the study of the relationship between fereydun and the

Journal of Historical Researches, Vol. 11, Issue 1, No. 41, Spring 2019

The Study of the Relationship between Fereydun and the Water Deity

in Elam Civilization

Khadijeh Naghipourfar

PhD student of History, Najafabad branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran, [email protected]

Naser Jadidi *

Assistant Professor of History, Najafabad branch, Islamic Azad University, Najafabad, Iran, [email protected]

Abstract

Fereydūn, like many Iranian myths, could be followed up in Vedic texts. But, after searching

these texts, there are differences between the roles of Fereydun in the Vedic and Middle Iranian

texts. As Iran has older history than the Aryan establishment on this plateau, it is therefore

possible to follow the roots of this mythology as existing in the middle texts, in pre-Aryan

civilizations in Iran, like Elamite civilization. The cultural and civilization elements of the

ancient Elam can be closely linked to the Middle Eastern civilization. Therefore, Elam had

abundant Mesopotamian deities who, of course, were accepted by their special function in Elam.

Ea/Enki was one of them. But with regard to Untash-Napirisha, it seems that in Elam, his roles

are fully attributed to Napirisha. But anyway, Napirisha is the Elamite form of Ea. In order to

better understand the Elamite water deity role, it is necessary to refer to the myth of the

Mesopotamian Ea. By examining the myths of Ea, there are points that seem to suggest that

Fereydūn could be known as the Aryan form of this Mesopotamian and Elamite myth. This

article uses a library method based on existing documents and seeks to find out the relationship

between the myth of Fereydūn and the water deity in Elamite civilization, due to its

Mesopotamian background.

Keywords: Ea, Apsū, Ox-headed Mace, Fereydūn, Elam

* Corresponding author

یلامتمدن ا درآب یزدبا ا یدونفر میانارتباط

**ناصر جدیدی -*پورفر خدیجه نقی

چكیده

در وجو اما پس از جست شود؛ پیگیری ودایی متون را دارد که در این قابلیت یزن فریدون ایرانی، اساطیر از بسیاری مانند

از ت ر که ن یاربس ایران تاریخ. شود یم یدهد یرانیا یانهو م ودایی متون در فریدون هاینقش میان هاییتفاوت متون، این

در موج ود ص ورت را ب ه اس اطیر این از هایییشهامکان وجود دارد که ر ینپس ا است؛فلات یندر ا ها آریایی استقرار

فرهنگ ی عناصر. هاستتمدن این از یکی ایلامی تمدن که کرد پیگیری نیز ایران آریایی از یشپ هایدر تمدن میانه، متون

ی زدان ا ای لام، تمدن در رو ازاین دانست؛ رودان میان تمدن با تنگاتنگ ارتباط در توانمی همواره را باستان ایلام تمدنی و

آب ی زد )ا ی/انکائ ا . ش دند م ی یرفت ه پذ ی لام در ا خ ود، خ ا ک ارکرد با البته که اند داشته وجود فراوانی رودانییانم

ط ور ب ه او ه ای نق ش ایلام در که آید یبه نظر م ینچن نپیرشَ اونتش استل به توجهالبته با است؛ جمله آن از( رودانی یانم

ش ناخت بهت ر یب را ،از ائاست یلامیا یصورت نپیرشَ کهاما به هر حال با آن است؛نسبت داده شده نپیرشَ ایزد به کامل

ی ده د نک اتی ائ ا ۀاس طور در بررس ی ب ا . ک رد مراجعه رودانی یانم یائا ۀبه اسطور یدناچار با یلامیآب ا یزدا های شنق

ی ن دانس ت. ا یلام ی و س پس ا رودانی یاناسطوره م ینا یاییرا صورت آر یدونفر است مکنم آید می نظر به که شود یم

را در آب ای زد و فری دون ۀاس طور ی ان ارتب اط م چگونگی ،اسناد موجود یۀبرپا و ای کتابخانه روشمقاله برآن است به

د.کن ررسیب ،آن یرودان یانم پیشینۀبه توجهبا یلام،تمدن ا

یلاما فریدون، گاوسر، گرز آپسو، ائا،های کلیدی: واژه

[email protected]، ایران ،اصفهان، آباد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف ،علوم انسانی هدانشکد، گروه تاریخ دانشجوی دکتری *

[email protected]، ول(ؤ)نویسندۀ مس ایران ،اصفهان، آباد دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف ،علوم انسانی هدانشکد، تاریخگروه استادیار **

Copyright © 2019, University of Isfahan. This is an Open Access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution

License (http://creativecommons.org/licenses/BY-NC-ND/4.0/), which permits others to download this work and share it with others as long as they credit it, but they cannot change it in any way or use it commercially.

پژوهشی( -)علمی های تاریخی پژوهشنامه فصل

دانشگاه اصفهانمعاونت پژوهش و فناوری

یازدهم، دوره جدید، سال پنجمسال پنجاه و

41-4 ، صص4931 بهار، (14)پیاپی اولشماره

41/11/4931، تاریخ پذیرش: 44/41/4936تاریخ وصول:

4931بهار (،14 )پیاپی اول، شماره یازدهم، دوره جدید، سال پنجمتاریخی، سال پنجاه و های پژوهش /1

.مقدمه

ک ه دارن د یش ه قوم ر هر فرهنگ در همواره اساطیر

ی ز اق وام ن ینا یراساط یکدیگر، با اقوام آمیزشبا یگاه

ان د؛ شده سازی یکسان و ترکیب یکدیگر با امکان حدتا

یکار یراساط ینگوناگون ا های منشأ یالبته گاه بازشناس

یهم واره در بس تر یران ی که ن ا اس اطیر . استدشوار

ت ر، یعدر نگ اه وس یا( یرانی)هندوا یاییآر کامل طور به

از ی ز ن ی دون فر ۀاسطور اندکه شده بررسی اروپاییهندو

ک ه اس ت ای ن یت. واقعاستنبوده یمستثن یدگاهد ینا

س اکن ب دون ینیس رزم اب ای ران، به ودبا ور ها آریایی

ی ن ا در ی ز ن ه ا آری ایی از پ یش و بلکه نبودند رو هروب

ه ا، گ وتی ه ا، کاس ی همچ ون ه ایی تم دن ینس رزم

اس ت؛ داش ته وج ود ... و ماناه ا ه ا، ایلام ی ها، لولوبی

ی ن ب ه ا ،مه اجر یمردم جایگ اه در ها آریایی همچنین

آنه ا ها سرزمین این بومیمردم و شدند وارد ها ینسرزم

ی ن از ا یبرخ یب را بن ابراین پذیرفتن د؛ مسالمت بارا

از ت ر که ن بس تری بت وان ش اید ایران ی، یرکهناس اط

.گرفت نظر در یاییآر فقط ای پیشینه

یرا دارا ایران ی اس اطیر ت وان م ی دی دگاه ای ن در

ک ه دانس ت نی ز ی ران در ف لات ا آریایی پیش ای یشینهپ

و ش ده س ازی همسان یا ترکیب آریایی اساطیر با گاهی

های صورتاز هرکدامبا اندکه آورده یدنو پد ای اسطوره

ازطرفی،. دارد هایی هماهنگی خود آریایی پیش و یاییآر

ب ر ی لام و ا رودان ی ان متقاب ل م فرهنگی ثیرتأبه توجهبا

یشۀر ک ه دارد وج ود امک ان ای نگ اه یک دیگر،

وج و جس ت نی ز رودان می ان در را ایلامی های هاسطور

را یائ ا/انک ایلام ی، مکت وب ب ه من ابع رج و . با کرد

روان ه ای بآ یزدآن ا رودانی میان همتای مانند توان یم

البته از ؛(Black & Green, 2004: 27, 75)دانست ایلام

های نماد تمامی با نپیرشَ اونتش لدر است یریشَنپ که جاآن

ظ اهر ش ده مارس واربودن، ع لاوه ب ه رودانی، میان ائای

نظ ر ممک ن ی ن ا یانب (Harper, 1992-93: 130) است

ت وان م ی ای لام ت اریخ از ای هدر دور کم دست کهاست

دانست. ایلامی آب ایزدائا و یزدهمانند ا نیز را یرشَنپ

در ی رشَ نپ مینۀز در مس تقیم منابع کمبودبه باتوجه

ۀب ارج ز در ،ب ا ائ ا آن ه ای س مبل انطب ا و ی لاما

نق ش و ناچ اریم ،(Black & Green, 2004: 75)م ار

و ایلام ی صورت در ائا به رجو با را ایزد این یگاهجا

براس ا مقاله این نگارش. کنیم یآن بررس رودانی میان

ای هاسطور جایگاه در یدونفر یاناست که م پرسش این

ارتب اطی هچ یلام ی آب ا ی زد ا ۀاس طور و یرانیهندوا

ب اره یندر ا یگرید یفرع های پرسش البته. دارد وجود

آب ی زد : نس ب ا قرارن د ی ن ک ه از ا است داشته وجود

ب ا شکلی هایتفاوت یا ها شباهت چه یدونو فر یلامیا

چ ه ی دون و پ در فر یلام ی آب ا ی زد پدر ا دارند؟ هم

یلام ی آب ا یزدا های لسمب ند؟دار همگونی های یژگیو

ه ای شنق ند؟دار هایی تفاوت یا شباهتچه یدونو فر

ه م با ارتباطی چه فریدون و ایلامی آب ایزد اساطیری

دارند؟

ای ن از ش ده مطرح های پرسش راستایدر ها فرضیه

یدونفر ۀو اسطور یلامیآب ا یزدا ۀاسطور میان: قرارند

ه ا فرضیه برخی. یافت توان می بسیاری یارتباط فرهنگ

نظ ر به چنیناست: ینچن یفرع های پرسشپاسخ به در

ه ر دو ب ا یلام ی آب ا ی زد ا یزو ن یدوننسب فر آید می

آب ی زدا ائ ا، پ درآب ارتب اط داش ته باش د.

اس ت و یرینش ه ای بآ یزدآپسو ا رودانی، میان یلامیا

شناس ی، لغ ت عل ت به که استبوده ینآبت یدونپدر فر

معرف ی آبتینان فریدون نسب و دارد ارتباطنام او با آب

یدر ارتب اط ب ا آب معرف ی ز است که اج داد او ن شده

..شوند یم

9یلامتمدن ا درآب یزدبا ا یدونفر میانارتباط

،گ او گرزگاوس ر، با ارتباط در دو هر ائا و فریدون

ک دام البت ه هر اند؛ هشد یمعرف ییجادو یروهایطب و ن

دو ی ن ا ی ز، ن یر. در اس اط دارن د نی ز جداگانه هایی نماد

یروین یدر ارتباط با آب و طب و جادو و دارا موجود

.اند شده معرفی کننده یتحما

ه ای پ ژوهش ردی ف در ماهی ت نظ ر از مقاله این

ام ا از نظ ر ه دش پ ژوهش، در گ روه اس ت؛ ینظ ر

ۀش یو ب ه ک ه گی رد م ی ف رار ت اریخی ه ای شپ ژوه

و ب ا ای هکتابخان روش با و شده نوشته تحلیلی یفیتوص

.استشده یاستفاده از اسناد موجود گردآور

پژوهش پیشینۀ

درآب ی زد را ب ا ا یدونفر میان بطۀرا پژوهش این

ب ه یطرف ازمن ابع یراینبنا کند؛ می بررسی یلامتمدن ا

آن مح دود اس ت و از رودانی یانم پیشینۀبا یلامتمدن ا

درب ا یدونفر ۀاسطور بررسی ۀدربرگیرند یگر،د یطرف

ای ن ب ه باتوجه. استآن یرانیهندوا پیشینۀ گرفتن نظر

ارتب اط وج ود ی ن ا یبررس یبرا یمیمنبع مستق مطلب،

از ی اتی جزئ غیرمس تقیم، ط ور به هایی مقالهندارد و تنها

ی ن ک ه در ا ه ایی مقاله. اند کرده بررسی راموضو ینا

محم ود لۀمق ا از: ان د عب ارت اس ت باره نوش ته ش ده

گاوس ر گ رز » ن ام ب ا پوراحمد مجید و دهقی جعفری

لۀ(، مق ا4931و زمس تان ییز)پ ا «آن منش ا و فری دون

لۀمق ا یزن و رویانی وحید( اثر 491۱« )و جادو فریدون»

در او نی روی س ه ب ا آن ارتب اط و فری دون ن ام معنی»

شتۀن و ( 4911) «ای ران حماس ی و اساطیری های سنت

یتاز شخص یاتیجزئ ها مقاله این تمامی. ییمولا یزچنگ

بررس یآن هن دوایرانی پیشینۀ ب ه توج هرا با ی دونفر

از ه ایی شه ا، ب ه بخ مقال ه ی ن از ا هرک دام . کنند می

آن هن دوایرانی پیشینۀتوج ه ب ه ب ا یدونفر یتشخص

.کنند میاشاره

.پژوهش ضرورت و اهمیت

حض ور ت اریخ از ت ر نکه یاربس ایران پیشینۀو تاریخ

در ه ا، ی ایی از آر یشاست و پ ینسرزم یندر ا ها آریایی

داش ته وج ود یاریبس یشکوفا های تمدن ینسرزم ینا

ای ن براس ا . آنهاس ت از یک ی ای لام تم دن که است

ب ا یرانا یانبوم آمیز تمسالم آمیزشبه باتوجه و حقیقت

و یرامکان وجود ندارد ک ه اس اط ینمهاجر، ا های آریایی

ینس رزم یندر ا ها یاییحضور آر ۀرا در دور یرانتمدن ا

و اس اطیر ب ا آمی زش گونه هیچ بدون وقوم ینا مختص

ب ا بنابراین ؛دانست ینسرزم ینا آریایی پیش بومیان تمدن

ب ا هم راه اس طوره، ه ر غیرآری ایی ه ای یشینهپ یبررس

ارتب اط ش ویم موف یدش ا آن، آری ایی ه ای ریش ه

آری ایی پ یش بومی های فرهنگ این میان شده گرفته یدهناد

کم ی بع د ه ای دروه در ایران تمدن و اساطیر با را ایران

.کنیم تر روشن

.آب با ائا و فریدون ارتباط

او م ادر و اس ت 1دمکین ه همسر دملگنونه/ یگ/انکائا

صورت ۱است. ائا 1آبزو/آپسو او پدر. است تیامت یا 9نمو

س ومری ص ورت 6انکی/انکیگ و( یو بابل ی)اکد سامی

نۀخ ا . دامکیناس ت و او پس ر م ردو و اس ت ایزد این

ینس رزم یش مال انته ای بود که در یدوائا شهر ار ینیزم

ب ود برآمده ها آب از و بود واقع فار یجسومر و کنار خل

: 4913 ژی ران،؛ 11: 4911؛ س اندرز، 911: 4931)ه ال،

:Black & Green, 2004: 27, 75; Moradi, 2015)؛ 63

244.

ه ای آب ایزد و نرینه و ابتدایی مخلوقی درواقع آپسو

اس ت شور، های بآ ینۀماد یزدا 1تیامت، عاش و شیرین

ب ر را اش هجسد او خان روی او، کشتن از پس انکیگ که

. آپس و در گ ذارد م ی بن ا ( مردگ ان )جه ان مغ ا فراز

ب ه رف تن ب رای و ب ود زیرین جهان از بالاترو یرزمینز


ه ای ح و ب ه . کردند می عبور آن از باید زیرین جهان

او گ اهی . گفتند می آپسو نیز معابد حیاط در مقد آب

ک ه نش ان داده ش ده یدر ح ال آب زو، بر نشسته حال در

& Black;است ) شده احاطه آب های کانال با پیرامونش

Green, 2004: 27 ،43تا41: 4911 ساندرز.)

در ی ا یم ار کنار ب در ها ماهی انسان این از هایی تندیس

یرا ن وع آنه ا رو ای ن از ان د؛ ش ده یاف ت ها نساختما یپ

آنج ایی از. دانست توان یم یزن ییجادو یروییمحافظ با ن

ه ایی گ روه در ه ا یک ر پ ی نا ق عموا بس یاری در ک ه

را در ارتب اط ب ا هف ت ه ا آن ٬ان د ش ده دف ن ت ایی هفت

ییرا در ارتب اط ب ا خ رد و دان ا ه اآن خردمن د و نم اد

.(Black & Green, 2004: 83) اند هدانست

ائ ا یچهارپ ا ی،و کاس یو ب ابل آشور نمادسازی در

و ش ود می خوانده آپسو بزکوهی نام با گاه. است زماهیبُ

دس تی ب. نماد ائا چ و شود یم یکیبا آن آپسو، کشتن با

پش ت اس ت لا ی ز که سرش ق و و ن است ای خمیده

& Black 139: 4931 گ ر، یش ه ؛ ش 91۱: 4931)ه ال،

Green, 2004: 129; .)م اهی زن نماد آشوری، نو هنر در

. ش د یمح افظ اس تفاده م یج ادو حکم در مردماهی و

ت ن ب ه یم اه ص ورت ب ه ای جام ه نوآش وری کاهن ان

ه ا هم واره لب ا آن رس د نم ی نظ ر ب ه البت ه ؛کردند می

در گاهی شاید بلکه باشد بوده یاز پوست ماه شکل امتم

ت لاش از آن نق ش ی د تقل ب رای پارچ ه بافت و دوخت

:Black & Green, 2004؛ 411: 4931کردن د )ه ال، می

34, 131.)

البت ه او اند؛ کرده تصویر ماهی دمُ با بزی همچون را ائا

او ه ای ش انه از ک ه اند نظر گرفته در یانسان صورت هرا ب

جه د م ی ف راوان امواجکه در دست اوست یاز گلدان یا

ینک ه از ا پیش نخست اساطیر، در او (.63: 4913 یران،)ژ

دراّ و مندو هوش ردخ چشمۀبر آپسو مسلط شود سر

رق م آین دگان سرنوش ت او س رای در. ش د م ی خوانده

(.11: 4911 ساندرز،) خورد می

و ت ازه ه ای آب خ دای رودان می ان در انکیگ/ائا

ب ا اص ل در ٬ه ا شدان تمام منشأو ردخ یزدا ٬شیرین

ه ای بآ ۀکنن د تهی ه انکی گ . ب ود متفاوت زمین ایزد

و خ رد ب ا و است ساز تخال و سرنوش یزدا ٬شیرین

ای زد ای ن س ومری ص ورت. س تس حر و جادو

ب ه ن ام ای ت ازه آب اقیانو است که در انکیگ/انکی

و اس ت آن را احاط ه ک رده یناست که زم یمآپسو مق

ی رزمین آپسو ز درواقع،. است شناور آن روی بر زمین

: 4913 وارن ر، ق رار دارد ) ی رین از جهان ز بالاتر ولی

؛ 11تا41: 4911 ساندرز،؛ 91۱و911: 4931؛ هال، 413

-Black& Green, 2006: 52, 128؛61: 4913 ژی ران،

129.)

عل ت ب ه اس ت؛ 1یتون هثر اوس تا در فری دون ن ام

. اس ت ش ده گرفت ه 3ی ه آبت یت ه ثر از واژه شناسی یشهر

س ه ۀدارن د معنایبه 41ثریتهنام از ینا نخستقسمت

اوس تا در او نس ب وو ق درت اس ت ییتوان ا

: 4911اس ت )م ولایی، ش ده خوان ده 44ی انویشاثو

4۱Bartholomae, 1904, 178;.) ن ام یدر متون پهلو

ن ام او یاس لام ۀدور مت ون در و 41یدوناو فرِدون/افر

,Tafazzoli)اس ت آم ده 49ف ری دون /فَری دون ف رِدون/

1999: IX, 531) .دوبود ک ه ییودا ایزدی آپتیه، ثیرته

گ اه ثریته نام. داشت 4۱یهآثو و41یتهثر نام به شخصیت

که از آب گرفته شده بود. یهبا نام آپت گاه و آمد یتنها م

یارتب اط تنگ اتنگ ها آسمان با که بود ایزدی آپتیه ریتهث

از یک ی داشت که یمتنوع یها او کارکرد یراز داشت؛

و ب ود ه ا آسمان در موجود های آب ایزد ابتدادر هاآن

را یاهامانند در زمین، روی های بآ یخدا نقش بعدها

ش د ش ناخته ها بآ یخدا جایگاه درآورد و دست هب

ارتب اط دراو یب را تیهبا صفت آب است ممکن این که

,Bartholomae, 1904: 178; MacDonell).باش د

1897: 8, 67- 69; Molaie, 1398: 152).

۱یلامتمدن ا درآب یزدبا ا یدونفر میانارتباط

یوقت ک ه اس ت شخص ی همان یدونشاهنامه فر در

ه ا ینگهبان کشت بگذرد، کشتی با اروندرود از خواهد یم

کن د؛ م ی جل وگیری او ش دن به فرمان ض حا از سوار

و ب ا اس ب از یهمراهانش ب دون کش ت با یدونفر سپس

در ول ی ؛(4/61: 4966)شاهنامه، کنند یاروندرود گذر م

نس بت یخس رو را به ک یژگیو ینا ینورید ٬الطوال اخبار

از را او اس ب و شود یسوار بر اسب پدرش م که دهد یم

براس ا ثعالبی(. 91: 4966 ینوری،)د دهد می عبور دریا

را آنو کند یم ینمع را فریدون گرزشکل ،اخبار و سنن

(. 46: 491۱ ی،)ثع الب کن د م ی معرف ی گاوس ر گ رزی

گاوس ر رن گ س یاه گ رزی را فری دون گرز نیز بلخی ناب

(.96: 491۱ بلخی، ابن) داند می

برخ ی س لاح گرز ایرانی، ایزدان و پهلوانان بر علاوه

خ ا ویژگ ی بوده است؛ ام ا نیز هندواروپایی پهلوانان

ی،دهق یگرز است )جعفر یندر شکل گاوسر ا یدونفر

در زم ان او یبرخ گوی د م ی بیرون ی(. 19 و11: 4931

دو ای ن ب ودن یکیاو و اند هدانست یکیرا با نوح یدونفر

ی(. طبر411: 4913 بیرونی،) است کرده رد را شخصیت

باورن د ک ه خداون د در ینمردم بر ا کند می اشاره این به

و در ب ود آورده او ه دایت ب رای زمان ضحا ن وح را

زن ده ینوح و اعق اب و همراه انش کس زج ،نوح یلس

پارس ی شناسان بنس آورد می دیگر جایی در او. ماند ینم

دلی ل طب ری، نظ ر ازبود و یدوننوح همان فر گویند می

: 491۱ ی،)طب ر اس ت دو ای ن داس تان ب ودن یک ی آن

یسپاه گرشاسپ ب را ۀدربار نامه گرشاسپ در(. 33و4/31

.آمده است: ینچن یدونبه فر یوستنپ

فوج فوج لشکر دمان دریا چو

موج تند یکی سواری هر او در

نهنگ یک نهان اندر موج هر به

از خشت چنگ ٬دندان زشمشیرش

(13۱: 4913 طوسی، اسدی)

از واق ع لش گر گرشاس پ را ک ه در طوسی اسدی

از ج نس م وج و یلش کر اس ت، فری دون زیردستان

یگ ر د ج ای در. کن د یم یمعرف ی ایی موجودات در

ی دون فر ی روزی از پ پسآمده است که نامه گرشاسپ

ه ای هش د و چش م پ ر از آب زم ین ،ب ر ض حا

را یو زن دگ ینش دند و زم یاز آب ج ار یگوناگون

در(. 911: 4913 طوس ی، اس دی) کردن دسرس بز

ی رهش اه جز ی دونفر یدربزرگ م ادرپ نام ه، ک وش

. رسد آنجا هب یاو از راه در یبا کشت یدبا که بسیلاست

یمعرف یو ص احب کش ت س از کش تی او را شانایران

ج ای در(. 119و111: 4911 ش ان، ای ران ) استکرده

آن و گیرد یرا از آب م یکارن اسب نامه، کوش از دیگر

بال دار یاس ب اس ب ی ن . اده د می هدیه فریدون به را

یو تن ی ده و اس توار و ورز درش ت هیکلی که است

همچ ون دارد و ص ورت او دی وان، همچ ون ی،نامرئ

یار. او بس دارد زیب ا بس یار یالی و استرخشان یمس

اس ب ای ن است. آتش همچون اش یههو ش یزروستت

کند می شنا آب در دریایی موجودات و نهنگ همچون

معنای به یاوش،نام س یمعن هم که است سیاه شو رنگ

سیاوش نام با اسب این شباهت به و است سیاه، اسب

کن د م ی معرف ی بهزادرا ین اسبو نام ا کند می اشاره

ه ا، مه ره خاص یت م تن در(. 111: 4911 شان، ایران)

که استآمده یو آب متن مبهم یدونارتباط فر ۀباردر

ب ه را ک وه و چشمه از آب نشدن جاری یا شدن جاری

(.9۱1: 4934 پهلوی، روایت) دهد ینسبت م یدونفر

فریدون و ائا پدر

,Black & Green, 2004: 27)است آپسو پدر ائا

ی ران،؛ ژ11: 4911؛ س اندرز، 911: 4931ه ال، ؛75

آب زو/آپس و .Moradi, 2015: 244)؛ 63: 4913

ه ا، ان ه رودخ تمام روده ا، شیرین های آب ۀکنند مینتأ


،. درواق ع هاس ت ی انو و اق یاهادر ها، یاچهدرها، هچا

اش را ب ر او نشسته و خانه یائا پس از قتل پدر به جا

:Black & Green, 2004)جسد او بنا نهاده است یرو

27).

اش اره ش ده ی دون نام پدر فر به گوناگون در منابع

ب ا براب ر 46یه،او آثو نام 1بند 3 یشتاوستا در :است

نام 41یانواثو صفت 41سانسکریت، در آپتیه آمده است؛

;Bartholomae, 1904: 178)اس ت ی دون خان دان فر

Tafazzoli, 2014: 248). و از با آپتیه است آثویه برابر

اس ت ب وده «آب» معن ای ب ه43/آبآپ ۀواژ

(MacDonell, 1897: 68). پ در ن ام پهلوی، متون در

اس ت آم ده 11یان/اس و یاناسب ۀواژ ص ورت به فریدون(Bartholomae, 1904: 178; Tafazzoli, 2014:

11اسپیکان و 14یگاناناسپ او نام دینکرد، براسا . (248

:Dīnkard, 1897: VII, 10; 1892)اس ت نق ل ش ده

IX, 214). نام پدر ،494 بند، 13 کرده یشت، فروردین

,287 :2013)اس ت آورده 19آثوی انو /ثویرا آ یدونفر

358).

11یان/آس پ یانص ورت اثف نام او به ی،در متون پهلو

;Faranbaq Dadagi, 2006: 145) اس ت ش ده بی ان

Bundahesh, 2009: 118; Zādspram, 2011: 56,

ذکر ش ده ینآبت یدونمتون نام پدر فر یبرخ در .(477

: 4911 ش ان، ی ران؛ ا14: 4931 ی،اس ت )فردوس

را فری دون پ در ن ام دیگ ر من ابع برخی(. 19۱و119

؛ بن دهش 41۱: 491۱ دادگی، فرنبغ) اند دانسته 1۱اثفیان

یم، الن د ؛ اب ن ۱6: 4931؛ زاداسپرم، 441: 4911 ی،هند

؛ 96: 4969 یزی،؛ گرد416: 4913 یرونی،؛ ب11: 4914

پ دران من ابع، برخ ی گفتۀ ب ه (. 4/411: 491۱ ی،طبر

: 491۱ ی،)طب ر نامندمی اثفیانان پشت ده تا را فریدون

ی،؛ بن دهش هن د41۱: 491۱ ی،؛ فرنب غ دادگ 4/411

(.۱6: 4931؛ زاداسپرم، 441: 4911

اس ت دانس ته اثقاب ان را او پ در ن ام مس عودی

فردی اس ت تنها مسعودی(. 4/143: 4911مسعودی، )

ض بط در باید و است کرده معرفی اثقابان را او نام که

گف ت اثفی ان بت وان ش اید .باش د کرده اشتباه نام این

از ی دون فر یراز ؛بوده است 16آبتین از دیگری صورت

از 11آبتی ه /اثویه شده و گرفته 11یرانی ثرئیتونهنام هندوا

با نام آن آید می نظر به و شده است گرفته آب/آپ ۀواژ

;Bartholomae, 1904: 178) مرتبط باشد 13نپات اپام

MacDonell, 1897: 69) ت وان یم را 91«آن» و پسوند

ن ام را ی ن ا مکن استبر آن م ساز دانست که بنا جمع

«ه ا پ ا ، از خان دان آب یه ا ها، آب آب»صورت به

یا ها یانو تازه اق یها نسب ائا به آب ،درواقع دانست.

او در آپسو ینکه ائا پس از پدر جانش گردد یمرآپسو ب

.شود یم

ه ا ت ن آب ب ه فری دوننس ب ین یمب یچنانک ه م

آب ای زد و فری دون ای ن گفت توان می که گردد برمی

بیرون ی ازطرف ی، . اس ت خورده گره آب به ا نسبشئا

و زن ده فری دون زن دگی زم ان در را فری دون پ در

گرفت ه او از ضحا که داند می بسیار گاوهای صاحب

م ردم ک ه کرد آزاد مهرماه46 در را آنها فریدون و بود

ی(. طب ر 916: 4913بیرون ی، )گرفتند می جشن را آن

ا ه آن گوی د یند. او ماد میاجداد او را صاحب گاو یزن

ش دند یاز هم شناخته م ی خودها هرکدام با انوا گاو

معن ای پرگاو ب ود ک ه پرگ او ب ه یانکه نام پدر او اثف

(.4/411: 491۱ طبری،) است بسیار گاوهای ۀدارند

بس یار گ او و آب ب ا فری دون زمانِ هم ارتباط این

نس ل از فری دون دی دگاه، ای ن در جال ب اس ت.

نی ز اس ت. گاو ۀدارند پدرش سطۀوا به که هاست آب

نی ز ائ ا ایزد در توان می را گاو و آب میان ارتباط این

در چنانک ه اس ت و آپسو پسر هم او که کرد مشاهده

در حکم نم ادی بز یا گاو ۀدارند او آمد، خواهد ادامه

.است حیوانی


فریدون و ائا چارپای

پ یش و شد وارد ایلام به کهن ایلام ۀدور در ائا/یانک

ۀدر رد ی،کان د از پ س ولی بود؛ بیگانه خدایان ازاو ینا

یه ا ش د و نمون ه یدهو پرس ت یرفت ه پذ یلام ی ا یانخدا

و رودان ی ی ان اعتق ادات م موف ِ ی ب ترک یناز ا یمتعدد

یب ی و نقوش گوناگون ترک ها یسور تندضرا در ح یرانیا

دک ر مش اهده یخ وب ب ه ت وان یم یو بزماه یماه انسان

.Hesari, 2014: 38)؛ ۱1: 4916 یدزاده،)مج

(Harper, 1992: 180) شده از شوش یافته94کودورو استل تصویر

ش وش، از روک ودو ب ه موس وم های یافته میان در

س اخته کاس ی شاه آید می نظر به که دارد وجود استلی

دخت رش ک ه همس ر ب ه هم راه ش اید و اس ت

ینس رزم ی ن بود به ا ( .م4111تا4111) یرشَنپ اونتش

که نماد یواناتیح ،استل ینا یآورده شده است. بر رو

آن ائ ا یه ا در کن ار نم اد آین د یبه شمار م یزدهر ا

. شوند می دیده ائا نمادهای از نگهبانیدر حال یبزماه

ب ا ائ ا نماده ای نق ش ه م بابلی کودورویی روی بر

.شود می دیده ماهی بز این نگهبانی

ب ز ب ا هم راه ائ ا نق ش انش ان، از مُهری روی بر

در گ اه و اوس ت چهارپ ای ب ز این. شود می مشاهده

ش ود و در اینج ا، م ی دی ده م اهی یا انسان با ترکیب

.قرار دارد ائا کنار در تنهایی به

(Harper, 1992: 180)کودورو ییقسمت بالا تصویر

(111: 4934)پاتس، رمه یو شاه بر رو یزدا یرتصو

،اس ت ی مان ده باق یرشاناپ که از اونتاش یاستل یرو

ی ده ش کل گ اومرد/وزرا انس ان د ائا به یهارپاچنقش

ی ل )اوا ایلام ی یشپ ۀنما از دور انسان یوزراها .شود می

یک ره . پیاب د ینم ود م ه ا یهزاره سوم .م( در حجار

تن ه و یینه ا و پ ا و ش ا یانس ان سینۀو گاومرد با سر

سلسلۀنخس ت نیمۀ رب ار د نخستین ،شکل یگاو یپاها

ط ور ب ه ش د. او ی ده د یا اس توانه یه ا هرمُ یآوان رو

ی ک اس ت و نشان داده ش ده ر یمصورت ن معمول به

ق ع آمده است. البت ه در موا یرونطرش جلو ب شاخش به

ی ده ر د تم ام ص ورت فقط سر به یاتمام بالاتنه ینادر

یه ا در صحنه ییتا سه یا ییدوتا یا ییتنها . او بهشود یم

یس تاده پ ا ا دو یک ه رو یح ال و در شود یم یدهنبرد د

در ح ال نب رد ب ا او یگ ری حتم موجود دطور است، به


، در جایگاهبر نبرد او علاوه یهنر کاس . درشود یظاهر م

از یا . در ص حنه ش ود میظاهر یزشمش ن یملازم خدا

را یجفت از آنها تخ ت ش اه یک ،کهن یلوح بابل یک

ارتب اط او ب ا ش مش ینوآش ور ۀاند. ت ا دور داشته نگه

مح افظ و یروی ی ن در نق ش یشتررنگ شد و ب کم یاربس

دف ع یه ا ب را در س اخت س اختمان یکوک ار، مخلو ن

.(Black & Green, 2004: 49) شود یم یدهد یمناهر

(34: 4931 ی،)پورفرسنگحو دیواره در بزماهی ویرتص

یشکل ب ز و ب دن به ییجلو یپاها و با سر بزماهی

متداول رودان یاندر م ینوسومر ۀاز دور ی،به شکل ماه

مط رح یانک یچهارپا در حکم یشترموجود ب ینشد. ا

ی ا نشس ت یآن م یرو ی ا یکه انک یمعن ینبه ا ؛بود

ی نشسته پاه ا یخدا ،شد یدهاش د گونه که نمونه همان

در نق ش ی وان ح ینداد. ا میقرار یبزماه یرا رو خود

معم ول ب ا ط ور ب هب ود ک ه ییمح افظ ج ادو ین وع

در (.31: 4931 ی،هم راه ب ود )پورفرس نگ یم اه انسان

پدی دار ه ایی پیک ره چن ین آش وری، پرستش های آیین

یعن ی 91سوهورمش و، نام با مخلو این هویت. شود می

ی او ب ا ائ ا/انک ی. وابستگشود یم یمعرف بز -کپور یماه

ییمحافظ ج ادو ینوع یکرهپ ین. ااند کردهثابت متون را

هم راه اس ت یم اه ب ا انس ان بیش تر در نقوش بود که

(Black & Green, 2004: 93) . ای ن از پ یش چنانک ه

یچهارپ ا ی،و کاس یبابل و آشوری نمادسازی در آمد،

آپس و خوان ده یاس ت. گ اه ب ا ن ام بزک وه یائا بزماه

گ ر، یشه)ششود یم یکیبا آن ،و با کشتن آپسو شود یم

(.Black & Green, 2004: 75؛ 139: 4931

س نگ ج نس از ین ی ئآ حوض ی میانه ایلام ۀدور از

آن نق ش رداگ رد گ ه ایی یکه بزم اه دارد وجود آهک

این شد چنانکه گفته (.31: 4931 ی،)پورفرسنگاند شده

ائ ا هس تند ک ه او ب ر آنه ا س وار یوان ات ح ها یبزماه

نق ش ی ن حوض چه ا یوارهاز آنجا که آنها بر د شود؛ یم

ی ن ا ،آنها آب حو سوار اس ت یرو چون اند و شده

هم ان .ائاس ت یحو استعاره از آپسو و محل زن دگ

آپس و خوان ده یزمعابد ن یها حو ،ه شداشار طور که

از همان اعتق اد را نش ان یحو نمود ینو ا شدند یم

یمدک ر مش اهده ی ز خ ود ن ک لاه ی. چنانک ه رو دهد یم

ی ان چهارپا یها مسُ یدارا یطرش مردماه دو یزدبانوانا

ای ن از ینماد یدشا یا با مردماههشدن آن بودند و همراه

ک لاه مردم اهی مانن د نیز او که آنجا از. باشد ائا حیوان

ای زدان از نیز را او باید دارد، سر بر را ایزدان طبقۀچند

از اث ری مُهری روی. دانست فراطبیعی نیرویی دارای و

چهارپ ایی روی اله ه ک ه خ ورد م ی چشم به الهه یک

.دارد قرار او پای زیر بزماهی یک و است نشسته

(34: 4931 ی،از شوش )پورفرسنگ یهرمُ یرتصو

یاز موجودات وابسته به خ دا یماه و انسان بزماهی

یا ه ا رابط ه آب یبا خ دا یالبته ارتباط ماه ؛آب بودند


،آب یخ دا ،و از آنجا ک ه ائ ا رفت یبه شمار م یعیطب

رد محسوب نماد عقل و خ یزن یبود ماه یخردمند یزدا

س رو تن گ تندیس (.13: 4931 ی،)پورفرسنگ شد یم

مرب وطن وایلامی دوران ب ه احتم ال بای د ب ه را

از ای نمون ه پاس ارگاد در .(Hesari, 2014: 39)دانست

ف ردی آنه ا از یکی در که مانده باقی تندیس دو پاهای

از یک ی ب ر گ ویی که شده است نقش انسانی پاهای با

دو ب ا دیگ ری فرد و دارد ماهی از پوششی پاهای خود

,Moradi)شود می دیده چهارپایان پای شبیه دار سم پای

مرب وط ب ه یک اهن ۀدهن د نقش نشان ین. ا(253 :2015

لب ا ، .م نخس ت که مطاب رسوم هزاره ستائا یزدا

ش کیب، ی دری )ح اس ت ش ده یینتز یبه شکل ماه او

(.444: 4911 گدار،؛ 4934:61

پاسارگاد در بارعام کا دروازه طرش دو در موجود دو تصویر

همراه گاو نام به موجودی با او فریدون، ۀاسطور در

خاص ی ارتباط گاو و او میان فردوسی، گفتۀ به که است

شود: می دیده

بدن خواهد برمایه گاو یکی

بدن خواهد دایه را جهانجوی

(11: 4931فردوسی، )

گ او ۀدرب ار یاریبس ه ای یتو ب یتب ینا براسا

وج ود آم دن ه و ب ا ب اس ت مهم یگاو عنصر یه،برما

گ او ینا دارد.ارتباط تنگاتنگ یدونبه نام فر یموجود

از یم ی او شده و ن یدنخود باعث پرور یراست که با ش

او برعه ده گرفت ه اس ت. ارتب اط یرا برا یمادر ظیفۀو

گ او ش دن کشته یاست که برا یبا گاو به شکل یدونفر

داس تان ض حا ی ن در ا ،دست به انتقام بزند و درواقع

و یرون ی ب را کش ته اس ت. یدونمادر فر ینوع پدر و به

ضحا را ب ه قص ا کش تن یدونفر گویند یم یطبر

ب وده اس ت او ج د نۀخ ا در ک ه کش د ی م ی گاو ن ر

(.4/33: 491۱ ی،؛ طبر993: 4913 بیرونی،)

ی دون، گرفتن فریردر روز از ش ٬بیرون ی گفتۀ به بنا

از ییاز طلا با پاها ییها با شا یگاو ،مهرماه46 با برابر

. ک ش د یکه چر ماه را م شود یآسمان ظاهر م نقره در

ک ه ش ود یظاهر م یدسپ یبه گاوبر کوه شَ ،شب یندر ا

؛خواه د ب ود یاگر دوبار صدا برآورد سال پر از فراوان

مردم آن روز را شوم یبرخ گوید یم یاما او از قول بابل

است و شب یانروز جشن جن ینا گویند یو م دانند یم

(.911و916: 4913بیرون ی، )مانن د یم یداررا تا صبح ب

ینامه را بتوان نش ان در گرشاسپموجود شعر ینا شاید

:باور دانست یناز ا

مهر خوشه از شد شاهین برج در چو

مهر ماه سر شاهی به او نشست

ساخت جشن مهرگان آرایش بر

فراخت بر مه چر از سر شاهی به

(139: 4913 طوسی، اسدی)

گاوسر گرز

ک ه ش ود می دیده گاوسر گرز ائا های سمبل میان در

کن ار در عص ا این رودانی، میان و ایلامی کودوروی در

و ایلام ی دورویدر ک و .ش ود می دیده ائا وسایل دیگر

مقد وسایل کنار در قو سر با ائا عصای رودانی میان

یرو ی،در مه ر انش ان و (Harper, 1992: 180)ائاست

گاوس ر عص ای ب ا ائ ا نق ش ایلامی، یهرهااز مُ یهرمُ


نق ش وج ود . (111: 4934)پ اتس، شود می دیده خود

ه ای یافت ه می ان در عصای ائا را بر سر قو یا گاو این

ه ا ایلام ی می ان در ایزد این نفوذ از باید نشانی ایلامی

نماده ای ب ا نی ز ایلام در او پرستش حضور که دانست

در .ب وده اس ت هم راه گاوس ر، عص ای ازجمل ه او،

مرب وط یاز نماده ا یا مجموع ه یزن نپیرشَ اونتش استل

ک ه بین یم یم نپی رشَ ایزد با همراه رودانی میان یبه ائا

رودانی یانم یائا یبه جا نپیرشَ جایگزینی از احتمال، به

ردی ف در و اس تل ای ن در .نش ان دارد یلامدر تمدن ا

حلقه با ائا طبقۀچند کلاه با را مارسوار ایزد آن، نخست

؛۱1 :4914 ی ه،آم)بین یم م ی ائ ا گاوس ر عص ای و

(Black& Green, 2004: 102.

(Harper, 1992: 128)نپیرشَ اونتشَ استل تصویر

ش ده ب رده نام گاوسر گرزی از فریدون ۀاسطور در

پس ایرانی اساطیر در را آن کارکرد و گرز این که است

:کرد بررسی توان می ها آریایی ورود از

گاوس ر گ رز کارکرده ای از یک ی ش اهنامه، در

خا مواقع در سپاهیان و پهلوانان است که جنگاوری

در ،ش اهنامه در. گرفتند می بهره سلاح این از جنگ در

ی دون از زبان فر ضحا و یدونجنگ فر و در باره این

آمده است: ینچن

زمین من با آورد اندر چو تنگ

کین گرز گاوسر این برآهختم

خدای گیهان یزدان نیروی به

جای ز را پیلتن یختمبرانگ

گاوچهر ۀگرز سرش بر زدم

سپهر گفتی بارید کوهبرو

(4/199: 4966 فردوسی،)

ایران ی دیگ ر پهلوانان یبرا باره این ، دردر شاهنامه

99است. موجود هایی بیت نیز

آن های جلوه از که است شاهی نماد آن دیگر کارکرد

ک ه ض حا ب ا ضحا است. زمانیداستان شاهنامه در

ح ال را در ی دون در خ واب فر یارنواز در ک ا ش اه

توص یف چن ین فری دون بیند، می حکومتش برانداختن

:شده است

میان اندر کهتر یکی دو مهتر

کیان فر به و سرو بالای به

شاهوار رفتن و بستن کمر

گاوسار ۀگرز اندورن چنگبه

جنگ به رفتی ضحا پیش دمان

گاورنگ ۀگرز سرش بر زدی

فری دون یفض حا ب ه او در توص یشکارپ پاسخ

است: ینچن

پیشکار ورا پاسخ داد چنین

گاوسار ۀگرز با که مهمانکه

تو آرام به نشیند مردی به

تو نام بسترد مرک و زتاج

(۱1، 4/13: 4966فردوسی، )

در ه ایی ی ت ب ی ز ن یگ ر قهرمانان د توصیف البته در

91شود. یم یدهشاهنامه د

وقتی آب با گرزدار افراد ارتباط فریدون، داستان در

از او کشتیبان مانع عب ور چون که دهد می نشان را خود


ش ود. م ی رد کش تی ب دون آب روی از ش ود م ی رود

او کی انی ف ره از نمادی نیز را شاه ویژگی این فردوسی

آب به ها اسب با او همراه نیز سپاهیانش البته که داند می

ب ه ارون درود راه از گون ه ای ن و ش وند م ی داخ ل

. (4/11: 4966فردوس ی، )رس ند م ی المق د بی ت

او را کش ته ض حا که است آبتین او پدر نام ازطرفی،

ض حا علی ه او قی ام ه ای عل ت از پدر مرگ و است

(.14و61و4/64: 4966فردوسی، )است

ب ه و ش ده اش اره فری دون گرز به فقط دینکرد در

,Müller(eds, 1897: IX)ای نشده است آن اشاره شکل

ی ک به ج ز ی،از متون پهلو یک یجاوستا و ه در .(214

یام ده ن مطلب ی ی دون گاوس ربودن گ رز فر ۀدربار ،متن

است که در آن آم ده ینیگداستان دنیز است و آن متن

گاوسر ضحا را دره م ۀسامان گرشاسپ با گرز است

با آن ض حا یدونکه فر گرز همان است ین. اکوبد یم

گرشاس پ ب ا آن او را ،و در آخر زم ان یدرا به بند کش

(.19: 4931 ی دهقی،)جعفر کشد یم

ک ه آم ده اس ت فری دون گ رز ۀدرب ار اوس تا در

از ت ورویری، ویس پ پس ر اه ورامزدا پیک ارته، استوت

گ رزی آورد ک ه را فری دون گ رز و برآی د کیانسه آب

کش ته را ض حا آن ب ا فریدون و است بخش پیروزی

هم راه گ او زی ن کش تن هنگ ام که گرزی همان. است

و داش ت افراس یاب هنگ ام کش تن کیخس رو و داشت

داش ت س پاهیانش ب رای اش ه، آموزگ ار گشتاسپ، کی

.(.4/۱11: 4913)دوستخواه،

ب ودن گ رز باره ا ب ه گاوش کل ی،مت ون اس لام در

(.19: 4931 ی،دهق جعف ری است ) اشاره شده یدونفر

اس دی )دان د م ی گرز صاحب را او طوسی تنها اسدی

ی دون گ رز فر ی ز نام ه ن کوش در(. 911: 4913 طوسی،

در(. 113: 4911 ش ان، ن ی را است )ا شده یگاوسر معرف

ش ده یگرزگاوسر معرف یدارا یدونفر یزن الاخبار ینز

بر ض حا یزدیا یرویفرشتگان و ن یرویاست که با ن

یخت ار ۀنویس ند (.91: 4969 ی زی، )گرد شود یم یروزپ

دان د یرا گاوس ر م ی دونگ رز فر ی زطبرس تان ن

گ رز او را ی زن طب ری (.4/1۱: 4911 اس فندیار، )اب ن

(.4/411: 491۱ ی،)طبر نامد یگاوسر م

عص ای ائ ا ایلام ی، و رودانی میان نمادهای میان در

ام برای ائا دست در آن کارکرد که است مشهود گاوسر

را نم اد ای ن از دیگ ری ص ورت و نیس ت مش خص

مش اهده فری دون دردس ت گاوس ر گ رزی ص ورت به

برای او خود و است فریدون های ویژگی از که کنیم می

فری دون از ک ه آنج ا از .است ساخته بار آن را نخستین

آنجا از البته کرد و استفاده ضحا کشتن برای گرز این

دی ده ایران ی پهلوان ان دیگ ر دس ت در گ رز ای ن ک ه

دانس ت. از یاز جنگ اور یآن را نم اد بای د ش ود، می

و ب وده اس ت دس ت ش اهان این عصا در یگر،د سوی

و ان د از آن به ره ب رده ینماد شاه در حکم یفقط گاه

آب و ی زد ائ ا ا یو اگر آن را عصا نیز است شاهی نماد

یآن را نم اد ت وان یم یمبدان یزدیا یروهایبا ن یدونفر

ی ن ا ، بای د دانست. پ س درواق ع یزن یزدیا یروهایاز ن

ی ت همراه ب ا حما یو شاه یاز جنگاور یگرز را نماد

پنداشت. یزدیا یروهاین

طب در ایلامی آب ایزد و فریدون

.ائ ا هس تند با مرتبط های نماد دیگر از ها ماهی انسان

ها یماهاز انسان یاریبس یهانمونه ،در هنر بابل و آشور

ک ه یمردم اه یراز جنس سنگ و فلز وجود دارد. تصو

II،9۱از دوران س اراگن یده اس ت پوش یاز م اه یلباس

دس ت آم د ه ب رودان ی ان از م م،. 111تا114مربوط به

.(Hesari, 2014: 38)است

یب دن به شکل ب ز و ییجلو یپاها و با سر بزماهی

متداول رودان یاندر م ینوسومر ۀاز دور ی،به شکل ماه


مط رح یانک یچهارپا در حکم یشترموجود ب ینشد. ا

ی ا نشس ت یآن م یرو ی ا یکه انک یمعن ینبه ا ؛بود

ی نشسته پاها یخدا ،شده یدهاش د گونه که نمونه همان

ی وان در نق ش ح ینداد. ا میقرار یبزماه یرا رو خود

معم ول ب ا ط ور ب هب ود ک ه ییمح افظ ج ادو ین وع

در (.31: 4931 ی،هم راه ب ود )پورفرس نگ یم اه انسان

پدی دار ه ایی پیک ره چن ین آش وری پرستش های آیین

. ان د ک رده ثابت انکی/ائا با او را متون وابستگی. شود می

ب ود ک ه در نق وش ییمح افظ ج ادو ینوع یکرهپ ینا

,Black& Green)هم راه اس ت یم اه با انس ان بیشتر

2008: 49).

:II (Black &Green, 2004از کا ساراگون یمردماه تصویر

131; Hesari, 2014: 38)

اند یافته هایی انسان از هایی پیکره پژوهشگران برخی

ا را ه آن وب ر ت ن دارن د یم اه از لباس ی بالانته در که

ب ر یلباس ینچن یمارکه در کنار بستر ب دانند یم یکاهنان

یلامیهنر ا در . (Black& Green, 2004: 93)تن دارند

یا ک ه نمون ه یاف ت ت وان یم ی ز را ن ها یماه انسان ینا

؛ ۱1: 4914 آمی ه، ) ی رشَ نپَ اون تَش از آن در اس تل ینهماد

Harper,1992: 129) می ان آی د می نظر به. شود می دیده

و ط ب یم اران با ب بوده، ائا موجودات از که ماهی انسان

ی ک ی،آشور نو یا وجود داشته است. در لوحه یارتباط

ان د ی زدی از تخ ت ا یجفت گ اومرد در ح ال نگهب ان

(Black, & Green, 2004: 49).

آمده است 494پاراگراش 13 کرده یشت ینفرورد در

و یماریمحافظت از ضعف و ب برای 96ثریتوَنه یا یدونفر

ینک رد (. در د9۱1، 441 :4931) ش ود یم یشستا یناتوان

یف رد ینکه او نخس ت است آمده همچنین 13بند هشتم

,Müller (eds.))نه اد ی ه و درم ان را پا یبود که پزشک

اق وام میان در که آمده است راسته کتاب در. (10 :1897

دو علت این به و بود ایزدی پزشکی کاری هندواروپایی،

نی رو را داش تند ای ن ای ران در فری دون و هند در اشون

(.44: 4931 ، مغان زشکیپ آموزه راسته)

زه ر و ی و ن ی دون فر آمده است زهربستن نیرنگ در

ستاره ونن د یاریخود و یرویبا نرا سم تمام خرفستران

،ش اهنامه در(. 419: 4934 ی،پهلو یها )متن دهد یشفا م

ییض حا راهنم ا انگ ب جدر هنگام را سروش او یزدا

ب ه او داده اس ت ی زدرا ا ی انیو آم ده ف ره ک کن د یم

پی امبری را او نیز گردیزی .(411، 4/11: 496۱)شاهنامه،

وح ی او ب ه ( یوس نگ )نر نیروس نگ ای زد ک ه دان د می

از فری دون مان دن زن ده از پ س گوی د م ی و فرس تد می

او ک اری ه ر ش دند مطم نن هم ه برادرانش سوءقصد،

(.96: 4969گردیزی، ) است آسمانی ییدتأ از کند می

ی معرف ی ف رد نخس تین ی دون فر ی،اس لام در متون

و یآن پا و روحان یمعان وداشت یکه لقب ک شود می

و ی ب طب نخس تین او را یگ ر د ی. در جااستشکوهمند

: 4911 ی،بلعم ؛411و4/33: 491۱ ی،)طبر دانند یمنجم م

ی ز ن ؛(93: 4969 ی زی، ؛ گرد34و31: 4911 یر،اث ؛ ابن414

یب را ی ا ک ه از تر استشده یمعرف یفرد نخستیناو

یبرخ در(. 34و31: 4911 ی ر، اث بهره گرفت )ابن یپزشک

یمعرف ییج ادو یروهاین یدارا یفرد یدونفر یزمتون ن

ی زی، )گرد ک رد یباطل م یزالبته سحر را ن کهاست شده

(.416ت ا 419، 11، 4/1۱: 496۱، فردوسی؛ 91و96: 4969

دانش و روحانی نیروی داشتن در که آید می نظر به چنین

ارتب اطی فری دون با ائا ایزد همکار موجودات طب، میان

ۀدرب ار من ابع، کمبود به علت البته که است داشته وجود

.نیست دست در اطلاعاتی نیرو این چگونگی


.نتیجه

شود می دیده هایی شباهت ائا و فریدون ۀاسطور در.

ب ر ع لاوه را فری دون ۀاس طور دارد م ی آن ب ر را ما که

ائ ا ۀاس طور ایلامی صورت با هندوایرانی، یشۀر داشتن

مت ون در فری دون شخص یت درواقع، بدانیم. ارتباط در

یتون هاز ثرئ یب یبت وان حاص ل ترک یدرا ش ا ایران ی

که یمبدان رودانی یانم یشۀبا ر یلامیا یبا ائا یرانیهندوا

ی دون /فریتونهثرئ فرهنگ ی، مشابه عناصر ترکیب از پس

خ ود ی ات ب ه ح ی ران در ا یلام ی ا یرانیهندوا یۀما بنبا

ب ودن اس کان یزآم باتوجه ب ه مس المت .است ادامه داده

نخس ت بومی ان ش هرهای کناردر یرانیمهاجران هندوا

ب دون برخ ورد و اخ تلاط ی ن ا ایلامیان، ازجمله ایران،

سد ک ه ر ینظر م به یرفتنیپذ بود؛ همچنین وکشتار کشت

ا و ه از اعتقاد یاریبس انی ر ا نخستین یانو بوم یرانیانا

ی ن ک ه ا ی کرده بودن د ساز را همسان یکدیگر یباورها

را یس تی همز ی ن شد و ا یو تفاهم جمع یرشپذ باعث

یه ا آب ی زد ا، . ائا پسر آپسوکردو موف آمیز مسالمت

ه ا، )از آب یان/اثفینپسر آبت یدوناست و فر ینزم یرو

ی،ائ ا م اه یوان ات که با آب در ارتباط است(. ح یفرد

موج ودات و ی ن از ا یب ی ص ورت ترک یاگاو ی،بزکوه

یرتبط بود و گاهمبا گاو یزن یدونانسان بوده است. فر

ش ناخته ی اییص ورت موج ودات در او ب ه یانس پاه

.شدند یم

که گ رز ائ ا داشتندهر دو گرز گاوسر یدونائا و فر

و گرز شود یم یدهد یلامیا یهرهااز نقش مُ یاریدر بس

ی دون ائا و فر موجود است. یرانیدر متون ا یزن یدونفر

یم اران و درم ان ب یرد و ج ادو و پزش ک هر دو ب ا خ

رس د ینظر م آمد به یناز ا یشپس چنانکه پ ؛اند مرتبط

یلام ی،آب ا ی زدا یرشَ،ب ا ائ ا/نپ یرانیهن دوا یتون هثرئ

دو ینتبلور ا بایدداشت و فرهنگیمشتر های یژگیو

از یران ی راا ی دونوج ود فر در یریموج ود اس اط

یرشپ ذ .دانس ت یاتح اد فرهنگ ینموف ا یها نمونه

ی ن ا یانم هایی اشترا یافتن و ایرانیان میان درمهاجران

ا در فرهن گ هو جذب آن یرانیوارد با ساکنان ا اقوام تازه

از ک ه اس ت رون دی ا هکردن آن یرانیا ینوع و به یرانیا

مثب ت ه ای ویژگی از همواره تاکنون گذشته های هزاره

یه ا نمون ه ی ن بت وان ا ید. شابوده است ایران فرهنگی

و مدارا و یرشپذ ینا یها نمونه ینرا از نخست یفرهنگ

اتحاد دانست.

.نوشت یپ

4. Untash- Napirisha، از سلس له یلام یاو ش اه ا

پی رشَن اون تش .اس ت (Ige-halki)هلک ی یگ یا

یانرا مانند خ دا یخارج یان(، خدا .م4911تا4911)

وق ف یمعاب د ی ز ا نه آن یو برا کند یم ییدتأ یلامیا

مان ده اس ت. یبرج ا بسیاری های یبهاز او کت کند. یم

اوست. یها از ساخته یلچغازنب یگوراتمعبد ز

1 .Damgalnuna/Damkina، ین ام س ومر دمگلنون ه

در یم اه ین،. در روزگار نخس ت است ینهدمک یزدبانوا

اله ه یک احتمال به او. شد می اهدا او به لاگاش شتهر

انک ی همس ر در جایگاه مستقلی هویت که بود مادر

یناو وائ ا وال د یب ابل یا . در اسطورهاست کرده پیدا

و نم اد او دب اص غر یراو ش یواناند. ح مردو بوده

Black, Jeremy, Green, Anthonyبوده است )نک.

(2004), God, Demons, and symbols of ancient

Mesopotamia: an illustrated در قس مت مرب وط

.Damgalnuna /(Damkinaبه

9 .Nammu، خ ال آن نم و ایزدب انوAn یو ک Ki و

. ک ه البت ه در باشد یم Enki یشامل انک یهاول یانخدا

خل کرده اس ت )ن ک. یزاو بشر را ن یسومر یشعر

.Black, Jeremy, Green, Anthony (2004), God,

Demons, and symbols of ancient


..Nammu)به


1 .Apsū/ Abzu، یگاهو جا ینزمیرز یرینش یها آب یزدا

و م ادرش نم و و ین ه همسرش دمک ی،/انکائا یزندگ

آب حوض چه یموجودات تابع اوست. آپسو به معنا

,Black, Jeremy, Green. ن ک )نی ز اس ت مق د

Anthony (2004), God, Demons, and symbols

of ancient Mesopotamia: an illustrated در

.Apsū/ Abzu)قسمت مربوط به

۱ .Ea

6 .Enkig/Enki، اقی انو خ دای فرزانگی، و عقل ایزد

یعهنر و صنا ،که با خرد، جادو است شرین آب های

,Black, Jeremy, Greenارتب اط دارد )ن ک.

Anthony (2004), God, Demons, and symbols

of ancient Mesopotamia: an illustrated در

. Enkig/ Enki)قسمت مربوط به

1 .Tiāmat، پ س آپسو، همسر و شور هایآب ایزدبانوی

ت لاش کشتن فرزندانشان برایاز آنکه او و همسرش

,Black)ن ک. ش دند ا کش ته ه دس ت آن هرن د ب ک

Jeremy, Green, Anthony (2004), God, Demons, and symbols of ancient


. Tiāmat)به

1 .raētaona-

3 .Trita-Āptya

41 .rita-

44 .Āwyānōiš

41 .Afrīdūn/Frēdūn

49 . Frēdōn / fereydūn/ farīdūn

41 .Thrita، و نام فشردیکه هوم م یاز اقراد یکی یتثر

اوان د. ع دد س ه م رتبط دانس ته یا ی/تریبا ثر رااو

نخس تین هن دوایرانی دراس اطیری ک ه اس ت ف ردی

.است پزشک

4۱ .Āthwya

46 .Āway-

41 .Skt. Āptya-

41 .Āwyānay-

43 .Āp/Āb

11. Āswīān/Āsbīān

14 .Āspīkān

11. Āsfīgānān

19 .Āway-/ Āwayanō

11. Afīān/Āspīyān

1۱ .Āfīān

16 .Ābtīn

11 .raētaona

11 .Āwiya-/Ābtya

13. Apām napāt، را او درواق ع ک ه نپ ات اپ ام ایزدبانو

.دانندمی زمین هایآب نژاد/تخمه

91 .Ān

94 .Kudurruیک ه ب ر رو نگ اره از س نگ ی، ن وع

.است شده نقش نگیس تخته

91 .Suhurmašû

زال(، 11، 14، 4/64: 4966 فردوس ی،) س ام. 99

: 4966 فردوس ی، ) رس تم (، 4/941: 4966 فردوسی،)

فردوس ی،) س هراب(، 111، 931، 911، 194، 4/111

: 4966 فردوس ی،) کیک اوو (، 4/411: 4966

ق ارن (، 4/11۱: 4966 فردوس ی، ) کیخسرو(، 4/191

: 4966 فردوس ی،) گی و(، 4/133: 4966 فردوس ی،)

(، 9/194: 4966 فردوس ی،) کش انی ک امو (، 9/11

گشتاس پ(، 1/۱3: 4966 فردوس ی،) ر دوازده

: 4966 فردوسی،) اسفندیار(، ۱/۱۱: 4966 فردوسی،)

لهراس پ ،(111، 1۱1، 144، 141، 113، ۱/4۱9

فردوس ی،) گ ور به رام ،(۱/414: 4966 فردوس ی،)

، 4966 فردوس ی، ) رواننوشین(، 144، 6/141: 4966

و( 1/19: 4966 فردوس ی،) چوبین ه به رام(، 1/119

س پاه (، 1/199: 4966 فردوس ی، ) زمینایران سپاهیان

س یاووش س پاه(، 6/19: 4966 فردوس ی،) اس کندر

4۱یلامتمدن ا درآب یزدبا ا یدونفر میانارتباط

فردوس ی، ) کیخسرو سپاه(، 4/111: 4966 فردوسی،)

: 4966 فردوس ی،) ی( و س پاه کس ر 1/919: 4966

دانس ت ک ه یازجمل ه جنگ اوران بای د( را 1/461

گاوسرداران را داده است. ۀا لقب گرزبه آنه یفردوس

کس ری(، 14/913: 4966 فردوس ی،) کیخس رو. 91

فردوس ی،) کیک اوو (، 1/19: 4966 فردوس ی،)

: 4966 فردوس ی،) گ ور به رام(، 4/191: 4966

1/141.)

9۱ .Saragun II، ۀدور در ک ه اک دی از شاهان قدرتمن د

اک دی و س ومری خ دایان اختلاط برای او حکومت

.شد فراوان تلاش

96. ritaonahe

کتابنامه

. کتابالف

ی انی، ب یرین، ترجم ه ش یلامع یخ(، تار4914) یر،پ یه،آم.

.، تهران: دانشگاه تهران۱

طبرس تان، تاریخ(، 4911) محمد،بهاءالدین اسفندیار،ابن.

.خاور کلاله: تهران، 4 اقبال، عبا تصحیح به

و لس ترنج گ ای تص حیح فارسنامه،(، 491۱) بلخی،ابن.

.اساطیر: تهران نیکلسون، آلن رینولد

ترجم ه فهرس ت، (، 4914) اس حا ، بن محمد ندیم،ابن.

.اساطیر: تهران تجدد، رضا محمد

نام ه، گرشاس پ (، 4913) احم د، بنعلی طوسی، اسدی.

.کتاب دنیای: تهران، 1 یغمایی، حبیب تصحیح

، 4۱ ج،1 دوس تخواه، جلی ل گ زارش (، 4913) اوستا،.

.مروارید: تهران

متین ی، ج لال تص حیح نامه،کوش(، 4911) شان،ایران.

.علمی: تهران

اکب ر ترجم ه الباقی ه، آث ار (، 4913) ابوریح ان، بیرونی،.

.امیرکبیر: تهران، 6 داناسرشت،

(، ترجم ه ی(، بن دهش )هن د 4911) ،(یبندهش )هن د .

.یپژوهشگاه علوم انسان، تهران: 1 ی،بهزاد یهرق

، ترجم ه ی لام ا یشناس (، باستان4934) ،یتیلپاتس، دن.

.، تهران: سمت1 ی،زهرا باست

در ثعالبی شاهنامه، (491۱) ابومنصورعبدالملک، ثعالبی،.

ه دایت، محمود ترجمه ،«ایران سلاطین احوال شرح

.اساطیر: تهران

ترجم ه اخب ارالطوال،(، 4966) ابوحنیف ه، دین وری،.

.نی، تهران: 1 دامغانی، مهدوی محمود

تص حیح و ترجمه(، 4931) مغان، زشکیپ آموزه راسته.

.اساطیر: تهران، 1 میرشاهی، مسعود و شه رهام

زاداس پرم، ه ای یدگی(، وز4931) ،جمجوان ،زاداسپرم.

، ته ران: 9راشدمحص ل، یترجم ه محم دتق

.یپژوهشگاه علوم انسان

یر(، اس اط 4913) ،ل.، دلاپورت، گ.، لاکوئه.، ش ژیران،.

، 1 پ ور، یلآشور و بابل، ترجم ه ابوالقاس م اس ماع

.تهران: قطره

ترجم ه گم ش، گی ل حماس ه (، 4911) ،. ن ساندرز،.

.هیرمند: تهران، 9 فلزی، محمداسماعیل

ب ین اساطیر در دوز و بهشت(، 4911) ،.

: ته ران پ ور،اس ماعیل ابوالقاس م ترجم ه النه رین،

.کاروان

از یلام ی ا یآرامگ اه دوب انو ،(4939) ،آرمان گر،شیشه.

ی را ته ران: م ین دد،خان دان ش وتورنهونته پس ر ا

.یدست یعو صنا یفرهنگ

ترجم ه ، طب ری ت اریخ (، 491۱) جریر،محمدبن طبری،.

.اساطیر: تهران، 4ج پاینده، ابوالقاسم

ب ه ی،جلال خ الق تصحیح ،شاهنامه ،(4966) فردوسی،.

: یوی ور ج، ن1 یارش اطر،کوش ش احس ان

Bibliotheca persica .

(، ترجم ه یران ی(، بن دهش ) ا491۱) ی،فرنب غ دادگ .

، تهران: تو .9 مهرداد بهار،

گردی زی، ت اریخ (، 4969) اب والحی، ابوسعید گردیزی،.


.ارغوان چاپخانه: تهران حبیبی، عبدالحی تصحیح

جاماس ب ی(، گ ردآور4934) ی،پهل و یه ام تن.

آس انا، پ ژوهش جاماس ب یو منوچهر ج دستور یج

.یتهران: علم یان،عر یدسع

، 1، ی لام و تم دن ا یخ(، تار4916) یوسف، یدزاده،مج.

.یتهران: مرکز نشر دانشگاه

و ال ذهب م روج (، 4911) حس ین، ب ن عل ی مس عودی، .

، 1 ، 4ج پاین ده، ابوالقاس م ترجم ه الج واهر، معادن

.فرهنگی و علمی: تهران

ترجم ه جه ان، اساطیر دانشنامه(، 4913) رکس، وارنر،.

.اسطوره: تهران، 1 پور،اسماعیل ابوالقاسم

هن ر در نماده ا اینگ اره فرهنگ(، 4931) جیمز، هال،.

: ته ران، 6 به زادی، رقی ه ترجم ه غ رب، و ش ر

.معاصر فرهنگ

مقاله. ب

(، 4934)به ار احم د، نادعلی ان، و م ریم ،پورفرسنگی.

هن ری آث ار در آب ب ا م رتبط باوره ای بازت اب»

ه زاره هن ر در آب ایزد های نمونه بررسی ایلامیان؛

آث ار ب ه نگ اهی با باستان میلاد از پیش دوم و سوم

.31تا11 ، 14ش نگره، ،«شهداد و النهرین بین

و ییز)پ ا ی د، محمود و پوراحم د، مج ی،دهق جعفری.

، «و منش ا آن ی دون گرز گاوس ر فر »(، 4931زمستان

.۱6تا93، 41یاپیپ 1، ش9دوره ی،ادب فارس

الهام، میرکمالی، و محمد افروغ، رضا، ،شکیب حیدری.

نق ش ین ینگ اره تزئ یگ اهجا»(، 4934یبهش ت)ارد

هن ر، م اه کت اب ،«ی ران در فرهن گ و هن ر ا یماه

.69تا۱1، 461ش

و فری دون ن ام معنی(، 4911)زمستان چنگیز، ،مولایی.

و اس اطیری ه ای س نت او نی روی سه با آن ارتباط

، 461ش ادب ی، جس تارهای ای ران، حماس ی

. 41۱تا4۱4

لاتین منابع. ج. Black, Jeremy, Green, Anthony (2004), God,

Demons, and symbols of ancient

Mesopotamia: an illustrated, translated by

Tessa Rickards, the British Museum press,

London.

. Bartholomae, Christian (1904), Altiranishes

Wörterbuch, Verlag von Karl J.Trübner,

strassburg.

. Godard, André (1962), L’Art De L’Iran,

Arthaud.

https://books.google.co.uk/books?redir_esc=y&i

d=3ZYwAAAAMAAJ&dq=André+Godard

&focus=searchwithinvolume&q=Ea

. Harper ,O ,.Aruz ,Joan ,Tallon ,Françoise

(1992- 93), The royal city of Susa,

Metropolitan museum of Art, NewYork.

. Harper ,O ,.Aruz ,Joan ,Tallon ,Françoise

(1992- 93), The royal city of Susa,

Metropolitan museum of Art, NewYork.

. Heidari Shakib, Reza, Afrigh, Mohamad, Mir

Kamali, Elham (May 2012), The Fish role in

Decorative painting of Iranian Art and

Culture, 164, Pp 58- 64.

. Hesari, Morteza, Shokri, Tahereh (March

2014), The Effigy of Fish Goddess of Tang-E

Sarvak, International Journal of Research on

English language Teaching Student, l 2, Pp

35- 41.

http://ijichthyol.org/index.php/iji/article/view/93

. Koch, H. (1998), Napiriša, Reallexikon der

Assyriologie und vorderasiatischen

Archäologie, Walter de Gruyter, Berlin.

. Moradi, Zahreh (December 2015), Fish

imagery in Iranian artwork, Iran, Iranian

society of Ochthyology.

. MacDonell, A.A. (1897), Vedic Mythology,

Strassburge, Verlag von Karl J. Trübner,

New York.

. Potts, D. T. (2012), The Archeology of Elam:

Formation and Transformation of ancient

Iranian State, translated by Zahra Basti,

Samt, Tehran.

. _________(2004), The Numinous and the

Immanent some Thought on Kurangun and

the Rudkhaneh e Fahlyan, Flosach, Kjeld von

& Thrane (Eds), Henrik & Thuesen, Ingolf,

From Handaxe to Khan, Aarhus University.

http://s3.amazonaws.com/academia.edu.docume

nts/27070374/Potts_2004.pdf?AWSAccessK

eyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expire

s=1475907762&Signature=KQFO1GVpZvo

Qr45ElKILZZoKkTA%3D&response-

content-

https://books.google.co.uk/books?redir_esc=y&id=3ZYwAAAAMAAJ&dq=André+Godard&focus=searchwithinvolume&q=Ea



http://ijichthyol.org/index.php/iji/article/view/93

http://s3.amazonaws.com/academia.edu.documents/27070374/Potts_2004.pdf?AWSAccessKeyId=AKIAJ56TQJRTWSMTNPEA&Expires=1475907762&Signature=KQFO1GVpZvoQr45ElKILZZoKkTA%3D&response-content-disposition=inline%3B%20filename%3DPotts_2004_FS_Mortensen_Kurangun_relief.pdf







disposition=inline%3B%20filename%3DPott

s_2004_FS_Mortensen_Kurangun_relief.pdf

. Pour Farsangi, Ebrahim, Nadalian, Ahmad

(Spring 2012),The reflaction of Water-

related belives in Elamite Artworks; the

Deity of water samples in the Third and

Second millennium BC Art in ancient

Mesopotamia and Shahdad, Negare, 21, Pp

84- 94.

. Tafazzoli, A. (2014), Abtin, Encyclopædia

Iranica, I/3, p.248.

http://www.iranicaonline.org/articles/abtin-

father-of-the-mythical-king-feridun

. The scared book of the East, Pahlavi Texts

(1892), Dīnkard IX, vol. XXXVII, part IV,

Translated by E. W. Weast, F. Max Muller

(ed.), Oxford.

. The scared book of the East, Pahlavi Texts

(1897), Dīnkard VII, vol. XLVII, part V,

Translated by E. W. Weast, F. Max Muller

(ed.), Oxford.



http://www.iranicaonline.org/articles/abtin-father-of-the-mythical-king-feridun

http://www.iranicaonline.org/articles/abtin-father-of-the-mythical-king-feridun

the study of the relationship between fereydun and the

Documents