the nature of personality in mulla sadra's philosophical
TRANSCRIPT
Shahid Rajaee Teacher Training University- Iran
Ontological Researches
semi-annual scientific journal
ISSN (print): 2345-3761 (online): 2676-4490
Type: Research
Vol.9, No. 18
Autumn 2020 & Winter 2021
Journal Homepage: www.orj.sru.ac.ir
The Nature of Personality in Mulla Sadra's Philosophical
System
Maryam Ahmadi1
Sahar Cavandi2
Mohsen Jahed3
Abstract This study seeks to examine Mollasadra's view on the nature of personality; This
task is possible by a new approach to Sadra`s theory on the soul and by basing on
their general philosophical foundations, such as the "originality of existence", the
"gradation of existence" and ... The main question of this article is: How does Mulla
Sadra explain his theory on the nature of personality on the basis of his philosophical
1- PhD student of Islamic Philosophy and Theology of Zanjan University, corresponding
author [email protected] 2- Professor of Islamic Philosophy and Theology, University of Zanjan [email protected] 3- Professor of Islamic Philosophy and Theology, University of Zanjan
Received: 15/01/2020
Reviewed: 21/04/2020
Revised: 09/06/2020
Accepted: 14/06/2020
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۲۹٤
system? In order to achieve this aim, the descriptive-analytical method is used, and
after summarizing and extracting the personality components from Mulla Sadra's
works, his Philosophical-Ethical Personality Model as the first model of
philosophical personality in the field of Islamic philosophy, is explained and it is
provided. The results of this study are: To present the model of human existential
personality in a longitudinal diagram in three levels: general nature (as an underlying
factor of personality); Basic involuntary personality; and a special voluntary
personality. The first two levels are mainly the basis of the basic level of personality;
What constitutes the structure of man's voluntary personality are the dominant and
acquired properties of man; This level of personality is the basis of human
perceptions, actions, thoughts and intentions in this world and the criterion of
belonging to the reward and the punishment, as well as falling into paradise in the
hereafter, and the truth of Sadra's human personality is based on it.
Keywords: Mulla Sadra, Personality, Innate Personality, Nonvolatile Personality,
Special Voluntary Personality. Problem Statement Believing that Mulla Sadra's philosophical system has the necessary and sufficient
capabilities to infer and explain the philosophical personality of man, this paper
seeks to delve into the issue to reproduce the conditions and introductory
requirements for the birth of theories on personality in the philosophical thinking of
the Islamic world.
Today the term "personality" and research in the field of "personality theories" is one
of the most important psychological issues (Larsen & Bass, 2019, p. 21), Whereas,
for example, Alport quotes approximately 50 different definitions of personality
presented by other researchers in this field (Karimi, 2017, p. 14), but considering the
content of theories of psychological personality and the weaknesses in these theories,
it seems, theories Personality requires another realm in order to analyze the structure
of human personality, not on the basis of individual behaviors and clinical
observations, but on the basis of rational theoretical foundations in the field of
psychology, if there are necessary grounds in that field. To achieve this, it is
necessary to study the nature of personality in philosophical systems so that if there
are the necessary components and capabilities in this field, personality theories are
extracted from these systems and many personality problems are solved.
It seems that one of the rational systems that can be able to derive the theory of
philosophical personality based on its sound anthropological foundations is Mulla
Sadra's philosophical system, because in philosophical discourses the personality is
never interpreted from a single numerical character (As dealt with in psychology),
rather a specific philosophical personality is an infinite truth that is present in all
individuals (Samadi Amoli, 2007, vol. 1, p. 173).
۲۹٥ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
In other words, what causes similarities and differences in human beings and forms
the basis of a true human personality based on a philosophical view is a genuine
external thing that each individual human being has used to the best of his or her
capacity. Personality issues in a philosophical system can be considered in its true
meaning when the real totality is accepted as a genuine and current thing in
individuals in that system. According to this, it can be said that personality is based
on the basic principles of Sadra philosophy, such as "originality of existence" (as an
infinite truth), "gradation in existence", "physical generation of soul", "true union of
soul and body" "Unity of the knower (Subject) and the known (object)", "substantial
motion", etc. can be presented as a philosophical discussion (not based on a single
numerical person).
Therefore, the main question of this paper is about the nature of personality from the
perspective of Sadra's wisdom, the answer to which requires answering other sub-
questions, such as: How is the role of perceptions in character construction in Mulla
Sadra's philosophical system evaluated? What are the effective factors in the
formation and growth of Sadra's personality? In other words, how are the issues of
personality psychology explained in Mulla Sadra's philosophical system? In the
formation of human personality, which of the levels of Sadra's personality is more
important? What are the principles on which the influence of Sadra's character in
belonging to the reward and the punishment in the Hereafter, as well as staying for
an eternal life in heaven and hell, how is justified?
Method The method taken in this article is a descriptive- analytic as a basic research.
Findings and Results Considering the above mentioned discussions, in Mulla Sadra's system of existential
originality, the basic general nature, temperament, resilience, heredity, and
environmental factors are effective in the development of an involuntary
philosophical personality and provide the basis for the structure of the voluntary
human personality, but on what the true personality of man, is based or, in the sense
of human truth, as being established and fulfilled in its three existential beings, are
as follow: the intentionality, property, and morality of the human being and what
are dependent on the type of human perception in the path of existential despair.
Accordingly, although Mulla Sadra in his works emphasized the difference of the
human soul has emphasized on the nature, and this itself constitutes the basis of the
personality differences of the Sadrian human being, but human property and actions
play a more fundamental and influential role than the factors influencing the
involuntary personality, such that the true personality of the Sadrian human is
nothing but voluntary intuitive and affective property.
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۲۹٦
References Hassanzadeh Amoli H, Persian description of Asfar Arba'eah. Second Edition, Qom:
Boostane Book publications: 2009. Persian. Daghim S, Mosuah Mostalahhate Sadr al-Din al-Shirazi, Beirut, Lebanon School of
Publications. no date. Arabic. Reza Nejad Gh. Observation of the Divine. Qom: Ayat Eshraq Publications: 2008.
Persian
Shirazi, M, Al-Mabda' wa l-ma'ad, Tehran, Publication of the Iranian Philosophy and
Philosophy Society. 1976. Arabic
Samadi Amoli D, Sharh-e Nahayat oh Al-Hikmah, Qom: Ghaem al-Mohammed
Publications. 2007. Persian.
شناختیهای هستیپژوهش
یدو فصلنامه علم
نوع مقاله: پژوهشی
81ه شمارنهم، سال
99 پاییز و زمستان
290-023 صفحات
Shahid Rajaee Teacher Training University- Iran
Ontological Researches
semi-annual scientific journal
ISSN (print): 2345-3761 (online): 2676-4490 Type: Research
Vol.9, No. 18
Autumn 2020 & Winter 2021
ملاصدراچیستی شخصیت در نظام فلسفی
1مریم احمدی
2سحر کاوندی
0محسن جاهد
چکیدهاین پژوهش در صدد بررسی دیدگاه ملاصدرای متأله، پیرامون چیستی شخصیت است؛ این مهم، با نگرشی نو بر
مراتب در تشکیک»، «اصالت وجود»عام فلسفی ایشان، نظیر مباحث علم النفس صدرایی و با ابتنای بر مبانی
گردد. پرسش اساسی این مقاله عبارت است از اینکه: ملاصدرا بر اساس نظام فلسفی پذیر میامکان و...« وجود
از ستحلیلی، پ –گیری از روش توصیفی کند؟ در این راستا، با بهرهخود، چیستی شخصیت را چگونه تبیین می
به عنوان اولین لاصدرا،م اخلاقی – فلسفی شخصیت مدل شخصیت از آثار ملاصدرا، هایو استخراج مؤلفه احصا
شود. دستاوردهای این پژوهش عبارتند از: اسلامی، تبیین و ارائه می یفلسفه حوزۀ شخصیت فلسفی در مدل
ساز عام )به عنوان عامل زمینهارائۀ مدل شخصیت وجودی انسان، در نموداری طولی در سه مرتبه: فطرت
ساز مرتبۀ اصلی خاص. دو مرتبۀ نخست، عمدتا زمینه پایه؛ و شخصیت ارادی شخصیت(؛ شخصیت غیرارادی
سازد، ملکات غالب و مکتسبۀ آدمی است؛ شوند؛ آنچه شاکلۀ شخصیت ارادی انسان را میشخصیت محسوب می
این مرتبه از شخصیت، مبنای ادراکات، اعمال، افکار و نیات انسان در این دنیا و معیار تعلق ثواب و عقاب و نیز
جنت و نار در نشئۀ بعدی بوده و حقیقت شخصیت انسان صدرایی مبتنی بر آن است. خلود در
پایه، شخصیت ارادی خاص. عام، شخصیت غیرارادیفطرت ملاصدرا، شخصیت، کلمات کلیدی:
[email protected] ، نویسندۀ مسئولدانشجوی دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه زنجان -1 [email protected] دانشیار فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه زنجان -2 [email protected] دانشیار فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه زنجان -۳
22/13/1098تاریخ دریافت:
32/32/1099تاریخ داوری:
23/30/1099تاریخ اصلاح:
22/30/1099تاریخ پذیرش:
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۲۹۸
بیان مسأله
یین های لازم و کافی، برای استنباط و تببا باور به اینکه نظام فلسفی ملاصدرا دارای قابلیت
شخصیت فلسفی انسان است، این مقاله سعی دارد تا با واکاوی این مسأله، مقدمات تولد
های شخصیت را در تفکر فلسفی جهان اسلام فراهم آورد. نظریه
ترین از مهم« های شخصیتینظریه»و پژوهش در حوزۀ « شخصیت» امروزه اصطلاح
که به عنوان مثال به طوری(، 21ص ،23319مباحث روانشناختی است )لارسن و باس،
های محققان دیگر در این تعریف مختلف از شخصیت را در پژوهش 23آلپورت تقریبا
شخصیت هاینظریه محتوای در تأمل با (، اما11ص ، 2312کند )کریمی، حوزه نقل می
درمانی روان و رفتار تغییر به شود رجوع) هانظریه این در موجود هایضعف و روانشناختی
دربارۀ دانش هایحوزه) شخصیت روانشناسی و 114 ص ،1029 ،(هاروش و هانظریه)
دیگری قلمرو شخصیتی، هاینظریه رسد،به نظر می (03 -22 ص ،1092 ،(انسان ماهیت
بر نه انسان، شخصیت ساختار آن حوزه، در لازم هایزمینه وجود صورت در تا طلبدمی
حوزۀ رد عقلانی نظری مبانی اساس بر بلکه بالینی، مشاهدات و فرد جزئی رفتارهای اساس
گیرد. رسیدن به این مهم، نیازمند بررسی چیستی قرار واکاوی و تحلیل مورد النفسعلم
های لازم در این ها و قابلیتهای فلسفی است تا در صورت وجود مؤلفهشخصیت در نظام
گشای بسیاری از مسایل و راج و راهها استخهای شخصیت از این نظامحوزه، نظریه
مشکلات شخصیتی باشد.
ناسانۀ شتواند بر اساس مبانی متقن انسان های عقلانی که میرسد، یکی از نظامبه نظر می
؛را داشته باشد، نظام فلسفی ملاصدرا است خود، قابلیت استخراج نظریۀ شخصیت فلسفی
گونه که در روانشناسی بدان حد عددی )آنهای فلسفی هرگز از شخص وازیرا در گفتمان
شود، بلکه شخصیت خاص فلسفی عبارت است شود( تعبیر به شخصیت نمیپرداخته می
، 1، ج 2332از حقیقتی غیر متناهی که درتمام افراد جاری و ساری است )صمدی آملی،
اساس (. به عبارت دیگر، آنچه موجب شباهت و تفاوت در افراد بشری بوده و 120 ص
دهد، امری اصیل در خارج شخصیت حقیقی انسان برمبنای نگرش فلسفی را شکل می
رو است که هر فردی از افراد بشر به میزان ظرفیت خویش از آن بهره برده است، ازاین
مباحث شخصیتی در یک نظام فلسفی، زمانی در معنای حقیقی آن قابل طرح و بررسی
۲۹۹ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
ی اصیل و جاری و ساری در افراد، در آن نظام پذیرفته است که کلیتی حقیقی به عنوان امر
فلسفۀ ادینبنی مبانی بر ابتنا با شخصیت توان گفت،می این مطلب، به توجه شده باشد. با
،«وجود در تشکیک» نامتناهی(، حقیقتی عنوان )به «وجود اصالت»نظیر صدرایی،
حرکت »، «لم و معلوماتحاد عا»، «اتحاد حقیقی نفس و بدن»، «نفس جسمانی حدوث»
واحد شخص اساس بر نه فلسفی ) بحثی عنوان به شدن مطرح قابلیت... و« جوهری
ازاین رو، سؤال اصلی این جستار، چیستی شخصیت از منظر حکمت .کندمی پیدا را عددی(
صدرایی است که پاسخ به این پرسش، مستلزم پاسخ به سؤالات فرعی دیگری است، نظیر
-ادراکات در ساخت شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا، چگونه ارزیابی میاینکه: نقش گیری و رشد شخصیت صدرایی کدامند؟ به تعبیر دیگر، مباحث گردد؟ عوامل مؤثر در شکل
یری گشود؟ در شکلعلم النفسی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا چگونه تبیین می
ز اهمیت بیشتری برخوردار است؟ شخصیت انسان، کدام یک از مراتب شخصیت صدرایی ا
تأثیر شخصیت صدرایی در تعلق ثواب و عقاب اخروی و نیز خلود در بهشت و جهنم بر
شود؟ اساس چه اصولی توجیه می
پیشینۀ پژوهش
ناسی شگرچه تحقیقات بسیاری از سوی متفکران اسلامی و غربی در خصوص مباحث انسان
ای پیرامون های گستردهزۀ روانشناسی، پژوهشملاصدرا صورت گرفته، و همچنین در حو
نامه منتشر شده است، اما تحقیق دربارۀ مباحث شخصیتی در قالب کتاب، مقاله و پایان
چیستی و ماهیت نظریۀ شخصیت صدرایی کمتر مورد توجه واقع شده است، به تعبیری
نی در جهت های انجام شده، کمتر در صدد به دست آوردن چارچوبی عقلادیگر، پژوهش
اند، بر این اساس، تلاش این پژوهشترسیم الگویی شخصیتی در این نظام فلسفی بوده
این از ای نوآورانه دارد. لازم به ذکر است، هدفبرای ارائۀ مدل شخصیت صدرایی، جنبه
از دراملاص جایگاه تغییر تعبیری، به یا و فلسفه به روانشناسانه احکام تسری پژوهش
تحلیلی، -یفیتوص روش با است آن بر سعی بلکه نیست، الهی روانشناسی به متأله فیلسوفی
یو آثار از ملاصدرا اخلاقی – شخصیت فلسفی مدل شخصیت، هایمؤلفه یحصاا از پس
خنس فلسفۀ اسلامی حوزۀ در فلسفی شخصیت مدل اولین از بتوان، تا شود، استخراج
. گفت
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۰۰
فلسفی ملاصدرا جایگاه اصطلاح شخصیت در نظام -1
که صرفا به شخصیت (دهد، برخلاف فلاسفۀ پیشاصدرایی بررسی آثار ملاصدرا نشان می
های دیگر از آثار ایشان قابل اخلاقی پرداخته و مفهوم شخصیت در قالب کلمات و واژه
ای غریب در شبکۀ باور صدرایی نبوده، بلکه در استنباط است(، اصطلاح شخصیت واژه
ری قابل بررسی است:چهار حوزۀ فک
الف( تشخص فلسفی
ب( این همانی شخصی
فلسفی )استکمالی( –ج( شخصیت اخلاقی
د( وجود خاص فردی و حقیقت مخصوص به هر شخص
تشخص فلسفی -1-1
فردیت یا فردی تشخص از ستا عبارت قدما نظر از واژۀ شخصیت الفلسفی المعجم در
خویش متون برخی در نیز خود ملاصدرا، کهطوری به ،(491ص ،1 ، ج1990صلیبا، )
1988 شیرازی،)است برده کار به فردیت معنای به واحدی مفهوم در را اصطلاح دو این
مقاله، این در بحث مورد انسانی شخصیت آنکه ، حال(122 ص ،4 ج ،204 ص ،1 ج الف،
لحاظ به و بوده وجود یک حیث از دو اصطلاح، دو این و است فردی تشخص بر فرع اولا
معنای به پرداختن و شخصیت واژۀ لغوی بررسی مقاله، این متفاوتند، ثانیا بحث مفهومی
مراد، هبلک نیست، ملاصدرا ویژهبه فلاسفه، میان در آن لغوی کاربرد و اصطلاح این لفظی
خصوص شخصیت( در از غیر اصطلاحاتی قالب در هرچند آثار ملاصدرا ) محتوایی بررسی
زا ناشی اصطلاح، دو این مفهومی رسد خلطبه نظر می .است آن اخلاقی -فلسفی مفهوم
یریتعب به یا و کثیرین بر صدق عدم از، عبارتست که است دو آن میان مشترک ویژگی
شرکت. از امتناع
این همانی شخصی -1-2
است، که همان اثبات معاد جسمانی و این همانی شخصی اساس دغدغۀ اصلی ملاصدرا بر
:شخصی دلالت دارد همانیاصطلاح شخصیت در آثار ایشان به کرات بر مفهوم این
۳۰۱ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
شود، بلکه حین تجرد از شخصیت شخص انسانی هنگام تجرد از ماده و بدن ابطال نمی»
، 2الف، ج 1988)شیرازی، « عینه همان شخص واحد استبدن و حین تعلقش به آن، به
القرآن ریتفسبر بقای شخص انسان در موضع دیگری از (. مشابه این مطلب مبنی 022ص ،2 ج ،112 ،021 صص ،0 ج ،1989 همو،)اسفار اربعه ،(193 ص ،2 ج همان،) میالکر
معاد و مبدأ، (912 ،424 صص ،2 ج ،2331 همو،)اشف اتیاله بر قهیتعل و شرح، (24 ص همو،) هیالربوب (، الشواهد82 ص ،2333 همو،) هیاله مظاهر، (028 ص ،1924 همو،)
تشخص و رسالۀ (294 ص الف، 1982 همو،)الغیب مفاتیح ،(242 ص ،1 ج الف، 1992 نیز آمده است. (121 ص ب، 1992 همو،)
فلسفی )استکمالی( –شخصیت اخلاقی -1-3
در شرح خصائص نبی، شخصیت ایشان را شخصیتی یگانه هیالربوبملاصدرا در الشواهد
جمیع کمالات نشئات سه گانۀ عقلی، نفسی و حسی است )همو، کند که جامع معرفی می
ضمن اشاره به یفلسف رسائل ۀمجموععلاوه براین، ایشان در (.011، ص 1ج الف، 1992
تفاوت ادراکات ظاهری و باطنی انسان با سایر حیوانات، مرجع ادراکات مذکور را جوهری
شخصیت انسان بماهی »داند که عین هویت و شخصیت آدمی است و ملکوتی می
(.118، ص 1992شود. )همو، به واسطۀ آن جوهر ملکوتی کامل می« شخصیت
انی و بیان استکمال شخصیت انس« شخصیت انسان»و« شخصیت نبی»تصریح ملاصدرا بر
ایشان به مباحث :به واسطۀ جوهری ملکوتی در عبارات فوق، حاکی از آن است که اولا
ایشان مراد :تشخص فلسفی همۀ موجودات پرداخته است، ثانیاشخصیت انسانی، مستقل از
:از اصطلاح شخصیت انسانی، تنها تبیین این همانی شخصی و هو هویت نیست، ثالثا
زیرا بر اساس دو عبارت ؛های تفکر فلسفی اوستشخصیت انسان و استکمال آن از دغدغه
ان امری تعریف شده باشد که ایش مذکور، ابتدا باید شخصیت انسان در شبکۀ باور صدرایی،
و یا شخصیت پیامبر را شخصیتی کندبه استکمال آن از طریق جوهری ملکوتی اشاره
جامع و اخلاقی معرفی کند.
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۰۲
وجود خاص فردی و حقیقت مخصوص به هر شخص -1-4
هر چند مراد از مباحث این مقاله پرداختن به شخصیت علم النفسی انسان در نظام فکری
ای است که به طور اعم بر اصطلاح شخصیت در متون صدرایی، واژه است، اما راملاصد
، صورت (1044 ص ،1 ج ،2331 همو، ؛99 ص ،1 ج الف، 1992 همو،)شخصیت هیولی
همو،)، بدن (242 ص ،2 ج همان،)جسم ،(121 ص ،2 ج ،121 ص ،2 ج ،1989 همو،)
، (081 ص ،1924 همو،)نفس ،(118 ص ،1992 همو،)، انسان (244 ص ،1 ج الف، 1992
و (011 ص ،1 ج الف، 1992 همو،)، نبی ( 1311ص ، 2ج ، 2331همو،)علت و معلول
رسد، شخصیت در این نظام اصالت وجودی، از رو به نظر میاز این ؛... به کار رفته است
مفهومی عام در مقام ثبوت و تحقق برخوردار است که این همانی شخصی و شخصیت
اند. این مفهوم در شبکۀ باور صدرایی ویژگی لاقی از این مفهوم عام فلسفی ناشی شدهاخ
تولید کنندگی نسبت به اصطلاحات مذکور دارد. در بررسی آثار صدرایی این مفهوم مولد،
چیزی جز وجود خاص هر فرد و حقیقت مخصوص به هر شخص در مراتب تشکیکی وجود
(.111، ص 1ج الف، 1992نیست )همو،
این اساس، از یک سو مراد ملاصدرا از استعمال اصطلاح شخصیت در آثار خویش، اشاره بر
به حقیقت و وجود خاص هر شخص در مقام تحقق و ثبوت است که بر اساس اقتضای
مباحث، بر این همانی شخصی و یا شخصیت اخلاقی نیز دلالت دارد، از سویی دیگر عینیت
به معنای عین خارجی بودن شخصیت در مفهوم عام آن شخصیت با وجود خاص هر فرد،
است و این در فلسفۀ صدرایی بدین معنا نیست که خارج، ظرفی جهت تحقق آن است،
(، 11، ص 1-2ج ،2331بلکه وجود خارجی، همان وجود منشأ اثر است )جوادی آملی،
، «دن شخصیتمنشأ اثر بو»بنابراین خارجیت شخصیت در این نظام وجودی عبارتست از؛
تعریف )برخلاف اغلب تعاریف شخصیت روانشناختی(ای از آثار نه اینکه خود مجموعه
در نظام اصالت وجودی البته باید توجه داشت، مراد ازشخصیت در معنای مورد نظر شود.
ها )شیرازی، ملاصدرا ـ برخورداری انسان از درجۀ وجودی متغیر در میان همۀ هستی
زیرا ؛ـ فقط در خصوص فرد انسانی قابل طرح و بررسی است (010، ص 8، ج 1989
(، تخصصا از 291الف، ص 1982موجودات دیگر به واسطۀ درجۀ وجودی ثابت )همو،
نوع، یک تحت افراد ثابت وجودی مرتبۀ( شوندمباحث شخصیت فلسفی صدرایی خارج می
۳۰۳ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
هکآن حال است، افراد آن در بارز صفات و هاویژگی در شباهت بیشترین پیدایش موجب
نواعا عنوان به افراد هایویژگی میان که هاییشباهت و هاتفاوت اساس بر شخصیت مطالعۀ
است(. علاوه براین، این پذیرامکان( 10 ص ،2338 راس،) گیردمی شکل فرد به منحصر
عینیت در مقام ثبوت، به همسانی شخصیت فلسفی صدرایی با مفاهیمی نظیر هویت
، ص 1، ج 1989شخصی که در آثار ملاصدرا با وجود خاص هر شی عینیت دارد )همو،
( خواهد انجامید. 9، ص 0، ج 92
ر مقام ثبوت و با توجه به مطالب مذکور و عینیت شخصیت انسان با وجود خاص وی د
-رسد مباحث شخصیت به طور کلی )اعم از بررسیتحقق در این نظام فلسفی، به نظر می های روانشناسانه و فلسفی( در سه لایه قابل بررسی است:
رفتار(؛ های شخصیت مبتنی بر ثبات درالف( لایۀ سطحی )تعاریف و نظریه
ای نظری و جوهری درونی(؛سازههای شخصیت مبتنی بر ب( لایۀ متوسط )تعاریف و نظریه
های شخصیت مبتنی بر اصل وجود(.ج( لایۀ عمیق )تعاریف و نظریه
ملاصدرا، بر اساس مبانی نظری این نظام، نگرش وجودی، در با توجه به تقسیم فوق
شخصیت امری مستقل از هستی و وجود شخص نبوده، بلکه همان وجود خاص فردی
(. بنابراین، مباحث شخصیت در نظام صدرایی در 111ص ،1الف، ج 1992اوست )همو،
شود.ای بنیادین، که همان هستی و اصل وجود و حقیقت آدمی است بررسی میلایه
النفسی ملاصدرا بر مبنای اصالت وجودطرح شخصیت علم -2
، صص 2339در نظام اصالت وجودی ملاصدرا، نفس انسان تمام حقیقت اوست )شیرازی،
ترین لایۀ مباحث شخصیتی و از آنجا که شخصیت صدرایی در بنیادی (119و 114 ،131
شود، از این رو طرح مباحث مربوط به شخصیت در نظام صدرایی مبتنی بر مطرح می
درا،وجود، در آثار ملاصبا این النفس فلسفی قابل بررسی است.حقیقت آدمی و در حوزۀ علم
شود، از طلاح شخصیت، تعریفی مصرح از آن دیده نمیجز اشارات ضمنی حاکی از اصبه
این رو، ضمن بازسازی شبکۀ باور ملاصدرا در این خصوص، مدل شخصیت فلسفی ایشان
النفسی، در قالب طرحی طولی و بر اساس چند عبارت کلیدی بر اساس شخصیت علم
:شودتبیین می
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۰٤
ساز شخصیت؛فطرت عام، به عنوان عامل زمینه -
غیر ارادی پایه؛شخصیت -
شخصیت ارادی خاص؛ -
ساز شخصیت( فطرت عام ) به عنوان عامل زمینه -2-1
مند ملاصدرا در مباحث شخصیتی، از بنیادی عام و واحد آغاز شده و به تدریج تفکر نظام
ساز در یک نظام طولی، تنوع شخصیتی انسان را به روشی فلسفی و طی مراحل شخصیت
النفسی صدرایی ن بنیان واحد مشترک، هرچند خود جزئی از شخصیت علمزند. ایرقم می
موسوعۀ در دغیم شود. سمیحساز ساخت شخصیت محسوب مینیست، اما زمینه
عنو همان را ملاصدرا آثار در انسانی عام فطرت از منظور الشیرازی، صدرالدین مصطلحات
(.112 تا،بی دغیم،) کندمی بیان انسان آفرینش
( را 100، ص 2ب، ج 1988ها )شیرازی، ملاصدرا فطرت اولی مشترک میان انسان
(، فطرت آدمیت 122، ص 0ج الف، 1988باعناوین مختلفی نظیر فطرت اصلیه )همو،
های فطرت عام کند. ویژگی( و فطرت الهیه )همان( بیان می221الف، ص 1982)همو،
:عبارتست از
(؛114، ص 2الف، ج 1988تمام زمینیان )همو، الف( ناقص بودن آن در میان
(؛14، ص 2ج ب( حصول کمترین مرتبۀ ایمان در مرحلۀ فطرت اولی )همان،
(؛114، ص 2ج( مطیع خداوند بودن تمام مردم به حسب فطرت اولی )همان، ج
(؛191، ص 1ب، ج 1988د( امتیاز انسان از سایر حیوانات در اصل این فطرت )همو،
ها )به مختلف بودن فطرت اولی در صفا و کدورت و شدت و ضعف در میان انسانهـ(
ها مشترک است، اما صفا، کدورت و شدت و تعبیری دیگر این فطرت در میان همۀ انسان
(.190ضعف آن تشکیکی است( )همان، ص
:به طور کلی، در آثار ملاصدرا، فطرت اولیۀ انسانی در معانی زیر به کار رفته است
ب( عدم سابق بر وجود انسان (؛ 234ص ،2الف، ج 1988الف( نور توحیدی: )همو،
، ص 1924)مبدأ( و عدم لاحق بر وجود وی که همان فنا در توحید است )معاد( )همو،
۳۰٥ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
(؛ ج( استعداد انسان در رسیدن به کمالات و جانشینی خداوند در ملک و ملکوت 100
(.221الف، ص 1982)نوری،
و در ماده انسانی افراد مماثلت و بشر نوع واحد )فطرت( خلقت است، معتقد راملاصد
ب، ص 1992شیرازی، )است هاانسان میان مشترک جنسی معنای بدنی، و نفسی صورت
فطرت به نسبت را هاانسان همۀ میان مشترک اولی فطرت دیگر، موضعی در وی ،(111
انسانیت هب نسبت عامه حیوانیت نسبت یا و نوع به جنس نسبت همانند مکتسبه، ثانویۀ
این تحصل سو، یک از بر همین اساس،( 100، ص 2ب، ج 1988همو، )شمرد برمی عامه
آنها از برخی فکری، نظام این در که است مختلفی فصول جنسی، نیازمند به معنای
یرغ شخصیت انسان، بخشی بهتحصل بر علاوه که ایاند، به گونهارادی برخی و غیرارادی
است، جنس به نوع تقوم که گونههمان دیگر، سویی از سازند، ومی را وی ارادی و ارادی
این بر یصدرای النفسی علم شخصیت ، تعبیری به ویا صدرایی انسان فصول اساس و تقوم
.است شده بنا مشترک اولی فطرت
مینهز عنوان عامل به انسانی شخصیت طولی مراتب از مرتبه اولین فوق، مطالب اساس بر
ست انسان ا مشترک خلقت و عام فطرت شخصیت(، انسانی قید واسطۀ )به شخصیت ساز
طرتف این. باشدمی انسانی وجود مراتب به رسیدن استعداد و توحیدی نور بر مبتنی که
داخل خود، بنابراین هاست،انسان همۀ میان در مشترک و محض استعداد و قوه صرفا عام،
.نیست آدمی حقیقی وجود و شخصیت در
شخصیت غیر ارادی پایه -2-2
تولد از پیش مؤثر عوامل -2-2-1
آن از حاصل مزاج و طبیعت عالم سفلیۀ مواد لطافت و کثافت میزان -الف
از سگونه که بیان شد( فطرت عام انسانی که زمینههمان)در نظام اصالت وجودی ملاصدرا
به .و ضعف در افراد مختلف متفاوت استو کدورت و شدت صفا شخصیت آدمی است، در
ها از میزان واحدی از استعداد در جهت تعبیری دیگر ملاصدرا معتقد است، همۀ انسان
که هیچ عاقلی نیز منکر اینرسیدن به مراتب عالیۀ انسانی برخوردار نیستند، به طوری
همو، )در زبان آن را انکار کند ها نیست، هرچندتفاوت در اصل فطرت جوهری انسان
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۰٦
و یا در موضعی دیگر، متساوی نبودن استعداد نفوس انسانی (210، ص 1ج الف، 1988
(.012ص ،2ج ،2311همو، )داند در اصل فطرت را امری محقق نزد خویش میجسمانیۀ الحدوث »رسد، این اختلاف فطری در انسان صدرایی بر اساس قاعدۀ به نظر می
از زیرا در تفکر صدرایی، انسان در آغ ؛پذیر استتوجیه« نیۀ البقاء بودن نفس انسانیو روحا
1988آید )همو، امر و ابتدای تکون از همین مواد و عناصر موجود در این عالم پدید می
تنها پذیرای صورتی )هیولای انسانی(( و قابل 128، ص 1922، همو، 020، ص 1ب، ج
زای هر روح انسانی در عالم إای که بمواد سفلیه؛ بنابرآنکه ستاست که متناسب با آن ا
های آنان در قرب و کون و فساد وجود دارد، از حیث کثافت و لطافت متفاوت بوده و مزاج
)صورت نفسانی(بعد به اعتدال حقیقی مختلف است؛ در نتیجه قابلیت این مواد بر ارواحی
، 112صص ،1ج الف، 1988خواهد بود )همو، که به آنها تعلق خواهد گرفت نیز متفاوت
است، معتقد (. ملاصدرا190، ص 1ج ب، 1988همو، ؛244ص ،4ج ،11ص ،2ج ،012
ه کاند، به طوریکه زمینۀ تأثیر مؤثر عقلی شودمی مزاج، از مخصصات و ماهیاتی محسوب
دأمب از نفس یا و صورت هر حدوث جسمانیۀ الحدوث بودن نفس انسانی( قاعدۀ )براساس
-می ولقب را نفس زمانی بدن، اینکه و قوابل براستعدادات الا شود،نمی متوقف الفیضدائم بجان از نفس افاضۀ که است جادراین شود، حاصل نفس آن شایستۀ مزاج آن، در که کند
هافاض قابلش بر خورشید فیضان مانند تأخیر بدون و یافته ضرورت مدبره نفس واهب
ترین رو شخصیت غیر ارادی صدرایی در ابتداییازاین ؛(9، ص 9، ج 1989)همو، شودمی
مراحل تکون جنینی، وابسته به کیفیت ترکیب عناصر اولیۀ وجود مادی و مزاج حاصل از
آن است که در هر فرد از افراد انسانی به حسب جهت وحدت و میزان دوری از تضاد، کمال
(. بنابراین 022، ص 1، ج 2311کند )همو، را دریافت می)صورت نفسانی( مناسب خویش
، صص 8، ج 1989تر شود، نفس والاتری بر آن افاضه خواهد شد )همو، هرچه مزاج معتدل
( و بالعکس.121 -123، 112
فسیر ت، شرح اصول کافی، اسفار اربعه، مفاتیح الغیبملاصدرا در اغلب آثار خویش ، نظیر و عناصر اولیۀ تکون انسان را از جهت مواد سفلیه ،و اسرارالآیات ،عرالقرآن الکریم، المشا
ص الف، 1982 ،همو)کند های متعدد، ماده و طینت آدمی قلمداد میاشتراک بین صورت
ج الف، 1988 همو، ؛241 ص ،1 ج ب، 1988 همو، ؛191 ص ،9 ج ،1989 همو، ؛223
۳۰۷ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
در مفاتیح الغیب. ایشان در (128 ص ،1982 همو، ،43 ص ب، 1982 همو، ،101 ص ،2
تبیین برتری مادۀ اولیۀ انسانی )طین(، بر آتشی که شیطان از آن آفریده شده است، ویژگی
رشد و نمو، لزوبت، امساک و ترکیب آن از آب و خاک را دلیلی بر تعلق روح بر آن و
(. از نظر ملاصدرا 219الف، ص 1982داند )همو، میاز آن برای تربیت خویش استفادۀ روح
یا که مادۀ ابدان انبطوری اعتدال این طینت و مادۀ اولیه، در افراد بشری یکسان نیست، به
و اولیاء، از ترکیبی اعتدالی از حیث اصلاب شامخه و ارحام مطهره برخوردار است. حال
اری، زوآنکه در مقابل، طینت افراد شقی از اصلاب دانی و ارحام نجس حاصل شده است )سب
(.191، ص 9، ج 1989
نیز بر اساس روایت ذیل به اختلاف در مزاج، تفاوت در طینت و اتیاسرارالآملاصدرا در
إن الله لما أراد خلق آدم، أمر أن یوخذ »ها تصریح نموده است: اختلاف در خلقت انسان
و السهل وقبضه من کل أرض، فجاء بنو آدم علی قدر طینتها الاحمر و الأبیض و الأسود
این اختلاف در طینت و مزاج .(113، ص 1982)شیرازی، « الحزن و الطیب و الخبیث
طور که حاصل از آن، دارای عرض عریضی است که قابل تحدید و انحصار نیست و همان
نیز در دریافت حقایق و سیر اذواق و دو شخص در هیأت و شکل یکی نیستند ، نفوس
(. لازم به ذکر است، براساس 49، ص 0، ج 2339زاده آملی، تکامل انسانی متفاوتند )حسن
( در 191، ص 9 ، ج 1989)سبزواری، اسفار اربعهتعلیقۀ حکیم سبزواری بر جلد نهم از
تفکر صدرایی، طینت آدمی امری ایستا و دارای حد یقفی نیست، بلکه این مادۀ اولیه به
امری جدا « اشتداد وجودی»و « لبسلبس بعد ۀقاعد»دلیل پذیرش صور متعدد بر اساس
از ذات و حقیقت آدمی نخواهد بود.
والدین شخصیتی هایویژگی و حالات -ب
النفسی ملاصدرا علاوه بر نوع طینت آدمی و مزاج حاصل از آن در ابتدای شخصیت علم
که از تکون جسمانی خویش، متأثر از حالات پدر و مادر و عوامل وراثتی است؛ به طوری
که صورت حقیقی نفس انسانی است، تا هفت (نظر وی، خصوصیات اخلاقی ) ملکات
گونه که جنین در شکل بنابراین همان .(113، ص 1982شود )شیرازی، نسل منتقل می
گردد، در برخی خصوصیات اخلاقی نیز ظاهر و هیئت، شبیه به والدین و اجداد خویش می
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۰۸
ن خویش، با آنان مشترک است. از این رو شخصیت غیر ارادی بدون اکتساب ارادی از والدی
وی در دوران جنینی، متأثر از عوامل وراثتی و آن چیزی خواهد بود که نطفه از آن به
.آید )همان(وجود می
یری گای حتی در شکلکنندهدر تفکر صدرایی، طینت و مزاج حاصل از آن، نقش تعیین
( در ادامۀ این مطلب، ملاصدرا 112، ص 1الف، ج 1988شخصیت ارادی انسان دارد )همو،
ها را از حتی این اختلاف در نفوس بشری و به تبع آن اختلاف در مراتب وجودی انسان
حسن جهان آفرینش دانسته، معتقد است بدون وجود نفوس شقی و طبایع املزومات نظام
فطرت، ادراک، ارادت غلیظه، این نظام أحسن باطل شده و یکسانی نفوس بشری در اصل
، شود )همانو شوق، نه تنها از عدالت الهی به دور است، بلکه عین ظلم و ستم محسوب می
وعتن دلیل به قرآنی(، شواهد بر ابتنا تألهی ملاصدرا )با نظام در (. زیرا123 -112صص
بسا چه گردد:می متفاوت نیز نفوس شقاوت و سعادت ارواح، متفاوت مراتب و استعدادها
هچ ذاتش، سعادت محسوب شود، و خست و دنائت واسطۀ به دیگری، برای فردی، شقاوت
1988همو، (او، شقاوت باشد فطرت علو دلیل به برای شخص دیگر، فردی، سعادت بسا
استعداد، در نقص گونه هر است، معتقد ملاصدرا اساس، ، براین(044 -042، صص 1ب، ج
لذا شخصیت انسان در مقام تحقق، نه تنها، تماما ؛)همان(است سعادت در نقص سبب
امری اکتسابی و به ارادۀ شخص نیست، بلکه به دلیل تفاوت در مراتب سعادت و شقاوت،
ملهم از استعدادهای (که خود صفت شی خارجی است )امری تشکیکی و در ابتدای حدوث
های والدین است.ذاتی و متأثر از ویژگی
(محیطی عوامل) تولد از پس مؤثر عوامل -2-2-2
پس از دوران جنینی، آنچه شخصیت غیر ارادی انسان صدرایی را تحت تأثیر خویش قرار
دهد، عبارتند از:می
: ملاصدرا ضمن استناد شوداختلاف در پاکی شیر و غذایی که به طفل داده می -الف
ص ،1 ج سفینه،) «کندمی عوض را طبیعت دادن شیر» که به حدیث امیرالمومنین )ع(
بر تغییر طبیعت طفل به واسطۀ پاک و حلال بودن شیر و غذا تأکید کرده، بیان (221
۳۰۹ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
بر گوید: آفرینعرب هرکسی را که بخواهد به فضل و برتری ستایش نماید، می»کند: می
(.111، ص 1982)همو، « شیری که خوردی
والدین( در آموختن، ادب نمودن و عادت تفاوت احوال پدر و مادر )شخصیت -ب
کودک را همانند مومی ی،کاف اصول شرحملاصدرا در های نیک و بد:خوی دادن به
آید به همین دلیل بر اهمیت تأدیب کودکان و اطفال و ها در میداند که به تمام شکلمی
ا زمانی تأدیب تنیز تمرین افعال نیکو در این سنین تأکید نموده، معتقد است فایدۀ این
ای که صورت باطن نفس انسانی است، در است که احوال و حالات فرد به صورت ملکه
شفا اتیاله رب قهیتعل و شرح(. ملاصدرا در 002ص ،1ب، ج 1988نیامده باشد )همو،
د ها دانسته، معتقنیز سختی تعلیم رجال بالغ را، به جهت استحکام صفات حیوانی در آن
هایی خالی از نقش، قابلیت تصویر هر نقش و صورتی را در همانند صحیفهاست کودکان
(.222، ص 2، ج 2331خود دارند )همو،
به باور ملاصدرا، دهد: اختلاف کودکان از جهت استادی که ایشان را آموزش می -ج
(.112، ص 1982پیماید )همو، گزیند، کودک نیز میراهی که استاد برمی
گیری شخصیت پس از تولد انسان صدرایی فوق که نقشی اساسی در شکلموارد سه گانۀ
اند که به همراه عوامل وراثتی و مزاجی پیش از دارند، از عوامل محیطی مؤثر در شخصیت
زیرا در این نظام اصالت وجودی، ؛ سازندتولد، شخصیت غیر ارادی پایۀ صدرایی را می
ج الف، 1988ماده و صورت است )همو، صورت، مناط شخصیت در موجودات مرکب از
بر این اساس شخصیت غیرارادی انسان در ابتدای حدوث جسمانی و تکامل .(193ص ،2
رو هر آنچه سبب استکمال این ازاین ؛روحانی، همان صورت نفسانی است –جسمانی
موجب رشد و تکامل شخصیتی نیز خواه ارادی و خواه غیر ارادی()صورت نفسانی شود
تر نیز بیان شد، رشد و تکامل صورت نفسانی گونه که پیشاهد گردید. بنابراین همانخو
زیرا حرکت جوهری که عامل اصلی ؛این حقیقیت است« جسمانیۀ الحدوث بودن»در
«اتحاد حقیقی نفس و بدن»صیرورت و اشتداد وجودی در حقیقت آدمی است، بر اساس
رو، ابتدا این اتحاد موجب حرکت جوهری از اینشود. پذیر میدر این نظام فکری امکان
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۱۰
گردد که بر روحانی نفس ) شخصیت آدمی( می –غیر ارادی در روند تکامل جسمانی
اساس عوامل مذکور در دوران جنینی و حتی قبل از آن و نیز قبل از وارد شدن به مرحلۀ
با توجه به مطالب کند.ارادی و انسانی، شخصیت غیر ارادی انسان صدرایی را بنا می
ودن تأکید بر مبنا ب :انسان صدرایی، اولا گفته، مراد از پایه بودن شخصیت غیر ارادیپیش
این مرتبه از مراتب شخصیت، برای ساخت و استکمال شخصیت ارادی انسان صدرایی
که بنا بر تأکید ملاصدرا، شخصیت ارادی انسان متأثر و مبتنی بر عوامل است، به طوری
پایه بودن این مرتبه از :، ثانیا(112ص ،1همان، ج )اجی و وراثتی پیش از تولد است مز
ردد.گشخصیت، موجب تفکیک و عدم خلط آن با شخصیت ارادی خاص انسان صدرایی می
صدرایی پایۀ شخصیت در ساخت مذکور عوامل تأثیر میزان -2-2-3
اردشو امری موجود، عوامل تأثیر میزان تعیین صدرایی، نظام در فوق، مطالب به با توجه
: گفت توانمی اما نماید،می
حیطم معنای به محیط، تأثیر ملاصدرا روانشناختی، شخصیت کتب برخلاف مؤلفان اولا،
اصلی طبیعت به فرد محیطی، علل زوال با که ایداند، به گونهمی موقت تأثیری را پیرامون
(.121، ص 1الف، ج 1988همو، )گردد بازمی خویش
گر،مربی )به عبارت دی نقش و طعام پاکی تربیت، تأدیب، اهمیت بر ملاصدرا چه اگر ثانیا،
ساختار گیریشکل در آنچه اما است، دهکر اشاره خویش آثار در کرات به محیطی( عوامل
نسانیا نفوس فطری اختلاف ملاصدرا است، تأکید مورد انسان، بیشتر ارادی غیر شخصیت
هافاوتت این پدیدآیی کیفیت در که تولد از پیش وراثتی عوامل سایر و مزاج رواین از ؛است
د،خو ملاصدرا کهطوری به دارند، ارادی غیر ساخت شخصیت در تریاساسی نقش مؤثرند،
با بمتناس -ارواح -صور افاضۀ زمینۀ که ایسفلیه مواد شخصی و صنفی نوعی، اختلاف بر
(.14، ص 2همان، ج )کند می تصریح است، مواد آن
گیری شخصیت با توجه بر تأکید ملاصدرا بر تأثیر عوامل غیرارادی مذکور، در شکل
و «انسانی نفس بودن الحدوث جسمانیۀ قاعدۀ» اساس بر رسدغیرارادی انسان، به نظر می
احسن، امنظ تاقتضائا نوع و وراثتی پیشینۀ بر بنا شخص هر «بدن و نفس حقیقی اتحاد»
غیر شخصیت مدل بنابراین .داراست را سعادت آن به رسیدن قوۀ و خود خاص سعادت
۳۱۱ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
امری درونی، و بیرونی مؤثر عوامل ضعف و شدت حسب به نیز صدرایی انسان ارادی
ذکورم برعوامل )علاوه. و تأثیر آن بر شخصیت ارادی انسان انکارناپذیر است بوده مشکک
انواع سفیفل تبیین کتاب تولد، از پیش آدمی پیشین هایکینونت بیشتر بررسی جهت
(.شودمی پیشنهاد هوزان انتشارات صلواتی، عبداله تألیف صدرایی حکمت در انسانی
شخصیت ارادی خاص -2-3
ترین مرتبه از مراتب طولی شخصیت انسانی در نظام فلسفی ملاصدرا، آخرین و اصلی
آدمی است. این مرتبه از شخصیت که مبتنی بر ادراکات و شخصیت ارادی منحصر به فرد
گرداند. ملاصدرا در مباحث عمل است، انسان صدرایی را به نحوی وجودی، نوعی خاص می
شخصیت ارادی، در روشی مشابه با مزلو، هدف از شناخت انسان را دست یافتن به
ت ، با الگو قرار دادن شخصیداند که این مهم در نظام تألهی صدرایی تر میشخصیتی سالم
گردد.انسان کامل که همان شخصیت نبی است، میسر می
علم به حقایق اشیا، یا همان )از نظر ملاصدرا، برترین جزء نبوت )شخصیت کامل صدرایی
(، ازاین رو شخصیت انسانی در این 101، ص 2ج ب، 1488عقل نظری است )شیرازی،
ت، یعنی آنچه شخصیت نبی و یا به تعبیری حقیقت نظام، مبتنی بر ادراک و آگاهی اس
، ص 4ج الف، 1988اصیل انسانی بدان وابسته است، آگاهی و معرفت حقیقی است )همو،
(. حال هر یک از افراد انسانی به میزان برخورداری از ادراک و آگاهی، در مرتبۀ 283
به فرد خویش خاصی از مراتب تشکیکی وجود قرار گرفته و دارای شخصیت منحصر
فمقام کل آدم و منزلته فی العلو و السفل بقدر إدراکه و هو معنی قول » گردد:می
، (81 ح ،180 ص ،1 ج بحارالانوار،)« الناس أبناء یحسنون»السلام: الامیرالمؤمنین علیه
« ایرملکفالإنسان بین أن یکون دودا، أو بهیمهۀ أو فرسا أو شیطانا، ثم اذا جاوز ذلک یص
(.013، ص 1ج الف، 1992)همو،
–گیری شخصیت فلسفی ملاصدرا در عبارت فوق، ضمن اشاره به اهمیت ادراک، شکل اخلاقی مورد نظر خویش را در قالب چند عبارت به سادگی بیان نموده است:
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۱۲
اخلاقی هر انسان را به –الف( ایشان ابتدا مقام و منزلت و یا به عبارتی شخصیت ارادی
شخصیت ارادی انسان بر معرفت و یدهد، یعنی همان ابتنامرتبۀ ادراکی وی نسبت می
آگاهی حقیقی و کسب حکمت در دو حوزۀ نظر و عمل.
ها وب( ملاصدرا در تفسیر حدیث فوق، معتقد است این حدیث، دلالت بر نسخ باطن
افرادی که در ظاهر صورتی انسانی دارند، اما در انقلاب در حقیقت انسانی دارد، چه بسیار
(؛ به 032ص ،1ج الف، 1988باطن ملک، شیطان، سگ، شیر، گرگ و .. هستند )همو
کنند در درجات دانند و به آن عمل میها بر اساس آنچه میعبارتی دیگر، ازنظر وی، انسان
(. در 182، ص 0ب، ج 1988گیرند )همو، متفاوتی از جن، ملک، بهیمه و ... قرار می
تفسیر دیگری از این حدیث، ملاصدرا ارزش و شخصیت اخلاقی هر فرد را به اندازۀ همت
رو ایشان در ( ازاین241ص ،2ج داند )همان،کند، میاو و آنچه بر اساس آن کسب می
این عبارت، بر حسب تأکید بر تأثیر اکتسابات آدمی بر ارزش و شخصیت اخلاقی، از مرتبۀ
گیری شخصیت بر اساس نیات و ادراک و آگاهی در شخصیت، به مرتبۀ فعل و شکل
شود. اکتساب افعال منتقل می
ج( در پایان این عبارات نیز ملاصدرا، بر تغییر شاکله و شخصیت انسانی اشاره کرده، بیان
کند: شخصیت انسان، شخصیت ثابت و صرفا حقیقتی واحد نیست، بلکه حقیقت آدمی می
ر عین وحدت، متکثر بوده و بر اساس حرکت اشتدادی وجودی، قابلیت تبدیل شدن به د
شخصیت حسی )کرم(، خیالی )حیوانات مختلف( و منحط )شیطان( را دارد، و سرانجام بر
اساس غلبۀ ملکات اخلاقی، نیات و افعال مکتسبه، صورت حقیقی نفسانی وی و یا به
یرد.گتعبیری شخصیت حقیقی او شکل می
گیری شخصیت ارادی، وابسته به نوع فطرت باتوجه به مطالب فوق، معیار اصلی در شکل
نه که گوثانویۀ مکتسبه، توسط هر یک از نفوس بشری است. فرآیند این اکتساب، همان
زیرا ویژگی حیوان انسانی، ؛شودمرحلۀ نفس حیوانی آغاز می تر بدان اشاره شد، ازپیش
اک است و این ادراک ابتدا براساس حرکت جوهری غیر ارادی و سپس داشتن اراده و ادر
حرکت جوهری ارادی، نفس انسان صدرایی را در مسیر اشتداد وجودی در عالم محسوسات
اساس قاعدۀ اتحاد عالم و دهد. نفس با ادراک محسوس و منفعل شدن از آن برقرار می
۳۱۳ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
و به تبع آن، شخصیت وجودی او معلوم، عین وجود علمی آن مدرک شده و وجود وی
(.112ص ،2332آملی، شود )صمدیاستکمال ابتدایی یافته و تبدیل به انسان حسی می
شخصیت حسی در مسیر اشتداد وجودی پس از استکمال در مراتب عالم حس، به قوۀ
ال رسد قوۀ خیگری است )همان(. به نظر میرسد که سرشت آن حکایتخیالی ضعیفی می
اک خیالی، تأثیر بسزایی در کسب فطرت ثانویه و به تبع آن در رشد شخصیت ارادی و ادر
از نظر ملاصدرا، این قوه، هنگام متلاشی شدن این قالب :زیرا اولا ؛انسان صدرایی دارد
مرکب از عناصر، به حال خود باقی بوده و هیچ گونه فساد و اختلالی در آن راه ندارد
( و هر آنچه مجرد و باقی است، جزء حقیقت شخص و در 240ص الف، 1992)شیرازی،
از نظر ملاصدرا اکثر نفوس بشری در این عالم، :نتیجه شخصیت انسانی خواهد بود؛ ثانیا
بنابراین قوۀ .(082ص ،1، ج 1989، همومقامشان، مقام عالم خیال و محسوس است )
سان، آنچه منشأ اثر است، چیزی خیال، مبدأ صدور افعال در این نفوس خواهد بود و بدین
جز وجود و داخل در شخصیت فرد نیست. با توجه به مطالب مذکور، عالم خیال، جزء
لاینفک شخصیت ارادی انسان در نظام صدرایی است.
نفس در مسیر اشتداد وجودی، شخصیت یپس از استکمال شخصیت انسان در مرتبۀ خیال
ت که جا اسگیرد. در اینو بالقوۀ عقلانی قرارمیانسان در مرتبۀ شخصیت بالفعل خیالی
در جهت فعلیت، تحصل و وجود، (هر اندازه قوۀ عاقله )که انسانیت انسان به آن است
شخصیت خاص انسانی وی « اتحاد عاقل و معقول»تر شود، براساس قاعدۀ شدیدتر و قوی
دادی مبتنی بر اتحاد (. این مسیر اشت030ص ،2332گردد و بالعکس )همو، تر میقوی
عالم و معلوم، وجود خاص انسانی را ساخته و به تبع آن، شخصیت ارادی را در انسان
کند. تر میصدرایی متکامل
افعال مبتنی بر این ادراکات و به تبع آن، این نظام فکری، تمام باید توجه داشت، در
الشواهد زیرا ملاصدرا در ؛داخل در شخصیت ارادی خاص انسان صدرایی نیست ادراکات، از ناشی را و دوزخیان بهشتیان جاودانگی و دوزخ، بهشت اهل خلود مبحث در الربوبیه
اعمال تک و تک برشمرده آدمی نفس مکتسبۀ ملکات و اخلاق از حاصل و دوام ثبات
وجود رو، با ازاین (.291ص ،1 الف، ج 1992همو، )داند نمی دخیل خلود را در این انسان
یاراد شخصیت اما در ساخت اند،آنکه تک تک اعمال در ساخت و بافت نفس انسان دخیل
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۱٤
بد و نیک از اعم متناهی، و محدود عمل یک با کسهیچ زیرا نیستند، صدرایی مؤثر انسان
(.1020، ص 0ج ،2339رضانژاد ) رفت نخواهد مخلد طور به هم آن دوزخ، و بهشت به
ساسبرا که سازندمی را آدمی حقیقی شخصیت اعمالی تنها فکری، نظام دراینبنابراین
صص ،9ج ،1989گردند )همو، انسان وجود در راسخ هیئتی و ملکه به تبدیل تکرار،
293- 291) .
و تروح علترا در دنیا انسان وافعال اعمال الشواهد الربوبیه،در موضعی دیگر از ملاصدرا
تروح از ملاصدرا مراد (.292 -291ص ،1 ج ،الف 1992 داند )همو،می شخص شدن زنده
احوال اوصاف، پیدایش در آنها سببیت به اشاره دنیا، در خویش افعال واسطۀ به شخص
ت اس آدمی درنفس هاآن مفهوم و معنی با متناسب صورتی به آدمی نیات و اخلاق وتجسم
و یا به تعبیر دیگر، اعمال و افعال آدمی، موجب ساخت شخصیت (043ص ،2330مصلح، )
و حقیقت آدمی در مسیر اشتداد وجودی براساس حرکت جوهری ارادی است.
بنابراین نکتۀ قابل تأمل در بررسی شخصیت ارادی خاص انسان صدرایی، تأثیر صفات و
ت. ملاصدرا در آثار ملکات در حقیقت آدمی و یا به عبارتی بر شخصیت ارادی انسان اس
گیری و غلبۀ آنها بر باطن مرتبه به حدوث ملکات، چگونگی شکل 223خویش، بیش از
223 ، 112صص ، 2ج ،212 ، 111صص ،1 ج ب، 1988، شیرازی )ه کردآدمی اشاره
صص ،1 ج ،213 ، 100 صص ،0 ج ،029 ص ،2 ج ،90 ص ،1 ج الف، 1988 همو، ؛...و
،همو ؛... و 083 ،42 صص ،9 ج ،1989همو، ؛...و 202 ،112 صص ،4 ج ،112 ،291
معتقد است، دعوت، تأدیب، ارشاد و تهذیب، تنها تا زمانی ...( و 219 ،82 صص ،2330
مؤثر است که برخی صفات و ملکات به دلیل اتحاد عالم با صورت علمی این ملکات و نیز
زیرا رسوخ این صفات در حقیقت ؛شندعینیت آنها با وجود عالم در شخص، راسخ نشده با
، 1الف، ج 1988 آدمی، مانع از تأثیر و فعلیت کمالات و ملکات دیگر خواهد شد )همو،
(.19ص
نیز در تبیین این مطلب همانند یم الکر رالقرآنیتفسملاصدرا در موضعی دیگر از
Digman, 1989, P)روانشناسان شخصیت در حوزۀ صفات، ملکات را صفات مستحکم
وجود آدمی قلمداد نموده، معتقد است، توبه از معاصی، قبل از حصول صفات مستحکم (57
زیرا از نظر ایشان، استحکام صفات (،02، ص 2همان، ج پذیر است )در وجود آدمی امکان
۳۱٥ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
بهایم و سباع در وجود آدمی و تبدیل آنها به خلق و ملکۀ وجودی، سبب ابطال استعداد
(. براین اساس، 291ص ،1ج گردد )همان،علمیه و عملیه در آدمی می تحصیل کمالات
شخصیت ارادی انسان صدرایی شخصیتی تک بعدی نبوده، بلکه همۀ ابعاد وجودی انسان
که با ابطال استعدادهای وجودی وی، انسانیت و یا به تعبیری گیرد؛ چنانرا در بر می
ان(، به تعبیری دیگر، انسان با حفظ مرتبۀ شخصیت انسانی آدمی نیز از بین می رود )هم
انسان طبیعی به انواع دیگر تبدیل شده و انسانیت و مدرک کلیات بودن او )صرفا( به عنوان
(. براین اساس، 43، ص 2334شود )حکمت و صلواتی، مطرح می جنس برای انسان
ارادی غیر شخصیت ارادی انسان )که خود مبتنی بر ادراک و آگاهی است( به شخصیت
شود که شخصیت ارادی انسانی، مبتنی بر انسانی و شخصیت ارادی انسانی تقسیم می
فعلیت قوۀ عاقله بوده و شخصیت ارادی غیر انسانی، مبتنی بر فعلیت قوۀ خیال و ادراکات
صدرایی، انسان ارادی شخصیت رشد و گیریشکل در ترین عاملرو مهمآن است، ازاین
مکتسبۀ یوجود صفات و با ابتناء بر ادراکات خیالی و عقلی و نیز ملکات ویهکسب فطرت ثان
.است ارادی
صدرایی انسان اخلاقی-فلسفی مدل شخصیت -3
است بارتع ملاصدرا فلسفی نظام در شخصیت: گفت توانمی گفتهپیش مطالب به باتوجه
از:
وندیر با آدمی، اولیۀ مشترک فطرت بر مبتنی جسمانی، منشأ با وجودی پویا ساختاری»
و عالاف نیات، اساس که بر پایۀ تشکیکی غیرارادی شخصیت از متأثر روحانی،-جسمانی
نوع نهایت در و افکار رفتار، نوع شخص در مرتبۀ شخصیت ارادی، هر مکتسبۀ ملکات
.«کندمی تعیین وجودی نشئآت در آدمی را شقاوت و سعادت
میزان اهمیت هر یک از مراتب شخصیت در نظام فکری ملاصدرا، براین اساس و با توجه به
رسد، الگوی کلی شخصیت انسان صدرایی در قالب مدل طولی ذیل قابل ارائه به نظر می
است؛
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۱٦
صدرایی( نظام در انسان اخلاقی -فلسفی شخصیت )مدل طولی
گیرینتیجه
طینت، مزاج، اولیه، عام فطرت ملاصدرا، وجودی اصالت نظام در فوق، مطالب به با توجه
زمینۀ و بوده مؤثر آدمی غیرارادی فلسفی شخصیت تکون در محیطی و عوامل وراثت
به ای و انسان حقیقی شخصیت اما آنچه کنند،می فراهم را انسان ارادی شخصیت ساختار
است، نآ مبتنی بر وجودی نشئات در تحقق و ثبوت مقام در انسان انسانی حقیقت تعبیری
جودیو اشتداد مسیر در ادراکات وی وابسته به نوع آدمی مکتسبۀ اخلاقیات و ملکات نیات،
رتفط اصل در بشری نفوس اختلاف بر خویش آثار در ملاصدرا هرچند اساس، براین. است
ملکات اام گردد،می صدرایی انسان شخصیتی تفاوت ساززمینه خود، امر این و داشته تأکید
یرغ شخصیت در مؤثر عوامل آدمی، نقش بنیادین و تأثیرگذارتری را نسبت به افعال و
شخصیت علم النفسی
۳۱۷ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
ای که شخصیت حقیقی انسان صدرایی، چیزی جز ملکات مکتسبۀ دارند، به گونه ارادی
ساز نیست.ارادی و نفس
مشارکت نویسندگان
اری اساتید راهنما، خانم این مقاله مستخرج از رسالۀ دکتری خانم مریم احمدی و با همک
دکتر سحر کاوندی و آقای دکتر محسن جاهد نگاشته شده است.
تشکر و قدردانی
نظریۀ شخصیت در نظام فلسفی » این مقاله مستخرج از رساله دکتری، تحت عنوان
در ایرانداک به 23/2/99دفاع و در تاریخ زنجان دانشگاه در 28/2/99 تاریخ در« ملاصدرا
فرهیخته و فرزانه اساتید ثبت شده است. در ادامه شایسته است از 2413492 شمارۀ
خلق حسن با سعۀ صدر کمال در که جاهد دکتر آقای جناب و کاوندی دکتر خانم سرکار
یتمام از بنمایم، را تشکر کمال کردندن دریغ عرصه این در مساعدتی هیچ از فروتنی و
از کریف نیاز صورت در که دارم را دانی قدر و تشکر کمال نیز فلسفه گروه بزرگوار اساتید
.ندکردن مضایقه کمکی هیچ
تعارض منافع
.فع توسط نویسندگان بیان نشده استگونه تعارض مناهیچ
معرفی نویسندگان
دکتری فلسفه و کلام اسلامی دانشگاه زنجان مریم احمدی،
)نویسنده مسئول(
مدرک کارشناسی خویش در رشتۀ فلسفه و کلام 1091ایشان درسال
مدرک 1091اسلامی را از دانشگاه پیام نور زنجان و در سال
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۱۸
1099ده و درسال کرکارشناسی ارشد خویش را در همین رشته از دانشگاه زنجان اخذ
مریم انمند. خکردمدرک دکترای فلسفه و کلام اسلامی خو را نیز از دانشگاه زنجان کسب
در این دانشگاه به تدریس اشتغال داشته و جزء انجمن ملی نخبگان 1092احمدی از سال
هستند.Ahmadi, M. Visiting lecturer at Zanjan University, Zanjan, Iran
)استاد دانشیار گروه فلسفه دانشگاه زنجان دکتر سحر کاوندی،
راهنما(
الهیات ۀمدرک کارشناسی خویش را در رشت 1042ایشان در سال
1049در سال .دندکر و معارف اسلامی از دانشگاه تهران دریافت
فلسفه و کلام اسلامی و مدرک ۀمدرک کارشناسی ارشد در رشت
نیز دریافت شده از همین 1081دکتری در همین رشته در سال
دانشگاه است.
ئت و عضو هی« تأملات فلسفی»مسئول و سردبیر دو فصلنامۀ دیرخانم دکتر کاوندی، م
ا هپژوهشی مختلف هستند. مقالات متعدد علمی در مجلات و کنفرانس –تحریریۀ علمی
کتاب سال جمهوری» نقد الاصول و تلخیص الفصول و تألیف و تصحیح دو جلد کتاب )
از جمله کارهای علمی ایشان است.«( 1093اسلامی در سال Kavandi, S. Professor, Philosopy, Zanjan Teacher Training University, Zanjan, Iran
)استاد دانشیار گروه فلسفه دانشگاه زنجان دکتر محسن جاهد،
راهنما(
شان مدرک کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترای خویش در ای
داد د. تعانکردهفلسفه و کلام اسلامی را از دانشگاه تهران اخذ ۀرشت
مقالات پژوهشی ایشان در مجلات و نشریات مختلف علمی حدود
۳۱۹ چیستی شخصیت در نظام فلسفی ملاصدرا
مقاله است. در 42ها بالغ بر مقاله است و کل مقالات ایشان اعم از مجلات و همایش 23
حال حاضر کارهای عمده ایشان در حوزۀ فلسفه اخلاق است.Jahed, M. Professor, Philosopy, Zanjan Teacher Training University, Zanjan, Iran
و مآخذ منابعThe Holy Quran
Javadi Amoli A, Sealed Pure Win. part 1, 5 Vol. 1, Qom: Isra, Publication
Centera: 2004. Persian. Hassanzadeh Amoli H, Persian description of Asfar Arba'eah. Second
Edition, Qom: Boostane Book publications: 2009. Persian. Hekmat N, Salavati A.] The multiplicity of a human being from Mulla Sadra's
point of view .] Journal of Sadra's Rhetoric. 2009: 57: 53-63. Persian. Daghim S, Mosuah Mostalahhate Sadr al-Din al-Shirazi, Beirut, Lebanon
School of Publications. no date. Arabic" Reza Nejad Gh. Observation of the Divine. Qom: Ayat Eshraq Publications:
2008. Persian
Jamalfar S.] Translation of personality psychology ] . Ross A (Author).
Second Edition, Psychological publications: 2004. Persian
Shirazi, M, Al-Mabda' wa l-ma'ad, Tehran, Publication of the Iranian
Philosophy and Philosophy Society. 1976. Arabic
______, Asrar al-Ayat, Introduction and Correction of Khajavi, M, Tehran,
Islamic Wisdom Publications. 1982. Arabic
______, Tafsir al-Qur'an al-Karim, Editahion of Khajawi, M, Qom, Awake
Publications. 1988 A. Arabic
______, Sharh-e Osool-e Kafi, Tehran, Institute for Cultural Studies and
Research Publication, Ministry of Culture and Higher Education. 1988 B.
Arabic
______, Al- Hikmat al-muta’aliya fi-al-asfar al aqliyyt al- arba’a,
Commentary by, Sabzawari, H, Qom, Moqtaba al-Mustafawi Publications.
1989. Arabic
______, Al-shavahed al-Robubiyya fi al-Manahaj al-Salukiye, Editahion of
Ashtiani, J, Beirut, Lebanon, Al-Tarikh Institute of publications. 1997 A.
Arabic. ______, Majmouat’ al Rasa’el ol Falsafi, Correction of Naji Esfahani, H,
Tehran, Hekmat Publications. 1997 B. Arabic. ____, Al- Mazahir al- Ilahiyya fi Al-Alum al-Kamaliyya, Tehran, Sadra
Islamic Wisdom Publications. 2000. Arabic.
های هستی شناختیدو فصلنامه پژوهش ۳۲۰
______, Kasre Asnam-el Jaheliah, correction of Jahangiri, M, Tehran,
Hekmat Sadra Foundation Publications. 2003. Arabic. ______, Al- Elahi Ayate Shifa Sharh wa Ta-alighe Mulla Sadra, Correction
and Introduction of Habibi, N, Tehran, Sadra Islamic Wisdom Foundation
Publications. 2004. Arabic. ______, Al-Raysale, Qom, Maktaba al-Mostafawi Publications. no date.
Arabic. Khajavi, M. [Translation and suspension of Mafatih al-Ghib]. Shirazi, M, I,
I(Author). Second Edition, Tehran: Mola publications: 1985. Persian. Corbin H, Emad al-Dawlah B, B, E. [Translation of Al-Masha’er]. Shirazi, M, (Author). Tehran: Tahari Publications. 1985 B. Persian. Saliba J, Al-Mujam al-Falsafi, Vol 1, Beirut, Al-Sharqah al-Almiyah Electab
Publications. 1993. Arabic. Samadi Amoli D, Sharh-e Nahayat oh Al-Hikmah, Qom: Ghaem al-
Mohammed Publications. 2007. Persian.
Karimi Y, Personality theory, Tehran: Third Edition, Editing Publications.
2017. Persian.
Jomahri F.] Translation of personality psychology, The field of knowledge
about human nature ] . Larsen R, J, Bass D, M, (Author). Tehran: Fourth
Edition, Roshd Publications. 2019. Persian.
Mosleh J, Clarification of intentions in solving the problems of the book of
Al- Shawahid, Tehran: Research Institute of Wisdom and Philosophy of Iran
Publications. 2003. Persian.
Dig man J, M. Five robust trait dimension, Development, stability and utility.
Journal of personality. Vol 57: 195- 214: 1989.
How to cite this paper:
Maryam Ahmadi, Sahar Cavandi, Mohsen Jahed (2020- 2021).
What is Personality in Mulla Sadra's Philosophical System?.
Journal of Ontological Researches, 9(18), 293-320. Persian.
DOI: 10.22061/orj.2020.1505
URL: http://orj.sru.ac.ir/article_1505.html
Copyrights for this article are retained by the author(s) with publishing rights granted
to SRU Press. The content of this article is subject to the terms and conditions of the
Creative Commons Attribution 4.0 International (CC-BY-NC 4.0) License. For more information,
please visit https://www.creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/legalcode.