a comparative study of the of shiite and sunni viewpoints’...

Comparative Theology, Vol: 10, No: 21, Spring & Summer 2019 /23

A Comparative Study of the of Shiite and Sunni viewpoints’ Interpretations on the

semantics of human traits in the Quran (case study of Ẓalūm and Jahūl)

Seyyed Abd-salam Mahmoodian

Morteza Ghaemi

Seyyed Mahdi Masboogh

Abstract

Semantics deals with the scientific study of meaning, and meaning is awareness of the

cultural context as well as the relation of a word to another vocabulary in a text. The present

research aims to explain and define the semantic components of the two words "oppression

(Ẓalūm)" and "ignorance (Jahūl)" from different views of Shiite and Sunni commentators,

based on the syntagmatic and paradigmatic relations, in order to draw a clear picture of the

oppression and ignorance of human being.

A comparative study of the views of the commentators from the both religious traditions,

conducted in a descriptive analytical method, showed that most Sunni scholars believe that

the attributes of oppression and ignorance are in the nature and temper of all human beings,

and no human being is outside from the circle of oppression and ignorance. On the opposite

side, most Shiite scholars believe that oppression and ignorance are not inherent in the

human’s attributes, but are particular in those who have deviated from the path of divine

guidance and have not been cultivated.

Keywords: Semantics, syntagmatic and paradigmatic relations, Ẓalūm (oppression), Jahūl

(ignorance).

Bibliography

- Ibrahimi, Ibrahim et al., (2014), The Semantics of the word Siyahat and its Synonyms in the

Holy Qur'an, Qur'anic Literature Research, Second Year, No. 1

- Astarabadi, Ali, (1409 AH), Ta’vīl al-Āyāt al-Ẓāhirah fi Faẓail al’Itrat al-Ṭāhirah, (Research

by Hossein Ostad Vali), Qum: Al-Mudarsin Publications, First Edition

Ph. D. Student of Arabic Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran

[email protected]

Professor, Department of Arabic Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran

(Responsible author) [email protected] Professor, Department of Arabic Language and Literature, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran

[email protected]

Received: 29.04.2018 Accepted: 21.01.2019

This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License

24/ Comparative Theology, Vol: 10, No: 21, Spring & Summer 2019

- Ibn al-Ashur, Mohammed bin Taher, (1984), al-Taḥrīr wa Al-Tanwīr, Tunisia: DarlTunsia

Linashr.

- Ibn 'Abd Rabbah, Ahmad ibn Muhammad, (1404 AH), Al-Iqd al-Farid, Beirut: Dar al-Kutub

al-‘Imayyah, first edition.

- Ibn al-Manẓūe, Muhammad ibn Mukram, (1414 AH), Lisān al-‘Arab, Beirut: Dar Sader,

Third Edition

- Abu Ishāq al-Zujāj, Ibrahim bin al-Sari, (1988), Ma’āni al-Quran wa I’rābuhū, (Inquiry by

Abd al-Jalil Abda), Beirut: Alim al-Kutub.

- Izotsou, Toshihiko, (1361), Building of Ethical-Religious Concepts in the Quran,

(Translated by: Fereydoun Badraye), Tehran: Ghalam

- Al-Baydawi, Nasser al-Din, (1418 AH), Anwār al-Tanzīl and the Asrār Al-Ta’wil, (Inquiry

by Mohammed al-Marashli), Beirut: Dar Ihya of Al-Turath al-Arabi, first edition

- Ja'fari, Ya'qub, (1997), Kowsar Commentary, Qum: The Hijra Institute, First Edition

- Havā, Saīd, (1424 AH), al-Assās fi al-Tafsīr, Cairo: Dar al-Islam, Sixth Edition

- Al Khalvati, Abu al-Fidā Ismail ibn Mustafa, (No Date), Rūh al-Bayān, Beirut: Dār al-Fikr

- al-Aashihi, Muhammad ibn Ahmad, (1419 AH), Al-Mustaṭraf fi Kuli Fanin Mustaẓraf

Beirut: ‘Ākim ak-Kutub, First Edition

- Al-Khatib al-Baghdādi, Ahmad bin Ali, (1417 AH), History of Baghdad, (Researched by:

Bashar al-Awad), Beirut: Dar al-Gharb al-Islami

- Al-Marāghī, Ahmad ibn Mustafa, (1365 AH), Tafsir al-Maraghi, Egypt: Al-Babi school,

first edition

- Al-Nassafi, Abu al-Barakat Abdullah bin Ahmad, (1419 AH), Madārik al-Tanzīl wa Ḥaqāiq

Al-Tawīl, (Researched by Mohiuddin Dib Mastou), Beirut: Dar al-Kalam al-Tayeb, first

edition

- Al-Nisabūri, Nizam al-Din, (1416 AH), Gharib al-Quran wa Raghāibu al-Furghān,

(Researched by Zakaria Amirat), Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, first edition

- Al-Qirawānī, Abu Muhammad Maki bin Abi Ṭālib, (1429 AH), al-Hidāyyah Ilā al-Bulūgh

al-Nihaya, Jāmiat al-Shāriqah, first edition

- Al-Qur'an al-Karim, (1997), (Translated by: Muhammad Mehdi Fuladvand), Tehran: Dar al-

Qur'an Al-Karim

- Al-Rāzi, Fakhr al-Din, (1420 AH), Mafātih al-Ghayb, Beirut: Dar Ihyā al-Turāth al-Arabi,

third edition

- Al-Sa’di, Abd al-Rahmān bin Nāser, (1420 AH), Taysīr al-Karīm al-Rahmān fi Tafsīr

Kalām al-Manān, (Abdul Rahman al-Luyihq), Beirut: Al-Risala Institute, first edition

- Al-Samarqandi, Nasr bin Muhammad, (BT), Bahr al-‘Ulum, Beirut: Dar al-Kutub al-

Ilmiyyah

- Al-Shukānī, Ahmad (d. 1324 AH), Fatḥ al-Qadīr, Damascus: Dar Ibn Kathir, first edition

- Al-Suyūti, Jalaluddīn, (1966), Sharh Shawāhid al-Mughnī, Lebanon: The Al-Arab Legacy

- Al-Zamakhshari, Mahmud bin Amr, (1407 AH), al-Kashāf, Beirut: Dar al-Kitab al-Arabi,

Third Edition

- Al-Zubaydi, Mohammed bin Mohammed (1965), Tāj al-‘Arūs Min Jawahir al-Qāmus, Dar

al-Hidāyah

- Āmilī, Ibrāhim, (1360), Interpretation of Āmilī, (Edited by Ali Akbar Ghaffari), Tehran:

Sadough Bookstore, First Edition

Comparative Theology, Vol: 10, No: 21, Spring & Summer 2019 /25

- Asgari, Anise, (2010), The New Semantics of the word Satan, Qur'anic Studies, Volume 16,

Year 64

- Bart, Roland, (1991), The Elements of Semiotics, (Translated by: Majid Majidi), Tehran:

Hoda

- Dehghanpur, Alireza and Jila Bakhshi, (2014), Semantics of “Iḥsān” in the Qur'an, Qur'anic

Studies Journal, No. 17

- Farāhidi, Khalil ibn Ahmad, (B), al-‘Ayn (Research: Mehdi Makhrumi and Ibrahim

Samirāi), Iran: Darul Hijrah, Second Edition

- Fukūhi, Nāser (2007), History of Thoughts and Theories of Anthropology, Tehran: Ney

Publishing

- Hadi, Asghar (1391), The Semantics of Obedience, Quranic Teachings, No. 16

- Hadi, Asghar, (2012), A New Approach to Semantics of Qur'anic Concepts and Words,

Qur'anic Studies, Vol.

- Ibn Duraid, Muhammad ibn Hasan, (1987), Jumhura al-Lughah, (Research: Ramsay Monir

Baalbeki), Beirut: Dar al-Ilm, first edition

- Ibn Faris, Ahmad, (1422 AH), Mu'jam Maqāis al-Lughah, (Researched by Abdul Salam

Harun), Beirut: Dar al-Fikr

- Kāshāni, Feyz, (1418 AH), Al-Asfā fi Tafsīr al-Quran, (Researched by: Mohammad Reza

Ne’mati and Mohammad Hossein Dirayati), Qom: Publishing Center, First Edition

- Makārīm Shirazi, Nāsir et al., (1995), Nimyneh Commentary, Tehran: Dar al-Kutub al-

Islamiyah

- Meybudī, Abolfazl Rashīd al-Dīn, (1339), Kashf al-Asrār wa’Udat Al-Abrār, (by Ali Asghar

Hikmat), University of Tehran Publications

- Mukhtar Omar, Ahmed, (1998), ‘Ilm al-Dilālah, Cairo: ‘Alim al-Kutub.

- Mūsavi, Mohammad Bāgher, (1995), Translation of Tafsir al-Mizān, Qum Seminary

Teachers' Fifth Edition.

- Mustafavi, Hasan, (1360), al-Taḥqīq fi Kalamāt al-Quran, Tehran: Book Publishing

Company

- Mut’, Mehdi, Pakatchi, Ahmad, Namwar Motlagh, (2011), Semantics in the Qur'anic

Studies, www.rasekhoon.net

- Palmer, Frank (2012), A New Look at Semantics, (Translated by :Kurush Safavi), Tehran:

Publishing Center, Sixth Edition

- Qumi Mashhadi, Mohammad bin Mohammad Reza, (1989), Tafir al-Kanz al-Daqāiq and

Bahr al-Haqāiq, (Researched by: Husein Dargahi), Tehran: Ministry of Culture and

Islamic Guidance, first edition

- Ragheb Esfahani, Hussein ibn Muhammad, (1412 AH), Al-Mufradat al-Qur'an, Beirut: Dar

al-Kutub al-Ilmiyyah

- Safavi, Kurush, (2000), An Introduction to Semantics, Tehran: Surah Mehr

- Tabatabai, Mohammad Hussein, (1417), al-Mizān fi al-Tafsir al-Qur'an, Qum: Qum

Theological Seminary

- Tabrisi, Fazl ibn Hasan, (1993), Majm’ Al-Bayan fi Tafsi al-Quran, Tehran: Nasser

Khosrow Publishing, Third Edition

- Ṭayib, Abdulhusain, (1369), Atyab al-Bayan fi Tafsir al-Quran, Tehran: Islam Publishing,

Second Edition

26/ Comparative Theology, Vol: 10, No: 21, Spring & Summer 2019

- Ṭūsī, Muhamad bin Hasan, (No Date), Al-Tibyān fi Tafsir al-Quran, (Edited by: Ahmed

Habib Ameli), Beirut: Darahiah al-Tharath al-Arabi, first edition

- Zuhaili, Wahabeh, (1422), Tafsir al-Wasīt, Damascus: Dar al-Fikr, first edition

(علمی)الهیات تطبیقی

1398بهار و تابستان ، مبیست و یک ، شمارههمدسال

108 -95ص

؛صفات انسان در قرآن یمعناشناس دربارۀ یو سن یعهش یرتفاس دیدگاههای یقیتطب مطالعۀ

ظلوم و جهول یمورد مطالعۀ

سید مهدی مسبوق -مرتضی قائمی -عبدالسالم محمودیانسید

چکیده

مفسران مختلف دیدگاههای الی از البه« جهول»و« ظلوم» واژۀ دو معنایی های مؤلفه تعیین و تبیین هدفرو با پیش ژوهشپ

از ظلوم و جهول بودن انسان یواضح و روشن یرتا تصو انجام شده است نشینی هم و جانشینی روابط اساسبر و سنی و شیعه

ازنظر تطبیقی، دو مذهب مفسران از توجهی درخور شمار دیدگاههایتوصیفی، در این مقاله به روش تحلیلیعرضه کند.

انسانی یچهاست و ه انسان یتمام رشتبودن جزو س« جهول و ظلوم»معتقدند سنت اهل داده شد بیشتر عالمان نشان بررسی و

صفات جزو بودن ولجه و ظلوممعتقدند یعهش یعلما بیشترو در طرف مقابل، یستخارج ن یده،دو صفت نکوه ینا دایرۀ از

.اند نیافته پرورش و شدهمنحرف یاله یتهدا جادۀ از که است کسانیبلکه مختص نیست؛ انسان ذاتی

کلیدی های واژه

جهول و ظلوم جانشینی، و نشینیهم روابط معناشناسی،

همدان، ایران، دانشگاه بوعلی سینا ادبیات عربیزبان و دانشجوی دکتری [email protected]

[email protected] )مسؤول مکاتبات( ، همدان، ایراندانشگاه بوعلی سینا گروه زبان و ادبیات عربی استاد

[email protected] ، همدان، ایران گروه زبان و ادبیات عربی دانشگاه بوعلی سینا استاد

1/11/1397 تاریخ پذیرش: 9/2/1397تاریخ وصول: Copyright © 2019, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long

as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

1398بهار و تابستان ، مبیست و یک، شماره همدالهیات تطبیقی، )علمی( سال / 96

پیشگفتار -1

یفکژر نظژام در اش ویژژه و یمحور گاهجای با یمقرآن کر

تبیینو فشک که دارد یایچیدهو پ سترگ های الیه الم،اس

یژت اهم یکالم نژور دارا یردر فهم و تفس دقیق فاهیمم ینا

همژان پژوهژان از قژرآن ون ابنابراین مفسژر ؛است یایژهو

یهار واژهتیقچه دقهر یمعان یافتن ینخست برا یها سده

اند و نکرده یغدر یتالش و کوشش یچرفته در آن از هکار به

. آنهژا داردادامژه همچنان یزها در عصر حاضر ن تالش ینا

ی،نهفتژه در واژگژان قرآنژ یو کشژف معژان یبررسژ برای

و از انژد را بژه کژار بسژته گونژاگونی یها و روش ها یوهش

انژژد و از هکژژرد توجژژه یقرآنژژ متژژون ی بژژهجوانژژب مختلفژژ

ها یوهش یناز ا ؛ یکیاندیستهبه آن نگر یگوناگون های زاویه

یژل بژه دل ،نوع نگژاه بژه قژرآن یناست. ا ینگاه معناشناخت

و یژژویسژژعادت دن تژژیمیندر ش آن و نقشژژ یگژژریتهژژدا

.دارد یفراوان یتاهم آدم، بنی یاخرو

یشناسزبان»ی امروز یشناساز زبان یبخش یمعناشناس

واژگژان. یبررس یبرا است یروش ،«گراو ساخت یفیتوص

یشناسان را ابژزار لغت ۀشناس فرآورد زبان ی،در معناشناس

یابژزار ؛ددانژ یم متندر یدجد یکشف معان یکارآمد برا

و دارد مژی بژر پژرده ه واژ رهژ ییتطژور معنژا یخکه از تژار

یژد که سبب تول کند یم یرا بررس ینحاکم بر زبا بینی جهان

نگارنژدۀ رسومبه فرهنگ و آداب و نیز وشده است متنی

اشژتقا و صرفکند و افزون بر استفاده از یتوجه م ،متن

« یا س»و به بافتار متن یبه ساختار داخل ،و بالغت نحو و

(.24 :1391ی، )هادنگرد می نیز آن

بژر یژه پژوهش در نظر دارد بژا تک یناساس ا ینبر هم

اهژل یراز تفاس یریگ و با بهره ینیو همنش ینیروابط جانش

و « ظلژوم » واژۀ دو مفژاهیم یبژه بررسژ تشیع اهلو سنت

دو واژه و یژن ا یژان م ییمعنژا روابط به تاپردازد ب« جهول»

یژت و درنها یابژد دو دسژت یژن مژرتبط بژا ا یممفژاه یرسا

بنژابراین ؛سژازد مشخص راواژه دو ینا ییمعنا یها لفهؤم

و ینیروابژط جانشژ بر یگرید یزاز هر چ یشنوشتار ب ینا

ینا ریتبا محو تا است این پیتمرکز دارد و در ینیهمنش

:را محقق سازد زیراهداف روابط

با جهول و ظلومواژگان ییبا تحوالت معنا ییآشنا -1

یف؛و توص یخیتار یمعناشناس

بافژت لحژا از واژه دو این معانی فهم و شناخت -2

یتی؛و موقع یمتن

از گیژری بهژره با واژگان این معانی تطبیقی بررسی -3

نی.و س یعهش رانسمف دیدگاههای

ۀ پژوهش یشینپ -2

،نگارنژده آگژاهی طبق« ظلوم وجهول»در رابطه با واژگان

صژورت یمعناشژناخت زاویژ از یو پژوهش مستقل یقتحق

یفیو توص یخیتار یدر حوزۀ معناشناست؛ اما اس یرفتهنپذ

ارشژد و ینام کارشناسیانپا ،کتاب ینچند ی،واژگان قرآن

ینتژر مهژم ؛ ازجملژه آراسته شده اسژت طبع زیور بهمقاله

یحسن مصژطفو اثر کلمات القرآن یف یقالتحقکتاب :آنها

و ضژیمه صژالح ع تژیلیف یمواژگان قرآن کر معناشناسی و

کفژر واژۀ معناشناختی یسبرر و یدیس ینحسیدس ترجماز ینهمچنژژ خژژودروان. نحسژژ نوشژژت یمدر قژژرآن کژژر

ی،واژگژژان قرآنژژ یشناسژژمعناهژژا در رابطژژه بژژا نامژژه یژژانپا

در یزارعژ سژحرناز نوشژت « در قرآن رحمت یمعناشناس»

در شژده مقژاالت نگاشژته ازجمله یزو ن است 1391آذرماه

« میواژۀ ذکر در قرآن کر یمعناشناس»موضوع ینارتباط با ا

.است 1392در سال یو سارا ساک یسهراب مروت از

واضژح یریتصو رو با هدف کشف و ارائ یشنوشتار پ اما

یم،در قژرآن کژر تشانو مشتقا جهول و ظلومواژگان یگاهاز جا

یدر پژ ینینشژ و هژم ینیر محور روابط جانشژ بتمرکز بر عالوه

مختلژف هژای یهکه سطوح و ال استپرسش ینپاسخ دادن به ا

تژوان مژی چگونژه و چیسژت یمدو واژه در قرآن کر ینا ییمعنا

نسژبت او بژه را اوصژافی چنین و نامید جهول و ظلوم را انسان

در پیشژین هژای پژژوهش بژا پژژوهش ینمهم ا یزوجه تما داد.

روش ، موضژوع بژا حاضژر مقال زیرا در ت؛سا آن بودن تطبیقی

اهژل و تشژیع اهژل یرستفا دیدگاههایاز تفادهسا با و یا مقارنه

.بررسی شده است ننتس

97/ مطالعه تطبیقی دیدگاههای تفاسیر شیعه و سنی دربارۀ معناشناسی صفات انسان در قرآن؛ مطالع موردی ظلوم و جهول

یچهارچوب نظر -3

یشناسمعنا -1-3

(semantics) بژه یسژی در زبژان انگل یمعناشناس اصطالح

نژام المعنی علم یا لدالل علم ا یمشهور است. در زبان عرب

نامنژد مژی سژمانتی آن را برخی نیز عربی رگرچه د دارد؛

(.11 :1998، مختار عمر)

قژرن یژ بژه قریب منزل علم، به معناشناسی ظهور از

یواژۀ فرانسژو ،مژیالدی 1893در سژال م.بژرآل گذرد. یم

یبژرا یونژانی بار و با اقتباس از زبان یننخست سمانتی را

(.28 :1391،)پالمر است کردهوضع علم ینا

گفژژت تژژوان یمژژ یمعناشناسژژ تعریژژف و تبیژژیندر

اطژال یمعنژ دقیژق مطالعژ بژه است که فنی معناشناسی

بلکژه یست؛لغت ن یصرفا دانستن معنا یزن معنیو شود یم

واژه بژا واژگژان یژ رابط یزو ن یاز بافت فرهنگ یآگاه

: 1393ی، خشژ ب)دهقانپور و متن است ی در داخل یگرد

شژود: یکار انجام مژ سه یدر معناشناس یان،ب یگر(. به د62

بنابراین شود؛ می یبررس متن ی در ای واژهکه یننخست ا

مشخص واژه آن ینجانش یممفاه متن،راساس همان ب یدبا

یاواژه یچباورنژد کژه هژ ینمعناشناسژان بژرا شوند؛ زیژرا

اگژر یحتژ یسژت، ن یگژری واژۀ د یطور مطلق بژه معنژا به

کژردن مشخص دوم مرحل .دنباش یکسانآنها های مصدا

متقابل است یهاواژه یینتع ،کار ینو آخر همنشین مفاهیم

(.63 :1360مصطفوی،)

قرآنی واژگان معناشناسی -2-3

و الماسژ یفکژر نظژام در کژریم قرآن محوری جایگاه

تژا خداونژد است شده باعث آن، فرد منحصربه های ویژگی

از منژدی بهژره و الهژی کتژاب این در تدبر به بتمتعال نس

بارهژا گی،جژاودان یراهنمژا مثاب به آن های آموزه و اصول

.کند سفارش

معژانی و مفاد دقیق و درست مفه یبرا یزوتسوا عقیدۀ به

متژون در ویژژه بژه کرد؛ توجه هم سیا و بافت به باید ها واژه

از اتفژاقی و تصژادفی مجموعژ کژه کژریم قژرآن ماننژد دینی

بژا آن یهژا واژه بلکژه نیسژت؛ قاعژده و نظژم بژدون کلمات

کلمژات، سایر با ارتباط در خاص شبک و نظام در قرارگرفتن

واز دسژتگاه یرونند که اگر بگیر می خود به معناشناختی رنگ

هرگژز ،لحا شژوند یاتآ یا بدون در نظر گرفتن بافت و س

(.25 :1361و، سیزوت)ایرند گیمنبر را در معناآن

یواقعژ یمو مفژاه یپرده برداشتن از معان برای بنابراین

معنژایی روش یریکارگ به ی،قرآن یاتکلمات و واژگان و آ

است این کریم قرآن های ویژگی از زیرا ید؛نمایم یضرور

به هم آن و پرداخته هم کنار و یکجا موضوعی به کمتر که

در کژه تاسژ نژزولش تژاریخی سژیر و الهی حکمت دلیل

سژال آرام آرام 23 طژی مختلف هایموقعیت و هامناسبت

بژه موضژوعات یبخشژ هژر هژر بژار و در وشکل گرفته

(.1 :1393ی، و صالح یمی)ابراه پرداخته است یمتنوع

دو مرحلژه یواژه طژ یژ یناشناسژ مع ،روش یندر ا

و سپس یشزا یچگونگ ،. در مرحله نخستشودیانجام م

شژژود کژژه یمژژ یدر طژژول زمژژان بررسژژ واژه یژژ تطژژور

امژر، یژن تحقژق ا ی. براشود نامیده می یخیتار یشناسمعنا

یبررسژژ یخیتژژار قژژدمت یژژتبراسژژاس اولو لغژژت کتژژب

سژت؛ ا واژه یفیتوص یشناسمعنا ،دوم اما مرحل ؛دشون یم

کلمژات ،در مژوارد کژاربرد واژه در قژرآن که یبترت ینبد

و آثژار نیژز تضژادها و ممترادفژات و یلازقب آن باجوار هم

یژت و درنها شژود می تدبر ه،بدان واژ یافته اختصاصلوازم

قژرآن ارائژه یژات آ در لغژت آن معنژای از یروشژن یرتصو

(.25 :1389ی، )عسگر شود یم

ینیو جانش ینینشمحور هم -3-3

یمتقس نوع، ورا بر د یساختار یهاانواع رابطه سوسور

اصژطالح ینیو رابطژ جانشژ ینینشژ آن دو را رابط هم و

واژگژان میان که است پیوندی نشینیهم پیوندکرده است.

طژور بژه شژود؛ می مشاهده گفتاری زنجیرۀ ی در مختلف

دوسژتم، مژن، « رفژتم دوسژتم خانژه به من» جمل در مثال

یلرا تشژک یگفتژار یایژره زنج ءچهژار جژز رفژتم، خانژه،

نژد ا یقژی ۀ حقیژر زنج یژ از یآنهژا جزئژ یعنژی دهند؛ یم

(.186 :1386 ی،)فکوه

شژود کژه یگفتژه مژ اجزایژی به ارتباط ینیرابط جانش


بلکژه ؛ندارند یگفتار یرهزنج ی در فیزیکی حضور لزوما

هژا گفته ید و در وراشون یم درک ای حافظه یایرهدر زنج

مثال برای ؛(187 :1386ی، کوهف)د و جمالت حضور دارن

( 15/االحقژاف ) «إحسانا بوالدیه»( با 14/مریم) «بوالدیه برا»

دارد. ینیرابط جانش

و ینینشژ هژم یآنچه گفته شد توجه به واحژدها بنابر

مخاطژب بهتژر یآن را برا یمعنا ،موضوع مدنظر ینیجانش

یژ از یشکلمژه بژ یژ مواقعی که یژهو به ؛کندیم تبیین

آن نامشژخص و مژبهم باشژد یمعنژا یژا معنا داشته باشژد

.(63 :1370بارت، و 41 :1379ی، )صفو

«ظلوم» واژۀ یمعناشناس -4

لف تمخ یکاربردها و «ظلوم» واژۀ یادیبن یمعنا -1-4

یدر فرهنگ عرب آن

کژه بژا تاسژ یضدارزشژ یهژا واژه ینتر ظلم از مهم واژۀ

شژده کژریم تکژرار قرآن در بار یصداز س یشمشتقاتش، ب

مختلژف در هژای یوهواژه با شژ ینکاربرد ا ترشسگ. تسا

در را واژه ایژن کلیژدی و مهژم یارسژ ب نقش قرآن، رسراس

بنژابراین ازد؛سژ مژی آشژکار ی،قرآنژ یممفژاه یعوسژ شبک

تحژول یرواژه و شژناخت سژ یژن ا یسژ ااس یمعنا یافتدر

.دارد یفراوان اهمیتآن یخیتار

گفتژه .از مژاده ظلللژم گرفتژه شژده اسژت «ظلوم»واژۀ

ایژن حقیقی مصدر اولشبا فتح «لماظلیظلم مللظل»شود یم

لوم ، فهو ظالم، وظلتسا مصدر مو با ضم آن اس تسا ماده

یبژه معنژا عولفل «ظلوم» پس(. 34: 33م، 1965 یدی،)الزب

بژن احمژد معتقژد یژل ظالم است. خل یبه معنا یعنیفاعل

حژق گژرفتن -1 است: یاساس یدو معنا یدارا ظلماست

(.162 / 8تا: یدی، بی)فراهشرک -2غیر؛

حروفواژه معتقد است از این اصلفارس دربارۀ ابن

است عبارت یکی ؛شودیدو واژه ساخته م «، میمالم ظاء،»

یگژژریآنچژژه مخژالف و ضژژد نژور اسژژت و د «لمژه الظ»از

اش از یمکژان اصژل یژر در غ یزیقراردادن چ یعنی «لمالظ»

(.468 :3، ج 1422، سفار ن)اب یتجاوز و تعد یرو

ت رعبا اصل: ظلم در نویسد میرابطه ینا در یدسع ابن

بعژدها امژا خود؛ جای غیر در چیزی هر قراردادن ازاست

ظلژم را اجحژافی هرگونژه اسژت و یافتژه توسعه معنا این

(.134: 3، جم1987درید، ابن)اند گفته

ایژن اصل: تسا آورده باره دراین نیز مصطفوی عالمه

حال آن؛ ادانکردن و حق کردن پایمال از تسا عبارت ماده

یگژران در حق د یاباشد یشتندر حق خو کردن یمالپا ینا

غیر یا باشد عقالء حق در و چه متعال پروردگار حق در یا

روحژانی یژا یمعنو یاباشد یحقو ماد دربارۀو چه آنها

(.171 : 7ج ،1360مصطفوی، )

واژه یژن ا یرابژ اساسژی معنژای ود اصفهانی راغب اما

نژزد اهژل لغژت و بخژش ظلژم : گویژد یو مژ کند می یانب

در یزیعبارت است از قراردادن چ یشمنداناز اند یا عمده

بژا یژا عدول با کاستن باشد ینحال ا اش؛ یمکان اصل غیر

دوم یمعنژا ی.مکژان یژا باشد یزمان عدولافزودن و خواه

و تجاوز بژه حقژو یازیدن واژه عبارت است از دست ینا

بژه یژاد؛ ز یژا تجاوز انژدک باشژد ینحال ا یگران؛مسلم د

زمان هم به گناه کوچ و هم ینیمبیاست که م دلیل ینهم

انسژان و هژم بژه یبزرگ و هم بژه تجژاوزگر گناههم به

مراتژب، هرچنژد در ،شودیگفته م ظلم ابلیس، یتجاوزگر

(. 354/352 :1412ی، )راغب اصفهاناند متفاوت و مختلف

بژه کژار نیمعژا ینهمژ در یزواژه در اشعار عرب ن ینا

رفته است:

وإذا عتبژژژژژژژژت علژژژژژژژژ السژژژژژژژژفیه ولمتلژژژژژژژژه فژژژژژژی مثژژژژژژل مژژژژژژا تژژژژژژیلتی فلیلنژژژژژژت ظللژژژژژژوم

(571 :2ج م،1966یوطی، )الس

رزنشسژ یکژار دربژارۀ را ریسژ ب س انسان زمان هر

ظلژم رواداشژته و کژار دهژی، یآن را انجام م خود که کنی

.ای کرده جایی نابه

یبقر یتاکثر زدن ظلم یو اساس یقیحق یمعنا هرچندهمژان یراغژب اصژفهان گفتژ بنژابر وبه اتفا اهل لغژت

اش یمکژان اصژل یژر در غ یزیو قراردادن چ دتجاوز از حهم یگرید یکاربردها یواژه در فرهنگ عرب یناما ا ؛است


یکژه شخصژ یزمژان «االرض ظلم» دگوین مثال می دارد؛ برای یزمان «یرلالبع ظلم»کند و حفر شمحل مناسب غیر در را ینیزم

باشژد و یمژار ب شتر ینکهبدون ا ،را سر ببرد یشتر یکه شخصخژود یشژگی کژه آب از حژد هم یزمژان «االرض السیل ظلم»

الخصژوص یهرگاه آب و عل «البطاح سیلال ظلم» و یدباالتر آو اثژر دهژد ییررا تغ یکه خط الماء قبل یایدباال ب یبه حد یلس

کژه قبژل یزمان «االتانل الحمار ظلم» وبه وجود آورد یدیجد کنژد گیژری جفژت آن بژا بژودن، آبسژتن از موعد و در حژال

(.32-38 :3ج م،1965یدی، )الزب

ینینش س محور هماسابر «ظلوم» یمعناشناس -2-4

کژه بژا واژۀ شژدند بررسژی یقسژمت واژگژان یندر ا ظلژوم واژۀ یهژا یننشژ د. هژم ندار نشینیهم رابط «ظلوم»

واژه یژن در جوار ا یو اسم یصورت فعل ند که بها یواژگان یژق دق یمعنا ،واژه یندر کنار ا ینینشاند و با همقرار گرفته

کنند.یرا بهتر مشخص م آن ییمعنا یهالفهؤو م

«ظلوم»و «کفار»و واژۀ د ینینشهم -1-2-4

که تمفهوم کفر اس کریم، قرآن کلیدی مفاهیم از یکیانژد صفت در گردش ینبر محور ا یگرد یصفات منف هم

صفات این پیوند با. اند ارتباطبا کفر در یو هرکدام به نوعکه مرکژز شود می ایجاد یعیوس یمفهوم شبک دیگر، هم به

شژکلی به کفر با ها یژگیو ین. ارتباط اتکفر اس هاتمام آناز یژز ن یآن و گژاه مقدمژ گژاه آن، با موازی گاه که تسا

.آیند یآن به شمار م یجنتا

و ایمژان نقژی یگژاه کفژر د: گوی یبن احمد م یلخل .(5/356تژژا: ، بژژیدی)فراهیژژاسژژت شژژکر نقژژی گژژاهی

توانژد یمژ هژم کفژر العرب آورده است: لسان درمنظور ابنکفر نعمژت یبه معنا شکر نقی باشد و هم یمانا نقی

د یگویدر ادامه م او. نعمتانکار یبه معنا رو هم ضد شکبژه کژه طژور همژان ،است نپوشاند معنای بهکفر در لغت

و گوینژد یاست کافر م تهسبسالح به خود سراپا که یکسسان به شژب ینگفته شده است و بد کفاربه کشاورزان نیز :تاس رودهس لبید طور که همان یند،گویهم کافر م ی تار

حتژژژژژژژ إذا يللقلژژژژژژژت یژژژژژژژدا فژژژژژژژی کژژژژژژژافر ويلجژژژژژژژژن عژژژژژژژژورات الث غژژژژژژژژور ظلالم هژژژژژژژژا

(144-147 :5ج ،1414 ،منظور )ابن

و کژردن غژروب بژه کژرد شروع خورشید زمانی که تا پوشاند.را کوهها ناکستر های مکان اش تاریکی

ای یوهشود که بژه شژ یگفته م یکس به «کلفور» و «کلفار»

کفژران نعمژت یانژه گراو افژراط روانژه یژاده و ز یژز آم مبالغه

اسژت نسژبت بژه یشژتری ب مبالغ یحاو« کلفار»اما کند؛ یم

(.714-716 :1ج ،1412اصفهانی، )راغب «کلفور» ۀواژ

یمبار در قژرآن کژر 523و مشتقاتش «ر ،ف ،ک»ماده

یبار در قالب فعل 304تعداد دفعات ینبه کار رفته که از ا

اسژتعمال اسمیبار در قالب 219و «مضارع و امر ی،ماض»

در کنژار بژار 5 «کفژر »مشژتقات یژان م یژن از ا؛ شده است

چنژد تژا از به ادامه در کهبه کار رفته «ظلم»مشتقات واژۀ

:شده است اشاره آنها

یغفرل لله م وللژا إن الذینل کلفلروا وظلللم وا للم یکن الله ل » یهآ

هژر دو واژه در یژه آ یژن در ا ؛(168/نسژاء ) « لیهدیه م طلریقا

انژد شژده هم یننشهم یو در ساختار فعل ماض یقالب فعل

ظلژم مظژاهر از مظهژر ینبه بارزتر ییآهم ینو درضمن ا

انژواع تژرین یژع بژه فج یگر،به عبارت د یااشاره شده است

بژه ابتژدا بنژده در آن و اسژت ایمژانی یو بژ کفژر کژه ظلم

پروردگار را یتو ربوب یتالوه؛ زیرا کندیم ظلمپروردگار

رحمتاز شدنخودش با دوربه یجه،شود و درنتیمنکر م

انواع ینترشنیع ۀکنند یانبیفه شر ی آ یند. اکن یظلم م الهی

«لله ژم... للم یکن الله لیغفژرل » تعبیربردن کار به و ظلم است

فهماند که خداوند بر آن نیست آنان را بیژامرزد و یم ینچن

یبعژد آیژ در «يبدا»آن با کلمه تیکیدو خلودبه یرباز تعب

کوشژش در بودن، گمراهکه آنها عالوه بر دلیل است ینبه ا

اسژت یمژی عظ یتمسژوول یژن دارنژد و ا یگژران د یگمراه

(.217-4/218 :1374، )مکارم

وقژل » یژه دو واژه در آ یژن ا ینیاز همنشژ یگژر د نمون

الحق من ربکم فلمن شلژاء فللی ژؤمن ومژن شلژاء فللیکفژر إنژا

. در خژورد یبه چشم مژ (29/کهف) «يلعتلدنلا للظالمینل نلارا...

و مختارکردن یهتسو یبرا «فللیکفر و فللی ؤمن»یر تعب یهآ ینا

را در ذهن یالؤس تعبیر، یناما ا ؛اطب در انتخاب استمخ

را کفژر کژه یر و سژرانجام کسژ صژی م یزد:انگیشنونده برم

إنژا »مسژتانف جملژ بژا بنابراین یست؟چ ،کندیانتخاب م


را یال را داده و سرنوشت دردنژاک ؤس ینجواب ا ..«يلعتلدنلا

کلمژه تنژوین کژه اسژت یدهکشژ یرتصو بهدسته ینا یبرا

همژان، ) افژزوده اسژت عژذاب این یو سخت لبر هو «انلار»

گفتژه ن یژه که در آخژر آ یناما نکت جالب توجه ا (.15/308

يلعتلژدنلا إنژا » بلکه گفتژه اسژت ،«للکافرینل يلعتلدنلا إنا» است

بژژه یژه آ ایژژن در ظژالم بژژه کژافر کلمژژ یلتبژد .«للظژالمینل

اشژژاره دارد و «ینکژژافر»و «ینظژژالم»دو واژه ینیجانشژژ

یکژی و تاز مظاهر بارز ظلم اس فرک کند همچنین بیان می

دو عمژژوم و یژژنا یژژاننژژد و مک یمژژ یژژانرا ب ظلژژماز انژژواع

یژادی ز یقظلژم مصژاد ت؛ زیژرا برقرار اس مطلقخصوص

دیگری، تعبیر به و تکفر اس یشها از مصدا یکیدارد و

.تسنی کفر ظلمی هر ولی تسا ظلم کفری هر

یژار مع واژۀکه «ظلوم» ۀبا واژ «کلفار» واژۀ نشینیهم اما

وآتلاکم من کل ما سیللتم وه وإن » ینوشته است در آ یندر ا

«تلع دوا نعمت اللژه للژا تحص ژوها إن النسژانل للظللژوم کلفژار

.خورد می چشم به (34/یمابراه )

انسژان یمبالغژه بژرا صژیغ قالب در را صفت دو آیه این

و «کفار» صفت یگریو د «ظلوم» صفت یکیشمرده است. بر

و فراوانژژی بژژه کفژژار و ظلژژوم در مبالغژژه یغکژژاربرد صژژ

که طورهمان دارد؛ اشاره الهی های نعمت بودن ناپذیر شمارش

مهژم ایژن «تحص وهاوإن تلع دوا نعمت الله للا » آی از فرازهایی

هژای نعمژت یژادی ز ۀانژداز بهمعنا که ینبه ا ؛دکنمی تیکید را

یهژا از انسژان ایاز جانب دسژته همکفران نعمت ،پروردگار

(.237 :13ج م،1984، )ابن عاشور است یادز پیشه ستم

بژه دو صفت این تعلق بر واضحی داللت آیی باهم این

آمدن .تسا انصفات انس ۀکه حوز یی داردمعنا حوزۀ ی

دهنژدۀ نشژان و بژدون فاصژله، رهمدو واژه پشژت سژ ینا

تژر یشارتبژاط پژ یژن ات؛ آنهاس میان عمیق مفهومیارتباط

یژ آ یا در سژ ویژژه بژه نشژینی هژم ایژن داده شد. یحتوض

از انژواع یکیبه ی،فراوان اله یهانعمت شده دربارۀ بحث

گژرفتن نادیژده و نعمژت کفژران ااشاره دارد که همانژ ظلم

است. یفراوان اله یها نعمت

اهژل نامفسژر میژان صفت، دو این تفسیر و تحلیل در

کژه در خژورد یمژ چشژم بژه اختالفاتی تشیع اهل و سنت

: شودیاشاره م آناز یادامه به قسمت

ظلژوم »دو صفت معتقداند سنت اهل مفسران از برخی

منحژرف ایمژان راه از کژه انژد هاییمختص انسان «و کلفار

« االنسژان »واردشده بژر « ال» و اند کرده پیشه کفر و اند شده

)الزجژاج، یسژت اسژتغرا و شژمول جژنس انسژان ن یبرا

،(2/245تژژژژا، ی، بژژژژی)السژژژژمرقند ،(164 :3ج م،1988

(.589 :5ج ،1414الشوکانی، )

دو یژن ا معتقدانژد اهل سژنت نمفسرا بیشتر ،مقابل در

و انژد شده نهادینه ها انسان تمام وجودی پودصفت در تارو

بیژان بژرای یژه آ یژن ا در« االنسژان » ۀواردشده بژر واژ «ال»

شژود مژی شژامل را بشژر بنژی تمژام و است سجن حقیقت

:2ج ،1422یلژی، )زح ،(232 :4ج ،1407الزمخشری، )

تژا، ، بژی ابوالفداء) (،932 :1ج ،1420دی، عسال) (،1202

القیروانژژی، ) (،223 :30ج ،1365 المراغژژی،) (،423 :4ج

(. 4/195: 1416 ابوری،سژژژژژژالنی) (،3822 :5ج ،1429

عیدسژ یخو شژ فیسژ ن شژیخ و قرطبژی امام مانند مفسرانی

اعتقژاد را یناهژل سژنت همژ یعلما بیشترمثل یز،ن یحو

دارند.

:نیست لطف از خالی نکته دو بیان اینجا در

خژود سرشت و طبیعت حسب بر انسان اینکه نخست

بژه وقژت هژر کژه معنژا بدین است؛ شده آفریده نسیان بر

تژرک بژا و کنژد مژی فرامژوش را آن سژریع رسژید نعمتی

هژم اگژر و گیرد می قرار ستم و ظلم وادی در شکرگزاری

کژار بژه را آن اصژلی، جهژت غیر در نکند، فراموش را آن

. نهد یکفران قدم م یصورت در واد ینبد و گیرد می

إن النسژانل :فرمایژد مژی اینجژا در خداونژد اینکه دومإن اللژه :فرمایژد یو در مقابل در سوره نحل مژ للظللوم کلفارنهفتژه یفژی و لط ریژز نکژات مقابژل این در و للغلفور رحیم

بژه انسژان هرگژاه ی: افرمایژد یخداونژد مژ ییاست، گژو

و دهنژده ییتو یرندهبدان که گ یدی،فراوان رس های نعمت

خژود بژه هژا دو صژفت با نعمژت یاروییاما تو در رو ؛من

مژن هنگژام اما اند؛ کفاربودن و بودن ظلوم دو وآن گیری می


دو غفوربژودن و آن و دارمداشتن نعمت دو صژفت یارزان

مژن پروردگژار در مقابژل ،انسژان یپژس ا انژد. بودن یمرح

هسژتم یمبودن تو غفور و در مقابل کفار بودنت رحژ ظلوم

(.100 :19ج ،1420 ی،)الراز

مفسژران از خژی بر دیژدگاه به مقابل، در تسا الزم اما

:شوداشاره یزن شیعه

آیژه در ایژن معتقدانژد تشژیع اهژل مفسران از ای دسته

یدر اثر هژوا بیشترکه هاست، انسان همگی سرشت منظور

یآن را ناسپاسژ یژا شژود یغافل م یاله یها نفس از نعمت

ش، 1369 طیژب، )، (618 :5ج ش،1376 جعفری،)کند یم

(.393 :7ج

اعتقاد دارند منظور از انسان در یعهمفسران ش بیشتر اما

.هژا انسژان یاست نه تمام یافتهپرورش ن یها انسان یهآ این

به شیرازی مکارم اهلل آیت تنها مفسراندسته از ینا یاناز م

تفسژیر اسژت. در پرداخته قرآن درموضوع اینبه یلتفص

در مختلفژی تعبیژرات انسان دربارۀ» گوید می ایشان نمونه،

از یاریدر بسژ اینکژه عجیژب و» ... است آمده مجید قرآن

یژده صفات نکوه ،شده است یرکه از او به انسان تعب یاتیآ

عنژوان به ییمثال در جا است؛ شده ذکر او برای مذمومی و

ییو در جژا "خلژقل النسژان ضلژعیفا " یفموجود ضع ی

إن " کننژده موجژود سژتمگر و کفژران یژ عنژوان به یگرد یژل انسژان را بخ یگژر د ییو در جژا "النسانل للظللوم کلفژار

عجژول یموجژود یگژر، د وردو در م "کلانل النسان قلتورا"

یموجژژود یگژژرو در مژژورد د "کلژژانل النسژژان عج ولژژا "

وردو در مژ "رل شلژیء جژدلا کلژانل النسژان يلکثلژ " خاشگرپر

إن النسانل للکلفژور "آشکار ۀکنند و کفران ینمب رکفو یگر،دو یژژتظرف کژژم یموجژژود یگژژر،د وردو در مژژ "م بژژین

و به هنگام بال پر جزع یلمزاج که هنگام نعمت بخ یدمدم

* الشژر جزوعژا إذلا مسه * إن النسانل خلقل هلوعا"است در یمغژرور حتژ یگژر، د یو در جا « وإذلا مسه الخلیر منوعا

و در " یا يلیها النسان ما غلژرک برلبژ الکلژریم " برابر خدا

کنژد یمژ یژان که به هنگام نعمت طغ یموجود یگر،مورد د

که انسان ینیمبیم یبترت ینبه ا و " کللا إن النسانل للیطغل"

یمنفژ یهاجنبه یکه دارا یعنوان موجود به یددر قرآن مج

شژده یمعرفژ ،اسژت یضژعف متعژدد یهافراوان و نقطه

يلحسن "است که خدا او را در یهمان انسان ینا آیا. استخلللقنلژا للقلژد "اسژت ؟ یژده ساختمان آفر ینو بهتر "تلقویم

همژان یژن ا یژا آ یژز و ن -4/تژین "ی يلحسن تلقویم النسانل ف

دانسژته یاست که خدا معلم او بوده و آنچژه را نمژ یانسان

"علژم النسژانل مژا للژم یعللژم "آموخته است یاست به و

هسژتند کژه بژا آن همژه یچه انسان ینهاا یدد ید( با5/علق)

از ییهمه نقاط ضعف و نارسژا ینا یکرامت و محبت اله

ها همژه بحث یناست که ا ینا ظاهردهند؟ یخود نشان م

یرهبژران الهژ یژت است که تحت ترب ییهامربوط به انسان

خژودرو پژرورش یژاهی صژورت گ بلکه به اند، قرار نگرفته

یاکننژده یدارو نژه ب ییو نژه راهنمژا یانژد، نژه معلمژ یافته

ورنژد ها غوطههوس یانم شان آزاد و دراند، شهوات داشته

انژات فژراوان و کتنهژا از ام نژه یانسژان یناست چن بدیهی.

، با بژه کژار یردگیبهره نم یشوجود خو یمعظ یهایهسرما

صژورت و غلژط بژه یانحرافژ یرهایانداختن آنهژا در مسژ

و یژد آیدر مژ ینواخطرناک و سرانجام ناتوان و ب یموجود

و بژه کژار یکه با استفاده از وجود رهبژران الهژ یاال انسان

حرکژژت یرو فکژژر و قرارگژژرفتن در مسژژ یشژژهگژژرفتن اند

نهد و یگام م "یتآدم"و حق و عدالت به مرحله یتکامل

رسد که به جز یم ییجا هشود، ب یم "آدم یبن"نام یستهشا

(.240 –41– 42 :8ج ،1374 )مکارم، «یندبیخدا نم

عالمژه در ایژن زمینژه دیگژر نظژر صژاحب مفسران از

:2ج ،1417 ،یی)طباطبا هستند طبرسی عالمه و طباطبایی

(.487 :6ج ،1372ی، )طبرس، (341/340

«ظلوم»و «جهول» واژۀ دو نشینیهم -2-2-4

گفتژه اسژت: «ل ه، ج،» مژاده دربژارۀ یراغب اصژفهان

از هرگونه علژم انسان بودن خالی -1: است نوع 3 بر جهل

-2 ؛اسژت جهژل یژادی و بن یاساس یمعنا ینکه ا دانشو

-3 ؛آن یژژتو واقع یقژژتبژژرخالف حق یاعتقژژاد بژژه امژژر

و معمول آن ماننژد یحصح شیوۀبرخالف یدادن کار انجام

د.کن یرا ترک م ینماز عمد بهکه یکس


إنژا عرلضژنلا الیلمانلژ ل عللژ السژماوات » آیهواژه در ینا والجبال فلیلبینل يلن یحملنلها ويلشفلقنل منهژا وحمللهژا والیلرض

«ظلژوم » ۀ( با واژ72احزاب/ « )النسان إنه کلانل ظللوما جه ولا

برداشت کژرد توان می آیی باهم این از .است شده نشینهم

ستم یانسان را به واد ی،نادان زیرا ؛ظلم است مقدم ،جهل

بژاهم عمیقژی پیوند واژه دو این بنابرین کشاند؛ یم یشگیپ

حژوزۀ کژه دارنژد تعلژق یخاصژ ییمعنا ۀداشته و به حوز

یهآ ایندر دیگر. از نکات جالب توجه تسا انصفات انس

، دارد یواژۀ ظلژوم تقژدم ذکژر یه،آ یا که هرچند در سینا

بعژژد از انسژژان بژژودن ظلژژوم یعقلژژ یژژبدرواقژژع و در ترت

بژودن جهژول یژان، ب یگژر . بژه د گیرد یاو قرار م بودن جهول

بودن انسان بودنش است و ظلوم ظلوم یبرا یا انسان مقدمه

زیژرا انسژان در مرحلژ ؛بودن اوست لجهو یجاز آثار و نتا

خژود یو ناتوان ینسبت به جاللت قدر امانت اله نخست،

ینخالف واقع داشت و همژ یجاهل و نادان بود و تصور

امژا ،امانژت را بژر دوش بکشژد یژن ار اجهل باعث شد بژ

نتوانسژژت حژژق امانژژت را ادا کنژژد و در امانژژت و در حژژق

یژه آ یانی،ب یب، پس در ترتشدمرتکب ظلم و ستم یشخو

یژن ا امژا است و یندفرآ ینا یعقل یبمخالف و عکس ترت

زیژرا بژه یسژت؛ از لطژف ن یو خال دلیل یب ،هم یانیتقدم ب

کژه ین دلیل استبه ا یانجلوافتادن ظلوم در ب رسد ینظر م

بودن انسان به مراتب مشژهودتر از ظلوم یتبعات و آثار منف

که بژر سژر شکالتیم یشترب یزآثار جهول بودنش است و ن

اشژاره یژز بودن انسان است و ن از ظلوم یناش آید، یانسان م

مشژتا اسژت خواند، یرا م یهآ ،خواننده یکه وقت شود می

؛حمل امانت چه بر سژر انسژان آمژد یج بفهمد درنت یعسر

شژده در ذهژن یجادال اؤسژ یژن جژواب ا نخسژت بنابراین

انسان نتوانسژت که کند یم یانکشد و ب یم یشمخاطب را پ

امانت را ادا کند. ینحق ا

یژین و تع «جهژول »و «ظلژوم » واژۀ دو معژانی تبیین در

اهل سنت اناز مفسر یبعض ،دو واژه ینا یخارج یقمصاد

؛پسر آدم است یلدو واژه مشخصا قاب ینمعتقدند مقصود ا

کرد و او را به یانتخ ،بود یلدر امانت پدرش که هاب زیرا

.هستند یو سمرقند یثعلب ن،مفسرا یناز ا .قتل رساند

سانان اینکه به دارد اشاره آیه اینمعتقدند یگرد بعضی

، 1418 یضژاوی، )الباسژت صژفات این دارای طبیعت در

.(30 :2ج ، 1416 النیسابوری،) ،(24 :4ج

ییعالمه طباطبا شیعه، مفسران میان از ،طرف مقابل در

دو صژفت اسژت و دو یژن ا مستعد ذاتا انسانمعتقد است

و انژد دو وصف از ظلژم و جهژل «جهول»و « ظلوم» کلم

امکان او در جهل و ظلم که گویند جهول و ظلوم را کسی

شدن بژه ذاتا مستعد متصف اگرچه نیز انسان و باشد داشته

حضژی از کژه دارد ن راآ یژت قابل ،دو وصف اسژت ینا

ی، )موسوکند پیدا ارتقا علم و عدالت اوج به جهل و ظلم

(.528 :16، ج1374

منظژور از انسژان اند گفته شیعه مفسران بیشتر درمقابل

هژا انسژان یانسان کافر و منافق است نژه تمژام یه،آ یندر ا

:10جش، 1368 مشهدی، قمی)، (459 :1409 استرآبادی،)

ش،1360ی، )عژامل (،101 :4ج ، ه1418کاشانی، ) (،449

(.204 :7ج

دیگژران از یشژتر ب یقدر یرازیش مکارماهلل آیتباز اما

بژاقی کژه سژؤالی تنهژا : گویژد مژی و کنژد می باز را مطلب

آیژا ان اسژت. بودن انسژ «جهول»و «ظلوم» مسول ماند، می

و نکژوهش آن ظژاهر کژه صفت دو این به انسان توصیف

بژوده «یالهژ »امانژت یژن ا یرشپژذ ه دلیلب اوست، مذمت

است؟

امانژت یژن ا یرشپژذ زیژرا اسژت؛ منفژی پاسخ مسلما

ممکژن چگونژه اسژت. انسژان امتیژاز و افتخار ترین گبزر

یژا کرد؟ مذمت را او بلندی مقام چنین قبول دلیل به است

هژا انسان بیشتر یکار فراموش دلیلبه ها توصیف این اینکه

از قدر و منزلژت نداشتن یکردن بر خودشان و آگاه و ظلم

زننژد مژی عژرش کنگژرۀ »را از او کژه انسژانی . است آدمی

برسرشژان نهژاده شژده «کلرمنلژا » تژاج کژه آدمی یبن ،«صفیر

الژیلرض إنی جاعژل فژی » یکه به مقتضا هاییانسان است، مالئ مسجودکه یبشر ،ندا ینخدا در زم نمایندۀ «خللیفل

یژن باشژد کژه ا «جهژول » و «ظلوم» یدچقدر با شد، آسمان


... بسژپارد فراموشژی دسژت به را واال و بزرگ هایارزش

رهژژروان متیسژژفانه کژژه انحرافژژی خژژط ایژژن پژژذیرش آری

بژر ظلژوم یلدل ینبهتر دارد، است و داشته آغاز از بسیاری

آدم کژه در آغژاز یحت ؛ بنابراینو جهول بودن انسان است

بژود، برخژوردار عصمت قامسلسله قرار داشت و از م ینا

، )مکژارم اسژت کژرده سژتم خویشژتن بژر کند یاعتراف م

(.455-456 :17ج ،1374

جانشینیبراساس محور « ظلوم» یمعناشناس -3-4

شژود مژی مشخص هایی واژه با مطالع ینیجانش رابط

واژگژان ی در ها مترادف. شوند می همدیگر جایگزینکه

بژا هواژ یژ ینیروابژط جانشژ ۀدربژار باارزشی های بینش

بژه واژگژانی اقژالم . دهنژد مژی دست به زبان واژگان دیگر

تغیییژر ایجژاد بژدون کژه شژوند می دانسته مترادف شرطی

یرنژژد قژژرار گ یکژژدیگر یجملژژه بژژه جژژا معنژژای در عمژژده

(.196 :1361ایزوتسو، )

مشژترک، ییمعنا یهالفهؤم با ینانتخاب واژگان جانش

یهژا ینمشابه و داشژتن همنشژ یساختارها یی،تشابه معنا

ظلژوم واژۀ بژا توجژه بژه اینکژه اسژت. یرپذ مشترک امکان

از زیژادی شژمار ،اسژت فراوانژی معنایی های لفهؤم یدارا

پوشژانی هژم ییواژه از لحا معنژا ینکه با ا یواژگان قرآن

تژرادف و تطژابق اگرچژه و شژوند مژی آن جانشین دارند،

ایجژاد را ترادفژی شژبه ای نیست، رابطه ممکن صددرصدی

،شوند ظلوم واژۀ جانشین توانند می که واژگانی از. کنند می

:زیرند واژۀ دو

«ظلوم»و « عنید»دو واژۀ جانشینی -1-3-4

یعنژد ، عنلژد، »گرفته شژده اسژت و « ع ن د »از مادۀ یدعن

از راه منحژرف یعنژی «یقعدلل عن الطر یا یق،عن الطر ع نودا

؛«یعرفژه : خالف و رد الحقل وهژو یي یعند ، ع نودا، عنلد،»شد و

بژا آن مخالفژت کژرد و آن را شناخت یحق را م ینکهبا ا یعنی

(.513: 2 م، ج1984ی، )جوهریرفت نپذ

از دو «ظلژوم »و واژۀ «یدعن»واژۀ میان ینیجانش رابط

:یدآیدست م به یرز ین قر

یننشژ هر دو هژم یراز ؛مشترک یننشداشتن هم یکی،

اند: شده« ارفکل»واژۀ

وآتلاکم من کل ما سیللتم وه وإن تلع ژدوا نعمژت اللژه للژا »

(34/ابراهیم) «النسانل للظللوم کلفارتحص وها إن

(24/ ) «يللقیا فی جهنم کل کلفار عنید »

یرز یهایهداشتن ساختار مشترک که در آ ،دوم قرین و

:خوردیبه چشم م

(72/احزاب) «حمللها النسان إنه کلانل ظللوما جه ولا»

(16/مدثر) « کلانل لآیاتنلا عنیداکللا إنه »

یهژا لفژه ؤدو واژه م یژن عالوه بژر آنچژه گفتژه شژد ا

ازجملژه قژد علژم کژردن در برابژر حژق و ی دارند؛ مشترک

و یفدر مقابژل تکژال یکژردن آن و عنژاد و سرکشژ یمالپا

حوزۀ به واژه دو این اینکه ضمن خداوند؛ یهادرخواست

.تسا انصفات انس ۀزخاص تعلق دارند که حو ییمعنا

«ظلوم»و « أثیم»دو واژۀ جانشینی -2-3-4

: اثژم عبژارت یدگویواژه م یندربارۀ ا اصفهانی راغب

که ثواب و پاداش را از کف انسان یاست از انجام هر کار

(.63: 1412 ،راغبخارج کند )

یدارا« ظللژژوم»و « يثژژیم»دو واژۀ از قژژرآن یژژهدو آ در

:اند مشترک یننش هم

وآتلاکم من کل ما سیللتم وه وإن تلع ژدوا نعمژت اللژه للژا » (34/یم)ابراه« تحص وها إن النسانل للظللوم کلفار

یمحق الله الربا وی ربی الصدقلات واللژه للژا ی حژب کژل » (276/بقره« ) کلفار يلثیم

مشژترک ییمعنژا یها لفهؤتوجه به م و با این ساسبر ا

آنهژا یژان م یی،معنا حوزۀ ی داشتن به تعلق ودو واژه ینا

.تبرقرار اس ینیجانش رابط

بافتبراساس « ظلوم» یمعناشناس -4-4

دارد؛ مهمژی نقژش ظلژوم یمعنا ییندر تع یبافت زبان

بر در را لطیفی اشارات واژه این دهندۀ تشکیل حروف زیرا

معنایی حوزۀ و مفهومی و معنوی جانب به کامال که دارند

.دارند ارتباط واژه این

شژده تشژکیل «یمظژاء، الم، مژ »واژه از سه حرف ینا

:تسا


و اطبژا تعالء،سژ ا رخژاوه، جهژر، صژفات یدارا ظاء

انژد؛ قژوی صژفات از بقیه رخاوت، جز به که تسا اصمات

هجا است. وفحر ترین قوی ازظاء ینبنابرا

و یژژقصژژفات جهژژر، انحژژراف، اسژژتفاله، ترق یدارا الم

یژه و بق یجهژر از صژفات قژو یژان م ینذالقه است که از ا

حرف الم از حژروف ینبنابرا ؛ندا یفاز صفات ضع یهمگ

.آید یبه شمار م یفضع

صفات جهژر، اصژمات، رخژاوت، اسژتفاله، یدارا واو

دو صژفت اول از یژان م یژن انفتاح و خفژاء اسژت کژه از ا

شژوند؛ یمحسوب مژ یفاز صفات ضع یهو بق یصفات قو

.رود یبه شمار م یفاز حروف ضع یزحرف ن ینا بنابراین

صفات جهر، توسط، انفتاح، اذال و استفاله دارای یمم

یژن و ا آید یبه حساب م یاست که تنها جهر از صفات قو

.شود حساب روفح ینتریفاز ضع یمم شود میباعث

سژاختار لحژا از واه ایژن شد مشاهده که طور نهما

از ظالم شخص دهد نشان می ایناست و یفضع واژۀ ی

و ضژعف به کم کم ولی بیند،می جلودار بدون و قوی ابتدا

.رسدمی پستی و ضعف اوج به اینکه تا گرایدمی سستی

ارتبژاط بژه یحروف بژ یهایژگیاز صفات و و برخی

،مثژال یسژتند؛ بژرای واژه ن یمفهژوم ۀو حژوز یمعنو جنب

دچژار ظژالم شژخص اینکژه بر دارد داللتصفت استعالء

بژه را او همژین اسژت و بینژی خژودبزرگ و استکبار نوعی

پیشه ستم و ببیند تربزرگ حق از را خود که بردمی سمتی

شژخص ینکژه دارد بژه ا یفیلط اشارۀ انحراف صفت و کند

.تانحراف شده اس نوع ینتر بزرگ دچار پیشه ستم و ظالم

«جهول»واژۀ یمعناشناس -5

«جهول» واژۀ یادیبن یمعنا -1-5

جهژژل گرفتژژه شژژده اسژژت. گفتژژه یشژژ از ر« جهژژول»واژۀ

جهژال و جهالژه و هژو جاهژل و یجهژل، جهژلل، » شود یم

ماننژد ظلژوم فلعژول بژه یزجهول ن«. جهول و ذاک مجهول

منظژور در . ابژن جاهژل اسژت یبه معنژا یعنیفاعل یمعنا

ینگونژه مختلف آن ا یواژه به معان ینا یلدر ذ العربلسان

یعلم اسژت، خژود را بژه نژادان ی آنچه نق کند: یم رهاشا

یگژژران گژژرفتن د یژژدهپنداشژژتن، ناد زدن، مژژردم را نژژادان

معتقد اسژت ی(. راغب اصفهان11/129: 1414 منظور، )ابن

یعلم و آگژاه گون بودن نفس از یجهل سه نوع دارد: خال

بژرخالف یزیواژه است، اعتقاد به چ ینا یاصل یکه معنا

و یعژاد یوۀبژرخالف شژ اریدادن کژ آن و انجژام یتواقع

واژه در یژن (. ا1/209: 1412 ی،معمول آن )راغب اصژفهان

:کار رفته است به یمعان ینبا هم یزاشعار عرب ن

إن جهلژژژژژت النژژژژژاس عنژژژژژا و عژژژژژنه م سژژژژژلی

اء عژژژژژژژژالم و جهژژژژژژژژول سژژژژژژژژوفلللژژژژژژژژیس

(1/144: 1419یهی، )االبش

؛ زیرا ال کنؤدربارۀ ما و آنها از مردم س یندانست هرگاه

.یستنددانا و نادان مثل هم ن

ینینش براساس محور هم« جه ول» یمعناشناس -2-5

آن بژار در قژر یژ تنهژا ،جهول واژۀ با توجه به اینکه

نژدارد. زیژادی نشژین هم های واژه ت،کار رفته اس به یمکر

کژه تظلوم اس واژۀ جهول، معنای تبیین واژۀ مهم در تنها

و تنهژا بژه داده شژد یحتوضژ یژی آ باهم ینا دربارۀ تر یشپ

دو واژه اشژاره یژن مشژترک ا ییمعنژا یهژا لفهؤاز م یبرخ

یجژا یژر در غ یقراردادن امر -1اند از: که عبارت شود یم

نکژردن نکردن و رفتژار درک -3 ؛یتجاوزگر -2 ؛اش یاصل

کژردن یمالزدن و پا یخود را به نادان -4 ؛یتبراساس واقع

.حقو

ینیبراساس محور جانش« جهول» یمعناشناس -3-5

«جهول»و « کفار»دو واژۀ ینیجانش -1-3-5

داشژژتن ینژژ از قر و واژهد ایژژن یژژانم ینیرابطژژ جانشژژ

یژر ز آی دو در آید؛ زیرا یمشترک به دست م های یننش هم

:دارند ینینش هر دو با واژۀ ظلوم رابط هم

وآتلاکم من کل ما سیللتم وه وإن تلع ژدوا نعمژت اللژه للژا » (34/ابراهیم« ) تحص وها إن النسانل للظللوم کلفار

مانل ل عللژ السژماوات والژیلرض والجبژال إنا عرلضنلا الیل»فلیلبینل يلن یحملنلها ويلشفلقنل منها وحمللهژا النسژان إنژه کلژانل

(72/احزاب« ) ظللوما جه ولا


یژر بژه دسژت به نکژات ز آیی باهم ینا یقدق یبررس با

و یاز امانت اله سورۀ احزاب بحث 72 ی در آ -1 آیند: یم

شژده یالهژ یهژا بحث از نعمژت یمسورۀ ابراه 34 ی در آ

انسژان در برابژر یسژت بژر رفتژار ناشا یهدر هر دو آ .است

هژم کفژر -2 ؛شژده اسژت یدتیک یاله یها نعمت وامانت

یقزدن از مصژاد یخود را بژه نژادان یا ینعمت و هم نادان

از ظلم و جهل و کفر یههر دو آ -3 آیند؛ می شمار بهظلم

هژر دو -4 کننژد؛ یمژ یژاد بشر یبن یذات یصعنوان خصا به

دارنژد؛ زیژرا ییمشترک معنا یها مفهوم کفر و جهل مؤلفه

است. یشهکفران نعمت عقل و اند ینوع یزجهل ن

براساس بافت« جه ول» یمعناشناس -4-5

یمعنا یینو تب ییندر تع یتینقش حائز اهم یبافت زبان

یهژر واژه دارا دهندۀ یلحروف تشک دارد؛ زیرا یا هر واژه

و یمعنژو یهژا ند که کامال با جنبژه ا یفیو لط یقاشارات دق

.واژه ارتباط دارند ییو حوزۀ معنا یمفهوم

« هژژاء، واو، الم یم،جژژ»از چهژژار حژژرف « جهژژول» واژۀ

:تاس یل شدهتشک

انتفژاح و ،اسژتفاله ،شژدت ر،ت جهژ اصژف ی: داراجیم

آنها قلقله و جهر و شدت از صفات یانقلقله است که از م

ینبنژابرا ؛نژد ا یفو استفاله و انفتژاح از صژفات ضژع یقو

.شود یحساب م یاز حروف قو یمحرف ج

اسژتفاله و یژق، ت، همس، ترقوصفات رخا ی: داراهاء

امژر یژن نژد و ا ا یفاز صژفات ضژع یانفتاح است که همگ

حژروف هجژا بژه تژرین یفضژع باعث شده است هژاء از

.یدحساب آ

ت، اسژتفاله، وات، رخژا مجهر، اصژ ،صفات ی: داراواو

دو صژفت اول از یژان م یژن انفتاح و خفژاء اسژت کژه از ا

شژوند؛ یمحسوب مژ یفاز صفات ضع یهو بق یصفات قو

حسژاب بژه یفاز حژروف ضژع نیژز حژرف یژن بنابراین ا

.آید یم

و یژق ترقراف، اسژتفاله، نحژ صفات جهژر، ا ی: داراالم

از یژه و بق یجهر از صفات قژو یانم ینذالقه است که از ا

حژرف از یژن بنابراین ا شوند؛ یمحسوب م یفصفات ضع

.شود یمحسوب م یفحروف ضع

یحرف قو ی یگفته شد واژۀ جهول دارا بنابر آنچه

واژه را در ایژن امژر یناسژت و همژ یفو سه حرف ضژع

.دهد یف قرار میضع حروف شمار

ییدنو سپس گرا یاژۀ جهول با حرف قوشدن و شروع

نباشد که شژخص امر ینبا ا مناسبت یب یدآن به ضعف شا

سژپس پنژدارد، یمژ یمتجاهل ابتژدا خژود را قژو یاجاهل

بر همگژان واضژح و آشژکار اش یو نادان یضعف و ناتوان

.شود یم

نتیجه

واژۀ بژا بژار ی « ظلوم» واژۀ داد نشان توصیفی بررسی -1

شژده اشژاره یی آ هم این ضمن در و دارد نشینیهم «کفار»

و ظلژم مصژادیق از مصژدا بژارزترین کفر اینکه به است

و پروردگژار به ظلم مفهوم ابعاد تمام کفر زیرا است؛ ستم

.گیرد بر می در را دیگران به ظلم و خویشتن به ظلم

سژژوره 72 آیژژه در شژژده مطالعژژه واژگژژان دوی هژژر -2

به تمژام نشینیهم این ضمن در اند. شده یننش هم ،احزاب

جاهژل از ظژالم و انسژان اخژروی و دنیوی های روزی سیه

.دارد اشاره بودنش

ظلژم در واژۀ دهژد مژی نشژان معناشناختی یسبرر -3

کلفژار و یهژا بژا واژه ینینش س محور همابراس یبافت قرآن

کژه گیرنژد یمژ یخژاص جژا ییمعنا ۀحوز ی جهول در

.تسا انصفات انس ۀحوز

ظلژوم بژر محژور ۀنشژان داد واژ یفیتوصژ مطالع -4

دارد. ییروابط معنا یدو عت یماث ۀبا دو واژ ینینش هم

جهژول و ظلژوم های واژه یخی،تار س مطالعاسبرا -5

ییمعنژا ع سژ تو قژرآن نزول از به قبل بتسن قرآن زبان در

اند. کرده یداپ


مشخص شژد ینیو جانش ینینش براساس روابط هم -6

بژودن بژه ناسژپاس یشژتر ب« کفژار »با واژۀ « ظلوم» ینینش هم

کژه ویژژه بژه ؛اشاره دارد اوانسان و کفران نعمت از جانب

شمار پروردگژار اشژاره یب یها به نعمت ییآ هم ینقبل از ا

از یگژر د از یکژی « جهژول »در کنار « ظلوم»اما ؛شده است

و آن دارد یبودن انسژان پژرده برمژ ظلوم یقمصاد ومظاهر

کردن و یانتخ یجهو درنت یبودن نسبت به امانت اله جاهل

امانت بوده است. ینستم روا داشتن در حق ا

یقرآنژ یهژا واژه ییمعنژا هژای یهپس از مطالع ال -7

مفسران یریتفس یدیدگاهها یال از البه« جهول»و « ظلوم»

در تفسژیر به دست آمژد کژه اهژل نتیجه این یو سن یعهش

دارنژد نظژر اختالف انسان جهل و ظلم نوع و ماهیت تبیین

و سرشژت از بخشژی جهژل و ظلژم این معتقدند برخی و

دارنژد اعتقژاد دیگژر ای دسژته درمقابژل ت.سا آدمیت نهاد

از انحژراف اثژر در و عارضژی انسان، بودن جهول و ظلوم

.آید یم یدپد یاله یتهدا یرمس

در گرفتژه صژورت یقناقص و تحق یاز استقرا بعد -8

دو مژذهب متقژدم و متژاخر هژر یعلما یراز تفاس یتعداد

اهژل تسژنن معتقدنژد صژفات یعلمژا بیشترمشخص شد

هژا انسژان یتمژام یعژت ظلوم و جهول جزو سرشژت و طب

ظلوم و جهول بودن، خژارج یرۀاز دا یانسان یچهستند و ه

عکژس تشژیع اهل یعلما ، بیشترو در طرف مقابل یستن

ند ظلوم و جهول بودن جزو صفات و معتقد اند را گفته ینا

ۀاست کژه از جژاد یبلکه مختص کسان یست،انسان ن یذات

.اند یافتهو پرورش ن شدهمنحرف یاله یتهدا

منابع

معناشناسژی »(، 1393ابراهیمی، ابژراهیم و همکژاران، ) -1

هژای پژوهش، «واژۀ سیاحت و مترادفات آن در قرآن کریم

.81-97دوم، شمارۀ اول، صص ، سالقرآنی –ادبی

(، تاویل اآلیات الظژاهره فژی 1409استرابادی، علی، ) -2

فظائل العتژره الطژاهره، تحقیژق حسژین اسژتاد ولژی، قژم،

انتشارات جامعه المدرسین، چاپ اول.

م(، التحریژژر و 1984عاشژژور، محمژژد بژژن طژژاهر، ) ابژژن -3

التنویر، تونس، دارالتونسیه للنشر.

العژرب، (، لسژان 1414محمد بن مکژرم، ) منظور، ابن -4

بیروت، دارصادر، چاپ سوم.

م(، معانی 1988ابواسحا الزجاج، ابراهیم بن السری، ) -5

القرآن و اعرابه، تحقیژق عبژدالجلیل عبژده، بیژروت، عژالم

الکتب، چاپ اول.

(، سژژاختمان مفژژاهیم 1361ایزوتسژژو، توشژژیهیکو، ) -6

ای، تهژران، یدون بژدره دینی در قرآن، ترجم فر –اخالقی

قلم.

(، انوار التنزیل و اسرار 1418البیضاوی، ناصرالدین، ) -7

التاویل، تحقیق محمد المرعشلی، بیروت، داراحیاء التژرا

العربی، چاپ اول.

(، تفسیر کژوثر، قژم، مؤسسژ 1376جعفری، یعقوب، ) -8

هجرت، چاپ اول.

تژاج م( الصحاح،1984) بن حماد، یلاسماع ی،جوهر -9

یین.دارالعلم للمال یروت،ب ی ،اللغ و صحاح العرب

تژا(، الخلوتی، ابوالفداء اسژماعیل بژن مصژطفی، )بژی -10

البیان، بیروت، دارالفکر. روح

(، المستطرف فی 1419األبشیهی، محمد بن احمد، ) -11

کل فن مستظرف، بیروت، عالم الکتب، چاپ اول.

(، جمهژره اللغژه، م1987درید، محمد بن حسن، ) ابن -12

تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دارالعلم، چاپ اول.

(، معجژم معژاییر اللغژه، 1422فژارس، احمژد، ) ابن -13

تحقیق عبدالسالم هارون، بیروت، دارالفکر.

شناسژی، ترجمژ (، عناصر نشانه1370بارت، روالن، ) -14

مجید مجیدی، تهران، هدی.

شناسژی، گاهی تازه به معنژی (، ن1391پالمر، فران ، ) -15

ترجم کوروش صفوی، تهران، مرکز نشر، چاپ ششم.


الغیب، بیژروت، (، مفاتیح1420الرازی، فخرالدین، ) -16

داراحیاءالترا العربی، چاپ سوم.

(، 1412راغژژب اصژژفهانی، حسژژین بژژن محمژژد، ) -17

المفردات فی غریب القرآن، بیروت، دارالکتب العلمیه.

العروس من م(، تاج1965محمد بن محمد، ) الزبیدی، -18

جواهر القاموس، الکویت، دارالهدایه.

(، التفسژژیر الوسژژیط، دمشژژق، 1422زحیلژژی، وهبژژه، ) -19

دارالفکر، چاپ اول.

(، الکشژاف 1407الزمخشری، محمود بژن عمژرو، ) -20

عن حقائق عوام التنزیژل، بیژروت، دارالکتژاب العربژی،

چاپ سوم.

(، تیسژیر 1420عبژدالرحمن بژن ناصژر، ) السعدی، -21

الکریم الرحمن فی تفسیر کالم المنان، تحقیق عبژدالرحمن

اللویحق، بیروت، مؤسس الرساله، چاپ اول.

تژا(، بحژر العلژوم، السمرقندی، نصر بن محمژد، )بژی -22

بیروت، دارالکتب العلمیه.

(، شرح شواهد المغنی، 1966الدین، ) السیوطی، جالل -23

ن، لجنه الترا العربی.لبنا

القژدیر، (، فژتح 1414الشوکانی، محمژد بژن علژی، ) -24

دمشق، دار ابن کثیر، چاپ اول.

(، درآمدی بژر معناشناسژی، 1379صفوی، کوروش، ) -25

تهران، سوره مهر.

(، المیزان فژی تفسژیر 1417طباطبایی، محمدحسین، ) -26

القرآن، قم، جامع مدرسین حوزۀ علمیه قم.

البیژان فژی (، مجمژع 1372طبرسی، فضل بن حسن، ) -27

تفسیر القرآن، تهران، نشر ناصرخسرو، چاپ سوم.

البیژان فژی تفسژیر (، اطیب1369طیب، عبدالحسین، ) -28

القرآن، تهران، نشر اسالم، چاپ دوم.

(، تفسژژیر عژژاملی، مصژژحح 1360عژژاملی، ابژژراهیم، ) -29

دو ، چاپ اول.فروشی ص اکبر غفاری، تهران، کتاب علی

معناشناسژژی نژژوین واژه »(، 1389عسژژگری، انیسژژه، ) -30

، صژص 64، ش 16، سژال قرآنژی هژای پژژوهش ، «شیطان

219-204.

تژا(، کتژاب العژین، فراهیدی، خلیل بژن احمژد، )بژی -31

تحقیژژق مهژژدی مخرومژژی و ابژژراهیم سژژامرائی، ایژژران،

دارالهجره، چاپ دوم.

هژای ندیشه و نظریژه (، تاریخ ا1386فکوهی، ناصر، ) -32

شناسی، تهران، نشر نی. انسان

(، متژژژرجم محمدمهژژژدی 1376القژژژرآن الکژژژریم، ) -33

فوالدوند، تهران، دارالقرآن الکریم.

(، تفسژیر 1368قمی مشهدی، محمد بن محمدرضا، ) -34

کنز الدقائق و بحر الحقائق، تحقیق حسین درگاهی، تهران،

ل.وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمی، چاپ او

(، 1429القیروانی، ابومحمد مکی بن ابژی طالژب، ) -35

الهدایه الی بلوغ النهایه، جامعه الشارقه، چاپ اول.

(، اآلصفی فی تفسیر القژران، 1418کاشانی، فی ، ) -36

تحقیق محمدرضا نعمتی و محمدحسین درایتی، قم، مرکز

نشر، چاپ اول.

قاهره، عژالم (، علم الدالله،1998مختار عمر، احمد، ) -37

الکتب.

(، تفسژژیر ه1365المراغژژی، احمژژد بژژن مصژژطفی، ) -38

البابی، چاپ اول. المراغی، مصر، مکتبه

(، التحقیژژق فژژی کلمژژات 1360مصژژطفوی، حسژژن، ) -39

القرآن الکریم، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

(، تفسژژیر 1374مکژژارم شژژیرازی، ناصژژر و دیگژژران، ) -40

کتب االسالمیه.نمونه، تهران، دارال

(، ترجم تفسیر المیژزان، 1374موسوی، محمدباقر، ) -41

جامع مدرسین حوزۀ علمیه قم، چاپ پنجم.

هق(، غرائب القژرآن و 1416الدین، ) النیسابوری، نظام -42

الفرقان، تحقیق زکریا عمیژرات، بیژروت، دارالکتژب رغائب

العلمیه، چاپ اول.

، «معناشناسژژی عبودیژژت »(، 1391هژژادی، اصژژغر، ) -43


.23-52، صص 16، شماره قرآنی های آموزه

روشی نژوین در معناشناسژی »(، 1391هادی، اصغر، ) -44

، 4، ش قرآنژی هژای پژژوهش ، «هژای قرآنژی مفاهیم و واژه

.81-102صص

a comparative study of the of shiite and sunni viewpoints’...

Documents