АЗА СТАН РЕСПУБЛИКАСЫҚ Қ БІЛІМ Ж НЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІӘ Ғ

М. озыбаев атында ыҚ ғСолт стік аза стан мемлекеттікү Қ қ

университеті

«ЖАРАТЫЛЫСТАНУ Ж НЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫӘ ҚЫЛЫМДАРЫ САЛАСЫНДА Ы ЫЛЫМ МЕНҒ Ғ Ғ

БІЛІМНІ ЗЕКТІ М СЕЛЕЛЕРІ»Ң Ө Әатты

VI халы аралы ылыми-т жірибелікқ қ ғ әконференциясының

М А Т Е Р И А Л Д А Р Ы

М А Т Е Р И А Л ЫVI международной научно-практической конференции

«АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В ОБЛАСТИ ЕСТЕСТВЕННЫХ И

СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ НАУК»

II

Петропавл, 2018 ж.АЗА СТАН РЕСПУБЛИКАСЫҚ Қ

БІЛІМ Ж НЕ ЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІӘ Ғ

М. озыбаев атында ыҚ ғСолт стік аза стан мемлекеттік университетіү Қ қ

«ЖАРАТЫЛЫСТАНУ Ж НЕ АУЫЛШАРУАШЫЛЫӘ ҚЫЛЫМДАРЫ САЛАСЫНДА Ы ЫЛЫМ МЕН БІЛІМНІҒ Ғ Ғ Ң

ЗЕКТІ М СЕЛЕЛЕРІ»Ө Ә атты

VI халы аралы ылыми-т жірибелік конференциясынық қ ғ ә ң

М А Т Е Р И А Л Д А Р Ы

(16 а пан)қ

М А Т Е Р И А Л ЫVI международной научно-практической конференции

«АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ НАУКИ И ОБРАЗОВАНИЯ В ОБЛАСТИ ЕСТЕСТВЕННЫХ И

СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ НАУК»

(16 февраля)

Петропавл, 2018 ж.

II

Редакция ал асы / Редакционная коллегияқ

Омирбаев С.М., ректор Северо-Казахстанского государственного университетаим.М.Козыбаева - председатель.

Ибраева А.Г., и.о. проректора по науке и инновациям - заместитель председателя.

Пашков С.В., к.г.н., декан факультета естественных и сельскохозяйственных наук.

Жолболсынова А.С., д.х.н., профессор кафедры «Химия и химические технологии».

Поляков В.В., д.х.н., профессор кафедры «Химия и химические технологии».

Бегенова Б.Е., д.х.н., доцент кафедры «Химия и химические технологии».

Шаяхметова А.С., к.с.х.н., доцент, заведующая кафедрой «Сельское хозяйство».

Дмитриев П.С., к.б.н., доцент, заведующий кафедрой «География и экология».

Дюрягина А.Н., к.х.н., доцент, заведующая кафедрой «Химия и химическиетехнологии».

Доскенова Б.Б., к.б.н., заместитель декана факультета естественных исельскохозяйственных наук по научной работе и менеджменту качества.

Джемалединова И.М., к.с.х.н., заместитель декана факультета естественных исельскохозяйственных наук по учебной и воспитательной работе.

В сборнике опубликованы материалы докладов VI Международной научно-практическойконференции «Актуальные проблемы науки и образования в области естественных и сельско-хозяйственных наук».

В работах рассматриваются темы по следующим направлениям: «Достижения и перспективынауки в развитии агропромышленного комплекса», «Эколого-географические исследования»,«Актуальные проблемы науки и образования в области химии», «Физико-химические аспектымногокомпонентных систем», «Оптимизация процесса обучения в Вузе и школе» и «Биолого-генетические исследования растительного и животного мира».

«Актуальные проблемы науки и образования в области естественных исельскохозяйственных наук»: Материалы VI Международной научно-практическойконференции. Т.2. - Петропавловск: СКГУ им. М.Козыбаева, 2018. - 382 с.

2-секция. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ-ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР/Секция 2. ЭКОЛОГО-ГЕОГРАФИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ

УДК 549.905.8

ЕРТІС-ЕСІЛ ӨЗЕНІНІҢ АРАСЫНДАҒЫ ТОПЫРАҚТЫҢГЕОХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ

Абдрахманов Е.А., Сарбаева А.А., Каликенова К.К.(М.Қозыбаев СҚМУ)

Ертіс-Есіл өзенінің аралығында үшін, жалпы қалыңдығына қарамастан, топырақжамылғысының өте көп өзгеруі. Бұл жер жер бедері нысандардың алуан түрлілігіне,жердің нашар дренажына, үшінші реттік тұзды жыныстардың пайда болуына және жербетіне минералданған жер асты суларына, топырақтың қалыптасқан аналықжыныстары жиі өзгерістерге, қардың қысқы топырақтың терең қатуына байланысты[1,2].

Кәдімгіқаратопырақтыбасыморман-дала және дала орманды жерлерде.Интразоналды топырақтаркең таралған. Бұл, негізінен, сортан және гидроморфты алуантүрлі болып табылады. Еуропалық Ресейдің қара жерге жалпы ұқсастық қара топырақоблысында таралған кем қарқынды гумустың түсті болып, кем гумустың қабаты, әлсізқұрылымы, неғұрлым әртүрлітүсті аралас қабаты, қоректік заттардың бірнеше ұсаққорлары мен тұздардың жоғары деңгейі орналасуы.

Ертіс-Есіл аралық топырағының ең көп таралған аналық жыныстары - бұл лесстысаздақ және үштік саздар. Үштік саздар негізінен оңтүстікте және облыстың төтеншесолтүстік-батысында кездеседі, ал топырақтың тұздылығы олармен байланысты. Басқатопырақтың аналық жыныстар лесске ұқсайтын саздақ.

Ертіс-Есіл өзенаралығында солтүстік бөлігінде орман-далалық жазық-ойпаттышалғынды-қара топырақтар сұр орман, қара топырақ және сортанның үлкен массивтерібар. Топырақ жамылғысы шалғынды-қара топырақтарының басымдылығымен күрделікешендермен ұсынылған. Шабындық-қара топырақтар кең жазық ойпаттарда дамиды.Бұл топырақтың морфологиялық ерекшеліктері гумустың горизонтының қабатыныңкүңгірт түсі және кескіннің төменгі бөлігіндегі глейдің іздерінің болуы.

Кәдімгі топырақтар белдеулер грунттық сулары терең орналасқан және қазіргітопырақ түзілуінде қатыспайтын дала суларының алаңдарымен шектеледі. Ертіс-Есілөзенінің аралық бөлігінің өңірлік ерекшеліктері: төменгі қуатты гумустың горизонты,сортаңдану белгілері және рельефтік гидроморфтылығы.

Зерттелетін аймақтың үлкен аумағы карбонатты қара топырақ далалықалқаптарында орналасқан, олар саздан тұратын үлкен, сәл жоғары жерлерді алады.Карбонатты қара топырақтардың беткі қабатының әсерінен, сілтілі реакциядан,кескіннің қабаттасуынан және сынуымен сипатталады. Механикалық құрамы жеңілжәне орта сазды, сазды фракцияның жоғары құрамымен ерекшеленеді.

Қара топырақ сортаңдылығы кешенімен жиі және жазық немесе қаттыминералданған жер асты суларының пайда болуымен ұштасқан жазықтарда, көл аралықаудандарында қалыптасады. Бұл топырақтың кескінінің орта бөлігіндеконденсацияланған карбонатты горизонт қабатының көрінісі сипатталады[5]. Ертіс-Есіл өзенінің негізгі топырағындағы химиялық элементтердің құрамы.

3

Зерттеу барысында Ертіс-Есіл өзенаралық топырақ үлгілерінің химиялық жәнеспектральды талдауларына сәйкес аймақтың 5 негізгі аймағында таңбалық құрамыныңмазмұны анықталды, Жер топырақтарындағы макро- және микроэлементтердің орташақұрамы салыстырылады. (1-кесте)

1-кесте. Ертіс-Есіл өзенаралық топырағындағы макро- және микроэлементтердің (МЭ)орташа көрсеткіші, жер шарындағы топырақ жамылғысының құрамы мен салыстыру.

МЭ

ТопырақтыңМЭ орташакөрсеткіші*

(мг/кг)

Ертіс-Есіл өзенаралық топырақтың МЭ-нің орташа көрсеткіші

мг/кг орташакөрсеткіші % -ы

Биохимиялықпроцестердемаңыздырөлатқаратын биоэлементтермыс 20 42 210марганец 8500 775 9мырыш 50 62 124кобальт 8 19 238темір 38000 31675 83молибден 2 1,7 85йод 5 2 40никель 40 38,8 97қорғасын 10 11,5 115алюминий 71300 57962 81селен 0,01 0,13 1300ванадий 100 74 74кремний 330000 330763 100кальций 13700 11935 87магний 6300 9153 145литий 30 28 93

* топырақта МЭ орташа құрамы берілген (А. П. Виноградов бойынша)

1-кестедегі деректерден Ертіс-Есіл өзенінің топырақтарындағы селеннің мөлшеріорташа мөлшерден 13 есе асып кетті. Кобальт пен мыстың құрамы орташа алғанда,тиісінше 2,6 және 2 есе асады. Орташа мөлшерден, магний, кремний, қорғасын жәнемырыштың мөлшері біршама асып кетеді. Сонымен қатар биосфералық топырақта бұлэлементтердің орташа құрамынан марганец (10%) және йод (40%), сондай-ақалюминий, никель, молибден, ванадий және литий жетіспейді.

Мыс. Биосферадағы топырақта Cu-ның орташа құрамы А.П. Виноградов - 20 мг /кг, Батыс Сібір (Ильин) топырағында - 31 мг / кг[3,4].Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта30-60 мг / кг-ға дейін өзгереді. Жиі топырақ үлгілерін зерттеуге сәйкес, мыс құрамын40-50 құрайды, орташа мәні - 43,35 ± 6,52 мг / кг. мыс артық анықталады.

Марганец. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта марганецтің орташамөлшері 8500 мг / кг, Батыс Сібір топырағында - 720 мг / кг. Ертіс-Есіл өзенаралықтопырақта 500-ден 1500 мг / кг-ға дейін, орташа мөлшері 887.02 ± 212.46 мг / кг, яғниосы ММ-нің құрамында айтарлықтай өзгеріс бар, орташа құрамында 75% екі есе асыпкетеді [3,4].

Мырыш. Мырыш - табиғи, өте кең таралған зат. Биосфераның топырақтамырыштың орташа құрамы А.П. Виноградов - 50 мг / кг, басқа деректер бойынша 10-

4

нан 300-ге дейін өзгереді. Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 50-80 мг / кг аралығында,орташа мәні 60,61 ± 9,51 мг / кг құрайды, яғни. зерттелген аймақтың топырақтарындағымырыштың мөлшері биосфераның топырақтарындағы оның орташа мәніне шамалыасып кетеді.

Кобальт. А.П. Виноградовтың деректері бойынша биосфераның топырағындакобальттың орташа мөлшері 8 мг / кг құрайды, басқа деректер бойынша 1-ден 50 мг /кг-ға дейін. Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 12-ден 30 мг / кг-ға дейін, орташамөлшері 21,25 ± 4,41 мг / кг құрайды, яғни, егер бұл коэффициент топырақжамылғысының орташа мөлшерімен байланысқан болса, онда бұл микроэлементтер 2,5есе артады.

Темір. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта темірдің орташа мөлшері3,8% құрайды (38 000 мг / кг), басқа деректер бойынша, оның құрамында 10-500 мг / кгнормасы бар. Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 20 мыңнан 50 000 мг / кг-ға дейінөзгереді, орташа құрамы 31657,6 ± 6076,1 мг / кг-ға дейін, яғни облыстыңтопырақтарындағы темір құрамының деңгейі топырақ жамылғысының орташадеңгейіне жақын.

Молибден. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта молибденнің орташамөлшері 2 мг / кг құрайды, басқа деректер бойынша Батыс Сібірдің оңтүстігінде (1,5 мг/ кг). Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 1-ден 4 мг / кг-ға дейін өзгереді, топырақтамикроэлементтердің орташа деңгейі 1,83 ± 0,38 құрайды, яғни Ертіс-Есіл өзенаралықтопырақтарында осы элементтің құрамының елеулі тапшылығы және артық болмауыбайқалады.

Йод. Биосфераның топырағында йодтың орташа мөлшері А.П. Виноградов - 5 мг /кг басқа деректер бойынша - 2-5 (төменгі шек) 40-ға дейін (жоғарғы шегі) мг / кг[6].Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта ол 0,8-ден 4 мг / кг-ға дейін өзгереді, көбінесе талдаубойынша, шамамен 2 мг / кг басым болады. Бұл аймақтағы йодтың аз қамтылғанекендігін көрсетеді және топырақ жамылғысының орташа мөлшерінің 40% ғана.

Никель. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта никельдің орташа мөлшері40 мг / кг құрайды [6]. Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 25-50 мг / кг-ға дейін өзгереді,орташа мәні Жердің топырақ қабатындағы орташа мәнге өте жақын және 38, 9 мг / кг.

Қорғасын. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта қорғасынның орташамөлшері 10 мг / кг құрайды,Ертіс-Есіл өзенаралық топырағында ол 8-ден 50 мг / кг-ғадейін, орташа мәні Жердің топырақ жамылғысында орташа мәнге жақын және 13,6 мг /кг.

Алюминий. А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақтарындағы алюминийдіңорташа мөлшері 71300 мг / кг (7,13%), Ертіс-Есіл өзенінің ортасында топырақта 2,5%-дан 8,0% -ға дейін, орташа мәні 5,8% , немесе жердің топырақ жамылғысында осыэлементтің орташа құрамының 81% -ы.[6]

Селен.А.П. Виноградовтың биосферадағы топырақта селеннің орташа мөлшері0,01 құрайды, ал басқа деректер бойынша топырақта селен өнімі өсімдіктер үшін [100]0,1-ден 100 мг / кг болады.[6] Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта селен құрамыныңмөлшері 0,05-ден 0,270 мг / кг-ға дейін өзгереді. Зерттеу аймағының топырақтарындағыселеннің орташа мөлшері топырақ қабатының орташа деңгейінен 10 есе жоғары және0,13 мг / кг құрайды.

Литий. Литосферада орташа литий мөлшері 32 мг / кг құрайды, биосфераныңтопырағында А.П. Виноградов - 30 мг / кг, басқа деректер бойынша - 33,8 мг / кг. [6]Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта литий мөлшері 10-нан 40 мг / кг-ға дейін, орташамөлшері 26,53 ± 6,53 мг / кг құрайды. Бұл аймақтағы литийдің орташа мәнге жақынекенін көрсетеді, алайда тапшылықтың төменгі шегі мен жеткілікті төменгі шегі бар.

5

Ванадий. А. П. Виноградовтың деректері бойынша биосфераның топырағындаванадийдің орташа мөлшері 100 мг / кг [6]. Ертіс-Есіл өзенаралық топырақта 40-80 мг /кг-ға дейін өзгереді. Ең көп таралған мәні 60-80 мг / кг, орташа мәні 70,3 ± 11,3 мг / кг,яғни Жердің топырақ жамылғысында орташа мөлшерінің 70% -ы жетіспейді.

Кремний. А.П. Виноградовтың деректері бойынша Жер топырағында кремнийдіңорташа мөлшері 330,000 мг / кг [6]. Ертіс-Есіл өзендерінің топырақтарында ол 28-ден36% -ға дейін өзгереді. Ең көп таралған құн 32-34%, орташа мәні 330763 ± 1.47

мг / кг, яғни Ертіс-Есіл өзенаралық топырақтарындағы кремнийдің мөлшерібиосфераның топырақтарында шамалы асып кететін орташа мәнге жақын.

Кальций. А.П. Виноградовтың деректері бойынша жер бетіндегі топырақтакальцийдің орташа мөлшері 13 700 мг / кг[6]. Ертіс-Есіл өзендерінің топырағында ол0,3 ден 4,5% -ға дейін өзгереді. Ең көп таралған мән - 0,8%, орташа мәні - 11935 ± 0,6мг / кг, яғни биосфераның топырақ жамылғысындағы кальцийдің жеткіліксіздігі 87%құрайды.

Магний. А.П. Виноградовтың деректері бойынша Жер топырағында магнийдіңорташа мөлшері 6300 мг / кг[6]. Ертіс-Есіл өзендерінің топырағында 0,5% -дан 2,3% -ғадейін өзгереді. Ең көп таралған құн 0,7%, орташа мәні - 9153 ± 0,37 мг / кг, яғнимагнийдің артық болуы шамамен жарты есе.

Сондай-ақ, біз Солтүстік Қазақстан облысының көрсеткіштерімен салыстырғандаЕртіс-Есіл өзенінің аралас аумағы үшін микро- және макроэлементтердің орташақұрамын зерттедік. Алынған мәліметтер 1-суретте келтірілген.

o Ертіс-Есіл өзенінің негізгітопырағының орташа мөлшері(мг/кг)

Солтүстік Қазақстан облысындағынегізгі топырақтың орташамөлшері (мг/кг)

1-сурет. Топырақтағымикроэлементтердің орташа мазмұны

Көрсеткіштермен салыстырғанда,Ертіс-Есіл өзенінде

Солтүстік Қазақстан облысында(мг/кг).

Топырақта микроэлементтердің орташа құрамын салыстыру Солтүстік Қазақстаноблысының топырақтарымен салыстырғанда, зерттеу аймағының топырақтары мыс пенкобальтқа бай, бірақ кем қорғасын, марганец, никель және ванадий бар екендігінкөрсетеді. Мырыштың құрамы шамамен бірдей.

Осылайша, Ертіс-Есіл өзенаралық аймағының негізгі аймақтықтопырақтарындағы химиялық элементтердің құрамы организмдердің қызметін қалыптыреттеумен шектеледі.

Литература:1. Белецкая Н.П., Водопьянова С.Г., Дробовцев В.И. и др Природа Северо- Казахстанской

области. - Петропавловск, 1992. – 37 с.

6

2. Полынов Б.Б. Геохимические ландшафты. / Сб. Географические работы - М.: Географгиз, 1952. - 89 с.

3. Садовникова Л.К., Орлов Д.С., Лозановская И.Н. Экология и охрана окружающей среды прихимическом загрязнении. - М.: Высш. шк. - 2006. - 334 с.

4. Горшенин К.П. Черноземы Западно-Сибирской равнины. // Почвоведение. - 1926. - №1. - С.72-75.

5. Редков В.В. Географо-генетические особенности южных черноземов. // Южные черноземыСеверного Казахстана. - Алма-Ата: Наука, 1974. - С. 15-75.

6. Виноградов А.П. Геохимия редких и рассеянных химических элементов в почвах. - М: Изд-воАН СССР. 1957. - 238 с.

УДК 910.3

ИССЛЕДОВАНИЯ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ ОБЪЕКТОВМОНГОЛЬСКОГО АЛТАЯ С ЦЕЛЬЮ РАЗВИТИЯ ТУРИЗМА

Абдульмянов С.Н.(Кафедра географии, ИМИЕН, МГПУ)

Изучение географических объектов, находящихся на трансграничной территорииБольшого Алтая, одной из крупных горных систем Евразии, невозможно без тесногосотрудничества научных коллективов, местных властей и населения.

В период с 1998 до 2013 года полигоном для проведения исследований авторабыла территория юго-востока Горного Алтая (Русского Алтая). Итогом работ сталадиссертационная работа, содержащая каталог географических достопримечательностей(геотопов), Кош-Агачского района Республики Алтай [6, 7].

В качестве значимых исследованных ранее территорий в Российской федерацииуместно упомянуть участки крупнейших орографических единиц – центров горногооледенения: Биш-Иирду в Северо-Чуйском хребте, Тандуринско-Аккольский в Южно-Чуйском хребте, Южно-Алтайский, массив Табын-Богдо-Ола и Восточно-Катунскийледниковый массив.

Маршруты охватили Чуйскую, Курайскую и Бертекскую межгорные котловины,плато Укок, долины Верхней Оби (бассейн р. Катуни), её крупные притоки рр. Чую иАргут (Ак-Коль, Чаган, Чаган-Узун, Елангаш, Кам-Тытыгем, Аргамджи, Калгуты, Ак-Алаха, Джазатор, Коксу, Аргут и ряд других).

Позднее были исследованы участки границы Республики Алтай и Западной Тывы:хр. Чихачёва (Сайлюгем), массив Талдуайры, истоки р. Бугузун, р. Кокоря, р. Юстыт(Байзин) и р. Кызылшин (Коштал), оз. Хиндиктиг-Холь.

Большое значение для пополнение базы данных и значимых объектов имелиматериалы, представленные архивом Клуба экстремальных видов спорта "АИСТ"(Кемерово).

С 2012 года для дальнейшего научного исследования и составление реестрагеографических достопримечательностей (геотопов), а также возможностей развитияразных форм горного туризма был избран малоисследованный Монгольский Алтай,находящийся за пределами России, на северо-западе и западе Монголии.

Монгольский Алтай (далее МА) находится между меридианами 87° 47' - 98° 10' ипараллелями 45° 06' - 49° 10', простираясь на 1000 км в северо-западном направлении

7

от трансграничного массива – Табын-Богдо-Ола (Алтай-Тавын-Богд) до хребта Гичгэн(Гичгений нуруу) [2, 3].

Экспедиционные поездки проходят малыми рабочими группами, в составкоторых входят студенты. В летний период (июль-август) продолжительностьтематических маршрутов, количество исследуемых объектов и объёмы проводимыхработ больше. В 2013 году малая рабочая группа принимала участие в экспедиционнойпоездке по изучению Монгольского Алтая совместно с университетами Монголии,организатором которой выступил Ховдский университет.

Проходящие в зимний период (январь-февраль) поездки имеют меньшуюпродолжительность, проходят в сжатые сроки, ориентированы на малые (точечные)объекты, носят характер рекогностировочных и экстремальных.

В результате состоявшихся поездок на МА был произведён сбор общейинформации о территориях, как находящихся под охраной, так и не имеющихприродоохранного статуса. К таким охраняемым территориям Северо-запада и ЗападаМонголии относятся:

заповедники Сайлюгем, кластер "А" – Центральный Алтай, кластер "Б" –система Хархираа-Тугрен; Большой Гобийский заповедник, кластер "Б" – ДжунгарскаяГоби;

национальные парки: Алтай Таван Богд, Цамбагарав; Мунхе-Хайрхан и Хаар-Ус-Нуур.

К подобным относятся и ключевые орнитологические территории (КОТР)Западной Монголии, связанные с озёрными котловинами – Ачит-Нуур, Уурэг-Нуур,Увс-Нуур, Хаар-Ус-Нуур, Цагаан-Нуур [4].

В качестве территории проведения исследований, не имеющей природоохранногостатуса, можно привести изолированный массив Сутай, долины рр. Уенч-Гол, Бодонч-Гол, относящихся к бассейну р. Ховд (Кобдо) и ряд др. участков.

На январь 2017 года на юго-восток Горного Алтая автором совершено 15 летнихпоездок, на Монгольский Алтай 10 поездок в летний и зимний период.

Кроме сбора актуальной информации о территории и географически значимыхобъектах Монгольского Алтая, о типичных горных ландшафтах рабочие группы ведутдокументацию по ходу маршрута, работают с полями данных в ГИС, проводятвизуальные наблюдения, фотосъёмку, выборочные (несистемные) измеренияклиматических и гидрологических характеристик (атмосферных показателей, грунтов иводных объектов), тестируют оборудование и снаряжение. Важной составляющейпоездок являются тематические треккинговые маршруты, связанные с решениемобразовательных задач и отработкой исследовательских навыков студентов.

В ходе исследования применяются: традиционный описательный, сравнительно-географический, картографический, геоинформационный методы.

В камеральный период в качестве источника картографической информациииспользуются топографические карты Военно-топографического управления Ген.штаба ВС СССР на территорию Западной Монголии [5].

Для актуализации картографической информации о территории используютсявозможности ГИС-сред, данные экспедиционных поездок и спутниковые снимки изобщедоступных источников [8].

По завершении полевой части проходит камеральная обработка материаловэкспедиционной поездки, пополняется региональная иллюстративная база данных [7].

На сегодняшний день эффективное сотрудничество и взаимодействие рабочихгрупп налажено с исследователями из Горно-Алтайского государственногоуниверситета (ГАГУ) и Ховдского государственного университета (ХГУ). Связанныеединой историей государства имеют большие перспективы для сотрудничества и могут

8

более полно изучать горный регион, в том числе и с целью для развития разных формтуризма.

Литература:1. Абдульмянов С.Н. Географические достопримечательности Монголии // Материалы IХ

Международной конференции "Окружающая среда и устойчивое развитие Монгольского плато и сопредельных территорий" – (Республика Бурятия, Улан-Удэ, 20-22 августа 2013 года). – Улан-Удэ: Изд-во Бурятского госуниверситета, 2013. – Т.1. – С. 98-103.

2. Монгольская Народная Республика. Национальный атлас // Гл. ред: В.В. Воробьёв, Ш. Цэгмид/ Улан-Батор – Москва. – 1990. – 144 с.

3. Новиков И.С. Морфотектоника Алтая // Науч. ред. Е.В. Девяткин, Г.Ф. Уфимцев. – Новосибирск: Изд-во СО РАН, филиал "Гео", – 2004. – 313 с.

4. Оюунгэрэл Б. Эколого-географические основы функционирования и перспективы развития, особо охраняемых территорий Северной Монголии / автореф. дисс… д-ра геогр. наук: 25.00.36– геоэкология (науки о Земле) / Баастын Оюунгэрэл / Улан-Удэ, 2011. – 48 c. ил.

5. Топографическая карта. Листы М 45-104, М 45-105, М 45-106, М.1:100 000 / Военно-топографическое управ. Ген. штаба ВС СССР. 1976. Изд. 1982.

6. Халатов В.Ю., Абдульмянов С.Н. Геотопы горных территорий: дефиниции, подходы к изучению, охрана // География и природные ресурсы. № 1, 2013. Изд-во ИГ СО РАН. Иркутск.– С. 19-25.

7. Абдульмянов С.Н. Монголия. Открытая поверхность (Mongolia. Open surface) / URL: www.geophotobank.com/open-mn / http://geo-edu.ru/open-mn (дата обращения: 06.01.2018).

8. Google Planet Eartn Pro // URL: https://www.google.com/earth (дата обращения: 06.01.2018).

ӘОЖ 504.75

ДҮНИЕЖҮЗІНДЕГІ ТҰРМЫСТЫҚ ҚАТТЫ ҚАЛДЫҚТАРДЫ ҚАЙТА ӨҢДЕУ

Алиманова А.А., Тайжанова М.М.(М.Қозыбаев СҚМУ, Қазақстан, Петропавл қ.)

Мақалада тұрмыстық қатты қалдықтардың пайда болу тарихы, дамуы, дұрыспайдалану мәселелері қарастырылады. Дүниежүзінде тұрмыстық қатты қалдықтардыбөлек жинау, сұрыптау, кәдеге жарату, қайта өңдеу процестері әр елдің өз талаптарыболады. Мақалада полигонда сақтауға болатын қалдықтарды тізімі берілді, тұрмыстыққатты қалдықтарды кәдеге жаратудың бірнеше процестері берілген.

Түйінді сөздер: қоқыс, тұрмыстық қатты қалдықтар, басқару жүйесі, бөлекжинау, сұрыптау, кәдеге жарату, қайта өңдеу.

Тұрмыстық қатты қалдықтардың тамырлары көне тарихқа тереңдетеді.Қалалардың пайда болуымен бірге, қоқыстың жағдайы нығайя түсті. Жыл сайынқоқыстың саны көлем бойынша шамамен 3%-ға өсіп жатыр. ТМД елдерінде ТҚҚ біржылда шамамен 100 млн. тонна пайда болады. ТҚҚ-ның құрамы елге, қалаларғабайланысты әр түрлі болып келеді. Қалдықтар тұрғындардың ауқаттылығына, климатқажәне абаттандыруға тәуелді болады. Қоқыстың құрамына қалалардағы қоқысты іріктеуәсер етуі мүмкін. Ол жыл мезгілдеріне қарай, ауа райына қарай өзгеруі мүмкін. Тамаққалдықтары көбінесе күз мезгілінде көбейеді, оған себеп бұл уақытта тамақ рационына

9

https://www.google.com/earth%20

көп мөлшерде көкөністер мен жемістердің қосылуына байланысты болады. Ал қыс пенкөктемде ұсақ елеудің құрамы қысқарады.

500 жыл біздің заманымыздан бұрын Афинада көшелерге қоқысты лақтырмауғакөпшілікке танымал бірінші эдикті шығарды. Мұнда қоқыс үйінділері қаладан 1милядай шамасында орналасқан еді.

Ежелгі Римде сумен қамту, канализация жүйесінің арнайы бассейндермен,қоқысты жою жүйесінің және тұңдырма шығару және қызмет көрсету бойынша өзіндікэкологиялық қызметтер болған еді.

Ортағасырлық Лондон, 1350 жыл біздің эра – адамдар қоқысты көшелергелақтырған, бұдан кейін аурулар тарала бастады.

Нью-Йорк, 1860 ж. – қаланың бүкіл көшелерін және қалтарыстары үйжануарлардың өліктеріне, көмір мен ағаштың күліне толы болды. Көшелердіңластануына орай эпидемияларға алып соқты. 1880 жылдан бастап қаланың әкімшілігіадамдардың денсаулығын сақтау үшін көшелерді тазартуға мәжбүр болды [1].

Қалдықтар дегеніміз – адамзат бұл заттардан өз қалауымен немесе өкіметтіңқалауымен құтылу үшін бағытталған. Қоқыстың жойылуы жинау, іріктеу, тасымалдау,қайта өңдеу, қоймалау және қауіпсіз жерде сақтауға көзделеді. Қазіргі таңдапланетамыздың әр адамға жылына шамамен 1 тонна қоқыс келеді, оған сынғанавтомобильдерді санатқа жатқызбайды. Егер барлық қоқысты жинастырмай, қайтаөңдемей, бір үймеге лақтыра берсек, онда бұл үйменің биіктігі Еуропаның ең биікЭльбрус таумен пара-пар келер еді.

Заманауи қалаларда бір қалаланың тұрғыны үшін тұрмыстық қатты қалдықтардыңүлесі, шамамен 250-300 кг келеді, бұл сан жыл сайын 4-6% өседі. Қалдықтардың тексаны ғана өзгерсе де, олардың сапасы да өзгереді. Тұрмыстық қалдықтардың арасындаас үйдің қалдықтары, пластик, бастырма материалдар, текстиль, шыны, металдар жәнет.б. кездеседі.

Тарихи жағынан қарасақ, негізінен сұйық және газ тәріздес қалдықтар кездесетін,олар су мен ауаны ластайтын қалдықтар болып саналған. Мұндай қалдықтардыкөбінесе көзге көрінбейтіндей қылып жүрді, яғни алыстау жерге апарып лақтырунемесе көміп тастау сияқты. Теңізге жақын орналасқан қалалар, өз қоқыстарын теңізгелақтырған болатын. Жыл сайын қоқыстың құрамы күрделене бастады, яғни құрамынаэкологияға қауіпті компоненттердің қосылуынан болып жатады.

Қоқыс үйіндісі - өндірістік және тұрмыстық қалдықтарды көмуге арналғантерритория болып саналады. Қоршаған ортаны қорғау үшін қоқыс үйіндісіполигондарға қарағанда жабдықталмаған.

Полигондар – тұрмыстық қатты қалдықтарды қоймалау, оқшалау жәнезалалсыздандыруға арналған, атмосфераны, топырақты, жер асты және жер үстісуларды ластамау үшін арнайы табиғатты қорғау құрылғылармен жабдықталған.

Тұрмыстық қатты қалдықтардың полигондарына сақтау үшін:- тұрғын үйлердің, қоғамдық мекемелердің, көтерме және бөлшекті сауда

объектілерінен шығатын тұрмыстық қалдықтар;- жөңдеу жұмыстары болған кезде, бұзу-қирату кезінде, жаңа тұрғын үйлерді салу

кезіндегі пайда болатын құрылыс қалдықтары, құрылыс индустриясының қалдықтары,ТҚҚ теңелген өндірістік қалдықтары, алаңдарды жасылдандыру жоспарлық күтімбойынша ағаш-бұтақтардың өсімдіктердің қалдықтары жатады;

- қауіптілігі IV класқа жататын қатты өндірістік қалдықтарды жатқызуға болады,егер табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғаудың, санитарлық –эпидемиологиялық қызметтердің және коммуналдық саласының келісімі бойынша,ТҚҚ қабылданатын барлық массасынан 30%-дан аспаса, орналастыруға болады;

10

- «Емдеу-профилактикалық мекемелерінің қалдықтарды жинау, сақтау жәнекетіру ережелерге» сәйкес емдеу-профилактикалық мекемелерінің қалдықтарықабылданады [2].

Дүниежүзінде тұрмыстық қатты қалдықтарды әр түрлі салада кәдеге жаратады.Латвия елінде қоқыс биоыдырағаннан кейін, «биогаз» пайда болып, оның көмегіменжылыжайларға жылу береді. Жылыжайларда бұл елінің ерекше жемісі – сары қызанақөсіріледі.

Америка Құрама Штаттарында жыл сайын ТҚҚ саны шамамен 230 млн. тоннаөндіреді (бір адамға шамамен 760 кг келеді), 30% қайта өңделеді, сонымен қатаркомпост өндіріледі, 15% өрттенеді, 55% көміледі. ТҚҚ құрамына келетін болсақ: қағазбен картон - 37%, тамақ қалдықтары - 24%, пластмас - 11%, шыны - 5%, металдар - 8%,текстиль және басқалары - 15%.

АҚШ-тағы Ламар қаласында жыл сайын 345 тонна қайта өнделген қиынан биогазжәне азықтық қосылыстарды өндіруге бағытталған кәсіпорын бар. Ұсақталған жәнежылы сумен араластырылған қи метантенке түседі, абсорбция әдісі арқылы пайдаболған газ метанға (жыл сайын 27 мың м³ электроэнергияны өндіруге пайдалынады)және көмірқышқыл газына (арнайы бактарда балдырлардың өсуіне арналған)ажыратылады. Осы бактарда сұйық фракциялар балдырлармен тазалынады және қименараластыруға пайдалынады. Балдырлар мен тұңба құрамында ақуыз 25% азықтыққосылыстарды өндіруге арналған (күніне 170 тоннаға дейін жетеді).

Америка Құрама Штаттары өз қоқысты өзі өңдейді. Барлық көшелерден қоқысжиналып, қоқысты сұрыптайтын цехке әкеледі. Мұндағы барлық қоқыстың ішінде 90%қайта өңдеуге жаратса, қалған 10% қоқыс үйінділерге жіберіледі. Қоқысты сұраптауүшін арнайы қондырғылар бар. Олар барлық қоқысты алдымен пакеттерденажыратады. Қоқысты ажырататын қондырғыларда қоқыстың түр-түрлеріне бөледі.Картон қағаздары, платискалық бөтелкелер, макулатураны брикеттерге престейді. Оданкейін барлық брикеттерді зауыттарға таратылады.

Қоқысты өндіру бойынша Жапония елі ерекше көзге түседі. Мұндағы бұл елдіңтұрғындары бала кезінен бастап тазалыққа және тәртіпке үйренген адамдар. Қоқыстылақтыру үшін өзіндік тәртіптері бар. Әр қоқыс түрі өз күнінде шығаралылады. Мысалы:сейсенбі мен жұма күндерінде - өртенетін қоқыс, сәрсенбіде шынылар мен бөтелкелер,бейсенбі күні – қапталған пластик шығаралады, ал қалған күндері қоқысты ешкімшығармайды. Егер берілген күндерінде тұрғындар ереже бойынша басқа қоқыстышығаратын болса, онда бұл тұрғын үйге айыппұл жазылынады. Жапония көшелерітуристер үшін таңғарлықтай таза болады. Егер адам қоқысты көшеде лақтыратынболса, оған Қылмыстық кодекс бойынша адам жазаға тартылады, оған қоса үлкенкөлемде айыппұл төлеуіне тұра келеді. Барлық өртенетін қоқысты 1800ºС пештердежағады. Кейбір қалаларда зауыттардың қасында хауыздарды салады. Демек, қоқысжанғаннан энергия, яғни жылуды алады. Өртенген қоқыстан қалған күлден, Жапонияелі қоқысты аралдарды салады. Мұнда Жазғы Олимпиада 2020 жылға арналғанолимпиялық ауылды салып жатыр. Жапондықтар тек мұнымен ғана тоқтатылмайды.Пластикалық бөтелкелерді қайта өңдеп, киім тіге алады. Мысалы, бір пиджакқа 9бөтелке, шалбарға 7, жидеге 2 және галстукка 0,5 бөтелке жұмсалады. Көптеген футболклубтарының формаларын сол Жапонияның пластикалық бөтелкелерінен тігіледі. Жәнеде Олимпиадаға қарсы, жапондықтардың құрамасына бөтелкелерден форма тігілетінболады.

Швеция мемлекетінде өз қоқыстан гөрі, басқа елдердің де қоқысты импорттайды.Олар: Великобритания, Норвегия, Ирландия, Шотландия және Испания елдері.Қоқысты сұрыптау бұл елдің тұрғындары өз үйлерінен бастайды, яғни жаңа ас үйдіңжиһазында арнайы қоқыс жәшіктері орналасқан – биологиялық қалдықтар, металдар,

11

әйнек, пластикалық бөтелкелер, бәрі бөлек жиналады. Әрі қарай бұл қоқыс қайта өңдеуцехтерге апарылады. Шведтықтар қоқысты өртеп, одан энергия алады. Бұл энергияменбарлық қалаларын жылумен қамтамасыз етеді

ЕО елдерінде қаптама мен қаптама материалдарына қойылатын міндетті талаптаренгізілген:

- қаптаманың көлемі мен массасы тауардың сақталуы мен тұтынушыныңқауіпсізділігін қамтамасыз етуі үшін ең аз қажетті болуға тиіс;

- қаптаманың құрамына қауіпті заттардың ең аз көлемі ғана кіруі тиіс (атапайтқанда, қорғасын, кадмий, сынап пен хром қамтылуының шекті жол берілетіннормалары белгіленуге тиіс);

- физикалық қасиеті мен дизайны жағынан қаптама бірнеше мәрте пайдалануыүшін, ал қызмет мерзімі аяқталғаннан кейін қайталама айналымға енгізу үшін жарамдыболуға тиіс. Яғни пайдаланылған қаптама тауар өніміне қайта өңделуге жәнеэнергетикалық мақсаттарда рекуперациялануға тиіс;

- өнім өндірісі кезінде бастапқы шикізат пайызын азайту, қайталама шикізаттыпайдалану мүмкіндіктерін іздестіру.

Тұрмыстық қатты қалдықтарды жою мәселесі, сонымен қатар қалатерриториясының, әсіресе үлкен қалаларда (мегаполистерде) халық саны 1 млн астамадамы бар қалалар үшін өзекті мәселелерінің бірі болып саналады. Тұрмыстық қаттықалдықтарды бір адамға шаққандағы орташа есеппен 1м³/жылына (көлем бойынша)немесе 200 кг/жылына – массасы бойынша.

ТҚҚ сақтау полигондарын салу үшін көптеген факторлар әсер етті, олар –тұрмыстық, өндірістік, радиоактивті қалдықтар, пайдалы кендерді табуға жәнеқұрылыс материалдардың негізінде осылай пайда болды. Фазалық жағдайға қарайқалдықтар өз ішінде қаттыға, сұйық немесе қатты қалдықтардың қоспасына, сұйықжәне газ тәріздес фазалар болып ажыратылады. Тұрмыстық қатты қалдықтар өз құрамыбойынша әр текті болып келеді: тамақ қалдықтары, қағаз, металлолом, резиңке, шыны,ағаш, мата, синтетикалық заттар [3].

Қалдықтарды кәдеге жаратудың бірнеше технологиялар пайдаланылады.Термикалық технологиялар қоқыстың әр түріне, яғни қатты, еритін, сұйық және газтүрінде келетін қоқысқа арналған технология болып саналады. Бұл әдістің маңызыматериалдың термикалық қайта өңдеуде жоғары температураның жылу тасығышпен,яғни жанасқан және жанаспаған әдіспен отынның жану өнімдері. Терможайылғанөнімдер қышқылдану процесіне және басқа химиялық реакциялардың газ тәріздес,сұйық немесе қатты өнімдердің пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін. Жоғарытемператураларда (3000К одан да жоғары) термикалық әдіс қышқылданған химиялықәрбір қосылыстарын жойюы мүмкін. Тұрмыстық қатты қалдықтардың құрамындаорганикалық фракцияның жоғары пайызы болғандықтан, термикалық әдісті жиіқолданады. Тұрмыстық қатты қалдықтардың термикалық әдісі қалдықтардың көлемімен массасын азайту үшін тиімді болады.

Қазіргі таңда термикалық әдістің басты мықты жақтары:- қалдықтардың тиімді залалсыздандыру (патогенді микрофлораның толық

жойылуы);- қалдықтардың көлемін 10 есе қысқарту;- органикалық қалдықтардың энергетикалық потенциалын қолдану.Қалдықтарды көму әдісі қазіргі таңда әлемге кең таралған әдістерінің бірі болып

саналады. Бұл тәсіл жанбайтын қалдықтарға және жану кезіне уытты заттардышығаратын қалдықтарға пайдалынады. Қалдықтардың полигоны жай қарапайым қоқысүйіндісі емес. Заманауи полигондар бұл – күрделі инженерлі құрылыс, жер астысуларды және атмосфералық ауаны ластамау үшін заманауи жүйелермен

12

жабдықталған. Кейбір полигондар қалдықтардың шіру кезіндегі газдыэлектроэнергияға және жылуға қайта өңдей алады. Брақ, өкінішке орай, бұл полигондартек Еуропа елдерінде орналасқан. Қалдықтарды көму әдісінің ең басты минустарыныңбірі тазартудың көптеген жүйелері тұрса да, су мен ауа бәрі бір ластанады.Қалдықтарды басқа қайта өңдеу технологияларға қарағанда көму әдісі арзан болыпсаналады.

Компостерлеу әдісі қалдықтардың өздігінен биоыдырату нәтижесінің негізіндепайдаланылады. Сондықтан компостерлеу органикалық жаратылысы бар қалдықтарғақолданылады. Көбіне бұл әдіс жер үйлерде қолданыс тапты немесе ауылшаруашылығына арналған өнімдерді шығару мүмкін.

Қоқысты плазмалық қайта өңдеу әдісі негізінен қоқысты газификациялау рәсімінбілдіреді. Бұл әдістің технологиялық сызбасы негізінен қалдықтардан шығатынгаздарды бу мен электроэнергия алу үшін қолданылады. Плазмалық қайта өңдеуәдісінің негізгі өнімдері, пиролизделмеген қалдықтар немесе шлактар болады. Жоғарытемпературадағы пиролиздің басты артық жері, бұл әдісте экологиялық таза жәнетехникалық жағынан қалдықтарды өңдеу оңай және тұрмыстық қатты қалдықтардыжою үшін еш іріктемесіз өткізуге болады. Экономикалық жағынан да, бұл әдіс тиімдіболып саналады [4].

Қазақстанда қалдықтарды басқару жағдайы мына жағдайлармен түсіндіругеболады. Тұрмыстық қатты қалдықтарды қайта өңдеу еліміз үшін тиімді болыпсаналады. Себебі қалдықтарды қайта өңдеу үшін қажетті ресурстар жеткілікті, өңдейтіншикізат, ТҚҚ басқару бойынша жаңа кәсіпорындардың ашылу мүмкіншіліктер,қалдықтарды басқару үшін жаңа технологиялар бар. Сонымен қатар, ТҚҚ дұрысбасқару арқылы еліміздің экологиялық деңгейі жақсара түседі.

ТҚҚ тасымалдау және кәдеге жарату әдістері стандарттарға сәйкес келмейді.Тұрмыстық қатты қалдықтардың 97% қайта өңдеусіз және кәдеге жаратуға болатынресурстарды іріктемей қалдықтарды стандартттарға сай келмейтін санкцияланбағанқоқыс үйінділерге және полигондарға шығарады.

Қазіргі уақытта Қазақстанда тұрмыстық қатты қалдықтардың қалыптасу«көзінен» бөлек жинау жүйелі деңгейде жолға қойылмаған, сондықтан қалдықтардықалыптасу көзінде бөлу, қалдықтарды бөлек-бөлек шығару, қалпына келтірілгенматериалдарды қайта өңдеу және сату жүйелеріне бүкіл ел бойынша кешендіэкономикалық талдау жүргізу мүмкін емес.

Қазіргі уақытта елімізде қалдықтарды сұрыптаумен, жинаумен және кәдегежаратумен айналысатын 139 кәсіпорын мен ұйым бар болған, әрине, республика үшінбұл сан өте жеткіліксіз саналады. Осы кәсіпорындарының ішінде Солтүстік Қазақстаноблысының аумағында 13 кәсіпорын тұрмыстық қатты қалдықтарды бөлек жинау,сұрыптау, қайта өңдеу және кәдеге жарату бағыттары бойынша, өз жұмыстарынжүргізуде.

Қазіргі таңда, өңірімізде тұрмыстық қатты қалдықтарды басқару жүйесіменЕуропа елдерінен көптеген ақпарат алып жүр. Осыған байланысты қалдықтар облыстерриториясының көпшілік назарында ескеріліп жүр, себебі, мектеп, колледж,университет қабырғаларында үгіт-насихат баяндамалары өткізуде. Көше ауларындатұрмыстық қатты қалдықтардың пластикалық бөтелкелерді жинау үшін арнайы темірторлары орналасқан. Барлық істелініп жүрген іс-шаралар, біздің қоршаған ортамыздысақтау үшін жасалынып, болашақ ұрпағымызға табиғаттымызды таза күйінде жеткізужәне дұрыс экологиялық тәрбие беру үшін негізделінеді [5].

13

Әдебиет:1. Степановских А. С. «Общая экология»: Учебник для вузов. – М.: Юнити Дана, 2000. – 510 с.2. Луканин В. Н. «Промышленно-транспортная экология»: учебник для вузов/ – М.: Высшая

школа, 2001. – 273 с.3. Бобылев С. Н. «Экономика устойчивого развития»: учебник / – Москва, 2014. – 11 с.4. Гринин А. С., Новиков В. Н. «Промышленные и бытовые отходы: Хранение, утилизация,

переработка»: Учебное пособие. – Москва.: ФАИР-ПРЕСС, 2002. – 336 с.5. http :// stat . gov . kz / - ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитеті.

УДК 581.5

УЧЕБНАЯ ПОЛЕВАЯ ПРАКТИКА КАК СПОСОБ ФОРМИРОВАНИЯЭКОЛОГО-ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАВЫКОВ У СТУДЕНТОВ

Архипова Н.С., Елагина Д.С., Давлетшина А.И.(Казанский федеральный университет)

В Казанском федеральном университете (КФУ) студенты, обучающиеся поспециальности биология, имеют возможность выезжать на полевую практику в Северо-Кавказский регион.

Здесь, в республике Карачаево-Черкессия, в окрестностях научного поселкаНижний Архыз находится Северо-Кавказская астрономическая станция (СКАС) КФУ,где с 1976 года ведутся систематические астрономические наблюдения. С первых летсуществования станции на ней регулярно проходили практику студенты кафедрыастрономии, а с 2013 года приезжают на практику и студенты кафедры биоэкологии,гигиены и общественного здоровья.

Нижний Архыз расположен в долине реки Большой Зеленчук и окруженлесистыми горами. Леса здесь широколиственные и хвойно-широколиственные. Впредгорьях и в горах до 1500 м над уровнем моря (н. у. м.) растут широколиственныелеса с преобладанием бука. В горном поясе от 1200 до 2000 м - темнохвойные леса изпихты кавказской, ели восточной и сосны крючковатой. Пихта кавказская и ельвосточная значительно более теплолюбивы, чем пихты сибирская и ель европейская,требовательны они и к влажности воздуха. Сосна крючковатая, или кавказская(PinushamataRoezl.) по морфологическим признакам мало отличается от сосныобыкновенной, но более требовательна к теплу.

Рядом с п. Нижний Архыз расположен памятник природы Буковый лес, гдепроизрастают деревья 200-220-летнего возраста. Поселок также имеет второенеофициальное название «Буково». Бук восточный - FagusorientalisLipsky. Деревовысотой до 50 м со стройными колонновидными стволами, светло-серой гладкой коройи широкой кроной. Бук распространен по всему горному Кавказу, но господствует он вполосе от 600 до 1000 м. Выше растет как примесь в темнохвойных лесах. У верхнейграницы леса принимает кустовидную форму с дуговидными стволами. Это деревогорного и приморского климата, теплолюбивое и требовательное к влажности воздухаи плодородию почв. К свету бук малотребователен. Также главнымилесообразователями лиственных лесов Кавказа являются несколько видов дуба, срединих дуб черешчатый - QuercusroburL. В смеси с дубом и буком на Кавказе всюдурастет граб обыкновенный - CarpinusbetulusL. Это дерево второй величины.

14

http://stat.gov.kz/

От п. Нижний Архыз автобус везет нас на учебную станцию, котораярасположена на высоте около 2000м., рядом со Специальной АстрофизическойОбсерваторией РАН. Начиная с 2000 м хвойные леса изреживаются, а с 2200 мпереходят в высокогорное криволесье из бука, березы, клена. Выше 2300 м начинаютсясубальпийские высокогорные луга, которые сменяются альпийскими лугами.

В окрестностях станции исследования были проведены в 4-х биотопах.1. Пуп Келдыша (высота 2045 м.). Небольшой холм перед остановочной

площадкой Большого телескопа азимутального РАН (БТА). Координаты: 43°38'59"N41°26'12"E. Тип объекта: холм. Крутизна южного склона – 23°, западного – от 22°,северного – от 23°. Верхняя часть холма, а также северный и восточный склоны,представлены травянистым покровом, в то время как низменная часть южного склона ивесь западный облесены. В состав древостоя входят сосна, береза и ель восточная.Возраст деревьев, примерно, 15-17 лет. Склон испытывает антропогенную нагрузку:ежедневный выпас скота.

2. Гора Пастухова (высота 2733 м.). Находится в междуречье БольшогоЗеленчука и Марухи, над посёлком Нижний Архыз. Вершина названа в честь русскоговоенного топографа, путешественника А. В. Пастухова. Координаты: 43°60′44″ с.ш.;41°43′30″ в.д. Тип объекта: гора. Покрыта травянистой растительностью. Атропогенныефакторы: горный туризм, выпас скота.

3. Грузинский холм. Тип объекта: холм, высотой 2295м. Находится на 800мюжнее БТА. Северный и западный склоны холма (~10°) более пологие, по сравнению сюжным и восточным (~30). Холм покрыт травянистой растительностью в верхнейчасти. Низменная часть облесена: ½ часть – береза, ¼ – сосна, ¼ – ива шелковистая(эндемик). Антропогенные факторы: интенсивный выгул скота.

4. Территория СКАС КФУ. расположенная на высоте 2026 метров н. у. м.Прилегает к территории САО РАН, находится в 2 км к западу от БТА. Координаты:43°38′59″ с. ш. 41°25′33″ в. д. Тип объекта: холм. Равнинная часть в большей степенипокрыта травянистой растительностью. Северная часть покрыта травянистойрастительностью, но низменная часть облесена. Южная же часть облесена полностью.Антропогенные факторы: территория является местом проведения практики.

На Кавказе произрастает 173 вида растений, находящих применение в научноймедицине, и более 1000 видов, используемых как народно-лекарственные растения (1).

По данным Д. Т. Джатдоевой (2012) на территории Карачаево-Черкесии в дикомвиде произрастает 357 видов лекарственных растений, применяемых как вофицинальной (включённых в Государственную фармакопею), так и в народноймедицине (2). Среди них 76 видов растений, используемых в научной медицине,внесённых в XI издание Государственной фармакопеи СССР (3).

В ходе маршрутных учетов и геоботанических описаний нами было встречено 148видов растений, многие из которых обладают лекарственными свойствами. В общемсписке, встреченных нами растений, было выделено 16 фармакопейных видов (табл. 1).

Таблица 1. Список встреченных видов растений, внесенных в Государственнуюфармакопею СССР, XI издание.

№п/п

Вид растения Используемаячасть

1 Тмин обыкновенный (CarumсarviL.) плоды2 Мать-и-мачеха обыкновенная (TussilagofarfaraL.) листья3 Бессмертник песчаный (Helichrysumarenarium (L.)Moench) цветки4 Ромашкааптечная (MatricariachamomillaL.) цветки

15

5 Череда трехраздельная (BidenstripartitaL.) трава6 Тысячелистник обыкновенный (AchilleamillefoliumL.) трава7 Девясил высокий (InulaheleniumL.) и девясил британский

(InulabritannicaL.)корневища икорни

8 Одуванчик лекарственный (TaraxacumofficinaleWebb) корни9 Бузина чёрная (Sambucusnigra L.) цветки10 Тимьян обыкновенный (Thymusvulgaris L.) трава11 Крапива двудомная (Urticadioica L.) и крапива жгучая

(Urticaurens L.)листья

12 Подорожник большой (Plantagomajor L.) листья13 Фиалка полевая (ViolaarvensisMurray), фиалка рогатая

(ViolacornutaL.), фиалка трехцветная (ViolatricolorL.)трава

14 Горецптичий (Polygonumaviculare L.) трава15 Береза повислая (BetulapendulaRoth.), береза пушистая

(BetulapubescensEhrh.), береза Литвинова(BetulalitwinowiiDoluch.)

почки

16 Сосна обыкновенная (PinussylvestrisL.) плоды

Кроме того, местным населением широко используются и заготавливаются виды,которые не входят в этот список. Например, чемерица Лобеля(VeratrumlobelianumBernh.), рододендрон кавказский (RhododendroncaucasicumPall.),горец змеиный (BistortaofficinalisL.), ятрышник пятнистый (Orhismaculate L.).

Чемерица Лобеля (VeratrumlobelianumBernh.).В качестве лекарственного сырья используется только корневище с корнями

чемерицы. Все части растения содержат алкалоиды: корни чемерицы до 2,5%,корневища до 1,3%, трава чемерицы – до 0,55%. Также чемерица содержит дубильныевещества, красители, крахмал, сахар и смолы. Польза и вред чемерицы проистекают изодного и того же «источника» - суммы алкалоидов, заключенных в этом растении. Онивызывают снижение кровяного давления, значительное увеличение амплитудысердечных сокращений, раздражают нервные окончания и вызывают рвоту. Всовременной медицине настойка чемерицы и чемеричная вода применяются тольконаружно, как антимикотический и противопаразитный препарат (4, 5).

Рододендрон кавказский (RhododendroncaucasicumPall.) Эндемик Кавказа, ареал которого охватывает высокогорья Большого и Малого

Кавказа и заходит в Турцию по Арсиянскому и Лазистанскому хребтам. В листьяхсодержатся рододендрин, танины, арбутин, рутин, кислоты, эфирное масло, а такжеядовитый гликозид - андромедотоксин. Используется при лечении сердечно-сосудистых заболеваний и ревматизма. Препараты, полученные из листьеврододендрона кавказского, назначают при отравлении ртутью, при заболеванияхслизистых оболочек и головных болях. Экспериментальными исследованиямиобнаружено, что препараты рододендронов повышают тонус сердечной мышцы,увеличивают амплитуду и уменьшают частоту сокращений сердца, существенно неизменяют кровяного давления и оказывают отчетливое диуретическое действие.Препараты из рододендрона кавказского обладают наибольшей биологическойактивностью и ярко выраженным терапевтическим действием(6).

Горец змеиный (Bistortaofficinalis L.)В качестве лекарственного средства используют высушенные корневища.

Корневища горца змеиного содержат до 25% дубильных веществ, 0,44% галловойкислоты, 0,5% катехина, 26,5% крахмала, 1,1% оксалата кальция, а такжеаскорбиновую кислоту, калий, магний, железо, красящие вещества, витамин С,

16

провитамин А. Растение накапливает селен, стронций и барий. В траве найдены:кофейная, хлорогеновая и протокатеховая кислоты, флавоноидные гликозиды(гиперозид), рутин, авикулярин, кверцетин, кемпферол, цианидин. Корневища горцазмеиного использовали в народной медицине с глубокой древности как вяжущеесредство при расстройстве деятельности желудочно-кишечного тракта. Отваркорневищ используется при поносах, дизентерии, желчнокаменной болезни (дляразрушения камней в желчном пузыре), женских заболеваниях, нервных расстройствах,всякого рода кровотечениях, при раке простаты и прямой кишки, ревматизме иневралгиях (как мочегонное средство), а также при анемии и изжоге(7).

Ятрышник пятнистый (Orhismaculate L.)Заготавливаются молодые клубни ятрышника. Высушенные клубни становятся

почти прозрачными, их называют «салеп». Корнеклубни ятрышника содержат главнымобразом слизь (47-50%), состоящую из высокомолекулярного полисахарида маннана,крахмал (27-31%), декстрин (до 13%), пентозаны. Трава ятрышника содержит гликозидлороглоссин. Также в ятрышнике найдены сахароза, горькие вещества, эфирное масло,белки и другие вещества. В народной медицине отвар или настой молодых клубнейсчитают тонизирующим средством и рекомендуют при импотенции, различныхнервных заболеваниях, при психических расстройствах, как обезболивающее призлокачественных опухолях, в качестве потогонного и мочегонного средства. Порошокиз старых материнских клубнекорней народные лекари использовали в качествепротивозачаточного и абортивного средства(8).

В ходе геоботанических исследований определяли обилие по шкале О.Друде.Также исследовали жизненные формы, экологические формы, фенофазу, ярусность ижизненность растений. Данные по встречаемости некоторых видов приведены втаблице 2.

Таблица 2. Характеристика обилия видов растений в исследованных биотопах(по шкале О. Друде).

Названия биотоповВиды Территория

СКАС КФУ (2026 м)

Пуп Келдыша(2045 м)

Грузинский холм (2295м)

Гора Пастухова (2733 м)

Чемерица Лобеля

Cop.1 Cop.3 Sp. -

Рододендрон кавказский

- - Sp. Cop.1

Горец змеиный Soc. Cop.3 Sp. -Ятрышник пятнистый

Cop.2 Cop.1 - -

Приведенные в таблице 2 виды растений встречались не во всех исследуемыхбиотопах. Так, например, чемерица Лобеля и горец змеиный встречались реже помереувеличения высоты расположения площадок. Рододендрон кавказский, напротив,предпочитает высотные места обитания. Ятрышник пятнистый отмечен нами только надвух площадках в обильном количестве: на территории станции и на площадке ПупКелдыша, на других площадках не был отмечен. Нельзя забывать о том, что навстречаемость и обилие видов оказывают влияние такие неблагоприятные факторы каквыпас: отары овец (до 1-2 тысяч голов) и табуны лошадей, а также интенсивноразвивающийся туризм. Рассмотренные нами виды также имеют декоративное

17

значение, поэтому больше привлекают внимание туристов, что повышает рисквытаптывания и сбора этих растений.

Жизненные формы и экологические группы в четырех биотопах отличались. Натерритории СКАС КФУ и Пуп Келдыша визуально отмечено три яруса травянистойрастительности, преобладали влажные мезофиты, общая площадь проектив�