ta̱taga na̱ nʼta̱cita̱ga̱ ta̱rin - sil.org fileillustrations taken from international...
TRANSCRIPT
Tataga na Nʼtacitaga
Tarin
Tuma na Tarin
2
1st edition
April 2014
200 copies
© 2014
Tuma na Tarin
(Pangu Language Project)
Kagara, Niger State
Reading and Writing in Pangu - 2
(Basic Literacy primer for the Pangu language
of Niger State)
Tataga na
Nʼtacitaga Tarin 2
Illustrations taken from International Illustrations -
The Art of Reading 2.0, SIL International, 2001.
Illustration on page 55 by Renée C. Wenger.
3
a i u a e
a
i
u
a
e
4
ruru rara riri rara rere
ruuru raara riiri raara reere
ree
ee
ee
ree
1
6
5
4
2 1 ree
ee ii uu aa ee
ree rii ruu raa ree
r R
u ra
ura
raa ri
raari aa
raa
ree
rii
ruu
3
5
Tangudu raa Gataagi aʼura. Tangudu
raari aʼura. Gataagi ndai ree re aʼura.
T�n�udu r��ri �ʼur�.
uʼura ruʼira
aʼura aʼira
6
a u a e i
ba bu ba be bi
ra ru ra re ri
ba
bu
ba
baba
ba
a
a
ba
baba
2
6
5
4 3
2 1
baba
baba bubu baba bebe bibi
baaba buubu baaba beebe biibi
b B
ba ri
bari
bu bu ri
buburi ba ra ba ra
barabara
7
Gataagi bari baba. Ree ba buburi
baba. Tangudu ndai baba barabara.
G�t���i b�ri b�b�.
Ree buburi baba.
Ree ba buburi baba.
Ba buburi baba.
8
ina
na
n
n
na
ina
3
6
5
2 1
ina
nene nana nini nana nunu
neene naana niini naana nuunu
n N
bi naa
binaa
a
na a
na
3 4 a e u i a
na ne nu ni na
ba be bu bi ba
ra re ru ri ra
na
ne
nu
ni
9
Tangudu ndai ina na Gataagi na naa.
Binaa binaa Gataagi buburi Tangudu.
T�n�udu nd�i in�.
Ina na Gataagi.
Binaa binaa Gataagi.
Aʼura na Tangudu.
10
a
ta
tari
ta
a
a
ta
tari
4
6
5
2 1
tari
tata tutu tata
taata tuutu taata
t T
aa
taa
taa ni
taani
3 4 a u a
ta tu ta
ba bu ba
na nu na
ta
tu
ta
11
Tangudu ndai Gataagi taa na nunuu.
Be taani tari. Be ta Gataagi na buna.
Be t��ni t�ri.
Tangudu taa na ina.
Be ta Gataagi na buna.
Be ta Tangudu na ara.
ni ta ra
bu taa bu
raa u ri
baba
tari
binaa
aʼura
5 Tadawagana
12
Tangudu raari baba. Binaa bibe taa
na ba baba, bee re. Gataagi ndai
binaa binii re baba na Tangudu. Be ta
buu tari.
13
14
ibwa
bwa
a
a
bwa
ibwa
6
6
2 1 ibwa
bw Bw
a
bwa
e
bwe bwa re
bware
3 4 bwa bwe bwa bwi
ba be ba bi
na ne na ni
ra re ra ri
bwa
bwe
bwa
bwi
15
Tangudu tini ibwa. Be taani tari. Be bwe
Gataagi. Bwa taani bwa tari. Bwa bwe
binaa, bwa ta buu na buna. Ubwa bware.
Ubw� bw�re.
Gataagi tini ibwa. Bwa tini ibwa.
Buna bware. Ubwa bware.
16
bikarabi
ka
a
a
ka
bikarabi
7
2 1
bikarabi
k K
ka ta ku
kataku
ki ki
kiki ka ta ni
katani
3 4 ka ki ke ka ku
ra ri re ra ru
ba bi be ba bu
na ni ne na nu
ka
ki
ke
ka
6
17
Bikarabi tini kataku na Gataagi. Be katani
kiki na nee na ibwa na kataku. Be kene na
ibwa. Buna bwa bariki.
Be k�t�ni kiki.
Bikarabi tini kataku. Be tini kataku.
Bikarabi kene. Bikarabi bibe kene.
18
gu bi
gubi
gabi
ga
a
a
ga
gabi
8
2 1
gabi
g G
ga ba gi
gabagi
gu nii
gunii
3 4 ga gi ga gu ge
ka ki ka ku ke
na ni na nu ne
ba bi ba bu be
ga
gi
ga
gu
6
19
Gataagi nee na ina na aga. Bwa ndai gabi.
Bwa gunii kiki na kataku, bwa tini ina. Bwa
gubi nunuu, gabi bwa ndai be, bwa gabagi
be.
G�bi ��b��i be.
Buna bware. ______ bware.
Bikarabi tini kataku. ______ tini.
Aree buburi baba. ______ buburi baba.
Bibe Aba Ubwa
20
eeboo
ee
ee
eeboo
9
2 1 eeboo
e E
be ree
beree
ge bi
gebi ee
ree
3 4 ee gee bee ree
ii gii bii rii
aa gaa baa raa
ee gee bee ree
ee
gee
bee
ree
6
5 gege bebe rere keke
geege beebe reere keeke
21
Tangudu bware gebi na eeboo. Beree na
ina. Be ndai bikarabi nii re baba. Be ta buu
tari ree na buna na kagura.
Gebi ree n� eeboo.
Bwa ta bikarabi tari. Bwa ta buu.
Gataagi ndai Tangudu. Gataagi ndai buu.
22
gu ree ra
bwa ka bi
ge i be
kiki
ibwa
gabi
eeboo
10 Tadawagana
23
Gataagi nee na gagu na Tangudu.
Bwa taani tari, bwa bwe na ina na
Tangudu. Tari bwa ta gebi na nee na
ina na Tangudu. Gebi bwa bware, bwa
gubi, bwa ta Tangudu na buna. Be
bani guribi.
Butu ________ taga tare. Bwaa ______
kubaba. Kabata bwa __________
kubuka. Bwa ________ na ina.
gigirigi ribi taa re
24
ha ba
haba
a
ha
haga
ha
h
h
ha
haga
11
2 1
haga
h H
hi ki hi ki
hikihiki
3 4 ha he hi ha
ga ge gi ga
ba bwe bi ba
ka ke ki ka
ha
hi
hu
he
6
25
Haga nee na ina naa a naa huba. Bwa tini
kataku kikarabi be taagi, bwa ndai hikihiki
taa. Ubwa haga bwaa guguraga kaatara na
karabi. Ibe hírakaa kiki, ibe bée haba, ibe
báni ha.
H��� nd�i hikihiki.
Karabi bani kataku. Butu bwe tari.
Karabi báni ha. Butu bwée tari.
26
ma ta ka
mataka
ma ka ri
makari me mi
memi
makeeru
ma
m
m
ma
makeeru
12
2 1
makeeru
m M
3 4 ma me mu mi
ha he hu hi
ka ke ku ki
ga ge gu gi
ma
me
mu
mi
6
27
Gataaɡgi ribi tare makeeru. Bwa kari
guuru kuʼibwa na makeeru nama mataka.
Manaa báni makeeru maba ndai guuru,
ibwa bwa memi na bwa guuru. Makeeru
maba gaa tabáni ha na makari. Ura bwa re
makeeru.
M�keeru m�b� nd�i �uuru.
Kataku kikarabi be taagi.
Bwa kari guuru kuʼibwa.
Bwa huri kaba nee.
28
ko ko
koko
koro
ko
o
o
ko
koro
13
2 1 koro
o O
tu ro
turo
hoo gi
hoogi
3 4 ko ho go bo to
ku hu gu bu tu
ka ha ga ba ta
ka ha ga ba ta
ko
ho
go
bo
6
5 koko hoho gogo bobo toto
kooko hooho googo boobo tooto
29
Tangudu raari turo nii koro naa hoogi.
Kunaanaba be ribi turo tare, be hirakaa na
makari, be ribi tatara turo na gebi. Be
bwarakaa, be tari kiikoro na biikoko.
Tangudu be ndai buu, be hiiki na ame
tugura.
Koro n� hoo�i.
Be re turo. Bwa ribi makeeru.
Be ribi turo tare. Bwa ribi tare makeeru.
30
Saa ri ba ni
Saaribani
sakaru
sa
s
s
sa
sakaru
14
2 1
sakaru
s S
sa bu
sabu
saa ka
saaka
3 4 sa so su sa
ha ho hu ha
ka ko ku ka
ga go gu ga
sa
so
su
sa
6
31
Sakaru naa Kunaanaba nee sabu, be hoogi.
Ta Kunaanaba aba na Saaribani aba tini na
ame naa sakaru. Abaa saakaka atari na
nee nii koko naa mataka. Na baa bwaga
tari na masaaka, atari ba maʼuri. Aba ndai
ura bani. Sakaru be huni ra.
S��rib�ni bee s��k�k� �t�ri.
Kunaanaba na Saaribani nee?
Anee. Aba nee.
32
1. ______________ .
2. ______________ .
3. ______________ .
4. ______________ .
5. ______________ .
15
1. Saaribani na ____________.
2. Sakaru naa ___________.
3. Abaa saakaka atari na nee nii ______.
4. Na ba urakaku, ________ bwa báni.
koko Kunaanaba ura hoogi
Tadawagana
33
Saaribani na Kunaanaba aba hirakaa gebi
na mataka na hurigi. Mataka nama nee na
ame naa gagari na kataku, kuturo taba
turani, nii sakaru naa hoogi. Abaa saakaka
atari na nee nii koko. Aba
urakaku, ura bwa bani,
ubwa huni makeeru nama
tanee nii sakaru.
1. T�n�udu nee.
G�t���i _____ nd�i _____. bw�, buu
2. ___nd�i ___k�r�bi. bi, bu
3. T�n�udu tini ___k�r�bi be nee.
Be nd�i ___w�. k�, ki
4. Kun��n�b� n� S��rib�ni ___�ri
___k�t�n� bis�k�ru. t�, �ʼ
5. T�n�udu ______ in� n� memi. b�ni, b$ni
34
ka ci ga na
kacigana
cika
ci
i
i
ci
cika
16
2 1
cika
c C
a ri ci
arici
3 4 ci cu ca ce
hi hu ha he
ki ku ka ke
gi gu ga ge
ci
cu
ca
ce
ci ma
cima
6
35
Saaribani bwe bikarabi cika. Na be ndai buu ma
re baba na nee nii koko naa cima, bwa cika bwa
ta buu na ruru. Be arici takaciganaa saci. Be
kene kinii koko naa mataka. Be arici tabana. Gabi
bwa báni na aga, bwa ndai buu, bwa re bikarabi.
S�ci memi n� cim�.
Be ari tare baba. Be kene nii koko.
Be arici tare baba. Be kencen nii koko.
36
yi ri ga ni
yirigani yaa ci gi
yaacigi
ayaba
ya
y
y
ya
ayaba
17
2 1 ayaba
y Y
3 4 ya yu ye ya
sa su se sa
ca cu ce ca
ma mu me ma
ya
yu
ye
ya
yaa ri
yaari
6
37
Yaari huri cima na ayina. Na bwa ribi yaba tare,
bwa huri kaba ta bwii yaba nii saci. Aba mayebe
nii koko. Na bwa yaacigi baba na tagunani nii be
koko, bwa ndai kiisaaka buna. Be saaki be buna.
Bwa mayirigani.
Y��ri huri cim� n� �yin�.
Bwa bwii yaba na cima.
Bwa bwii yaba na ababa.
Bwa bwii yaba na atari.
38
zoo ni
zooni
buzamaa
za
z
z
za
buzamaa
18
2 1 buzamaa
z Z
zoo go
zoogo
3 4 za za zu zo
ca ca cu co
ta ta tu to
ya ya yu yo
za
za
zu
zo
zu ma ni
zumani
6
39
Buzamaa huri saragu na aga. Na bwa tini aga,
bwa ndai birimi. Na bwa yáacige ri na tata buu,
kabata bwa ta buu. Be mayirigani. Bwa zoogo nii
be, aba mazooni na cima. Bee mabubura,
buzamaa bwa ta birimi buu. Na bwa hure giyo
ina nii be, aʼayo ba zumani be.
Buz�m�� bw� zoo�o.
Bee bubura awa. Be yirigani.
Bee mabubura. Be mayirigani.
40
wu ci
wuci
awa
wa
w
w
wa
awa
19
2 1 awa
w W
wa ku
waku
wa ta ku
wataku
3 4 wa wu we wo
ca cu ce co
sa su se so
ya yu ye yo
wa
ca
sa
ya
wa
wu
we
wo
6
41
Tangudu huri aga saragu huku na awa. Aba
uraku naa zamaa. Aba kene saragu. Tangudu
aba ndai biyugo nii waku, aba zoogo tunu saci.
Kabata awa ba ta biyugo buu. Tangudu wataku
aba naa zamaa, aba raa awa biyugo. Awa ba
gagasani buzamaa, bwa mayirigani. Tangudu be
ta awa cika, aba taa rasa. Aba gáa awa nii saci.
Bibe w�t�ku �b� n� �w�.
Be uraku naa zamaa. Bwa zoogo naa bwa.
Be uraku nii waku. Bwa zoogo nii be.
42
20
zaga
awa
cika
zoogo
yaari
cima
h c g n b z u
c i k a y a z
i m c n a g o
b a a w a a o
a n e h r k g
c s u n i t o
zuzu
cika
awa
ayaba
Tadawagana
43
Gataagi ribi tama tayaaciga wana tabware.
Zayabo be cikaa ara. Be yaacigi be nii koo be.
Gataagi bwa cikaa ara, bwa taacigi Zayabo, be
kene. Yinaba na Zayabo
aba wuce. Aba zoogo na
Gataagi, bwa tini ina
barii. Kabata ayinaba ba
huri giyo na ame tagura.
1. Tangudu huri ________ saragu.
2. Buzamaa __________ na Tangudu.
3. Tangudu raa awa biyugo naa _______.
4. ________ ta biyugo buu.
uraku aga Awa zamaa
44
da da
dada
dagarige
da
a
a
da
dagarige
21
2 1
dagarige
d D
da gi da gi
dagidagi
da da da
dadada
3 4 da du do da
ca cu co ca
za zu zo za
wa wu wo wa
da
du
do
da
6
45
Dagarige huri taree tadíbe. Bwa katani dadada
naa dada. Bwa ndai dagidagi, bwa ribi saaka.
Kugudama bwa wuce, bwa ndai dagarige. Kabata
bwa gigirigi dagarige. Awa ba wuce, ata
dagarige buu, aba ta kugudama buu. Bwa
kaadani nu na wa. Aba arici tagunaa nu.
Dagarige bwa gidigi.
D���ri�e bw� �idi�i.
Butu, butaa na ina. Binii ipa cima.
Gaa, bu-taa na ina. Bi-nii ipa cima.
46
sháa ri ge
sháarige
bishuwa
shu
sh
sh
shu
bishuwa
22
2 1 bishuwa
sh
Shii zaa maa
Shiizaamaa
3 4 shu sho sha she sha
du do da de da
cu co ca ce ca
wu wo wa we wa
shu
sho
sha
she
sha ru
sharu
6
47
Shiiz��m� nd�i bishuw�.
Aba tini ina. Bwa díbe mariga.
Abaa tana ina. Bwaa díbe mariga.
Shiizaamaa ribi mariga namaa shuwa tadaba.
Bwa huri zoo kuubwaa díbe mariga namaa
shuwa. Na bwa wuci, bwa ndai bishuwa na nee
dadada naa dada. Bwa katani, tadíbe madaga.
Bwa sháarige dadada naa bee shuwa. Bwa kíne
na sharu naa dada. Bwa araci tahiika.
48
ko ro
koro
goro
go
o
o
go
goro
23
2 1 goro
o O
no no
nono
o to
oto
3 4 go ro yo mo so
ga ra ya da sa
go ro yo do so
ga ra ya da sa
go
ro
yo
so
6
5 gogo roro yoyo momo soso
googo rooro yooyo moomo sooso
49
Goro huri tadíbe taree na aga. Bwa debece. Bwa
katani bidada, bwa ndai kutakoro. Bwa huri, bwa
katani bee koro. Na bwa bwe yishe, bwa ndai
kudagidagi ta zaci dadada huku nii nono. Kabata
bwa gúbe, bwa magumahini oto.
Goro re t�koro.
Bwa bwe yishe. Bwa ndai dagidagi.
Na bwa bwe yishe, bwa ndai dagidagi.
50
i po
ipo
ipa
pa
a
a
pa
ipa
24
2 1 ipa
p P
pa ri
pari
pa ka ni
pakani
3 4 pa po pu pe pa
da do du de da
ca co cu ce ca
ya yo yu ye ya
pa
po
pu
pa
6
51
Gabi huri ipo. Bwa shapi ipa, bwa pakani. Na
bwaa hura, bwa uraku na awa. Awa ba raa gabi
ipa, aba mataaraku hura kiikoro naa ba be. Gabi
bwa mazoogani mani namaa koro oto. Bwa hariki
pari, bwa taa. Awa ba shapi ipa na gabi, ba huri
cima.
Bw� p�k�ni ip�.
buna na we baba naa koro
mazama nama we mani namaa koro
52
1. ______________ .
2. ______________ .
3. ______________ .
4. ______________ .
5. ______________ .
25
1. Bee bitakene ____________.
2. Butu ___________ paaku.
3. ____________ taʼipi cima.
4. ____________ taʼtini ibwa na gita.
tapakani Ugoro ratu Shiizaamaa
Tadawagana
53
Sanaba ribi tuhura kasuwa, be za yuwa. Be huri
kayina, aba bishi buu aza taa yuwa. Be huri
kasuwa. Na be wuci aga, be ndai dagarige ta zaci
nii shuwa ta dadada piree. Be bwe tari, be
básani dagarige oto, bwa kíne. Be shapi, be huri
kasuwa, be debe yuwa.
54
waan wan
waanwan
gaan
aan
aan
gaan
26
2 1
gaan
an An
aan
yaan
aan
shaan
3 4 gaan saan paan shaan waan
gaa saa paa shaa waa
gaa saa paa shaa waa
goo soo poo shoo woo
gaan
saan
paan
shaan
6
55
Bipirani nee na iyo na naa na aga. Kabata be
katani kayaan pari. Be shii cebe kuʼimi na gaan
bwaa híike nii yaan biko tutu. Be gidigi paa kuʼimi
bwaa híike. Na bipirani be wuci paa kuyaan
waanwan, na hyan bikatani ʼwee, be shaatani
shaan, be katani ta dadada. Bee bwaga yishe, be
ribi ndaya butu naa gaan. Kabata be ndai bikico
za.
Uy��n w��nw�n.
Katana shaan! Antana ugaan!
Ta-katana shaan! Ta-antana ugaan!
56
in
hin
u mun tun
umuntun
27
6
in un an
2 1 kuunkun
un
cincin
in
5
3 4
kin hin bin win
kun hun bun wun
kan han ban wan
in un an an
cin kun wan han
in
un
an
an
uun
wuun
yin shin
yinshin
57
Cincin zaci ta dadada na wunsunwunsun na nee
na waanwan, bwaa re taree. Kuyinshin bwa
wuce, bwa táacige wuun ta dadada. Bwa kíne
kuna ina na kuunkun. Ucincin bwa hin,
“Kuunkun, re kuri! Yinshin ta shani takíne
taniimi pina.”
Kuunkun bwa hin wuun, “Ta-guraa duwana
mayaan, pari kayana kashii na kaʼumuntun.
Kuu-duwani, gan namaa tansan yishe.”
Kuunkun bw� hiik�ni cincin.
Kuunkun ndai cincin. Bwa re shami.
Kuunkun ndai wuun. Bwa re wuun.
58
ja ba
jaba
bijooshiipa
joo
oo
oo
joo
bijooshiipa
28
2 1
bijooshiipa
j J
ja ba ga
jabaga
aa
jaa
3 4 joo jii jee jaa joo
poo pii pee paa poo
woo wii wee waa woo
shoo shii shee shaa shoo
joo
jii
jee
jaa
6
59
Sanaba aba na ayana aba huri saragu na
nʼjooshiipa nii saci. Na baa taraga mani, aba
karagi aciwa na buruburu. Na bunwan bwa haan,
aba jaa, aba debece koo ri. Sanaba be hin yana,
bee jaanaa jabaga. Be huri jaba, be ndai ri huri
na ame na mani, be hiin ta buu. Guguba bwa ta
buu saku. Be hin, “Ri za umuntun.”
Bee j��n�� j�b���.
mancin hunhunran bitumunsun
mani hunrana tusumu
60
ki nda
kinda
ndakare
nda
a
a
nda
ndakare
29
2 1
ndakare
nd Nd
ndaa ba
ndaaba
nda ci
ndaci
3 4 nda ndo nda ndu
sha sho sha shu
wa wo wa wu
ja jo ja ju
nda
ndo
nda
ndu
6
61
Sanaba jaa saragu na sundakare. Na be wuci
hunrun na riga, be ndai ibwa na ndakare. Bee
kinda ibwa ndaaba. Be ndaci aba ndakare. Be
guraa hura kunrunkunrun na waanwan. Bee
kinda ta oto. Be ndaci, be huri giyo. Ashin ba hin
buu, “Kuu-ribi ri tadaba, naa nda shukuu, yaan
hani bu-nii daba wuun yoo.”
Be nd�ci �b� nd�k�re.
Kuu-huri, u-kushíike. U-zumani eeboo.
Shapa ipa! U-gubi shina. U-guni be tuma.
62
1. S��rib�ni _____ j��� cim�. bw�, bw��
2. Ab� _____ hur� b�re. j��, t�
3. Bw� �rici ____________. �idi�i, t��id���
4. _____ cincin bw� wuci,
kuunkun bw� nd�i _____. wuun, n�
5. _______ m�nee nii s�ci. m�nin, m�ni
30
1. Daada shitani ____________.
2. Buyaan butu shaatani ____________.
3. Butu ____________ undu.
4. Sanaba ____________ yuwa.
5. Yaari huri ____________ hunrun.
ndaci shaan waanwan yaan katani
Tadawagana
63
Tanda guba na shina
1. Shapa ipa.
2. U-gubi shina.
3. U-kene shinran.
4. U-haan wura na ipa. U-hariki na besu.
5. U-naa shápagi shina.
6. U-naa shaaga na wura.
7. U-wunini na wura.
8. U-dibi wuun kunrun.
9. U-shapagi wuun ina.
10. U-shaagi na dura.
11. U-naa táragi geegee.
12. U-naa ndaga shami koo
u-saanhani.
64
wyan zan
wyanzan
wyama
wya
wy
wy
wya
wyama
31
2 1
wyama
wy Wy
wya mu
wyamu
wya ru go
wyarugo
3 4 wyan wya wyan wya
shan sha shan sha
pan pa pan pa
wan wa wan wa
wya
wyan
wya
wyan
6
65
Sanaba jaa iyo na wyama. Na be wuci hira
ndaaba, be ndai wyama ta zaci dadada naa dada
naa nee na jaba. Bee wyanzan awyarugo xawuce
apa wuun sumo. Uta naa re inyon. Kuyaan
kutama na hira bwa marancinyen, be jikici. Be
gidigi, be masoo na wyamu. Ukutama bwa ndai
buu. Uta buu mankun. Be mapeen. Ubwa uri
guguji.
Bee wy�nz�n �wy�ru�o.
Biribi kawuce, bihuri giyo. Bure shami.
Biribi xawuce, bihuri giyo. xBure shami.
66
32 mʼ nʼ
2 1 nʼgapa
nʼ
mʼbasa
mʼ
5
3 4
nʼda mʼpan nʼshu mʼbo nʼki
ada apan ashu abo aki
uda upan ushu ubo uki
da ba ji pa re
nʼda mʼba nʼji mʼpa nʼre
mʼba
nʼga
nʼda
mʼ ba buu
mʼbabuu
nʼ gi yo
nʼgiyo mʼ baa
mʼbaa
nʼ ra bi
nʼrabi
6
67
Nʼr�bi mʼb� sh�pi buu.
Sanaba mʼbaa mʼbasa. Be hunrani na bwa. Nʼrabi
mʼba shapi buu. Wyarugo ba wuce incon na dura,
aba nʼgani buu. Be hiiki, aba hin buu, “Hure,
xtajaa takinda nʼgapa. Nʼgiyo
nʼwuce. xBuyaan buta jaa jaa muu
takinda. Gatu jaa yansun.”
Be hin wyarugo, “xTahuri.” Aba huri ipo.
Na ba wuci, aba ndai buyaan, buhoo kinda muu.
Sanaba be gii mʼbabuu na nʼcenyen. Awyarugo ba
shápi buu giyo ina rukushee.
Ipa nimi. Ipa ndaabwa. Ipa ndatu.
Ipa ndaa. Ipa ndeebe. Ipa ndaaba.
68
bi rai
birai
giyai
yai
ai
ai
yai
giyai
33
6
2 1
giyai
ai Ai
ai
kai
ga gai
gagai
3 4 ai yai nai gai kai
aa yaa naa gaa kaa
ii yii nii gii kii
yai
rai
nai
gai 5 kai nai yai rai gai
kaa naa yaa raa gaa
69
Zaamaa mʼbaa cima na turo. Bwa jaa iyo na ibe
ro. Na bwa wuci cima, bwa ndai gagai, bwa kene
takinda na kai. Zaamaa bwa hurigi ibwa hoo.
Bwa ndai kiyaan ri kiraan, itaa nʼrabi. Na bwa
hiin bura sumo, iri be hiiki, be heen, be zatani
nʼturo. Ibe gigirigi giyai.
Bwaa wyanzan buyaan buna bwaa bisaa ri na
bwa ndai. Zaamaa bwa hin, “Buyaan butu
tawumani birai na cima.”
Giy�i sh�pi r�i.
Ana wuci. Buzamaa nee.
Sanna wuci. Mammataga manee.
70
bu gau
bugau
bugau
gau
au
au
gau
bugau
34
6
2 1
bugau
au Au
ma ai
maʼai
ga gau
gagau
3 4 gau kai wau bau shaun
gaa kaa waa baa shaan
guu kii wuu buu shuun
gau
bau
kau
5 bau kaun dai wau gau
baa kaan daa waa gaa
71
Buruma ribi tanda bugau. Buyaan butu bwa
wumani birai paa bwa ta nda turuma. Bwa nʼgani
yoo, xbunaa ndaaka be zuga. Zugaazugai ba nee
gagau. Bwa díbe maʼai, bwa bizagani. Buyoo
bubwa shapi wyan. Nʼrabi mʼba shapi buruma.
Kabata ayo ba wuce. Aba hin wyarugo, “Au!
Nata gaa taa kuntan? Bundaci turuma tahuni
ra.”
Bu��u nee ����u.
Gan re gagai. Gan pani buu gagai.
Nʼre gagai. Mʼpani buu gagai.
72
1. ______________ .
2. ______________ .
3. ______________ .
4. ______________ .
5. ______________ .
6. ______________ .
35
1. Pekata ndakare ba ta naa?
2. Maantun ta naa hura pee?
3. Iba aba ta zoona nii soso?
4. Binaa bita re ba?
5. Iyaa ta nee na wyanzun na wyama?
wyamu mani uyon Sanaba ibwa
Tadawagana
73
Uwyama ree mʼbaa bicipa. Bwa ribi awyatu
madatagi. Bwa hin, “Jaa nʼgiyo mʼba wuce,
bunaa ríge tawuce, nʼjaa pana be unshin na
shina na ta oto.”
Kurana na awa aba mashaagi, bunaa ríge xbujaa
hiikahini yina. Aba huri, aba taagi nʼrabi. Na
kasu awa ba huri. Kurana bwaa wyanzan wa,
bwa ndaci. Bwa shiragi kagiyai maʼnʼgaaga na
cima. Bwa wuci, bwa ndai wyama pari unshin na
shina. Awa ba hin, “Kai! Nata gaa nʼndaaki
kuntan?”
Ta shani kurana bwa maʼunsoncin na awa.
74
36
6
gw hw
2 1 hwaa
waa
gwashe
wa
5
3 4
gwa gwe gwa
hwa hwe hwa
kwa kwe kwa
wa wa we wa
gwa hwa gwe hwa
gwa
gwe
gwa
bi gwa
bigwa
hwa ra pi gi
hwarapigi gwa ba
gwaba
a
hwa
75
Bugwama mʼbaa gwashe na yaburi. Jaa bare bwa
hin buyoo, “Jaga kádagi gwashe na guguji na nee
gagau, wana u-ta jaa hwarapigi. Uhwaa jaa
gabagi wuun.”
Na buyoo bubwa kadagi gwashe na hwa, bwa tini
hunrun na gwaba, nʼrabi mʼba shapi be. Yaan
bigwa be wuce, be riijigi gwashe. Buyoo bwa
hiiki, bwa kwashe kwaci. Bwa basani bigwa na
ruru, be kinai.
Bw� k�d��i �w�she n� hw�.
Bwa tari mani. Be hariki pari.
Bwa taragi mani. Be harakaki pari.
76
zhenken
zhen
zh
zh
zhen
zhenken
37
2 1
zhenken
zh Zh
3 4 zhe zha zhi zha
je ja ji ja
hwe hwa hwi hwa
she sha shi sha
zhe
zha
zhi
zha
nʼ gu zha ni
nʼguzhani
ruu zhe
ruuzhe
ta zhi ga ni
tázhigani
6
77
Uzhenken na kanrin atanda shinran na ruuzhe.
Butu ndaaba bwa jaa paga wyan shami.
Uzhenken bwa hin kanrin, “xTajaa tázhigani
tuma na hani. Tashici nʼguzhani.”
Kanrin bwa hin uzhenken, “Na kasu, jaa
hwarapigi hwa. xTajaa rée shina.”
Na kasu bwa wuce, kanrin bwa ndaci uzhenken.
Bwa taani nu, “Uzhenken iri haasani?”
Bwa ta shani, kanrin bwa ta naa
taagana nu na kasu.
Uzhenken sh�pi ruuzhe.
Gatu shici nʼguzhani. Gaa bu-shi guzhani!
Tashici nʼguzhani Bu-shi guzhani!
78
38 ng nj
6
2 1 njibi
ji
runge
ge
5
3 4
ngi ngu nge
nji nju nje
ge ji ga je ga
nge nji nga nje nga
nge
nga
ngi
nji ban
njiban
ngen shen
ngenshen ngo je
ngoje
nje ke
njeke
79
Kunaanaba shitani nge huku na ngoje.
Be kene takucika nii gagari naa
ngeshen. Na be yene, buyoo bubwaa njiban ayin.
Kunaanaba be pani buyoo, bee mazuga. Ame
ndeebe ba shekereke, be swa maʼai nii gwaga
naa njeke. Na be hiin hiika, be arici. Aba shapi
buu sipiti, aba pagi buu njibi. Kunaanaba bwa hin
buu, “Bu-jaa duwana.”
Be re n�e, be sw� njibi.
Bwa hiin bura sumo. Nʼhiin kádagi gwashe.
Bwa jaa bura sumo. Nʼjaa kádagi gwashe.
80
ha mba gi
hambagi
mbasara
mba
mba
mbasara
39
2 1
mbasara
mb
bi zu mba
bizumba
u ga mbo
ugambo
3 4 mba mbe mba mbi
nga nge nga ngi
zha zhe zha zhi
hwa hwe hwa hwi
mba
mbe
mba
mbi
6
81
Zaamaa mʼbaa nʼkukuya. Kwaya hani bizumba
shapani be bikukuya. Bwa karaagi buu bihwa naa
njeke binaa ngenshen doko na cima na mbasara.
Na bizumba be wuce, be mazhaa. Be tini na
umbo. Ugambo bwa ta buu mankun, bwa
hambagii zumba. Zaamaa bwa wuce. Na bwa hiin
kwatanaa zumba, gambo bwa ta be nii shambo.
Zaamaa bwa tázhiganii zumba piree na umbo.
U��mbo bw� t� bizumb�.
Nʼjaa hwarapiga hwa. Bujaa pana wyan.
Jaa hwarapigi hwa! Jaa pana wyan!
82
1. Butu _______ jaga cima _______ nʼgapa.
hiin, na
2. Baa _______ nda tabira na cima ________.
bujaa, ndaabwa
3. _______ yuwa _______! nimi, Mʼpani
4. Kwaya hani _________ ta _________
nʼjooshiipa. kwatagana, gatu
40
1. Zaamaa mʼbaa cima na ____________.
2. ____________ gabagi bee.
3. Baaba ____________ gwashe.
4. Ukuya ____________ nge.
5. Tatuwa nje ____________.
t����ni mb�s�r� shenren Uhw�� ruuzhe
Tadawagana
83
Tabira mbasara
1. U-debe kaasu.
2. U-gubagi biko na naa na
tagawa.
3. U-kene tabira.
4. Kanje cima, u-asagani.
5. Kayene, u-gubi wyan.
6. U-hanpancinyin wyan,
u-bwage.
7. Kuu-bwage, u-rurubagi.
8. U-zoogani na nʼguma.
9. U-shapagi, u-shaagi na dura.
10. U-naa dábagi geegee, anaa
booga taga.
84
ee
ʼwee
uʼwee
ʼwee
ee
ee
ʼwee
uʼwee
41
2 1
uʼwee
ʼw ʼW
tu ʼwa ri
tuʼwari
ʼwa bi
ʼwabi
3 ʼwee
ʼwii
ʼwaa
ʼwaa
4 ʼwee ʼwii ʼwaa ʼwaa
ngee ngii ngaa ngaa
mbee mbii mbaa mbaa
zhee zhii zhaa zhaa
6
85
Sanaba shápi ʼwaa na ʼwee na aga na be nii
shitana ta wari nata riga. Na be wucee saci, be
tazhigani ʼwaa, be kene. Buyaan butu bwa hin
buu, “ʼWaan, iishaapi ʼwaa!” Be pani be. Be eshe
ma gwasaga ta wari nata ʼwa. Bwa butu bwa huri
kasuwa. Bwa sáanhine ʼwee, bwa sáanyin ayo
ʼwabi. Sanaba be wuce ina, be ndaci bwa.
Be sh$pi ʼw�� n� ʼwee.
Ashapi ʼwaa. Butári mani.
Ashaapi be ʼwaa. Butáari Sanaba mani.
86
o
hyo
hyoo
hy
hy
hyoo
42
2 1 hyoo
hy Hy
an
hyan
hyu hyu
hyuhyu
3 hyoo
hyaa
hyaa
hyuu
4 hya hyan hya hyan
hwa hwan hwa hwan
ʼwa ʼwan ʼwa ʼwan
zha zhan zha zhan
6
87
Kunaanaba binee na nama na nʼshintan na hyoo.
Be shápi ʼwee nii ʼwacika. Be dábagi ta wari nata
gumana na hyan biyene yibaku na maʼai. Be
makantani nama na hyoo. Na be hwii, be hiin
kuuka nʼshintan, mʼba taani buu na ayishe. Be
tari mani, be mazooni na hyuhyu hyo. Be hin,
“Kai, nʼnje tanjeke, nʼshi kuʼnʼfwaci kayishe!”
Be m�zooni n� hyuhyu hyo.
Nʼshi kuʼnʼhuri. Gaa shi kuu-huri.
Ashi kahuri. Bwa shi kuuhuri.
88
mʼ pya ra
mʼpyara
43
6
ky py
2 1 pyanda
pya
bikyaanwun
kyaan
5
3 4
kya kyau kyan
pya pyau pyan
ya yan yau yon
kya pyan kyau kyon
kya
kyan
kyon
ta kyau
takyau
au
pyau kya ba ri
kyabari
89
Kwaya hani, kupyanda báni, kyaanwun ta naa
rega taree na gita. Jaa bare, pyanda bwa bancin,
be taa nʼrabi. Na pyanda bwa báni hyo,
kyaanwun be hiiki. Bee yacigaga takyau na
sarari, mʼpyara mʼba ta buu. Be huri tadabaga
ta wari nata ʼwee. Na be wuci, be debece. Be
kene kyabari naa ko, be tari kupyara pyau. Bwa
gabagi buu naa rentun, be tazhigani.
Ky��nwun bw� t�ri py�r�.
Kyaanwun nii rega. Aba tajabaga.
Kyaanwun niinaa rega. Aba tanaa jabaga.
Kyaanwun ta naa rega. Aba niinaa jabaga.
90
Laa mii
Laamii
44
leemu
l L
Laa ra ba
Laaraba
la nga
langa
3 lee
loo
lii
laa
4 lee loo lii laa luu
jee joo jii jaa juu
shee shoo shii shaa shuu
pee poo pii paa puu
leemu
lee
l
l
lee
leemu
2 1
6
91
Laamii ipi cima. Bigwásagi ta wari nata ʼwee na
nʼleemu hwen na Litinii. Na be wuci hira, be ndai
pyara buzagi ta wari nata nʼleemu hyo. Bee taan
muu, bee shaaga na langa. Na be hwii, be hure
giyo. Na bunwan bwa haan Laaraba, be shapi
kasuwa. Bee hura, be ta dukuta. Be taa ʼwaa na
dadaba. Bee nʼgaga.
L��mii sh�pi nʼleemu.
Apani leemu. Buribi tashapa bee.
Aapani leemu. Buribi taashapa bare.
92
kyabari
pyau
ʼwee
leemu
hyuhyu
pyanda
p u ʼw y p k e
ʼw e e e p y a
p y a n d a h
n d e l u b y
a n u e o a o
s t y e a r i
e
u
k
u
n
c
s y h m i i u n
p h y u h y u d
45
1. Bee biʼmʼbaa __________ na yishe.
2. Pyara huzaagi adura __________.
3. Hundara __________ ʼyapaga ʼwee.
4. Buʼa yana __________ huba.
5. Sanaba shitani __________ nii ʼwacika.
hyo nʼw�b� t�ky�u but�nii mʼb��
Tadawagana
93
Maantun ta naa jabaga tashápagi ʼwaa na hwen
na Laaraba. Laamii aba na ayanaba aba shápagi
nʼwaa na nʼlanga hyo ndaaba, na hyan maantun
jaa shapi. Kupyara bwa punshin puu, ashira ba
hyári swaa, iʼwaa be dibi shira. Uyon bwa mʼbaa
mani, maantun bwa arici tajaa. Na hyan ushápi
ʼwaa, Laamii be gware me, bee gyasa ʼwaa.
94
unfuun
fuun
f
f
fuun
unfuun
46
2 1
unfuun
f F
3 fuun
foon
foo
fuu
ka fu
kafu
fu ka
fuka
fo ko fo ko
fokofoko
4 fu fon fo fun
du don do dun
mu mon mo mun
hyu hyon hyo hyun
6
95
Butu nii re sunda. Bwaa paga awa unfuun. Na
bwa gwatani kayaan, awa ba shapi unfuun hyo na
hyan are. Butu bwa shápi ʼwee na fokofoko. Bwa
hin, “Bare, nʼnii kuna awa yana.” Awa ba gidigi,
abaa pyaanrankan unfuun. Butu bwa wutani
wyan, bwaa fukaa gata. Bwa pa wyan ri he. Aba
kinai. Bwa raa unfuun, bwa zwagani na kafu.
Bw� shii unfuun n� k�fu.
Mbata shapi unfuun? Iyaa ta jaa?
Awa ta shapi unfuun. Laamii ta jaa.
96
ʼyansun
ʼyan
an
an
ʼyan
ʼyansun
47
2 1
ʼyansun
ʼy ʼY
3 ʼyan
ʼyen
ʼya
ʼya
ʼyan run ʼyan run
ʼyanrunʼyanrun
ʼya ru
ʼyaru
ʼya pa ga
ʼyapaga
4 ʼyan ʼya ʼya ʼyan
hyan hya hya hyan
hwan hwa hwa hwan
yan ya ya yan
6
97
ʼYansun nee na dura na ʼwaa. Bwaa re aʼunfuun
na Laamii be taturani doko na ʼyaru. Laamii be
shéen njibi na hyan bifwagahini wyan hyo. Be
kene ʼwaa tapyaanwyan, be ndai kukafu na shin.
ʼYansun baa ʼyapaga aʼunfuun. Be busagani njibi
nii gata, ʼyansun ba hwii ta wa hyo na naa
ʼyanrunʼyanrun bodo. Na be taa na wyansun, be
henge yaan ri nii katagana buu.
ʼY�nsun tini ʼy�ru.
Ashira kene. Laamii ta huri.
Ashira takene hundara. Laammii ta tahuri.
98
u
gbu
48 gb kp
2 1 kpaataʼwee
kpaa
ta kpa bu
takpabu gbi gbi gbi
gbigbigbi
kpaa ta
kpaata
5
3 4
gba gbaa gba
kpa kpaa kpa
bi pa bu pa
gbi kpa gbu kpa
gba
gbu
gbi
6
gbangara naa yo
gba
99
Sanaba mʼbaa gbangara naa yo. Kwaya hani
unaa ʼyapaga taree. Jaa bare, bwa wuci ina na
Laamii. Bwaa taga dubo gbigbigbi, ma kpaata
wuun, bwa gunii. Gbangara bwa tini. Bwa ndai
bigagari na ʼyaru, bwa ta buu gbi, be hwaaci.
Laamii be uncin nu gbu. Be hin, “Bare, sai
kuʼnʼkwane gbangara yana. Nʼta hoo bisa butu
naa hyaa, bwa gaa ta unfuna. Bwa gunii
kutakpabu.”
Kabata be pa wuun nguntan kpa kuna hyuhyu.
Bwa kinai, bwa ʼwi.
Gb�n��r� nii kp��t� dubo.
Bwaa taga dubo buna, bwaa kpaata wuun.
Bwaa taga dubo buna, ma kpaata wuun.
100
vuunvuun
vuun
v
v
vuun
vuunvuun
49
2 1
vuunvuun
v V
3 vuun
vo
vu
vu ruu go
vuruugo
om
vom
vu duu
vuduu
4 vuun vo vu
fuun fo fu
wuun wo wu
hyuun hyo hyu
6
101
Vuunvuun mʼbaa ina dadada na ʼwee na vom. Jaa
bare, Laamii be jaa ʼyápagi na ʼwee. Be ndai
kuʼwee na vom. Be kene kpaata wuun acagu.
Uvom bwa kinai gbuu. Kabata vuunvuun bwa
báni vuduu na ame na ibwa. Bwaa wyanzan paa
bwaa tana. Bwa jaa, bwa zatani kuna ʼwee na
vuruugo ma taga gbigbigbi. Bwaa wyanzan ibwa,
kpaataʼwee bibe wuce. Be ta wuun bwaku kpa, be
shapi, be huri ibwa ndeebe. Be pani mʼmwaan,
mʼba re.
Vuunvuun bw� b�ni vuduu.
102
1. Pekata bijijoo bibe ta naa?
_______________
2. Imbata shi ri na nʼgita nʼnashin?
_______________
3. Kugita incin, imba gaa ta nda?
_______________
4. Pee ba ta nda tabira?
_______________
5. Imbata kuya bwa ta naa taagana?
_______________
50
1. Bushi kuupani / kaapani be yuwa.
2. Hundara / Bare butashitaagi be gaya.
3. xBunaa hagara na / ma yiba wuun.
4. Gaa ta gan taa / ta nʼgani.
Tadawagana
103
Awyatu wuma tanaa taaga ʼwee ma
tazumaancin. Wana tahyan, kii-nii ʼyapaga aʼwee
ma, uta shana pari kanaa hoo. Kashira kene,
ashebe ko, kabegi nʼkorogojo. Hani ka tanaa
ʼyapaga ʼwee, uta shana anono na abikico na aga
be jaa mataa. Kuwansan za, bikico ka na aga
gidagagi, ifwagi. Kii-guraa gwatana ki, anono ka,
kiikpaataʼwee na makeeru na nʼkutama nʼka,
suvuunvuun na adagidagi, ata hura taraba paa
kuwansan bwa nee.
Too, wyatu nimi, kuu-ʼyapi ʼwee, u-shere yaan.
104
a A
ana
a A
awa
b B
baba
mb Mb
mbasara
c C
cika
d D
dagarige
nd Nd
ndakare
e E
eeboo
e E
bee
f F
unfuun
105
g G
gabi
ng Ng
nge
gb Gb
gbangara naa yo
h H
haga
i I
kiki
j J
jooshipa
nj Nj
njibi
k K
bikarabi
kp Kp
kpaataʼwee
l L
leemu
106
m M
makeeru
mʼ Mʼ
mʼbasa
n N
ina
nʼ Nʼ
nʼgapa
o O
koro
o O
goro
p P
ipa
r R
ree
s S
sakaru
sh Sh
bishuwa
107
t T
tari
u U
butu
v V
vuunvuun
w W
awa
ʼw ʼW
ʼwee
wy Wy
wyama
y Y
yaba
ʼy ʼY
ʼyansun
z Z
buzamaa
zh Zh
uzhenken
108
an
in
un
ai
bw
gw
hw
hy
ky
py
au
109
aA ‚ˆ bB
cC dD eE
ƒ‰ fF gG
hH iI jJ
kK lL mM
nN oO †£
pP rR sS
tT uU vV
wW yY
zZ ʼ
112
