAङ्कF) the pride (गवA) of the community (वगA) of enemies (क्षत्र)

दपAवताम् अग्रेसरम् = one who is in the forefront (अग्रेसर) among those who have arrogant (दपAवत्) due to their strength

उग्रप्रतानिप3म् = strong (उग्र) splendor (प्रतानिप3्) तपःसमुथिचतवल्कलवसा3म् = one who adores the garment (वसा3) made of

bark (वल्कल), that is suitable (समुथिचत) for penance (तपस्) अनिप = Even though वास3ावशात् = influenced (वश) by the past mental impressions (वास3ा) अ3नितपरिरमुनिFतयुद्धश्रद्धम् = the fervour (श्रद्ध) to fight (युद्ध) which has not

gone completely (अ3नितपरिरमुनिFत) गद्यम् मूलपाठःअप्राक्षीच्च तथिन्नरीक्षणादेव प्रक्षीण�षpऽनिप म�र्तिष(शिभः स� निवधाय सपया=माय=शील कुशलमिमनित ।पदचे्छदःअप्राक्षीत्, च, तत्-नि3रीक्षणात्, एव, प्रक्षीण-6FAः, अनिप, म6र्तिFTश्चिभः, स6, निवDाय, सपयाAम्, आयA-शील, कुशलम्, इनितअन्वयाथAः तमिन्नरीक्षणात् = परशुरामस्य दशA3ात् एव प्रक्षीण6FAः = न्यू3ीकृता3न्दः अनिप म6र्तिFTश्चिभः = वथिसष्ठादिदश्चिभः स6 = साकम् सपयाAम् = पूजाम् निवDाय = कृत्वा

आयAशील = म6ा3ुभाव कुशलम् = के्षमं [ के्षमं वा इनित द्वनि33ा प्रश्नः बुध्यते – काकुः ] इनित अप्राक्षीत् = एवं पृष्टवा3्अन्वयःअप्राक्षीत् च तमिन्नरीक्षणात् एव प्रक्षीण-6FAः अनिप म6र्तिFTश्चिभः स6 निवDाय सपयाAम् आयA-शील कुशलम् इनितआकाङ्क्षा अप्राक्षीत् च

कः अप्राक्षीत् ? (दशरथः) कथंभूतः (दशरथः) ? प्रक्षीण-6FAः अनिप

निकमथL प्रक्षीण-6FAः ? तमिन्नरीक्षणात् एव किकT कृत्वा अप्राक्षीत् ? निवDाय

किकT निवDाय ? सपयाAम् कैः स6 निवDाय ? म6र्तिFTश्चिभः स6

निकमिमनित ? ... इनित (6े) आयA-शील । कुशलम् (वा) ?

तात्पयAम् परशुरामस्य दशA3ादेव दशरथस्य म3थिस भयमुत्पन्नम् । तथानिप वथिसष्ठादिदश्चिभः स6 समुथिचतां पूजां कृत्वा दशरथः परशुरामस्य कुशलप्रश्नं कृतवा3् ।पदनिववरणम् अप्राक्षीत् = प्रच्छ / प्रछ् “प्रछँ ज्ञीप्सायाम्” – लुङ्, प्र.पु., ए.व. प्रक्षीण6FAः = प्रक्षीणः 6FAः यस्य सः सपयाAम् = “पूजा 3मस्या-अपथिचनितः सपयाA-अचाA-अ6Aणाः समाः” (अमरः)Word-Meaning (दशरथः) = Dasharatha

अनिप = even though प्रक्षीण6FAः = becoming one whose happiness (6FA) has diminished (प्रक्षीण)

तमिन्नरीक्षणात् एव = due to his (तत्) sight (नि3रीक्षण) itself (एव) निवDाय = having performed

सपयाAम् = adoration म6र्तिFTश्चिभः स6 = along with (स6) Maharishis (म6र्तिFT) like Vashishta

इनित अप्राक्षीत् = asked thus (इनित) आयAशील = O one with noble (आयA) character (शील) कुशलम् (वा ?) = are you well (कुशलम्) ?

111. श्लोकःमूलपाठःअथ दशरथवाणीं तामशृण्व प्रसन्नांभृगुपनितरिरदमूJे प्रशिश्रतं रामभद्रम् ।अवजिजगमिमषुरासं जीण=Jापात्तकीतs-रनिवदिदतपरशो*ते दोम=दं कामु=केऽस्ति*म�् ॥ १११ ॥ पदचे्छदः

अथ, दशरथ-वाणीम्, ताम्, अशृण्व3्, प्रसन्नाम्, भृगु-पनितः, इदम्, ऊचे, प्रश्चिश्रतम्, रामभद्रम्, अवद्धिजगमFुः, आसम्, जीणA-चाप-आत्त-कीतgः, अनिवदिदत-परशोः, ते, दोमAदम्, कामुAके, अस्मिस्म3् अन्वयाथAः अथ = कुशलप्रश्ना3न्तरम् ऊचे = अब्रवीत् भृगुपनितः = परशुरामः अशृण्व3् = 3 गणय3् तां दशरथवाणीम् = दशरथे3 कृतं कुशलप्रश्नम् प्रसन्नाम् = श्राव्याम् रामभद्रम् = श्रीरामम् प्रश्चिश्रतम् = निव3यान्विन्वतम् इदम् = एतद ्वच3म् आसम् = अभवम् अवद्धिजगमिमFुः = ज्ञातुम् इचु्छः दोमAदम् = भुजयोः दपAम् ते = तव, रामस्य जीणAचापात्तकीतgः = थिशथिथलस्य थिशवD3ुFः भङे्ग3 प्राप्तयशसः अनिवदिदतपरशोः = मम आयुDस्य परशोः प्रभावम् अजा3तः कामुAके अस्मिस्म3् = पुरःस्थिस्थते वैष्णवD3ुनिFअन्वयःअथ तां प्रसन्नां दशरथवाणीम् अशृण्व3् भृगुपनितः प्रश्चिश्रतं रामभद्रम् इदम् ऊचे – “अनिवदिदतपरशोः, जीणAचापात्तकीतgः ते दोमAदम् अस्मिस्म3् कामुAके अवद्धिजगमिमFुः आसम्”आकाङ्क्षा ऊचे

कदा ऊचे ? अथ कः ऊचे ? भृगुपनितः किकT कृत्वा ऊचे ? अशृण्व3्

काम् अशृण्व3् ? तां दशरथवाणीम् कीदृशीं दशरथवाणीम् ? प्रसन्नाम्

कम् ऊचे ? रामभद्रम् कीदृशं रामभद्रम् ? प्रश्चिश्रतम्

निकम् ऊचे ? इदम् निकम् इनित ऊचे ? आसम्

कथम्भूतः आसम् ? अवद्धिजगमिमFुः कम् अवद्धिजगमिमFुः ? दोमAदम्

कस्य दोमAदम् ? ते कीदृशस्य ते ? जीणAचापात्तकीतgः पु3ः कीदृशस्य ते ? अनिवदिदतपरशोः = मम आयुDस्य परशोः प्रभावम् अजा3तः

कुत्र ऊचे ? कामुAके अस्मिस्म3् तात्पयAम् दशरथस्य श्राव्यं कुशलप्रशं्न 3 गणय3् परशुरामः निव3यान्विन्वतं श्रीरामम् इत्थम् अकथयत् – “6े राम! त्वं मम आयुDस्य परशोः प्रभावं 3 जा3ाथिस । थिशथिथलस्य थिशवD3ुFः भङ्गमात्रेण यशः प्राप्तवा3थिस । इदा3ीं तव भुजयोः वस्तुतः किकT बलम् इनित अस्मिस्म3् वैष्णवD3ुनिF परीश्चिक्षतुम् इच्छामिम” इनित ।

पदनिववरणम् अशृण्व3् = 3 शृण्व3् । तकारान्तः, पंु., प्र.निव., ए.व. भृगुपनितः = भृगूणां पनितः प्रश्चिश्रतम् = “नि3भृत-निव3ीत-प्रश्चिश्रताः समाः” (अमरः) अवद्धिजगमिमFुः = अवगन्तुम् इचु्छः । अव + गम् “गमॢ गतौ” + स3् + उ । जीणAचापात्तकीतgः

जीणAचापः = जीणAः चापः जीणAचापात्ता = जीणAचापे3 आत्ता जीणAचापात्तकीतgः = जीणAचापात्ता कीर्तितTः यस्य सः, तस्य

अनिवदिदतपरशोः अनिवदिदतः = 3 निवदिदतः अनिवदिदतपरशोः = अनिवदिदतः परशुः ये3 सः, तस्य

दोमAदम् = दोष्णोः मदः, तम् कामुAके = “D3ुश्चापौ Dन्व-शरास3-कोदण्ड-कामुAकम्”छन्दः माथिल3ीवृत्तम् – ‘33मयययुतेयं माथिल3ी भोनिगलोकैः’ - १५ (८+७) वणाAः1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15ल ल ल ल ल ल गु गु गु ल गु गु ल गु गु

Word-Meaning अथ = After that अशृण्व3् = not hearing, i.e., ignoring

तां दशरथवाणीम् = those (सा) words (वाणी) of Dasharata (दशरथ) प्रसन्नाम् = which were kind and pleasant (प्रसन्न)

भृगुपनितः = Parashurama ऊचे = spoke इदम् = this रामभद्रम् = to the Holy (भद्र) Rama (राम)

प्रश्चिश्रतम् = one who was humble आसम् = I was

अवद्धिजगमिमFुः = one who is interested to know दोमAदम् = the pride (मद) of the arms (दोस्)

ते = of you (Rama’s) जीणAचापात्तकीतgः = of you, one whose the praise (कीर्तितT) is obtained

(आत्त) by breaking a worn out (जीणA) bow (चाप) अनिवदिदतपरशोः = of you, one who does not know (अनिवदिदत) the (strength of

my weapon) Parashu (परशु) अस्मिस्म3् = in this कामुAके = in bow (in this Vishnu’s bow)112. श्लोकःमूलपाठःआदाय तत्सगुणमाशु निवधाय तत्रसन्धाय बाणमवधाय= तपोध�त्वम् ।तज्जीनिवत*य दयमा�म�ा म�ीषी

सfूतघोरसमरानिuरराम रामः ॥ ११२ ॥ पदचे्छदःआदाय, तत्, सगुणम्, आशु, निवDाय, तत्र, सन्धाय, बाणम्, अवDायA, तपो-D3त्वम्, तत्-जीनिवतस्य, दयमा3-म3ाः, म3ीFी, सम्भूत-घोर-समरात्, निवरराम, रामःअन्वयाथAः निवरराम = निवरतः अभूत् रामः आदाय = स्वीकृत्य तत् = वैष्णवं D3ुः निवDाय = कृत्वा सगुणम् = मौवrसनि6तम् आशु = झदिटनित सन्धाय = योजमियत्वा बाणम् = शरम् तत्र = तस्मिस्म3् D3ुनिF अवDायA = निवथिचन्त्य तपोD3त्वम् = तपस्वी अयम् (अतः अवध्यः) म3ीFी = निववेकसम्पन्नः दयमा3म3ाः = करुणापूरिरतथिचत्तः तज्जीनिवतस्य = परशुरामस्य प्राणा3ां निवFये सम्भूतघोरसमरात् = समुपस्थिस्थतात् दारुणयुद्धात्अन्वयःम3ीFी रामः तत् आदाय, आशु सगुणं निवDाय, तत्र बाणं सन्धाय, तपोD3त्वम् अवDायA, तज्जीनिवतस्य दयमा3म3ाः समू्भतघोरसमराद ्निवररामआकाङ्क्षा निवरराम

किकT कृत्वा निवरराम ? आदाय निकम् आदाय ? तत्

पु3ः किकT कृत्वा निवरराम ? निवDाय तत् किकT निवDाय ? सगुणम् कथं निवDाय ? आशु

पु3ः किकT कृत्वा निवरराम ? सन्धाय कं सन्धाय ? बाणम् कुत्र सन्धाय ? तत्र

पु3ः किकT कृत्वा निवरराम ? अवDायA निकम् अवDायA ? तपोD3त्वम्

कः निवरराम ? रामः कीदृशः रामः ? म3ीFी पु3ः कीदृशः रामः ? दयमा3म3ाः

कस्य दयमा3म3ाः ? तज्जीनिवतस्य कस्मात् निवरराम ? सम्भूतघोरसमरात्

तात्पयAम् निववेकसम्पन्नः श्रीरामः परशुरामात् वैष्णवं D3ुः स्वीकृत्य, झदिटनित तत्र मौवrम् आरोप्य, शरं योद्धिजतवा3् । निकन्तु परशुरामः तपस्वी, अतः अवध्यः इनित निवचायA, तस्य प्राणेFु करुणापरः स3् समुपस्थिस्थतात् दारुणयुद्धात् निवरतः अभूत् ।पदनिववरणम् सगुणम् = गुणे3 सनि6तम् आशु = “सत्वरं चपलं तूणAमनिवलन्धिम्बतमाशु च” (अमरः) दयमा3म3ाः = दयमा3ं म3ः यस्य सः । सकारान्तः, पंु, प्र.निव., ए.व. म3ीFी = म3ीFा अस्य अस्मिस्त । 3कारान्तः, पंु, प्र.निव., ए.व. निवरराम = निव + रम् “रमुँ क्रीडायाम्” / “रमँ क्रीडायाम्”– थिलट्, प्र.पु., ए.व. ।आत्म3ेपदी, थिलदिट रेमे,

रेमाते, रेमिमरे । “व्याङ्परिरभ्यो रमः” (१ ।३ ।८३) इनित परस्मैपदिदत्वम् । निवरमनित, आरमनित, परिररमनित ।छन्दः वसन्तनितलकावृत्तम् – ‘उक्ता वसन्तनितलका तभजा जगौ गः’1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14गु गु ल गु ल ल ल गु ल ल गु ल गु गु

Word-Meaning रामः = Rama

आदाय = upon accepting तत् = that, Parashuraama’s Bow of Vishnu

निवDाय = upon making it सगुणम् = be with (स6) the string (गुण) आशु = immediately

सन्धाय = upon connecting बाणम् = a arrow

तत्र = in it अवDायA = upon thinking

तपोD3त्वम् = about the greatness (D3त्व) of his penance (तपस्) म3ीFी = being a thoughtful person दयमा3म3ाः = being one who heart (म3स्) is filled with compassion

(दयमा3) तज्जीनिवतस्य = towards his (तत्) (parashurama’s) life (जीनिवत)

निवरराम = ceased सम्भूतघोरसमरात् = from the upcoming (सम्भूत) terrific (घोर) battle (समर)

113. श्लोकःमूलपाठःतावुभौ J भृगुवंशसfवौJापदण्डजमदग्निx�सfवौ ।प्रह्वभावमवलम्ब्य केवलंराघवार्तिप(तगुणौ बभूवतुः ॥ ११३ ॥ पदचे्छदःतौ, उभौ, च, भृगु-वंश-सम्भवौ, चाप-दण्ड-जमदग्नि�3-सम्भवौ, प्रह्व-भावम्, अवलम्ब्य, केवलम्, राघव-अर्तिपTत-गुणौ, बभूवतुः

अन्वयाथAः बभूवतुः = अभवताम् उभौ तौ चापदण्डजमदग्नि�3सम्भवौ = D3ुयAमिष्टः, परशुरामश्च भृगुवंशसम्भवौ = भृगुवंशे सञ्जातौ (परशुरामः भृगुम6Fgः वंशे जातः, चापः भृगोः = शैलप्रपातस्य वंशे =

वेणौ जातः) राघवार्तिपTतगुणौ - राघवेण = श्रीरामेण अर्तिपTतः गुणः = मौवr / साDुत्वं च ययोः तौ अवलम्ब्य = प्राप्य प्रह्वभावम् = 3म्रत्वम् केवलम् = अत्यन्तम्अन्वयःतौ उभौ भृगुवंशसम्भवौ चापदण्ड-जमदग्नि�3सम्भवौ केवलं प्रह्वभावम् अवलम्ब्य राघवार्तिपTतगुणौ बभूवतुःआकाङ्क्षा बभूवतुः

कौ बभूवतुः ? उभौ तौ कौ तौ ? चापदण्डजमदग्नि�3सम्भवौ कीदृशौ तौ ? भृगुवंशसम्भवौ

कथम्भूतौ बभुवतुः ? राघवार्तिपTतगुणौ किकT कृत्वा बभुवतुः ? अवलम्ब्य

कम् अवलम्ब्य ? प्रह्वभावम् कीदृशं प्रह्वभावम् ? केवलम्

तात्पयAम् शुक्रवंशे जातः परशुरामः, प्रपातवेणौ जातः D3ुदAण्डः च अत्यन्तं 3म्रत्वं प्राप्य श्रीरामेण आरोनिपतगुणौ (मौवr, साDुत्वगुणश्च) अभवताम्पदनिववरणम् भृगुवंशसम्भवौ = “भृगुद©त्यगुरौ शम्भौ जमदग्नि�3-प्रपातयोः” (3ा3ाथAरत्3माला) राघवार्तिपTतगुणौ

राघवार्तिपTतः = राघवेण अर्तिपTतः राघवार्तिपTतगुणौ = राघवार्तिपTतः गुणः ययोः तौ ।

अलङ्कारः शे्लFः तुल्ययोनिगता – “प्रस्तुता3ां तथान्येFां केवलं तुल्यDमAतः । औपम्यं गम्यते यत्र सा मता तुल्ययोनिगता” –

both are in context and both are comparable to each other छन्दः रथोद्धता वृत्तम् – “रान्नरानिव6 रथोद्धता लगौ” – ११ अक्षराश्चिण – र-3-र-ल-गु - like the gait of a

chariot 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11गु ल गु ल ल ल गु ल गु ल गुता वु भौ च भृ गु वं श स म्भ वौचा प द ण्ड ज म द ग्नि�3 स म्भ वौ

Word-Meaning बभूवतुः = both of them were in this way

उभौ तौ = those two चापदण्डजमदग्नि�3सम्भवौ = the bow’s stick and Parashurama, the offspring of

Jamadagni भृगुवंशसम्भवौ = the two born out of the Vamsha of Bhrgu

as the bow’s stick was created (भृगु) out of the bamboos (वंश) of the mountain slopes (भृगु)

and Parashurama was born (सम्भव) in the lineage (वंश) of Rshi Bhrgu (भृगु)

राघवार्तिपTतगुणौ = the two in which Guna was placed by Rama (राघव) as the string (गुण) was placed (अर्तिपTत) in the bow stick and the good quality (गुण) was inserted (अर्तिपTत) in Parashurama

अवलम्ब्य = having obtained प्रह्वभावम् = the state (भाव) of being bent (प्रह्व) / being humbled (प्रह्व) केवलम् = severely / extremely 114. श्लोकःमूलपाठःयुगपत्प्राप्तगुणयोश्चापभाग=वरामयोः ।ऋजुता वक्रतां प्राप वक्रतानिप तथाज=वम् ॥ ११४ ॥ पदचे्छदःयुगपत्, प्राप्त-गुणयोः, चाप-भागAव-रामयोः, ऋजुता, वक्रताम्, प्राप, वक्रता, अनिप, तथा, आजAवम्अन्वयाथAः प्राप = आप्नोत् ऋजुता = आजAवम् वक्रताम् = 3म्रत्वम् तथा = अनिप च वक्रता अनिप = 3म्रत्वम् अनिप आजAवम् = ऋजुताम् चापभागAवरामयोः = D3ुFः, परशुरामस्य च प्राप्तगुणयोः = मौवrम्, सद्गणुं च प्राप्तयोः युगपत् = समा3कालेअन्वयःयुगपत् प्राप्तगुणयोः चाप-भागAवरामयोः ऋजुता वक्रतां प्राप, तथा वक्रता अनिप आजAवं प्रापआकाङ्क्षा प्राप

का प्राप ? ऋजुता कां प्राप ? वक्रताम्

तथा पु3ः का अनिप प्राप ? तथा वक्रता अनिप कां प्राप ? आजAवम्

कयोः ऋजुता वक्रता वा ? चापभागAवरामयोः कीदृशयोः चापभागAवरामयोः ? प्राप्तगुणयोः

कदा प्राप्तगुणयोः ? युगपत् कां प्राप ? आजAवम्

तात्पयAम् D3ुः, परशुरामश्च समा3काले गुणम् (मौवrम्, सद्गणुं च) प्राप्तवन्तौ । निकन्तु ते3 ऋजु D3ुः (रामेण अव3मिमतः) 3म्रत्वं प्राप्नोत्, अ6ङ्कारेण वक्रः परशुरामः श्रीरामस्य पराक्रमं निवज्ञाय आजAवं प्राप्नोत् ।पदनिववरणम् प्राप्तगुणयोः = प्राप्तः गुणः याभ्यां तौ ऋजुता = आजAवम् । ऋजोः भावः । ऋजु + तल्, ऋजु + अण् वक्रता = वक्रस्य भावःअलङ्कारः काव्यथिलङ्गालङ्कारः = “6ेतोवाAक्यपदाथAत्वे काव्यथिलङ्गमुदाहृतम्”, Poetical Reason, a figure

of speech in which a reason is implied. Here प्राप्तगुणयोः indicates the reason for these two transformations.

अनितशयोथिक्तः = There are different kinds of atishayokti. Sambandha-atishayokti is the specific kind present in this shloka, wherein the poet describes a sambandha, where there is no sambandha. Bhoja is relating the two events - chaapa getting strung and parashuraama getting sadguNa, by yaugapadya (happening at the same time), when there was actually no yaugapadya. They did not happen at the same time - First Rama strung the bow, and later, because of that, Parashurama's arrogance was broken. Hence, this is sambandha-atishayokti.

निवरोDाभासः = Paradox, a figure of speech, where there is seemingly contradictory statements. Here, straightness and crookedness changing vice versa are the contradictions.

छन्दः अ3ुषु्टप् (श्लोकः) Word-Meaning ऋजुता = straightness

प्राप = obtained वक्रताम् = crookedness (i.e., the bow was bent)

तथा = in the same way वक्रता अनिप = crookedness

प्राप = obtained आजAवम् = straightness (i.e., Parashurama lost his arrogance)

चापभागAवरामयोः = of the bow (चाप) and Parashurama (भागAवराम) प्राप्तगुणयोः = of those that had received (प्राप्त) the guna (गुण)

In the context of the bow, the string (गुण) In the context of Parashurama, the good quality (गुण)

युगपत् = at the very same time

कक्ष्या ४३ – २६.११.२०१८गद्यम् मूलपाठःतत*तत्क्षणममोघे� राघवः शरेण भाग=व*य *वग=नित( रुरोध ।

पदचे्छदःततः, तत्-क्षणम्, अमोघे3, राघवः, शरेण, भागAवस्य, स्वगAनितम्, रुरोDअन्वयाथAः ततः = तद3न्तरम् राघवः = श्रीरामः अमोघे3 = अव्यथg3 शरेण = बाणे3 भागAवस्य = परशुरामस्य स्वगAनितम् = स्वल�कगम3ं तत्क्षणम् = तस्मिस्मन्नेव क्षणे रुरोD = अवरुद्धवा3्अन्वयःततः राघवः भागAवस्य स्वगAनितम् अमोघे3 शरेण, तत्-क्षणम् रुरोDआकाङ्क्षा रुरोD

कदा रुरोD ? ततः पु3ः कदा रुरोD ? तत्-क्षणम्

के3 रुरोD ? शरेण कीदृशे3 शरेण ? अमोघे3

कां रुरोD ? स्वगAनितम् कस्य स्वगAनितम् ? भागAवस्य

तात्पयAम् झदिटनित श्रीरामः स्वस्य अव्यथg3 बाणे3 परशुरामस्य स्वल�कगम3म् अवरुद्धवा3्पदनिववरणम् अमोघे3 = 3 मोघः अमोघः, ते3 । “मोघं नि3रथAकं” (अमरः) रुरोD = रुD् “रुधिDTर् आवरणे” – थिलट्, प्र.पु., ए.व.रामायणप्रसङ्गः बालकाण्डम् ७६ सगAः

इमां पादगकितT राम तपोबलसमार्जिजTता3् । लोका3प्रनितमा3् वा ते 6नि3ष्यामिम यदिदच्छथिस ॥ 3 ह्ययं वैष्णवो दिदव्यश्शरः परपुरञ्जयः । मोघः पतनित वीयgण बलदपAनिव3ाश3ः ॥ काश्यपाय मया दत्ता यदा पूवL वसुन्धरा । निवFये मे 3 वस्तव्यमिमनित मां काश्यपोऽब्रवीत् ॥ तदिदमां त्वं गकितT वीर 6न्तंु 3ा6Aथिस राघव । म3ोजवं गमिमष्यामिम म6ेन्दं्र पवAतोत्तमम् ॥

Word-Meaning ततः = After that राघवः = Srirama, Raghava (राघव) Rama अमोघे3 = that which does not go waste शरेण = by the arrow भागAवस्य = of Parashuraama, Bhargava (भागAव) Rama स्वगAनितम् = the path to Svarga or heaven तत्क्षणम् = in that moment itself रुरोD = obstructed

गद्यम् मूलपाठःस्था�े नि� तत् ।पदचे्छदःस्था3े, नि6, तत्अन्वयाथAः स्था3े = युक्तम् । “युके्त दे्व सांप्रतं स्था3े” (अमरः) नि6 = नि3श्चये3 तत् = परशुरामस्य स्वगAनितरोDःअन्वयःतत् स्था3े नि6 आकाङ्क्षा तत् अस्मिस्त नि6

कथं अस्मिस्त तत् ? स्था3ेतात्पयAम् तत् स्था3े नि6Word-Meaning तत् = That (अस्मिस्त) = is नि6 = indeed स्था3े = appropriate115. श्लोकःमूलपाठः�ू�ं ज�े� पुरुषे म�नित प्रयुक्त-मागः परं तद�ुरूपफलं प्रसूते ।कृत्वा रघूu�गतेः क्षणम तरायंयद्भाग=वः परगतेर्तिव(�नित( प्रपेदे ॥ ११५ ॥ पदचे्छदः3ू3म्, ज3े3, पुरुFे, म6नित, प्रयुक्तम्, आगः, परम्, तत्-अ3ुरूप-फलम्, प्रसूते, कृत्वा, रघूद्व6-गतेः, क्षणम्, अन्तरायम्, यत्-भागAवः, परगतेः, निव6नितम्, प्रपेदेअन्वयाथAः 3ू3म् = नि3श्चये3 प्रसूते = ज3यनित आगः = अपराDः प्रयुक्तम् = आचरिरतम् म6नित पुरुFे = म6ा3ुभावे ज3े3 = के3थिचत् 3रेण तद3ुरूपफलम् = तस्य अपराDस्य अ3ुगुणं फलम् परम् = अत्यन्तम् यत् = यस्मात् कारणात् प्रपेदे = प्राप्तवा3् भागAवः = परशुरामः

निव6नितम् = 6ानि3म् परगतेः = स्वल�कप्राप्तेः कृत्वा = निवDाय अन्तरायम् = निवघ्3म् रघूद्व6गतेः = श्रीरामगम3स्य क्षणम् = क्षणमात्रम्अन्वयःज3े3 म6नित पुरुFे प्रयुक्तम् आगः 3ू3ं परं तद3ुरूपफलं प्रसूते, यत् भागAवः रघूद्व6गतेः क्षणम् अन्तरायं कृत्वा परगतेः निव6कितT प्रपेदे ।आकाङ्क्षा प्रसूते

कथं प्रसूते ? 3ू3म् किकT (कतृAपदं) प्रसूते ? आगः

कीदृशम् आगः ? प्रयुक्तम् कस्मिस्म3् प्रयुक्तम् ? पुरुFे

कीदृशे पुरुFे ? म6नित के3 प्रयुक्तम् ? ज3े3

किकT (कमAपदं) प्रसूते ? तद3ुरूपफलम् कीदृशं तद3ुरूपफलम् ? परम्

ते3 किकT ? यत् प्रपेदे कः प्रपेदे ? भागAवः कां प्रपेदे ? निव6नितम्

कस्याः निव6नितम् ? परगतेः किकT निवDाय प्रपेदे ? कृत्वा

कं कृत्वा ? अन्तरायम् कस्याः अन्तरायम् ? रघूद्व6गतेः

निकयत्कालं कृत्वा ? क्षणम् तात्पयAम् के3थिचत् 3रेण म6ा3ुभावस्य निवFये निवनि6तः अपराDः नि3श्चये3 अत्यन्तं तद3ुगुणं फलं ज3यनित । अत एव श्रीरामगम3स्य क्षणमातं्र निवघ्3ं प्रकल्प्य परशुरामः स्वल�कगम3स्य 6ाकि3T प्राप्तवा3् ।पदनिववरणम् आगः = सकारान्तः, 3पुंसकथिलङ्गः “आगस्” शब्दः, प्र.निव., ए.व. । “आगोऽपराDो मन्तुश्च” (अमरः) ।

आगः आगसी आगांसी । प्रसूते = प्र + सू “Fूङ् प्राश्चिणगभAनिवमोच3े” । लट्, प्र.पु., ए.व. । रघूद्व6गतेः

रघूद्व6ः = रघूणाम् उद्व6ः । “तोकापत्यं च प्रसव-उद्व6-3न्द3ः” (कोशः) रघूद्व6गतेः = रघूद्व6स्य गनितः, तस्याः ।

निव6नितम् = निव + “63 कि6Tसागत्योः” + थिक्त3् (कृत्) – इकारान्तः, स्त्री, निद्व.निव., ए.व. प्रपेदे = प्र + पद “पद गतौ” / पद ्“पदँ गतौ” – आत्म3ेपदे थिलट्., प्र.पु., ए.व. अलङ्कारः अथाAन्तरन्यासः । “उथिक्तरथाAन्तरन्यासः स्यात् सामान्यनिवशेFयोः” । Make a general statement

(सामान्यनि3यमः) and support the statement with a specific example (निवशेFः). The standard example given is 63ूमा3स्मि³मतरद ्दुष्करं किकT म6ात्म3ाम् ।

छन्दः वसन्तनितलकावृत्तम् – ‘उक्ता वसन्तनितलका तभजा जगौ गः’1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14गु गु ल गु ल ल ल गु ल ल गु ल गु गु

Word-Meaning आगः = The offence (आगस्)

प्रयुक्तम् = inflicted म6नित पुरुFे = on a great (म6त्) person (पुरुF) ज3े3 = by any person (ज3)

3ू3म् = definitely प्रसूते = creates

परम् = the ultimate तद3ुरूपफलम् = fruits (फल) appropriate (अ3ुरूप) to that (तत्) offence

यत् = hence भागAवः = Parashurama कृत्वा = having done

अन्तरायम् = the intervention रघूद्व6गतेः = of the path (गनित) of Rama, who is eminent (उद्वा6) among the

descendents of Raghu (रघु) क्षणम् = for just a moment

प्रपेदे = obtained निव6नितम् = deprivation परगतेः = of reaching the svarga (परगनित)

गद्यम् मूलपाठःअथ सङ्क्रा तया जामदx यशथिक्तसम्पदा सम्पन्नं पन्नगपरिरवृढभोग-भुजाशिभरामं राममनिवरलमाथिलङ्xय मूध् यु=पाघ्राय दशरथः परिरखयेव परिरसरे परिरसर त्या सरयूसरिरता�ुनिवद्धामयोध्यां दारका सदारा�् सादरमवलोकय ती�ां पौरपुरन्ध्रीणां �ीरन्मिन्ध्रतगवाकै्षः कटाकै्षः सौ दय=वञ्चिSJततानिपSछैः निपSछातपत्रायमाणधवलातपत्रः प्रनिववेश ।पदचे्छदःअथ, सङ्क्रान्तया, जामद�न्य-शथिक्त-सम्पदा, सम्पन्नम्, पन्नग-परिरवृढ-भोग-भुज-अश्चिभरामम्, रामम्, अनिवरलम्, आथिलङ्�य, मूर्ध्निध्3T, उपाघ्राय, दशरथः, परिरखया, इव, परिरसरे, परिरसरन्त्या, सरयू-सरिरता, अ3ुनिवद्धाम्, अयोध्याम्, दारका3्, स-दारा3्, सादरम्, अवलोकयन्ती3ाम्, पौर-पुरन्ध्रीणाम्, 3ीरन्धिन्ध्रत-गवाक्षैः, कटाकै्षः, सौन्दयA-वस्थिञ्चत-तानिपञ्छैः, निपञ्छ-आतपत्रायमाण-Dवल-आतपत्रः, प्रनिववेश ।अन्वयाथAः अथ = परशुरामस्य नि3गAम3ा3न्तरम् दशरथः सङ्क्रान्तया = सङ्गतया जामद�न्यशथिक्तसम्पदा = परशुरामस्य तपःप्रभावसम्पत्त्या सम्पन्नम् = समृद्धम् पन्नगपरिरवृढभोगभुजाश्चिभरामम्

पन्नगपरिरवृढस्य = भुजगेन्द्रस्य, भोगः = कायः, तत्सदृशाभ्यां भुजाभ्याम् = बाहुभ्याम् अश्चिभरामम् = म3ो6रम्

रामम् अनिवरलम् = गाढम् आथिलङ्�य = आस्थिश्लष्य मूर्ध्निध्3T = थिशरथिस उपाघ्राय = आघ्राणं कृत्वा । [थिशरसः आघ्राणं वात्सल्यप्रदशAकम्] परिरखया इव = जलदुगgण इव परिरसरे = पयAन्तभुनिव परिरसरन्त्या = प्रव6न्त्या सरयूसरिरता = सरयू3द्या अ3ुनिवद्धाम् = आवेमिष्टताम् अयोध्याम् सदारा3् = पत्3ीसनि6ता3् दारका3् = पुत्रा3् रामादी3् सादरम् = साश्चिभमा3म् अवलोकयन्ती3ाम् = पश्यन्ती3ाम् पौरपुरन्ध्रीणाम् = 3गरस्त्रीणाम् 3ीरन्धिन्ध्रतगवाकै्षः = नि3रन्तरीकृत-गवाक्षमाग©ः सौन्दयAवस्थिञ्चततानिपञ्छैः = रूप-नि3र्जिजTत-तमालपुष्पैः कटाकै्षः = अपाङ्गावलोक3ैः निपञ्छातपत्रायमाणDवलातपत्रः = ब6Aमयच्छत्रम् इव आचरता शे्वतच्छत्रेण युक्तः स3् प्रनिववेश = प्रनिवष्टवा3्अन्वयःअथ जामद�न्य-शथिक्त-सम्पदा सङ्क्रान्तया सम्पन्नं, पन्नग-परिरवृढ-भोग-भुज-अश्चिभरामं, रामम् अनिवरलम् आथिलङ्�य, मूर्ध्निध्3T उपाघ्राय, दशरथः, परिरखया इव, परिरसरे परिरसरन्त्या, सरयू-सरिरता, अ3ुनिवद्धाम्, अयोध्यां, सदारा3् दारका3्, सादरम् अवलोकयन्ती3ां, पौर-पुरन्ध्रीणां, 3ीरन्धिन्ध्रत-गवाक्षैः, कटाकै्षः, सौन्दयA-वस्थिञ्चत-तानिपञ्छैः, निपञ्छ-आतपत्रायमाण-Dवल-आतपत्रः प्रनिववेश ।आकाङ्क्षा प्रनिववेश

किकT कृत्वा प्रनिववेश ? आथिलङ्�य कथम् आथिलङ्�य ? अनिवरलम् कम् आथिलङ्�य ? रामम्

कीदृशं रामम् ? पन्नग-परिरवृढ-भोग-भुज-अश्चिभरामम् पु3ः कीदृशं रामम् ? सम्पन्नम्

कया सम्पन्नम् ? सङ्क्रान्तया कीदृशया सङ्क्रान्तया ? जामद�न्य-शथिक्त-सम्पदा

पु3ः किकT कृत्वा प्रनिववेश ? उपाघ्राय कुत्र उपाघ्राय ? मूर्ध्निध्3T

कः प्रनिववेश ? दशरथः कीदृशः दशरथः ? निपञ्छ-आतपत्रायमाण-Dवल-आतपत्रः

कैः निपञ्छ-आतपत्रायमाण-Dवल-आतपत्रः ? कटाकै्षः कीदृशैः कटाकै्षः ? सौन्दयA-वस्थिञ्चत-तानिपञ्छैः

पु3ः कीदृशैः कटाकै्षः ? 3ीरन्धिन्ध्रत-गवाक्षैः कासां कटाकै्षः ? अवलोकयन्ती3ाम्

कथम् अवलोकयन्ती3ाम् ? सादरम् का3् अवलोकयन्ती3ाम् ? दारका3्

कथम्भूता3् दारका3् ? सदारा3् कुत्र प्रनिववेश ? अयोध्याम्

कीदृशीं अयोध्याम् ? अ3ुनिवद्धाम् कया अ3ुनिवद्धाम् ? सरयू-सरिरता

कीदृशया सरयू-सरिरता ? परिरसरन्त्या कुत्र परिरसरन्त्या ? परिरसरे

कथम्भूतया इव सरयू-सरिरता ? परिरखया इव कदा प्रनिववेश ? अथ

तात्पयAम् भुजगेन्द्रस्य कायसदृशाभ्यां म6दभ््यां बाहुभ्यां म3ो6रः श्रीरामः आत्मा3ं सङ्गतया परशुरामस्य तपःप्रभावसम्पत्त्या समृद्धः । तादृशं पुतं्र दशरथः दृढम् आथिलङ्�य प्रीत्या थिशरथिस आघ्रातवा3् । ततः ते सवg अयोध्यां प्राप्तवन्तः । अयोध्यां परिरतः सरयू3दी जलदुगA इव प्रव6नित स्म । तत्र प्रनिवष्टा3् पत्3ीसनि6ता3् राजपुत्रा3् पौर3ायAः साश्चिभमा3ं वीश्चिक्षतवत्यः । तासां कटाकै्षः गृ6ाणां गवाक्षाः पूरिरताः । निकञ्च, तमालपुष्पवत् सुन्दरैः तैः कटाक्षैः दशरथस्य शे्वतातपत्रं ब6Aमयच्छत्रम् इव बभूव । पदनिववरणम् आथिलङ्�य = आङ् + थिलग् / थिलङ्ग “थिलगिगT गत्यथाAः” + ल्यप् उपाघ्राय = उप + आङ् + घ्रा “गन्धोपादा3े घ्राणे” + ल्यप् Word-Meaning अथ = after that, आथिलङ्�य = after embracing

अनिवरलम् = tightly रामम् = Rama

पन्नगपरिरवृढभोगभुजाश्चिभरामम् = one who is charming (अश्चिभराम) and whose arms (भुजा) were strong like the superior (परिरवृढ) serpent’s (पन्नग) coils (भोग)

सम्पन्नम् = One who was endowed सङ्क्रान्तया = with the transfer (सङ्क्रान्ता)

जामद�न्यशथिक्तसम्पदा = with that, which is of the wealth (सम्पत्) in form of the penance (शथिक्त) of Parashurama (जामद�न्य), the off-spring of Jamadagni (जमदग्नि�3)

उपाघ्राय = and after smelling मूर्ध्निध्3T = in the head indicating parental affection

दशरथः = Dasharatha निपञ्छातपत्रायमाणDवलातपत्रः = he whose white (Dवल) umbrella (आतपत्र),

indicating sovereignty, seemed to be an umbrella being formed (आतपत्रायमाण) of peacock feathers (निपञ्छ), taking on the blackness, leaving the whiteness कटाकै्षः = due to the glances

सौन्दयAवस्थिञ्चततानिपञ्छैः = by those that were conquering (वस्थिञ्चत) the beauty (सौन्दयA) of the the navy-blue colored flowers of the Tamaala tree called Taapincha (तानिपञ्छ)

3ीरन्धिन्ध्रतगवाकै्षः = due to those that caused the windows (गवाक्ष) to be completely closed (3ीरन्धिन्ध्रत) without leaving any cavity (रन्ध्र) पौरपुरन्ध्रीणाम् = of those ladies of the city

अवलोकयन्ती3ाम् = of those who were watching सादरम् = with reverence दारका3् = the sons (दारक)

सदारा3् = along with (स6) their wives (दारा) प्रनिववेश = entered अयोध्याम् = Ayodhya

अ3ुनिवद्धाम् = that which is surrounded (अ3ुनिवद्धा) सरयूसरिरता = by the Sarayu (सरयू) river (सरिरत्) परिरसरन्त्या = by that which is flowing (परिरसरन्ती)

परिरसरे = in the surrounding area (परिरसर) परिरखया इव = by it, which is like (इव) a mote (परिरखा), the deep ditch

filled with water that surrounds a fort116. श्लोकःमूलपाठःलज्जावशादनिवशद*मरनिवनिक्रयाशिभ-*ताशिभव=धूशिभरनितवेलमवाप्तसौख्या�् ।इक्ष्वाकु�ाथत�या प्रथमो रसा�ांतारुण्ययोगJतुरश्चतुरः थिसषेवे ॥ ११६ ॥ पदचे्छदःलज्जा-वशात्, अनिवशद-स्मर-निवनिक्रयाश्चिभः, ताश्चिभः, वDूश्चिभः, अनितवेलम्, अवाप्त-सौख्या3्, इक्ष्वाकु-3ाथ-त3या3्, प्रथमः, रसा3ाम्, तारुण्य-योग-चतुरः, चतुरः, थिसFेवेअन्वयाथAः थिसFेवे = सेनिवतवा3् रसा3ां प्रथमः = 3वरसेFु आद्यः शृङ्गाररसः तारुण्ययोगचतुरः = यौव3ावस्थायां नि3पुणः इक्ष्वाकु3ाथत3या3् = दशरथपुत्रा3् चतुरः = चतुःसंख्याका3् अवाप्तसौख्या3् = प्राप्ता3न्दा3् ताश्चिभः वDूश्चिभः = सीतादिदश्चिभः 3वोढाश्चिभः अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः = असु्फटमन्मथचेष्टाश्चिभः, मु�Dाश्चिभः लज्जावशात् = त्रपायाः अनितवेलम् = अत्यन्तम्अन्वयःलज्जावशात् अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः ताश्चिभः वDूश्चिभः अनितवेलम् अवाप्तसौख्या3् चतुरः इक्ष्वाकु3ाथत3या3् तारुण्ययोगचतुरः रसा3ां प्रथमः थिसFेवे ।आकाङ्क्षा थिसFेवे

कः थिसFेवे ? रसा3ां प्रथमः कीदृशः रसा3ां प्रथमः ? तारुण्ययोगचतुरः

का3् थिसFेवे ? इक्ष्वाकु3ाथत3या3् निकयतः इक्ष्वाकु3ाथत3या3् ? चतुरः कीदृशा3् इक्ष्वाकु3ाथत3या3् ? अवाप्तसौख्या3्

काश्चिभः अवाप्तसौख्या3् ? ताश्चिभः वDूश्चिभः कीदृशीश्चिभः वDूश्चिभः ? अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः

कस्मात् कारणात् अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः ? लज्जावशात् कथम् अवाप्तसौख्या3् ? अनितवेलम्

तात्पयAम् सत्रपाश्चिभः मु�Dाश्चिभः 3वोढाश्चिभः भायाAश्चिभः स6 अत्यन्तम् आ3न्दं प्राप्तवतः चतुःसंख्याका3् दशरथत3या3् यौव3ावस्थानि3पुणः शृङ्गाररसः सेनिवतवा3् । [ते पत्3ीश्चिभः स6 शृङ्गारसुखम् अ3ुभूतवन्तः इत्यथAः]पदनिववरणम् अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः

स्मरनिवनिक्रयाः = स्मरस्य निवनिक्रयाः । “कामः पञ्चशरः स्मरः” (अमरः) अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः = अनिवशदाः स्मरनिवनिक्रयाः यासां ताश्चिभः

अवाप्तसौख्या3् = अवाप्तं सौख्यं यैः, ता3् रसा3ां प्रथमः = “शृङ्गार-वीर-करुण-रौद्र-6ास्य-भया3काः । बीभत्स-अद्भतु-शान्ताख्याः रसाः

पूव©रुदाहृताः” तारुण्ययोगचतुरः =

तारुण्यस्य योगः = तारुण्यस्य योगः, तारुण्ययोगचतुरः = तारुण्ययोगे चतुरः ।

चतुरः = रेफान्तः पंुथिलङ्गः “चतुर्” शब्दः, निद्व.निव., ब.व. । चत्वाराः प्र.निव., ब.व. । थिसFेवे = सेव् “Fेवृँ सेव3े” । थिलट्, प्र.पु., ए.व. ।अलङ्कारः यमकालङ्कारः - a single word or phrase is repeated, but in two different

senses. तारुण्य-योग-चतुरः, चतुरः । One indicated expertise and another indicated the count of four.

छन्दः वसन्तनितलकावृत्तम् – ‘उक्ता वसन्तनितलका तभजा जगौ गः’

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14गु गु ल गु ल ल ल गु ल ल गु ल गु गु

Word-Meaning रसा3ां प्रथमः = Shringaara Rasa or the sentiment of love, the foremost

(प्रथम) among the sentiments (रस) तारुण्ययोगचतुरः = the one that blooms in youth, i.e. the one that is

proficient (चतुर) on attaining (योग) youthfulness (तारुण्य) थिसFेवे = served इक्ष्वाकु3ाथत3या3् = the sons (त3य) of Dasharatha, the Lord (3ाथ) of the

Ikshvaakus (इक्ष्वाकु) चतुरः = the four of them

अवाप्तसौख्या3् = those who had obtained happiness अनितवेलम् = beyond limits (अनित-वेलम्)

ताश्चिभः वDूश्चिभः = due to those newly-wed brides अनिवशदस्मरनिवनिक्रयाश्चिभः = due to those naive girls, whose activities

or gestures (निवनिक्रया) of love or love-god (स्मर) were indistinct or not evident (अ-निवशद) लज्जावशात् = since they were under the control (वश) of

shyness (लज्जा) 117. श्लोकःमूलपाठःनिवद्ययेव त्रयीदृष्ट्या दभ=पत्राग्रधीः सुधीः ।राजपुत्र्या तया रामः प्रपेदे प्रीनितमुत्तमाम् ॥ ११७ ॥ पदचे्छदःनिवद्यया, इव, त्रयी-दृष्ट्या, दभA-पत्र-अग्र-Dीः, सुDीः, राज-पुत्र्या, तया, रामः, प्रपेदे, प्रीनितम्, उत्तमाम्अन्वयाथAः प्रपेदे = प्राप्तवा3् रामः सुDीः = निवद्वा3् दभAपत्राग्रDीः = कुशाग्रमनितः प्रीनितम् = आ3न्दम् उत्तमाम् = परमाम् तया = सीतया राजपुत्र्या = ज3कम6ाराजस्य दुनि6त्रा सुDीः इव = निवद्वा3् दभAपत्राग्रDीः = नि3थिशतबुद्धिद्धः निवद्यया = ज्ञा3े3 त्रयीदृष्ट्या = वेदपयाAलोच3जनि3ते3अन्वयःदभAपत्राग्रDीः सुDीः रामः तया राजपुत्र्या त्रयीदृष्ट्या निवद्यया इव उत्तमां प्रीकितT प्रपेदे ।आकाङ्क्षा प्रपेदे

कः प्रपेदे ? रामः कीदृशः रामः ? सुDीः पु3ः कीदृशः रामः ? दभAपत्राग्रDीः

कां प्रपेदे ? प्रीनितम् कीदृशीं प्रीनितम् ? उत्तमाम्

कया प्रपेदे ? तया कीदृश्या तया ? राजपुत्र्या

कः इव प्रपेदे ? सुDीः इव कीदृशः सुDीः ? दभAपत्राग्रDीः

कया इव प्रपेदे ? निवद्यया कीदृश्या निवद्यया ? त्रयीदृष्ट्या

तात्पयAम् यथा कश्चिश्चत् नि3थिशतबुद्धिद्धः निवद्वा3् वेदपयाAलोच3जनि3ते3 ज्ञा3े3 परमा3न्दं प्राप्नोनित, एवं कुशाग्रमनितः श्रीरामः सीतया परमा3न्दं प्राप्तवा3् ।पदनिववरणम् त्रयीदृष्ट्या = त्रय्याः दृमिष्टः, तया । “श्रुनितः स्त्री वेद आम्3ायः त्रयी” (अमरः) दभAपत्राग्रDीः

दभAपत्रम् = दभAस्य पत्रम् दभAपत्राग्रम् = दभAपत्रस्य अग्रम् दभAपत्राग्रDीः = दभAपत्राग्रम् इव Dीः यस्य सः । ईकारान्तः, पंु., प्र.निव., ए.व.

सुDीः = शोभ3ा Dीः यस्य सः । ईकारान्तः, पंु., प्र.निव., ए.व. । “निवद्वा3् निवपश्चिश्चत् दोFज्ञः स3् सु Dीः कोनिवदो बुDः” (अमरः) । सुDीः, सुमिDयौ, सुमिDयः

रामायणप्रसङ्गः [“मDुमयफश्चिणती3ां मागAदशr म6र्तिFTः”] रामस्तु सीतया साDL निवज6ार बहू3ृतू3् ।

म3स्वी तद्गतस्तस्याः नि3त्यं हृदिद समर्तिपTतः ॥ तस्याश्च भताA निद्वगुणं हृदये परिरवतAते ।

अन्तजाAतमनिप व्यक्तमाख्यानित हृदयं हृदा ॥ अलङ्कारः उपमालङ्कारःछन्दः अ3ुषु्टप् (श्लोकः) Word-Meaning रामः = Rama

सुDीः = an intelligent person दभAपत्राग्रDीः = he whose intellect (Dी) is sharp as the edge (अग्र) of the

Darbha grass (दभA-पत्र) प्रपेदे = obtained

उत्तमाम् = supreme प्रीनितम् = happiness

तया = with Sita राजपुत्र्या = with her, who is the daughter of King Janaka

सुDीः इव = like an intelligent person दभAपत्राग्रDीः = he whose intellect (Dी) is sharp as the edge (अग्र) of the

Darbha grass (दभA-पत्र) निवद्यया = with knowledge (निवद्या)

त्रयीदृष्ट्या = with that which is got on perceiving (दृमिष्ट) and studying the Vedas (त्रयी)

इनित निवदभ=राजनिवरथिJते Jम्पूरामायणे बालकाण्डं समाप्तम् ।Thus (इनित) ends (समाप्तम्) the Balakanda (बालकाण्डम्) in the Champuramayana (चम्पूरामायण) written (निवरथिचत) by the king (राज) of Vidarbha (निवदभA).

References: 1. http://sanskritfromhome.in/course/champuramayana

Classes conducted by Smt. Sowmya Krishnapur of Vyoma Labs. In all, there were 43 sessions, in a span of over a year’s time, from 23rd October 2017 till 26th November 2018. Online classes were held on Mondays, between 10.00 AM and 11.00 AM IST.

Email Vyoma Labs @ sanskritfromhome@vyomalabs.in Download course-materials by logging @ sanskritfromhome.in Subscribe to Vyoma Labs’ YouTube channel @ vyoma-samskrta-

pathasala Support Vyoma Labs’ cause for Samskrita-Samskriti @ vyomalabs.in 2. English translation

http://samkshiptasahityam.blogspot.in/2013/08/bhojarajas-champuramayanam.html

3. Champu-ramayana by Javaji Tukaram; Text and commentary – PDF - https://archive.org/stream/in.ernet.dli.2015.347687/2015.347687.Champu-ramayana#page/n41/mode/2up

4. Original Text (included in wikisource based on Smt. Sowmya’s material) -- sa.wikisource.org/wiki/ चम्पूरामायणम् / बालकाण्डः

5.Downloadable file with these notes are also available in https://nivedita2015.wordpress.com/sanskrit-kavyas/bhojas-

champuramayanam-balakandam/ Other References:6. Word-Meanings - http://spokensanskrit.org/ 7. Word-Meanings - http://sanskritdictionary.com/ 8. Dhatu - http://ashtadhyayi.com/dhatu/ 9. Morphological Analyzer - http://sanskrit.uohyd.ac.in/scl/10.Chandas – https://sanskrit.sai.uni-heidelberg.de/Chanda/HTML/