v8

The end of the end of tv (as we know it)

Heeft televisie nog toekomst? En in welke vorm dan? Waar gaan we naar kijken, wanneer, op welk scherm en met wie? Een zoektocht. Door Elja Looijestijn

illustraties michel van duyvenbode

Nog vijf jaar en de televisie mag met pensioen. Wie de razendsnelle tech-nologische ontwikkelingen volgt,

krijgt het idee dat de beeldbuis naar het rust-huis verplaatst kan worden. De gemiddelde Nederlander kijkt echter nog steeds ruim twee uur per dag televisie. Maar hoe lang is dat nog zo? We beginnen onze zoektocht naar de toekomst van televisie in Amerika: in

Austin, Texas. sxsw Interactive is een van de belangrijkste conferenties op het gebied van nieuwe technologie en internet. Hypes van dit jaar waren onder meer het inzetten van sociale media bij de revoluties in het Midden-Oosten, de iPad2, én televisie. Tientallen pa-neldiscussies draaiden om de nieuwe moge-lijkheden van het oude medium. De whizz-kids en internetgoeroes zien duidelijk een glorieuze toekomst, zij het niet in de huidige vorm. Zo neemt futuroloog Brian David Johnson plaats in een panel dat ‘The last broadcast’ heet. Onlangs schreef hij een boek over de toekomst van televisie: Screen Future. ‘Televi-siekijken gaat niet meer om het apparaat zelf,’ vertelt hij. ‘Het wordt alles wat we doen als we niet werken. Er zijn veel meer appara-ten die het signaal zullen doorgeven: je mo-bieltje of een scherm in de auto.’ Is het dan nog wel televisie? Zeker, vindt Son-ja de Leeuw, hoogleraar Film en Televisie aan de Universiteit Utrecht. ‘Televisie is een medi-um waarop informatie verstrekt wordt op een audiovisuele manier. Het biedt mensen ken-nis over de wereld om hen heen, waardoor ze

redactio_yasha_pagina.indd 8 22-9-11 16:37

v 9

>

zich verbonden voelen en deelnemen aan de samenleving. En verhalen waardoor ze leren hoe ze zelf in elkaar zitten en meer van de we-reld begrijpen. Die verhalen zullen volgens mij gemaakt blijven worden, maar de manier waarop ze geconsumeerd worden wordt vrij-er. Via de In therapie-app kun je bijvoorbeeld op de mobiele telefoon van de psycholoog uit de serie kijken. Dat geeft een extra dimensie.’

Transmedia

Een ander voorbeeld van een verhaal dat op meerdere platforms verteld wordt, is Collap-sus. Begin september werd in TV-lab een vijf-tien minuten durende minithriller vertoond, een combinatie van een documentaire, speel-film en animatie. Die was afgeleid uit de on-line productie, die weer tegelijk werd ontwik-keld met de Tegenlicht-uitzending Energy Risk. Collapsus was er al sinds vorig jaar. On-line werd de bezoeker uitgedaagd perspectief te kiezen in het wereldwijde energiepro-bleem, door middel van fragmenten, kleine spelletjes en verdiepende informatie. Het project won diverse prijzen op mediagebied, waaronder op sxsw. Collapsus werd ontwik-keld door het Nederlandse bedrijf Submari-ne, waar Bruno Felix en Femke Wolting de lei-ding hebben. Het bedrijf is gespecialiseerd in zogenaamde transmediale concepten. ‘Je kunt steeds vrijer nadenken over hoe je een verhaal wilt vertellen,’ zegt Felix in zijn kan-toor in Amsterdam. ‘Dat verschillende me-diaplatformen in samenhang gebruikt wor-den, gebeurt ook omdat er commercieel iets te halen valt. Mediamerken proberen via alle kanalen hun publiek te bereiken. Grote ani-matiefilms bijvoorbeeld, met een game, een boek, een app en een online omgeving. Op het moment zijn dat de grote aanjagers van innovatie. En die kun je natuurlijk net zo goed inzetten voor een artistiek of een infor-matief doel.’Felix houdt zich al jaren bezig met de toe-komst van televisie in combinatie met digita-le media. Hij zette in de jaren negentig de af-deling Digitaal van de vpro op. In 2000 maakte hij met Wolting The end of tv as we know it, een tweeluik voor het vpro-pro-gramma De Nieuwe Wereld. Daarvoor reisden ze een half jaar door de Verenigde Staten. Ze spraken onder meer met mensen van Yahoo, een jonge James Murdoch, wetenschappers

en kopstukken van inmiddels vergeten be-drijven als About.com en Excite. Hun analy-ses en voorspellingen zijn opvallend accu-raat. Google en Facebook bestonden nog niet, de economische crisis was ver weg. Maar de grote lijnen zijn herkenbaar: televisie kij-ken op meerdere platforms, interactiviteit en de alomtegenwoordigheid van het internet. Felix: ‘We maakten The end of tv toen het in-ternet net was gearriveerd. Het heette toen nog “nieuwe media”, in de zin dat het zich onderscheidde van de oude. Vanwege dat hokjesdenken ben ik bij de vpro weggegaan om Submarine op te zetten. De mensen van de “oude media” zijn nu grotendeels vervan-gen, weg, met pensioen. Nu zie je een genera-tie die met beide media werkt en dat veel meer vanzelfsprekend vindt. We zijn eigen-lijk pas net begonnen met de verkenning van de mogelijkheden daarvan.’

Tweede scherm

‘Dit is een interessante tijd, vanwege alle nieuwe mogelijkheden die er zijn,’ zegt tele-visiewetenschapper De Leeuw. ‘Maar echt re-volutionair is het niet. Het internet zelf, het world wide web, dat was revolutionair. Maar wat het teweeg zal brengen gaat met kleinere stapjes. Gelukkig maar, dan kunnen we er rustig aan wennen.’ Een belangrijk gevolg van het web en de op-komst van sociale media is het gebruik van

het internet in combinatie met de televisie. Volgens een recent Brits onderzoek gebruikt tachtig procent van de mensen onder de 25 jaar een ‘tweede scherm’. Ze kijken dus televi-sie, terwijl ze ook hun laptop, iPad of mobiele telefoon gebruiken. Daarop zoeken ze naar extra informatie en staan ze in contact met vrienden en medekijkers. ‘Voordat we digita-le sociale netwerken hadden , stonden we ge-woon in contact met de mensen om ons heen, ons sociale netwerk,’ zegt David Johnson in Austin. ‘We hebben altijd met anderen samen televisie gekeken, alleen nu hoeven we niet meer op dezelfde plek te zijn. Het is leuker om samen te kijken, om die illusie te geven hebben comedyseries ook lachbanden.’

Twitter

In september komen de mediamakers van de publieke omroep bij elkaar op het jaarlijkse festival van innovatieplatform npox. De sfeer is licht bedrukt. Zware bezuinigingen en gedwongen fusies hangen de makers bo-ven het hoofd en dan is er ook nog de consu-ment die steeds eigenwijzer zelf zijn voorkeu-ren bij elkaar zoekt. Daarop inspelen wordt bemoeilijkt door de overheid, die het aantal internetsites en digitale kanalen van de pu-blieke omroep drastisch wil inperken. Maar dan is daar spreker Ben Hammersley, een Britse hipster met tatoeage en snorretje die licht lispelend de zaal met de neus op de feiten drukt, en daardoor juist het licht aan de horizon toont. Hammersley was de eerste internetreporter voor The Times en werkte voor het invloedrijke blad Wired, dat hem dit jaar schaarde onder de honderd meeste in-vloedrijke mensen in de digitale cultuur. ‘Beweren dat je televisie, radio en internet hebt, is net alsof je zegt dat je televisie, radio en ademen hebt,’ zegt hij gevat. ‘Het internet is niet een andere mediavorm, het is de maat-schappij. Dit moeten de programmamakers in hun voordeel gebruiken. Je kunt namelijk iedereen bereiken.’ Toen zangeres Beyoncé tijdens de mtv Video Music Awards aankon-digde dat ze zwanger was, leidde dat tot een recordaantal tweets per seconde over een on-derwerp. ‘Twitter is je vriend,’ zegt Ham-

Bruno Felix: ‘De mensen van de “oude media” zijn nu

grotendeels vervangen, weg, met pensioen. Nu zie je een generatie die met beide media werkt en dat vanzelf-sprekend vindt.’

redactio_yasha_pagina.indd 9 22-9-11 16:55

v 9

>

zich verbonden voelen en deelnemen aan de samenleving. En verhalen waardoor ze leren hoe ze zelf in elkaar zitten en meer van de we-reld begrijpen. Die verhalen zullen volgens mij gemaakt blijven worden, maar de manier waarop ze geconsumeerd worden wordt vrij-er. Via de In therapie-app kun je bijvoorbeeld op de mobiele telefoon van de psycholoog uit de serie kijken. Dat geeft een extra dimensie.’

Transmedia

Een ander voorbeeld van een verhaal dat op meerdere platforms verteld wordt, is Collap-sus. Begin september werd in TV-lab een vijf-tien minuten durende minithriller vertoond, een combinatie van een documentaire, speel-film en animatie. Die was afgeleid uit de on-line productie, die weer tegelijk werd ontwik-keld met de Tegenlicht-uitzending Energy Risk. Collapsus was er al sinds vorig jaar. On-line werd de bezoeker uitgedaagd perspectief te kiezen in het wereldwijde energiepro-bleem, door middel van fragmenten, kleine spelletjes en verdiepende informatie. Het project won diverse prijzen op mediagebied, waaronder op sxsw. Collapsus werd ontwik-keld door het Nederlandse bedrijf Submari-ne, waar Bruno Felix en Femke Wolting de lei-ding hebben. Het bedrijf is gespecialiseerd in zogenaamde transmediale concepten. ‘Je kunt steeds vrijer nadenken over hoe je een verhaal wilt vertellen,’ zegt Felix in zijn kan-toor in Amsterdam. ‘Dat verschillende me-diaplatformen in samenhang gebruikt wor-den, gebeurt ook omdat er commercieel iets te halen valt. Mediamerken proberen via alle kanalen hun publiek te bereiken. Grote ani-matiefilms bijvoorbeeld, met een game, een boek, een app en een online omgeving. Op het moment zijn dat de grote aanjagers van innovatie. En die kun je natuurlijk net zo goed inzetten voor een artistiek of een infor-matief doel.’Felix houdt zich al jaren bezig met de toe-komst van televisie in combinatie met digita-le media. Hij zette in de jaren negentig de af-deling Digitaal van de vpro op. In 2000 maakte hij met Wolting The end of tv as we know it, een tweeluik voor het vpro-pro-gramma De Nieuwe Wereld. Daarvoor reisden ze een half jaar door de Verenigde Staten. Ze spraken onder meer met mensen van Yahoo, een jonge James Murdoch, wetenschappers

en kopstukken van inmiddels vergeten be-drijven als About.com en Excite. Hun analy-ses en voorspellingen zijn opvallend accu-raat. Google en Facebook bestonden nog niet, de economische crisis was ver weg. Maar de grote lijnen zijn herkenbaar: televisie kij-ken op meerdere platforms, interactiviteit en de alomtegenwoordigheid van het internet. Felix: ‘We maakten The end of tv toen het in-ternet net was gearriveerd. Het heette toen nog “nieuwe media”, in de zin dat het zich onderscheidde van de oude. Vanwege dat hokjesdenken ben ik bij de vpro weggegaan om Submarine op te zetten. De mensen van de “oude media” zijn nu grotendeels vervan-gen, weg, met pensioen. Nu zie je een genera-tie die met beide media werkt en dat veel meer vanzelfsprekend vindt. We zijn eigen-lijk pas net begonnen met de verkenning van de mogelijkheden daarvan.’

Tweede scherm

‘Dit is een interessante tijd, vanwege alle nieuwe mogelijkheden die er zijn,’ zegt tele-visiewetenschapper De Leeuw. ‘Maar echt re-volutionair is het niet. Het internet zelf, het world wide web, dat was revolutionair. Maar wat het teweeg zal brengen gaat met kleinere stapjes. Gelukkig maar, dan kunnen we er rustig aan wennen.’ Een belangrijk gevolg van het web en de op-komst van sociale media is het gebruik van

het internet in combinatie met de televisie. Volgens een recent Brits onderzoek gebruikt tachtig procent van de mensen onder de 25 jaar een ‘tweede scherm’. Ze kijken dus televi-sie, terwijl ze ook hun laptop, iPad of mobiele telefoon gebruiken. Daarop zoeken ze naar extra informatie en staan ze in contact met vrienden en medekijkers. ‘Voordat we digita-le sociale netwerken hadden , stonden we ge-woon in contact met de mensen om ons heen, ons sociale netwerk,’ zegt David Johnson in Austin. ‘We hebben altijd met anderen samen televisie gekeken, alleen nu hoeven we niet meer op dezelfde plek te zijn. Het is leuker om samen te kijken, om die illusie te geven hebben comedyseries ook lachbanden.’

Twitter

In september komen de mediamakers van de publieke omroep bij elkaar op het jaarlijkse festival van innovatieplatform npox. De sfeer is licht bedrukt. Zware bezuinigingen en gedwongen fusies hangen de makers bo-ven het hoofd en dan is er ook nog de consu-ment die steeds eigenwijzer zelf zijn voorkeu-ren bij elkaar zoekt. Daarop inspelen wordt bemoeilijkt door de overheid, die het aantal internetsites en digitale kanalen van de pu-blieke omroep drastisch wil inperken. Maar dan is daar spreker Ben Hammersley, een Britse hipster met tatoeage en snorretje die licht lispelend de zaal met de neus op de feiten drukt, en daardoor juist het licht aan de horizon toont. Hammersley was de eerste internetreporter voor The Times en werkte voor het invloedrijke blad Wired, dat hem dit jaar schaarde onder de honderd meeste in-vloedrijke mensen in de digitale cultuur. ‘Beweren dat je televisie, radio en internet hebt, is net alsof je zegt dat je televisie, radio en ademen hebt,’ zegt hij gevat. ‘Het internet is niet een andere mediavorm, het is de maat-schappij. Dit moeten de programmamakers in hun voordeel gebruiken. Je kunt namelijk iedereen bereiken.’ Toen zangeres Beyoncé tijdens de mtv Video Music Awards aankon-digde dat ze zwanger was, leidde dat tot een recordaantal tweets per seconde over een on-derwerp. ‘Twitter is je vriend,’ zegt Ham-

Bruno Felix: ‘De mensen van de “oude media” zijn nu

grotendeels vervangen, weg, met pensioen. Nu zie je een generatie die met beide media werkt en dat vanzelf-sprekend vindt.’

redactio_yasha_pagina.indd 9 22-9-11 16:55

v10

mersley. ‘Het is de reden waarom mensen hun televisie aanzetten, zodat ze mee kunnen praten.’ De Leeuw: ‘Multitasken voor de televisie is na-tuurlijk van alle tijden en op deze manier kun je dat ook op een inhoudelijke manier doen. Het is een goede manier om kijkers aan een programma te binden.’

Jimmy Fallon

Op sxsw in Austin staan lange rijen voor een sessie genaamd ‘It’s not tv, it’s social tv’. Bin-nen doen professionals die sociale media, en dan vooral Twitter, succesvol in weten te zet-ten hun geheimen uit de doeken. ‘Lineare te-levisie is helemaal niet dood, het herleeft,’ al-dus Chloe Sladden, het hoofd media partner-ships bij Twitter. ‘Mensen twitteren heel veel terwijl ze televisie kijken.’ Gavin Purcell, pro-ducent van de humoristische talkshow Late night with Jimmy Fallon, geeft aansprekende voorbeelden. ‘Jimmy is een echte nerd, dol op sociale media,’ zegt hij. ‘Hij heeft inmiddels 3,3 miljoen twittervolgers.’ Die mensen zor-gen samen voor een populair onderdeel van de show: late night hashtags. Voorafgaand aan de opnames van het programma twittert Fallon een hashtag, zoals #whodoesthat of #mpsychybossisweird en nodigt twitteraars uit die in een tweet te gebruiken. De grappig-ste worden voorgelezen in de uitzending. Bij de laatste serie Zomergasten werden kij-kers ook aangemoedigd een speciaal inge-richt tweede scherm te gebruiken. Hierop gaf de redactie tijdens de uitzendingen extra in-formatie over de gast en de getoonde frag-menten. Ook kon de kijker hier twitterberich-

ten volgen en sturen. Er werd dankbaar ge-bruik van gemaakt. De Amerikaanse produ-cent Purcell ziet een nieuwe carrièremoge-lijkheid ontstaan: de second screen personali-ty. ‘Die kan de gastheer of -vrouw zijn voor het tweede scherm, en het gesprek er omheen modereren.’

New kids

Het tweede scherm kan op zijn beurt ook een inspiratiebron zijn voor het ‘eerste scherm’. Op Comedy Central is sinds kort de comedy-serie Shit my dad says te zien, een sitcom ge-baseerd op een twitterpersoonlijkheid. Pro-ducent Felix: ‘Het initiatief voor een nieuw idee ligt nu vaker aan de kant van wat vroeger de nieuwe media heetten. Dat is heel interes-sant. De jongens van New kids zijn zo hele-maal van onderop, met YouTube filmpjes, via een kabelkanaal, tot een speelfilm gekomen. Dat kan nu, als je hard werkt of iets geks doet. Het speelveld is toegankelijker geworden. Weblog GeenStijl begon een omroep. Wat je ook van GeenStijl vindt, het is toch verfris-send. Dat is spannend aan deze tijd.’ Toch blijft het eerste scherm van belang, al-dus Felix. ‘Verschillende spelers vechten nu om het beginscherm van de televisiebeleving. upc probeert nu bijvoorbeeld die positie te bereiken met zijn set-top box, door steeds meer inhoud zelf aan te bieden. Al vraag ik me af hoe belangrijk dat is. Altijd als er een nieuwe technologische hype ontstaat, wordt de waarde heel erg opgeklopt. Dat is nodig om investeerders te krijgen, om die vernieu-wing door te voeren. Maar dat is niet erg, want in de slipstream van dat proces gaat ook veel creativiteit mee.’

Dirk van den Broek

We gaan dus televisie beleven op meerdere schermen en samen met onze vrienden, maar waar gaan we dan naar kijken? Televisiewe-tenschapper De Leeuw: ‘Er zullen meer ama-teurs te zien zijn, omdat iedereen zijn eigen uitzending kan maken en aanbieden. Ook is er meer interactiviteit en kan de gebruiker heel makkelijk de archieven induiken. Maar het soort inhoud blijft verder hetzelfde:

nieuws, kennis, entertainment. Ik denk dat er altijd een publiek blijft voor grote shows, zo-als talentenjachten, die je met het hele gezin op zaterdagavond kunt kijken. Populaire programma’s blijven gemaakt worden, maar ik denk niet dat er een knieval wordt ge-maakt voor de doorsnee smaak. Dankzij de nieuwe distributiemanier kunnen juist meer mensen specifiek bediend worden.’ Felix is negatiever: ‘James Murdoch voorspelde tien jaar geleden al dat de “tussenlaag” van voor-elk-wat-wils-televisie eruit zou vallen. Dat er alleen nog echte niche-televisie zou zijn, en de heel grote, populaire programma’s. Die beweging zet door. Die kleine producten, zo-als een intieme documentaire, zijn veel waard, dat is cultuur. Bepaalde soorten televi-sie horen gewoon bij onze beschaving, maar ik ben bang dat die bedreigd worden . Dat komt door het maatschappelijke klimaat. Het gaat om grote woorden en hard schreeuwen. Daar hoort bij dat populaire en makkelijke cultuur nu wel kan overleven en voor het klei-ne, kwetsbare en jonge geen ruimte is. Ik ge-loof nog wel in het talent van mensen, maar stoor me erg aan die Dirk van den Broek-cultuur.’

Omroep

Hier lijkt duidelijk een rol voor de publieke omroep weggelegd. De Leeuw: ‘Het is fijn als er een autoriteit is die je kan zeggen wat goed

David Johnson: ‘We hebben altijd met anderen samen

televisie gekeken, alleen nu hoeven we niet meer op dezelfde plek te zijn’

redactio_yasha_pagina.indd 10 22-9-11 15:53

v

yasha

11

of interessant is. Ik denk dat de omroepen daar een rol in kunnen spelen. Zij hebben door de jaren heen een betrouwbare reputa-tie opgebouwd. Ze kunnen optreden als een soort interface voor de kijker. ‘Omroepen zitten in een crisis,’ weet de hoog-leraar. ‘Maar ik denk dat ze het kunnen red-den door goede programma’s te blijven be-denken en maken. En ze moeten zich niet op-sluiten, maar contact leggen met andere pro-fessionals uit de creatieve industrie: buiten-producenten, gamemakers, instellingen, musea.’ Makers en omroepen moeten zich volgens in-ternetkenner Hammersley meer gaan gedra-gen als internetbedrijven, vertelt hij zijn ge-hoor op npox. ‘Snel komen met een nieuw idee, je dagelijks aanpassen en constant de koers bijsturen, in plaats van een groot pro-ject op de kijkers afvuren en na maanden eens gaan evalueren en kijken of het beter kan.’ ‘Ik ben dol op de publieke omroep,’ zegt Bru-no Felix, ‘maar ik vraag me of hoe zinvol gro-te publieke televisienetten blijven. Ik kan me ook voorstellen dat er een tijd komt dat de dominantie niet meer ligt bij het idee van een net, maar dat die clustering op een andere manier plaatsvindt. Meer zoals het op inter-net gebeurt. Dat zou je een portal kunnen noemen, elk decennium heeft daar weer een ander woord voor.’

Augmented reality

Bruno Felix zou best weer een documentaire als The end of tv as we know it willen maken. ‘Dan zou ik graag in de keuken kijken bij be-drijven als Apple en Google. In Nederland zit Layar, dat veel met augmented reality doet. Ex Machina, ook Nederlands, is op het gebied van tweede-schermapplicaties een wereldwij-de speler. Zij zijn heel innovatief bezig. En ik zou naar de Amerikaanse betaalzender hbo gaan om entertainment beter te begrijpen. Televisiedrama is dominant over film op dit moment. De nieuwe films zijn nu de hbo-se-ries. Komt dat omdat hbo ontzettend slim is en de filmstudio’s zijn ingeslapen, of zit het hem in het medium? Felix ziet in de toekomst ook een grote rol voor augmented reality, waarbij computer-beelden aan de werkelijkheid worden toege-voegd. ‘Het heeft zo veel hype om zich heen, er gaat zo veel geld om, dus er zal vast ie-mand iets televisie-achtigs voor gaan beden-ken. The Sopranos, waarbij een personage bij jou op de bank zit. Ik ben benieuwd hoe men het voor elkaar gaat krijgen dat de ervaring heel specifiek voor jou is, maar ook nog een wereldwijd merk.’Uiteindelijk blijkt dat na zestig jaar de televi-sie juist veel meer mogelijkheden heeft ge-kregen. De kijker lijkt de grote winnaar te worden. De digitale revolutie heeft ervoor ge-zorgd dat onze televisie-ervaring rijker, want persoonlijker, interactiever en meer samen met onze omgeving wordt. Producenten, om-roepen en creatieve amateurs vechten om onze aandacht, waardoor we steeds comple-ter bediend worden. Het pensioen is nog ver weg.

Sonja de Leeuw: ‘Er zullen meer amateurs te zien zijn, meer

interactiviteit, de gebruiker kan makkelijk de archieven induiken. Maar het soort inhoud blijft hetzelfde: nieuws, kennis, entertain-ment.’

De klassieke marxistische gedachte luidt dat de goede kapitalist niet be-staat, omdat het systeem hem

dwingt tot winstmaximalisatie. Het is op-merkelijk dat de menselijke vrijheid altijd weer onder vuur komt te liggen; is het niet het systeem dan is het wel ons genetisch materiaal of onze hersenen die ons in onze vrijheid beknotten.Op dinsdag 13 september jl. overleed de uit-gever Daniel Keel op 81-jarige leeftijd. Hij was de oprichter van de in Zürich gevestigde uitgeverij Diogenes. Een uitgeverij die zowel Faulkner als Coelho uitgeeft, zowel Joseph Roth als Simenon. Keel was het voorbeeld van een uitgever die, hoewel hij ongetwijfeld gaarne geld ver-diende, zich niet liet leiden door winstmaxi-malisatie. Hij gaf uit wat hij mooi vond. Vol-strekt masochistisch ging hij daarbij niet te werk. Hij had de uitgave van een bepaalde Schotse schrijver, hoewel hij die schrijver goed vond, moeten staken, omdat de ver-koop abominabel was. Keel stelde zich op het standpunt dat de ver-antwoordelijkheid van de uitgever is om uit te geven wat hij mooi vindt – heden ten dage lijken uitgevers vooral gericht op het onder-zoeken van wat de potentiële lezer mooi vindt.Enkele jaren geleden baarde Keel opzien door de stand van zijn uitgeverij op de boe-kenbeurs in Frankfurt te versieren met een spandoek waarop stond: ‘Boeken van Dioge-nes zijn minder saai.’ Ook is het idee van de worstsellerlist van hem afkomstig. Hij pu-bliceerde een lijst met boeken van zijn uit-geverij die het slechtst verkochten. Uit pië-teit zette hij alleen dode auteurs op de lijst. Het zal niemand verbazen dat het vooral be-roemde auteurs waren. Roem is geen garan-tie voor goede verkoop, zeker niet na de dood.Ik heb het voorrecht gehad Keel een paar keer te ontmoeten, in Zürich, in Sils-Maria in Zwitserland, in San Felice Circeo in Italië. Hij was altijd aan het werk, ook als hij op va-kantie was. Dan zat hij aan de rand van het zwembad en las manuscripten. ‘Als je niet werkt ga je dood,’ zei hij. Wat niet betekent dat hij geen oog had voor zijn omgeving. Af en toe sprong hij zelfs in het water om te zwemmen, vooral omdat dat goed was voor zijn gezondheid.

y Arnon Grunberg

Daniel

redactio_yasha_pagina.indd 11 22-9-11 15:53