svedo[tva za makedonskiot identitet -...

INSTITUT ZA NACIONALNA ISTORIJA

SVEDO[TVA ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET

(XVIII ‡ XX VEK)

INSTITUTE OF NATIONAL HISTORY

TESTEMONIES FOR THE

MACEDONIAN IDENTITY

(18TH ‡ 20TH CENTURIES)

Skopje, 2009


SVEDO[TVA

ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET

(XVIII ‡ XX VEK)

Skopje, 2009

Redakcija

prof. d-r Todor êpreganov

prof. d-r Biljana Ristovska-Josifovska

doc. d-r Liljana Gu{evska

Prireduva~i

prof. d-r Todor êpreganov

prof. d-r \or|i âkarjanevski

prof. d-r Vasil Jotevski

prof. d-r Biljana Ristovska-Josifovska

prof. d-r Vera Go{eva

doc. d-r Silvana Sidorovska-ûpovska


doc. d-r Nata{a Kotlar-Trajkova

doc. d-r Makedonka Mitrova

m-r Teon Xingo

m-r Dimitar Qorovski

m-r Petar Todorov

KON IZDANIETO

Zbornikot so dokumenti „Svedo{tva za makedonskiot

identitet (XVII – XX vek)“ {to $ go priop{tuvame na makedonska-

ta nau~na i po{iroka javnost pretstavuva samo del od mnogubroj-

nata dokumentacija koja se nao|a vo arhivite i vo instituciite

niz svetot, a vo koja nedvosmisleno e izrazen ili definiran ma-

kedonskiot identitet. Vo nego se vklu~eni svedo{tva od najraz-

li~en vid – oficijalni dràvni dokumenti, izve{tai na diplo-

matski pretstavnici, konstitutivni i programski dokumenti na

oddelni organizacii, zdruènija, odbori i sl., izvadoci od nau~-

ni studii, knigi i od statii od pe~atot i od periodikata (organi

na spomenatite organizacii i zdruènija, nau~ni, stru~ni i drugi

spisanija), li~ni iskaùvawa, spomeni, se}avawa, patopisi, me-

moarski zapisi, pisma, reakcii i diskusii po razli~ni povodi i

za razli~ni pra{awa. Bea zemeni predvid i mal broj primeri od

literaturata, vklu~itelno i od poezijata, kako individualen i

intimen izraz na sfa}awata i na ideite. Vo navodite se vklu~eni

i nekolku statistiki, kako i folklorno-etnografski zapisi i sl.

Pri sostavuvaweto na ovaa kniga bea koristeni dokumenti {to se

ve}e objaveni vo oddelni publikacii i originalni dokumenti koi

za prvpat se pretstavuvaat vo na{ata sredina. Pritoa se opfate-

ni dokumenti koi datiraat od XVIII do XX. Ograni~uvaweto na

ovoj period proizleze od zamislata da se pretstavat del od isto-

riskite svedo{tva za Makedonija, Makedoncite i za makedonski-

ot narod toga{ koga se sozdavaat modernite nacii.

Dokumentite se podredeni hronolo{ki, spored periodot

na nastanuvaweto. Primerite na dvojno datirawe se dadeni spo-

red koristenata literatura, za{to vo prezemenite dokumenti ne

se vr{eni kakvi bilo intervencii. Vo odredeni slu~ai, koga se

raboti za spomeni, se}avawa, memoarski i biografski zapisi i

sl. za koi ne se znae koga nastanale ili koi se objavuvani podocna,

datiraweto e pribli`no ili se upatuva na periodot na koj se od-

nesuvaat opi{anite nastani. Zaradi polesno prebaruvawe i kori-

stewe na materijalot, pokraj datumot, sekoj tekst se najavuva so

kusi informacii {to ja pojasnuvaat negovata sodrìna, karakte-

rot na dokumentot ili so imeto na li~nosta ~ie iskaùvawe se

dava. Pritoa, se citira i soodvetnata literatura, odnosno izvo-

rite, a na krajot od ovaa publikacija e daden i iscrpniot popis.

Dokumentite {to se vklu~eni vo ovaa publikacija se raz-

li~ni po obem. Zabele`livo e deka i vo navedenite izvadoci se

ispu{tani odredeni delovi (re~enici, no i celi pasusi i pove}e),

koi naj~esto sodràt sporedni informacii, po{iroki eksplika-

cii i sl. Isto taka, dopolnitelnite objasnuvawa i tolkuvawa se

svedeni na minimum so cel niz samite svedo{tva da se prezenti-

raat razli~nite stavovi, li~ni i kolektivni, procesi, previra-

wa, borbata na mislewa, na idelogii i na opcii, da se dade pogled

odnatre i odnadvor, da se notiraat razli~nite vidovi imenuvawa

vo oddelni periodi, ednostavno da se pretstavat istoriskite fak-

ti onakvi kakvi {to se. Rezultatot na seto toa e na{ata sega{-

nost i nepobitnoto postoewe na makedonskata suverena dràva,

na makedonskiot narod i na makedonskiot jazik.

Ostanuvame so nade` deka knigata „Makedonskiot identi-

tet niz svedo{tva (XVIII – XX vek)“, vo izdanie na Institutot za

nacionalna istorija, }e go privle~e vnimanieto ne samo na nau~-

nata tuku i na po{irokata ~itatelska publika.

Redakcijata

RAZMISLI NAMESTO PREDGOVOR,

ILI PREDGOVOR ZA NEKOI RAZMISLI

Geografijata i nacijata se nerazdelno povrzani, kako od

aspekt na samoimenuvaweto na odredena zaednica na lu|e koja pre-

tendira na samoizdvojuvawe od drugite, taka i od aspekt na èl-

bata za vospostavuvawe sopstven suverenitet vrz odredena terito-

rija. Pritoa, ovaa neraskinliva vrska moè naj~esto da bide i

dvonaso~na. Od edna strana, samoizdvoenata zaednica preku fik-

sirawe na sopstvenoto ime i suverenitet nametnuva i geografsko

ime na prostorot koj go zazema, so {to jasno se izdvojuva od drugi-

te suvereni i samoizdvoeni zaednici. Vo vtoriot slu~aj, blagoda-

rej}i na èlbata za samoizdvojuvawe, imeto na odredena terito-

rija se stava vo funkcija na toa samoizdvojuvawe, za da moè vo

eventualnata sledna faza, faza na vospostavuvawe na celosen su-

verenitet, da dobie status i na dràvno ime.

Pogoreiznesenoto ne pretstavuva nitu ne{to novo, nitu,

pak, nepoznato. Naprotiv, vo najgolem broj slu~ai istorijata sle-

di eden od ovie modeli. Vo taa smisla i primerot na Republika

Makedonija, odnosno na makedonskata nacija, moè da bide samo

potvrda za toa. Tokmu toa e i celta na ovaa kniga. Na eden jasen i

nedvosmislen na~in da pokaè deka razvojniot pat na makedonska-

ta nacija e tesno povrzan so geografskiot poim Makedonija. Is-

toto se odnesuva i na imeto na dràvata Republika Makedonija,

ime koe proizleguva od geografskoto ime Makedonija, no i od

èlbata na samoizdvoenata zaednica da vospostavi svoj celosen

suverenitet pod toa ime, stavaj}i go dràvnoto ime vo funkcija

na natamo{no zajaknuvawe i stabilizirawe na samoizgradenata

nacionalna svest.

Nacijata, nacionalizmot i nacionalnata svest se proizvod

na evropskata modernizacija. Tie se direkten rezultat na pojava-

ta i razvojot na liberalnite i demokratski idei, idei koi jasno

baraat postoewe na urbano naselenie, oslobodeno od sopstveniot

ruralen folklorit. So samoto toa i podgotveno, preku procesot

na obrazovanieto, da gi prepoznae i da gi prifati novite idei.

U{te pove}e, soo~eno so eventualnoto otfrlawe, odnosno margi-

nalizirawe, od strana na etabliranata etni~ki dominantna urba-

na klasa, da trgne vo avanturata nare~ena borba za nacionalna

emancipacija.

Izneseniov model, pomalku ili pove}e, e sleden od re~isi

site nacionalni dvièwa od sredinata na devetnaesettiot i po-

~etokot na dvaesettiot vek. Isklu~ok se balkanskite dvièwa.

Ne zatoa {to se tie ne{to posebno vo odnos na ostatokot na Ev-

ropa, tuku zatoa {to, blagodarej}i na opstojuvaweto na Otoman-

skata Imperija, se nadvor od globalnite procesi.

Otomanskata Imperija, kako rezultat na svojot istoriski

razvoj, no i na dlabokata povrzanost so {erietot, ne e vo sostojba

da gi sledi globalnite ekonomski tekovi. So samoto toa taa ne gi

forsira urbanizacijata i obrazovanieto. Niz celiot period na

nejzinoto egzistirawe dominanten socijalen sloj e ruralniot, ne-

mo}en da se oslobodi od etni~ko-folklorniot lokalizam, kako i

od dlabokata posvetenost na religijata, ne{to {to Imperijata

go poddrùva, go pottiknuva i go neguva. Religiskiot milet-sis-

tem, kolku i da e napreden za svoeto vreme, istovremeno e i najgo-

lem predizvik za balkanskite avtonomisti~ki dvièwa, pa, vo

tie ramki, i za makedonskoto. U{te pove}e {to, kako {to e vo

konkretniov slu~aj, ne postoi zna~ajna i mnogubrojna urbana kla-

sa.

Iskaànovo jasno ukaùva na toa deka sovremenite post-

moderni teorii za nacijata te{ko deka moàt da prifatat posto-

ewe i dejstvuvawe na seriozni nacionalnoosloboditelni dviè-

wa na balkanskite prostori. Tokmu od tie pri~ini poprifatlivo

bi bilo da se zboruva za lokalni etni~ko-socijalni ili avtono-

misti~ki dvièwa, dodatno zbogateni so intrareligiskata soli-

darnost. Toa se dvièwa koi, vo uslovi na vnatre{na nestabil-

nost na Imperijata, se obiduvaat da izdejstvuvaat, odnosno da

zgrap~at, odredeni privilegii. Vnatre{na organizaciska i ideo-

lo{ka nestabilnost, koja proizleguva od vkupnata ekonomska i

socijalno-obrazovna slabost na Imperijata, ne ovozmoùva da

prerasnat vo silni i stabilni nacionalnoosloboditelni dviè-

wa. Svesni za sopstvenata nemo}, tie celosno se potpiraat na

simpatiite i na poddr{kata na golemite evropski sili. Vsu{-

nost uspehot, odnosno neuspehot na ovie dvièwa vo celost zavisi

tokmu od ovaa poddr{ka, koja, pak, e uslovena od geopoliti~kite

interesi na golemite evropski sili vo regionov.

Potenciraweto na strukturnata nemo`nost vo ramkite na

Otomanskata Imperija da se izrodat stabilni nacionalnooslobo-

ditelni dvièwa, ne treba da se razbere kako negacija na postoe-

weto na etni~ki zaednici. Naprotiv, svesta za drugosta, kako od

aspekt na religijata taka i od aspekt na jazikot i na folklorot –

e, sekako, prisutna. Sosema drugo e pra{aweto kolku ovaa svest,

vo uslovi na nedostatok na razviena soobra}ajna infrastruktura,

e sposobna celosno i zaokruèno da ja sogleda drugosta. Vo ovoj

kontekst, od isto tolkava va`nost e i pra{aweto {to to~no se

podrazbira pod sopstvenoto sebeidentifikuvawe, odnosno pod

identifikuvaweto na drugite. Toa e vo isto vreme pra{awe na

koe e isklu~itelno te{ko, ako ne i nevozmo`no, da se odgovori.

Dokumentite, od poraniot period, prezentirani vo ovoj zbornik,

toa najdobro i go pokaùvaat.

Imeno, upotrebata na zborovite Makedonec, odnosno Ma-

kedonija, te{ko deka }e moàt da dadat odgovor na toa {to to~no

se misli: dali na etni~ka ili na geografska povrzanost, dali na

Makedonija kakva {to nie denes ja poznavame ili na nekoja druga,

odnosno onakva kakva {to ja poznaval avtorot na dokumentot – sè

se toa pra{awa na koi naukata bi trebalo da odgovori, no koi,

pak, vo krajna linija, voop{to ne go zasegaat razvojniot pat na

makedonskata nacija i dràva. Toa {to zasegnuva e samata upotre-

ba na imeto, pa i vo negovata najgruba smisla, kako ~isto geograf-

ska odrednica.

Razvojniot pat na makedonskata nacija i na Republika Ma-

kedonija, kako {to pokaùvaat i samite dokumenti, ima nepreki-

nat kontinuitet vo upotrebata na zborot Makedonija. Toj konti-

nuitet, bez ogled na toa dali vo sebe sodrì etni~ka komponenta

ili ne, vo po~etokot sozdava privid, a denes i realnost za poseb-

nosta vo odnos na drugite balkanski dràvi i etni~ki zaednici.

Za razlika od srednovekovnata bugarska, odnosno srpska politi~-

ka zaednica, makedonska ne postoi, odnosno dokolku postoi, ne os-

tava pe~at vrz natamo{niot razvoen pat. Za razlika od vozobno-

venata bugarska, odnosno srpska pravoslavna crkva, makedonska

ne postoi. Za razlika od postoeweto na Vizantiskata Imperija

koja go za~uvuva gr~kiot jazik i ovozmoùva negovo nepre~eno ko-

ristewe i razvivawe vo ramkite na Carigradskata patrijar{ija,

a so samoto toa i vo konstruiraweto na svesta za drugosta kaj Gr-

cite, takvo ne{to vo makedonskiot slu~aj ne postoi. Edinstveno

{to postoi e samo imeto na regionot Makedonija, ime koe poradi

svojata anti~ka teìna e dovolno mo}no da gi kompenzira site

drugi nedostatoci, no u{te pove}e, vo periodot na balkanskiot

romantizam, paralelno so konstruiraweto na etni~kite kvaziis-

torii, da sozdade i sopstvena kvaziistorija.

Ova e u{te va`no ako se ima predvid faktot deka postepe-

noto formirawe na raznite balkanski dràvi ne odi na {teta na

regionot Makedonija. Naprotiv, toj vo ovoj proces na iscrtuvawe

na balkanskite granici re~isi celosno se izdvojuva, ovozmoùva

dozpolnitelno zajaknuvawe na pretstavata za posebnosta, koja se-

ga stanuva i realnost ne tolku od aspekt na etni~nosta, kolku od

aspekt na sudbinata, odnosno idninata. Ako do periodot na sozda-

vaweto na razli~nite balkanski dràvi, bez ogled na specifiki-

te, ìvotnite uslovi na site sultanovi podanici se re~isi isti,

sega, po nivnoto osamostojuvawe, site tie trgnuvaat po razli~ni

pati{ta, sosema razli~ni od pati{tata na naselenieto vo geo-

grafskiot region Makedonija. Tokmu ovaa razli~nost pridonesu-

va za toa golemite evropski sili, samostojno ili vo korelacija so

razli~nite balkanski dràvi, da go aktueliziraat pra{aweto na

negovata idnina. So samoto toa dopolnitelno go zacvrstuvaat soz-

nanieto za posebnosta na Makedonija.

Sledej}i ja pozicijata na postmodernata, fenomenot na na-

cijata uporno go potisnuvam. Ne sum ubeden nitu vo toa deka bi

moèl da se vmetne i fenomenot na nacionalnoosloboditelnoto

dvièwe. Sè u{te e rano. No eden e faktot: makedonskata nacija

te{ko deka voop{to denes }e postoe{e da ne be{e makedonskoto

osloboditelno dvièwe. Dali i kolku e toa nacionalno ili e iz-

raz na sebesozdadenata antiosmanska a propravoslavna ideja, e

drugo pra{awe. No toa {to e va`no e faktot deka toa dvièwe,

zalagaj}i se za politi~ka avtonomija na Makedonija, vsu{nost gi

sozdava preduslovite za postepeno razvivawe na makedonskata na-

cionalna svest. Svesno ili, pak, nesvesno, gi postavuva temelite

na nacijata, dava isklu~itelno bogat materijal za sebeizdvojuva-

we preku masovno {irewe na mitot za regionot Makedonija, no i

za potencirawe na sebe`rtvata poloèna vo imeto na toj mit,

ne{to {to vo podocne`nite i pozrelite fazi na nejziniot razvoj

}e odigra islu~itelno zna~ajna uloga.

I u{te ne{to. Vo periodot po Ilindenskoto vostanie, vo

periodot na najgolemite crkovno-etni~ki zlostorstva vo Makedo-

nija, imeto Makedonec, pripadnik na Makedoncite, sega ve}e de-

tektirani kako oddelna grupa, a proizvedeni od geografskiot po-

im Makedonija, pretstavuva najdobar odgovor za zapirawe na

krvoprolevawata. Toa e odgovor koj kako doktrina e ponuden i vo

sedumdesettite i vo osumdesettite godini na devetnaesettiot vek,

no koj poradi socijalnata struktura na naselenieto ne moè da

zaìvee. Postepeno, no sigurno, na balkanskiot etnocentristi~-

ki model vo sozdavaweto na nacijata mu se sprotivstavuva pomo-

derniot, a so samoto toa i pokompleksniot teritorijalno-poli-

ti~kiot model, model koj tokmu poradi opkruùvaweto, poradi

geopoliti~kite interesi na golemite sili, no pred sè i nad sè po-

radi nepostoeweto na razviena i stabilna makedonska gra|anska

klasa, e osuden na neuspeh. Balkanskite vojni i podelbata na regi-

onot Makedonija se samo potvrda na iznesenovo. U~estvoto na ma-

kedonskite dobrovolci vo armiite na balkanskite dràvi, pak, se

potvrda i na ne{to drugo – na romanti~arskata zabluda deka Oto-

manskata Imperija e eden i zaedni~ki neprijatel na balkanskite

narodi i dràvi, na toa deka osloboduvaweto na Makedonija e

mo`no i ostvarlivo preku nivno zaedni~ko dejstvuvawe.

Zavr{uvaweto na Balkanskite vojni i na Prvata svetska

vojna, odlukite na Versajskata mirovna konferencija jasno gi po-

kaùvaat site vnatremakedonski zabludi, no i realnosta na geo-

politikata. Regionot Makedonija ostanuva podelen, zaedno so na-

selenieto, koe ve}e moè i se sebedetektira kako makedonsko, ka-

ko ne{to posebno i izdvoeno od drugite balkanski narodi, dotol-

ku pove}e {to sega ve}e inkorporirano vo pravniot i vo politi~-

kiot sistem na razli~nite balkanski dràvi, toa direktno se so-

o~uva so svojata posebnost kako od aspekt na jazikot i na kultura-

ta taka i od aspekt na postojanata ekonomska i socijalna margina-

lizacija. So samoto toa, sega ve}e se ispolneti re~isi site uslo-

vi za negovo prerasnuvawe vo klasi~no nacionalnoosloboditelno

dvièwe, dvièwe koe, vo zavisnost od vnatre{nite uslovi, vo

sekoja od balkanskite dràvi }e primenuva razli~ni taktiki na

dejstvuvawe, {to na momenti, sosema razbirlivo, }e generira i

vnatre{na konkurentnost, predizvikana od pojavata i zacvrstuva-

weto na ideolo{kata filozofija na levica na prostorite na

Balkanot.

Bez ogled na postojanite tendencii da se negira makedon-

skata nacija, a so toa i nejzinata samoizgradena i sebedefinirana

nacionalna svest, eden e faktot: evropskata, a vo tie ramki i bal-

kanskata levica, vo svoite planovi za seopfatna konfrontacija

so liberalnata demokratija vo makedonskoto nacionalnooslobo-

ditelno dvièwe prepozna seriozen sojuznik. Sojuznik dlaboko

posveten na idejata za sozdavawe sopstvena makedonska dràva,

{to samo po sebe podrazbira ru{ewe, odnosno redefinirawe na

balkanskiot sistem na dràvi, ne{to {to celosno odgovara na

ideite i na taktikata kako na Sovetskiot Sojuz taka i na negova-

ta prodolèna raka – Kominternata. Ottuka, slobodno moè da se

kaè deka, paralelno so nacionalnoto dvièwe, sega ve}e i komu-

nisti~kite partii i organizacii stanaa nositeli i propagatori

na posebnosta na makedonskiot nacionalen identitet, a so samoto

toa i na idejata za sozdavawe makedonska dràva, samostojna ili

vo sostav na nekakva balkanska federacija, seedno.

Iznesenovo, bez ogled na simplificiranosta, jasno ukaù-

va na momentot deka podelbata na geografsko-etni~ko-socijalni-

ot prostor nare~en Makedonija vo nitu eden moment ne doveduva

do eliminirawe na imeto Makedonec kako sebeindentifikacija,

nitu, pak, na idejata za makedonska dràva. Naprotiv, i bez cen-

tralizirano, i bez naddràvno rakovodstvo, makedonskoto nacio-

nalnoosloboditelno dvièwe prodolùva da sozreva. Prodolù-

va so svojata bazi~na zada~a – da ja {iri idejata za samosvesta, od-

nosno za obezbeduvawe sopstveni politi~ki i socijalni prava.

Vsu{nost, bez vaka sozdadenata nacionalna osnova, Vtora-

ta svetska vojna, kako seriozna mo`nost za realizacija na celite,

}e be{e ispu{tena. Ednostavno nema i ne moè nacionalnooslo-

boditelno dvièwe da se formira preku no} i vedna{ da po~ne da

dejstvuva. Toa e nezamislivo. Osobeno ne vo uslovite vo koi se na-

o|a Makedonija, podelena pome|u razli~ni pravno-politi~ki sis-

temi, dopolnitelno optovareni so golemobugarskata i germansko-

-italijanskata okupaciska vlast. Tokmu zatoa na eskalacijata na

makedonskoto nacionalno dvièwe vo tekot na 1943 godina treba

da se gleda kako na definitivna zavr{nica na procesot za sozda-

vawe sopstvena dràva, kako na definitivna potvrda ne samo na

sebeosoznavaweto, tuku i na osoznavaweto na realnosta od strana

na evropskata, no i na svetskata javnost. Podgotvitelnite doku-

menti na britanskoto, odnosno na amerikanskoto Ministerstvo

za nadvore{ni raboti, vo presret na sojuzni~kata konferencija

na Jalta, jasno ukaùvaat na toa deka makedonskata nacija e real-

nost, fakt od koj ne moè da se izbega. No vo soglasnost so inte-

resite na geopolitikata, toa moè kako takti~ko pra{awe da

vleze vo sferata na usoglasuvawe pome|u golemite sili.

Uspehot ili neuspehot na sekoe edno nacionalnooslobodi-

telno dvièwe vo golema mera zavisi od geopolitikata, od inte-

resite na razli~nite golemi svetski igra~i. Ostvaruvawata na

maksimalisti~kite celi, sozdavaweto sopstvena dràva e isklu-

~itelno te{ka zada~a, zada~a koja bara ne samo cvrsta opredele-

nost, tuku i soodveten geopoliti~ki moment. Makedonskoto naci-

onalnoosloboditelno dvièwe, po zavr{uvaweto na Vtorata

svetska vojna, delumno toj moment go iskoristi vo ramkite na so-

juznata jugoslovenska dràva. Vo ramkite na federalnata struk-

tura sozdade sopstven pravno-politi~ki instrument so koj ja pos-

tigna osnovnata cel. Od edna strana, da ja stabilizira i da ja raz-

viva svojata nacionalna svest, a od druga strana, zra~ej}i regio-

nalno, da ja za~uva i da ja razviva idejata za sebeposebnosta vo so-

sednite dràvi.

Sekoja generacija odnovo ja pi{uva istorijata na svoite

koreni. Sekoja generacija od ve}e vospostaveniot {ablon odzema

ne{to {to im pripa|alo na minatite generacii, no dodava i ne{-

to svoe. Gi teleportira viduvawata na predizvicite od sopstvena-

ta sega{nost vo minatoto. Na minatoto mu dava delumno nov i svoj

{mek. Nesvesno ja provocira sega{nosta, pottiknuvaj}i ja nau~-

nata qubopitnost, za da dobie svesni i razumni odgovori, odgovo-

ri koi }e bidat vo soglasnost so duhot na vremeto vo koe ìvee.

Stranicive {to sleduvaat ja imaat tokmu taa cel – prezentiraj}i

mnogubrojni dokumenti od makedonskoto minato da gi pottiknat

dene{nive generacii na razmisluvawe i na barawe sopstven, no i

zaedni~ki odgovor, odgovor {to }e ni ja olesni na{ata sega{-

nost, a da se nadevame, i sekojdnevjeto na idnite generacii. I toa

sè so cel nim da im ovozmo`ime sopstveniot „{mek“ da go dodava-

at na onie istoriski pra{awa {to sudbinski deneska ni se ~inat

– bizarni.

prof. d-r Jovan Donev

Elisaveta Petrovna,1 24 dekemvri 1751 godina

24 dekemvri 1751 g. Izdadeniot ukaz na imperatorkata

Elisaveta Petrovna za Senatot i dodatocite (aneksite) kon nego

pojasnuvaat: pratenikot vo Viena, grofot Bestuèv-Rjumin, ja so-

op{ti èlbata na polkovnikot vo avstriskata slu`ba Ivan Hor-

vat Otkurti~, so soglasnost na tamo{nata imperatorka, da se pre-

seli vo Rusija, so husarskiot polk od vkupno 1000 lu|e, {to }e go

izdrùva toj. Sledstveno, be{e zapovedano, ne samo na Srbinot

Horvat (toga{ unapreden vo general-major vo ruska slu`ba) tuku

i na drugite hristijani – makedonski, bugarski, vla{ki i dr., da

se javat kaj kievskiot general-gubernator Leontjev, kade {to ve}e

be{e naredeno da se formiraat dva husarski i dva pandurski pol-

ka, sekoj po 4000 lu|e, niv razdeluvaj}i gi na 20 ~eti, da se raspo-

redat od utvrduvaweto Kamecki po rabot na granicata od desnata

strana, od levata po rabot na Zaporo`ci do turskata i tatarskata

granica, vo vid na policiska pograni~na vojska.2

Ruskiot Senat, 24 dekemvri 1751 godina

24 dekemvri 1751 g. Za preseluvaweto vo Rusija na Bugari-

te (isto taka na Makedoncite, Srbite i na Vlasite) i za formira-

weto oddelni polkovi od niv, koi ima da se naselat po dolìnata

na toga{nata turska granica, od utvrduvaweto Kamenk, nadesno

(t.e. kon zapad) do polskata granica, a nalevo do Zaporo`ci i do

turskata i tatarskata granica, se zboruva za prvpat vo ukazot od

24 dekemvri 1751 godina. Toj ukaz bil izdaden poradi iz-

vestuvaweto dobieno od ruskiot ambasador vo Viena, grofot

1 Elisaveta Petrovna (1709-1762) – ruska carica, }erka na Petar

Veliki i Katerina I. 2 Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukraina, Skopje,

1995, 174 (ponatamu: Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukra-

ina). Prevodot na ovoj i na slednite dva dokumenta e na Vesna Stoj~evska

Bestuèv-Rjumin, za predlogot na polkovnikot Ivan Horvat

Otkurti~ da sobere i postepeno da donese vo Rusija cel husarski

polk od 1000 lu|e i pe{adiski polk na redovni panduri od 2000

lu|e, site lu|e so gr~ka veroispoved.3

Ruska carska gramota, 1752 godina

1) Najmilozlivo Vi blagovolime i Vi pora~uvame Vam, ge-

neral-majore Horvat, so drugite oficeri {to se kaj Vas, a {to

zaminaa po svoja zalo`ba od pravoslavnite srpski, makedonski,

bugarski i vla{ki narodi, povikuvaj}i gi vo dobrovolna slu`ba i

pod Na{e podani{tvo tie lu|e {to pri preminot od svojata

tatkovina imaat èlba i sloboda da soberat i da formiraat

~etiri redovni polka, od koi dva husarski i dva pandurski, sekoj

polk od po 4 000 lu|e; a isto taka vo pe{adiskite polkovi da ima

po 1 000 lu|e grenadiri; i vo edniot husarski polk, {to }e go

soberete za sebe Vie, Horvat, Vi nareduvam Vie, Horvat,

zadolìtelno da bidete polkovnik i po Vas, zasekoga{ Va{ite

deca, spored dostoinstvoto i zaslugite, da bidat polkovnici...4

3 Se odnesuva na lica so pravoslavna veroispoved. 4 Aleksandar Matkovski, Makedonskiot polk vo Ukraina, 177.

Spisok na pripadnicite na [evi}eviot5 polk vo Ukraina,6 1756 godina

5 Jovan (Ivan) [evi}, oficer vo avstriskata vojska, podocna

general vo ruskata vojska. 6 Ibidem, 184-185.

Spisok na pripadnicite na [evi}eviot polk vo Ukraina,7 1759 godina

7 Ibid., 186-187.

Zapis na \or|ija Makedonski,8 1846 godina

Roden sum od tatko mi svja{tenik Dimitrija i majka Var-

skija… Slavjanskoto pismo go izu~iv od tatko mi Dimitrija

Ma}edonski, koj taka se vika za{to sme Ma}edonci, a ne Grci. (…)

I jas prekarot si go zedov Ma}edonski, a ne po tatko mi i po dedo

mi, za da se znae oti sme Slavjani od Ma}edonija. Den Golema Bo-

gorodica za 1846 godina.

\or|ija Makedonski9

Viktor I. Grigorovi~,10 1848 godina

Vo site poseteni krai{ta jas nemam ~ueno drugi imiwa,

osven na Aleksandra V/eliki/ i na Marka Kralevi}a. I edniot i

drugiot ìveat vo spomenot na narodot vo mo{ne obop{teni

likovi. Spomenot za Aleksandra Veliki izgleda e pove}e zatvr-

den kaj narodot, za{to ~esto onie {to go izgovaraat negovoto ime

ne moàt poinaku da go objasnat negoviot lik, tuku se povikuvaat

na daskalite (u~itelite) {to imaat knigi za toa.11

V. „Carigradski vestnik“, 1851 godina

Kolku za jazikot na g-n Jordana,12 sekoj moè da vidi za{to

e tolku razli~en od na{iot pismen i govoren jazik, taka {to koj

prvpat }e go pro~ita }e mu se vidi ne tolku razbirliv tuku i so-

sema raznoroden. I navistina toj jazik, ako i da se pokaùva bu-

garski, i negovata materija kako i na na{iot e zemena isto taka

od crkovniot pi{an jazik, po vidot me|utoa, to est po izgovorot

na zborovite i pi{uvaweto tolku svojstva i osobenosti ima, taka

{to polesno moè da go govori pravo eden tu|oplenik, a ne eden

edinoroden Bugarin. Da pro{tavaat skopjanite i nim podobnoja-

8 U~itel, rodum od s. Radibu{ (Krivopalane~ko). 9 Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za

nacionalna dràva. Od naseluvaweto na Slovenite vo Makedonija do krajot

na Prvata svetska vojna, tom prvi, Skopje, 1981, 182 (ponatamu: Dokumenti za

borbata, tom prvi).

10 Ruskiot slavist (1815-1876). 11 O~erkъ pute{estviiя po EvropeŸskoŸ Turcii (sъ kartoÓ okrestno-

stneŸ ohridskago i prespanskago ozerъ) Viktora Grigorovi~a. Izdaniie vto-

roe, Moskva, 1877, 139. Prevodot e na prireduva~ite. 12 Jordan Haxi Konstantinov-Xinot (1820-1882) - prerodbenski deec,

etnograf, pisatel i sobirac na narodni umotvorbi

zi~nite: bidej}i i tie ne go razbiraat nitu moàt da go govorat

na{iot jazik.13

Partenij Zografski,14 1858 godina

Makedonskoto nare~ie, ne tolko ne trebet i ne moèt da bidet iskqu~eno ot ob{tij-ot pismennij jazik, no dobro }e be{e ako ono sja priima{e za glavna negova osnova: po taja pri~ina ~to ono e po p’lnozvu~no, po plavno i po strojno i vo mnogo otno{e-nija po p’lno i po bogato. Pretstaviteli na toa nare~ie se jugoza-padni-te strani na Makedonija.15

Sve{tenikot Dimitrija, 1865 godina

Vo imeto na Otecot, Sinot i Svetiot Duh, jas erej Dimi-trija, roden sum vo s. Ogut, Krivopalane~ko i 12 godini pastiru-vav vo rodnoto selo, koga na 1848 leto Gospodovo prvencite na gradot Kriva Palanka me glavija za sve{tenik, protiv voljata na Negovoto Visokopreosve{tenstvo gr~kiot Kir Gavril. Za moeto nazna~uvawe se zaloì najmnogu g-n Mihail Makedonski, zo{to sum rodum Ma}edonec i slu`bata ja teram po slavjanski. Od boga bilo pi{ano moeto ote~estvo Makedonija da strada od Grcite, pa tie ne ni davaat i denes mir, iako site znaat deka Makedonija bila postara dràva i od nivnoto carstvo. Nie sme si imale na{i slovenski u~iteli i prosvetiteli Kiril i Metodija, koi ni go ostavija na{eto slovensko pismo. Tie se rodum Makedonci od So-lun, slavnata prestolnina na Makedonija. Toa ne ni go priznava vladikata Grk, pa zatoa nie ne go sakame da pastiruva, tuku da si imame na{ arhipastir Sloven, vo veki vekov. Amin.16

Todor Kusev,17 28 januari 1867 godina

G-ne Redaktore na „Makedonija“, Va{iot vesnik so samoto ime go za~udi sekogo vo Makedo-nija do taa mera, {to sekoj tr~a da vidi {to vesnik e {to go nosi imeto na na{ata zemja… Vesnikot kaj Grcite i grkomanite e do-~ekan so taga i bes, za{to tie sekojpat vodele borba za pogr~uva-we na Makedoncite, uni{uvaj}i ja i Ohridskata arhiepiskopija – „Iskrata na na{ata idnina“. No i kolku da se ma~ea da nè soprat da odime napred ne moèa da go iskorenat ~uvstvoto sosema Make-doncite da ne bidat Makedonci.

13 Dokumenti za borbata, tom prvi, 184. 14 Partenij Zografski (1818-1876) – makedonski u~ebnikar, gramati-

~ar, mitropolit i kulturen deec. 15 Dokumenti za borbata, tom prvi, 188. 16 Ibidem, 203-204. 17 Todor Kusev (1830-1922) – crkoven i kulturen deec.

Ohrid samo pred sto godini be{e stolnina na Patrijar{i-jata osnovana od Justinijan, a edno vreme i svetilnik na prosvetu-vawe na slovenskiot vek, no pak ne ostana nazad, za{to ne go izgu-bi semeto na slavni svoite prededovci. (…)

Ne samo vo Ohrid, deneska se razbuduvaat i gi baraat svoi-

te prava i od cela Makedonija. Site gledaat da si otvoraat u~ili-

{ta, da se vovede slu`ba vo crkvite na staroslovenski jazik, da ne

gi ostavaa u~ili{tata i narodnite raboti vo racete na eden-dvaj-

ca {to do{le od drugo mesto po sekoj na~in gledaat da spre~at sè

{to e narodno. Nasekade zapo~nuvaat da se voveduvaat trgovski

knigi ne na gr~ki tuku na maj~in jazik.18

Grigor Prli~ev,19 1867 godina

Kako nie }e ugasime `edosta na{a? Kako nie }e razberime

svetenoto pisanie? Kako ne dumame oti so elinskiot jazik ne mo-

`it da bidit napredija u nas! Kako ne dumame oti elinskiot jazik

e najm’~en od site jazici i oti sakat 20 godini u~enie! (...) Ne e li

slepotija golema da gi slu{ate decata va{i da vi pejet grcki, ta

ni tie da razbervet, ta ni vie da razbervite! Kako }e daite odgo-

vor pred Gospoda vie {~o si oslepivte ~edata va{i so jazik ~u`-

di, mrtov i najm’~en?20

Nikola Pop Filipov21, 1868 godina

Mnozina od na{ite sogra|ani-Makedonci, isfrluvaj}i go

elinskiot jazik od crkvite vo bogoslu`bata go zamenija so crkov-

noslovenskiot, od koj malu se polzuvaa ili podobro da re~eme i~

ne se polzuvaa: za{to tolku go razbiraat nego kolku elinskiot...

U~ebnicite {to se preveduvale na bugarski, nare~en balkanski

jazik, dosega malku ne{to ni bea porazbirlivi nam, na Makedon-

cite, od onie na crkovnoslovenski jazik: zatoa i polza sosem mala

imame pridobieno od niv.22

18 Dokumenti za borbata, tom prvi, 204-205. 19 Grigor Prli~ev (1830-1893) – makedonski prerodbenik, poet i pi-

satel. 20 Grigor Prli~ev, Sobrani tekstovi. Priredil Todor Dimitrov-

ski, Skopje, 1974, 114-115. 21 Nikola Pop Filipov (1822-1896) – u~itel, sve{tenik i prosveten

deec. 22 Trajko Stamatoski, Nikola Pop Filipov, ran prethodnik na

Misirkov, Makedonskiot jazi~en identitet, Skopje, 2004, 47.

Kuzman [apkarev,23 29 maj 1869 godina

Kaj nas (do kade {to bil izgonet bugarskiot jazik) se raz-

bira deka nikoj, od najmaliot do najgolemiot, ne znae da ~ita bu-

garski, ta kako bi moèlo da se vovede lesno? No polo{o e toa

{to me|u na{ite ima i takvi lu|e koi, osven {to ne znaat i ne sa-

kaat da se nau~at… Edna od mnogute nivni golemi pre~ki e i sled-

nava – oti crkovniot b. jazik bil srpski (!?) boèm zapren. (?!) A

za dene{noto isto~nobugarsko nare~je – oti bilo „{opsko“, a pak

[ o p kaj nas zna~i najprost debeloglavec, ta velat: „[opje li }e

se ~inime“.24

Stefan Zahariev,25 25 mart 1870 godina

No tolku sega {to govorevme za svadbata na bogatiot Ma-

kedonec Karan, sega da go ostavime spomenatiot Atinej da doka-

ùva deka Rimjanite na prifatile rasko{nosta vo gozbite od Ma-

kedoncite i da gi narekuva varvarski narodi, i da gi vidime onie

od sega{nite Makedonci koi zaslepeni od podzatvoreniot blesok

na elinskite mudruvawa, prifa}aat da se preziraat i da se otka-

ùvaat od svojata narodnost. Zatoa, po opi{uvaweto na Karanovi-

te gozbi, mi se vide vremeto povolno da izvikam i of: Navistina

kolku sme oddale~eni od vremeto koga od site denes nare~ena Ela-

da (Grcija) be{e pot~ineta od makedonskata vlast, i se oddale~u-

va{e od nivnata juna{tina. (…)

(…) Spored toa, ako ni be{e celta da gi opi{eme za~uva-

nite vo gr~kite knigi „Svadbarski obi~ai i gozbi na drevnite

Makedonci“, pri~inata na oddale~uvawe od predmetot se sostoi

da ja pokaème civilizacijata na makedonskite Sloveni, vo {to

taa se sostoela vo vremeto na Aleksandar i do kade stignuvalo

nivnoto obrazovanie, za da gi upotrebuvaat Elinite za podbiv i

sega{nata nivna zabluda i neznaewe, vo koe gi frlile grkofener-

skite vladici i da gi pokanime na{ite rodoqubivi sonarodnici

da im pomognat i moralno, i materijalno.26

23 Kuzman [apkarev (1834-1909) – u~ebnikar i folklorist. 24 Dokumenti za borbata, tom prvi, 206. 25 Bugarski u~itel vo Solun. 26 Dokumenti za borbata, tom prvi, 207-208.

V. „Makedonija“, 23 juni 1870 godina

Fermanot koga izleze od milostivite race na N. V. S. A.

pretstavuva{e golema uteha za Bugarite koga se vidoa smesteni vo

nivnite eparhii; no taa visoka milost ne be{e dadena samo isklu-

~ivo za Bugarite, tuku istoto se veti i za Makedoncite preku 10-

iot ~len, spored koj, ako si ja pokaàt site ili 2/3 èlbata, }e us-

peat da se prisoedinat kon Bugarskata crkva. No pred da se soedi-

nime, mislime i smetame deka ni e dol`nost da gi pra{ame i da

ni kaàt - kako }e pastiruvaat, spored evangelskata zapoved li

ili kako do deneska {to ni pastiruvale gr~kite vladici tiran-

ski i despotski? Za{to, kako {to ni mirisa u{te otsega, }e da na-

vala kon toj pusti despotizam. Pa zatoa ne e sramota da ni kaàt

oti taka }e bide, barem da ne si ja buvtame glavata suetno, pa naj-

posle pogolemi glavobolija da imame, pra{awa makedonski.27

Pismo od Resen, 30 noemvri 1870 godina

]e se po~udite, mislime, koga }e go vidite na{eto pismo.

Eden u~itel, po ime g. [apkarevi},28 kogo{to moè da go poznava-

te li~no, dojde vo u~ili{teto da me poseti; istiot den mi stignaa

i kni{kite {to mi gi isprativte preku g. Lazara P. H. Stojanov.

No {tom gi vide, re~e deka ne trebalo da se prodavaat vo make-

donskite u~ili{ta, bidej}i bile (na) bugarsko nare~je; ami da ze-

meme od negovite kni{ki, za{to bile (na) makedonsko nare~je. No

kakvi se negovite knigi - edno malo dete da se smee. I pokraj seto

toa, otkako se protivevme nekoe vreme, si otide. Toga{ oti{ol

kaj stare{inite na na{iot grad i im rekol „da gi zaprat tie

kni{ki da ne se prodavaat vo u~ili{teto“. I tie kako prosti mi

rekoa da gi vratime niv, a na mestoto nivno gi donesoa negovite.

Ova za Va{e znaewe.29

27 Blaè Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata litera-

turna i nacionalna istorija, I, Skopje, 1989, 366-367 (ponatamu: Blaè

Ristovski, Portreti i procesi, I). 28 Kuzman [apkarev. 29 Dokumenti za borbata, tom prvi, 208.

Petko R. Slavejkov,30 18 januari 1871 godina

Najposle makedonskoto pra{awe izleze najave i se pokaà

vo pe~atot. Nie velime najposle, za{to toa pra{awe ne e nova ra-

bota. Nie sme go slu{ale u{te pred desetina godini od nekoi od

Makedonija. Najprvo gi sfativme zborovite na tie mladi

patrioti ... (kako izraz) na na{ite ne tolku seriozni raspravii.

Taka i mislevme nie do pred edna-dve godini, koga novi razgovori

so nekoi Makedonci ni pokaàa deka rabotata ne e samo goli

zborovi, ami misla {to mnozina sakaat da ja sprovedat vo

ìvotot. I àlno i te{ko ni be{e da slu{ame takvi zborovi, no

nie ne se re{ivme da govorime za niv preku pe~atot, za{to ni se

gleda{e rabotata dosta delikatna i osobeno za okolnostite vo

koi se nao|ame. Deneska toa pra{awe ve}e izleze na pazar,

blagodarenie na nesmotrenosta na eden od na{ite sobra}a i nie

sme ve}e prinudeni sakale-nej}ele da se javime.

Nie pak ne }e govorevme nikoga{ za toa pra{awe ako se

sostoe{e samo vo oddeluvaweto na u~ebnite knigi, za{to nie ne

gledame {teta od toa {to nekoi sakaat da se u~at decata na

tatkovoto nare~je; naprotiv, nie gledame vo toa eden znak na sves-

tuvawe. Osnovnata nastava e samo toga{ plodotvorna koga se iz-

veduva na jazik {to go razbiraat decata. Seta vina e vo toa {to ne

se izbira eden takov pat koj }e dovede ne do razdeluvawa na nare-

~jata, ami do soedinuvawe, soglasnost (...)

No koga vo razdrobuvaweto vleguvaat i drugi celi, celi za

raskinuvawe na na{iot u{te nekonstruiran narod, toga{ sekoj

ima dol`nost da se protivi na takvo zlo. Takva cel se gleda da

imaat nekoi od na{ite makedonski bra}a i taa cel ja krijat tie

pod prevezot na jazikot i na negovite nare~ja; zatoa i si dozvolu-

vame nie da kaème ne{to za makedonskoto pra{awe.

Mnogu pati sme slu{ale od makedonistite deka tie ne bile

Bugari, ami Makedonci, potomci na drevnite Makedonci i seko-

ga{ sme ~ekale nekoi dokazi za toa, bez da gi do~ekame...

(...)

Sme slu{ale i drug argument. Nekoi makedonisti se delat

od Bugarite po druga pri~ina, po toa {to tie se ~isti Sloveni, a

Bugarite se Tatari i ne znam {to...

30 Petko Ra~ev Slavejkov (1827-1895) – bugarski prerodbenik, publi-

cist, kulturno-nacionalen deec i op{testvenik.

Za da £ pridadat sila na svojata proizvolna argumentacija,

makedonistite ukaùvaat na razlikata pome|u makedonskoto i

gornobugarskoto nare~je, od koi prvoto bilo poblizu do sloven-

skiot jazik, a vtoroto bilo izme{ano so tatarizmi i dr. ...

(...)

Nie sme uvereni deka èlbite na makedonistite treba da

imaat i drugi osnovi i deka tuka se me{a i malata neednakvost

me|u gornite i makedonskite Bugari po broj i progres. Makedo-

nistite moè da mislat deka narodnite raboti sekoga{ }e gi vo-

dat gornite Bugari, kako pomnogubrojni i porazbudeni, i deka

Makedoncite }e ostanat na vtoro mesto. Toa zna~at zborovite na

makedonistite: s e o t k i n a v m e o d G r c i t e, p o d d r u g i

l i d a p a d n e m e?31

Venijamin Ma~ukovski,32 1872 godina

Izu~uvaweto za bugarskata gramatika vo makedonskite

u~ili{ta e eden od najte{kite predmeti za u~enicite, zaedno so

toa najbestolkoven. Toj im odzema dosta dolgo vreme, i toa ne im

pre~i pak da nemaat poim od gramatikata. Toa proizleguva od ne-

soobraznosta vo gramati~kite formi na dosega{nite izdadeni

bug. gramatiki so onie na makedonskoto nare~je. Toa mi dade po-

vod od vreme u{te da obrnam vnimanie vrz na{eto nare~je i da go

podvedam pod gramati~ki formi i pravila. Go imam ve}e narede-

no prviot del za gramatikata, i od uspehot {to go pokaàa u~eni-

cite vo izu~uvaweto na ovoj predmet po moite zapiski, napolno se

ubediv vo postignuvaweto na mojata cel.

Za da im dadam edno lesno rakovodstvo i na drugite u~eni-

ci po Makedonija, i da gi izbavam svoite od prepi{uvaweto, se

re{iv da go nape~atam ovoj moj trudec; no edinstvenata stapka se

sredstvata {to mi pre~at da go napravam toa.

Poradi toa se obra}am so pokorna molba kon g-da u~iteli-

te po Makedonija da se pogriàt da mi soberat spomo{testvova-

nija, od koi isklu~ivo zavisi izdavaweto na mojata kni{ka...33

31 P. R. Slaveйkov, Makedonskiйt vъpros, „Makedoniя“, g. V, br. 3,

Caregradъ, 18. I 1871, 2. Prevodot e na prireduva~ite. 32 Venijamin Ma~ukovski (1847-1878) – gramati~ar, sobira~ na fol-

klor, makedonski prosveten i crkoven deec. 33 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, I, 178.

P. P. Karapetrov,34 3 noemvri 1873 godina

Mithad-pa{a se obide da gi ubeduva nekoi od poli~nite

Makedonski Bugari deka tie ne se Bugari, tuku Makedonci; deka

tie se narod poseben od bugarskiot, kako {to se dokaùvalo i od

nivniot jazik (nare~je), koj{to ne e kako bugarskiot, deka dobro

}e storat ako se oddelat od Bugarite vo Dunavskata i Odrinskata

oblast (Mizija i Trakija) i deka, na takov na~in, tie }e si imaat i

svoja samostojna crkva, obnovuvaj}i im se Ohridskata arhiepisko-

pija, i u{te nekoi drugi takvi raboti.35

Petko R. Slavejkov, fevruari 1874 godinaI

Za ova vreme dodeka sum vo Makedonija, jas go konstatiram

ona {to od porano go znaeme i za koe pi{uvavme pred tri godini.

I sega, kako i toga{, kako i pred dvaesetina godini, stanuva zbor

za makedonskoto pra{awe. Vo razgovor so nekoi makedonski

„patrioti“ sfativ deka ova dvièwe, koe samo pred nekolku

godini be{e goli zborovi, sega e jasna precizirana misla:

„Makedoncite ne se Bugari“ i tie uporno nastojuvaat, bez ogled

na cenata, da se zdobijat so svoja oddelna dobijat svoja crkva…

(…) Vo tekot na ovoj mesec razbrav od doverlivi izvori de-

ka pristignuvaat katadnevno pisma od Carigrad do solunskata op-

{tina, a odovde se ispra}aat do drugite op{tini vo vnatre{nos-

ta. Pismata se pi{uvani vo toj duh. Edno takvo pismo, {to solun-

skata op{tina go preprati do vodenskata, gi povikuva voden~ani

da gi prekinat site vrski so Egzarhijata dodeka ne se re{elo ma-

kedonskoto crkovno pra{awe, bidej}i „sega bil momentot“. Oso-

beno aktivnost vo {ireweto na idejata za obnova na Ohridskata

arhiepiskopija pokaùva nam poznatiot gospodin Kuzman [apka-

rev od Ohrid, koj postojano skita od Kuku{ do Ohrid i obratno,

ne znam na ~ii patni tro{oci. Ne e pomalku aktiven i gospodin

Dimitar Makedonski, „makedonski u~ebnikar“ koj prima plata

kako u~itel od Egzarhijata i od tuka{nite lazaristi.

Poradi vakvite nerazumni propovedi na makedonskite pa-

trioti, deka pra{aweto e razre{eno samo vo polza na Bugarite,

34 Bugarski nacionalen deec. 35 P. P. Karapetrovъ, Sbirka otъ statii, Srødecъ, 1898, 91. Prevo-

dot e na prireduva~ite.

kaj narodot se razbudilo neraspoloènie kon eparhiite vo Du-

navskiot i Odrinskiot vilaet i zavist poradi porane{noto pro-

buduvawe na Bugarite. Osobeno se ~uvstvuva golem otpor protiv

isto~nobugarskiot govor vo literaturata. Op{t vpe~atok e deka

mesnite lu|e smetaat oti Makedoncite se naàleni od razre{uva-

weto na crkovnoto pra{awe vo polza na krajdunavskite i trakis-

kite Bugari. Ova neraspoloènie ve}e prerasna vo nedoverba kon

Egzarhijata i kon nejzinata visoka hierarhija i e oformena mis-

lata za istaknuvawe na mesnoto makedonsko nare~je kako litera-

turen jazik za sozdavawe makedonska hierarhija.

Posebno vnimanie, Va{e Blaèstvo, treba da se obrati na

Negovoto visokopreosve{tenstvo Natanail, koj im vetuva na mes-

nite lu|e, {tom }e dojde vo svojata eparhija, oti }e prezeme ~eko-

ri za obnova na Ohridskata arhiepiskopija. Izgleda, toj se povr-

zal so makedonskite esnafi vo Carigrad i kaj niv gi protura ves-

tite za spogodbata so Patrijar{ijata. Od svoja strana, tie gi iz-

vestuvaat pak svoite vo Makedonija. Toa predizvikuva golem re-

volt ovde. Spored toa, separatizmot gi ima svoite korewa vo taj-

niot krug vo Carigrad. Ako se pritisne tamu, ovde vo Makedonija

}e stivne rabotata. Zaprete ja trubata, }e ima i eho.

(…)

Mislata za obnova na Ohridskata arhiepiskopija vo mo-

mentov e najra{irena ovde vo Solun. Tuka se krojat planovite, tu-

ka se sobiraat zapalenite glavi. Taa misla, se razbira, ne se

bazira vrz vakvata zrelost, osobeno otkako Mithad-pa{a e smenet

od Solun. No taa postepeno se {iri i vo severna Makedonija,

samo {to ne e sosema jasna. Vo narodot edna frla edno, drug drugo.

Postoi opasnost, do kolku ne se prezemat ~ekori od avtoritetno

mesto, da dojde do edno op{to mislewe. Toga{ posledicite }e

bidat mnogu pote{ki…

Utre, so gospoda, imam napeta da se sretnam so nekoi pr-

venci od tuka{nava op{tina. ]e nastojuvam da gi ubedam vo neos-

novanosta na nivnite stremeì za oddelna crkva, koga ve}e imaat

svoja vo liceto na Egzarhijata. Sekako deka najte{ko pra{awe }e

bide okolu nazna~uvaweto vladici od makedonsko poteklo, a

osobeno za hirotonijata na dedo Hariton...

II

Agentite i privrzanicite na Unijata vo razgovorot {to

go vodev ne slu~ajno spomenuvaat deka samo preku Unijata moè da

se postigne razre{uvawe na „makedonskoto pra{awe“. (…) Tie

zboruvaat za makedonskoto pra{awe vrz crkovna osnova, no isto-

vremeno gi pothranuvaat starite separatisti~ki tendencii kaj

Makedoncite, preku Unijata da se sozdade edna nova etni~ka ob-

last... Kako {to vo 1860 godina rimokatoli~kite agenti za Unija-

ta bea izrabotile kulturno-nacionalna programa za osloboduva-

we na bugarskiot narod od Patrijar{ijata, taka i sega tie se javu-

vaat so opredelena programa za duhovno-nacionalno osloboduva-

we na makedonskite eparhii preku Unijata. Ve}e vo komunikacio-

niot jazik na makedonskite dejci se zaboruva za „makedonskoto

dvièwe“, pod koe treba da se razbira nezavisno nacionalno i cr-

kovno osloboduvawe. Treba da poso~am pocvrsto, Va{e Blaèn-

stvo, deka tuka ima eden moment od vaèn politi~ki karakter, se-

paratizmot se {iri od crkovna na po{iroka narodna osnova.36

Panta Sre}kovi} i Miloe S. Miloevi},

3 noemvri 1874 godina

Na potpi{anite, kako ~lenovi na Odborot,37 im go podnese

svoeto delo „Re~nik na srpsko makedonskiot, arnautskiot i tur-

skiot jazik“ \or|i M. Pulevski, rodum od Gali~nik, Dibarskata38

nahija na Stara Srbija, so cel dràvata da go potpomogne da go ot-

pe~ati toa delo i tamu da go rasturi. (…) No dodeka se re{ava{e

ovaa rabota, \or|i na{ol nekolku zemjaci, koi mu go izdale delo-

to na svoj tro{ok, i toj go rasturi po Stara Srbija; i toa ima{e

mnogu dobro vlijanie na tamo{noto naselenie.39

Kuzman Baxovi},40 9 juli 1875 godina

Pa ete, sudete po ova; nie, oblasta Xelezni~ka Reka41, se

slu~i edna{ da posakame da podigneme edno poglavno u~ili{te vo

na{eto glavno selo Cer. I samite ne bevme vo sostojba da go

izvr{ime. Pa zatoa zamolivme kaj Egzarhijata za pomo{. A na toa

najmnogu nè prinudi g. mitropolit, kako negovo stado. Se nadeva-

vme deka g. egzarh nema da nè odbie. No, koga slu{na deka imaat

36 Dokumenti za borbata, tom prvi, 219-220, 222. 37 Odbor za srpski {koli i u~iteli vo Stara Srbija i Makedonija.

38 Debarskata. 39 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija,

tom III, kniga II (1874–1878), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd,

1984, 106 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom III, kniga II). Prevodot e na

prireduva~ite. 40 Makedonski u~ebnikar i u~itel.

41 @elezni~ka Reka.

srpski u~itel, se pla{e{e tuka da ne se ustanovi srpska {kola.

Pa zatoa ne dade pomo{ od nikoja strana. (…) Sega, ete, qubezni

bra}a Makedonci, Albanezi i Starosrbijanci, gledate li kako

postapuva prvo Egzarhijata so nas, a kamoli negovoto stado?

Gledate li kako se griàt tie za nas? Gledate li kako nemaat tie

grià za nas? Ta tie sakaat da postapuvaat so nas polo{o i

ponemilostivo otkolku i samite fanarioti. Tie sakaat da nè

odràt vo prostotija i vo neznaewe. Tie samo sakaat da imame

takvi {koli vo koi bi se izu~uval samo bugarskiot jazik, a ne na

svojot maj~in jazik, tie velat {to }e vi se vam takvi golemi

u~ili{ta, pa da imate tolkav tro{ok, tuku nekoi mali kolku da

znaete da go zapi{ete svoeto ime i prezime. (…)

Se uverivte sega deka tie so na{ite pari gi izdrùvaat sa-

mo svoite {koli; gi izdrùvaat samo svoite u~enici i pomagaat

samo za svojot podunavski narod. A za nas, Makedoncite, Albane-

zite i Starosrbijancite, vikaat samo: gledajte da se izbavime od

Gr~kata patrijar{ija, pa toga{ }e ima taka za sè.42

To{a Markovi},43 17 juli 1875 godina

U{te vo 1873 godina, vo mesec septemvri, bev ispraten po

preporaka na gospodinot Milo{ Miloevi}, zaedno so mojata è-

na, za Veles vo Makedonija (Turcija), so odredena poddr{ka od 60

# c godi{no za tamo{nite u~iteli. So te{ka maka i golem trud

otvoriv privatna srpska {kola, koja so u~enicite sekoj den mi

napreduva{e, nasproti site napori na tamo{nite pobugareni Sr-

bi44. (…) Nivnoto zavidlivo oko ne moè{e da ja gleda srpskata

{kola i nejziniot napredok, koja predizvika op{to nezadovol-

stvo na bugarskite privrzanici, a osobeno na vladikata Dama-

skin, koj minatiot mesec me obvini kaj turskata vlast kako najgo-

lem i najopasen ~ovek za turskata dràva. Na tu`bata od vladi-

kata me doteraa turskite zaptii vo konakot, kade {to kolku {to

moèv se branev i dokaùvav deka nemam nikakvi vrski so

Srbija... (...) Kako stapnav vnatre, mi se nafrli kajmakamot so

pra{aweto: Kako sum smeel da ja otvoram odnovo {kolata naspro-

ti negovata zapoved? Jas mu odgovoriv na toa deka ima tri dena ka-

42 Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 172-174. Pri prevodot na

sovremen makedonski jazik se nastojuva{e da se zapazi stilot i arhai~nosta

na originalniot dokument, so cel {to poverno da se pretstavi negovata

avtenti~nost. 43 U~itel vo Veles. 44 Vo originalot stoi: Srbaqa.

ko mu se molam na Boga, a toa e od onoj den od koga mi ja zatvoriv-

te {kolata, Gospod da mi isprati leb, no toj mi odgovori: raboti,

pa }e ima{ leb, jas ja poslu{av negovata zapoved i smetam deka taa

e najva`na od site drugi zapovedi. Toa e edno, a drugo e {to ne e

rabotata eden nevin ~ovek da se uni{ti vo svojata dejnost poradi

eden podol ~ovek kakov {to e vladikata Damaskin, ~ovek komu ne

mu se na um ni desette Bo`ji zapovedi, a kamoli delata na mi-

losta. Kako {to go izgovori ova, skokna vladikata… i re~e:

Slu{aj, mexlisu, kako me rezili ovoj ~ovek, pa u{te da znaete

kakvo pismo mi napi{a, mene kako na negov pastir i vladika. Jas

mu odgovoriv na toa: ako si vladika vele{ki, moj ne si ni bil, a

nema ni da bide{. Ama, znae{ li, xanam, deka tuka e bugarski45

narodot. Na toa mu odgovoriv deka ne sum vinoven {to ti si si

vsadil sebesi vo glavata deka se nao|a{ vo bugarskiot narod.

Kako {to mu go odgovoriv ova, mu re~e na kajmakamot deka sum jas

politi~en ~ovek. Jas mu go presekov zborot i mu kaàv na kaj-

makamot deka tokmu vladikata e politi~en ~ovek, a ne jas, bidej}i

toj kako makedonski vladika se bori za onaa partija na koja toj

apsolutno ne £ pripa|a, a toa e na Bugarite. Vistina e deka toj

denes kako Bugarin e makedonski vladika, no do v~era bea gr~kite

vladiki, pa dali za vremeto na ovie vladiki ovaa zemja se nareku-

va{e bugarska ili Makedonija, a jas sum gotov vo sekoe vreme da

mu dokaàm na kajmakamot deka e ova star slovenski narod, narod

koj po svojot jazik, po svojot obi~aj, po svoite pesni im pripa|a

pove}e na Srbite otkolku na Bugarite, i deka Makedonecot ni-

kako ne razbira bugarski... a drugo, otvorete gi site svetski isto-

rii koi jasno govorat za makedonskiot narod kako za ~isto slo-

venski, i toa najstar slovenski narod, a toa {to Bugarite imaat

strast sè {to na Balkanskiot Poluostrov govori slovenski jazik

– da go pobugari, i toa {to denes bugarskite {koli se vovedeni na

nekoi na{i mesta na podol na~in, so toa sè u{te ne se dokaàlo

deka Makedoncite se Bugari.46

\or|ija M. Pulevski,47 1875 godina

Pi.

A slavjanskijod jazik aqi je sekade, ednakov, iqi ne

kaìmi, sored.

45 Vo originalniot tekst stoi: Bolgarski. 46 Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 178-180. 47 \or|ija M. Pulevski (1822/23–1893) – prerodbenik, u~ebnikar, so-

bira~ i publikuva~ na narodno tvore{tvo, vojvoda.

Od.

Slavjanskijod, jezik, imad pet razqike.

Pi.

Koji se tije razqiki kaìmi sored.

Od.

Tije se ruski, hrvatski, bo{wa~ki, bugarski i makedonski.

Pi.

Koji jazici se naqik eden so drugijod, od napred re~enite.

Od.

Ruskijod i bugarskijod naibqizu se.

A hrvatskijod, i bo{wa~kijod, i makedonskijod naibqizu

se.

Pi.

A makedonskijod jazik, koga je bqizu so bo{wja~kijod

za{to se imenuvajed s. makedonski, deka s. makedonskijod jazik je

najsroden so crkveno slavjanskite kwigi, i toi je staroslav-

janski.48

\or|ija M. Pulevski, 1875 godina

Pi.

[to se veqid narod.

Odg.

Narod se veqid, qudi koji se od eden rod i koji zboruvajed

ednakov zbor, i koji, ìvuvajed i se drugarad eden, so drugi, i koji,

imajed, jednakvi, obi~aji i pesni i veseqa, tije qudite ji vikajed

narod a mesto, vo koje ìvuvad narod, se veqid ote~estvo, od toi,

narod.

Taka i Makedoncive se narod i mestovo wivno je

Makedonija.

Pi.

[to trebuvad zadase upravuvad i da se krepit eden narod.

Od.

Treba da imajed car, i upravqenije, carsko.

(…)

Pi.

A kako se veqid, na{evo ote~estvo.

Odg.

48 Re~nik od tri jezika s. makedonski, arbanski i turski, kwiga II.

Napisao Ђorђe M. Puqevski. Mijak Gaqi~ki. U Beogradu dràvnoj {tampa-

riji Tab Olupmi{. 1875, 40.

Na{e ota~astvo, se veqid Makedonija i mije, se imenuvame

s. Makedonci.49

Dimitar Pop Georgiev Berovski,50 1876 godina

Ovde narodnata volja be{e neskr{liva do o~ajanie. Za da

se zadovoli, vladikata Jerotej be{e najsramotno isteran pred li-

ceto na vlasta ne samo od Berovo tuku i nadvor od okrugot; ne mu

se dozvoli da preno}uva i koga za sekoga{ se prosti od Male{evo

vo na{ interes, toj si go dobi svoeto, no i jas kako pretstavnik na

okrugot po crkovnoto pra{awe i u{te kako polnomo{nik (vekil)

na okrugot na Makedonci i Turci za site dela so vlasta.51

Petar V. Alabin,52 1877-1878 godina

Na primer, koga druìnite od bugarskoto opol~enie bea

raspu{teni za da si odat doma, bidej}i bea sostaveni isklu~ivo

od dobrovolci, izleze, deka mnogumina od niv nemaa so {to da se

vratat vo svoite mesta. Najgolema potreba od pari~na pomo{

imaa Makedoncite, koi nemaat mo`nost da se vratat na doma{ni-

te ogni{ta, za{to nivnata tatkovina i natamu e zaposednata od

Turcite. Me|utoa, poznato e deka Makedoncite bea najdobrite lu-

|e vo druìnite (i) so svojata hrabrost i ma{kost vo borbite gi

voshituvaa duri in a{ite stari vojnici. Jas im razdadov na takvi-

te Makedonci za prehrana 894 franka o~ekuvaj}i ja mo`nosta za

nivnoto vra}awe vo tatkovinata.53

Makedonski emigranti vo Kneèstvoto Srbija,

12 juni 1878 godina

Pre~estni O~e Arhimandrite!

U ovaj ~as, koga se re{ava sudbina od narod na Balkanski

poluostrov, slu{ame kako Grci rabotajet protiv sojediwewe na-

49 Ibidem, 48-49, 62. 50 Dimitar Pop Georgiev Berovski (1840-1907) ‡ antipatrijar{iski

borec, organizator na bunt vo Berovo (1874), na Tajniot revolucioneren

komitet vo Solun (1875), na Razlove~koto vostanie (1876) i na Kresnenskoto

vostanie (1878). 51 Dokumenti za borbata, tom prvi, 243. 52 Petar Vladimirovi~ Alabin (1824-1896) – ruski op{testvenik i

publicist. 53 Dokumenti za borbata, tom prvi, 245.

{e s braћom na{om slovenskom i pretstavqat Makedonce, koji se

najstari Sloveni na Balkanski poluostrov i ìveele dugo zajedno

so Srbima u dràvna zajednica, a pod svoj car Samuil samostalne

bile.54

Petnaeset male{evski glavatari,55


Na{ata makedonska krv, so koja sme re{eni po nevolja da

ja krvavime ovaa od pred dve iljadi godini nemilostivo osudena i

prezrena Makedonija, pri sega{nive evropski vladetelski naro-

di }e dade li kraj za da ne £ se odmazduva ve}e na velikata i neko-

ga{na slava!!! (...) Azijatskite narodi moèbi po nivnite stari

predanija da go sakaat zali~uvaweto vo svetot na imeto Makedo-

nija! A prosvetena Evropa ima li pri~ini i u{te li ne rodila

spasitel da nè izbavi od na{iot praote~eski grev?56

Ruska carska tajna arhiva57, 1878 godina

... Grofot [uvalov moli da se donesat site potrebni

merki za smiruvawe na Makedonija. Zaradi toa bi bilo poèlno

da se ispratat tamu opitni agenti, da im se objavi na

Makedoncite od imeto na Vladetelot Imperator deka Negovoto

Veli~estvo se griì za nivnata sudbina, ednakvo kako i za

drugite Sloveni, i deka }e im bide dadena takva ista sloboda

kako na Bugarite, sega ve}e oslobodeni…

... Re{avaweto na makedonskoto pra{awe za nas se pokaà

mnogu te{ko i izbrzano. Nie sme dol`ni vo odnos na Makedonija

da dejstvuvame solidarno so carigradskiot prestol.58

54 Gra|a za istorijata, tom III, kniga II, 319. Tekstot e daden vo

originalna forma. 55 Petnaeset male{evski vostanici mu predale pismeno obra}awe

na angliskiot generalen konzul vo Solun (24. XI 1878). 56 Osvobo`denie Bolgarii ot tureckogo iga. Dokumenti v treh

tomah, III, Moskva, 1967, dok. № 205. Prevodot e na prireduva~ite. 57 Ruski dràvnik i diplomat, pratenik vo Velika Britanija (1874-

1879). 58 Dokumenti za borbata, tom prvi, 237-238.

Pravila na Makedonskiot vostani~ki komitet,

1878 godina

Poznato ni e na site nas deka zlosre}nata na{a zemja Ma-

kedonija poradi pri~ini za egoisti~ki celi od strana na golemi-

te sili, e ostavena pak na Turcija po Berlinskiot kongres… Vo

èlba da go otfrlime od na{ata tatkovina tuskiot jarem, sekoj

od nas, koj kolku moè, stanavme da se `rtvuvame, bidej}i od seko-

go od nas e nu`na pomo{. Nie vostanavme kako pobornici na slo-

bodata. So na{ata krv {to ja prolevame niz poliwata i gorite

makedonski nie sluìme kako makedonska vojska na Aleksandar

Makedonski, za slobodata so na{ata deviza: „Sloboda ili smrt!“

(…)

Celta na vostanieto vo Makedonija

1. Vostanieto vo Makedonija, koe sega e u{te lokalno, tre-

ba da se pro{iri niz cela Makedonija.

2. Vo vostanieto u~estvuvaat lu|e od samata Makedonija,

koi se ~uvstvuvaat Makedonci i ja sakaat slobodata na svojata

tatkovina.

3. Vo vostanieto moàt da u~estvuvaat i site makedonski

ìteli, bez razlika na vera i narodnost, stiga da ja sakaat slobo-

data.

4. Site dobroèlateli na Makedoncite od sosednite i po-

dale~nite zemji moàt da u~estvuvaat vo Makedonskoto vostanie,

ako mu se pokoruvaat na Makedonskiot vostani~ki komitet i is-

kreno se zalagaat za osloboduvaweto na Makedonija.

(…)

9. Na{ata cel na Makedonskoto vostanie ne e nikakva taj-

na. Taa e osloboduvaweto na Makedonija, zemjata na slavnite slo-

venski prosvetiteli i u~iteli sv. Kiril i Metodij, koja so veko-

vi strada pod turskoto igo. Zatoa sekoj {to ne se bori za nejzino-

to osloboduvawe, tuku si pravi svoja smetka – za nego nema mesto

vo vostanieto.

Voenite pravila za makedonskata vojska

(…)

15. Sekoj hristijanin i mohamedanec Makedonec, Tur~in,

Arnaut, Vlav i drug koj{to }e se pokaè kako protivnik na vos-

tanieto i na vostanicite }e se goni i otkako }e bide faten, }e se

kazni soodvetno.

(…)

71. Do kolku se ustanovi deka stanuva zbor za {pion ili

propagandistili razbojnik dojden od Tursko, Gr~ko, Bugarsko,

Srpsko, Rusin, Bo{wak ili bilo od kade i da e, }e se preispita

koj go ispra}a, za koja cel i za sè {to pravel po vostani~kite mes-

ta i }e se kaznuva spored teìnata na storenite dela ili }e se

vrati nazad.

(…)

79. Tatkovinski dolg e sekoj Makedonec {to i da razbere

za neprijatelot, a e vo polza na vostanieto, da im go soop{ti toa

vedna{ na sotnicite na makedonskata vojska.

(…)

97. Site ìteli Makedonci se re{eni da se bijat so nepri-

jatelot ogor~eno i dokraj. Za da bide na{iot otpor uspe{en, i

gradskite komiteti treba da prezemat soodvetni merki za toa se-

koj komitet da isprati po selata 12 lu|e, za da se ispita kolku vo-

ini }e izlezat i kolku hrana moàt da dadat selanite, kako i koe

koli~estvo na hrana bi se sobrala.

(…)

132. Na{eto makedonsko vostanie e vnatre{no i nie go vo-

dime so svoi sili, pa bliskite okruzi vo Bugarskoto kneèstvo

nemaat bratski pristap i gi vra}aat na{ite pretenici bez da im

dadat oru`je, taka {to i nie nemame dovolno pa da moème da im

pomogneme na na{ite bra}a Makedonci vnatre vo Makedonija. Za-

toa sme prinudeni da sovetuvame da se vnimava na oru`jeto i kur-

{umite. (…)

134. Makedoncite {to ìveat vo tu|ina i sakaat da go po-

mognat osloboduvaweto na svojata mila tatkovina od ropstvoto,

moàt da zemat u~estvo vo vostanieto, ako ponesat so sebe oru`je

i obleka.

135. Makedoncite vo tu|ina koi sakaat da go pomognat os-

loboduvaweto na Makedonija so dobrovolni prilozi vo pari i

oru`je, da ne ispra}aat edini~no, tuku grupno. Pomo{tite da se

ispra}aat direktno do Makedonskiot vostani~ki komitet po ku-

riri {to nie }e gi opredelime, a ne kako dosega preku komiteti-

te vo Kneèstvoto Bugarija.

136. Golem broj Makedonci vo Srbija iskaàa èlba da se

priklu~at kon makedonskoto vostanie, udiraj}i na turskite sili

od severnite granici, no nemaat oru`je. Ako si najdat oru`je i se

stavat pod na{iot vostani~ki ustav, gi primame od sè srce.

(…)

Nadvore{ni zadolènija za Vostanieto

182. Makedonskoto vostanie e vnatre{no, no toa ne moè

da uspee ako ne ja ubedime Evropa vo na{ata osloboditelna bor-

ba. Vostanieto pred evropskite dràvi }e gi pretstavuva Make-

donskiot vostani~ki komitet i lu|e {to toj }e gi opredeli nad-

vor od Makedonija.

(…)

184. Vo Evropa ve}e se zboruva, a glasovite postepeno sta-

nuvaat posilni vo korist na na{iot narod. Dol`nosta na make-

donskiot vostani~ki komitet e da gi pojasnuva celite na vostani-

eto, taka {to da se razbere vistinata deka na{ata borba e oslobo-

ditelna i nema za cel da im na{teti na pravata na drugoto nasele-

nie vo Makedonija.

(…)

186. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja izvesti i vla-

data na Kneèstvo Bugarija deka Makedoncite ne }e imaat drugo

me{awe so Kneèstvoto osven bratska pomo{ od tie slvoenski

na{i bra}a.

187. Makedonskiot vostani~ki komitet vo Kneèstvoto }e

se pretstavuva od na{i deputati, a Kneèstvoto pri Komitetot

moè da isprati svoi deputati.

188. Se moli knezot na Kneèstvoto da go zamoli Negovoto

Imperatorsko Veli~estvo Carot Osloboditel od Rusija, kako

tatko i na Makedoncite, da posreduva pred drugite dvorovi da se

izmeni taa lo{a polo`ba na makedonskiot narod.

189. Se opolnomo{tuva Dimitar Pop Georgiev Berovski

da ja zeme vrz sebe griàta i da se povrze so site makedonski i

drugi dobrotvorni komiteti vo Kneèstvoto i vo tu|ina za sobi-

rawe na sekakvi pomo{ti za vostanieto. Za ispratenite pomo{ti

na daritelite da im se blagodari.

190. So okru`ni pisma do site dobrotvorni komiteti vo

Evropa da se isprati eden memoar za neophodnite raboti za pot-

krepa na Makedonskoto vostanie. Vo memoarot }e se iskaè na{a-

ta vera vo pravdinata i korista na na{eto sveto delo: nie ne se

o~ajuvame, ami prodoùvame da rabotime energi~no i neumorno za

postignuvaweto na na{ata cel – osloboduvawe na Makedoncite od

turskoto igo, bidej}i turskata vlast ne saka da go primeni ~lenot

23 od Berlinskiot dogovor.

191. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja zapoznae i

bratskata zemja Kneèstvoto Srbija so celite na na{eto vosta-

nie, baraj}i bratska pomo{ za osloboduvaweto na Makedonija.

Ako srpskiot knez dozvoli, }e ispratime vo Kneèstvoto na{i

deputati, a pri Komitetot }e primime nivni deputati.

(…)

193. Komitetot }e go zamoli srpskiot knez da ne gi zapira

na{ite Makedonci vo Srbija da zemat u~estvo vo osloboduvaweto

na nivnata tatkovina Makedonija, davaj}i im oru`je i ispra}aj}i

gi bez zapirawe do granicata.

194. Na{ite Makedonci, dedovci i tatkovci, se borea i ja

leeja svojata krv za slobodata gr~ka i srpska, za osloboduvaweto

na Bugarija, ne poàlija za op{tata sloboda na{a. Sega e vreme

tie da se pokaàt kako vistinski potomci na slavnite svoi oslo-

boditeli i posledovnici i na svoite vrsnici da im pomognat vo

osloboduvaweto na Makedonija od petvekovnoto ropstvo.

195. Makedonskiot vostani~ki komitet }e ja pomoli gr~ka-

ta vlada da go pomogne Makedonskoto vostanie i da dozvoli ispra-

}awe na makedonski dobrovole~ki ~eti od Grcija.

(…)

197. Makedonskiot vostani~ki komitet }e gi povika na

bratsko razbirawe albanskite bajraktari i narodni voda~i koi ja

sakaat slobodata na svojata tatkovina da se pridruàt kon Make-

donskoto vostanie za nivna i na{a sloboda.

(…)

200. Svetata bugarska egzarhija na ~elo so Negovoto Bla-

ènstvo vodi politika pove}e od ~udna, bidej}i pod pretekst deka

se griì za Makedoncite, koi ostanuvaat pod neposredna vlast na

Turcite, odrùva tesni vrski so turskata vlada vo Carigrad i

ima golemo prijatelstvo so nea, taka {to preku taa vlada si mis-

li deka, ugoduvaj}i im na Turcite, }e spe~ali da ima vlijanie

pred niv, za da ispra}a duhovni na~alnici (vladici) vo Makedoni-

ja, koi }e go za{tituvaat makedonskoto naselenie od potisnicite.

Te{ko na Makedonija! Makedonskiot vostani~ki komitet ne ja

odobruva takvata nesmasna politika, koja{to gi razbiva sosredo-

to~enite narodni sili - £ gi vrzuva racete na Makedonija za os-

loboduvaweto.

201. Makedonskiot vostani~ki komitet gi pokanuva sve{-

tenicite vo Makedonija da ne gi ispolnuvaat egzarhiskite nared-

bi vo zemjata i da se prisoedinuvaat kon vostanatiot makedonski

narod za osloboduvawe, a podocna }e se re{i i crkovnoto pra{a-

we vo Makedonija.

(…)

208. Makedonskiot vostani~ki komitet ozakonuva site Ma-

kedonci da gi ispolnuvaat naredbite na ovie pravila – ustav bez

pogovor do osloboduvaweto na Makedonija i do donesuvaweto na

mirnovremen ustav na avtonomna Makedonija.59

Grigor Prli~ev, 1878 godina

Vo srceto se pojavi misla stara:

na dobrodeteli tvorec, vozvra}a~,

buden tvorec na zakoni slobodni,

osloboduva~ i voda~ na robovi,

go oslobodi Balkanot - Aleksandar Ruski. (...)

Vodi gi narodite vo pristani{teto na spasot,

kako {to vdahnoveniot Mojsej gi povel Izraelcite,

povedi gi po spasonosniot pat,

kon tatkovinata na Aleksandar Veliki,

na Orfej, Metodij i Kiril,

na Simeon i Samuil.60


1. Sverh planiwe makedonskih e`ednevna temnina.

Dal' pokrila temna mogla il' temen oblak?

2. Dal' estestvo no} stvorilo - temno da bidet

V Kralevinu Makedonsku od vremja ono do veka....

....

58. Dal' ste ~ule, Makedonci, stari qudi otu govorat:

ot Makedonci pojunaci nad nih ne bilo -

59. Car Aleksander Makedonski tristo leta pred Hrista

So Makedonci svu vselenu povladal....

....

59 Dokumenti za borbata, tom prvi, 245-260. 60 Grigor Prli~ev, Voda~ me pra}a tatkovinata, izbor pogovor i

komentari d-r Naum Celakoski, Skopje, 1993, 9.

66. Rod branite ot Agarjanci! Svi za eden ìvot da sloìm!

Zato, junaci makedonski, probudite se!

67. Poharno je da izgineme v na{a mila tatkovina,

Otkoli ovake da gledame svjako zlotvorstvo.61

\or|ija M. Pulevski, 8 januari 1879 godina

Predragij mi Despote,

Preedi eden mesec vidoh pismo ut tvojot brat Kuzman i mu

pisah da dojde tuka i da soberi kolku moè pogolema ~eta. Togiz,

koga mu pisah, aze o{~e veruvah za o{~e sme trgnati da se bieme

za Ma}edonija. I ne samo aze, tuk vsite veruvahme i behme gotovi

da mreeme: ili svoboda ili smrt, treto nema. Ama ne bilo taka.

Edno mislel volkot, a drugo ov~arot.

Nekolku dena napred djadu vladika Natanail mi dade edno

tvoe pismo. Pro~itah go. Ti pisue{, Despote, kako iska{ dobru-

volec i veti{ 1000-2000 dobruvolci. Toa jet ubavo i preubavo.

Ama aze }e ti re~am da ne ide{ sos lu|e vamu, jer ovde ima ne{to

lo{o. Tuk podigravaet sos nas i vrtat voda na svoja vudenica zaed-

no sos crnokapecot Natanail, kuj {to e Ma}edonec, ama pove}e

tegli na bulgarsko.

Da ti kaèm, eve sos ~eti ~ekame tolkoz vreme da vrvim uv

Tursko i se bieme za na{ata svoboda, ama ne po{taet. Kladoja

ogon i sega iskat pove}e trevoga pred Jevropa. Ete, mojte vojnici

se rasturaju poleka, a i aze nemat za{to da ~ekam.

Ako vistina ima{ 1000 do 2000 dobruvolci, moli serpska-

ta vlada da pomognit, esapam po~ove~ni set. Tuga{ i jaze sus ~eta

}e dojda, a i drugite ~eti }e krenat i vsi zaedno da udrim na

Tur~in ut sever.

Pismovo moe ne go davaj nikomu, da ne go najdit crnokape-

cot Natanail.

Javi mi da zema so vreme merki!62

61 Blaè Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki „Samo-

vila Makedonska“ i „Makedonska Pesnarka“, Biblioteka na spisanieto

„Makedonski folklor“, 1, Institut za folklor, Skopje, 1973, 39-43

(ponatamu: Blaè Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki). 62 Blaè Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, I,

Skopje, 1983, 353-354.


Tatkovina je ovo mesto milo Makedoncim,

kralevina bila pod kraqom Filipom,

staro carstvo jeste od cara Aleksandra,

na{ car, makedonski, pozdnat Aleksander veliki uv vselenu.

On je na{e carstvo v Poluostrov Balkanski

je go ostavil vse gorskim Slavjanim.63

Privremena vlada na Makedonija „Edinstvo“,64

21 maj 1880 godina

Od imeto na Privremenata vlada na Makedonija Vi go is-

pra}ame ova protokolarno re{enie na Nacionalnoto sobranie na

Makedonija, so molba da go ispratite do N. V. Seruskiot Impera-

tor Aleksandar II. Se nadevame deka ruskata vlada }e gi potpo-

mogne pravednite barawa na makedonskiot narod i }e pomogne da

se zdobie so pravdini sli~ni na ostanatite balkanski narodi.

Prilog:

PROTOKOLARNO RE[ENIE

Nacionalnoto sobranie na makedonskiot narod, sostaveno

od privremenite pretstavnici na narodot od razli~nite oblasti,

se sobra na Gremen Teke, ja razgleda op{tata politi~ka polo`ba

vo zemjata i go pretrese seto ona {to bi trebalo da se stori za da

se postigne nacionalnata cel na Makedonija. Pritoa se ima{e

predvid makotrpnata istorija na ovaa zemja, koja so vekovi stra-

dala od razbojni{tvata, od organite na vlasta, od grabeìte i na-

silstvata na êrkezite odamna nastaneti vo oddelni oblasti;

– deka poradi svojata geografska polo`ba vo centarot na

Evropska Turcija, Makedonija sekoga{ bila `rtva na vostanija i

na grabeì od strana na ba{ibozucite, êrkezite i Gegite;

– deka Makedonija pove}e od koja i da e druga zemja poradi

politi~ki celi e razdelena i etni~ki na Sloveni, Grci, Alban-

ci, Vlasi i Turci, a zavojuva~ite se stremat da ja raspokinat, so

63 Blaè Ristovski, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki, 48-49. 64 Privremenata vlada na Makedonija „Edinstvo“ (1880-1881), for-

mirana po neuspehot na Kresnenskoto vostanie, e izbrana na Narodnoto so-

branie na Makedonija, odràno od 21 maj do 2 juni 1880 godina na German Te-

ke (Ostrovsko, deneska vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na

Grcija).

{to se ru{i nacionalnoto postoewe na Makedoncite, taka {to

tie sekoga{ ostanuvaat vo siroma{tija;

– deka na me|unarodnite kongresi na golemite sili Make-

donija e ostavena sirak;

– deka poradi poslednite promeni vo Evropska Turcija –

Romanija, Srbija i Crna Gora po silata na Berlinskiot dogovor

od 1878 godina ja dobija svojata polna nezavisnost, a Bugarija, Is-

to~na Rumelija, Krit dobija gra|anski prava, Epir i Tesalija go

o~ekuvaat svoeto prisoedinuvawe kon Grcija, dodeka edinstveno

Makedonija, koja vo drevnoto vreme imala svoja civilizacija i go

dala Aristotel i Aleksandar Veliki e li{ena od sekakva pomo{;

– deka nikakvo re{enie na mirovnite dogovori po odnos na

gra|anskite prava na makedonskoto naselenie ne bilo primeneto -

~l. 15 na preliminarniot Sanstefanski dogovor priznava{e pol-

na avtonomija na pogolemiot del na Makedonija; ~l. 23 od Berlin-

skiot dogovor £ dava{e organski ustav sli~en na Kritskiot ustav

od 1868 godina, no ottoga{ izminaa ve}e dve godini bez ni{to da

se stori.

Po silata na seto ova, Sobranieto na makedonskite pret-

stavnici ednodu{no re{i:

1. da $ se dade na znaewe najnapred na Visokata Porta, pre-

ku glavniot upravitel (valijata) na Makedonija, pravednite bara-

wa na makedonskiot narod da se ispolnat so brzo primenuvawe na

~l. 23 od Berlinskiot dogovor.

2. ova re{enie da im bide vra~eno na konzulskite pret-

stavnici na golemite sili – potpisni~ki na Berlinskiot dogovor

so molba golemite sili da se zastapat pred Visokata Porta za

primenuvawe na ~l. 23 od Berlinskiot dogovor. Vo slu~aj Visoka-

ta Porta da ne stori ni{to, Privremenata vlada na Makedonija

}e go povika makedonskiot narod na oru`je so parolata: Makedo-

nija za Makedoncite, za vospostavuvawe na drevnata Makedonija.65

65 Slavko Dimevski, Makedonskata liga i Ustavot za dr`avno uredu-

vawe na Makedonija 1880, Skopje, 1985, 353-355 (ponatamu: Slavko Dimevski,

Makedonskata liga i Ustavot).

Leonidas Vulgaris,66 1880 godina

Vojvodata Iqo67 be{e odu{even poradi na{eto prisustvo

i ne àle{e trud da dojdeme vo ovaa selska ku}a na Pirin. Ja odo-

bri spogodbata so Dijamandiev, no zabele`livo se murte{e okolu

pokrovitelstvoto na Bugarija i Grcija. Zabeleà, {to }e stane

ako doturime i pokrovitelstvo na Srbija i re~e deka odime pak

na staroto. Ostavete gi, re~e, site tie {to ni ja matat vodata. Koj

}e ni veruva oti se borime za sloboda na Makedonija, koga tie

pokroviteli sakaat da ja raspar~at. Nie napolno se soglasuvame

so nego i re{ivme da rabotime tajno, i od Bugarite i od Srbite. 68

Manifest na Privremenata vlada na Makedonija,

23 mart 1881 godina

Makedonci,

Na{ata mila tatkovina Makedonija nekoga{ bila edna od

najslavnite zemji. Makedonskiot narod, isto taka, udiraj}i gi pr-

vite temeli na voenata ve{tina, so svoite pobedni~ki falangi i

Aristotelovata prosveta, go civiliziral ~ove{tvoto i Azija.

No taa nekoga{ tolku slavna na{a tatkovina denes e na pragot na

svojata propast poradi na{ite gre{ki i zaboravawe na na{eto

poteklo. Tu|i i somnitelni narodi sakaat da ja zazemaat na{ata

zemja i da ja uni{tat na{ata narodnost, koja, svetej}i so takov

sjaj, ne moè i nema nikoga{ da propadne… So minuvaweto od

eden jarem vo drug, regeneracijata na Makedonija nema da stane

mo`na i na{ata narodnost }e propadne. Momentot za Makedonija

e kriti~en: se raboti za nejziniot ìvot ili smrt.

Vistinski Makedonci, verni deca na tatkovinata!

Zar }e trpite na{ata mila zemja da propadne? Poglednete

ja kako e pokriena vo ropstvo i so rani {to £ gi napravile okol-

nite narodi… Nao|aj}i se vo vakva nemo} i gledaj}i ja celata ras-

plakana, na{ata mila Makedonija, na{ata draga tatkovina Ve vi-

ka: vie {to ste moi verni deca; vie {to po Aristotela i Aleksan-

66 Leonidas Vulgaris (1833-?) e sin na Anastas Vulgaris (po poteklo

od Pijanec, u~esnik vo Gr~koto vostanie). 67 Iqo Markov-Male{evski (1805-1898) – makedonski ajdutski i vos-

tani~ki vojvoda. 68 Slavko Dimevski, Makedonskata liga i Ustavot, 134-137.

dra Veliki ste moi naslednici; vie vo ~ii{to ìli te~e make-

donska krv, ne ostavajte me da umram, tuku pomognete mi. Kakva

ta`na gletka za vas, vistinski Makedonci, }e bide ako stanete

o~evidci na mojot pogreb. Ne, ne, eve vi gi moite krvavi grozni

race, eve vi gi moite te{ki sinxiri: skr{ete gi niv, izlekuvajte

mi gi moite rani; napravete sè na znameto {to }e go krenam da bi-

de napi{ano: edinstvena i obedineta Makedonija! [tom toa }e go

storite hrabro, isterajte gi od va{ata zemja ovie ubijci, koi go

dràt vo svoite race znameto na neslogata i vnesuvaat otcepuva~-

ki strasti, ve delat vas, moi deca, na bezbroj narodnosti, potoa

sobiraj}i se okolu znameto na Makedonija, kako va{ edinstven

nacionalen beleg, dignete go visoko i podgotvete go ova slavno

zname za potoa da napi{ete ednoglasno:

Da ìvee makedonskiot narod, da ìvee Makedonija!

Postoi glasot na na{ata tatkovina, postoi slobodata, toa

skapo nasledstvo na narodite. Da gi proglasite ovie zborovi, toa

zna~i da gi povikate blagorodnite srca da pobrzaat da dojdat da se

bijat za da vi pomognat da ja dobiete taa sveta sloboda koja od

mnogu vekovi pobegnala od na{ata draga tatkovina.

Makedonci, setete se za na{eto poteklo i nemojte da go ot-

kaùvate!69

Proglasot na silogosot „Makedonija na Makedoncite“,

15 april 1881 godina

Do makedonskite narodi!

Na{ata tatkovina Makedonija nekoga{ bila edna od naj-

slavnite zemji. Makedonskiot narod gi turil prvite temeli na

voenata ve{tina. So pobedni~kite falangi na Aleksandar Veli-

ki ja prenesol Aristotelovata prosveta vo vnatre{nosta na Azi-

ja i so toa go civiliziral ~ove~kiot rod. No taa nekoga{ tolku

slavna tatkovina denes e vo opasnost da bide razdelena i da ja sne-

ma sosema, za{to nie Makedoncite sme ja zafrlile svojata narod-

nost, a drugite narodi ja baraat na{ata zemja kako svoja, baraat da

ja pot~inat na{ata golema narodnost, koja vo minatoto vo svojata

samostojnost tolku bolskotela.

Vistinski Makedonci

69 Ibidem, 356-357.

Na{ata tatkovina e stanata sira~e. Nejzinoto pobedni~ko

zname, od koe trepere{e celiot svet, deneska ve}e ne postoi kako

zname na oddelna narodnost. Denes se pi{uva vo kartata imeto na

Makedonija kako nekoj spomen, a nejzinite pobedni~ki grobovi

leàt vo golemite grobi{ta na zaboravot, blagodarej}i na razor-

nite spletki na onie {to ve}e nekolku godini krstosuvaat niz na-

{ata zemja, zasipuvaj}i go na{iot narod so razdor i otvoreni

strasti… Junaci makedonski! Zar }e ostavite dodeka ste u{te

ìvi da se zakopa va{ata ubava tatkovina? (...) Vo takva o~ajna po-

lo`ba na{ata draga majka Makedonija gleda na nas so o~i polni

so solzi i ni vika:

Ako ste navistina moi deca, ako vo va{ite ìli te~e ma-

kedonska krv, toga{ e podobro da zaginete so mene otkolku da os-

tanete ìvi svedoci na is~eznuvaweto na makedonskata narod-

nost. Ne veruvajte im ve}e na intrigite na sosednite narodi koi-

{to rabotat samo za mojata propast. (…) Zar ne }e se zasramite

ako ve ras~ere~at i razdelat sosedite koi zaboruvaat so odnosni-

ot jazik, no koi se moi neprijateli? Zar vie u{te }e im pomogne-

te za da me zakopaat v grob, a so mene i slavnoto makedonsko ime?

Ako toa go nej}ete, ako, naprotiv, sakate da gi zale~ite moite ra-

ni, a vie kako vistinski Makedonci re{ete: na znameto {to denes

go vijam da se napi{e: Makedonija na Makedoncite, pa toga{ iste-

rajte gi od svojata pradedovska zemja site intriganti {to denes

me|u vas razgoruvaat rascep na narodnosnite strasti {to vas, mo-

ite deca i ednokrvni bra}a, ve kinat na razni tu|i narodnosti.

Priznavaj}i go ova moe zname kako edinstveno va{e zname, vikne-

te: Da ìvee nerazdelniot makedonski narod!70

Prateni{tvo na Srbija vo London,


Ne veruvam deka angliskata vlada }e prezema {to bilo vo

smisla na bugarskite èlbi zasega. Me|utoa, Bugarite i nivnite

upravuva~i postignuvaat barem edno. Tie ja naviknuvaat Anglija,

i vooo{to Evropa, Makedonija da ja smeta kako bugarska zemja.71

70 Ibid., 363-364. 71 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija,

tom IV, kniga I (1879–1885), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd,

1984, 250 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom IV, kniga I). Prevodot e na

prireduva~ite.

Zastapnik na Srbija vo Bugarija,

2 juni 1885 godina

Od pred izvesno vreme po stranskite vesnici se javuva za

ispra}awe i upa|awe na ~eti od Bugarija vo Makedonija so cel ta-

mu da krevaat vostanie. (…) Kako {to doznav vo Kistendil72, na

granicata kon Turcija pred kuso vreme se slu~il nastan deka bo-

èm 200 Makedonci od Makedonija upadnale i go ograbile tamo{-

niot arsenal, odnesuvaj}i do 250 pu{ki, preku 200 revolveri i ne-

kolku iljadi (do 10 000) patroni i deka bugar. vlasti boèm ne mo-

èle da im se sprotivstavat.73

Grigor Prli~ev, 1885 godina

Ni nedostasuvaat

nam mnogubrojni mudri maì, majka

Makedonija e mnogu osiroma{ena.

Otkako go porodi velikogo

Aleksandra, otkako gi porodi sv. Kiril

i Metodij, ottoga{ majka Makedonija

leì na svoeto leglo uàsno

iznemo{tena, sosema primrena.

(...)

Gre{iv! Prostete mi. Gre{no e da kaè

~ovek deka Makedonija ne moè da ra|a

veliki maì. Naprotiv, Makedonija e

plodorodna i neiscrpno blago~edna. (...)

Blagodarej}i vi vam kolegi, Makedonija

}e rodi yvezdopodobni mladi~i. (...)

Za novorodenite mladi~i na Makedonija va{ata

radost }e bide ramna so radosta

na majkata {to gi rodila, za{to

o, vie, uvaèni i sveti zemjodelci

gi povivate plodovite na makedonskata

zemja.74

72 ]ustendil.

73 Ibidem, 309. Prevodot e na prireduva~ite. 74 Grigor Prli~ev, Voda~ me pra}a tatkovinata, 17, 18).

Ilija Kosti},75 20 juli 1886 godina

Bugara{tvoto vo Makedonija, gospodine Pretsedatele, od

den na den sè pove}e napreduva. Srpskiot element se ugnetuva –

nemu mu se zakanuva opstanokot. Imeto Srbin sè poretko se

slu{a, a se zamenuva so drugo. Na sekoj Srbin mu pominuvaat

mornici koga }e slu{ne od ustata na onoj {to zboruva so ubav

srpski jazik deka e roden Bugarin.

(…)

Vo Plovdiv osnovaa polugimnazija, podignaa pe~atnica,

kade {to }e se pe~atat knigite za {kolite i za narodot. Od taa

{kola izleguvale mom~iwa prili~no podgotveni za u~iteli, pa

iako ne {irele kojznae kakvo znaewe vo narodot, a go u~ele da ~i-

ta i da pi{uva.

Osven toa, mnogumina76 od niv zaminuvale vo Rusija, kade

{to bra}ata Rusi gi primaa podobro od nas. Ruskite varo{i: Ni-

kolaev, Moskva, Kiev ne oskudevaa so bugarski u~enici od site

krai{ta, dodeka Makedonec i Starosrbijanec nikade nema{e.

(…)

So dobivaweto egzarh po~nuva nova era vo Makedonija. Na

gospodinot Ignatiev, ruskiot pratenik vo Carigrad, ne mu be{e

te{ko, a u{te pomalku da ja uveri V. porta deka naselenieto vo

Makedonija e bugarsko.

(…)

Kneèstvoto Bugarija nema{e toga{ dovolen broj podgot-

veni i pismeni lu|e, rodeni vo nejzinite granici, pa be{e prinu-

dena da go prima vo slu`ba i onoj {to znae barem malku da ~ita i

da pi{uva.

Mnogu mesta vo dràvnata slu`ba zazedoa Makedonci. Dr-

àvata niv ubavo gi daruva. Im dade dobra plata, a so toa, se raz-

bira, i gi pridobi. Makedoncite se narekoa Bugari. (…)

(...)

Narodot vo Makedonija ne e bogat. Sekoj ne e vo sostojba

da go isprati svojot sin vo Solun. Za da moè sekoj tatko {to sa-

ka da go vospita svojot sin, Egzarhijata i vo toa im napravi

75 Tetovski u~itel. 76 Vo originalot stoi: gomilama je wih.

olesnuvawa na Makedoncite. Sekoja poglavna i pogolema varo{

vo Makedonija ima polugimnazii. Bitola, Prilep, Ohrid, Skopje

– toa se mestata i poziciite od kade {to Bugarite nè ga|aat vo

ìvo srce.77

Programa na dru{tvoto „Srbo-Makedonci“,

1886 godina

I

Da se izdejstvuva pred Visokata porta da mu odobri vo Ca-

rigrad da izdava eden vesnik na ~isto makedonski jazik. Vesnikot

}e se vika „Makedonski vesnik“ i }e se pridruì kon ovaa

programa:

Politi~kiot del

Sekoga{ da gi {titi interesite na Otomanskoto Carstvo.

Da go podigne crkovnoto pra{awe za otkaùvawe na Makedoncite

od bugarskiot egzarh, da ja baraat Arhiepiskopijata ohridska, ko-

ja }e zavisi od carigradskiot patrijarh, a pod Ohridskata arhie-

piskopija da pripadnat site makedonski eparhii. Na makedonski-

ot narod da mu se dokaùva deka ne se Bugari, deka so Bugarite ne-

maat ve}e nikakvi vrski, deka Bugarite se neprijateli na make-

donskiot narod. Da vodi smetka za svoite narodni osobini, jazik i

obi~ai. Da razviva najenergi~na propaganda za isteruvawe na bu-

garskite vladici i u~iteli od Makedonija i na nivnite mesta da

se doveduvaat vladici i u~iteli rodum od Makedonija.

a) Filolo{kiot del

I. Da se pi{uva na ~isto makedonski jazik, no bidej}i make-

donskiot jazik ne e knièvno obraboten, da se isfrla sekoj bugar-

ski izraz, a da se voveduva srpski…

(...)

IV. Redakcijata na ovoj vesnik, pokraj toa {to sekoga{ }e

raboti vo nego, }e napi{e na makedonski jazik knigi za osnovni

u~ili{ta i vo rok od edna godina }e gi otpe~ati vo Carigrad…78

77 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija.

tom IV, kniga II (1886–1887), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd,

1986, 48, 49-50, 52 (ponatamu: Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II). Prevodot

e na prireduva~ite. 78 Dokumenti za borbata, tom prvi, 273-274.

Stojan Novakovi},79 6 mart 1887 godina

Vo vremeto koga jas sè u{te se nao|av vo Belgrad i koga se

rabote{e za moeto imenuvawe za ova mesto, po~nata e rabotata so

~etvoricata Makedonci: Vasilko Kara-Jovovi}, Tomko Popovi},

Naum Jevrovi}, Kosta Grup~evi}.80

Grupa prilep~ani, 2 juli 1887 godina

Nie, dolupotpi{anite od g. Prilep, bidej}i sme podanici

na Negovoto Imperatorstvo i Veli~estvo Avgusei{i Sultan

Habdul Amit II sakame da imame makedonsko narodno u~ili{te i

bidej}i nie ne sme po rod Bugari, zatoa ne ja priznavame

bugarskata c. op{tina i nivnite u~ili{ta, a za religiozna

za{tita go priznavame Papata, no bez menuvawe na dogmite na

Pravoslavnata crkva.81

Georgi Babaxanovi} i Vasil Teofilovi},

22 juli 1887 godina

Ponizno potpi{anite rodum sme od Ohrid, Stara Srbija,

pa kompromitirani kaj Turcite poradi vojnite na Rusija i Srbija

protiv Turcija, prebegnavme, kako {to vi e poznato, so mnogu dru-

gi pod imeto Makedonci, vo Bugarija; toga{ se nadevavme na Rusi-

ja – a i sega – no Bugarite po~naa protiv Rusite, pa i protiv nas,

pa koga ja preminaa sekoja mera na neu~tivost kon osloboditelite

i nie ne mo`evme ramnodu{no da mol~ime, a taka nè isteraa Bu-

garite, i po na{a `elba ruskiot konzul vo Bukure{t ni dozvoli

da dojdeme ovde.82

Stojan Novakovi}, 15 avgust 1887 godina

Pop Spase Igumanov e sin na nekoj star pop vo Prilip83.

U{te pred dve-tri godini toj vleze kako reis (upravitel) vo ta-

79 Stojan Novakovi} (1842-915) ‡ srpski istori~ar, filolog i poli-

ti~ar. 80 Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II, 122. Prevodot e na

prireduva~ite. 81 Ibidem, 242. Prevodot e na prireduva~ite. 82 Ibid., 239. Prevodot e na prireduva~ite.

83 Prilep.

mo{nata crkovna op{tina, za koja toj samiot, na moeto pra{awe,

i kaà deka na pe~atot nosi naslov „Bugarska pravoslavna op-

{tina vo Prilip“. Pred edna i pol godina pop Spase, po voljata

na mnogu lu|e od op{tinata, mu napi{a pismo na bugarskiot eg-

zarh vo Carigrad so koe se otkaùva od nego i mu odrekuva pokor-

nost, „zatoa {to, veli popot, egzarhot sedi vo Carigrad, a naro-

dot vo Makedonija poradi nego se izloùva na gonewa“. Ovaa pos-

tapka ne izgleda deka e proizvod na srpskite simpatii, tuku }e

bide ili proizvod na katoli~kata propaganda ili izraz na sebi~-

nata grià za li~no spokojstvo, ako ne e u{te vo vrska so

ne~istite smetki vo op{tinata. (…) Bidej}i vo Bitola ima neko-

ja {kola ili zavod na katolicite-lazaristi, koi imaat nekoj za-

vod za propaganda me|u Bugarite i Makedoncite i vo Solun, toa

popot, za da se kurtuli od egzarhot, izjavuva deka }e ja primi uni-

jata i toj i negovata op{tina vo Prilip pod uslov lazaristite

(od ovoj) egzarh da go spasat84 i da mu pomognat da podigne crkva i

u~ili{te vo Prilip. Lazaristite vetuvaat i po svoi pati{ta se

zazemaat i srabotuvaat, ta popot e pu{ten od Bitola i se vratil

vo Prilip. (…)

(…) Toga{ popot mu ja izrazi èlbata na Patrijarhot vo

Prilip da se osnova nova pravoslavna op{tina pod naslovot „Ma-

kedonska pravoslavna op{tina vo Prilep“, koja bi imala

mo`nosti sosema da ja istisne i kon sebe da ja privle~e

dosega{nata „Bugarska pravoslavna op{tina“. Patrijarhot dade

zabele{ka na „Makedonska“, napomnuvaj}i deka bi bilo dovolno

novata op{tina da se vika samo „Pravoslavna prilipska“

op{tina. (…) No sega odedna{ popot se fatil za zabele{kata na

patrijarhot protiv „Makedonska“ i sakal najprvin da mu se dade

uveruvawe deka }e mu se odobri molbata, pa toga{ da ja podnese,

bidej}i se pla{i Prilip da ne se pogr~i (!) i bidej}i nekoi mu

zboruvale deka toa ne e Makedonija, tuku e Jelada. (…)

Kone~niot zaklu~ok e deka vo celata rabota nemame uspeh

i deka sè {to moème u{te da napravime e toa i vo ovaa prigoda

da go zamolam patrijarhot po svoite pati{ta i na~ini da se

zazeme protiv katoli~kata propaganda vo onie krai{ta i protiv

zloupotrebata na oddelni lu|e, koi go vle~at narodot i na tie

pati{ta samo za da se za{titat sebesi od odgovornost.85

84 Vo originalot stoi: da ga Lazaristi (od ovoga) Eksarha opros-

te. 85 Gra|a za istorijata, tom IV, kniga II, 270-272. Prevodot e na

prireduva~ite.

[piro Koprivica, 15 avgust 1887 godina

Mojata rabota vo Carigrad zavr{i nepovolno, poradi toa

{to popot (pretstavnik na Prilipskata op{tina {to protesti-

rala protiv bugarskiot egzarh) ne sakal kone~no da go priznae pa-

trijarhot, od pri~ina {to nazivot „makedonska“ op{tina (vo

sprotivnost „bug(a)rska“) ne zvu~el najprijatno vo gr~ko-patri-

jar{iskite u{i (Grcite smetaat deka Prilip e nivni). Pa se po-

kaà i samiot pop kako obi~no makedonski vrtipop, mislej}i ka-

ko i mnozinstvoto: „dava{ pari, }e stanam Srbin - ne dava{, }e

stanam {to sakam“. (…) Vsu{nost, mi se ~ini deka e dosta i toa

{to popot so negovite parohijani ostanal pri ubeduvaweto deka

se tie Makedonci, a ne Bugari kako {to se vikale do na{eto doa-

|awe…86

Stojan Novakovi}, 29 avgust 1887 godina

No kako {to na Makedonija polagaat prava Bugarite,

Srbite, Grcite i Vlasite, jas ve}e poodamna zabeleàv deka prak-

ti~nite Makedonci gi istisnaa popovite, koi kolku {to se moè

gi molzea poedincite ili sekogo po red, taka {to ~esto ne moè

da se znae {to vsu{nost tie mislat i ~ii navistina se ~uvstvu-

vaat.87

Temko Popov, 9 maj 1888 godina

Vo predgovorof na ova pismo }e ti predizvestam, oti jas

}e se poma~am da ti pi{am, kolku je mo`no, na na{e nare~ie za-

mestvaj}i onie re~i, koi ja i neznam, so blgarski. Na{eto nare-

~ie koga moèlo da diktira na drugite slavjanski nare~ia, osta-

nale naisiroma{ko i, kako pita~, soruìt raka bilo na blgarsko-

to, bilo na srpskoto i duri na Ruskoto! Ne otri~am ja oti svoite

slavjanski nare~ia, se shodni pomegu si i oti prirodno je da se

vzemeet ednoto ot drugoto, a ne do vakvo deredè (dè = neznam

kako se pi{it) do koe e do{lo na{eto kutro nare~ie, {~o da ne

moìt ~oek da si iskaìt mislite, bez da upotrebit blgarski

re~i, ako toj imat ìveno u blgarsko, srpski – ako u srpsko. (…)

Da ne se laìme, Despote, nacionalniot duh u Makedonia

do takvo deredè deneska je stignal, {toto i sam Isus Hristos

86 Ibidem, 274. Prevodot e na prireduva~ite. 87 Ibid., 291-292.

ako slezit od nebono nemoìt da go uverit Makedoneca, oti toj je

blgarin ili srbin, osven onie Makedonci u koi veke propaganda-

ta blgarska se imat vkoreneno. Za da se uveri{ ti vo ova ne{~o

trebit da zeme{ blgarizma pred o~i. Blgarskata propaganda evo

veke se ~ineet 20 godini, kade rabotat vo Makedonija, vo najslepi-

te vremina, koga grcizmot – sosvem ~u`da nacia, be{e dafatil da

se fkorenvit vo srceto Makedonsko; i Makedoncite koga vidoa

zrak ot slavjanizam, frlia se, kako slepi vo pazuite mu, bez da pu-

leet na razlikata mu. Stiga{e za nimi {~o se otkinaa ot grciz-

mot. No {~o da ~init sega t. j. posle dvadeset godini blgarski ma-

ki, akimlaci i nemilosni pari~ni èrtvi?

Se ~init ona, Dragi mi Despote, {~o e prirodno, no za

blgarite neo~ekivano t.j. sega sekoj makedonec priznava, oti toj

ne je blgarin i glasno ispoveda svojata nacia, ako i da se polzuve-

et u{~e ot blgarski sretstva, nemajki, razume se, svoi.

(...) Zatoa nie, Dragi mi Despote, befme zafatile u{te od

lani i dori ot olumlani da prepora~aame da se otvoreet make-

donski u~ili{~a so ova nare~ie, {toto kolku je mo`no da se is-

korenveet blgarizmite, koi se imeet piknato ot otvaraweto na

blgarskite u~ili{~a vo Makedonija, i da se zamestveet so popri-

rodnite t.j. srpskite. Mene nikoj ne moè da me razubedi oti po

inakof na~in moèat da se zbratimoseet ovie dva bratski naroda

i jazika. Najglavnata rabota je Makedonija da se pomakedon~it.88

Isaija Radev Maòvski,89 18 juli 1888 godina

RE^

iskaàna na 18 juli 1888 godina vo parabrodot „Ricar“ srede

rekata Dnepar, vo gradot Kiev, Rusija, od Isaija Radev

Maòvski od selo Lazaropole, Debarsko, Makedonija.

Mnogu po~ituvani gospoda i slovenski bra}a, pred 40 dena

razbravme vo na{iot kraj Makedonija vo Debar i Ki~evo za gole-

miot radosen nastan – 900-godi{ninata od pokrstuvaweto na

bratskiot ruski narod od velikiot ruski knez sv. Vladimir i se

podgotvivme nekolku lu|e da dojdeme vo slovenskata velika Rusi-

ja za da prisustvuvame na ovoj sve~en golem ruski praznik, no za

88 Dokumenti za borbata, tom prvi, 278-279. 89 Isaija Radev Maòvski (1852-1925) – nacionalno-prerodbenski

deec, aktivist vo borbata za osloboduvawe na Makedonija.

golema àl ne moèvme da dobieme paso{i za Rusija. No jas se os-

meliv i re{iv da dojdam sam i narodot no}e me isprati so solzi

на o~i, àlej}i {to ne moàt pove}e lu|e da dodat vo Rusija. Jas

se re{iv, povtoruvam, i trgnav no}no vreme i celi 30 dena odev,

kriej}i se od sledeweto na Turcite, i najposle uspeav da dojdam vo

slavnata slovenska velika Rusija... Mnogu uvaèni gospoda, make-

donskiot staroslovenski narod u{te pred 2500 godini e doveden

vo Makedonija od car Karan, koj{to kako car Filip i car Alek-

sandar bil ~ist Sloven; no pove}e od 500 godini izminaа otkako

Makedonija i makedonskiot star slovenski narod se potisnati i

se nao|aat pod te{kiot turski jarem. Nie, kletite Makedonci,

ofkame i pla~eme, no nikoj ne saka ni da ~ue, pa duri i samite na-

{i bra}a ni pre~at. Bra}a Sloveni, makedonskiot slovenski na-

rod e obvitkan od najluti i otrovni zmii, toj se davi i se izma~u-

va od najluti i neumolivi yverovi. Dovolno e nekoj ma`, nekoja

èna ili pak nekoe dete samo da spomene za velika Rusija, za da

bidat vedna{ tepani i pcueni na verata i narekuvani ruski |aurу,

ta od druga strana kaj nas vo Makedonija se namnoìја protestan-

tite i katolicite, koi na sekoj na~in se obiduvaat da nè napravat

protestanti ili da nè pokatoli~at. Vo na{iot Debar imame eg-

zarhiski namestnik - Arhimandrit, no i na toa ni zaviduvaa ne-

prijatelite. Taka, na primer, gr~kiot vladika gi potkupi turski-

te yverovi i gi natera da go ubijat, kolku i da ni e te{ko trpime,

pla{ej}i se da ne padneme pod avstriski jarem. Bra}a ruski Slo-

veni, celi petstotini godini stanaa ve}e otkako celiot makedon-

ski slovenski narod i celata negova zemja se obgrnati so crni i

mra~ni oblaci, koi{to ne ni davaat mo`nost da gledame i da se

polzuvame od blagotvornoto dejstvo na son~evata svetlina. Samo

slu{ame deka nekade ima i gree golemo i svetlo sonce, no o~ite

na makedonskite Sloveni ne go gledaat. Na{ata najgolema nade`

e vo velika Rusija, od nea nie ~ekame spas i izbavuvawe. Rusija,

koja gi spasi Grcija i Srbija, koja ja izbavi Romanija i slovenska

Bugarija, eden den }e ja ispruì rakata i na nesre}niot makedon-

ski rob i }e go spasi, podaruvaj}i mu sloboda.

Bra}a ruski Sloveni, nie okaenite turski robovi – make-

donskite Sloveni, denono}no go molime sevi{niot Bog i na{iot

spasitel Isus Hristos da mu dava zdravje i dolg ìvot na Negovo-

to Veli~estvo ruskiot imperator – edinstveniot mo}en pokrovi-

tel na site slovenski narodi... Nie go molime Boga da gi nadari

so sila i krepkost ruskite hrabri orli, da letnat vo vozduh da ja

pokrijat cela Makedonija, da gi proteraat lutite zmii i bes-

po{tednite yverovi, }e gi skr{at vekovnite te{ki `lezni pran-

gi, da ja oslobodat vekovnata turska robinka Makedonija.90

Stojan Novakovi}, 8 oktomvri 1888 godina

A ako pra{aweto bi se izvadilo od politi~kata sfera, pa

bi se poglednalo nau~no i akademski – bi moèlo, spored stran-

skata nauka, da se najde deka Makedoncite ja zazemaat preodnata

alka pome|u Srbite i Bugarite, {to zna~i deka za ponatamo{nata

rasprava, kade so niv, treba da se zemat predvid drugite politi~-

ki, istoriski i geografski ogledi, i deka vo toa Makedonija li~i

na Malorusite, koi taka stojat me|u Rusite i Poljacite, i na

Provansalcite vo Ju`na Francija, koi isto taka stojat me|u Ita-

lijancite, [pancite i Francuzite. I za kone~nata politi~ka

sudbina na dvete mesta presuduvale drugi faktori.91

Kosta [ahov,92 21 oktomvri 1888 godina

Pri sè {to sme 2.000.000 lu|e, pak nemame, barem ovde, vo

slobodna zemja, eden kakov i da e vesnik, koj }e nè drì vo tekot

na rabotite {to se slu~uvaat okolu nas i za nas; i koj }e ni sluì

za da gi izrazime na{ite narodni iskaùvawa i misli… Deneska

pe~atot e posilen od topot i so nego se sluàt skoro site narodi

na svetot, osven nas. (…) Na krajot, nie, Makedoncite, kako sme

edni pod dvojno i trojno ropstvo, a drugi prsnati po razni strani,

sepak ne smeeme da si ja zaboravime tatkovinata i sme dol`ni da

rabotime za podobruvawe na nejzinata polo`ba...

Pobudeni od seto toa, iako so slabi sili, go zapo~nuvame

izdavaweto na vesnikot „Makedonija“ so cel i barawe da se po-

dobri polo`bata na Makedonija. Vesnikov „Makedonija“ }e bide

daleku od sekakvi partiski intrigi i }e vodi nezavisna politika

po makedonskoto pra{awe. Stranicite }e bidat slobodni za sekoj

rodoqubec samo ako se pi{uvani vo duhot na vremeto i celta...

90 Isaiйя Radev Maòvski, V’zpominani na Isaйя Radev Maòvski

roden na 9 mart, 1852 godina, v selo Deb’rsko-Makedoniя, Sofiя, 1922, 26-

27. Prevodot e na prireduva~ite. 91 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, I, Skopje, 1989, 551. Prevo-

dot e na prireduva~ite. 92 Kosta [ahov (1862-1916) ‡ publicist, prv pretsedatel na MMKD

vo Sofija, sorabotnik na sp. „Loza“, urednik na v. „Makedonija“.

Zada~a na v. „Makedonija“ e da se bori za duhovnoto i kulturnoto

izdigawe na Makedoncite.93

V. „Makedonija“, 11 noemvri 1888 godina

Deneska, na pr., sekoj Makedonec, koga go spomnuva Alek-

sandar Makedonski, veli: „Nie sme go imale car Aleksandar Ve-

liki“. So tie zborovi toj si naumuva za bleskaviot period i veli-

~ieto na Makedonskata dràva. Aleksandar Makedonski stoi

pred liceto na Makedonecot kako nacionalna gordost. Taa nacio-

nalna gordost deneska ima za nego intelektualno zna~ewe pri od-

nosot za postignuvawe na idejata za samostojnost. Velikata

Makedonska dràva vo liceto na Aleksandra £ ima napraveno og-

romna polza na naukata.94

Ivan Haxi Nikolov,95 1888 godina

Nakaj noemvri u~itelite, rodum od Bugarija, podnesoa

molba do direktorot, da im se dozvoli da se hranat vo pansionot,

pri {to da si ja pla}aat hranata. Im se dozvoli. Hranej}i se zaed-

no, bev svedok na nivnite postojani prefrluvawa na smetka na ma-

kedonskite Bugari, obvinuvaj}i gi za slab patriotizam – „}e mi

daj{ pari, }e se ~inam Bugarin“ i sl. na toa. Jas im ja istaknuvav

borbata na makedonskite Bugari protiv tu|ite propagandi, koja

borba e pointenzivna i pogolema odo{to e borbata na Bugarite

od drugite bugarski geografski oblasti, Dobruxa, Mizija i Tra-

kija, tuku tie postojano prodolùvaa da gi ismejuvaat svoite jugo-

zapadni sonarodnici, ~ii deca bea povikani da gi obu~uvaat i

vospituvaat.

Eden den bevme izlegle kraj moreto, da pieme kafe vo ka-

feanata „Belvi“. V. K’n~ev be{e mnogu zborlest, i me|u drugoto

vo svoite prikaùvawa re~e deka toj do{ol za u~itel vo Solun, za

ja da pobugari Makedonija. Toa be{e preterano i silno re~eno.

Mu prigovoriv deka ne biva da zboruva taka i da se natcenuva se-

besi, bidej}i Makedonija odamna e bugarska i deka makedonskite

Bugari odamna vodat borba protiv rutinata; nejze £ e potrebna

93 Dokumenti za borbata, tom prvi, 282-283. 94 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, I, 226. 95 Ivan Haxi Nikolov (1861-1934) ‡ u~itel, kniàr, revolucioner,

sorabotnik na MMKD, eden od osnova~ite na MRO (1893).

prosveta {to treba vistinski da ja {irat site u~iteli i duhovni-

ci. K’n~ev se po~uvstvuva zasegnat i ottoga{ po~na da me mrazi.96

Petar Draganov,97 1888 godina

Makedonskiot zbornik (Collection Mac#donienne) makar {to

se izdava od strana na bugarskata Egzarhija pod redakcija na g.

Ofejkov so ~isto propagandisti~ka cel, t. e. so cel da se odbrani

velikobugarskata ideja vo Makedonija od pretenziite na isto tak-

vata srpska ideja, ednovremeno so toa, izgleda, }e dade cenet pri-

dones i vo riznicata na makedonistikata, za{to vo ovoj zbornik,

sudej}i spored podatocite {to mu prethodat, }e izlezat 1.500

obrasci od site krai{ta na makedonskoslovenskata provincija,

96 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M.

Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, Skopje, 1995, 47. Vo knigata „Traktati za sonce-

qubivite“ (Skopje, 1974, 122-123), Gane Todorovski dava fragmenti od memo-

arite na Haxi Nikolov koi se razlikuvaat od onie na [aldev: „У~itelite

vo gimnazijata, za da imaat poevtina hrana, pobaraa da se hranat zedno so nas

– vospita~ite i da ja pla}aat храната po cenata na ~ineweto. Nivnata molba

Egzarhijata ja uvaì i po~navme site u~iteli i nadgleduva~i da se hranime

zaedno. Za seto vreme na ru~ekot i sekoj den edinstveniot razgovor be{e za

Makedoncite. Kakvi li ne navreduva~ki zborovi izgovoruvaa po adresa na

Makedoncite: ’Makedonci – gnili konci‘, ’daj mi pari za da stanam Buga-

rin‘, ’mуur mi e, i ovde go klavam i onde go klavam‘ itn. itn. – izop{to, kako

da se Makedoncite bez patriotizam, nesoznatelni, ete taka – divjaci, bez se-

kakvo nacionalno ~uvstvo. Ovie obvinuvawa i navreduvawa se slu{aa glav-

no od Vasil K’n~ev i Petko Ma{ev. (...)“

„Se jadosuvav mo{ne mnogu, bidej}i znaev kakvi zatvorawa, materi-

jalni i moralni `rtvi podnele Makedoncite vo borbata so Patrijar{ijata,

kakov silen patriotizam projavuvale, gi branev Makedoncite voop{to, ja

objasnuvav pojavata na srpskite u~ili{ta vo Makedonija..., tuku ni{to ne

pomaga{e – navredite i zagor~uvawata ne prestanuvaa. Najposle, eden den

im rekov: ’Gospoda, jas vi zabranuvam da zboruvate po adresa na Makedonci-

te! Ako prodolìte da zboruvate po adresa na Makedoncite, }e proizleze

golem skandal!‘ Kaànoto kako so no`, gi prese~e razgovorite za Makedon-

cite. (...) Eden den vleguvam vo odajata na Dim. H. Ivanov i Petar Mi{ev po

inercija prodolùva da zboruva: ’Makedoncite, xanam, Makedonci, sè okolu

parata‘. (…) Koga me vide, zapre i go promenija razgovorot. (...) Po moe

sfa}awe D. H. Ivanov, V. K’n~ev i Petko Ma{ev bea golemi makedonofobi,

za V. K’n~ev barem na zborovi. Od prviot den u{te koga dojde prikve~er,

{estmina u~iteli otidovme na pro{etka pokraj moreto i sednavme vo

kafean~eto ’Belvi‘. Otkako sednavme, dodeka stanavme, sè K’n~ev zboru-

va{e... Me|u drugoto re~e: ’Jas dojdov za u~itel vo Solun so ambicija da ja

pobugaram Makedonija‘, itn.“ 97 Petar Danilovi~ Draganov (1857-1928) ‡ ruski slavist i istraù-

va~-makedonist.

zapi{ani od samite Makedonci i isprateni vo bugarskata Egzar-

hija od nejzinite dejci i u~iteli vo Makedonija. Mo{ne uspe{no

e izbran i naslovot na ovoj zbornik: toj ne e nare~en so bugarsko-

to, tuku so neutralnoto makedonskoslovensko ime (Mac#doine Sla-

ves). Ova go izrazuva stremeòt na zbornikot za objektivnost vo

idnoto razre{uvawe na filolo{kiot spor, koe edna{ za sekoga{

treba da presudi ~ii se ovie obrasci – srpski ili bugarski, im

pripa|aat li tie na pretendentite delumno ili napolno, i nema

li me|u niv takvi {to }e treba da ne mu pripadnat nitu na Srbi-

not, nitu na Bugarinot, tuku samo i edinstveno na Makedonecot.

(...)

Raspolagaj}i so seto ova, slovenskata filolo{ka nauka bi

bila vo sostojba, edna{ za sekoga{, da go razre{i makdonskiot ja-

zi~en spor i bespristrasno da presudi {to vo ovie tri makedon-

sko-slovenski zbornici mu pripa|aat na bugarskoto nare~je, {to

– na srpskoto nare~je i, sosema prirodno, {to e ona koe ne mu pri-

pa|a nitu na srpskoto, nitu na bugarskoto, tuku sostavuva sopstve-

nost samo na oddelnoto, samobitnoto makedonsko nare~je.98

Stojan Novakovi}, 1888 godina

Najposle, postoi u{te edna pojava koja ne moè da se is-

pu{ti od predvid. Toa e stremeòt na makedonskiot narod da os-

tane sam za sebe, koj bara pat po sredinata na site gorespomenati

stremeì. I ovoj streme` po~na da se budi osobeno od sprotiv-

nostite me|u bugarskiot i makedonskiot govor i me|u bugarskiot

i makedonskiot karakter, od vremeto koga bugarskata propaganda

po~na so golem pritisok i ostrina da udira vrz makedonskite oso-

benosti, vo imeto na panbugarizmot. Duri me|u platenite profe-

sori na bugarskite sredni u~ili{ta na Makedonija se nao|aat lu-

|e vo koi se budat ovie stremeì tokmu onaka kako {to se gleda

me|u Malorusite protiv uniformitetot ruski. Ne e bez zna~ewe,

i ne moè da se objasni so pri~ini poznatiot fakt, deka proletta

na 1885 godina, po bugarskite javni sobiri za Makedonija, sledu-

vaa vedna{ javni sobiri na Makedoncite vo Srbija, na koi zedoa

u~estvo site Makedonci {to prestojuvaat po Srbija. Posilno

dvièwe }e gi izvede u{te na pogolema svetlina ovie strui, {to

sega u{te mu gi davaat na istoto prvite znaci na ìvotot.99

98 Dokumenti za borbata, tom prvi, 311, 313. 99 Ibidem, 281-282.

Slavjanskomakedonskata knièvna druìna,

1888 godina

Taka, vo 1888 godina se obrazuva od emigranti Makedonci

vo Sofija „Slavjansko-Makedonska Knièvna Druìna“ pod pret-

sedatelstvo na Georgija Pulevski, so cel da ja prerodi narodnata

makedonska literatura, bugarskata vlada ja rasturi i mnozina nej-

zini ~lenovi gi istera od granicite na Kneèvstvoto.

Po dve godini vo taa ista Sofija bugarskata vlada gi zat-

vori ve~ernite {koli, specijalno otvoreni za emigrantite Make-

donci-zanaet~ii, rakovoditelite na ovie {koli, makedonskite

patrioti: Damjan Gruev, Del~ev, Petre Pop-Arsov i mnogumina

drugi, gi protera od Bugarija.100

Aleksandar A. Rostkovski,101 28 januari 1889 godina

Spored zborovite na istiot toj Kirijazi, me|u muslimani-

te nacionalnite idei se mnogu pora{ireni, otkolku me|u hristi-

janite, taka {to od prvite ve}e 90% me~taat za nacionalna pre-

rodba, dodeka me|u hristijanite edvaj deka bi se nabrojale do 60%;

ostanatite 40% hristijani se pogr~eni. (...)

(…) Bugarskite vesnici, {to specijalno se zanimavaat so

makedonskoto pra{awe, kako na primer „Vardar“, „Avtonomija“ i

drugite, ja propovedaat neophodnosta za Makedoncite, t. e. za Bu-

garite, da se soedinat so Albancite i da baraat zaedno avtonomna

uprava. Vo poslednite broevi od ovie vesnici se predlaga da bide

formiran eden Albano-Makedonski revolucioneren komitet, so

cel da se oslobodat od istiot neprijatel – Turcite. (...)

Nacionalizmot e ve}e razbuden i zatoa sekoj obid za nego-

vo uni{tuvawe e osuden na neuspeh; toa e fakt, so koj e neophodno

da se smeta. I nam ni e neophodno odnapred seriozno da se zafati-

me so toa pra{awe i da ne im dademe mo`nost na Avstrija i na

Italija da go zemat dvièweto vo svoi race i da go povedat nego

po neprijatelski za nas pat… Poddr{kata na Grcite vo nivniot

streme` da eliniziraat, nam osven pakost ne moè da ni donese

100 Upravda, KømÍ bыla BolgarіÔ dlÔ Makedon˜i., „Makedonskій go-

losÍ (Makedonski glas)“, g. I, br. 5, S.-PeterburgÍ, 5 SentÔbrÔ 1913, 77.

Prevodot e na prireduva~ite. 101 Aleksandar Arkadievi~ Rostkovski (1860-1903) ‡ ruski konzul,

prijatel na K. Misirkov.

ni{to drugo, bidej}i pomagaj}i im na Grcite, }e gi otturneme

drugite, a qubov od Grcite sepak nema da dobieme. Makar {to ni

od drugite narodi ne treba da se o~ekuva nekoja posebna polza, se-

pak, podobro e tie da bidat razdrobeni, za da ne bidat silni; kol-

ku pove}e narodi }e ima ovde, tolku podobro. (...)

(…) Vo sega{niov mig samite Bugari se dràt cvrsto do

{izmata, kako za stoèr na spas na svojata nacionalnost od srp-

skata propaganda i po niedna cena nema da se pomirat so Patri-

jar{ijata, pa duri ni pod uslov vo onie delovi od Makedonija, ka-

de {to e naselenieto slavjansko, da ostane slavjanskata bogoslu`-

ba i istite takvi u~ili{ta, bidej}i niv }e gi iskoristat Srbite

za svojata propaganda me|u Makedoncite, koi }e prestanat da se

pla{at, pri preminuvaweto na srpska strana, od mo`nosta za zab-

rana od Patrija{iskite Vladici na crkovnoslavjanskata bogo-

slu`ba vo crkvite. (...)

Samite Srbi objasnuvaat, deka porano tie svoeto vlijanie

go imaat svrteno kon Bosna i Hercegovina, i duri otkako zagubija

sekakva nade` koga i da bilo niv da gi dobijat, bea prisileni da

go svrtat pogledot na Makedonija i da pobaraat ovde izlez na mo-

re, bez {to Kralstvoto ne moè da ìvee… Zboruvaj}i go ova,

Srbite dodavaat, deka Rusija bi trebalo da im pomogne, bidej}i

Bugarija, imaj}i gi Varna i Burgas, bi moèla da postoi bez Ma-

kedonija, dodeka za Srbija ova pra{awe e pra{awe na ìvot i

smrt. Dodeka se odviva borbata me|u Srbite i Bugarite za idnoto

zavladuvawe na Makedonija, Grcite }e ja iskoristat svojata se-

ga{na polo`ba i, nevoznemiruvani pove}e od Slavjanite, }e ja za-

cvrstat svojata polo`ba vo Ju`na Makedonija, t. e. }e ja postignat

svojata cel, bidej}i tie ve}e prestanaa da sonuvaat za Severna

(Makedonija) i bea prisileni da ja priznaat nea za slavjanska. (...)

Site isprekrsteni vo Makedonija i neprijatelski ednite

na drugite propagandi £ nosat na zemjata straotna pakost. I koga

ne stanuva zbor ni za razvratni~koto vlijanie vrz naselenieto,

koe, zaradi materijalni pridobivki, e spremno bezmalu kataden

da si ja menuva svojata nacionalnost, propagandite pribegnuvaat,

so cel da ja zasluàt milosta na vlastite, kon kodo{tva i nakle-

vetuvawa na sopernicite, pri {to ne ja krijat svojata radost, koga

}e im uspee da £ nanesat zaguba na drugata hristijanska op{tina.

(...)

Kako posledica od takviot odnos na propagandite, ovde{-

nite ìteli po~nuvaat da go sfa}aat zna~eweto na gromkite fra-

zi, iskaùvani otade granicata, za èlbata da bidat oslobodeni

bra}ata od pod turskoto igo, dodeka vsu{nost glavnata rolja ja ig-

ra al~niot egoizam, {to saka sè da prisvoi i ni{to da ne im dade

na drugite. Otade stanuva sosem sfatliva èlbata na Makedonci-

te da se oslobodat od site ovie neprijatelski ednite sprema dru-

gite propagandi i da baraat spas od Turcite vo sproveduvaweto na

idejata deka „Makedonija e na Makedoncite“. Dokolku ovaa ideja

nekoga{ se osu{testvi, toga{ na toa }e bide mo`no samo da mu se

raduva, bidej}i na toj na~in Makedonija za prvpat }e se oslobodi

od raznite naru{iteli na poredokot, a kako vtoro, Makedoncite,

svrtuvaj}i im grb na pretstavnicite na neprijatelskite me|u niv

balkanski dràvi, }e ja vloàt seta svoja nade` vo Rusija i bes-

kprekoslovno }e gi slu{aat nejzinite soveti.

Samostojnoto Slavjansko makedonsko Kneèstvo, {to }e

se prostira do granicata na Albanija, }e uni{toì isto taka so

samata svoja pojava sekakov povod za razdori me|u Srbija i Buga-

rija.

Ovde{nava inteligencija, nezainteresirana za propagan-

dite, pokaùva strahuvawe, deka ustrojstvoto na avtonomna pro-

vincija od Makedonija e opasno, sè duri e Bugarija vazalno kne-

èvstvo, bidej}i bi moèlo da se povtori Isto~no-Rumeliskata

istorija, pa Bugarija da ja prisoedini kon sebe Makedonija, pri-

reduvaj}i ja komedijata na nazna~uvawe na Knezot za General-Gu-

bernator. Kako {to se ~ini, Bugarite prvi se imaat doseteno za

postoeweto me|u Makedoncite na seperatisti~ki tendencii i tie

prezemaat merki za nivno iskorenuvawe. So ovaa cel tie postepe-

no gi zamenuvaat u~itelite, mesnite, tuka rodenite, so onie {to

se ispra}ani od Kneèvstvoto; dodeka ovde{nite Makedonci tie

gi premestuvaat na slu`ba vo Bugarija; na toj na~in samo vo tekot

na 1898 godina tie uspeaja 25 procenti od ovde{niot u~itelski

personal da go popolnat so ~isti Bugari.102

V. „Makedonija“, 19 avgust 1889 godina

No sega, po na{eto politi~ko rascepuvawe, vo na{ata Ma-

kedonija tukure~i ne se gleda takva borba, pa po sè izgleda site i

ni go otkaùvaat sega pravoto na takvata borba, stremej}i se o~i-

gledno da nè zavladeat, duri mnozina i od slobodnite Bugari, ma-

kar i bez osnova, gledaat so edna ~udna nedoverba vrz edna posa-

102 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom

(1894-1901, 1902), Kumanovo, 1995, 127, 129, 130, 134-135, 141, 149, 150-151 (po-

natamu: Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom).

mostojna borba od strana na Makedoncite. Se gleda deka site mu

go otkaùvaat pravoto na Makedoncot i samiot da se bori za ole-

snuvawe na svojot ìvot, kako stradalec da si go izdignuva glasot

i toj. Site samo edna i ista pesna peat: „da gi oslobodime na{ite

bra}a“, no da im pomognat na svoite bra}a da si se oslobodat za

sebesi nikoj ne saka da pomaga... Site, se gleda, se pla{at od edna

samostojna borba na Makedoncite i nikoja sosedna dràva dosega

ne dava da se razvie takva, koe, bez somnenie, si gi ima pri-

~inite...

(…)

Nie ne moème da go barame svojot spas uspe{no nitu kako

Grci, nitu kako Srbi, nitu kako Bugari, tuku kako Makedonci, na

koe, veruvame, site }e poglednat so dobro oko.103

Marko A. Mu{evi~,104 18 septemvri 1889 godina

Ovde nakratko }e vi objasnam deka treba i kako treba da se

raboti za da moème da gi postigneme na{ite celi vo Stara Sr-

bija i vo Makedonija.

1) Prvo, treba ova da im go dademe na Makedoncite: ednak-

vi prava na site {to se nao|aat ovde, vo cela Srbija i vo celoto

Kralstvo, i da se ~uvstvuvaat isto kako ovde{nite srpski sinovi

bez kakva bilo razlika.

2) Sekoj Makedonec koj bi sakal nekakva slu`ba, da mu se

dade spored negovite sposobnosti, za{to toj bi bil sposoben od

najmaliot, pa do najvisokiot slu`benik.

3) Treto, da se sotrat nekoi sme{ni imenuvawa na na{ite

Makedonci, takanare~eni pove}e vo Srbija (Rekalii). Drugi gi

vikaat ôkalii…105

103 Edinъ Makedonecъ, Mnønie za rø{avanie Makedonskiя vъprosъ,

„Makedoniя“, g. I, br. 36, Sofiя, 19. VIII 1889, 143. Prevodot e na prire-

duva~ite. 104 Marko A. Mu{evi~ ( ?- ok. 1920) ‡ ikonopisec, sobira~ na narod-

ni pesni, makedonski kulturno-nacionalen deec. 105 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija,

tom V, kniga I (1890), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1988, 8

(ponatamu: Gra|a za istorijata na makedonskiot narod, tom V, kniga I).

Prevodot e na prireduva~ite.

Temko Popov, 1889 godina

KOJ E KRIV

Pojke od deset godini ima od kako nije Makedoncive nema-

me duhovno na~elstvo po na{ive mesta, od koje i najmnogu strada-

at na{ive crkveni i u~ili{ni raboti. (…)

(...) Tuku sme ti skrstile race, i sme ostajile rabotata na

Boga, bez da gledame kako od den na den gasneme duhom, i oti ako ja

terame vaka rabotava, kao {to sme ja terale do sega, ke dojdeme do

ni{to, i togaj ke imaat pravo sveton da veljat, oti pome|u nas Ma-

kedoncive nema intelegencija, a sis me {orolo{~iji i gotoa~i…

Ami ako vo edno op{testvo, vo eden narod nema intelegencija, to-

gaj toa op{testvo ne se veli op{testvo, toj narod ne se veli na-

rod, tuku zbir{tina. Deneska, koga svetot se pe~ali ne da ima in-

teligencija vo svojot narod, a sijot narod da je takov, nije siroma-

si si odime kao rakot! Ne za falenje ke kaà, oti nije Makedon-

cive od natura ne sme darujani da valime, i ne valime kon nazad,

kon mrak, a, naprotiv, na{ otli~en beleg bil i je: bistrina na

umot, ljubov kon naukata i kon druzite trgovski zavzimanja. A pak

sega {to ne zede matnata i sme olku ni{ti duhom! (...)

Mene mi se ~ini, oti pri~ina na ovaa na{a umstvena para-

lizija je – ama ke kaà golem zbor, i, moljam, nikoj da ne se trevo-

ì i da ne me krivi, pred da me islu{a – je, veljam, Egzarhijata i

egzarhiskite milosti. Taa egzarhija i tija nejzini milosti ne

napravija gotoa~i. Tija u~iteli {to ni ji pu{ta darom, i tija

u~ili{ta, {to ji krepi taa, napraija ovaa umstvena debeljaana vo

na{aa tatkojna. (…) A, mi se ~ini, inaku ke be{e, ako se

pe~ale{e sekoja op{tina za svojte u~ili{ta i sekoj gragjanin

daa{e svojata aspra za platata na u~iteljot. Togaj ke videvme nije

kako ke se ope~ale{e op{tinata da pogodi najdobri u~iteli i

gragjaninot ke gleda{e u~ili{teto kao svoje oko, za{to se

otvorilo so negoijot pot. (…) Ama ke re~e nekoj, oti, ako ne beja

ovija Egzarhiski milosti, nije ke nemavme u~ili{ta. Ne, toa ne je

verno. Nije tolku dobro moèvme i moème da imame potrebnite

si u~ili{ta vo tatkojnata na{a, {to da nemavme potreba, kao

{to se dokaùje podolu, od nikakvi pomoki davani po takov

na~in, {to rasipujat naravstvenosta na op{testvoto i go pravat

ni voda, ni kiselina! Ami {to da se pak za onija pansioni vo

Solun, vo Skopje, vo Bitolja? Ami tija na pansioni li, ili na

siropitali{ta prilegaat? Vlegol mi ti brate moj, onaj siromav

u~enik vo toj pansion so iljada molbi, so iljada poniùjenja i,

dur da svr{i gimnazija, u{te kakvi ne ke pretrpi, i, preku

sedumte godini, kakvi i druzi despotizmi-jani~arluci, {to, se

vikaat disciplina od strana na upravitelite neke upra`nat nad

negovata krevka du{a, taka {to, svr{ujejki u~ili{te, ke izleze

toj vo op{testvoto tolku ni{ti duhom i so tolku sma~kana i

pla{liva du{a, {to ti se ~ini oti izlegol od nekoj zatvor. Oh,

nevina mlade`, nemoj da se ljutite: vija ne ste vinovni! (...)

Inako, ako nija Makedoncite ne bevme vo edno paralizira-

no sostojanie, vo koje sme dovedeni, kao {to veke sekoj znae, od Eg-

zarhijata – ne ke trpevme ova poloènije na rabotive.106

Vladimir Kari},107 19 april 1890 godina

Zasega od moja strana bi moèl da vi prepora~am eden ~o-

vek, za koj ima pri~ini da se veruva deka }e ni posluì sosema

verno. Toa e Temko Popovi} od Ohrid, no koj podolgo vreme ì-

vee vo Solun so semejstvoto. Toj bil ekonom vo Bugarskata gimna-

zija vo Solun, no kako Makedonec, gledaj}i kako Bugarite gi po-

bugaruvaat mom~iwata od Makedonija, gi zamrazil, poradi toa is-

tapil od zavodot i po~nal da mu se pribliùva na na{iot konzul

vo Skopje i na Srbite koi ìveat tamu. (...)

Temko, koj ovde vo Svetosavskiot pansion ima i brat, ve}e

veliko{kolec, poznavaj}i gi sostojbite i odnosite na bugarskata

propaganda i kako Makedonec, poznavaj}i gi tamo{nite lu|e i

priliki, bi bil od golema korist vo site na{i tamo{ni dejstvu-

vawa108 ako bi se angaìral so sedi{te vo Solun…109

Dimitrie Bodi,110 28 juli 1890 godina

Kako odgovor na ova Va{e pismo ~est mi e, gospodine mi-

nistre, da Vi javam deka u~enicite {to mi se javuvaat mene vo po-

golem del odovde, od Bitola, ve}e zavr{ile po nekoj klas gimna-

zija i zatoa sakaat da go promenat zavodot i bi sakale da u~at vo

Belgrad.111 Niv ne moè da gi privle~e ni Prizren, ni Priz-

renskata bogoslovija, bidej}i i ednoto i drugoto e polo{o od

106 Dokumenti za borbata, tom prvi, 283-285. 107 Srpski konzul vo Skopje. 108 Vo tekstot stoi: preduzeћima. 109 Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 146. Prevodot e na pri-

reduva~ite. 110 Konzul na Kralstvoto Srbija vo Bitola. 111 Vo tekstot stoi: {to bi hteli u Beogradu da se u~e.

bitolskite gimnazii, i spored toa nikoj od niv nema da ja primi

mojata ponuda. A ako nekoj i ja prifati, se postavuva pra{aweto

}e moè li Prizren da gi srbizira onolku kolku Belgrad, bidej}i

Makedoncite se malku razli~ni od St. Srbijancite.112

Vladimir Kari}, 13 avgust 1890 godina

Kako {to vi e poznato, gospodine Ministre, Upravata na

Prizrenskata bogoslovija dosega malku se osvrnuvala na Makedo-

nija. Otkako e ovaa Bogoslovija vo ìvot do denes, mislam deka

nitu eden Makedonec nema zavr{eno kurs vo nea, tuku site bile

ili Starosrbijanci ili Crnogorci.113

Xon Blant,114 30 avgust 1890 godina

…Belgradskiot vesnik „Odjek“ objavi deka pristignuvawe-

to vo Solun na bugarskiot skopski vladika Teodosij predizvika

nemiri kaj Grcite, Makedoncite i kaj Srbite, poradi {to vladi-

kata mora{e da ostane izvesno vreme na parabrodot, od koj podoc-

na izleze tajno i prepraven go prodolì svojot pat za Skopje…115

V. „Makedonija“, 10 septemvri 1890 godina

Ako navistina se to~ni informaciite {to gi dobivme od

nekolku mesta od Makedonija i drugi vo taa smisla od Romanija,

vo eden dosega golem del pak na{inci se razodila idejata da rabo-

tat za osloboduvaweto na Makedonija vo samostojna dràvi~ka.

Vo taa grupa napolno is~eznala mislata deka e vozmo`no nekoga{

soedinuvaweto na Makedonija so Severna Bugarija i sl. Centarot

kade }e £ bide ne se znae, no vo sekoj slu~aj nekade nadvor od na-

{ite krai{ta.116

112 Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 365. Prevodot e na pri-

reduva~ite. 113 Ibidem, 396. 114 Britanski generalen konzul vo Solun. 115 Britanski dokumenti za istorijata na Makedonija (1886-1900),

tom V. Redakcija d-r Dragi \orgiev. Izbor i prevod Zorica Boìnovska,

Skopje, 2005, 267-268 (ponatamu: Britanski dokumenti, tom V). 116 V. „Makedoniя“, g. II, br. 35, Sofiя, 10. IX 1890, 1. Prevodot e na

prireduva~ite.

V. H. D. Hegard,117 6 oktomvri 1890 godina

Slu`beniot vesnik od 22 septemvri (4 oktomvri) objavuva

Rozai Decrea so koj, vo soglasnost so zakonot, se odobruvaat pravi-

lata spored koi e osnovano vo Atina dru{tvoto nare~eno „Make-

donsko bratstvo vo imeto na siroma{nite“.

Spored praviloto 1, glavnata cel na Dru{tvoto e da im po-

maga na Makedoncite {to se siroma{ni i nesposobni za rabota.

Praviloto 2 istaknuva deka Dru{tvoto }e im pomaga mate-

rijalno i moralno na siroma{nite Makedonci na toj na~in {to

}e obezbeduva knigi za siroma{nite u~enici od dvata pola, kako

i so otvorawe ve~erni u~ili{ta.

Pravilata 3 i 4 se odnesuvaat na redovnite i po~esnite

~lenovi. Prvospomenatite mora da bidat Makedonci {to se vo so-

stojba da gi promoviraat celite na Dru{tvoto, a vtorospomenati-

te se lica {to se odlikuvaat so svojata polo`ba i patriotizam…

Naslovot na Dru{tvoto moè, na nekoj na~in, da zalaè,

bidej}i smislata na celiot dokument pokaùva deka Dru{tvoto

pove}e se stremi kon politi~ki celi, otkolku kon pomo{ta na si-

roma{nite Makedonci…118

Stojan Novakovi}, 27 noemvri 1890 godina

Kon prvite {est knigi e dodadeno posle so naredba na Mi-

nisterstvoto {to vi e dovereno pe~ateweto na „Makedonska ~i-

tanka“ od g. M. Veselinovi}… A i od prvite {est knigi dadov da

se pe~ati re~isi sekoja vo pogolem broj primeroci otkolku {to e

predvideno. Dokolku so toa e zgolemen tro{okot za pe~atewe, is-

tiot e namalen vo odnos na Srpskiot bukvar, zatoa {to se upotre-

beni ilustracii i hartija koja vo pogolem broj bila nabavena vo

po~etokot za pe~atewe na Makedonskiot Bukvar.119

117 Britanski diplomatski pretstavnik vo Atina. 118 Britanski dokumenti, tom V, 264. 119 Gra|a za istorijata, tom V, kniga I, 584-585. Prevodot e na pri-

reduva~ite).

Karl Hron,120 1890 godina

Spored toa moè da se potvrdi deka makedonskiot jazik so

svoite sopstveni zakoni za razvitokot na glasovite kako i spored

negovite gramati~ki pravila formira eden sopstven jazik {to

dosega nema svoja sopstvena literatura i koj poradi toa se potpi-

ra na srodnata bugarska literatura, koja vo nikoj slu~aj ne stoi

vo nekoi pobliski odnosi otkolku samo vo op{to srodstvo. Pona-

tamu, sigurno e deka makedonskiot jazik e poblizok do bugarskiot

otkolku do srpskiot jazik.

(...)

No, vo sekoj slu~aj moè da se dokaè, kako spored nivnata

istorija, taka i spored nivniot jazik, deka Makedoncite ne se ni-

tu Srbi, a u{te pomalku Bugari, tuku se poseben narod, imeno di-

rektni potomci na onie slovenski pradoselenici, koi go naselu-

vale Balkanskiot Poluostrov u{te dolgo pred srpskata i bugar-

skata invazija i koi ne se izme{ale nitu so eden od ovie dva na-

roda.121

Ohridskoto gra|anstvo, 1890 godina

Do Negovata Svetost Velikiot Patrijarh vo Carigrad

Nie vernite podanici na Negovoto Veli~estvo carot Sul-

tan Abdul Hamid I od dolgo vreme nemame crkovna sloboda, a od

1892 godina stanavme u{te pove}e zabludeno stado, za{to dojdov-

me pod Bugarska egzarhija, zabludeni od bugarskata propaganda.

Taka i nie stanavme {izmatici.

Nie, Slovenite od Makedonija, od sekoga{ sme imale svoja

crkva, Ohridska arhiepiskopija, koja ima{e sedi{te vo na{iot

grad. Denes nie bi sakale odnovo da si ja vratime i taka ìveeme

vo sloga so Velikata crkva.

Bidej}i nam ni e potrebno Va{eto sveto blagovolenie po

odnos na na{ata slovenska crkva vo Makedonija, poradi toa Ve

molime, makar i da sme izmameni od strana na Bugarite, da ni

prostite, bidej}i ste blag Hristov sluìtel i da ni ja obnovite

na{ata crkva.

120 Karl Hron (1852-1912) avstriski publicist. 121 Karl Hron, Narodnosta na makedonskite Sloveni. Redakcija i

komentari: Dr Hristo Andonov-Poljanski. Skopje, 1966, 18, 25.

Pokraj toa {to Bugarite nè izmamija i izlagaa, tie ni go

otfrlaat i jazikot, ni gi menuvaat i na{ite sveti obi~ai i ja me-

nuvaat i seta na{a lika i prilika. Nie toa ne moème pove}e da

go trpime i ne sakame na{ite deca da nè kolnat nas i grobovite

na na{ite prededi.

Sega nie se oddelivme od Bugarite i sami so~inuvame slo-

venski op{tini vo Makedonija, i so~inuvame samostoen narod.

Kako takvi, nie sakame da imame na{a crkva, na{i u~ili{ta. Nie

si najdovme i na{i u~iteli, koi gi pla}ame i izdrùvame.122

Nikola Naumov,123 23 fevruari 1891 godina

I taka, zborovite „ne ni treba egzarh, tuku Karaxata“ na-

polno moàt da se primenat kon makedonskoto pra{awe. Nikakvi

„legalni pati{ta“ ne moàt da pomognat za razre{uvaweto na ma-

ked/onskoto/ pra{awe, za{to ne malku legalni pati{ta moàt da

se vidat vo minatoto {to se ostanati „pusti pati{ta“ vo odnos na

Turcija. Zatoa, vreme e ve}e makedonskata inteligencija da pre-

zeme samata inicijativa za razre{uvaweto na svoeto pra{awe;

minatoto da £ posluì kako lekcija; da ne ostava makedonskoto

pra{awe da go eksploatiraat i da go monopoliziraat; da pokaè

pred celiot obrazovan svet deka Makedonija ima svoja inteligen-

cija {to e vo sostojba da gi `rtvuva ne samo li~nite interesi, no

duri i samiot svoj ìvot za dostignuvaweto na idejata i so toa da

pokaè deka i makedonskiot narod, bez razlika na vera i narod-

nost, e dostoen za politi~ka sloboda i kultura, postavuvaj}i go

principot:

„Politi~koto maked/onsko/ pra{awe vrz makedonska po~-

va“, a sredstvata: sloboda ili smrt.124

122 Dokumenti za borbata, tom prvi, 287-288. 123 Student, eden od osnova~ite na MMKD vo Sofija. 124 Áno{eskiŸ, InteligenciÓ! êrno da ti e liceto!, „MakedoniÔ“,

g. III, br. 7, Sofiя, 23. II 1891, 1-2. Zad psevdonimot Juno{eski stoi Nikola

Naumov. Prevodot e na prireduva~ite.

Teodosij Gologanov,125 22 juni 1891 godina

ûdna e promislata Bo`ja, a u{te se po~udni pati{tata

negovi. Hristos propoveda{e qubov me|u lu|eto i za nea otide na

Krst, a nie lu|eto, vo imeto na Hristova qubov, so negoviot naj-

svet simbol – Krstot, {irime me|u lu|eto najgolema omraza i gi

potisnuvame duhovno i nacionalno, ubeduvaj}i gi deka dobro im

~inime. Taka i na{ata sveta Egzarhija na ~elo so Blaèniot Eg-

zarh Josif I pravi sevozmo`no da go ubedi kutriot makedonski

narod deka mu go misli dobroto, deka se griì za negovata sega{-

nost i idnina i deka saka da go izvadi od temninata na nacional-

noto neosoznavawe i od nego sozdade sveti Bugari. A ne treba

mnogu da te ubeduvam… deka svetata na{a Egzarhija so svojata cr-

kovna i prosvetna dejnost tuka vo Makedonija vr{i vsu{nost naj-

mizerna zada~a, mu go odzema imeto na eden narod i go zamenuva so

drugo, mu go odzema maj~iniot jazik i go zamenuva so tu|, za da

obezbedi na svojata vlada i svoite bugarski ~orbaxii da si ja pro-

{irat trgovijkata i na tu|a teritorija. A kako ova ti }e go nare-

~e{, dragi brate, ako ne novo ropstvo, postra{no od turskoto.

Turcite zemaat imoti i ìvoti na rajata, no ne posegnuvaat vrz

negoviot duh. Tie go uni{tuvaat teloto, no duhot go po~ituvaat.

A na{ata sveta Egzarhija go ubiva ova drugoto, postojanoto. Toa

li e bratski i hristijanski odnos?

…nie duhovnicite po poteklo Makedonci treba da se zdru-

ìme i go kreneme na{iot narod da se razbudi, da gi otfrli tu-

|inskite upravi, da ja otfrli i Patrijar{ijata i Egzarhijata i

da se obedini duhovno vo kriloto na Ohridskata arhiepiskopija,

negovata vistinska majka crkva. Ne e li krajno vreme da se zapre

nacionalnoto dvièwe na eden ist narod samo poradi toa {to

eden ja priznava Patrijar{ijata, a drugiot Egzarhijata, dodeka

tretiot mu se poklonuva na Muhamed. Ne e li krajno vreme da se

zapre omraza me|u brat i brat? A kako moè toa da se stori ako ne

preku svoja narodna crkva, preku Ohridskata arhiepiskopija? Jas

}e bidam iskren… i otvoreno }e ti re~am: nie Makedoncite nema-

me tolku maka od Turcite, da ni e ìv Padi{ahot, otkolku od Gr-

cite, Bugarite i Srbite, koi kako orli na mr{a se vpu{tija vo

ovaa na{a mnogustradalna zemja i sakaat da ja ras~ere~at…

125 Teodosij Skopski, so svetovno ime Vasil Gologanov (1846-1926),

skopski egzarhiski mitropolit, crkoven pisatel, borec za obnovuvawe na

Ohridskata arhiepiskopija.

(...) Jas trgnav da ja obnovuvam Ohridskata arhiepiskopija

i vra}awe nazad nema. Ne sum siguren deka }e uspeam, za{to mnogu

e napraveno od na{ite „prijateli“ da se dojde do vakvo derexe. No

vreme e da se po~ne so seidbata. Nekoe seme }e padne na kamen, ne-

koe pilcite }e go isklukaat, no nekoe i }e najde plodna po~va i }e

nikne. Sekoj po~etok e te`ok i sekoe golemo delo bara `rtvi.

Neka, ako re~e Gospod, jas bidam prvata `rtva, no neka taa `rtva

bide polezna za mojot narod.

(...)

(…) Preku Tomo Janakiev organizirav sredba so Paisij i

mu go ka`av planot za Ohridskata arhiepiskopija. Toj vo prvo

vreme zapo~na da spori, no neli e lakom za pari kako i sekoj Grk,

koga mu rekov deka }e go ostavime vo Skopje za mitropolit na se-

to naselenie, smekna ~ovekot i veti deka li~no }e mu pi{e na Pa-

trijarhot… Mu rekov i toa deka za pogolemiot del od eparhiite

imame dostojni lu|e za mitropoliti, a tamu kade {to nemame }e

prifatime i vladici Grci, samo ako go znaat na{kiot, t. e. make-

donskiot jazik. Ovaa otstapka bev prinuden da ja pravam, za{to i

samiot znae{ deka e podobro da zememe vladici Grci koi zboruva-

at na{ki, otkolku pobugareni Makedonci koi i natamu ni ja ma-

tat vodata. Kolku do vladicite Grci, kako od koj se oslobodime,

}e nazna~uvame po mestata na{i.126

Mihajlo Kr. \or|evi},127 22 juni 1891 godina

7. Postarite pitomci na Ministerstvoto i drugi otrakani

Makedonci i Staro-srbijanci, koi }e se soglasat, da se upatat vo

vojska.

(…)

9. Da se napravat potrebnite ~ekori za da se doznae brojna-

ta sostojba na Makedoncite i Staro-srbijancite koi vo Srbija

rabotat ili kako pe~albari ili se postojano naseleni vo nea.128

126 Dokumenti za borbata, tom prvi, 288-290. 127 Srpski minister za nadvore{ni raboti. 128 Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na Srbija,

tom V, kniga II (1891), priredil dr Kliment Xambazovski, Beograd, 1991, 268,

269 (ponatamu: Gra|a za istorijata na makedonskiot narod, tom V, kniga II).


Mihajlo Kr. \or|evi}, 9 juli 1891 godina

\or|e Boìnovi}, rodum od Kru{evo, vo Makedonija, pola-

gal vo ni{kata gimnazija, kako {to }e se uverite od priloènoto

uverenie, privaten ispit od {esti klas i od site predmeti poka-

àl zadovolitelen uspeh, osven {to ne go poloìl ispitot od la-

tinski i od francuski jazik, zatoa {to – kako {to mu soop{til

na M-stvoto, poradi kratkiot prestoj vo Srbija i podgotvuvaweto

od srpski jazik ne moèl kako {to treba da se podgotvi od ovie

dva jazika…

Kako na siroma{en Makedonec, koj{to mi e prepora~an od

nekolku strani, jas imam namera na \or|e da mu davam postojana

pomo{ ako go poloì ispitot u{te od ovie dva jazika i prodolì

dobro da u~i vo sedmiot kl.129

Vladimir Kari}, 16 oktomvri 1891 godina

Osven toa, tamu vo Vrawe se naselile kako ~inovnici, ili

penzioneri ili inaku, mala grupa130 Makedonci i Starosrbijanci,

koja, nezadovolna so svojata sostojba i polo`ba niz celo vreme od

osloboduvaweto, pa do denes, na cel glas postojano ja napa|ala se-

koja vlada, Srbija i Srbite voop{to. Taa nenasitna grupa {peku-

lanti go pravi toa i denes. Takviot primer ne ostana bez vlijanie

kaj vrawskite starosedelci, na koi malku im trebalo pa i tie da

vlezat vo koncertot na ovie Makedonci. (…)

Kolku pati se pravele obidi da se razbie taa makedonska

kompanija vo Vrawe, no bez uspeh. Jas vo toa, kako {kolski

revizor, edna{ uspeav, no samo za kuso vreme. Ova leto, pak, go

pottiknav vrawskiot kapetan, g. Bu|evac, toj da se obide. Toj

uspea kaj ministerot za prosveta da go trgne ottuka nekoj Baxo-

vi}, no g. Stankovi} onoj pat mi donese glas deka so Va{e

posredstvo Baxovi} povtorno ostanal vo Vrawe.131

129 Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 286-287. Prevodot e na

prireduva~ite. 130 Vo tekstot stoi: malena gomilica. 131 Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 451. Prevodot e na

prireduva~ite.

Teodosij Gologanov, 4 dekemvri 1891 godina

Jas, dolupotpi{aniot Mitropolit skopski Teodosij, po

Milosta Bo`ja kirijarh na Skopskata eparhija, ja podnesuvam

ovaa svoja molba od svoe ime i od imeto na celata pravoslavna

pastva od Makedonija, so koja ja molime Negovata Svetost da nè

primi vo kriloto na Rimokatoli~kata crkva, otkako }e ni ja ob-

novi starodrevnata Ohridska Arhiepiskopija, nezakonski ukina-

ta od sultanot Mustafa III vo 1767 godina i ja stavi vo kanonsko

edinstvo so Rimokatoli~kata crkva. Na{ata èlba proizleguva

od istoriskoto pravo na makedonskiot pravoslaven narod da se

oslobodi od jurisdikcijata na tu|inskite crkvi, Bugarskata eg-

zarhija i Carigradskata patrijar{ija, da se obedini vo svoja

edinstvena pravoslavna crkva i gi dobie site belezi na narod koj

ima pravo na samostoen duhoven i kulturno-prosveten ìvot.

(...)

Prilog USLOVITE ZA PREMIN VO UNIJA

SO RIMOKATOLI^KATA CRKVA

Od svoe ime i od imeto na svojata makedonska pastva, jas,

dolupotpi{aniot Mitropolit skopski Teodosij, molam da se po-

~ituvaat slednive uslovi za premin vo unija i kanonsko edinstvo

na pravoslavnata pastva vo Makedonija so Rimokatoli~ka crkva:

1. Da se obnovi starodrevnata Ohridska arhiepiskopija, ko-

ja }e bide vo kanonsko edinstvo so Rimokatoli~kata crk-

va, so neposreden blagoslov na Svetiot Otec Papata;

2. Na ~elo na obnovenata Ohridska arhiepiskopija }e bidam

li~no jas, Teodosij, kako avtokefalen poglavar na crkva-

ta;

3. Drugite lu|e od visokiot kler (episkopite, sve{teno-mo-

nasite i mirskite sve{tenici) da bidat rodum Makedon-

ci i nazna~uvani od mene, kako arhiepiskop, a episkopite

moàt samo da bidat potvrduvani od Va{ata Svetost;

4. Granicite na Arhiepiskopijata da se poklopuvaat so gra-

nicite na Makedonija, a podelbata na eparhiite da se za-

drì sega{nata;

5. Starite unijati od Kuku{ko-poljanskata i Strumi~kata

eparhija da se izdelat od jurisdikcijata na unijatskiot

arhiepiskop vo Carigrad N. B. Nil Izvorov i da se pri-

klu~at kako eparhii pod moja jurisdikcija…132

D-r Vladan Ѓor|eviќ,133 11 dekemvri 1891 godina

Pred tri dena zabeleàv vo ovde{nite vesnici bele{ki

vo koi se lutat na Makedoncite za nekakov „bezobrazen“ proglas

{to se rastura po gradot.

„Na proglasot – stoe{e vo bele{kite – pi{uva deka e delo

na nekakov Makedonski siligos vo Carigrad. Me|utoa, celiot

svet znae deka takov siligos vo Carigrad nema. Toj izmislen silo-

gos gi povikuva site Makedonci da rabotat na osnovawe oddelno

makedonsko kneèvstvo. Za àl, ovoj proglas se rastura od ovde{-

noto makedonsko dru{tvo, sigurno bez znaewe na negoviot upra-

ven odbor, bidej}i site ovde{ni Makedonci go iskaàle svoeto

nezadovolstvo od toj proglas, zatoa {to e toj sosema sprotiven na

èlbite na gr~kite Makedonci. (...)

(...)

G. Apostolovi} zaludno odel od edna redakcija do druga

/koi ja objavile odnosnata bele{ka/, tie go “iskinale” odnosniot

proglas. No od niv razbral deka toj proglas go razdaval nekoj Ste-

van Makedonec, koj ìvee vo ovd. azil na makedonskoto bratstvo.

Jas go isprativ tamu. No Stevan postojano e vo edno kafean~e, koe

go drì toj, nasproti maked. azil, od koe go viknaa. Stevan re~e

deka nema pove}e primeroci, no deka do utre }e mu najde eden. I

navistina, v~era mu go dal, go odvel da go „~esti“ vo svoeto kafe-

an~e; vo taa prigoda gi povikuval po red Makedoncite {to sedat

vo negovata kafeana i gi pra{uval {to sakaat tie? Sekoj odgova-

ral: samostojna makedonska dràva. G. Apostolovi} se za~udil.134

132 Dokumenti za borbata, tom prvi, 291-292. 133 Pratenik na Kralstvoto Srbija vo Atina. 134 Gra|a za istorijata, tom V, kniga II, 516-518. Prevodot e na

prireduva~ite. Vo prodolènie d-r Vladan \or|evi} go dava tekstot na

Proglasot spored sopstven prevod.

Sp. „Loza“,135 januari 1892 godina

Pominaa celi 54 godini otkako pokojniot Makedonec Ba-

ron Kostadin Beli go upatil od Viena gorniot povik „Kon svoite

ednorodci Makedonci“ vo koj e izleana seta negova du{a, srce i

nervi. @alno e deka negovite patriotski soveti, zasnovani vrz

ve~ni vistinski principi, dosega ne bile ~ueni od onie na koi im

se tie upateni. (…)

Da, na{iot sonarodnik ni naspomnuva za eden najsvetol

dolg. I navistina {to e posre}no, {to e poblagorodno od toa – da

£ sluì{ i da raboti{ za tatkovinata, za op{tonarodno dobro,

od koe zavisi i li~nata na{a sre}a? (...)

Taka ~ovekot ima nu`da od tatkovinata i od narodot, no i

tatkovinata ima nu`da od ~ovekot; deneska na{ata tatkovina ima

nu`da od nas.

Samo eden pogled e dovolen za da se vidat o~ajni~kite po-

trebi na na{ata tatkovina. Blagodarenie na poslednite politi~-

ki nastani na na{iot Poluostrov i geografskata polo`ba na Ma-

kedonija, deneska tamu se sobrale sevozmo`ni nadvore{ni ele-

menti koi, voodoo{eveni od svoite za na{ata idnina razurnuva~-

ki planovi i interesi, slobodno i so treskava energija go zasolu-

vaat antagonizmot, koj i bez toa postoi vo zemjata. Samo eden si-

len otpor od na{a strana moè da nè za~uva od grablivite poseg-

nuvawa. No, vo dene{nata sostojba nie ne moème da izvr{ime

sli~no delo; za toa nam ni se potrebni sili, a na{ite se razni{a-

ni, razdrobeni. Zna~i, treba da se obedinime, da gi sobereme vo

edna op{ta, mo}na sila – narodna sila, ako sakame da ja za~uvame

idninata na na{ata tatkovina.

Toa treba da bide stremeòt na sekoj ~uvstvitelen Make-

donec, kade i da se nao|a toj. Mladata makedonska kni`/ovna/ dru-

ìna ja ima predvid tokmu ovaa cel. (…)

Za postigawe na taa cel, Druìnata ja izdava svojata

„Loza“.136

135 Izvadok od uvodniot zbor vo prviot broj na sp. „Loza“, koe go

izdava kako svoj organ MMKD vo Sofija. Prviot broj izlegol vo januari

1892 godina. Odgovoren urednik bil Iv. K. Boìnov, a se pe~atel vo

pe~atnicata na Iv. P. Daskalov. 136 Dokumenti za borbata, tom prvi, 298, 299.

V. ,,Svoboda“,137 18 fevruari 1892 godina

Vpro~em, ne se javuvaat za prvpat me|u Makedoncite vakov

rod politi~ki i literaturni flugeri. Ako pomneweto ne nè izne-

verilo, g. K. [apkarov edno vreme, u{te na samiot po~etokot na

prerodbata na nacionalnata ideja kaj Makedoncite, be{e po~nal

da pi{uva kni{ki na makedonskoto nare~je. Negoviot plan da soz-

dade posebna makedonska pismenost propadna... Kaj starite dejci

{to ne u~ele vo bugarski u~ili{ta, ami vo gr~ki, kade {to crpe-

le samo omraza protiv bugarskoto ime - kaj takvite lu|e pojavata

na idejata za separatizam vo nivnite glavi e pojava snishodliva,

strogo ne moè{ da ja osudi{. A ovie gospoda [ahovci {to se

grupirale okolu Loza – za niv {to da misli ~ovek? Neodamna,

pred 6-7 godini drug eden poznat po politi~kite sersemlaci Ma-

kedonec, pro~ueniot Gulap~ev, i toj be{e zapo~nal da go propove-

da separatizmot me|u Makedoncite, i toj izleze so edno kniùle

napi{ano na makedonskoto nare~je.138

D. T. Levov139, april 1892 godina

Od statijata „Nekolku bele{ki“ str. 5 se gleda deka taa

pripa|a „kon dene{niot preovladuva~ki slovenski element“, de-

ka imeto na toj element mu e „Makedonci“, deka Makedonija e niv-

nata tatkovina i deka taa e „oddelno slovensko (?!) gospodarstvo,

~ie minato e pokrieno so blesok i osobeno so vremeto na Filipa

i Aleksandra Veliki, no pri nivnite naslednici opadnalo“(!!)

(...) „Mladata druìna“ pod prevezot na knièvnosta goni ne cel

za realizacija i propagandata na nekakov fantasti~en fonetski

pravopis, ami tendencii i celi kolku kuriozni, àlni, tolku voz-

mutuva~ki, sramni i opasni. Celta {to se goni od „Druìnata“...

se gleda od predgovorot na „Loza“.

Kako {to gledate, „Makedonskata druìna“ smeta deka ni-

vnata tatkovina e Makedonija, deka poslednava e naselena oddel-

no so slovensko pleme nare~eno „Makedonci“; deka tamu se sobra-

le „sevozmo`ni nadvore{ni elementi“, t.e. Bugari, Grci, Srbi i

137 Po povod izleguvaweto na prviot broj na sp. „Loza“ se pojavuva

reakcija vo sofiskiot v. „Svoboda“. 138 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, Skopje, 1999,

154-155 (ponatamu: Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija). 139 D. T. Levov e psevdonim na stambolovisti~kiot publicist Dimi-

tar T. Dramov, koj se potpi{uva i kako Lev Dramov.

dr. voodu{eveni od svoite planovi i interesi; deka celta im e da

ni dadat eden silen otpor i da se zapazat od na{ite razbojni~ki

posegawa i deka nakraj „Loza“ }e £ sluì na istata cel!! - Kako vi

se bendisuva?! - Za taa cel }e posluèle slobodnite kapitali {to

}e gi ~uvale vo „zaemnopomo{nata kasa na Makedoncite“ (vidi ja

str. 48) i spisanieto, „imeto, programata i pravecot na koe }e se

opredelat so re{enie na Druìnata“ (v. ~l. I, p.a. od Ustavot), t.e.

poleka-poleka }e go podgotvuvaat bugarskoto op{testveno mne-

nie za oddeluvawe na Makedonija od Bugarija i poleka-poleka }e

voveduvaat zborovi od ohridskoto podnare~je {to }e bide litera-

turen jazik na idnata Velika Makedonija na ~elo na koja }e dojde

nekoj od redaktorite na „Loza“ vo svojstvo na Filipa ili Alek-

sandra!?!140

V. „Novini“, april 1892 godina

Najposle vesnikot „Svoboda“ sogleda prst na protivdej-

stvo na bugarizmot i me|u begalcite Slavenomakedonci vo Buga-

rija i poradi toa najde za neumesno da gi ostavi na mir begalcite

iseleni pordi dejstvata na bugarskite propagandisti i naseleni

vo Bugarija. Zemaj}i povod od edno periodi~no spisanie pod na-

slov „Loza“ izdavano vo Sofija na slovenomakedonski jazik, so

sosem drug pravopis (ne bugarski), „Svoboda“ izrignuva razru{u-

va~ki peni protiv Slovenomakedoncite vo Bugarija i gi zapla{u-

va so ispaduvawe. I zo{to? Zatoa {to Slovenomakedoncite, iz-

mameni i so ostaveni tatkovi ogni{ta, se preseluvaat vo Bugari-

ja, kade {to, koga }e gi zapoznaat poodblizu so bugarskiot narod,

so negoviot jazik, naravi i obi~ai i koga }e gi najdat tu|i za sebe-

si, ja setuvaat izmamata i po~nuvaat da si go razrabotuvaat svojot

maj~in jazik, izdavaj}i razni periodi~ni spisanija i vesnici na

nego. Ovoj pravec od strana na Slovenomakedoncite „Svoboda“ go

karakterizira kako {lakanica vrz panbugarizmot i otkako raz-

misluva za jazikot i pravopisot na „Loza“, go nao|a jazikot na

Slovenomakedoncite nerazbirliv za Bugarite, a pravopisot so-

sem tu| na bugarskiot, i pra{uva: koja e celta i namenata na pe~a-

teweto vo glavniot grad na Bugarija spisanija na slovenskomake-

donskoto nare~je, koga Bugarite ne go razbiraat?141

140 Blaè Ristovski, Makedonskiot narod i makedonskata nacija, I,

Skopje, 1983, 492-493. 141 Ibidem, 496-497.

Dimitrie Bodi, 20 avgust 1892 godina

Gospodine Ministre,

Ve izvestuvam, gospodine Ministre, deka vo posledno vre-

me vo gradot Kostur se pojavi nekakvo intelektualisti~ko dviè-

we kaj mesnite u~iteli, so koe se insistira da se otfrlat gr~kata

i bugarskata propaganda, a vo u~ili{tata da se vovede makedon-

skiot dijalekt kako nastaven jazik. Ovaa inicijativa, vpro~em,

gospodine Ministre, zapo~na od nekolku gradski u~iteli neprija-

telski raspoloèni sprema grcizmot i bugarizmot poradi nivna-

ta politika vo prosvetata, a posebno poradi onepravduvawe na

mesniot u~itelski kadar.142

Dimitar Sakelariev143, avgust 1892 godina

Mitropolitot Teodosija ne e ni prvata ni poslednata `r-

tva na stoglavata hidra – Bugarskata egzarhija. Toa e edna per-

fidna politika da se uni{ti u{te vo svojot koren soznanieto na

slovenomakedonskiot narod za sopstvenoto postoewe. Preku crk-

vata, preku u~ili{tata, raznite ~itali{ta i dru{tva, toj treba

da go transformira svojot lik od slovenomakedonski vo bugarski

i na takov na~in da gi zasiti apetitite na bugarskata kruna za iz-

lez na Solun i Belo More, ne vodej}i pritoa smetka ni izbiraj}i

sredstva da ja postigne svojata ne~esna cel. Nie od ova mesto viso-

ko go krevame svojot glas protiv odnaroduvaweto na makedonski-

ot narod i sekoga{ sme gotovi i nau~no da dokaème deka Make-

doncite se Sloveni i poseben narod {to ni po jazikot, ni po obi-

~aite, ni po naravite ne se Bugari.144

Dimitrie Bodi, 1 septemvri 1892 godina

So moeto pismo od 26 avgust o. g. Ve izvestiv za novostite

okolu akcijata za voveduvawe na makedonskiot dijalekt vo grad-

skoto u~ili{te vo Kostur. Imaj}i ja predvid va`nosta na ova

pra{awe, jas napolno se angaìrav. Isprativ vo Kostur ~ovek od

konzulatot… i mi soop{ti deka Komisijata za sozdavawe na lite-

142 Dokumenti za borbata, tom prvi, 303. 143 Dimitar Sakelariev od Kajlari, u~itel i nacionalen deec. 144 D-r Slavko Dimevski, Prisustvoto na Teodosij Gologanov vo raz-

vojot na makedonskata nacionalna misla vo epohata na nacionalno-revolu-

cionernoto dvièwe, „Glasnik“, g. XX, br. 2, Skopje, 1976, 79.

raturen makedonski jazik, na koj bi se predavalo vo gradskoto

u~ili{te vo Kostur ve}e raspolagala od porano so dosta obemen

materijal za sozdavawe na makedonska gramatika i makedonski

re~nik.145

Ivan Haxi Nikolov, 1892 godina

Vo juli 1892 zaminav vo Sofija. Tamu se sretnav so K. [a-

hov i mu go iznesov planot, a toj za soodveten i avtoriteten ~ovek

mi go poso~i Goce Del~ev, u{te junker vo voenoto u~ili{te... Na

na{ata sredba jas ja ocrtav polo`bata na na{eto nacionalno de-

lo vo Makedonija… i go postaviv pra{aweto ne e li vreme da se

osnova revolucionerna organizacija vo Makedonija. I dvajcata

mi odgovorija potvrdno, no pobaraa da im gi iznesam kakvi treba

da bidat, spored moeto mislewe, osnovite na taa tajna organizaci-

ja. Na postavenoto pra{awe go odgovoriv slednovo:

1. Revolucionernata organizacija da se osnova vnatre vo

Makedonija i

2. Da dejstvuva tamu, za da ne moàt Grcite i Srbite da ja

tolkuvaat kako orudie na bugarska vlada;

3. Nejzinite osnova~i da bidat mesni ìteli i koi ìve-

at vo Makedonija;

4. Politi~koto moto na Organizacijata da bide avtono-

mija na Makedonija;

5. Organizacijata da bide tajna i samostojna bez da vlegu-

va vo vrska so vladite na sosednite slobodni dràvi; i

6. Od makedonskata emigracija vo Bugarija i od bugarska-

ta javnost da se bara samo moralna i materijalna poddr-

{ka za borbata na makedonskite revolucioneri.

Za iznesenite pet osnovni postavki zboruvavme celi ~eti-

ri ~asa, i vo potpolnost se soglasivme. Po pra{aweto za avtori-

tetnoto lice, po razmenata na mislewata me|u mene i K. [ahov,

Goce re~e: „Slu{aj g. H. Nikolov, pomina tolku vreme, neka pomi-

ne u{te edna godina. Za edna godina jas go zavr{uvam voenoto u~i-

li{te, i nemam namera da ostanam kako oficer vo bugarskata

armija. ]e se vratam vo Makedonija. Toga{ }e dojdam vo Solun, }e

145 Dokumenti za borbata, tom prvi, 304.

zboruvame za toa pra{awe, i ako ima uslovi, }e ja osnovame

Organizacijata“.146

\or|ija M. Pulevski, ok. 1892 godina

Ne se Bugari, toko se MakÝedonci, vo Skopø go izbralÝe

Bodina em knÝ®zevi i vojskovodci vizantiski, zaradi VasilÝi®

{to im oslÝepe lÝudite na Furka. A pred sto®{te re~eno je po

neznojenÝe istori~ko, za{to ot slav®nski istorici ni eden ne

spomnal za MakÝedonci, toko samo za Bugari i za SÍrbi. A kamo

nas?147


Istori® makÝedonska do FilÝipa II-ri

A vo gore re~ena Istori®, rekol istorik [loser, otu

samijÝot primør ni u~it za site vladatelÝi caruvav{ih nad

MakÝedonija vo delÝena jepoha najstara dinasti® se velÝelÝe

Temenidi.

A za ot za~alnijÝot koren na makÝedonskijÝov narod, kÝi

svojeto za~alo si go imat i vodit, rekol istorikot, za odsobeni ot

GÍrcite, a vo sosødstvo `ivuvalÝe.

Tiki sproti verno dokazatelÝstvo se poznavat, rekol

istorikot, otu makÝedonskite carevi GÝerkulÝesa go imalÝe za ot

svoj rodov na~alnik.148


V. Za gÍr~ko porim®nuvanÝe

A po gore re~en mir FilÝipov „„„ rimskijÝot vojni~ki

predvoditelÝ Flaminin, kato mu bilÝe mo{ne milÝi gÍr~kite

voistimi~eski igra~ki, tiki zaradi gÍr~kijÝot igra~ki


Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 49-51. Godinite vo izvadocite od spomenite na

Hristo Tatar~ev se opredeleni spored nastanite na koi se odnesuvaat. 147 \or|ija M. Pulevski, Slavjansko-ma}edonska op{ta istorija.

Podgotovka Bla`e Ristovski i Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2003,

432. Pi{uvame ok. 1892 kako posledna godina navedena od avtorot, koga pret-

postvuvame deka e napi{an Predgovorot na rakopisot. 148 Ibidem, 48.

obrazuvanost Flaminin zapovødal za da se ob®vit otvoreno za

nezavisimo gÍr~koto osloboduvanÝe ot makÝedonskijÝot

zavisimost.

A gÍr~i{tata, kato ~ulÝe za nezavisimosta ot

MakÝedoni®, golÝemi blagodarnosti izskaàlÝe Flamininovu

(ilÝi Flamininu). Arno mu iz®vilÝe blagodarnostite, ama ne se

sekÝ®valÝe alÝi od edno tenko dÍrvo se odvÍrzalьe, a za drugo

podebelo se vÍrzalÝe.

A poslÝe GÍr~iщata, kato se setilÝe za otu ot edno dÍrvo

se odvÍrzalÝe, a za drugo se vÍrzalÝe, a za nih niщo ne

spe~alÝilÝe, se ka®lÝe, ama docna bilo.149


MakÝedonskijÝov rod slav®nski go poznavame za

starovremenski Slav®ni polostrofski mestni ìtelÝi otu se,

tiki istori®ta ot makÝedonskive SlavÔni se zafakÝ®t uщe od

za~aloto so slavjanskijÝov rod.

Zatova kÝ® kaùvame za od za~aloto slav®nsko za da ®

ispravime istori®va, zare otkolÝi slÝeduющive dokazatelÝstva

za MakÝedoni® drugi nemame za da ® suredime inaku, otkolÝi

(razvø) ka щo bilo da kaème.

Zare na{ite stari Slav®ni ne se zanimavalÝe so pi{enÝe,

ta da ni zabelÝeìlÝe starinata im da ® znojeme, toko silata i

snogata nihna na bojno polÝe ® polagalÝe, a vo nihnite ìlÝiщa

nikomu tugÝincu pristup ne mu dopuÈalÝe, a nito im pristupil

nikoj.

A zaradi nebelÝeènÝeto star~iÈata na{i seta slava

nihna vo temnica zakopana i za nih i za nas ostanala.

A ot kato se namnoìlÝe i slav®nskijÝov rod kato zafatil

da se nepoznavat eden so drugi, a i druènÝeto kato zafatilÝe da

si go odre~uvajet megÝu nih i kato zafatilÝe da se otugÝ®vajet

edni ot drugi, daè ot toga poslÝe zafatilÝe da opisuvajet døla,

ÓnaÈinÝe, vreme sraènije i da kaùvajet {to koga im se

slu~ilo ilÝi za so hrabrost i za so posto®nstvo ka щo

odÍràlÝe.150

149 Ibid., 203. 150 Ibid., 10.


Istorik RaiË vo gore reËen predpis mnogu se trudil za da

dokaèt otu sÍrbsko-cÍrkoven je staroslavяnski jazik i najËist

ot ilÝirskijÝon. Rekol: Imat pravo za podpÍln prijem.

Ama istorik RaiË, kato zboruval za staroslav®nskoto

nare~enije i za staroslavяnski jazik, mu trebelo makar na edno

mesto vo Slavяnskata si istori® da spomnet.

IlÝi za posredovatelÝite ot staroslav®nskijov jazik koы

bilÝe i ot kode se da kazal, barem mesnosta im i narodnosta щo

bilÝe.

A gore reËen istorik vo IstoriÔta si nigde ne spomnal

nito za slav®nsko-jaziËnite posredovatelÝi, nito za slav®nskite

prosvetitelÝi, a nito za staromestnite ovde{ni ìtelÝi, za

pri{estvijeto im i bitijeto im.

A segde vo Istorijata si spomnuval samo za Rusi, PolÝяci,

Moravci, IlÝirci, Sъrbi i Bolgari, a kamo êsi, Slovaci,

KranÝci i MakÝedonci? Barem da Ô ne velÝel Istorijata si

Istorija ot razni slavяnski narodi.

A MakÝedonci otu se staromestni polostrofski ìtelÝi

i gostoprijemci i bolgarski i sÍrbski i gorcki i ot drugi

narodnosti, a susødi elÝinski, zatova vo ovaя kniga kaùvame

Slav®nsko-makьedonska istorija i za ot svi ìvuщih pri{elci

polostrofski - da si znojat koj koga{en je.

A gore re~en istorik RaiË, kato ne kazal za

lÝiteraturnite slav®nski prosvetitelÝi koì i ot kode i Èo

bilÝe, ovde ni davat povod istorikot za da kaème.

Otu KÝiril, i Meθodiя slavÔnsko-makÝedonski sinovi

bilÝe, tiki pred reËeni svÔtiì slavÔnski prosvÔtitelÝi bilÝe i,

kato pravilÝe prevod za cъrkovnovo ni pønije i za Boga

molÝenÝe, ~isto po makÝedonsko-slavÔnsko nareËenije pisalÝe.

Da zatova cerkoven jazik vo ruskine i vo sÍrbskine

cerkovni knigi je doËuvan Ëist, zare so mala razlÝika je izmenat,

sproti podolu za makÝedonskijÝov jazik dølom ka щo kÝ® kaème,

otu je do~uvan Ëist i toga, a i sega je.

Zare gore reËen istorik ni dal povod za da ka`eme i

slovom i dølom otu MakÝedonci uÈe ot poslaniыte apostolski se

hrist®ni po nikÝeiskoto bogo-~estije.

Zare i sam apostol Pavel vo pute{estvijeto si svedoËil

vo zaËalo 40-to, a vo 17-ti. red, a na lÝist 28-mi Døjaniì

apostolskih, kato preminal prez MakÝedoni®, Solun i Ber, otu

svi hristani bilÝe, razvø Jevreite, a kato oti{ol vo Aθina -

pÍlno bilo so idolÝi. Zatova mnogu se oskorbil.

Da zatova rusiski-cerkoven i sъrbski jazik je Ëist, zare i

SÍrbi i Bolgari i Rusi vo poslÝedni vreminÝ® priimilÝe

kreÈenije i nikÝeisko bogoËestije ot makÝedonskite ravnoapos-

tolÝi. Za pred reËeno CÍrkovna istori® svedoËit.151

Ivan Haxi Nikolov, 1893 godina 152

Mislata deka treba da se napi{e ne{to za Revolucioner-

nata organizacija mi go obleva srceto so krv. Da se pi{uva za ed-

na organizacija, koja za rezultat go ima upropastuvaweto na Ma-

kedonija, makar {to toa ne e samata organizacija, tuku Sofija so

svojot car, so svoite ministri i generali, so svojata dr`avna, a ne

nacionalna politika, ja pogreba Makedonija i £ pri~ini ogromni

`rtvi vo lu|e i materijalni blaga, a jas pak se ~uvstvuvam vino-

ven za site tie zlosre}ni {to so moite drugari stanavme pri~ina

za revolucioniziraweto i, vo posledica na toa, pogubuvaweto na

Makedonija i Makedoncite. I jas mu se ~udam na makedonskiot duh

kako tie lu|e ne nè ubija so kamewa otkako go sogledaa grozniot

izlez na na{ata revolucionerna inicijativa. Cela Makedonija,

kako eden ~ovek, so trogatelna ednodu{nost trgna po nas, ni ja

dade seta svoja poddr{ka i svojata moralna doverba; nie go vodime

kon osloboduvawe, a izleze deka sme go vodele kon upropastuvawe

kon novo, u{te pote{ko ropstvo; i pri takvi, dijametralno pro-

tivpolo`ni rezultati, pak da ne nè obvinuva, da ne nè navreduva,

da ne mrmori protiv nas – sozdava~ite na Revolucionernata orga-

nizacija, tuku mol~elivo i so polna pokornost na svojata sudba,

da si go podzeme te{kiot golgotski krst – toa predizvikuva vo

151 Ibid., 37-38. 152 Iako se}avawata i spomenite na Haxi Nikolov se objaveni po-

docna vo nekolku navrati i od razli~ni avtori, godinata se opredeluva

spored nastanot na koj se odnesuva dadeniot izvadok.

mene admiracija, i velam: „Makedonci, vie ne ste samo heroi, tuku

i svetci. Za vas site `rtvi se zasluèni“.153


Pre~kite i opasnostite za Revolucionernata organizacija

se pojavija u{te na samiot po~etok. Tie bea od nadvore{no i vna-

tre{no poteklo. Nadvore{nite pre~ki proizleguvaa od akciite

na bugarskata vlada i makedonskata emigracija vo Kneèstvoto,

koi prodolùvaa da bidat nositeli na velikobugarskiot ideal:

obedinuvawe na bugarskite zemji, preku neposredno oruèno me-

{awe na oficijalna Bugarija, poradi {to na na{eto dvièwe se

gleda{e kako na separatisti~ko dvièwe. A vnatre{nite pre~ki

proizleguvaa od na{ite evolucionisti i od turskata vlada.154

Ser Artur Nikolson,155 4 dekemvri 1894 godina

Vo posledno vreme Makedoncite vo Sofija pokaùvaat

znaci na aktivnost, so koja gi iznesuvaat poplakite protiv maki-

te na koi se izloèni, kako {to tvrdat tie, nivnite sonarodnici

vo sosednata provincija… (...)

Gospodinot Na~ovi~ vo svoeto obrazloènie dadeno na

Nebil-beg istaknal deka ako vladata go spre~ela ovoj miting so

primena na sila, toga{ }e mu bila dadena golema va`nost i deka

na nego prisustvuvale samo 150 do 200 vistinski Makedonci, koi

aktivno zele u~estvo vo diskusiite i pogolemiot del od koi bile

skitnici; vladata, od svoja strana, indirektno sovetuvala mnogu

Makedonci da ne prisustvuvaat na ovoj miting i deka vsu{nost

policijata go rasturila mitingot. (...)

Otkako g. Novi~ev si zamina, dojde da me poseti Nebil-beg,

koj be{e mnogu voznemiren od nastanite {to se slu~ija vo nedela-

ta. Toj me izvesti deka pred izvesno vreme ja predupredil bugar-

skata vlada za namerite na Makedoncite da odràt javni demon-

stracii i oti dobil vetuvawe oti nema da se dozvoli odrùvawe

na takvi demonstracii.156


Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 75-76. 154 Ibidem, 67. 155 Britanski diplomatski pretstavnik vo Sofija. 156 Britanski dokumenti, tom V, 344.

Hristo Tatar~ev, 157 1894 godina

Vo po~etokot na 1894 godina vo vreme na praznicite, pak

spomenatite {estmina158 se sobravme pred Vodici vo ìveali{-

teto na Andon Dimitrov…, za da go postavime temelot na edna re-

volucionerna organizacija. Dolgo raspravavme za celta na taa or-

ganizacija i najposle se zadràvme vrz avtonomija na Makedonija

so predimstvo na bugarskiot element. Ne moèvme da go prifati-

me stavot za „direktno prisoedinuvawe na Makedonija kon Buga-

rija“, zatoa {to uviduvavme deka toa }e sretne golemi te{kotii,

poradi sprotivstavuvaweto na golemite sili i aspiraciite na so-

sednite mali dràvi i na Turcija. Ni pominuva{e niz mislite

deka edna avtonomna Makedonija potem bi moèla polesno da se

obedini so Bugarija, a vo kraen slu~aj, ako ne se postigne toa, de-

ka }e moè da posluì kako obedinuva~ka alka na edna federaci-

ja na balkanskite narodi. Odrinsko, kolku {to se se}avam, ne vle-

guva{e vo na{ata programa i mislam deka posle be{e dojdeno do

zamislata i taa oblast da se vklu~i kon avtonomna Makedonija.159

Hristo Tatar~ev, 1894 godina

Vo 1894 godina na mestoto na K’n~ev za direktor dojde Mi-

hail Sarafov, so pretenzii da bide ne samo direktor na gimnazi-

jata, tuku eden vid gubernator na cela Makedonija. Toga{ ve}e za-

po~nuva borbata me|u na{ite somislenici i onie na{i gra|ani

{to ja poddrùvaa Egzarhijata. Mihail Sarafov be{e privrza-

nik na Egzarhijata i na nejzinite centralizatorski stremeì.

Kako posledica na toa se zasili i progonuvaweto na u~itelite od

strujata protivna na Egzarhijata, osobeno na u~itelite Makedon-

ci… Na{ite somislenici, makedonskite u~iteli, bea lo{o tre-

tirani, gi navreduvaa, gi nasaskuvaa gra|anite protiv nas so raz-

li~ni intrigi. Sarafov stasa duri dotamu da me obvinuva za ne-

157 Hristo Tatar~ev (1869-1952) – lekar, revolucioner, eden od osno-

va~ite i prv pretsedatel na CK na MRO. 158 Se odnesuva na osnovopolo`nicite na MRO: Ivan Haxi Nikolov,

Damjan Gruev, Petar Pop Arsov, Hristo Tatar~ev, Andon Dimitrov i Hris-

to Batanxiev. 159 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M.

Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 331.

moralnost, za boèmni vrski so u~itelki i sl., poradi {to morav

da prekinam so nego sekakvi vrski i so pansionot.160

Petar Pop Arsov,161 1894 godina

Poznato e deka tu|ite vesnici, posebno avstriskite i an-

gliskite, go slavat Stambolov kako „bugarski Bizmark“, „balkan-

ski Krispi“ i so drugi, za bugarskiot Neron umilkuva~ki epiteti

{to mo{ne prijatno mu yunea vo uvoto…

Toj tiranin, koj ni{to sveto za Bugarinot ne ostava neiz-

valkano, za zadovoluvawe na svojata èd za vlast posaka da se po-

sluì i so u~ili{noto delo vo Makedonija. Toj bludnik, koj{to

se podigra so ~esta, ìvotot i imotot na svoite sonarodnici vo

kneèvstvoto, posaka istoto da go stori i so nas Makedoncite vo

sopstvenata na{a tatkovina – Makedonija. I se najdoa ne~esni lu-

|e koi, iako Stambolov gi izbrkal od Bugarija, da mu sluàt (vo

Makedonija b.r.)! Ova moè na ~itatelot da mu se stori kako neve-

rojatno, no neka ne se ~udi: vo ovoj svet sè e mo`no, u{te pove}e

kaj nas, kade {to lu|eto mislat so {kembiwata, taka {to i

K’n~ev moè da inspektoruva, i Maksim da vladikuva, i Nasled-

nikov, Sarafov, H. Ivanov, Ra~ev i dr. da direktoruvaat itn. itn.,

a uzurpatorot Lazarov da na~alnikuva. (...)

Site {to ne go odobruvaat noviot kurs na u~ili{noto de-

lo vo Makedonija treba{e da navednat glava pred taa hunska naez-

da na sre}nite sinovi na balkanska Prusija… Aj da vidime {to

}e stane; Srbija – balkanski Piemont, Bugarija – balkanska Pru-

sija, Makedoncite… „separatisti“! (...) Raduvajte se, sledbenici

na prorokot! (...)

…Na{ite Makedonci u~iteli, koi vleguvaat vo zgradata

na gimnazijata, se ~uvstvuvaat kako vo nekoja turska kancelarija,

kade {to treba dobro da gi obmislat i izbrojat zborovite: inaku

bivaat proglasuvani za separatisti i… te{ko na nivnata zlatna

slu`bi~ka! (...)

(…) Odzemete mu go na ~oveka poleto na dejstvuvawe – toj e

ve}e mrtov: taka i na{ata „qubezna“ Egzarhija so svoite dva odde-

la, stremej}i se na na{ite op{tini da im go odzeme blagorodnoto

pole za rabota, preku svojot avtoritet, saka da gi umrtvi, da gi

160 Ibidem, 334. 161 Petar Pop Arsov (1872-1941) ‡ revolucioner, pisatel i publi-

cist, eden od osnova~ite na MMKD i eden od redaktorite na sp. „Loza“.

ubie! (...) Na pomo{, site ~esni Makedonci! Dojdete da gi spasime

umira~kite op{tini vo Makedonija, so {to sakaat da nè pretvo-

rat vo mrtov trup za da si igraat so nas, kako {to sakaat boèm-

nite na{i bra}a!... Oh, grozno!... Grozno e bratoubistvoto!...

Na{ite vekovni gospodari nikoga{ ne zadirale vo na{eto

op{tinsko samoupravuvawe: makar i pod gr~ki vladici, na{iot

narod vo op{tinite bil sloboden vo izdrùvaweto i ureduvaweto

na u~ili{tata, crkvite, manastirite i drugi narodnoop{testve-

ni pra{awa; tuka, vo toa sveto gnezdo, narodot se vospituval vo

op{testvenost, vo humanizam i na svojot duh mu daval povozvi{en

elan, prestanuvaj}i da se griì samo za svojata li~na egzistenci-

ja; tuka, vo toj edinstven na{ parlament, se ~uval i zajaknuval sta-

riot slovenski demokratski duh na na{iot narod – osnovata na

patrijarhalniot slovenski svet.

I to~no taa na{a op{tina – edinstvenata narodna ustano-

va {to ja zauvala na{ata nacionalna i ~ove~ka fizionomija niz

petstotinigodi{niot period, Egzarhijata so sekakvi sredstva sa-

ka da ja pretvori vo nula, da ja zadu{i, da go zadu{i narodniot

duh!!!...

Moè li da ima pogolemo zlostorstvo od toa?

– Koj ti gi izvadi o~ite?

– Brat mi.

– Zatoa tolku dlaboko ti gi izvrtel!

Tokmu takva e na{ata polo`ba: ni davaat pari za da nè ubi-

jat… Po vraga so tie pari, ako ubivaj}i gi na{ite op{tini… im

natrupuvaat sevozmo`ni pretsedateli, direktori, u~iteli i dru-

gi, za da gi kontrolirale(?!) sumite – edinstveniot motiv na bu-

garskata propaganda!... Da, bugarskata propaganda!

Najva`nite slu`bi Egzarhijata im gi doveruva na Bugari:

vladici, arhimandriti, direktori, inspektori, u~iteli, delovo-

diteli, redaktori itn. itn., a od egzarhiska slu`ba gi otstranu-

va sovesnite Makedonci protiv koi se upotrebuvaat site dozvole-

ni i nedozvoleni sredstva da bidat izgoneti nadvor od svojata

tatkovina…

So toa „narodnata“ Egzarhija sovr{eno smisleno se stremi

da go likvidira, sekoe posamostojno dvièwe kaj nas, na Makedo-

necot da mu odzeme sekakva mo`nost da se zanimava so povozvi-

{eni op{testveni pra{awa; da nè okove vo sinxiri za da nè razi-

gruva kako me~ka i da ne vodi tamu od kade {to }e dobie pogolem

bak{i{…162

Petar Draganov, 1894 godina

Zanimavaj}i se so dijalektogafijata na mnogubrojnite slo-

venski govori na raznoplemenskata i raznokulturnata makedon-

ska provincija, kade {to proìveav okolu tri godini vo svojstvo-

to na prepodavatel na Solunskata bug(arska) kirilometodievska

gimnazija, dolgo pred srpsko-bugarskata „bitka“ jas re{iv na sa-

moto mesto da go proveram stepenot na osnovanosta na srpskite i

bugarskite pretenzii za jazikot i narodnosta na tamo{noto make-

donskoslovensko naselenie... So taa cel jas pribegnav kon najles-

niot i najcelesoobrazniot od site mo`ni na~ini vo dene{no

vreme. Jas se obrativ kon u~enicite od spomnatata gimnazija (pr-

venstveno od poniskite klasovi) po Boìkot i po Vodici da mi

dostavat najmalku po dva primera od svojata doma{na poezija i

proza. Iako bev postaven vo mo{ne blagoprijatna polo`ba za mo-

ite dijalektografski istraùvawa, bidej}i site u~enici od gim-

nazijata - pove}e od 300 du{i - bea samo Makedonci od apsolutno

site krai{ta na Makedonskata provincija i me|u nas nema{e ni

eden Bugarin dojden otade granicata (od Bugarskoto Kneèvstvo,

od Isto~na Rumelija i duri ni od Odrinskiot vilaet) i ni eden

Srbin duri ni od Kosovskiot (Pri{tinskiot) vilaet, i pritoa

Makedonci {to dosta lo{o ja sovladuvaat sovremenata bugarska

literaturna re~... I {to se slu~i? U~enicite bea tolku mili i

qubezni {to ne zadocnija po Boìkot da mi gi donesat sakanite

primeri, taka {to za edna-dve nedeli jas imav sre}a da stanam

sopstvenik na najobemnata od site postojni poetski i prozni ma-

kedonski lekcii, imeno okolu 1200 primeroci od najrazli~nite

vidovi od narodnata poezija i proza {to poteknuvaat od 105 nase-

leni makedonski punktovi...163

162 Dokumenti za borbata, tom prvi, 305-308. 163 Blaè Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928. Po

povod 150-godi{ninata od negovoto ra|awe, Skopje, 2007, 18-19 (ponatamu:

Blaè Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928).

Goce Del~ev, 164 1894 godina

Na{ata ropska polo`ba vo Makedonija opredeluva jasno

{to treba da pravam: ona {to go prezemale site potisnati, ona

{to go prezede i Levski duri pri mnogu ponezgodni uslovi za bor-

ba otkolku {to postojat sega vo Makedonija, imaj}i na lice i ed-

na formalna obvrska od strana na golemite sili, obvrska {to }e

se poma~ime da gi naterame da bide primeneta. Neprostlivo e za

nas, izdignati duhovno povisoko, da trpime i tegneme i da ~ekame

drugi da nè osloboduvaat.165

Goce Del~ev, 1894 godina

Dali moè da ima drugo mesto za eden Makedonec osven

Makedonija? Dali ima narod ponesre}en od makedonskiot? I dali

ima nekade po{iroko pole za rabota otkolku vo Makedonija? (...)

Treba da se prosveti i da se organizira narodot, da se vooruì, da

mu se vlee vera vo negovite sili – da razbere kako moè da se ot-

trgne od ropstvoto i od mizerijata – da mu se otvorat o~ite.166

Edmund Fejn,167 2 mart 1895 godina

Me|utoa, vesnikot „Vidilo“, koj e eden od poserioznite

srpski vesnici za prezentirawe na nadvore{nata politika, neo-

damna go privle~e vnimanieto so edna statija, ~ij prevod e prilo-

èn tuka…

Neodamne{nite mitinzi vo Bugarija, odràni od imeto na

Makedoncite, predizvikaa sprotivstaveni mislewa. Bugarite sa-

kaat da gi smirat svoite bra}a {to stradaat od turskoto ugnetu-

vawe. So cel Makedoncite da ne bidat prinudeni da se krenat

protiv Turcite, Bugarite baraat primena na ~l. 23 od Berlin-

skiot dogovor, so {to treba da bidat primeneti nekoi avtonomni

prava {to treba{e da £ bidat dadeni na Makedonija…

164 Goce Del~ev (1872-1903) ‡ u~itel, vojvoda, ideolog i organizator

na makedonskoto revolucionerno dvièwe. 165 Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev. Kon osumdesetgodi{ni-

nata od zaginuvaweto na Goce Del~ev (1903-1983). Jubilejno izdanie, Pula,

1985, 201 (ponatamu: Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev). 166 Ibidem, 201. 167 Britanski diplomatski pretstavnik vo Belgrad.

^lenot 23 od Berlinskiot dogovor ne se primenuva samo na

Makedonija, i nie, isto kako i Bugarite, smetame deka vo Makedo-

nija ìveat na{i bra}a, bidej}i tie mislat deka makedonskite

Sloveni se Bugari, nie, pak, od na{a strana, tvrdime deka tie se

Srbi; deka tie se sli~ni so nas po vera i politika; deka tie se ne-

prekinato so nas vo kulturniot i religiozniot ìvot od po~eto-

kot na 13 vek pa sè do formiraweto na novata Bugarska egzarhija

vo na{e vreme. Nie ne moème da dozvolime da se kaè deka Buga-

rite se podobri prijateli na Makedoncite otkolku {to se Srbi-

te i poradi ovaa pri~ina nie prezemame merki da gi spre~ime

poslednite bugarski intrigi.

Sosema e jasno deka Bugarie ne go razgleduvaat pra{aweto

za pravata na Makedoncite poradi samite Makedonci, tuku zaradi

nivnite interesi. Ako be{e samo pra{aweto za Makedoncite, tie

}e pobaraa prisilno voveduvawe na sè {to garantira ~l. 23 od

Berlinskiot dogovor, t.e. avtonomni prava za site vilaeti vo Ev-

ropska Turcija.168

Ser Artur Nikolson,169 25 mart 1895 godina

Za vreme na razgorovot {to go vodev so g. Stambolov na 23-

ti ovoj mesec, toj se navrati na makedonskoto pra{awe, za koe se

pla{e{e deka moè da stane mo{ne opasno za Bugarija.

(...)

Makedoncite bile neodgovorni lu|e, a vo glavniot grad

nivniot broj iznesuval ~etvrtina od vkupnoto naselenie, me|u si-

te sloevi od op{testvoto. Dokolku vo Makedonija se javele nemi-

ri, celata zemja bi bila razni{ana. Sekoe dvièwe toj go spre~u-

val vo po~etokot so zatvorawe na voda~ite i na najvè{tenite

glavi od nivnite sledbenici. (...)

(...)

Gospodinot Stambolov mnogu dobro gi poznava Makedonci-

te i e dobro informiran za planovite na site ovde{ni dru{-

tva.170

168 Britanski dokumenti, tom V, 348-349. 169 Britanski diplomatski pretstavnik na Balkanot. 170 Britanski dokumenti, tom V, 354-355.

Grof Henkel fon Donersmark,171 23 maj 1895 godina

Spored doverlivi izvestuvawa na sega{niot avstriski am-

basador, stremeìte na Makedoncite kon politi~ka avtonomija

na Makedonija dobija zakanuva~ka forma za Portata. Kako {to e

dosega poznato, Makedoncite go obrazloìja svoeto barawe do

Turcija so ~lenot 23 od Berlinskiot dogovor, spored koj Portata

vo svojata evropska provincija treba{e da vovede samoupraven

statut, za {to }e pomognat formiranite mesni komisii. Sega, me-

|utoa, ova dvièwe vo Makedonija e zasileno od soznanieto deka

Anglija, poddrùvana od Rusija i Francija, raboti vo polza na

maloaziskite Ermenci kaj Negovot Viso~estvo Sultanot…

Nezadovolstvoto se gleda od den na den, prodolì ambasa-

dorot, i ne e isklu~eno toa da dovede do krvavi i fatalni ne-

redi.172

Ser Artur Nikolson, 7 juni 1895 godina

Denes, za vreme na voobi~aeniot nedelen priem, g. Na~ovi~

mi re~e deka saka seriozno da zboruva so mene za makedonskoto

pra{awe, za koe toj smeta deka }e predizvika golemi problemi.

Vo moeto prethodno pismo go izvestiv Va{eto lordstvo za

aktivnosta {to negovata vlada ja prezema{e vo vrska so verojat-

nosta Makedoncite vo ovaa zemja da baraat sproveduvawe refor-

mi vo administracijata vo sosednite provincii… So drugi zboro-

vi, bugarskata vlada smeta deka, dokolku bide prifaten proektot

za voveduvawe reformi vo Ermenija, toga{ i Makedoncite {to se

vo Bugarija }e insistiraat ovaa vlada da prezeme nekoi ~ekori za

dobivawe silni privilegii za svoite sonarodnici. Ako portata

ne se soglasi so predlozite na silite, toa }e dovede do komplika-

cii, koi verojatno }e gi ohrabrat Makedoncite da izvle~at ko-

rist od seto ova… (...)

Gospodinot Na~ovi~ mi objasni deka vo bugarskata armija

imalo okolu 100 makedonski oficeri, vo civilnata administra-

cija imalo isto taka mnogumina od ovaa rasa, dodeka pak vo glav-

niot grad Sofija imalo nekolku iljadi. (...)

(...)

171 Germanski vr{itel na dol`nost vo Carigrad. 172 Dokumenti za borbata, tom prvi, 308-309.

Jas mu odgovoriv deka od informaciite {to uspeav da gi

dobijam zaklu~iv deka naselenieto preku granicata ne e naklone-

to da zeme u~estvo vo kakva bilo agitacija; a isto taka deka mi be-

{e kaàno oti Makedoncite tuka nemaat mo} da predizvikaat

ne{to poseriozno.173

Grigor Na~ovi~,174 17 oktomvri 1895 godina

Sekoja godina Makedoncite pristignuvaat ovde vo golem

broj. Tie se vrabotuvaat kako yidari, gradinari i dr. i za{tedu-

vaat dovolno pari za da moàt da preìveat vo tekot na zimskite

meseci, bilo doma ili ovde me|u nas. Vo prviot slu~aj, sporedbite

me|u na{eto i turskoto upravuvawe sozdava plodna po~va za agi-

tirawe protiv postojnata sostojba vo Makedonija. Vo vtoriot

slu~aj, me|u nas ima silen element na stransko naselenie, koe i

ponatamu odrùva vrski so negovata tatkovina i raboti vo nejzi-

no ime. Sega vo Bugarija ima okolu 150.000 takvi Makedonci. A

samo vo Sofija nivniot broj iznesuva 15.000, dodeka prili~en

broj moè da se najdat i vo sekoj drug povaèn grad.175


Osloboduvaweto na Makedonija se krie vo vnatre{no vos-

tanie. Koj misli inaku da se oslobodi Makedonija, toj se laè i

sebesi i drugite. (...)

Ako vostanie moè da se podigne so 1 - 40 du{i, Makedoni-

ja odamna }e be{e oslobodena dràvi~ka: bidej}i toa e nevozmo`-

no, ami treba narod za toa, {to treba da se pravi? Treba toj narod

da se razbudi od petvekovniot dlabok son, koj go napravil Make-

donecot dosta debel vo svesta za ~ove~kite pravdini.176

V. „Revolucija“,177 1895 godina

Nie izleguvame so v-ot „Revolucija“ koj }e bide organ na

site mladi revolucioneri, koi se nerazdelno svrzani so ugnetuva-

173 Britanski dokumenti, tom V, 370-371. 174 Bugarski minister za nadvore{ni raboti. 175 Britanski dokumenti, tom V, 388-389. 176 Quben Lape, Pismata na Goce Del~ev, Skopje, 1951, 11. 177 V. „Revolucija“ e prv socijalisti~ki organ na makedonskata ra-

botni~ka grupa na ~elo so Vasil Glavinov, koj po~nal da izleguva vo 1895 go-

dina vo Sofija.

nata masa i koi najdostojno }e moàt da gi naso~uvaat buntovni~-

kite dvièwa me|u nea. Tie mladi sili, proniknati so principi-

te na revolucionerniot socijalizam, }e vnesat novi elementi vo

osloboditelnata borba. (...) Na{ata deviza }e bide: Osloboduva-

weto na Makedonija e delo na samite Makedonci!

Pomo{ od drugite dràvi ne moè da se o~ekuva pri seta

silna èlba na mnozina, a u{te pomalku moè da se o~ekuva od

Bugarija ili Avstrija.

Kako krajni revolucioneri i republikanci... nie }e ja pod-

gotvuvame narodnata masa i kon slobodoqubivi op{testveni re-

formi... i ideata za sozdavawe na edna nezavisna Makedonska re-

publika.178

Aleksandar A. Rostkovski, 1895 godina

Takvata strogost vo kaznuvaweto pri pove}e od slabite

povodi za somnevawe se objasnuva so èlbata na vlasta da mu vtera

strav na hristijanskoto naselenie, koe, so isklu~ok na inteli-

gentnite proleteri, me|u drugoto, e i bez toa ispla{eno, pa ne

smee ni da sonuva za nekakvo smetnuvawe na turskoto igo i vo-

op{to ne gi ni spodeluva barawata na sofiskite dejci, tuku ob-

ratno, se odnesuva neprijatelski sprema niv, bidej}i e uvereno,

deka, osven pakost, sli~nite obidi nemu ni{to drugo nema da mu

donesat. Kako uverliv primer za vakvoto mislewe na naselenieto

bi moèlo da posluì opstojatelstvoto deka pominatoto leto re-

volucionernite bandi od Bugarija ne samo {to ne naidoa na pod-

dr{ka, tuku obratno, mesnite ìteli gi izvestuvaa turskite vlas-

ti za sekoja pojava i dvièwe na bandite, blagodarej}i mu na {to

site {ajki bea razbieni i rastureni re~isi na samata granica, pa

ne im uspea duri ni da se probijat vo vnatre{nosta na zemjata.

Pri ova e neophodno da se odbeleì deka vojskite i vlastite, pre-

sleduvaj}i gi bugarskite bandi, ne gi povreduvaa mesnite ìteli,

bidej}i imaa dobieno stroga naredba da ne gi uslo`nuvaat rabo-

tite i da ne im davaat povod na nekoi inostrani dràvi za zame-

{uvawe i za zastapni{tvo za Makedoncite.179

178 Dan~o Zografski, Odbrani dela, kn. 3, Skopje, 1986, 23. 179 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom

166.

Programa na makedonskite socijalisti,

1895 godina

Republika! Republika! – be{e izvikot na Frejligrat, koga

vo 1848 godina pariskite rabotnici se krenaa kako eden za da se

za{titat od samovolijata na debelite i nadueni ~orbaxii. Revo-

lucija! Revolucija! – izvikuvame nie sega, koga cela Makedonija e

prepolneta so Arnauti, êrkezi, Kurdi, vojska i sevozmo`ni kr-

vopijci! (...) Glasot na Makedonecot, koj e sistematski zadu{uvan

od pet vekovi navamu, po~nuva da se kreva. (…) Makedonskite do-

lini i planini, gorski karpi i pe{teri ve}e se oroseni so crve-

nata krv na ograbeniot rob-Makedonec. (…) Palanka, Ko~ani,

Kratovo i na mnogu drugi mesta, na{ite bra}a Makedonci ve}e gi

pre~ekale divite bezmilosni poganci so otrovniot kur{um i

ostriot no`. Tie padnaa za slobodata na na{ata tatkovina. (…)

(...)

Pred sè za da vostane narodot vo Makedonija, toj treba da

bide podgotven i obu~en. (…) Tie mladi sili, nadahnati od prin-

cipite na revolucionerniot socijalizam, }e vnesat novi elemen-

ti vo osloboditelnata borba. Kako {to rekovme i vo na{ata po-

kana, na{ata parola }e bide: O s l o b o d u v a w e t o n a M a k e-

d o n i j a e d e l o n a s a m i t e M a k e d o n c i. Samo izma~eni-

ot i potisnat Makedonec, koj ja po~ustvuval seta teìna, nepod-

noslivata grubost na turskiot vandalizam, samo toj e kompeten-

ten da go bara soodvetniot lek. Dodeka Makedoncite ne se krenat

site do eden, nikoj nema da se zainteresira za niv. (…)

Toa se osnovnite principi na na{ata revolucionerna bor-

ba od koi }e se rakovodime vo svoite natamo{ni akcii.180

Miroslav Hubmaer181, 1895 godina

Prvo i prvo, nedostiga doverba vo tu|ite osloboditeli, a i

stravot od turskata sila i èstokost mnogu dlaboko e proniknat

180 Dokumenti za borbata, tom prvi, 367-368. 181 Slovenecot Miroslav Hubmaer (1851-1910), po profesija tipo-

graf vo „Narodna tiskarna“ vo Qubqana, e eden od prvite slovene~ki soci-jalisti i dobrovolec i komandant na site vostani~ki ~eti vo Bosanskoher-cegovskoto vostanie od 1875 godina, u~esnik vo srpskata vojska vo Srpsko-turskata vojna i u~esnik vo makedonskoto Kresnensko vostanie.

vo srcata. Pa, i pokraj toa, tamu sekoj Makedonec vo sebesi ja no-

si mislata za slobodna, nezavisna i samostojna Makedonija.182

F. H. E. Eliot,183 18 januari 1896 godina

Za vreme na razgovorot {to go vodev zav~era so g. Stoilov,

go spomenav razli~niot jazik {to, od edna strana, go upotrebija

toj i g. Na~ovi~, i jazikot {to, od druga strana, go upotrebija g.

Dimitrov i egzarhot, vo vrska so va`nosta na novite eparhii i

administrativnite reformi vo Makedonija zaradi smiruvawe na

taa provincija.

(…) A {to se odnesuva do raspoloènieto vo Bugarija, toj

napravi razlika me|u ve{ta~koto dvièwe {to go promoviraat

komitetite i prirodnoto dvièwe na iljadnici Makedonci vo

Kneèstvoto kako poddr{ka za podobruvawe na sostojbata vo pro-

vincijata. So prvospomenatite toj veruva{e deka vladata }e bide

vo sostojba da sorabotuva, no opasnosta doa|a od vtorospomenati-

te, bidej}i tie bi moèle da prerasnat vo golema sila dokolku

ne{to ne se prezeme.184

Goce Del~ev, fevruari 1896 godina

/General Nikolaev/ - „Zna~i vie, mladi~ok, smetate deka

makedonskoto naselenie e sposobno da se bori, da podiga revolu-

cija? Detski raboti prikaùvate vie, mom~e! Toa e ropsko nase-

lenie. Va{ite planovi jas ne moàm da gi prifatam, nitu sakam

da gi slu{am. Kakva organizacija Vie smetate da sozdadete tamu?

Revolucionerna? Vnatre{na? Makedonska? Gluposti! Gluposti!

Ima samo edna organizacija – toa e Vrhovniot komitet. Jas Vi ga-

rantiram deka koga }e mu dojde vremeto, }e povedam 20-30 iljadi

rezervni vojnici. So mene se oficerite. I toga{ }e podigneme

vostanie vo Makedonija i }e ja oslobodime. A so selani, so selani

ni{to seriozno ne moè da se napravi. Tie se robje…“

/Goce Del~ev/ - „Bea robje, gospodine generale, no ve}e ne

se. Zna~i Vie otkaùvate kakva i da e rabota vnatre? Spored

Vas...“

182 Hristo Andonov-Poljanski, U~estvoto na Miroslav Hubmaer vo

Kresnenskoto vostanie, Odbrani dela, 2, Skopje, 1981, 373. 183 Britanski diplomatski pretstavnik vo Sofija. 184 Britanski dokumenti, tom V, 425.

/General Nikolaev/ - „Ne, ne otkaùvam, pri izvesni uslo-

vi. Vnatre{nata rabota e neophodna za nas, za Vrhovniot komi-

tet. Preku nea nie gi zapla{uvame politi~arite vo Bugarija i

diplomatite vo tu|ina, sekoga{ koga }e stane potreba. Zatoa mo-

ème da vi dademe pomo{, pri uslov: }e nè slu{ate i nadvor od

Tursko nema da prezemete ni{to. Celokupnata politika }e ni ja

ostavite nam. A {to se odnesuva do va{ata rabota vnatre, nie }e

vi kaème koga, kade i {to }e pravite. Osven toa, koga treba da se

podigne vostanie vo Makedonija, }e re{ime nie. Osven toa...

nie...“

/Goce Del~ev/ - „Toa nema da bide, gospodine generale. Vie,

kako {to razbiram - toa e Vrhovniot komitet i u{te nekoj… Ne

nie, nie sme soglasni so toa {to go mislite Vie za Makedonija.

Nie, znaete koi sme nie: selanite, makedonskoto naselenie, naro-

dot. Nie ne moème da pravime politika, nitu pak }e dozvolime

na drugi da pravat politika so Makedonija. Na{ata borba, toa e

za nas ìvot ili smrt. Nie nema da dozvolime drugi da re{avaat

dali da ìveeme ili da umreme i koga. Koga }e se podiga vostanie,

}e re{i narodot. (…)

– Gledam deka Vie ne gi poznavate uslovite vo Makedonija

i zatoa kaète im na site, kaète im da ne se me{aat i da ja

ostavat Vnatre{nata revolucionerna organizacija da organizi-

ra, da rakovodi, da re{ava. Nie smetame deka od Vas – od komite-

tot i od emigracijata moème da dobieme bratska pomo{. No

znajte, nie ne barame pokroviteli, a u{te pomalku gospodari“.

/General Nikolaev/ - „Kako smeete! Vie ne znaete ni{to za

me|unarodnata situacija. Jas imam pisma od tu|ina. Nie }e re{i-

me koga e momentot da se dejstvuva. Dali razbirate? Nie }e go

imame vrhovniot zbor, a ako smetate da ni pre~ite – a ako ni pre-

~ite, }e ve paralizirame“.

/Goce Del~ev/ - „Povelete – ili vie nas }e nè paralizirate,

ili nie vas!“185

Aleksandar A. Rostkovski, 26 avgust 1896 godina

Ovde{nite ìteli po~nuvaat da go sfa}aat zna~eweto na

gromkite frazi, {to se proiznesuvaat otade granicata, so barawe

osloboduvawe na svoite bra}a od pod turskoto igo, toga{ koga

vsu{nost na delo glavnata rolja ja igra nenasitniot egoizam, {to

185 Dokumenti za borbata, tom prvi, 328-330.

saka sè da zagrabi za sebe i ni{to da ne im dade na drugite. Otade

stanuvaat dokraj sfatlivi èlbite na Makedoncite edna{ da se

oslobodat od site ovie neprijatelski ednata sprema drugata pro-

paganda i da go pobaraat svojot spas od Turcite vo sproveduvawe-

to na idejata deka e Makedonija za Makedoncite, t. e. so zdobiva-

weto avtonomija vo upravuvaweto, pod vlasta na Sultanot, pri

koja sekoja narodnost bi moèla da se razviva samostojno, soglas-

no so svojata èlba, a ne nasilno, kako {to sega go posakuvaat toa

sosednite dràvi.186

F. H. E. Eliot, 30 septemvri 1896 godina

Moè da se kaè deka sezonata za po~nuvawe vostani~ko

dvièwe vo Makedonija od bugarska teritorija pomina so samata

pojava na prviot sneg na planinite…

(...)

Iako obi~nite Makedonci vo Bugarija sè u{te gledaat na

Rusija kako na prijatel i osloboditel, nivnite voda~i se ubedeni

deka poradi nejzniot neodamne{en odnos kon Turskata Imperija,

beznade`no e da se o~ekuva kakva bila poddr{ka od nejzina strana

za ostvaruvawe na nivnite planovi za otcepuvawe na Makedonija

od Turcija.187

Panagiotis Argirijades,188 1896 godina

...Malite dràvi – gr~kata, bugarskata i srpskata – sporat

za prigrabuvawe na Makedonija, sluèj}i se so site vidovi doka-

zi: {ovinisti~ki i istoriski, izmisleni za potkrepa na nivnite

interesi, pri {to ne se zabeleùva deka ako se bazira na istoris-

kata vistina, pobrgu Makedonija treba po pravo da gi poseduva si-

te tie zemji, koi sakaat da ja goltnat, za{to taa samata porano gi

vladeela i gospodarela nad niv. (...)

(...)

... Makedoncite ne gi sakaat tie galewa {to moàt da gi

zadu{at. Tie sakaat da si ostanat Makedonci, bez drug epitet, da

186 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom,

177. 187 Britanski dokumenti, tom V, 450-451. 188 Panagiotis Argirijades (1849-1909) ‡ pravnik i publicist, pret-

sedatel na Ligata za balkanska konfederacija (1894).

si ja za~uvaat za sebe svojata ubava Makedonija, na koja po oslobo-

duvaweto od turskoto ropstvo }e £ dadat – po osloboduvaweto od

turskoto ropstvo – institucii soodvetni na politi~kiot i soci-

jalniot progres na na{eto vreme…

Re{avaweto na makedonskoto pra{awe preku nezavisnost,

avtonomija i federativen reìm se nalaga kako najpravedno. Toa

se nalaga i zaradi evropskiot mir i se nalaga isto taka za zbli-

ùvawe na narodite na Balkanskiot Poluostrov, za sosedite na

Makedonija, ~ija{to egzistencija }e bide osigurana so osnovawe-

to na edna konfederacija, koja }e gi otstrani opasnostite {to

moàt da se pojavat od nadvore{nite mo}ni neprijateli.189

Marko K. Cepenkov,190 1896 godina

Otkoa posede doma, pak mu se ko{na vo Vla{ko so Niko-

la191 i tamo be{e go na~ekale vremeto da spe~alat pari. Vo toa

vreme imalo nekoi Sluxar Todor192 {to go vikale i toj gi nakre-

nal site jabanxii (najpoe}e Ma}edonci) protiv bojarite so eden

la`liv ferman, |oa od Rusija be{e mu bil daen.193

Vilijam Gledston,194 19 januari 1897 godina

U{te polo{o i posramno od samata turska uprava e posto-

eweto na qubomora pome|u Grcite i Slovenite i planovite na

postojnite dràvi za prisvojuvawe na tu|i teritorii. A zo{to da

ne bide Makedonija na Makedoncite, kako {to e Bugarija na Buga-

rite i Srbija na Srbite? Iako se tie site mali i slabi, neka se

ostavat da se povrzat me|usebno za odbrana, taka {to ne }e moàt

189 Dokumenti za borbata, tom prvi, 372-373. 190 Marko Cepenkov (1829-1920) – sobira~ na makedonski narodni

umotvorbi, etnograf, poet i pisatel. Izvadokot e od „Avtobiografijata“ na

Cepenkov, koja e napi{ana vo navedenata godina (Kiril Penu{liski,

Avtobiografijata na Marko Cepenkov, Izbrani folkloristi~ki trudovi,

1, Skopje, 386-389). 191 Se raboti za tatkoto na Marko Cepenkov. 192 Se misli na voda~ot na romanskoto vostanie od 1821 godina,

Tudor Vladimiresku. 193 Marko Cepenkov, Avtobiografija, Makedonski narodni umotvor-

bi vo deset knigi, kniga desetta (vtoro izdanie), Materijali. Literaturni

tvorbi. Redaktiral d-r Blaè Ristovski, Skopje, 1980, 306. 194 Vilijam Gledston (1809-1898) ‡ britanski politi~ar.

da bidat goltnati od drugite, bilo golemi ili mali, koe verojat-

no }e dojde kako posledica od nivnite me|usebni karanici.195

F. E. H. Eliot, 27 januari 1897 godina

Vo razgovorot {to go vodev prethodniot den so g. Stoilov,

toj povtorno be{e mo{ne nervozen vo vrska so podgotovkite vo

Grcija za predizvikuvawe nemiri vo Makedonija.

(…)

Negovoto razmisluvawe za re{avawe na problemot so Ma-

kedonija e formirawe privilegirana – ne avtonomna provincija,

koja }e bide pod uprava na hristijanski generalen guverner i so

administracija sli~na na onaa kakva {to e vovedena na Krit; i

deka trite sosedni dràvi, Grcija, Srbija i Bugarija, treba da ve-

tat deka nema da se me{aat vo nejzinite vnatre{ni raboti.

Toj be{e ubeden deka eden takov aran`man bi £ stavil kraj

na religioznata propaganda {to be{e glaven instrument na poli-

tikata na netrpelivost i me|usebnata nedoverba me|u trite zemji;

a davaweto mo`nost na Makedoncite samite da se razvivaat i da

napreduvaat }e gi otstrani èlbite na nejzinite sosedi da ja pri-

svojat.196

F. H. E. Eliot, 30 april 1897 godina

[eeset i ~etvorica Makedonci {to ja izdrùvaat kaznata

na Rodos za nivnoto u~estvo vo nemirite {to se javija vo 1895 go-

dina i koi bea oslobodeni od sultanot, pristignaa na bugarska te-

ritorija pred edna nedela. Gospodinot Stoilov, koj pove}e saka-

{e sultanskata milost da gi vrati vo nivnite obnoveni domovi,

me izvesti deka izdal naredba tie da bidat odneseni do makedon-

skata granica, bidej}i toj ne sakal da ostanat vo Bugarija i da ì-

veat od milost kako eden vid ma~enici.197

195 Dokumenti za borbata, tom prvi, 373. 196 Britanski dokumenti, tom V, 477-478. 197 Ibidem, 495.

Georgi Aleksov,198 april 1897 godina

Toga{ koga Makedoncite, svesno – inteligentnite Make-

donci od site strani vikaat Makedonija na Makedoncite, srpski-

te agitatori i plateni novinari vikaat: ne, Makedonija za

Srbite.(...) Priznavam, ne $ e mnogu prijatno na Maћedonija199

koga }e dojde zbor za za~uvanite spomeni kaj Makedoncite za

nekoga{noto slavno minato vreme, no „po~im“ toa e na{a

tradicija, nie sekoga{ sme slobodni da si ja prispomnuvame i da

se borime za nejzinoto ispolnuvawe. Vpro~em, da prodolìme.

„Kakvi Aleksandar Maћedonski, kakve tikve?! (...) Aleksandar

Maћedonski pre Hrista i Maћedonci u Male{u, Tikve{u itd.?“ se

~ude{e vo eden broj v. „Maћedonija“, pra}aj}i nè da gi vidime

„srpske natpise po svim crkvama i spomenicima“ vo Makedonija,

ta da se ubedime deka sme bile Srbi. Toa e prekrasna ispoved za

„celite i pri~inite“ za nivnite tatkovski griì za nas i toa vrz

osnova na fakti! Bidej}i imalo vo Makedonija srpski „nadpise“

po „crkvama“, zna~elo deka bezdrugo nie sme Srbi! Silna logika,

navistina! A bidej}i tamu ìveat Makedonci, zboruvaat

makedonski, potomci se na slavniot Aleksandar Makedonski, tie

pak ne moàt da ostanat Makedonci po mnogu prostata pri~ina

{to Aleksandar Makedonski ìveel pred desetina veka! ... I sega

bi trebalo, za aterot na „nekolkute Srbi“ ili poradi

„nekoga{noto zavladuvawe“ na ovoj del od Makedonija, da ni se

odzeme taa nam i da im se dade nim! No ako im kaème deka i tie

nekoga{ bile zavladuvani od nas, pa duri i cela Mala Azija bila

makedonska, }e se soglasat li da ni ja otstapat? Nie sme pove}e od

uvereni deka tie od edno grlo }e svikaat: „Jo{ budale nisu

izumrle“. I navistina, mnogu glupavi bi bile tie motivirovki za

na{ite pretenzii, kako i za ~ii i da bile tie.200

F. H. E. Eliot, 11 maj 1897 godina

Te{kotijata za dobivawe nekavi verodostojni statisti~ki

podatoci {to se odnesuvaat na raznite podelbi na naselenieto vo

Makedonija najmnogu se dolì na faktot deka sostavnite elemen-

ti na naselenieto ne moàt da bidat razdvoeni spored kriteriu-

mite {to se koristat vo drugite dràvi. (…) Podatocite za jazi-

198 Redaktor na v. „Male{evski Balkanъ“ (12. I – 15. VI 1897). 199 Se odnesuva za v. „Maћedonija“. 200 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 211.

kot, isto taka moè da zavedat. Prvo pogolemiot del od nasele-

nieto e bilingvalno: albansko i gr~ko, albansko i vla{ko, vla{-

ko i gr~ko, bugarsko i gr~ko se naj~estite zaedni~ki kombina-

cii. Vtoro, vo slu~aj na slovenskite jazici, te{ko e da se odredi

dali dijalektot e bugarski ili srpski. Nitu jazikot od Belgrad,

nitu, pak, onoj od Sofija ne im e poznat na neobrazovanite selani

vo Makedonija, koi govorat golemo mno{tvo dijalekti, ne{to po-

me|u bugarskiot i srpskiot, i ponekoga{ pretstavuvaat fenomen

{to ne se pojavuva vo nitu eden od tie jazici.

Fakt e deka nacionalnoto ime vo Makedonija – osobeno

gr~koto, bugarskoto, srpskoto i vla{koto – ne gi ozna~uva rasite

tuku jazicite. ôvekovata nacionalna opredelnost se ~ini deka e

rezultat na negovoto ubeduvawe i negovite principi i taa moè

da bide promeneta, kako i religijata. (…)

(...)

Kako ne{to {to e zna~ajno bi moèl da go spomenam po-

gledot na ruskite pisateli, poddràn do izvesen stepen od ovde{-

nata ruska ambasada; imeno, deka vo Makedonija nema Bugari ili

Srbi tuku samo Sloveni i deka naselenieto, isklu~uvaj}i gi Al-

bancite, dovolno e homogeno za prakti~ni celi za da bide mo`no

da se sozdade privilegirana provincija na Makedoncite, vo koja

razlikite na rasite ne bi bile vidlivi.201

Naum Spanos,202 3 oktomvri 1897 godina

Vo Atina dojdov to~no vo 3 oktomvri 1897 годina i razmis-

luvav za rabota. Na 26 oktomvri me sretna Apostol Perovski, me

pozdravuva: „Dobro te najdov, vojvodo, mi veli, ni go obeli obra-

zot na Makedoncite“, ova be{e negov trik. Mi veli: „Kapetan

Naum, sloboda da ne o~ekuvame nitu od Grcite, nitu od Bugarite.

Samo nie, Makedoncite, da se borime za na{ata Makedonija“. „Vo

red, dojde vremeto“, vedna{ mu rekov. „Bravo mnogu dobro zboru-

va{“, no ne{to se posomnevav. Se osmeli toj i mi veli deka „Ma-

kedoncite po~naa da se podgotvuvaat, duri ovde ima i Komitet od

Makedonci, i vo Romanija, Srbija i vo Bugarija, }e se podgotvuva-

me site Makedonci i }e dejstvuvame vo Makedonija, treba da se za-

pi{eme site vo Komitetot“. Jas vedna{ prifativ: „Ti kako vojvo-

201 Britanski dokumenti, tom V, 496-498. 202 Roden e vo Hrupi{ta vo 1873 godina. Bil u~esnik vo Gr~ko-

turskata vojna od 1897 godina i podocneèn gr~ki andartin, u~esnik vo gr~-

kata „makedonska“ borba.

da }e zeme{ 15 moneti od po 20 franci mese~no i duri da zamine{

i da ìvee{ ili vo Srbija ili vo Varna vo Bugarija, dodeka da se

podgotvi Komitetot edna ili dve godini i }e dejstvuvame site

Makedonci od site strani zaedno“.203

V. „Male{evski Balkan“, 1897 godina

Odvaj li ima poèstoka polo`ba od onaa na makedonskata

kauza. Angaìrana od simpatii, ~uvstva i od tradicii da bide se-

koga{ vo najintimni vrski sprema svoite direktni sosedi Bugari

i Srbi i dr., taa deneska najbesmilosno iznenaduva i tera na poka-

janie. Nikoj, bez somnenie nikoj, nema da ja ospori opravdanosta

na na{ite nadeì vo Bugarite i Srbite, kako lu|e {to najblisku

stojat do nas, kako narod so ednakvo minato kako {to e na{eto i

dr. (...)

A Bugarite i Srbite treba{e da go napu{tat svoeto dose-

ga{no povedenie, koe{to e za osuda, i da gi opravdaat nadeìte

na{i i da si go ispolnat svojot dolg.

Da, i da si go ispolnat svojot dolg, za{to i iskupuvaweto i

na nivnite slobodi ne malku `rtvi nè fa}alo nas, za{to nie im

dadovme razni @inzifovci, i bra}a Miladinovci, za{to sega

nesre}nata Makedonija e majka na svoite bra}a Kiril i Metodij.

Za{to u{te ne malkumina makedonski heroi gi poloìja svoite

bujni glavi za da ja iskupat nivnata sloboda. (...)

A vo odgovor na toa, {to gledame? [to pravat Srbite i

Bugarite i {to napravile dosega? – Ni{to, tukure~i ni{to. Ili

ne. Ni{to ne e ona {to tie go storile za Makedonija. Ne se ni{-

to tukure~i pakostite {to tie svesno ni gi donesoa! Pred soblaz-

nivata perspektiva za na{eto idno porobuvawe od edna od niv,

tie napravija sojuz so cel da nè razdelat kako edna nesvesna masa,

za da moàt ponatamu slobodno da nè eksploatiraat. Ne{to pove-

}e, tie napravija i prodolùvaat da pravat na na{a smetka pres-

tapi... : go frlija vo na{ata sredina jabolkoto na rasprava i bez

toa na{ite slabi sili i u{te ja imaat drskosta da ni se pretsta-

vuvaat za takvi {to ni go sakaat dobroto! Tie go poseaja sred nas

semeto na raspravii, priznaa edni od nas za Srbi, drugi za Buga-

ri…, i ete go na{iot najgolem poraz. Poraz skandalozen, za{to e

miren! (...) Da povtoram, so svoite klasifikacii na Srbi i Buga-

203 Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος, Θεσσαλονικη,

1984, 355-356 (ponatamu: Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος).


ri, tie bukvalno ni gi vrzaa racete, za{to nè ostavija da se kara-

me me|u sebe, a neprijatelot go ostavame sloboden, ta, koga }e ja

zadu{i zapo~natata borba na Grcite204 da se vrati i da nè uni{ti

i nas so sè!!

(...)

Zna~i, edna molba kon site Makedonci: ne davajte pat na

ve{ta~ki poddrànite kaj nas nepristojni strasti, pred mislata

za silata na na{iot neprijatel, protiv koj ima da se borime. Da

ne pravime razlika me|u nas so nekakvi Srbi ili Bugari, za{to

site pred sè drugo sme Makedonci, robje na eden krvoèden yver

kakov {to e sultanot Hamid.205


Koj znae, dali ima narod, koj tolku mnogu da trpel od svoi-

te sinovi i izrodi, kako makedonskiot...206

Grof Mihail Muravjov,207 3 dekemvri 1898 godina

Dokolku, sepak, nasproti sovetive za blagorazumnost, {to

nie gi prepora~uvame, bi im uspealo na makedonskite vode~ki dej-

ci i da pokrenat vostanie vo Makedonija – toga{ od stranata na

Rusija toa dvièwe neka ne se nadeva deka }e do~eka niti so~uv-

stvo, niti pak poddr{ka. Naprotiv, vo izbegnuvaweto na mnogu

poopasni uslo`nuvawa, Imperatorskoto Pravitelstvo }e bide

prisileno da im predostavi polna sloboda na represivnite

dejstvija na turskite vlasti, vo pravec na poni{tuvawe vo samiot

zarodi{ na revolucionernite zamisli na Makedoncite, i vo pri-

mernoto kaznuvawe na glavnite osnovopolo`nici na vosta-

nieto.208

204 Gr~ko-turskata vojna od 1897 godina. 205 Dokumenti za borbata, tom prvi, 334-336. 206 Hristo Andonov-Poljanski, Goce Del~ev, 204. 207 Ruski minister za nadvore{ni raboti (1897-1900). 208 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom,

261.

Nacionalno-centralna Albansko-makedonska liga,

1898 godina

Na{ata cel e slednava:

1. Dobivawe nezavisnost (i avtonomija) na Albanija i

Makedonija;

2. Sozdavawe na edna samostojna konfederativna dràva

vo koja }e vlezat site narodi, {to se vo ovie oblasti,

bez razlika na ime, vera i jazik;

(...)

6. Ligata gi osuduva kako {tetni za interesite na

Albanija i Makedonija site sugestii ili predlozi za

razdrobuvawe na zemjata.

Uspevaj}i da gi soedini silite na Albancite i na Make-

doncite, Ligata, so ogled na golemata borba {to nabliùva, pri-

vle~e sledbenici i poddrùva~i, po~nuvaj}i od Ildiz }o{k,209 du-

ri do najskromnata koliba vo Albanija i vo Makedonija.

Na{ata Liga go ~eka samo povolniot moment za da dade

znak za edno op{to vostanie. Sekakvi drugi dejstva bez znaewe i

soglasnost na Ligata }e se ignoriraat, za{to Albancite i Make-

doncite nikoga{ nema da vostanat dodeka ne gi povika Ligata. I

obete ovie zemji ja prifatija i ja odobrija na{ata programa i se

gotovi da dejstvuvaat vo soglasnost so tie principi.210

Petar Manxukov,211 1898 godina

Ropstvoto na{e moèbi nema{e da bide tolku te{ko ako

vo na{ite raboti ne se zapletkaa sekakvi propagandi, koi pod

imeto na „bra}a“ i „dobroèlateli“ go razedinuvaat brat od brat

i gi predizvikuvaat Turcite da vr{at najgolemi zlostorstva. Tie

na{i „bra}a“ pravat sè da go onevozmoàt edinstvoto na na{ite

slobodoqubivi sili… duri i vistinskite sinovi na na{ata zemja,

onie {to navistina ne gi àlat ìvotite da gi priloàt na

oltarot na Tatkovinata, ~esto pogre{no mislat deka osloboduva-

209 Rezidencija na sultanot. 210 Dokumenti za borbata, tom prvi, 341. 211 Petar Manxukov (1878-1966) ‡ revolucioner-anarhist, raskaù-

va~ i avtor na prozna beletristika i memoaristika.

weto na Makedonija ne moè da se zamisli bez vme{uvawe na ovaa

ili onaa dràva. Tie se opredeluvaat za ovoj ili onoj narod, a go

zaboravaat svojot. (…)

Nie znaeme… deka na{ata tatkovina se razlikuva po nase-

lenie od edna Bugarija, Grcija ili Srbija, koi se ednorodni zemji.

Kaj nas se nastaneti pove}e narodnosti i veri. Kaj nas ima Make-

donci, Grci, Vlasi, Turci, Evrei, Albanci, pa i nekoj Ermenec, a

za Ciganite da ne zboruvame. (…)

(...)

Jas smetam deka makedonskiot narod vo vakvata te{ka

polo`ba ne moè da se oslobodi za edno vostanie, koga se znae

deka protiv sebe }e ja ima ne samo Turcija tuku i Evropa, a da ne

zboruvame za balkanskite dràvi. (…)

I taka makedonskoto pra{awe }e moè najdobro i najsko-

ro da se re{i samo ako nie prednite Makedonci se kreneme i

postojano predizvikuvame bezredija. Vpro~em, na{iot spas e vo

revolucijata!212

TMK, 1 januari/23 fevruari 1899 godina

Kritskoto vostanie, kako {to e poznato, ve}e e re{eno

spored èlbite na golemite dràvi... (...) Sega e na red makedon-

skoto pra{awe. (...) Makedonskoto naselenie, eksploatirano od

razli~ni propagandi, voop{to ne e podgotveno, sè u{te ne e is-

polneto so nacionalno ~uvstvo.

Vo takvi uslovi bi bilo nerazumno da se o~ekuva od Make-

doncite tie samite da se krenat protiv Turcite. Tie toa nikoga{

nema da go napravat, za{to turskoto ropstvo ja ubi vo niv hrabro-

sta, moè da se re~e, gi napravi dremlivi i moralno opu{teni.

Me|utoa, uslovite se takvi {to vostanieto mora da se krene na-

prolet godinava. I bidej}i Makedoncite, o~igledno, ne moàt da

go napravat toa sami, Tajniot komitet be{e prinuden da prezeme

edna, vsu{nost, nepopularna merka: toj sklu~i dogovor so Arnaut-

skiot revolucioneren komitet vo Bukure{t, spored koj dogovor

Makedoncite i Arnautite se obvrzuvaat zaedni~ki da krenat vos-

tanie.

Sklu~uvaj}i go ovoj dogovor, Komitetot mnogu dobro znae-

{e za nenaklonetosta na Makedoncite sprema Arnautite – znae-


{e deka Makedoncite gi mrazat Arnautite. No tie neka ni pomo-

gnat da se spasime od Turcite, posle lesno }e bide i so niv da se

presmetame – za toa nema ni da razmisluvame. (...)

Vie, kako eden od mesnite voda~i, treba da go podgotvite

narodot za toj nastan. [tom }e razberete za arnautskoto vosta-

nie, vedna{ krenete go narodot. Bi bilo dobro ako i vie, od svoja

strana, vospostavite kontakti so mesnite arnautski voda~i vo vr-

ska so pra{aweto na revolucijata. (...)

Spored planot, vostanieto treba da po~ne vo oblastite na

Makedonija {to grani~at so Albanija, a ottuka ve}e postepeno }e

se {iri i vo nejzinite pooddale~ni krai{ta i na toj na~in }e si

obezbedi zadnina. (...)

Koga vostanieto }e dobie pogolemi razmeri, Evropa ne-

somneno }e se zame{a i nejzinoto zame{uvawe }e se projavi so os-

loboduvawe na Makedonija, a tokmu toa ni treba. A {to }e se slu-

~i so Albancite – toa e rabota na Evropa.213

\or~e Petrov,214 mart 1899 godina

Ete zo{to celata oficijalna Evropa denes rasuduva za

„neophodnite reformi“ vo Makedonija. Manirot e vakov: da po-

mislime nie deka Evropa gi zela ve}e pri srce na{ite interesi i

da bideme za nekoe vreme „poblagorazumni“... dodeka taa go zazeme

kone~noto re{enie za niv. Stapica, zamislena sovr{eno itro.

Pomina, me|utoa, vremeto na naivnite veruvawa. Makite na Ma-

kedonecot, proizvolnostite i izma~uvawata na negovite najblis-

ki rodnini, sramot kon koj sekoj den se pridodava po nekoja nova

alka, na negovoto semejstvo i ~est, ne moè pove}e da se ute{uva

„samo so goli nadeì“. (...) Neprijatnosti, pre~ki, opasnosti,

ni{to ne moè da ja otstrani nasokata na negoviot zovrien gnev.

Cela Makedonija se prestorila vo eden vulkan {to negoduva i

vrie i te{ko mu na onomu, koj bi se ispre~il na negoviot pat po-

me|u nego i negovata cel! (...) Revolucijata vo Makedonija e neo-

dlo`na – naloùva~ka. Taa e ve}e na izbuvnuvawe i nea evrop-

skite diplomati se stremat da ja onevozmoàt. Im sovetuvame,

213 Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe /1859-

1918/. Izbor, redakcija i komentari Aleksandar Trajanovski, Skopje, 2004,

143-144 (ponatamu: Ruski dokumenti za Makedonija). 214 \or~e Petrov (1864/65-1921) ‡ ideolog na makedonskoto revolu-

cionerno dvièwe i publicist.

me|utoa, na site na{i drugari re{enost i postojanstvo. „Sloboda

bez krv ne se pe~ali“.215

Ivan Ivani},216 26 noemvri 1899 godina

Molitelot, iako se {koluva na na{ tro{ok, ima ~udni po-

gledi za srpskite pretenzii. Po svoite pogledi toj pripa|a kon

krugot na makedonskite „separatisti“ {to vo prv red se „Make-

donci“... Ovie svoi pogledi toj nekolku pati otvoreno gi izrazi

pred dolupotpi{aniot.217

Dionisij Grigorjev, noemvri 1899 godina

Sosem sprotiven na nivniot pravec e pravecot na s e p a -

r a t i s t i t e. Ovoj pravec e u{te nov i mlad, no po sè izgleda toj

treba da ja ima idninata. Nesomnen e faktot deka pravecov

postoi vo samata Makedonija. Vladiniot vesnik „N o v V ø k Í“...

neodamna pi{uva{e za „pri~inite za zatvoraweto na Bitolskata

gimnazija“ i ja obvinuva{e del od mesnata inteligencija za sepa-

ratizam {to se projavuval vo stremeòt da se istisnat od site

mesta vo Egzarhijata i od u~ili{nite ustanovi rodenite vo Kne-

èvstvoto Bugari i da se zamenat so Makedonci.218


Kako na makedonskoto pra{awe gledaa rakovodnite lica

na Bugarija, najdobro se gleda od mojata sredba i razgovorot so

Luka V’àrov, glaven sekretar pri vladeeњeto na Radoslavov…

Vo 1899 godina, vo mesec avgust otidov da go vidam vo Minister-

stvoto i da go pozdravam za novoto mesto. Toj me pra{a: kako se

razviva Revolucionernata organizacija i {to se namerava preku

nea da se postigne… mu odgovoriv deka nie se stremime da izvoju-

vame avtomonija na Makedonija, kako i za toa deka taa o~ekuva

poddr{ka od bugarskata vlada, toj mi odgovori deka bugarskata

vlada e protiv avtonomijata na Makedonija.

215 Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov. Predgovor i

bele{ki d-r Gane Todorovski, Skopje, 1971, 77-78 (ponatamu: Makedonskoto

osloboditelno delo od \or~e Petrov). 216 Srpski vicekonzul vo Bitola. 217 Blaè Ristovski, Portreti i procesi od makedonskata lite-

raturna i nacionalna istorija, II, Skopje, 1989, 71 (ponatamu: Blaè

Ristovski, Portreti i procesi, II). 218 Ibidem, 72.

– Pa zo{to e protiv?

– Zatoa {to ako se dade avtonomija, }e se javat partii, ka-

ko {to se javija vo Isto~na Rumelija, koi nema da sakaat da ja pri-

soedinat Makedonija kon Bugarija. Vladata deluva za prisoedinu-

vawe na Makedonija kon Bugarija.

– Bugarskata vlada e na pogre{en pat, - mu odgovoriv. –

Pred sè prisoedinuvaweto na cela Makedonija e nevozmo`no, za-

toa {to sprema nejzinite delovi pretendiraat Grcija i Srbija.

Prisoedinuvaweto na cela Makedonija kon Bugarija moè da sta-

ne samo vo slu~aj na edna pobedonosna vojna protiv Turcija, vo po-

mo{ na koja }e £ dojdat Grcija i Srbija. A ako Grcite i Srbite

vojuvaat zaedno so Bugarija protiv Turcija, tie }e baraat delovi

od Makedonija: tie }e bidat za raspar~uvawe na Makedonija. A

nie sakame Makedonija da ja zapazime cela vo nejzinite geograf-

ski granici, {to moè da bide ostvareno preku baranata od nas

avtonomija. Taka oslobodena, Makedonija }e pretstavuva edna

vtora Bugarija, iako nepriklu~ena kon majkata tatkovina. Od av-

tonomijata Bugarija i bugarskiot narod samo dobivaat.

Po izboruvaweto na avtonomijata na Makedonija moè da

se raboti vo prv red na nejzinoto federirawe so Bugarija a potoa

i federirawe na site balkanski dràvi.

Se razdelivme so sprotivni sfa}awa.219

Epan~in,220 3 januari 1900 godina

Spored Sanstefanskiot dogovor zna~itelen del od Make-

donija treba{e da vleze vo sostavot na Bugarija; Berlinskiot

traktat £ ja vrati Makedonija na Turcija, no Bugarite ne moàt

da se pomirat so toa, deka Makedonija ne im pripa|a. Kako {to e

poznato, na Makedonija iskaùvaat pretenzii i Grcite i Srbite;

no Bugarite se dlaboko ubedeni, deka Makedonija treba da im

pripadne nim, bidej}i ogromno mnozinstvo od naselenieto na

ovaa oblast e - od bugarsko pleme.

Bidej}i Makedoncite sami ne se vo sostojba da go svrgnat

turskoto igo, vo Bugarija se prezemeni merki da im se pomogne

nim. So ovaa cel vo Kneèstvoto e vostanovena cela mreà od ma-

219 Spomeni, I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M.

Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 68-69. 220 Polkovnik, voen ruski pretstavnik vo Sofija.

kedonski komiteti, na ~elo so centralen komitet, koj ima sedi{-

te vo Sofija. (...)

Makedonskoto pra{awe ima tolku golemo zna~ewe vo o~i-

te na Bugarite, {to i Kneèvskata vlada e prisilena da smeta so

ovaa pojava.

Ruskoto Pravitelstvo opredeleno i ne edna{ mu ukaùva-

lo na Bugarskoto, deka vo odnos na Makedonija e potrebno strogo

da se pridruùva za status quo-to... (...)

(...)

(...) Rabotata e vo toa, {to vo komitetite tajno u~estvuvaat

site oficeri – Makedonci, {to se nao|aat vo aktivna slu`ba vo

Bugarija; takvi oficeri zasega ima okolu 300; ostanatite ofice-

ri se ~ini isto taka se ~lenovi na komitetite, no oficerite –

Makedonci se prednazna~eni da igraat aktivna rolja vo idnoto

vostanie.221

Petar Draganov, 24 juli 1900 godina

Obete vojuva~ki strani, bez obzir na javnite uveruvawa

pred celiot svet, pred Rusite posebno, za svojata plemenska qu-

bov kon Makedonija i kon Makedoncite, na samoto mesto, t.e. vo

samata Makedonija se odnesuvaat so najgolema omraza sprema mes-

noto nare~je i sprema osnovnite potrebi na mesnoto naselenie.

Toa pak osobeno se odnesuva na bugarskiot i srpskiot u~itelski

personal vo Makedonija. Nivnata omraza sprema potla~enoto, ug-

netuvano i progonuvano mesno makedonskoslovensko „nare~je“ ne

znae granici. Poslednovo so neobi~na usrdnost se progonuva od

makedonskoslovenskite u~ili{ta kako od Bugarite, taka i od Sr-

bite, koi{to sega vo Makedonija iscelo gi imaat v race sudbini-

te na mesnata slovenska prosveta. Me|utoa, ova nare~je pove}e od

koe i da e drugo od duzinata postojni slovenski nare~ja-jazici,

moè, so pogolema ili so pomala pretenzija da gi slee blagorod-

nite potomci na nekoga{ znamenitiot kirilometodievski jazik.

Nie bi moèle da navedeme dolga redica svedo{tva od visokoav-

toritetni nau~nici i pred sè od rodenite Makedonci od dobroto

staro vreme, kako dokumentarni dokazi za toa deka makedonsko-

slovenskoto nare~je e pove}e ili pomalku samostojno i avtonom-

no vo odnos na bugarskiot i srpskiot „jazik“. Ovie svedo{tva se


273-275.

odnesuvaat kon dve kategorii i gi dokaùvaat slednive dve pos-

tavki: 1) Takanare~enoto makedonsko „nare~je“ si ima svoi sopst-

veni osobenosti i vo akcentot, i vo zvukovite, i vo formite (vo

pade`nite i vo glagolskite promeni), i vo sintaksata i osobeno

na re~nikot. 2) Mesnite makedonskoslovenski u~iteli od dobroto

staro vreme, u{te na na{a pamet, duri do krajot na 60-tite i

po~etokot na 70-tite godini, t.e. u{te sproti golemata oslobodu-

va~ka vojna od 1877-1878 g., si pe~atea svoi u~ili{ni u~ebnici na

mesnoto nare~je i vo svoite uvodnici kon ovie u~ebnici i rako-

vodstva gromko izjavuvaa deka makedonskoslovenskoto naselenie,

otkako si ja izvojuva crkovnoslovenskata liturgija na gr~koto up-

ravuva~ko sve{tenstvo, nema ni najmala èlba da se otkaùva od

interesite na svojata narodnost, t.e. da se pobugaruva i da se posr-

buva, nare~uvaj}i gi pritoa Bugarite so omalovaùva~koto ime

„[opi“ (na pr., znamenitiot „Predgovor“ na sè u{te ìviot K.

[apkarev kon prevodot na Evangelieto na makedonskoto nare~je).

(...)

Vistina, vo 60-tite godini vo Makedonija ovde-onde se ja-

vuvaat dostatno mnogu „Bugari“, no potekloto na ovie Bugari P.

Slavejkov (samiot Bugarin) go objasnuva{e so korupcijata od ma-

kedonskoslovenskata strana. Za pari, predlagani od bugarskata

propaganda, razvratniot del od ova naselenie se objavuvalo za Bu-

gari, no ne inaku. Ottuka i proizleguva poznatata makedonska iz-

reka, otkriena i ovekove~ena od Slavejkov: „Dajte ni pari, }e se

~inime Bugari; ako ne ni dadete pari - ne }e se ~inime Bugari“.

Prvoklasniot slavist akademikot V. I. Lamanski malku im pri-

dava zna~ewe na potkupenite grloderi na makedonskite mitinzi

vo Sofija ili vo Belgrad: „Nikakvi mitinzi za so~uvstvo i nego-

duvawe, srpski i bugarski, tuk-tamu i so Makedonci, ne moàt da

imaat nikakvo zna~ewe vo nau~niot spor za etnografskiot sostav

na makedonskata provincija. Bugarite i Srbite ednakvo sakaat da

ja dobijat - da ja zdobijat Makedonija so Solun i bezdrugo so So-

lun. No ova pra{awe ne e nau~no, tuku politi~ko i moè da bide

re{eno ne so sporovi za makedonskata dijalektologija, ami so

nadvore{na gruba sila“. (...)

(...)

Drugo e pra{aweto dali nie Rusite treba da se raduvame

ili da àlime vo vrska vo toa {to vo Makedonija go izdigna svo-

jot glas tamo{noto starosedelsko naselenie „Slavjanci“ {to

inaku se nare~uva so starinskoto ime „Makedonci“ (za razlika od

klasi~nite „Makedonjani“). Spored na{eto li~no mislewe, bi

bilo prosto pravednost da se poddrì barem moralno ova mnogu-

brojno pleme {to zboruva na posebno nare~je i si ima svoja stara

istorija (od VI do XV vek), ne pomalku interesna od istorijata na

Bugarite i na Srbite. Makedoncite se isto taka hristijani, pri-

toa pravoslavni, kako {to se i Srbite so Bugarite. Ovie Make-

donci (Slovjanci), spored op{tiot odyiv na licata {to gi pozna-

vaat, vo ni{to ne se polo{i vo umstven i vo moralen pogled od si-

te Srbi i Bugari, vo nekoi pogledi tie se duri i povisoko od pos-

lednive. Poddr{kata pak od strana na Rusija i, bi rekol, od cela-

ta hristijanska Evropa, na hristijanskite i drugite elementi vo

raznojazi~nata i raznobojna Makedonija so Makedoncite {to go

zazemaat prvoto mesto po brojnosta (gi imame predvid poznatite

paragrafi od re{enijata na Berlinskiot kongres {to % garanti-

raat avtonomija na Makedonija i na celoto nejzino naselenie), bi

bilo ne samo akt na politi~ka pravdivost, tuku i mudrost: Make-

donija na opa{kata na Bugarija ili na Srbija (kako sostaven del

na poslednive) sekoga{ }e bide element za op{t poàr na Bal-

kanskiot Poluostrov, ako ne i vo celata Evropa. Da ne zaboravi-

me deka na Makedonija, baraj}i svoj kondominium, pretendiraat

isto taka Grcite, Romancite i Albancite, a fakti~ki gospodari

na situacijata se javuvaat samo Turcite so Germancite instrukto-

ri i so raznite otpadoci od avstro-ungarskoto naselenie. Ovaa

vojna, najposle, ne e vo interes na golemite dràvi i pred sè na

Rusija. Za Rusija i za Rusite treba da bidat va`ni mislewata za

Makedonija ne na onie Makedonci {to, otkinuvaj}i se od svojata

sopstvena narodnost, odamna naìvo im se prodale na Srbite ili

na Bugarite..., ami samo na onie Slovenomakedonci {to gi posta-

vuvaat interesite na svojata navistina presleduvana narodnost

povisoko od sè, za{to taa se presleduva ne samo od Turcite (od ed-

na strana) i od Avstro-Ungarija (od druga strana), tuku glavno od

bra}ata Bugari i Srbi (osobeno doblesno vo po~etokot na 70-te

godini Kuzman [apkarev go za{tituva{e makedonskoto nare~je

od asimilacija od bugar{tinata).222

Aleksandar A. Rostkovski, 14 oktomvri 1900 godina

Karakterot na bugarskata propaganda vo Makedonija pos-

lednive godini zna~itelno se izmeni. Porano ovaa propaganda se

iskaùva{e niz stremeòt za sozdavawe nacionalno u~ili{te za

Makedonskite Slavjani i za voveduvawe bogoslu`ba na crkovno-

222 Blaè Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928, 163-

165, 167, 170-171.

slavjanski jazik, so cel da ne im bide dadena mo`nost na Grcite

da ja eliniziraat Makedonija.

(...)

Gledaj}i deka kulturnata propaganda bila otsekoga{ bes-

silna da im ja zacvrsne isklu~itelnata prevlast vo Makedonija,

Bugarite ja promenija taktikata, pa go pokrenaa vo preden plan

pra{aweto za osloboduvawe na Makedonija od pod turskoto igo.223

Ruski konzulat vo Bitola, 30 noemvri 1900 godina

Pred ~etirieset godini biv{iot na{ ovde{en Konzul G.

Hitrovo ima izdejstvuvano katagodi{en prilog od 300 rubli za

Ko{i{koto u~ili{te Sv. Kiril i Metodij vo Ohrid.

Vo tie vremiwa, koga tuku{to se zapo~nuva{e so prepoda-

vawata na slavjanska azbuka, ovaa pomo{ od na{a strana be{e

krajno neophodna. No sega, koga ne samo vo samiot Ohrid, tuku i

po site sela vo Makedonija, postoi masa u~ili{ta, kako Bugarski,

taka i srpski, mene mi se ~ini deka na{ata subsidija e krajno

izli{na, tolku pove}e, {to Bugarija, so posredstvo na Egzarhot,

istura ovde gramadni pari, pa na{ata pomo{ se javuva nebare

kako kapka vo more vo materijalen odnos, a im sluì na Bugarite

kako zname, zad koe{to tie se prikrivaat, za da im dokaàt na

Makedoncite, deka nie gi pokrovitelstvuvame niv, a ne Srbite.

Ovde{nite srpski konzuli ve}e ne edna{ mi se imaat po-

àleno na takviot javno demonstriran na{ odnos sprema Bugari-

te, molej}i me ako ne moè dvaa poddr{ka sosem da se ukine, to-

ga{ da mu se dava i na nekoe srpsko u~ili{te vo Ohrid barem ed-

na nejzina polovina, za da se pokaè deka nie sme so ista dobropo-

èlnost sprema obete slavjanski nacionalnosti, i deka ne gi ima-

me zemeno Bugarite pod svoja isklu~itelna zakrila, za smetka na

Srbite.224


290. 224 Ibidem, 291-292.

Vojdan êrnodrinski,225 dekemvri 1900 godina

Vo Makedonija stanuvale, stanuvaat i }e stanuvaat takvi

nastani koi, za àl, ne im se poznati na mnogu lu|e, ne isklu~u-

vaj}i gi ni Makedoncite. (…)

Otkako vidov deka, na ednata strana, nu`data da se probu-

dat mnogu na{i bra}a e golema, a od druga strana – nemarnosta na

mnogu na{i Makedonci, angaìrani so pisatelskoto pero, no za

àl, zarobeno da pi{uva samo partizanski statii i antrefileti,

ili dolgi profesorski lekcii… se re{iv da go zemam peroto i da

napi{am ne{to {to, mislam, }e £ koristi na na{ata tatkovina.

[to napi{av jas? – Ni{to ne napi{av. Jas go prepi{av od

sè u{te nenapi{anata krvava istorija na Makedonija ona {to

~itatelot }e go pro~ita, a gleda~ot }e go vidi vo teatarot. Krvo-

èdnosta na na{ite Turci-begovi, gotovnosta na Makedonkite da

umrat, no verata da ne si ja menuvaat, a ma{kosta na Makedonecot

juna~ki da im odmazduva na onie krvnici {to ja izvalkaa negovata

semejna ~est – ete, vo toa glavno se sostoi sodrìnata na piesa-

ta.226

A. Brutus (Anton Drandar),227 1900 godina

Ako se frli eden retrospektiven pogled vrz istorijata na

Makedonija sè do najdale~nite drevni vremiwa, ~ovek stanuva

v~udoviden od golemata uloga {to ovaa mala zemja, klasi~na zemja

par excellence, ja igrala vo svetot. (…)

Makedonecot, roden vo zemja vo koja prirodata £ be{e

tolku nakloneta, sekoga{ me~tae{e za herojski podvizi i se

streme{e kon golemi potfati… Od samiot po~etok na istorija-

ta, ja gledame Makedonija na ~elo na naciite. Nejzinata reputaci-

ja e univerzalna; nejzinata slava se {iri na ~etirite strani na

svetot.

225 Vojdan êrnodrinski (1875-1951) ‡ dramski avtor, osnovopolo`-

nik na makedonskata drama i teatar. 226 Dokumenti za borbata, tom prvi, 349. 227 Anton Drandar (1837-1925) vo Brisel (1900) ja objavil knigata

pod naslov „Po povod edno dvièwe vo Makedonija“ pod psevdonimot A.

Brutus (А. Brutus).

Makedonija go {iri svojot suverenitet vrz zna~ajni nacii;

taa uni{tuva golemi varvarski carstva, taa formira novi

dràvi i novi trgovski centri. Duri i slavnata lulka na anti~-

kiot helinizam im se pot~inuva na makedonskite kralevi. Plame-

niot zbor na Demosten zastanuva pred studeniot razum na Filip.

Aleksandar Veliki, ~ija{to slava e epska, odi od pobeda

vo pobeda i gi stava pod svoja mo} najgolemite carstva. No

negovata vojska ne see teror, strav i uni{tuvawe kaj varvarskite

narodi; naprotiv, toj im gi donesuva svetlinite i dobrodetelite

na civilizacijata…

Makedonci nao|ame na vizantiskiot prestol vo vreme koga

ovaa imperija se nao|a vo svojot zenit. Sè dodeka makedonska di-

nastija ja upravuva{e sudbinata na Vizantija, carstvoto ja za~uva

svojata mo} i be{e po~ituvano od nejzinite neprijateli. (…)

Sledej}i go tekot na istorijata, gledame kako so ist sjaj

sveti yvezdata na Makedonija. Taa ja igra glavnata uloga vo

prerodbata na slovenskoto pleme. Taka, dvajcata bra}a izdignati

do apostoli, Kiril i Metodij, predmet na seop{to voshituvawe

na slovenskiot svet, se Makedonci, pa poradi samoto postoewe na

ovie dvajca apostoli, ovaa mala zemja stanuva lulka na slovensko-

to pleme na koe mu dava svoja religija i svoja umetnost...

…Ako Makedonija saka da bide svoj sopstven gospodar i

gospodar na svojata sopstvena sudbina… potrebno e da zapo~ne so

toa {to }e ja upotrebi svojata sila za vospostavuvawe na edno

neraskinlivo nacionalno obedinuvawe!…

…@itelite na Makedonija ne sakaat da bidat prisoedi-

neti ni kon Bugarija, ni kon Srbija, ni kon Grcija; tie sakaat, tie

silno sakaat, da ìveat ~ove~ki ìvot vo edna avtonomna zemja.

Nivnata parola e: „Makedonija na Makedoncite“.228

Petar Draganov, 1900 godina

Na svoe vreme i vrz osnova na dokumentalni podatoci vo

statijata „Kon pra{aweto za naselenieto na sovremena Makedo-

nija“ („SPb. Ved.“, № 200, o.g.) nie dokaùvame deka Bugarite i

Srbite, tolku neprijatelski raspoloèni eden sprema drug voop-

{to, trogatelno se sretnaa vo eden pogled: vo istrebuvaweto vo

Makedonija na mesnoto, mo{ne solidno makedonskoslovensko


nare~je, prezrivo imenuvano od obata pretendenta na spornata

turska provincija nare~je, odvaj li ne duri i govor na edinstveni-

ot i nerazdelen op{t bugarski ili srpski jazik. Ova progonuvawe

se izrazuva do deneska kako vo presleduvaweto na ìviot jazik na

korenoto slovensko naselenie na provincijata, koe{to se nare~u-

va so op{toto ime „Makedonci“ i duri „Slovjanci“ {to pretsta-

vuva golemo ogor~uvawe za obete neprijatelski nastroeni strani,

taka i vo istrebuvaweto, odvaj li ne so ogin, na negolemoto

koli~estvo u~ebni i drugi prakti~ni knigi {to sè do poslednava

rusko-turska vojna od 1877-1878 godina se pe~atea vo raznite gra-

dovi na Evropskiot Jugoistok, posebno i vo carigradskite i

solunskite pe~atnici, so blagoslovot na vselenskiot patrijarh,

so ruskiot gra|anski ili crkovnoslovenski {rift.

Sega pak nie imavme sre}a da najdeme visoko cenet i

napolno avtoriteten dokaz za toa deka bugarsko-srpskite

pretenzii na Makedonija dostignale vrv na virtuoznost. Na str.

587 vo posledniot tom (№ 3) od „Vizantiйski vremennik“, izdanie

na Imperatorskata akademija na naukite za tekovnata 1900 godi-

na, gi ~itame slednive pou~ni redovi:

„Po povod oèsto~enata srpsko-bugarska borba na terito-

rijata na Makedonija Ruskiot arheolo{ki institut vo Carigrad

vo svojot posleden ot~et za 1898 godina svedo~i deka treba da se

smetaat mo{ne preuveli~eni àlbite oti boèm Grcite gi

uni{tuvaat slovenskite natpisi vo crkvite, gi palat slovenskite

rakopisi i gi rasipuvaat site spomenici {to svedo~at za isto-

riskite prava na Slovenite. Izviduvawata {to se napraveni od

Institutot, vo vremeto na dvapatnoto patuvawe na negovite

~lenovi po Makedonija, naprotiv, gi ubedilo ~lenovite na Insti-

tutot vo varvarskiot odnos sprema starite slovenski spomenici

od strana na samite tie Sloveni, ,osobeno‘ od Bugarite, koi{to

gi uni{tuvaat gr~kite i srpskite spomenici ili gi izgrebuvaat i

vnimatelno gi prema~kuvaat freskite so likovite na srpskite

carevi so soodvetnite natpisi. Najzagriùva~ki slu~ai od takov

rod se najdeni vo manastirot Treskavec, blizu do Prilep, i vo

Markoviot manastir, blizu do Skopje“ itn.229

229 Blaè Ristovski, Makedonistot Petar Draganov 1857-1928, 174-

176.

Aleksandar V. Amfiteatrov,230 1901 godina

Sekoj Sloven treba i e dolèn da sou~estvuva vo makedon-

skata sloboda. No makedonskata sloboda ne moè da bide dostig-

nata so sopstveni, makedonski sredstva. (…)

(…) Nikoj vo Evropa, niedna od golemite dràvi ne e vo

sostojba sega aktivno da se zastapi za Makedoncite protiv Turci-

te – osven, moèbi, Avstrija. No samoto ime Avstrija predizviku-

va panika vo makedonskoto slovenstvo, pa i koj }e ja pu{ti Avst-

rija da gospodari vo Makedonija? Za{to, toa bi bilo urivawe na

site idei na panslavizmot, toa bi bilo kraj na isto~noto pra{a-

we, toa bi bila re{itelna i posledna pobeda na germanskiot svet

nad svetot slovenski. (…) Bugarite i Srbite zaemno ne se podne-

suvaat, sekoj ja smeta Makedonija za svoja zakonska sopstvenost.

Da ja sozdavaat Makedonija za Makedonija nemaat ni najmala èl-

ba ni Bugarite ni Srbite. Entuzijasti za avtonomna Makedonija

se sre}avaat samo me|u makedonskite domorodci. (…)

(...)

Vo Makedonija ne e re{eno pra{aweto na narodnosta i

te{ko koga i da }e bide zadovolitelno re{eno. Ako im se veruva

na Gop~evi} i Jastrebov, vo nea re~isi nema Bugari: site se Srbi.

Ako im se veruva na Ofejkov i Miqukov voop{to nema Srbi, site

se Bugari. Poverojatno od sè e deka imame rabota so sovr{eno sa-

mostojna granka na slovenstvoto, preodna me|u bugarstvoto i srp-

stvoto. No samo po sebe taa granka e nedovolno zna~ajna za da si

izvojuva sloboda i da se pretvori vo dràvna edinica. Sledstve-

no, seedno kako }e se re{i pra{aweto za nejzinata nacionalnost,

taa e li{ena od mo`nosta da ìvee, taka da se re~e, samata vo se-

be prokolnata e da sluì kako politi~ki materijal – direktno za

sosedite, prenosno i indirektno – za Evropa, koj gi rakovodi so-

sedite.

(…)

… – Mene me smetaat za bugarofil – mi govore{e Zinov-

jev. – No toa voop{to ne e taka. Jas se odnesuvam sovr{eno

ednakvo sprema site Sloveni: dali e toa Bugarin, Srbin li e, Ma-

kedonec li e? No jas sum ruski pretstavnik i praten ovde da gi ~u-

230 Aleksandar Valentinovi~ Amfiteatrov (1862-1938) ‡ ruski pisa-

tel, politi~ki publicist i patopisec, ~etiri pati ja posetil Makedonija i

pi{uval za nea.

vam, pred sè, ruskite interesi. So ruskite interesi nerazdelno e

povrzano ve~noto pokrovitelstvo na balkanskoto slovenstvo. (…)

Me|utoa, {to se odnesuva do makedonskoto pra{awe Buga-

rite, kako najrazgaleni na{i deca vo siot slovenski svet, sakaat

tokmu da ja povedat Rusija po sebe, tamu kade {to samite tie trg-

nale slepo zatvoraj}i gi o~ite, baraat staratelstvoto da se pre-

tvori vo popu{tawe. (…)

(...)

Za{to, tie ne priznavaat vo Makedonija druga nacional-

nost osven bugarskata. Sledstveno, idnata sloboda na Makedonija

za niv e – ili ispolnuvawe na Sanstefanskiot dogovor i obedinu-

vawe na Makedonija so kneèvstvoto bugarsko, ili sozdavawe no-

vo avtonomno bugarsko telo koe, sepak, porano ili podnocna }e se

slee so prvoto vo „celokupna Bugarija“.231

Viktor Ma{kov,232 22 maj 1901 godina

Vo posledno vreme makedonskoto pra{awe prodolùva da

go interesira dnevniot evropski pe~at. Se pi{uva za reformite

vo Makedonija, za bugarsko-srpskiot dogovor vo vrska so toa, za

obedinuvaweto na Egzarhijata so Patrijar{ijata. (…)

Ne navleguvaj}i vo detali, i jas }e si dozvolam da kaàm

nekolku zabele{ki vo vrska so ovoj problem.

Site razgovori za reformite {to mi se poznati se svedu-

vaat na pra{aweto da se dade na Makedonija pogolema ili pomala

avtonomija. Za da se pretekne mo`noto sprotivstavuvawe na vove-

duvaweto reformi, zainteresiranite bugarsko-makedonski krugo-

vi ja istaknuvaat devizata – Makedonija na Makedoncite. Ako

ovaa deviza be{e prifatena iskreno, navistina, davaweto avtono-

mija bi moèlo da se smeta za najdobro re{enie na makedonskoto

pra{awe. Za àl, ovaa deviza e obi~na drska bugarska mistifika-

cija. Vsu{nost, bidej}i svesta na narodnite masi voop{to ne e

razviena, a srpskata propaganda, so isklu~ok na Kosovskiot vila-

et (ili, poto~no, negovata severozapadna polovina) e vo po~etna

sostojba – pri realiziraweto na idejata za avtonomija, prirodno,

}e se istakne takanare~enata inteligencija, t.e. bugarskite u~i-

teli, mladinata {to pominala niz bugarskite u~ili{ta i egzar-

hiskite popovi. No tie popovi ve}e triesetina godini gi ubeduva-

231 Dokumenti za borbata, tom prvi, 379-381. 232 Ruski konzul vo Skopje do Balkanskite vojni (1912/13).

at Makedoncite deka tie se „najdobrata granka na slavniot bugar-

ski narod“. A u~itelite, tie se glavno voda~i na mesnite make-

donski komiteti i site svoi sili gi vloùvaat vo toa u~enicite

da gi pretvorat od bezli~ni Makedonci vo fanatici na bugarsko-

to delo. Ovie pak, pod nivnoto prosvetno rakovodstvo, potoa gi

kolat ne samo tie {to se drznuvaat otvoreno da se narekuvaat Sr-

bi ili Grci, no i site onie {to se smeluvaat da se somnevaat vo

neospornosta na la`nite etnografski doktrini {to gi propove-

da Komitetot. Ottuka, nema nikakvi osnovi da se nadevame deka

ovie faktori, koi treba da bidat pretstavnici i rakovoditeli na

avtonomna Makedonija, }e go so~uvaat nejziniot op{toslovenski,

ili posebno – makedonskiot karakter. Nema somnevawe deka avto-

nomna Makedonija, so isklu~ok na krajbre`jeto (kade {to preo-

vladuva gr~kiot ili polugr~kiot element, a i toj se gubi vo op-

{tata slovenska masa) }e dobie ~isto bugarski karakter i pri pr-

viot povolen slu~aj, so radosni nasmevki na cela Evropa, so is-

klu~ok na Avstrija, }e vleze vo sostavot na velika Bugarija, koja

}e stane orudie na Zapadot protiv Rusija.233

Naum Spanos, dekemvri 1901 godina

Tretiot den od Boìk otidov vo kafeanata na ul. Parisi-

on, tamu gi sretnav toga{nite studenti Tomas papa Tomas i Argi-

rios Mavrovitis. Me zamolija da me ~astat kafe, sednav. Vo toj

moment gledam eden krupen ~ovek, priznavam deka be{e krupen, od

vidot na Golijat, Stefan, Makedonec od Bitola. Po~na da gi na-

vreduva studentite, ne~esni i dr. i site onie {to im se bea pri-

druìle.234

Nikola P. Rusinski, 1901 godina

Nie sme sinovi na edna i ista ropska zemja Makedonija.

Nas nè povrzuva edna sudbina i edna cel, edna misla i edna èlba

go osvetluva na{iot pat vo borbata za sloboda. Nie se razlikuva-

me samo po znaewe i po idejni razbirawa, nie ispolnuvame eden

dolg – dolgot kon na{ata tatkovina za koja davame kletva deka }e

dademe sè {to ni e milo i drago i na{iot ìvot, za nejzinoto os-

loboduvawe od politi~koto, ekonomskoto, duhovnoto i od sekakvi

233 Ruski dokumenti za Makedonija, 177-178. 234 Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος, 365. Prevodot

e na prireduva~ite.

drugi ropstva, vo koi e okovana. Nie ne sme prvite i nema da bide-

me poslednite vo borbata za postignuvawe na krajnata cel na po-

sakuvanata od nas Sloboda i nezavisna Makedonija.235

Nikola P. Rusinski, 1901 godina

Jas im rekov deka site apostoli isprateni od Srbija, Buga-

rija, Grcija i do drugo mesto gi smetam za tu|i agenti. Nie sme

Makedonci. Moèbi nekoj od nas gi simpatizira Srbite, Bugari-

te itn. No toa nas ne nè zadolùva da im gi prodavame na{ite na-

rodni interesi na onie koi gi simpatizirame. Jas, na pr., sum bu-

garski vospitanik, majka mi koja{to me rodila, doila, peela, pla-

~ela, mi zboruvala na istiot jazik na koj zboruvam i sega, toj e bu-

garski, no jas rabotam za slobodata na Makedonija, koja robuva so

vekovi. Jas ja sakam nejzinata samostojnost i nedelivost, me|u bal-

kanskite dràvi~ki koi sporat za nea. (...)

No, i pokraj sè, spored mene, Makedonija ne e nitu srpska,

nitu gr~ka, nitu bugarska, nitu turska.236

Nikolaj ârikov,237 2 januari 1902 godina

Spored izjavata na Sarafov, toj i negovite privrzanici se

borat za nezavisnost na Makedonija, ne sakaj}i so taa oblast da

vladeat nitu Srbite, nitu Bugarite. Bidej}i nezadovolni od ovie

poslednive, tie sega se spremni da gi ubivaat Bugarite, kako {to

porano gi ubivaa Srbite. Kandidat na Sarafov za dol`nosta vla-

detel na Makedonija e knezot Petar Kara|or|evi}.238

Makedonski begalci preku Crna Gora,

17 mart 1902 godina

Gospodine Ministre,

od nekoe vreme navamu se zabeleùvaat ~esti preminuvawa

na makedonskite begalci preku Crna Gora. Najposle sedum du{i

takvi begalci pristignaa vo Cetiwe, no u{te na sledniot den tie

235 Nikola Petrov Rusinski. Spomeni. Predgovor, redakcija i ko-

mentar Darinka Pa~emska-Petreska, Vojo Ku{evski, Skopje, 1997, 161-165. 236 Ibidem, 169-170. 237 Ruski konzul vo Skopje. 238 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom,

305.

se upatija kon Kataro pla{ej}i se da ostanat podolgo vreme tuka,

bidej}i nekoi Crnogorci im bea kaàle deka ako turskiot konzul

vo Cetiwe gi zabeleì, vedna{ }e gi fatel i vrzani }e gi vratel

nazad… Begalcite se od debarskite sela… Eden od niv tajno dojde

za da pobara paso{ i pomo{ za sebe i za svoite drugari za da

zaminat za Bugarija. Se razbira, jas odgovoriv deka nikakva patna

isprava ne moàm da dadam na nebugarski podanici, iako bev

prinuden da im dadam privatno po edna mala pari~na pomo{,

ne{to {to go napravi i mojot ruski kolega, i toa samo poradi

~uvstvo na humanist.

Imaj}i go predvid gorenavedenoto, a imaj}i predvid deka i

drugi Makedonci – begalci }e minuvaat niz Cetiwe, imam ~est da

Ve zamolam, gospodine Ministre, da blagovolite i da mi dadete

Va{i instrukcii kako da postapam so ovie lu|e i {to da pravam

so niv ako dojdat do agentstvoto na Kneèstvoto…239

T. S. Zinovjev,240 22 fevruari/7 mart 1902 godina

Otkako ja grabnala g-|ata Ston i nejzinata sopatni~ka,

Albankata-protestantka Cilka, {ajkata okolu tri denono}ija

talkala po planinskite po{umeni mesnosti i najposle gi dovela

plenetite vo edna mala, neodamna izgraden ku}i~ka na teritori-

jata na Isto~na Rumelija.

Tuka g-|ata Ston ja posetil nekoj si Ko~evski – Makedo-

nec, {to dobro go vladeel angliskiot jazik, {to go ima nau~eno

vo Robert-College vo Konstantinopol. Me|u drugite lica, {to ja

posetile Amerikankata, se sre}avaat i trojca lu|e, koi{to isto

taka slobodno se iskaùvale na angliski jazik. (…)

Tie na g-|ata Ston £ objasnile deka ne se nikakvi razbojni-

ci, tuku deka £ pripa|aat na organizacijata, {to si ima postaveno

zada~a da ja oslobodi Makedonija od turskoto igo; deka samata taa

bila grabnata zatoa {to vo svojata misionerska dejnost se obidu-

vala da gi odvrati makedonskite lu|e od nivnata nacionalna re-

ligija – pravoslavieto... (...)

(...)

239 Prof. d-r Veli~ko Georgiev, prof. d-r Staйko Trifonov,

MakedoniÔ i TrakiÔ v borbata za sloboda /KraÔt na XIX – na~aloto na XX

vek/. Novi dokumenti. Makedonski nau~en institut, SofiÔ, 1995, 67.

Prevodot e na prireduva~ite. 240 Ruski ambasador vo Carigrad.

Ku}ata, vo koja prestojuvale pleni~kite, obi~no bila ~u-

vana od ~etvorica Makedonci, no povremeno tuka se prisobirale

i po 25 du{i.241

Nikolaj ârikov, 27 fevruari 1902 godina

[to se odnesuva do Makedonecot Marko Mu{evi~, koj na

21 fevruari otpatuva za S. Peterburg zaradi pretstavuvawe na

adresite od svoite soote~estvenici do NEGOVOTO IMPERA-

TORSKO VELIÊSTVO, imame ~est da mu gi pretstavam na Va-

{eto Sijatelstvo slednive svedenija, vo dopolnuvawe na moeto

pismo do 12 ovoj fevruari.

(...)

Vo sega{niov mig Mu{evi~ se javuva kako molitel od Ma-

kedoncite, koi{to vo za{titata na ruskiot Car gledaat edin-

stvena mo`nost da im bide staven kraj na nivnite tolku mnogu

sloèni i nepodnoslivi stradawa.

Mu{evi~ i Makedoncite, vo ~ie{to ime zboruva toj, ne se

revolucioneri, i ne se politikanti. Tie se imeno onie prosti

ìteli na Makedonija, koi{to sèvozmo`nite tu|i propaganda se

trudat da gi eksploatiraat, zaradi svoite egoisti~ni celi, a vrz

koi bespogre{no se stovaruva i sevkupnata turska odmazda.

Tie ne se revolucioneri, a sepak, za sebe za prestojnava

prolet tie ne gledaat drug izlez, osven da se fatat za oru`jeto,

popu{taj}i pred nastojuvawata na revolucionerite.

(...)

Mu{evi~ odgovori, deka toj saka da ja pretstavi vistin-

skata polo`ba na bezza{titnite i bespomo{ni Makedonci…

Kone~no, Mu{evi~ go prezgolemuva svoeto zna~ewe, sme-

taj}i se sebesi za pretstavnik na „Slavjanite na Makedonija“. Vo

dejstvitelnost 91-te potpisi, {to se nao|aat vo negovata prepora-

ka na adresata, gi izrazuvaat barawata edinstveno na del od Bi-

tolskiot okrug, pri {to ovie potpisi, od strav od Turcite, se so-

brani ne vo Bitola, tuku me|u mesnite ìteli, {to se dojdeni po

zarabotuva~ka vo Srbija.242


346-347. 242 Ibidem, 392-393.

Peticija od grupa Makedonci vo Belgrad do ruskiot

imperator, 27 fevruari 1902 godina

Va{e Imperatorsko Veli~estvo!

(...) Vam Vi se isto taka poznati i onie razni propagandi,

{to od site strani nè imaat preplaveno, i go imaat li{eno na{i-

ot narod od umot, kako so pari, taka i so laskawa, nebare za nego-

vata bleskava idnina. No, nie seto toa denes go gledame, deka e toa

na{a propast i ni{to drugo, tuku seewe na semeto za nesoglasija-

ta i za omrazite, {to bra}ata gi doveduvaat do krvoprolevawe.

Zaradi toa ja molime na{ata MAJKA, pokrovitelka i

za{titnica na Slavjanskiot narod, SLAVNATA RUSIJA, nie,

Makedonskiot Slavjanski narod, za zakrila. Nie, kako verni si-

novi i ednokrvni bra}a, so imeto Slavjani, sobrani vo edinstvo

vo silnoto Hristovo stado, nemame niedna druga nade`, osven vo

Na{iot Velik Seslavjanski Pokrovitel, Gospodinot Imperator,

Ruskiot car Nikolaj II. Poradi toa i vo ovaa prilika povtorno go

ispra}ame gospodinot Marka Atanasov Mu{evi~ li~no na Va{e-

to Imperatorsko Veli~estvo toj Vam vo imeto na{e da vi ja izne-

se vistinskata polo`ba na{a vo ovie krai{ta – tokmu sega, vo

ova burno vreme, koga nie najpove}e stradame.

Nie, Slavjanite od Makedonija, £ se predavame na Va{ata

volja, delete ja sudbinata na{a, za gordost i za slava Va{a i na

celiot Ruski Narod...243

Aleksandar A. Rostkovski, 29 fevruari 1902 godina

Na{iot konzul vo Bitola od dostoveren izvor doznal, deka

knezot Petar Kara|or|evi} vodi pregovori so biv{iot pretseda-

tel na Makedonskiot Komitet Sarafov za negovo prvozglasuvawe,

na Knezot, za pretendent na idniot Makedonski kneèvski pre-

stol.

Ovoj predlog e primen dobro od organizatorite na make-

donskoto dvièwe, bidej}i pokraj 300.000 franci, {to Knezot ve-

til deka }e gi dade za vodewe na propagandata, tie se nadevaat de-

ka ovaa kandidatura }e bide poddràna od Rusija, so ogled na bli-

skoto rodninstvo na Knezot Petar so crnogorskiot kneèvski

Dom.

243 Ibid., 373.

Me|utoa, isfrlaj}i gi napred pogore nabrojanive soobra-

zuvawa, Komitetite mo{ne razumno izmol~uvaat, deka tie vsu{-

nost bi bile zadovolni dokolku Makedonija ne bi se prisoedini-

la kon Bugarija, bidej}i vo takov slu~aj Makedoncite, od edna

strana, }e izbegnat da zemat u~estvo vo gramadnite bugarski dol-

govi, a od druga – }e gi imaat na svoe raspolagawe pove}eto ~inov-

ni~ki mesta, od koi najzna~ajnite se nadevaat da gi dobijat sega{-

nite ~lenovi na Komitetite.

Izdavaniot vo Bitola od mesniot komitet hektografiran

ilegalen vesnik „Oru`je“ vo eden od poslednite broevi objavi

statija, vo koja im sovetuva na Makedoncite so sopstveni sredstva

da si ja izvojuvaat slobodata, ne nadevaj}i se na poddr{ka odna-

dvor, bidej}i niedna dràva ne raboti nesebi~no, tuku samo saka

da osvoi tu|i oblasti.244

Nikolaj ârikov, 27 mart 1902 godina

Spored zborovite na Simi}, toj mu se iskaùval na

Sarafov deka toj ja prifa}a negovata misla „Makedonija na

Makedoncite“ i smeta za vozmo`no vrz ovaa podloga da odrùva

so nego vrski, bez ogled {to politi~kite sostojbi vo dadeniot

mig ne mu dozvoluvaat na Srpskoto pravitelstvo da gi ispolni

~etirite iskaàni od Sarafova barawa: 1, da im se dozvoli na

negovite lu|e da odat vo Makedonija preku srpska teritorija; 2,

da im se dozvoli nim da se zasolnuvaat vo Srbija; 3, da im bidat

podareni 400 do 500 pu{ki martinki i 4, da mu bide ovozmoèna

na Sarafov audiencija kaj Kralot Aleksandar.

Samiot Simi} ne veruva vo osu{testvlivosta na avtonom-

na Makedonija. Toj tvrdi deka vo taa oblast se i premnogu

raznoobrazni etnografskite element i se i premnogu izostreni

odnosite me|u niv, za da bi moèla Makedonija da obrazuva,

pokraj Srbija, Bugarija i Crna Gora, ~etvrta balkanska dràva.

(...)

Potamu Simi} mi ukaà na bugarskiot vesnik „Delo“,

sofiskiot organ na Sarafov, koj na 18 mart nape~ati uvodna

statija, vo koja{to vostanieto vo Makedonija vo sega{niot mig se

smeta kako bezumstvo, koe{to moè samo da im napakosti na

244 Ibid., 345.

interesite na Makedoncite. Ovaa statija, spored uveruvaweto na

Simi}, go izrazuva sega{noto gledawe na Sarafov.245

Aleksej N. Bahmetjev,246 21 april 1902 godina

Za pette godini na mojot prestoj vo Bugarija mnogu ~esto

mi se slu~uva{e za tema na moite izve{tai da go zemam zlosre}-

noto i beskone~no Makedonsko pra{awe...

(...)

Kolku Kneèvskoto Pravitelstvo i da se trudi, toa nema

niti fizi~ka, a bi moèlo da se re~e niti moralna sila da gi dr-

ì pod polna disciplina desetinite iljadi Makedonci, {to ja

imaat preplaveno Bugarija i, vo polo`bata na „ugneteni bra}a“,

ne samo {to baraat zakrila i sredstva za ìvot, tuku gi {irat i

svoite idei – svoite napolno osnovani protesti protiv nepoprav-

livoto tursko vladeewe – taka {to, ako Pravitelstvoto vaka

uporno, pa duri i zdodevno, nè moli nas za zaveduvawe na kakov i

da bilo red vo Makedonija, toga{ ova go pravi toa voop{to ne od

nekakvi ~estoqubivi celi, i ne imaj}i predvid nekakvo mo`no

zgolemuvawe na teritorijata – duri ne ni od so~uvstvo i od ~ove-

koqubie – tuku prosto od sopstveniot prakti~en interes, od èl-

ba da bide izbaven od ovaa teìna, od ovie barawa…247

Viktor Ma{kov, 15 maj 1902 godina

Egzarhisti~kata masa pak, t. e. ostanatite 1.800 ku}i, se

dràt ponastrana od dvièweto, interesiraj}i se malku i za Si-

nesija, i za Firmilijana. Toa e prekrasno sozdaden tip na „carska

raja“, {to doborsovesno – samo da bide ostavena na mira – gi pla-

}a kako dava~kite na turskoto pravitelstvo, taka i pobaruvawata

na bugarskiot revolucioneren komitet, koja{to e isto taka

spremna da mu plati i na srpskiot komitet, dokolku toj bi posto-

el i bi go baral toa. Ovaa amorfna masa se isto taka spremni ut-

re da se nare~at Srbi, kako {to taa denes pokorno go nosi nazi-

vot Bugari. Pretstavnici na toj element – korenetite doma}ini –

se Makedoncite, zafateni isklu~ivo so pra{awata za nasu{niot

leb. Tie vo su{tina otvoreno gi mrazat i Turcite, i Bugarite, i

245 Ibid., 398. 246 Ruski diplomatski pretstavnik vo Sofija. 247 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom,

357-358.

samiot Sinesija, {to podednakvo gi pla~kaat, a vo dlabinata od

du{ata pobrgu se skloni sprema Srbite, {to poednipati „davaat“,

no nikoga{ ne „zemaat“, i odat vo otporot vo komitetot edinstve-

no od strav od represalii.248

Rozen,249 7 juni 1902 godina

Pred izvesno vreme, verojatno po nastojuvawe od Turskoto

Pravitelstvo, bea arestuvani ovde nekolku du{i Bugari od Make-

donija, obvineti zaradi pripadnost na tajnite komiteti, poradi

ispra}awe oru`je i borbeni potrebi vo Makedonija i za prisobi-

rawe pari za Makedonskoto dvièwe.

(...)

Pokraj toa postojat ukaùvawa deka nekoi od zatvorenite

Makedonci se zanimavale, ili pak imale namera da se zanimavaat,

so organiziraweto odovde bandi za prefrlawe vo Makedonija i za

poddr{ka na tamo{noto revolucionerno dvièwe.

(...)

Spored misleweto na ovde{niot Bugarski Pretstavnik,

elinskata policija se pokaàla i premnogu usrdna, za da im ugodi

na Turcite, i deka najgolemiot broj od arestuvanite ne bi moèle

ni da bidat obvineti za {to i da bilo drugo, osven za sobirawe po

kafeanite, kade {to tie i premnogu gore{to raspravaat za idni-

nata na svojata robinka – Makedonija. G-not Cokov dodade, deka

zatvorenite se obratile kon nego so molba za za{tita, no deka toj

bil prisilen da ja odbie taa molba, poradi toa {to tie pripa|aat,

kako Makedonci, pod tursko podanstvo, i deka negovoto zastap-

ni{tvo bi moèlo samo da im nanese zlo.250

Nikolaj ârikov, 17 juli 1902 godina

Makedonecot Marko Mu{evi~ se vrati od patuvaweto vo

S. Peterburg i vr{i blagotvorno vlijanie vrz svoite soote~es-

tvenici, deluvaj}i vrz niv vo smisla na ukaùvawata i na soveti-

te za umerenost, dobieni od Imperatorskoto Pravitelstvo.

248 Ibidem, 428-329. 249 Ruski diplomat i blagorodnik (baron). 250 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, prv tom,

431-432.

Voop{to vo posledno vreme korenitite Makedonci stanu-

vaat sè pomalku skloni da im se podavaat na sugestiite od pret-

stavnicite na bugarskata i srpskata propaganda, {to se trudat da

se domognat do egoisti~ki pridobivki, i ja o~ekuvaat vistinskata

pomo{ i pokrovitelstvo isklu~ivo od Rusija.251

Stefan J. Dedov,252 juli 1902 godina

Ako ima narod {to se nao|a vo najnesre}na polo`ba na

zemjinata topka, toa e makedonskiot narod. Istorijata ne pameti

za drug takov primer, koga eden i ist narod po tradicijata,

jazikot i verata se razdeluva na razni sprotivni pravci, eden od

drug potu|i, a koga }e se dodade kon ova li~nata i imotnata nesi-

gurnost, gnilata turska uprava, koja{to od svoja strana ja pomaga

delbata i porokot na narodot, moète da si zamislite kakva

mra~na slika pretstavuva onaa Makedonija, ~ii{to razni preten-

denti vo nea ja gledaat svojata mo} i veli~ina.

Da, ako ima sredstvo za obedinuvawe ili razedinuvawe na

pravoslavniot Istok i slovenskiot Balkan, nie go pokaùvame –

toa e idninata na na{ata tatkovina, Makedonija. Ako se re{i ta-

ka makedonskoto pra{awe i ako ne ostavi tragi od nacionalnite

pretenzii vo pravslavniot Istok i slovenskiot Balkan, }e poslu-

ì da go obedini vo edna politi~ka, a moèbi i verska alinacija,

naprotiv, ako ostavi tragi, napolno }e go razedini. So eden zbor,

Makedonija e federot {to go turka pravoslavniot Istok i slo-

venskiot Balkan kon prijatelstvo i kon neprijatelstvoto.253

Pavel B. Mansurov,254 27 avgust 1902 godina

Neodamna provozglaseniot od Borisa Sarafov princip za

avtonomna Makedonija dosega vo Srbija se smeta{e za nedopu{-

tliv, bidej}i Srbite vo nego gledaa edinstveno mamka na Bugari-

te, koi{to vsu{nost presleduvaat egoisti~ki celi. Vo posledno

vreme, me|utoa, glavniot rakovoditel na srpskata propaganda vo

Makedonija, g. Simi} so cel da bidat privle~eni ~uvstvata na Ma-

251 Ibidem, 451. 252 Stefan Jakimov Dedov (1869-1914) – makedonski nacionalen deec,

publicist, organizator na Makedonskiot klub vo Belgrad i na MNLD vo

Sanktpeterburg, urednik i izdava~ na vesnicite „Balkanski glasnik“ vo

Belgrad i na „Balkanъ“ i „Kurierъ“ vo Sofija. 253 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 260-261. 254 Ruski diplomat.

kedoncite, go prifati kako neophodnost zastanuvaweto na stra-

nata na avtonomistite… (...)

[to se odnesuva pak do Makedoncite, {to ìveat vo Srbi-

ja, a me|u niv i do izvesniot Marko Mu{evi~, tie nemaat golema

doverba nitu vo Sarafov, nitu vo Simi}, podozrevaj}i gi obajca-

ta za egoisti~ki zamisli, tuku vistinska pomo{ i pokrovitel-

stvo o~ekuvaat isklu~itelno od Rusija.255

Pavel B. Mansurov, 27 avgust 1902 godina

Najbliskata cel na krugot na lu|e, na koj mu pripa|a g.

Mu{evi~, se sostoi vo pridobivaweto na eden manastir vo Bitol-

skiot okrug, {to bi moèl da stane niven prosveten centar. Tie

ve}e stapile i vo pregovori so gr~kiot mitropolit vo Bitola so

cel da im bide daden na nivno raslolagawe eden od slavjanskite

manastiri vo negovata eparhija, i bea napolno sigurni vo uspe{-

niot ishod na ovie pregovori; me|utoa nivniot drugar, |akon, {to

gi vode{e ovie pregovori, be{e za toa vreme ubien. Sega tie mi-

slat, ne otkaùvaj}i se ni od ovaa svoja namera, da zapo~nat domo-

gnuvawe za pridobivawe na edna kelija na Aton, kade {to samiot

Mu{evi~ i eden negov drugar, starec, mislat i da se postriàt.

Otade tie smetaat da po~nat da ja {irat svojata dejnost po Make-

donija. Sv. Gora za toa se pretstavuva so mnogu pogodnosti, kako

mesto, kade {to }e moàt da se koristat so polna sloboda, a kade

{to se prisobiraat i masa Makedonci, i od kade {to monasite ja

obikoluvaat so ikoni za milostina celata zemja. Vo Saloniki tie

zamisluvaat da pokrenat vesnik na makedonsko nare~ie, {to }e

bide povikan da ja propoveda mislata za za~uvuvawe na Makedoni-

ja od sekakvi posegawa odnadvor i vo polna vernost sprema Sulta-

not, so nade`, kone~no, so pokrovitelstvoto na Rusija da bide iz-

dejstvuvano podobruvawe na ìvotnite uslovi za nejzinoto hris-

tijansko naselenie, bez razlika na narodnostite.256

Nikolaj ârikov, 10 septemvri 1902 godina

Propovedaj}i ja otvoreno idejata „Makedonija na Make-

doncite“, Sarafov sepak saka prvi da se zame{aat, zaradi preki-

nuvawe na makedonskite smutovi, Bugarija i Srbija. Me|utoa, vo


462. 256 Ibidem, 465-466.

zamena za toa, toj im vetuva nim ne teritorii, tuku samo so~uv-

stvo od Makedoncite.

Toj priznava deka vo Makedonija ìveat tri narodnosti:

Bugari, Srbi i Grci, i saka tie da obrazuvaat takva dràva, kako

[vajcarija, so naselenie isto taka od tri narodnosti: francus-

kata, germanskata i italijanskata. Ovaa dràva bi trebalo da

vleze vo sostav na balkanskata federacija i da go stavi nejzinoto

na~elo.

Sarafov go predupreduval Bui}a, deka, dokolku Srbite

prodolàt da se odnesuvaat bezu~esno sprema negovata dejnost,

tie }e se li{at od simpatiite na Makedoncite, so kakvi {to }e

se pridobijat edinstveno Bugarite. (…)

(...)

Ne potpa|a, me|utoa, pod somnevawe, deka propagandata na

Sarafov se poddrùva vo Srbija od onaa revolucionerna struja,

{to so tolkava maka be{e zadràna minatata prolet od Srpskoto

Pravitelstvo. Odnovo se prosuduva mislata za organizirawe vo

Srbija na makedonski komitet, po primerot na bugarskiot; za

svikuvawe miting za za{tita na Makedoncite, kogo{to, vpro~em

ovde{nite vlasti odnovo ne go dozvolija...257

V. „Svet“, 9 oktomvri 1902 godina

Nesomneno, sega{noto makedonsko dvièwe e {iroko i

ima poorganiziran karakter od prethodnite, za{to porano vo

Makedonija dejstvuvaa samo dve partii: srpskata i bugarskata;

sega, pak, se pojavi nova - makedonska partija, izvonredno aktivna

i podvi`na.258

Hristo Daskal’~ev259, 4 noemvri 1902 godina

Se raduvam od srce i du{a na Va{ata ìva i brza dejnost.

I taka, nu`data, vremeto i okolnostite vo na{ata Makedonija se

ve}e nadve~erjeto, ta ete zo{to na{ata budnost, na{ata gotov-

nost i aktivnost, a osobeno nam Makedoncite, na koi{to ni se do-

257 Ibid., 467-468. 258 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, II, 208. 259 Makedonski revolucioner i ~len na TMOK vo Kiev.

vereni suma raboti, treba da go opravdame so dejnost i soumuvawe

na{eto ednodu{no obedinuvawe: „eden den vo Makedonija!“260

Memorandum od Makedoncite261, 12 noemvri 1902 godina

Po zavr{uvaweto na Pravniot fakultet vo Belgrad nie

po~navme da go izdavame vesnikot „Balkanski glasnik“ (Revue Bal-

kanique), ~ija cel be{e da gi brani interesite na makedonskite

hristijani ne samo od ugnetuvaweto od Turcite, no isto taka i od

raznite propagandi, i da propoveda za samostojna Makedonija vo

politi~ki, nacionalen i duhoven odnos. Srpskata vlada, pod vli-

janie na edna grupa lu|e {to me~taat za „golema“ Srbija so grani-

ci od Jadranskoto More do Stara Planina i od g. Poùn do g. So-

lun, go zabrani izdavaweto na vesnikot, taka {to nie nemavme

mo`nost da gi iskaème vo celata svojata polnota svoite misli

za interesite na makedonskite hristijani. Vpro~em, toa voop{to

ne nè za~udi, za{to takvo progonuvawe na nacionalnata samostoj-

nost na Makedonija, po nekakvisi vi{i nacionalni interesi, se

sre}ava i od strana na slobodna Bugarija i od strana na Grcija.

Sive ovie slobodni balkanski dràvi imaat namera da gi pro{i-

rat svoite granici za smetka na Makedonija, za postignuvaweto na

koe organiziraa specijalni instituti za propaganda i preku nedo-

zvoleni potfati se trudat da poseat razdor sred naselenieto, na-

so~uvaj}i ja inteligencijata na sprotivni strani. Poradi àlni-

te rezultati od takvoto razdeluvawe na hristijanskoto naselenie

vo Makedonija na razni grupi, neprijatelski nastroeni edni spre-

ma drugi, nie u{te pred izdavaweto na vesnikot „Balkanski glas-

nik“ se obidovme vo vid na literaturen klub da osnovame kruòk

{to bi imal cel da ja obedini makedonskata inteligencija vo Sr-

bija vo edno celo, bez razlika na ubeduvawata, i koj{to bi se gri-

èl za sozdavawe edinstvo na mislite sred makedonskoto nasele-

nie. Sredstvata za dostignuvaweto na ovaa cel bea ~isto kultur-

ni, pa sepak i ovoj plan ne uspeavme da go realizirame, bidej}i

privrzanicite na idejata za „golema“ Srbija go krenaa i protiv

nego svojot vlijatelen glas. Od ova se gleda deka za olesnuvawe na

sudbinata na makedonskoto hristijansko naselenie, zaedno so po-

dobruvawata vo zemjata vo politi~ki pogled, e neophodno oslobo-

duvawe od beskrajno {tetnoto vlijanie na nacionalnite i religi-

260 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, II, 202.

261 Memorandumot na MNLD e ispraten do Sovetot na Sanktpeter-

bur{koto slovensko blagotvorno dru{tvo i do ruskata vlada. Potpisnici

na Memorandumot se i Dijamandija Trpkov Mi{ajkov (1873-1953).

oznite propagandi za da se stavi kraj na drobeweto i na neprija-

telstvoto sred naselenieto i, ni se ~ini, samo toga{ }e prestanat

postojnite sega ve{ta~ki sozdadeni antipatii sred makedonskoto

naselenie sprema raznite balkanski narodi i politikata na ego-

isti~ni interesi }e £ otstapi mesto na politikata na op{tite

interesi, koi od svoja strana }e go spre~at projavuvaweto na sov-

remeniot potkupen fanati~ki antagonizam…

Na prv pogled na{ata misla za slobodna Makedonija vo na-

cionalen, politi~ki i crkoven pogled moè da izgleda kako uto-

pija, moè da izgleda deka nie se trudime ve{ta~ki da sozdademe

ne{to {to ne postoi, deka od geografskiot poim Makedonija sa-

kame da sozdademe etni~ki poim ili, so drugi zborovi, deka se

trudime ve{ta~ki da sozdademe makedonska narodnost. Makedoni-

ja, vo granicite opredeleni od Carigradskata konferencija, ili

okolu 2.500.000 ìteli, od koi slovenskoto naselenie iznesuva od

1.200.000 do 1.500.000 ìteli, po koe{to doa|a turskoto so impo-

zantnata brojnost od 600.000 do 800.000, a drugoto go sostavuvaat

Grcite, Vlasite, Evreite i drugi, taka {to vo idnata Makedonija,

slobodna vo politi~ki, nacionalen i duhoven odnos, najva`nata

uloga vo socijalno-politi~kiot ìvot na zemjata }e mu pripadne

na slovenskiot element, koj sega, za golema àl, e razdelen od ed-

na strana na tri nacionalni grupi, od druga pak, vo religiozen

pogled, na slednive grupi: patrijar{isti, egzarhisti, katolici,

protestanti i muhamedanci, i ako vo idnina ova slovensko nasele-

nie ne uspee da se obedini vo edna kompaktna masa za da ima preo-

vladuva~ko zna~ewe sred drugite narodnosti (vo Makedonija), to-

ga{ moè da se o~ekuva oti sudbinata na Makedonija }e bide pre-

dadena vo racete na negovite neprijateli.

Raznite nacionalni i religiozni propaganda prekrasno go

razbraa zna~eweto na slovenskoto naselenie za sudbinata na Ma-

kedonija i mu gi posvetija site svoi sili za da si gi obezbedat ne-

govite simpatii...

... Od seto {to be{e re~eno dosega se gleda: 1. deka vo

Makedonija pogolemiot del od celoto naselenie se Sloveni; 2.

deka ova naselenie bi moèlo da igra najvidna uloga vo ovaa zemja

vo takov slu~aj ako kaj nego postoi edinstvo na nacionalnata

svest; 3. deka toa edinstvo e naru{eno od sosednite balkanski

dràvi {to sakaat za smetka na nasledstvoto od „bolniot ~ovek“

da si sozdadat svoi „golemi“ Bugarija, Srbija i Grcija; 4. deka

edinstvo na nacionalnata svest ne e vozmo`no da se postigne samo

od Makedoncite, bez pomo{ otstrana; 5. deka ovaa pomo{ ne moè

da ja ukaè ni edna od balkanskite dràvi, samata, bez soglasnos-

ta na sosednite zainteresirani dràvi...

... Sega pak da se zapreme vrz pra{aweto za nacionalnata

sloboda na Makedoncite. Pod nacionalna sloboda nie go podraz-

birame otstranuvaweto na nacionalnite propaganda od Makedo-

nija i namesto toa voveduvawe na edno od makedonskite nare~ja na

stepen na op{t makedonski literaturen jazik.

Ima li osnova za ova – se gleda od slednovo. Ako vnimatel-

no se zagledame vrz pretenziite na Srbite i Bugarite za Makedo-

nija, lesno }e zabeleìme deka prvite (Srbite) celoto slovensko

naselenie vo Makedonija go priznavaat i go narekuvaat srpsko,

dodeka pak istovremeno Bugarite go narekuvaat bugarsko. O~i-

gledno, ovoj fakt ni{to ne dokaùva. Pa, sepak, toj pokaùva

edno, a imeno deka celoto slovensko naselenie na Makedonija

celosno £ pripa|a na edna kakva i da bilo nacionalnost – ili na

srpskata ili na bugarskata, ili pak toa ne £ pripa|a ni na

srpskata ni na bugarskata nacionalnost, ami pretstavuva ne{to

treto – samostojno i ednakvo blisko ili dale~no kako vo odnos

kon Srbite, taka i kon Bugarite...

... Edinstvenite – zasega – podobruvawa {to moè da se

napravat i za koi treba da se soglasat i balkanskite dràvi se

sveduvaat, spored na{eto mislewe, kon slednovo:

1. Priznavawe na Makedonskite Sloveni od strana na Turcija

kako oddelen narod so oddelen literaturen jazik {to ramno-

pravno so turskiot stanuva oficijalen jazik vo trite vilaeti na

Makedonija: Kosovskiot, Bitolskiot i Solunskiot, i priznavawe

na samostojnata crkva.

2. Nazna~uvawe na eden general-gubernator i eden negov

pomo{nik za ovie tri pogore spomenati vilaeti. General-

gubernatorot moè da bide turski podanik od mnozinskata narod-

nost vo ovie tri vilaeti zemeni zaedno, a negoviot pomo{nik od

pomalku zastapenite narodnosti.

3. Mesno izborno sobranie i daruvawe na Makedonija organski

statut od Negovoto Imperatorsko Veli~estvo Sultanot.

4. Sproveduvaweto vo ìvot na pravata na Makedonija podareni

od N. I. V. Sultanot se garantira od evropskite golemi dràvi

itn. itn... 262

Stojan Novakovi}, 22 noemvri 1902 godina

…Makedonskiot separatizam… se stremi kon posebno

politi~ko i kulturno organizirawe na Makedonija, nezavisno od

kulturniot i politi~kiot centar i vo Sofija i vo Belgrad. Vo

slu~ajot Makedonija da dobie nekakvi avtonomni prava, tie

mislat deka so niv treba da se odi do otcepuvaweto na crkvata od

Bugarskata egzarhija vo Carigrad i organizirawe na posebna

crkovna uprava pod za{tita na Carigradskata crkva… i podignu-

vawe na makedonskiot dijalekt vo dràvna i literaturna upo-

treba, so fonetski pravopis za da se izbegne upotrebata na bugar-

skiot jazik. Vrz tie tri osnovi: vrz posebna crkva, vrz poseben

jazik i vrz posebna avtonomna organizacija, pod za{tita na

sultanot i patrijarhot bi se zasnovuvala idnata avtonomna orga-

nizacija na Makedonija. Za da se podgotvi ova, se vr{i agitacija

vo taa smisla me|u Makedoncite.263

Protokol na II zasedanie na Makedonskoto nau~no-

literaturno drugarstvo, 29 dekemvri 1902 godina

Na dene{noto redovno zasedanie se izbraa za potpret-

sedatel G. Konstantinovi~ i za bibliotekar G-n Rusulen~i~.

Se zboruva{e:

Granicite na Makedonija, i za takvi se opredelija sled-

nive: na sever – granicite na Srpskoto Kralstvo, [ar Planina;

na zapad – r. Drim, Pind Planina, Gramos; na jug – r. Bistrica,

posle Belo More, a na istok – r. Mesta.

Se primi predlogot na G-n ûpovski da se izvestat pis-

meno Bugarskoto, Srpskoto i ê{koto d-stvo za osnovaweto na

na{eto mak. drugarstvo. Se re{i isto taka na{ata Uprava da mu

blagodari na Sl[ovenskoto] bl[agotvorno] dru{tvo zatoa {to mu

dozvoli na na{eto drugarstvo da gi drì zasedanijata vo negoviot

salon.

262 Blaè Ristovski, Dimitrija ûpovski i makedonskata nacional-

na svest, Skopje, 2009, 36-37, 38, 40, 41, 45-46. 263 Dokumenti za borbata, tom prvi, 382.

Sobranieto go re{i i slednovo:

Sekoj eden od ~lenovite, koj{to saka, da napi{e nekolku

karakteristi~ni maked. zborovi i da mu gi predade na sekretarot,

koj od svoja strana }e gi zapi{uva vo posebna tetratka, razdelena

na ~etiri grafi: makedonska, bugarska, srpska i ruska.

M. Stoilov264

\or~e Petrov, 1902 godina

Ne e vistinito, isto taka, i tvrdeweto deka dràvnici-

te,265 posegaj}i vrz deloto, imaat izbrano drug pat da £ pomoàt

na „mnogustradalna“ i „bratska“ Makedonija. Toa se namisleni iz-

mami od onoj rod, so kakvi vladite ve~no gi prispivaat narodite.

Makedonskoto osloboditelno delo, kako kauza so preten-

zii na samostoen ìvot i inicijativa na dejstvuvawe, kako ideal

naroden, ne e po vkusot i èlbata na politikantite. Tie site, bez

razlika na partii i ubeduvawa se zanimavaat so nego do tolku, do

kolku toa moè da bide eksploatirano vo dràvni~ki i me|upar-

tiski odnosi, ili pak li~ni nekakvi oblagi. Vo momentot, koga

toa }e otpo~ne da pretstavuva samo po sebe ne{to poseriozno, tie

stanuvaat negovi smrtni neprijateli i bezceremoni~ni progonu-

va~i. Dene{nite upravnici,266 so svoeto drèwe po makedonskoto

pra{awe u{te pove}e nè uveruvaat vo pe~alnata vistina, deka tie

vo du{ite svoi po ni{to ne se razlikuvaat od avstriskite, gr~ki-

te i srpskite – kako niv i tie gledaat na na{ata zemja kako na id-

no ograbuvawe.267

Boris Sarafov,268 1902 godina

Vo @eneva se sretnav so Baluk~i}, toj otide vo Minhen.

Me zamoli da dojdam vo Minhen, i jas otidov tamu kade {to se nao-

264 Blaè Ristovski, Dimitrija ûpovski (1878-1940) i Makedon-

skoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~u-

vaweto na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata na-

cionalna svest, I, Skopje, 1978, 202 (ponatamu: Blaè Ristovski, Dimitrija

ûpovski, I). 265 Vo Kneèvstvoto Bugarija. 266 Povtorno se misli na onie vo Kneèvstvoto Bugarija. 267 Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov, 92. 268 Boris Sarafov (1872-1907) ‡ makedonski revolucioner i vojvoda,

pretsedatel na VMK, ~len na G[ na Ilindenskoto vostanie.

|a{e i semejstvoto na Baluk~i}. Baluk~i} mi kaà deka vodi ko-

respondencija so Simi}. Baluk~i} be{e smetan kako za ne{to so-

cijalist! Vo potpolnost go odobruva{e na{iot princip: Makedo-

nija na Makedoncite! Toj }e imal sredba so Simi} vo Budimpe{-

ta, pa me pokani da otidam zaedno so nego, zatoa {to i Simi} sa-

kal da se vidi so mene. Otidovme vo Budimpe{ta, dojde i Simi}.

Toa be{e na 26. I 1902 g. Se sretnavme vo restoranot „Panonija“

(Narepes utcza). Tuka za prv pat se zapoznav so Simi}. So nego po-

razgovaravme najqubezno. I toj ja odobruval parolata „Makedoni-

ja na Makedoncite!“, tuku samo strahuval od bugarskoto zavojuva-

we. Mu rekov deka Con~ev raboti so Bugarija, a pak jas sum progo-

nuvan od bugarskata vladata. „Ajde i vie Srbite dadete ni malku

sredstva na Makedoncite, za da moàt Makedoncite da gi podelat

svoite simpatii sprema Srbite i Bugarite. Do sega ima pomagano

samo Bugarija i sl.“269

Boris Sarafov, 1902 godina

Dva-tri dena zasednavme vo Pirinsko, kaj „Livadkata“ i

re{ivme nikoj da ne go vovlekuva naselenieto vo borba tuku sekoj

da gleda da stori ne{to kolku moè. (…) Toga{ dojdoa vrhovisti-

te – okolu 20-24 avgust, dojde poru~nikot Stojan~ev so 40 mina za

da dejstvuva kade }e mu odredime nie. (...) Mu rekovme deka nie ve-

}e imame opredelen plan za akcija, pa ako Stojan~ev i negovite

drugari sakaat da dejstvuvaat vo soglasnost so na{iot plan, neka

dejstuvaat, inaku da si odat. Tie se soglasija. Na {apkite od svoi-

te mom~iwa toj be{e iznaka~il bugarski vojni~ki (tene}eni) gr-

bovi i epoleti. Jas pobarav da gi smetnat epoletite i grbovite.

Nekoi gi smetnaa grbovite, drugi rekoa deka }e gi smetnat popo-

sle.270

Nikola Karev,271 1902 godina

Moite izve{tai stanuvaa sè pove}e i pove}e samo kako go-

li konstatacii na onie svireposti i yverstva {to ovoj svet gi

podnesuva… Vo Kru{evsko i Bitolsko stanuvaat sekojdnevno no}-

ni blokadi na sela, a mnogubrojnite aferi frlaat mnogu lu|e v


Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 158-159. 270 Ibidem, 227-228. 271 Nikola Karev (1877-1905) ‡ u~itel, socijalist, makedonski revo-

lucioner, vojvoda.

zatvor. Ne treba da ~ekame pove}e, Goce. Vreme e ve}e da staneme

i da se bieme. Da ne ~ekame sloboda nitu od Grcite nitu od Buga-

rite, ami sami nie Makedoncite da se borime za na{a Makedoni-

ja, {to ja zasiluva organizacijata me|u selanite i da ne se spome-

nuvaat tvrdewata deka „site Makedonci rabotele za prisoedinu-

vaweto na Makedonija kon Bugarija ili Grcija“.

[to se odnesuva do mene, nikoj ne moè da mi ja odzeme mo-

jata hrabrost i mojot patriotizam.272

Anastas Jankov,273 1902 godina

Makedonci! Setete se za svetskiot pobeditel, za svetskata

slava na Makedonija – velikiot Aleksandar Makedonski; setete

se za hrabriot car Samoil, makedonskiot velikan, za prekrasniot

Marko Krale, op{toslovenska slava, – deka vo niv tekla makedon-

skata krv; tie od nebesnite viso~ini bdeat i go blagosovuvaat na-

{eto zapo~nato delo. Da se pokaème dostojni nivni potomci: da

im gi za~uvame slavnite imiwa i da go za~udime svetot so na{ata

hrabrost, ume{nost i samopo`rtvuvanost; da go otreseme od sebe

sramniot jarem {to nè gu{i pet veka.274

Anastas Jankov, 1902 godina

Drugiot den dojdoa kaj mene moi soselani, od koi najveren

mi be{e Petar Pogon~ev. Ve~erta vlegovme vo seloto i bogato nè

nagostija, pri {to ni dadoa, ko{uli, ga}i, xemperi i 12 guni. Go

sobrav celoto selo, mu odràv govor, deka e vreme i nie Makedon-

cite, kako drugite narodi – Grci, Srbi, Bugari i Kri}ani da ja

posakame so oru`je vo raka pravdinata i slobodata.275

272 Dokumenti za borbata, tom prvi, 360. 273 Anastas Jankov (1860-1906) – vrhovisti~ki rakovoditel. 274 Blaè Ristovski, Portreti i procesi, I, 227. Proglasot e upaten

do makedonskiot narod za u~estvo vo Gornoxumajskoto vostanie vo sep-

temvri 1902 godina. 275 Spomeni na Anastas Яnkov, maŸor Dimitьr Dumbulakov,

poru~nik Boris Sarafov, in`. Hristo Stani{ev, Georgi Belev, Kosta [a-

hov. Sьstavitelstvo Iva Burilkova i ô~o BilÔrski, SofiÔ, 2003, 135.


Vestman,276 1902 godina

Vo ]ustendil, Dupnica, a osobeno vo Rilskite Planini, se

nao|aat pove}e od 200 isto{teni i polubosi makedonski semej-

stva. Toa se, glavno, starci, èni i deca; pogolem del od mladata

generacija se fatija za oru`je. Sve{tenicite od seloto Bistrica

i od nekoi drugi makedonski sela isto taka preminaa na bugarska

teritorija. Nivnite iskazi za yverstvata i nasilstvata na Turci-

te se re~isi identi~ni, {to ja dokaùva nivnata verodostojnost.

Site begalci ja povikuvaat Rusija kako svoja edinstvena za{tit-

ni~ka. (...)

(...) Spored izjavite na dobro informirani lica, turskite

vojski, osobeno neregularnite, ne zapiraat pred nikakvi yverstva.

Selata se gorat, imotot se razgrabuva, maìte se ubivaat, a èni-

te, duri i maloletnite, se siluvaat. (...) Turcite, isto taka, pret-

po~itaat da gi gorat trupovite na ubienite Makedonci za da ne

ostanuvaat tragi od nivnite dejstva.

Takva e op{tata sostojba vo dadeniov moment vo severoza-

padniot del na Makedonija. (...)

(...) Vostanicite, koi se pojavuvaat na bugarskata granica

vooruèni, se razoruùvaat. Taka bila razoruàna ~etata od 66

lu|e na vojvodata Don~o Zlatko, koja na 22 oktomvri se nao|ala vo

gradot ]ustendil.

Ovoj vojvoda e legendaren makedonski heroj i vistinski

tip na naroden borec. Vo Makedonija toj dejstvuva{e 20 meseci.

Spored negovite zborovi, toj vo ovoj period zagubil okolu 100

svoi soborci, nanesuvaj}i im nesporedlivo pogolemi zagubi na

Turcite, koi od nego ~uvstvuvale pani~en strav. (...) Kako i drugi-

te Makedonci, toj site svoi nadeì gi polaga vrz Rusija, istovre-

meno dodavaj}i deka duri i Rusija da ja otkaè svojata pomo{, se-

pak Makedoncite cvrsto re{ile site da zaginat so oru`je v race

samo da ne go trpat pove}e te{koto tursko ropstvo. Navistina, na

negovata kapa e istaknat makedonskiot grb so natpis: „Sloboda i

smrt“.

(...)

276 Bele{ka na ruskiot vicekonzul vo Filipopol (dene{en Plovdiv

vo R Bugarija), Vestman, okolu pra{aweto na {ireweto i intenziviraweto

na t.n. Gornoxumajsko vostanie vo Makedonija.

Granicata vo Rilskite Planini tolku te{ko moè da se

pomine {to nekoi straàrski mesta se ukinuvaat. Tokmu preku

ovoj del na granicata pominuvaat Makedoncite od Bugarija za za-

siluvawe na vostani~kite ~eti. Bugarskite vlasti ne se vo sostoj-

ba da go sledat ova pominuvawe na granicata i da gi zadràt mi-

nuva~ite.

Osven toa, treba da se imaat predvid te{kotiite {to bi gi

imala bugarskata Vlada ako bi prezela strogi merki sprema Ma-

kedoncite {to doa|aat od Bugarija za da gi poddràt vostanicite.

Tretina od oficerite i slu`benite lica vo Bugarija, kako {to e

poznato, se Makedonci, a naselenieto na grani~nite gradovi: ]us-

tendil, Dupnica u drugi, re~isi celosno e makedonsko.

Vostanieto vo Makedonija vo ovaa godina najgolem podem

ima{e od 23 septemvri do 8 oktomvri. (...)

Moè da se predvidi deka so doa|aweto na proletta toa

u{te posilno }e ja zafati celata provincija. Me|u Makedoncite

e ra{ireno misleweto deka golemite dràvi, na krajot na krai{-

tata, }e go krenat glasot za nivno osloboduvawe. Toa mislewe,

glavno, go odrùvaat makedonskite komiteti.277

Rakovoditelite na Komitetot od Kostur do vladikata

Germanos Karavangelis,278 5 januari 1903 godina

Gledate deka cela Evropa e so nas! …deka sekoj se obiduva

da mu pomogne i sekoj mu pomaga so sè {to moè na napateniot

na{ makedonski narod; taka, od dale~niot Sibir i od drugite na-

cionalnosti mu se pruì pomo{ na porobeniot Makedonec i od

site strani na svetot se slu{a{e da £ se dadat pravata na Make-

donija!!! …a vie nesre}nici! Samo vie ostanavte sojuznici na gni-

lata Osmanliska Imperija, koja gi izme{a svoite podli planovi

i ne znae koj pat da go fati! …sè u{te se nadevate deka }e ja zadr-

ìte Turcija, sozdadena od leprozni vojnici, vo selata? U{te se

nadevate deka }e se izgubi kontinuitetot ili deka }e go ispla{i-

te so niv279 i im se zakanuvate na u{te nekoi sela da formiraat

277 Ruski dokumenti za Makedonija, 233-235. 278 Germanos Karavangelis (1866-1935) ‡ patrijar{iski mitropolit

vo Kostur (1900-1907), protivnik i organizator protiv MRO. 279 Makedonecot.

vojska? U{te li se nadevate, zaedno so va{ite predavnici, deka }e

uìvate na ona280 za koe kopneete?281

Jon Dragumis,282 27 fevruari 1903 godina

êtite na Komitetite se stacionirani sekade i ne mislat

da gi poslu{aat Rusite i golemite sili koi gi sovetuvaat za mir.

Duri sega rabotat poenergi~no od porano… i… tie ne sakaat da ja

pravat Makedonija bugarska, tuku sakaat avtonomna dràva (Ma-

kedonija na Makedoncite).283

Sp. „Slavjanskij vek“, 28 fevruari 1903 godina

Pod pokrovitelstvo na Slav(janskoto) Bl(agotvoritelno)

Dru{tvo vo S. Peterburg, studentite-Makedonci sozdale kruòk

p(od) naz(iv) „Makedonsko nau~no-literaturno studentsko dru{-

tvo“… Celta na dru{tvoto e: duhovno obedinuvawe i edinstvo na

tatkovinata, izu~uvawe na Makedonija od istoriska i etnograf-

ska strana, zapoznavawe na ruskoto op{testvo so vistinskata

polo`ba na Makedoncite vo minatoto i sega. ^lenovite na

kruòkot zboruvaat pome|u sebe samo na makedonski nare~ja, a ne

po bugarski i po srpski, kako {to be{e dosega, po mestoto na

vospitanieto. (…)

(...)

Programata na ovie pobornici na „etnografska“, a ne

geografska Makedonija, strada samo od toa deka se javuva so

ogromno zadocnuvawe od najmalku 30 godini.284

280 Se misli na selata koi bi bile pod nivno vlijanie. 281ιωργιος: ,

76. Dosie, 50. A, 1903, AYE (ponatamu: ιωργιος:

). Prevodot e na prireduva~ite. 282 Pismo na Jon Dragumis (1878-1920) ‡ gr~ki diplomat i politi~ar,

eden od organizatorite na gr~kata propaganda vo Makedonija, do Pavlos

Melas (pismoto e prezemeno od izdanieto na Georgios Pecivas, koj pravel

odredeni intervencii i ispu{tal nekoi delovi od originalniot tekst).

Prevodot e na prireduva~ite. 283 ιωργιος: 5. Prevo-

dot e na prireduva~ite. 284 Dokumenti za borbata, tom prvi, 446.

Jon Dragumis, fevruari 1903 godina

Komitetite im pokaàa slika za slobodata. Vo pravoslav-

nite sela Komitetite i ~etite velat „Makedonija na Makedonci-

te“, ne gi prinuduvaat od prviot moment da stanat {izmatici, ni-

tu da gi napu{tat gr~kite u~ili{ta i da pravat bugarski. Ovie ne

baraat bugarizam, ovie baraat avtonomija, i za da gi ubedat u{te

pove}e deka ja kaùvaat vistinata, gi uveruvaat deka i Grcija e

podgotvena so Bugarija i so drugite i deka go poddrùva Vostani-

eto.285

Jon Dragumis, fevruari 1903 godina

Zna~i, pogolem del od Makedoncite }e se krenat…286 Niv

ne gi interesira grcizmot… Tie kutrite nitu B.287 ja sakaat, nitu

Gr.288, tie ja baraat samo svojata sloboda, taa gi privle~e i gi ins-

pirira.289

Evtim Sprostranov, 290 15 mart 1903 godina

Denes Mitko mi veli: „Tato, neli i ti si Makedonec, zo{-

to ne otide{ vo Makedonija da se bori{?“ Kolku pravo i logi~no

pra{awe! Eh, sinko, ako sekoj moè{e da go napravi toa! Ete koe

pra{awe me zbunuva i }e me zbunuva i ponatamu...291

D. Nikoqski,292 21 mart 1903 godina

Sega, koga Makedoncite se podgotvuvaat povtorno da kre-

nat oru`je protiv Turcija, ruskata diplomatija bara tie da se za-

dovolat so mizerni reformi, a ako nema da se zadovolat, toga{

285 ιωργιος: 19. Prevo-

dot e na prireduva~ite. 286 Na vostanie. 287 Bugarija. 288 Grcija. 289 ιωργιος: 5. Prevo-

dot e na prireduva~ite. 290 Evtim Sprostranov (1868 – 1931) – publicist, lingvist, etnograf,

istori~ar, folklorist. 291 Evtim Sprostranov, Dnevnik. Tom 1 (1901-1907), SofiÔ, 1994, 249. 292 Руски дипломат и општественик.

Rusija }e gi prepu{ti na sudbinata. Ako ruskata diplomatija ja

smeta Rusija za vistinskata za{titni~ka na Slovenite, za{to taa

ne pobarala od Turcija sproveduvawe na 23-ot ~len od Berlin-

skiot dogovor, a namesto toa predloì tolku mizerni reformi.

Rusija gi zapla{uva Makedoncite so turskiot kole`, no ovaa za-

kana ne gi pla{i, bidej}i tie naviknaa na sekojdnevnite koleì i

sakaat da zavr{at so toa edna{ zasekoga{. Rusija moè da ostane

miren nabquduva~ na koleòt i „da ne prolee niedna kapka krv“.

Bugarite imaat dovolno svoja krv. Neka ne se griàt Rusija i Ev-

ropa za sudbinata na Makedoncite (...).293

Nikolaj K. Girs,294 mart 1903 godina

Od vremeto na posetata na Ruskiot Minister za nadvore{-

ni raboti na Belgrad, Sofija i Viena, vo politi~kiot ìvot na

trite Makedonski vilaeti nastapi nekon vid zati{je. (…) Po po-

krenatite minatata esen bezredija nastapi period na bes{umna,

no uporna rabota na revolucionernite komiteti, site usilbi na

koi bea, kako i porano, naso~eni kon pokrenuvaweto na seop{to

vostanie. Povikuvaj}i gi hristijanite vo o~igledna neramna bor-

ba, komitetite se nadevaat da go predizvikaat zame{uvaweto na

Evropa, koja{to bi gi oslobodila Makedoncite od pod turskoto

vladeewe.295

Mihail Gerxikov,296 5 april 1903 godina

Kongresot se otvori na Petrovden i trae{e ~etiri dena…

Glavno mesto zazede pra{aweto za vostanieto, dali da se vosta-

nuva ili ne. Zedov zbor, ja iznesov polo`bata vo Makedonija,

potem polo`bata vo Odrinsko, kolku sme podgotveni za vostanie,

kolku se podgotveni Makedoncite. Go iznesov pra{aweto na Ma-

kedoncite prifateno vo Solun, a imeno deka }e krenat vostanie.

Go postaviv za rasprava slednovo pra{awe: dali sme podgotveni

za vostanie i nie so Makedoncite ili ne? (...)

(...)

293 Ruski dokumenti za Makedonija, 247. 294 Visok ruski diplomat, minister za nadvore{ni raboti na Rusija. 295 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, vtor

tom (1903), Kumanovo, 1996, 46 (ponatamu: Simon Drakul, Makedonija me|u av-

tonomijata i deleòt, vtor tom). 296 Mihail Gerxikov (1877-1947) ‡ publicist i revolucioner.

6 april 1903

(…) Nieden od nas nema{e odeno vo Vasiliko; znaevme deka

ima dve maala, tursko i gr~ko, a ne znaevme kolku vojska ima tamu.

Me|utoa, na vrvot na Kitkata (na eden ~as pat do gradot) naidovme

na }umurxii Makedonci, {to sekoj den odea vo gradot da nosat }u-

mur, od kade so ~unovi se prepra}a vo Carigrad. Vedna{ gi uap-

sivme site, no se pokaà deka site tie se ~lenovi na Organizaci-

jata vo Bitola… (...) Na eden od niv, {to se ~ine{e najpredan i

najrazbran, moèvme da mu se doverime da otide vo Vasiliko, da

gi pregleda kasarnite i oddelnite ustanovi i so toa ni dade ori-

entacija… Se snabdivme so nekolku tene|ii gazija, pak od gradot

– so pomo{ na istiot Makedonec, da ni posluì za zapaluvawe na

turskoto maalo.297

M. Berekxan,298 26 april 1903 godina

Za zamisluvawata na bugarskite revolucioneri i za pod-

robnostite od izvr{enite od niv vo Solun atentati nie znaeme od

kaùvawata na nekojsi Petar Bogdanov299, eden od fate-nite ìvi

prestapnici.

(...)

Zagovornicite, na broj 10, so isklu~ok na Bogdanov, se Ma-

kedonci, dojdeni od Bugarija.300

Od intervjuto na Nikola Karev

za gr~kiot v. „Akropolis“301, 8 maj 1903 godina

– Makedonec li si? – go pra{uvam.

– Da.

– I sledstveno Grk.

– Za ova ne znam – mi odgovori – jas sum Makedonec.

– Direkten naslednik na Aleksandar Veliki? – mu

velam ironi~no.


Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 276, 284. 298 Dragoman (preveduva~, tolkuva~) na Ruskoto generalno konzul-

stvo vo Solun. 299 Se odnesuva na Georgi Bogdanov, eden od gemixiite. 300 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, vtor

tom, 125. 301 Intervjuto e objaveno na 8 maj, no ne se znae to~no koga e napra-

veno.

– Da.

– I Aleksandar Makedonski {to be{e, ve molam?

– Ne znam, no istorijata veli deka bil Grk.

– Toga{ i ti, kako negov naslednik, si Grk.

– Ne, mi odgovori.

– Zna~i – toga{ go pra{uvam pak – zo{to koga ste ve}e Grk

sakate da se oslobodite so pomo{ na Bugarija?

– Koja Bugarija, misli{ na Komitetot?

– Da.

– Ti odgovaram deka Komitetot ne e bugarski i, vtoro, iz-

gleda deka sme nakloneti kon Bugarija zatoa {to samo taa se

pokaùva raspoloèna da ni pomogne. I Grcija, ako go prave{e

istoto, }e ja prifatevme so celoto na{e srce.

– Bugarskata za{tita ja gledate samo povr{inski, Bugari-

ja ne saka da ve oslobodi od turskoto ropstvo, tuku da ve pot~ini.

– Hm! Ako Bugarija misli da ne pretvori vo nejzina pro-

vincija, si napravila lo{a presmetka. Inaku, nas ne nè interesi-

ra {to misli Bugarija, tuku obrnuvame vnimanie samo na sledno-

vo: Si ja postignuvame li celta? Si ja dobivame li na{ata slobo-

da? Ne nè interesira dali }e nè oslobodi Grcija ili Bugarija.

Edinstveno {to moè da dobie sekoja edna od niv e samo na{ata

blagodarnost.302

Mihail Gerxikov, maj 1903 godina

Vo maj ja dobiv odlukata na Smilevskiot kongres za vosta-

nie vo Zapadna Makedonija. Bev iznenaden. Bidej}i nemav smelost

sam da izgradam stav po pra{awevo, organizirav kongres {to se

odrà na Petrova niva na koj prisustvuvaa site vojvodi, ~etnici,

rakovoditelite na okru`nite i okoliskite punktovi. Kongresot

zapo~na na Petrovden i trae{e ~etiri dena ednopodrugo. Glavno

be{e pra{aweto za obnovuvawe na vostanieto i za spremnosta na

na{ata Organizacija za toa. Katerinski be{e protiv, bidej}i se-

koj sli~en nastan e katastrofalen za narodot. Jas mu odgovoriv vo

smisla na toa deka nie Odrinci sme pred dilemata dali sega da

digneme vostanie ili voop{to da ne go pravime toa. Bidej}i Ma-

kedoncite se digaat sega, dali nie Odrinci po dve-tri godini }e

moème sami da vostaneme? Site se soglasivme deka stravuvawata

na Katerinski se opravdani, no pred dilemata dali sega ili niko-

302 ιωργιος: , 553-557.


ga{ da vostaneme, pretpo~itavme, od bratska solidarnost i vo

pomo{ na Makedoncite, sega da vostaneme.303

Henri Noel Brejlsford, pred Ilindenskoto vostanie

Tie se narod vrzan za po~vata, vkosteni vo svoite sela so

ograni~en opseg na ~uvstva koi pobo`no se vrtat okolu nivnite

planini, nivnite reki i nivnite drevni crkvi. Nacija na selani

{to trgnuva so vakvi konzervativni odliki brgu }e razvie vis-

tinski patriotizam. (...) Nivnite baladi za bunt vo koi zborot

„Makedonija“ se javuva vo sekoj refren dokaùvaat deka tie imaat

tatkovina.304

V. „Slovenski narod“,305 2 juli 1903 godina

Nekoj ~e{ki tehni~ar, koj vo posledno vreme u~estvuval

vo borbite na makedonskite vostanici kako ~etovodec, zboruva

op{irno za sega{nava polo`ba vo Makedonija… Po negovo mi-

slewe, makedonskoto pra{awe mora da se razgleduva od tri gle-

di{ta: evropsko, balkansko i lokalno. (…) Pred sè pogre{no e da

se misli deka Bugarite tolku mnogu se voodoo{eveni za Makedon-

cite. (…) Isto taka i bugarskata vlada ne e zagreana za makedon-

skite raboti otkako Makedoncite izjavija deka ne sakaat da se

prisoedinat kon nekoja druga dràva i deka ostanuvaat pod turska

vrhovna vlast. Kakva i da bide taa vlada, avtonomijata mora da im

se priznae na Makedoncite. Zatoa i do deneska vostanieto vo Ma-

kedonija ima takvo zna~ewe. Se raboti za toa, makedonskite hri-

stijani da dobijat takva sudbina {to }e bide dostojna na ~oveka.

Do deneska vladeat stra{ni socijalni priliki. Makedonecot e

prinuden da £ pla}a do {eeset procenti od site dohodi na turska-

ta dràva kako danok… (...) Oti zemjata e bogata potvrduva i toa

deka se mo`ni dve ètvi na godina i Makedonecot ne mora svoite

plodovi da gi prodava. Seto toa, a posebno nesposobnosta na tur-

skata uprava, zlodejstvata na turskata vojska gi natera Makedon-

cite da se krenat na vostanie. Dvaeset iljadi vooruèni vostani-

ci se gotovi za vojna, sto iljadi maì pak ima vo rezerva. Pod

oru`je deneska ima osumdeset ~eti, sekoja po 256 maì… Nazad ne


Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, 308. 304 Henri Noel Brejlsford, Makedonija. Nejzinite narodi i idnina,

Skopje, 2003, 184. 305 Vesnik {to izleguval vo Qubqana.

moàt Makedoncite, a i ne sakaat, zatoa i sega{noto miruvawe e

privremeno.306

Ivan A. Zinovjev,307 5/18 juli 1903 godina

Pri ~itaweto na ovoj izve{taj poseben vpe~atok mi ostavi

uverenosta, so koja{to zboruval Karajovov, vo mo`nosta da go

natera Bugarskoto Pravitelstvo i celata Bugarija da pojdat po

revolucionernite komiteti. Spored negovite zborovi, potpiraj-

}i se vrz mnogubrojnite Makedonci, {to ìveat vo Kneèstvoto,

Komitetite nema da se zaprat pred niedna pre~ka, dokolku za dos-

tignuvaweto na nivnite celi, a imeno osloboduvaweto na Make-

donija bi trebalo da se predizvika duri i sudruvawe me|u Bugari-

ja i Turcija.308

Evtim Sprostranov, 18 juli 1903 godina

Bevme kaj Sabler, go pra{uvame: „Kon koja crkva da se pri-

druìme – srpska, bugarska ili gr~ka?“ – „Drète se do pravosla-

vieto,“ veli. – „Va{e Visokopreosve{tenstvo, site se pravoslav-

ni, kaète to~no kon koi? Nie }e gi slu{ame kako, kako {to ve

slu{aa na{ite tatkovci i dedovci“. Se nasmea ironi~no i pocr-

vene – ne o~ekuva{e taka da mu se odgovori. Toga{ mu velam: „Ne-

li e li podobro da e samo makedonska pravoslavna, a ne bugarska,

gr~ka ili srpska?“ Mu se dopadna taa misla i ja prifati, no moè

li da se otstranat propagandite samo so nadvore{no vlijanie, ako

ne se isfrlat oddolu?

„I na Avstrijcite im odgovara taa ideja, pa i Srbite }e ja

prifatat, bidej}i gledaat Makedonija da ne e bugarska, a ako e ma-

kedonska – nema da pre~at. I Turcite isto taka }e bidat zadovol-

ni, bidej}i, koga }e se otstranat vlijanijata na Srbite i na Buga-

rite, mislat deka }e ja za~uvaat svojata celost i }e gi nemaat tie

neredi i polesno }e dadat prava“.309

306 Dokumenti za borbata, tom prvi, 427-428. 307 Ivan Alekseevi~ Zinovjev, direktor na Azijatskiot departa-

ment. 308 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, vtor

tom, 275. 309 Evtim Sprostranov, Dnevnik, tom 1, 280-281.

Pop Toma Nikolov,310 12 avgust 1903 godina

– Makedonija za Makedoncite – ne „Velika Bugarija“ e na-

{iot ideal – re~e popot-borec Toma Nikolov...

– Taka, gledate deka nie ve}e napravivme izvesen po~etok

so privremena vlada vo Makedonija. – Na{iot ideal e Makedonija

za Makedoncite i za nego nie }e se borime. – Jas se nadevam deka

Vie }e £ go kaète ova na Va{ata angliska javnost. – Vostanieto

e makedonsko; vistinskite efikasni bore~ki ~eti se makedonski.

– êtite ne doa|aat od Bugarija. Tie doa|aat od makedonskiot na-

rod. Tie }e prodolàt da doa|aat sè dotoga{ dodeka makedonskiot

narod }e go podnesuva lo{oto vladeewe na Turcite.311

V. „Reformi“,312 16 avgust 1903 godina

Borbata vo Makedonija predizvika takvo voodu{evuvawe

vo srcata na mnogumina mladi~i vo stranstvo, {to nekoi od niv

re{ile da gi ostavat koskite za slobodata na herojskite Make-

donci. Takvi borci se javile od ê{ka, od Odesa i drugi mesta.

Duri i eden potporu~nik od srpskata armija, rodum Makedonec, ja

napu{til vojskata i vlegol vo redovite na make-donskite

vostanici. Javuvaat od Italija deka nekoi garibaldinci se

gotvele da se borat za slobodata na Makedonija.313

Hristo Tatar~ev, avgust 1903 godina

Pod rakovodstvo na Pere To{ev, Atanas Lozan~ev, Gl. P-

ov, G. Pe{kov i dr. bitolskiot kraj se razviva{e bavno, me|utoa

planomerno, i zatoa dostigna do onaa moralna i materijalna

podgotvenost, koja so svojata izdr`livost i samopo`rtvuvanost

go zadivi svetot vo istoriskiot moment Ilinden 1903 god. so {to

sozdade slavna epopeja kako Makedonecot-vostanik znae da umira

za slobodata na svojata rodina.314

310 U~itel, ~len na MRO od Ki~evsko. 311 Dokumenti za borbata, tom prvi, 430-431. 312 Organ na slovene~kite socijaldemokrati. 313 Dokumenti za borbata, tom prvi, 433. 314 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M.


Anastas Jankov,315 1 dekemvri 1903 godina

Jas ne sum Bugarin, tuku Makedonec i $ sakam na Makedo-

nija pred sè sloboda i samouprava. Toa e celta na site vistinski

Makedonci... Nie Makedoncite ne sme kadarni sami da go napra-

vime toa, no kadarni sme da kreneme vostanie vo Makedonija i so

nastanite da gi uverime golemite sili {to go potpi{aa Berlin-

skiot dogovor deka tie treba i da go ispolnat ona {to im go veti-

le vo toj me|unaroden dogovor na hristijanite vo Evropska Turci-

ja. Nie sakame {to poskoro da gi dovedeme golemite sili do toa

uveruvawe. Osobeno morame da pobrzame da go napravime toa pred

da se spogodat Srbija i Bugarija za Makedonija. Taa spogodba, spo-

red mene, bi bila kobna za Makedoncite, bidej}i Bugarija i Srbi-

ja, otkako }e se spogodat za na{ata tatkovina, bi ja podelile

Makedonija i tie delovi bi si gi prisoedinile kon svoite dràv-

ni oblasti.316

Ustav na Makedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo

vo Sankt Peterburg,317 16 dekemvri 1903

^l. 1

Slovenomakedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo

S.-Peterburg ima cel: a) da ja razviva me|u Makedonskata koloni-

ja vo S.-Peterburg nacionalnata svest; b) da gi prou~uva jazikot,

pesnite, obi~aite i istorijata na Makedonija vo etnografski i

geografski pogled; v) da gi primiruva i da gi obedinuva site

Makedonci, bez razlika na nivnoto obrazovanie i ubeduvawe, vo

imeto na nivnoto isto poteklo i edinstvoto na nivnata tat-

kovina; i g) da go popularizira seto {to e kaàno gore me|u

Makedoncite vo Makedonija i nadvor od nejzinite granici (vo

stranstvo).

^l. 2

Vo soglasnost so ukaànata cel dejnosta na Drugarstvoto

}e se izrazuva: a) vo organizirawe sobranija i predavawa; b) vo

~itawe referati, raskazi, stihotvorbi i dr.; v) vo sobirawe

315 Izjava na Jankov za belgradskiot v. „[tampa“.

316 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 208. 317 Polniot naslov na ovoj dokument e: „Ustav na Slovenoma-

kedonskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Sankt Peterburg {to se

nao|a pod pokrovitelstvo na Sanktpeterbur{koto slovensko blagotvorno

dru{tvo“.

narodni tvorbi (umotvorbi) i istoriski spomenici za Make-

donija; g) vo duhovna potkrepa na svoite sotatkovinci, osobeno

pri nivnoto prvo doa|awe vo Rusija, i d) vo pomagawe i razvivawe

zaemni odnosi so drugite slovenski dru{tva i kruòci, kako i so

oddelnite slovenski dejci.

^l. 3

Za ~lenovi na Drugarstvoto se primaat Makedoncite i

Makedonjankite (Makedonkite) {to ìveat vo S.-Peterburg

(Slovenomakedonci, Vlasi, Grci i Albanci).

^l. 4

^lenovite se: redovni i po~esni: a) redovni ~lenovi se

onie Makedonci i Makedonki {to zemaat postojano, blisko u~es-

tvo vo Drugarstvoto, redovno si ja vnesuvaat ~lenarinata i imaat

pravo na glas; b) po~esni ~lenovi pak se site onie (i ne Makedon-

ci) {to mu donesle na Drugarstvoto kakva i da e moralna ili ma-

terijalna polza.

(...)

^l. 12

Razgovorot vo Drugarstvoto }e se vodi na makedonski jazik

(slovenomakedonski); referatite i protokolite }e se pi{uvaat

isto taka na ovoj jazik.

^l. 13

So cel da se rasprostranuvaat ideite za solidarnost i du-

hovno obedinuvawe na site Sloveni, bez razlika na religijata i

narodnosta (Rusi, Poljaci, Srbi, êsi, Bugari i dr.), Drugarstvo-

to im dava mo`nost na poslednive na negovite sobranija da ~itaat

svoi referati i da diskutiraat po povod pro~itanoto samo na se-

slovenskiot jazik – ruskiot.

(…)

^l. 21

Drugarstvoto gi smeta za svoi patroni svetite slovenski

ramnoapostoli Kiril i Metodija.318

318 Blaè Ristovski, Dimitrija ûpovski, I, Skopje, 1978, 241-243,

245-246.

Za srpskiot stav vo odnos na makedonskoto pra{awe,

17 dekemvri 1903 godina

Pravitelstvoto iskreno i vo potpolnost ja usvoi progra-

mata na zdruènite sili vo re{avaweto na Makedonskoto pra{a-

we, koe ode{e kon toa da im se sozdadat ~ove~ki (uslovi) za ìve-

ewe na Makedoncite, od sekoja rasa i vera, bez da se dokasnuva do

neprikosnovenosta na Turcija.

(...)

Nikoj ne moè so osnova da se somneva vo serioznosta na

namerite na Vienskiot i na Peterbur{kiot kabineti, koi{to se

trudat da ja podobrat sudbinata na Makedoncite, bez da se povredi

celosta na Turskata imperija, so opasnosti za evropskiot mir.

(...)

No, toa ne im pre~i na vidnite srpski i bugarski dejci so

iskrena voodu{evenost da rabotat vrz sozdavaweto na srpsko-

bugarskiot sojuz. (…) Ministerot e uveren, deka za srpsko-bugar-

skata spogodba, {to bi se stremela kon podobruvawe na sostojbi-

te vo Makedonija, bi bilo zna~ajno da im se pomaga na prezemawa-

ta na evropskite sili, koi{to ja imaat istata cel, a po takov pat

obete dràvi bi dobile priznanie i blagodarnost od stranata na

Evropa, a na Makedoncite bi im bile napraveni golemi uslugi.319

Jon Dragumis,320 1903 godina

No vo momentov postoi bunt samo vo angliskite, francus-

kite i vo ruskite vesnici. Sekoja prolet komitetite razglasuva-

at vo svetot i kaj slovenskite selani vo Makedonija za op{t bunt

protiv porobuva~ot. ûstvitelnata Evropa pla~e poradi àlna-

ta situacija na ovie nesre}ni Makedonci. Bes~uvstvitelnata Ev-

ropa si pravi svoi smetki, a selanecot-Sloven od Makedonija so

otvorena usta ja ~eka proletta, spasitelot i rekoltata so edna

mirna vozbuda.321

319 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, vtor

tom, 463-464.

320 Tekst vo dnevnikot na Jon Dragumis, pod naslov „Eden bunt po

nara~ka“. 321 ιωργιος: , 36.

Jane Sandanski,322 1903 godina

Oficerite-vrhovisti se lu|e koi dale zakletva za verno

sluèwe na bugarskiot knez i na bugarskata dràva i tie ne mo-

àt da bidat ni{to drugo osven slepi i poslu{ni orudija. Nie

pak ne mislime da ja menuvame turskata tiranija, turskite sulta-

ni za drugi sultani, pak ni za bugarskata tiranija i bugarskiot

knez. Nie se borime Makedonija da stane avtonomna, nezavisna,

slobodna; Makedonija na Makedoncite... Zarem ne e jasno ? – Vie

ja sakate slobodata na Makedonija... kako etapa, kako ~ekor kon

idnite va{i osvojuvawa i aneksii, dodeka kaj nas, slobodata, avto-

nomijata na Makedonija e legnata vo osnovata, kako cel. Ete kade

leì golemata razlika me|u nas vnatre{nite borci i vas vrho-

vistite.323

Viktor Berar,324 1903 godina

Ambicijata za edna mala tatkovina, egoizmot na edna mala

nacija ne se krajniot ideal na Makedoncite. Turskoto ropstvo da

se zameni so gr~ka, srpska ili bugarska zavisnost nim ne im se ~i-

ni deka takvo ne{to pretstavuva nekoja golema dobivka. (…)

... Dodeka solunskite dinamit~ii so gordost mu pokaùva-

at na svetot kako Makedonecot znae da umira, nie odnovo go ~uvme

celiot ugleden pe~at, site najgolemi ministri i politi~ki lu|e

kako vo eden glas vikaat deka so svoeto bezumje i èstoko odnesu-

vawe ovie razbojnici zasekoga{ ja diskreditiraat svojata make-

donska kauza.

Nastanite se istraèni i presudata e izre~ena: Makedon-

cite se prestapnici, jakobinci i ubijci! Tie nosat „revolucio-

neren ìg“ ili, kako {to toa denes go velime, tie se anarhisti...

... Stranskiot pe~at denes gi povtoruva i gi frla istite

obvinuvawa protiv Francija i protiv nejzinata dejnost. Izgleda

deka nie pak sme vinovni {to se bunat Makedoncite. (…)

322 Jane Sandanski (1872-1915) ‡ makedonski revolucioner i vojvoda.

Se raboti za del od javnata polemika na Jane Sandanski so Georgi Belev,

sekretar na VMOK, za su{tinskata razlika pome|u VMOK i TMORO. 323 Manol Pandevski, Jane Sandanski, Bitola, 1988, 31. 324 Viktor Berar (1864-1931) – francuski nau~nik i balkanolog.

Do skoro Francija ne gi poznava{e Makedoncite. Tie za

nas bea Tra~ani, Peoni, Sklavini, div i re~isi mitski narod, koj

ìvee nekade na dnoto od nam nepoznata zemja. Nie ne gi

poznavame ili gi prezirame, za{to za niv doznavame od pakosnite

zabele{ki na starite i sega{nite Grci. I, da ja kaème vistina-

ta, nie i sega ne gi poznavame. Poglednete go na{iot sekojdneven

pe~at i gledajte kakvi ~udovi{ni otkritija za Makedoncite i za

nivnata zemja pravat na{ite ùrnalisti...

… Ambicijata za edna mala dràva, egoizmot na edna mala

nacija ne e krajniot ideal na Makedoncite. Da se zameni turskoto

ropstvo so gr~ka, srpska ili bugarska zavisnost, za Makedoncite

toa ne bi bila nikakva dobivka. Tie sebesi se narekuvaat

federalisti.

Od svoite istomislenici baraat da se odre~at od svojot na-

cionalen egoizam i da rabotat za razvitokot na makedonskata za-

ednica, za da se podgotvi formirawe na balkanska federacija. (...)

Nao|aj}i se srede mali dràvi, Makedoncite sakaat i nivnata

Makedonija da posluì kako svrzna ni{ka me|u razli~nite nacii

i jazici...325

Krste P. Misirkov,326 1903 godina

Istoricko-kulturnite priliki vo sozdaain’eto na

literaturni iazici gospodstvuvaa sekoa{, gospodstvuvaat oni i

sega. Blagodarein’e nim vo nai noo vreme se otkaàfme da si

izberime iedno od na{ite nare~iia za na{ ob{~ literaturen

iazik, a namesto toa zedofme da se u~ime i da pi{ime na tug’ite

sasedni iazici, nai poeke na bugarckiiot. Blagodarein’e na

prilikite sega niie si izbirame za ob{~ literaturen iazik,

centralnoto makedoncko, t.e. Vele{ko-Prilepcko-Bitol’cko-

Ohridckoto nare~iie.

(...)

Bitol’a se izbirat za rezidenciia na Generalniiot

Inspektor za Makedoniia i negoite sovetnici – civilni agenti.

Ona se obraik’at vo prestolnina za Makedoniia. Taia noa

prestolnina ne iet daleku od starite: Prespa i Prilep, i od

sedali{~eto na do neoddamna aftokefalniiot Oricki

325 Dokumenti za borbata, tom prvi, 385-386. 326 Krste P. Misirkov (1847-1926) – makedonski kulturno-naciona-

len deec, slavist, osnovopolo`nik na makedonskiot literaturen jazik.

Arhiepiskop. Zna~it, centralnoto nare~iie imat zad sebe, taka da

se re~it, istoriicki praa. Poslednite se osnoavaat i na negooto

centralno poloèin’e, koie iet, kako vo geografcki, taka i vo

etnografcki odnos. Centralen grad vo Makedoniia ni iet Veles.

Ot toi centr geografcki, niie samo malo se oddale~uame, ideiki

preko Prilep kon Bitol’a i Orid. Takov praec pri

oddale~uain’eto od geografckiiot centr se obiasnuat so toa, oti

tiie kraii{~a set ot po golemo istoriicko zna~ein’e za

Makedoniia, a od druga, set po oddale~eni i od srbckiiot i

bugarckiiot izikoi centroi, sostauaiki ot sebe makedoncki

iazikov centr. I vistina dialektot Vele{ko-Prilpcko-

Bitol’cko-Oridcki iet iatkata na makedonckiot iazik, za{~o na

zapad od nego iet Debranckiiot (roka), na iug - Kosturckiiot

(ronka), na istok - isto~niiot ili Solunckiiot (rъka) i na sever -

Skopckiiot ili severniiot (ruka).

(...)

I taka: stremein’eto na makedoncite da sozdadat svoi kulturen centr; toa, {~o sega Bitol’a se ~init prestolnina na

Makedoniia; {~o Bitol’a, Orid, Prilep set istoriicki mesta za

Makedoncite; kao i toa, {~o sostauvaat oni geografcki i iazi~en

centr; site zaiedno praat da se priiimit, kao ob{~ makedoncki

literaturen iazik, centralnoto makedoncko nare~iie.

(...)

(...) No ias ke si dozvol’am da povtoram. Ona iet: prvo,

Makedoniia da se neutralisat za Bugariia i Srbiia i da se

oddale~it iednakvo od dvete drài i drugo, ona trebit da se

obiedinit na iazi~na osnoa. Tiie principi ke rakoodat

izrabotuain’eto na literaturniiot na{ iazik; oni ke rakoodat i

praopisot.

Na tiie dva principa odgoarat: 1, Prilepcko-Bitolckoto

nare~iie za literaturen iazik, kao iednakvo daleko i od srbckiiot

i od bugarckiiot iazici, i centralno vo Makedoniia. 2,

foneti~niiot praopis so upotrebenite vo taia kniga pismeni

znakoi i so mali otstapki na etimologiiata i 3, re~ni~niiot

materiial da iet sobrain’e ot site makedoncki nare~iia.327

327 Krste P. Misirkov, Za makedonckite raboti, Sobrani dela, I.

Tekstovi na makedonski jazik. Podgotovka Blaè Ristovski. Sorabotnik

Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2005, 370, 373-375, 379-380 (ponatamu:

Krste P. Misirkov, Sobrani dela, I).

Krste P. Misirkov, 1903 godina

U{~e poike, niіe sakafme da pokaìme da rusite, da nemat

vo Makedoniіa nekolku slovencki narodnosti, a imat samo іedna;

da makedonckite sloveni moàt sami da razru{at taіa pregrada,

{~o іet postaena meg'u nif od propagandite i od nivnoto

obrazuaіn'e vo Bugariіa, Srbiіa ili Grciіa. Nie sakafme da

pokaìme, oti na prekor na na{eto obrazuaіn'e i vospitaaіn'e vo

razni drài ili propagandi, niіe predpo~itame site da napraime

otstapki ot svoіa strana za ob{~emakedonckite interesi, da ne

bidime oradiіe vo racite na propagandite i na nivnite celi: za da

ne se stremime kon soedineiіn'e, ni so Bugariіa, ni so Srbiіa, ni

so Grciіa. 328


Po nivna iniciativa prven se obrazua vo zafatoko na

devetdesetite godini iedno nacionalno separatisti~no dvièin’e

so cel’a da se oddel’at interesite na makedoncite od bugarckite

so vozveduain’e na iedno od makedonckite nare~ia na stepen na

literaturen iazik za site makedonci. Organ na toa separatistko

dvièin’e na makedoncite vo Bugariia be{e ùrnalot „Loza“. No

toa duovno dvièin’e na makedoncite ne se aresa na bugarckoto

stamolovcko praitel’stvo, koie zabrani da se izdaat „Loza“ i

zafati da gonit makedoncite separatisti. Ot toa vreme u{~e

pobegna Damian Gruev, koi {~o be{e vo broiot na makedoncite

u~enici, {~o pominaa od Belgrad vo Sofiia i vo broiot na

separatistite.329

Giro,330 1903 godina

Tuku{to vrateniot od Sofija Avstriski voen agent, baro-

not Gizq, soop{tuva deka Bugarskoto Pravitelstvo sebesi se

smeta za bessilno protiv Komitetite, bidej}i samo 50% od ofice-

rite i od ~inovnicite od Makedoncite ne se privrzanici na

328 Ibidem, 241-242. 329 Ibid., 279. 330 Ruski sovetnik.

Komitetite. Vo Sofija bil organiziran eden vid {tab, od kade

{to poteknuvaat site zapovedi.331

Sp. „Slavjanskij vek“,332 25 januari 1904 godina

Toa si postavilo cel da ja razviva makedonskata

nacionalna svest sred Peterbur{kata makedonska kolonija, da ja

prou~uva etnografijata i geografijata na Makedonija i da gi

zapoznava strancite so nea. Zaradi toa Drugarstvoto organizira

~itawa, referati itn.; toa duhovno gi poddrùva site

sotatkovinci i se trudi da odrùva prijatelski i tesni odnosi so

site slovenski dru{tva i kruòci i so oddelni slovenski dejci.

Delovodstvoto se vodi na makedonski jazik, no, vo imeto na

solidarnosta i duhovnoto obedinuvawe na site Sloveni, bez

razlika na verata i nartodnosta, Drugarstvoto dozvoluva da se

iznesuvaat referati na sobranijata i na seslovenskiot – ruski

jazik.333

Izve{taj do Ivan A. Zinovjev i do N. G. Hartvig,334

21 januari 1904 godina

Zaradi izbegnuvawe na neto~nosti i mo`ni protivre~-

nosti vo referatite za tekot na na{ite sednici so Hiqmi-pa{a

i so ogled na dokraj usoglasenite izloènija na na{ite gledawa,

nie so mojot avstriski kolega se dogovorivme vo idnina da se pri-

drùvame kon poredokot na zaedni~ko sostavuvawe na ot~eti, vo

koi od nas bi bilo vnesuvano, vo soèt vid, najsu{testvenoto od

seto ona, {to se zboruva i {to se re{ava vo tekot na sekoja sedni-

ca. (...)

(…) Reformite se reformi; nekoga{ tie }e bidat realizi-

rani dotolku, {to }e mu stanat i sfatlivi i po~ustvuvani na Ma-

kedonecot, predimno selanecot, vo negoviot me~e{ki kat. Za nego

e kade-kade poblisko i pova`no sreduvaweto na negovite sopstve-

ni griì, a od takvoto sreduvawe toj i }e go sfati podobro otkol-

ku sè drugo toa, deka vo zemjata nastanuvaat podrugi, posimpati~-

331 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, vtor

tom, 256-257.

332 Del od napisot na redaktorot D. N. Vergun po dobivaweto na

Ustavot na MNLD. 333 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 284. 334 Ruski diplomat i op{testvenik.

ni za nego redovi, i deka onie, {to se griàt za nego, ne se komi-

taxiite, {to od nego baraat krv i imotno razoruvawe, tuku se toa

dve Dràvi, {to se zafatile so podobruvaweto na negoviot pomi-

nok, i koi ovojpat mu predlagaat nemu da im se vrati na svoite

mirni zanimawa, kako zamena za vetuvaweto, deka }e mu bide obez-

bedeno negovoto ~ove~ko dostoinstvvo, po pat na vistinska kon-

trola vrz dejstuvaweto na negovite prirodni upraviteli – tira-

nite.335

Kaq,336 17 fevruari 1904 godina

Na~alnicite na Vnatre{nata Organizacija na Makedon-

skoto revolucionerno dvièwe im objavija na svoite privrzani-

ci vo Bitolskiot vilaet, deka, so èlba da gi do~ekaat rezulta-

tite od reformite, nabeleàni od Rusija i do Avstro-Ungarija,

tie privremeno, do krajot na april, gi prekinuvaat svoite dej-

stvija. Vakvata izjava od strana na komitetot e predizvikana, po-

kraj od politi~ki soobraènija, o~igledno i od soznanieto za

svojata nemo} da go pokrenat naselenieto, razo~arano po site nes-

re}i, {to gi ima doìveano, i koe ne im se podava pove}e i na

praznite vetuvawa i zakani od bugarskite agitatori. Imaj}i go

predvid i raskolot, {to nastana me|u poodelnite makedonski ko-

miteti, nedostigot kaj niv na pari~ni sredstva i oru`je, koe be{e

sobrano minatata godina od turskite vlasti vo gramaden broj, i

na zapo~natata vo posledno vreme emigracija vo Amerika na ne-

kolku iljadi Makedonci, predimno mladi lu|e, {to go pretstavu-

vaat najbespokojniot i opasen element vo Makedonija – moè da se

pretpostavi, deka godinava na komitetite ne }e im uspee pokreva-

weto na seop{to vostanie.

Vnatre{nata Organizacija, me|utoa ja prodolùva svojata

uporna agitacija. Na~alnicite i rakovoditelite £ se sekoj na

svoeto mesto: Pere To{ev i \or~e Petrov okolu Prilep, Damjan

Gruev se krie vo Bitolskata kaza, a âkalarov, koj vo posledno

vreme se nao|a{e vo Bugarija, se o~ekuva vo Kastoriska kaza.337

335 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, treti

tom, 18-19. 336 Ruski konzul vo Bitola. 337 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, treti

tom, 46.

Ra~o Petrov,338 1/14 mart 1904 godina

Fakt e deka ve}e Makedonija se odvoi, veruvajte mi. Make-

doncite se kompletno neiskreni vo odnosot i kon vas339 i kon

nas340. Sè dodeka Makedoncite ne se oslobodat (}e bidat i so vas i

so nas. Me|utoa, koga toa }e se slu~i, toga{ }e ni kaàt i nam i na

vam, podaleku: trgnete si gi racete. Vo takvi uslovi nitu eden od

nas ne bi moèl da dobie vo Makedonija nikakvo mesto, nitu pak

slu`ba. Zarem mislite deka tie se ludi da prifatat nie ili vie

da gi prisoedinime kon nas ili da gi podelime. Ne, tie bi bile

protiv toa.341

Pavlos Melas,342 16 mart 1904 godina

Se iska~uvame kon {talata i: „dobra ve~er“ (makedonski)

od ènite (ne znaat nitu zbor gr~ki), i: „dobredojdovte bra}a“ od

maìte (na gr~ki jazik) postojano se slu{aat.

(...)

Popladneto okolu 5 ~. po pokana na Kote se sobraa 12 pr-

venci vo na{ata soba. Na niv te~no i ubedlivo – preveduva{e

Pirzas – im se obrati Kote na makedonski.

(...)

Govorot na Kote pred selanite vo Gabre{: „Nie, Makedon-

cite, za da si ja dobieme slobodata, moème da go postigneme toa

po dva pati{ta, izberete Vie po koj sakate, edniot vodi kon Buga-

rija i e pat koj trae 30 dena i e poln so trwe, koi }e nè razranat

dodeka stigneme tamu. Drugiot vodi vo Grcija za 3 dena i e ubav i

~ist“.343

338 Bugarski premier. 339 Se однесува na Srbite. 340 Se однесува na Bugarite. 341 DARM - Skopje, PPO, m. 225, Pov. br. 70. 342 Pavlos Melas (1870-1904) – gr~ki oficer, ~len na „Etniki eteri-

ja“, organizator na vooruèni gr~ki ~eti vo Makedonija. 343 Ναταλια Μελα, Παυλος Μελας, Αθηνα, 1926, 241, 244. Prevodot e na

prireduva~ite.

Pavlos Melas, 21 mart 1904 godina

Nau~iv malku makedonski zborovi {to im gi kaùvam na

ènite i na majkite, osobeno tie mi se raduvaat, pet pari ovde,

edna bonbona tamu, eden dobar zbor, eden bakne` na decata, ved-

na{ gi privlekuvaat roditelite.344

Aleksandar I. Nelidov,345 april 1904 godina

Dozvolete mi pred sè da Mu gi iskaàm na Va{eto Sijatel-

stvo izrazite na mojata dlaboka priznatelnost za tolku laskaviot

kon mene predlog da go iznesam moeto mislewe vo vrska so pra{a-

wata, {to gi zasegnuva na{iot Posol vo Viena, so ogled na mo`-

nite ponatamo{ni uslo`nuvawa na Balkanskiot Poluostrov. (...)

(...)

Ne treba da se gubi od predvid, deka ogromnoto mnozinstvo

na Hristijanite vo Makedonija se – Slavjani, a od niv daleku naj-

golemiot broj im se mnogu pobliski na Bugarite, otkolku na Sr-

bite. Dodeka Grcite vo ednoobrazna masa naseluvaat samo nezna-

~itelni reoni, predimno bliski do moreto. Tie se vo pogolemiot

broj gra|ani-trgovci; – selanskoto naselenie, me|utoa, zemjodel-

cite, se re~isi site Slavjani, i samo eden sosem nezna~itelen del

se od Srpskoto pleme. Zazemaweto na egzarhot za pri{iruvawe na

negovoto vlijanie napolno se opravduva od negovata èlba da gi

ottrgne od pod vlasta na Gr~koto duhovenstvo svoite sonarodni-

ci, pogr~eni za vreme na petvekovnoto vladeewe na Konstantino-

polskata Patrijar{ija nad hristijanite od Evropska Turcija. I

dokolku e nemo`no da bidat odobreni primenuvanite od Egzarhot

na~ini, kako i ramnodu{nosta so koja{to toj, a osobeno upotrebu-

vanite od nego organi, se odnesuvaat sprema ~isto crkovnata stra-

na od svojata dejnost, me|utoa od nacionalna i politi~ka gledna

to~ka mora da se priznae, deka toj deluva vo interes na svojot na-

rod, pa duri i vo interes na Rusija. (…) Neblagodarnosta sprema

nas na Elinskiot narod se iskaùva i premnogu jasno, za da bi mo-

èlo nie da imame i najmale~ka naklonost da pridonesuvame kon

{ireweto na negovoto vlijanie na kontinentot, kade {to toj ni-

kakvi pravo vo svoja polza ne bi moèl da pokaè. Zavladuvaweto

344 Ibidem, 258. Prevodot e na prireduva~ite. 345 Aleksandar Ivanovi~ Nelidov (1835-1911) – ruski diplomatski

pretstavnik vo Carigrad.

od Grcite na mestata, naseleni so Bugari, bi sozdalo izvor za pos-

tojani i neiscrpni uslo`nuvawa vo idninata, a imeno takvite si-

te se trudat da gi odbegnat.

Poradi goreizloènive etnografski uslovi na Makedoni-

ja mene i mi se ~ini pove}e za pretpo~itawe – da ne bide predre-

{uvano nejzinoto delewe, tuku da bide za~uvana nejzinata sevkup-

nost, srede koja, so voveduvaweto na {iroka samouprava, vrz osno-

va na izbrano narodno pretstavni{tvo, vo mesnite administra-

tivni Soveti, samoto po sebe }e bide izvr{eno postepeno raspre-

deluvawe na narodnosti. A moèbi soznanieto za op{tosta na in-

teresite na celokupnosta na Makedonskite vilaeti }e gi dovede

niv do slevawe vo edno celo, so sozdavawe na edinstveno avtonom-

no Makedonsko Kneèvstvo, ~ie{to Pravitelstvo nema ni da se

stremi kon prisoedinuvawe kon Bugarija, niti pak da mu se pot~i-

ni na gr~koto vlijanie, niti pak da £ protivre~i na avstriskata

teorija za odbegnuvawe na vozniknuvaweto, vrz urnatinite na

Turcija, na nekakva golema obedineta dràva. Takvata Makedoni-

ja, {to spored razmerite bi se razlikuvala od Grcija, ili od Bu-

garija, }e sluì za odrùvawe na ramnoteàta me|u drugite Bal-

kanski Dràvi, a }e posluì, vo sekoj slu~aj, za vostanovuvawe na

Balkanot na sopstveno samostojno politi~ko ìveewe, isklu~u-

vaj}i gi site tu|i obidi za osvojuvawe. Moèbi bi morale malu po

malu da bidat izmenuvani nejzinite granici, zaradi okruùvawe-

to na sosednite Dràvi; me|utoa da bide ostaveno jadro, so izlez

na more i, spored toa, so site uslovi za nezavisno su{testvuvawe.

Somnitelno bi bilo toa, deka ustrojstvoto na edna takva Dràva,

koja{to nema da ja zasili niti Bugarija, niti Grcija, bi moèlo

da predizvika re{itelno sprotivstavuvawe na Srbija i na Crna

Gora.

Ustavot na novata avtonomna provincija bi moèl da bide

izraboten soglasno so 23-ot ~len na Berlinskiot traktat, od edna

Evropska komisija, so privlekuvawe na mesni elementi, taka {to

interesite i pravata na site narodnosti bi bile obezbedeni.

Kakva i da bide ponatamo{nata sudbina na takvata avto-

nomna provincija, otprvin pot~ineta pod vlada na Sultanot, taa

so samoto toa bi pridonesla sprema ponatamo{noto razvi-vawe

na Isto~noto pra{awe, kako premin od polnoto Tursko igo, kon

nezavisnosta, vo ovoj ili vo onoj vid. Makar {to takvoto ureduva-

we bi moèlo da im se stori nezadovoluva~ko na malite hristi-

janski Dràvi, sepak, tie ne bi imale nikakva seriozna osnova da

bidat nezadovolni od nego. Nivnite zakoniti barawa bi bile za-

dovoleni. Nivnite ednoplemenski naselenija bi bile staveni vo

podobreni samostojni uslovi za ìvot i ponatamo{en razvitok.

Vremeto }e pokaè vo kakva nasoka ponatamu ovoj razvitok }e

odi. Na tu|oto osvojuva~ko dvièwe }e mu bide stavena pregra-

da.346

Enixevardarskata vostani~ka ~eta,

24 april/7maj 1904 godina

Apostol Petkov vojvoda

(Doverlivo – Originalot predaden vo Civ. Agentstvo.

Potpis)

Osobena radost ni pretstavuva pokanata od Evropskite

Konzuli, kade {to tie nè kanat da £ se predademe na vlasta. Toa

bi go storile na drago srce, ako be{e napraveno do denes nekoe

~uvstvitelno podobruvawe na dene{niot reìm. Na Va{eto pis-

mo od 24 april/7 maj 1904 god. eve so {to nie }e Vi odgovorime.

Samo po voveduvaweto reformi, podnoslivi za hristijan-

skoto porobeno naselenie, bi moèle da ja prifatime Va{ata po-

kana. Tur~inot samo vetuva i laè pred svetot, a ni{to ne izvr-

{uva. Divotiite na Tur~inot e nepotrebno da Vi gi nabrojuva-

me… Napolno sme uvereni deka niedna ~eta, nitu eden komita, ne-

ma da zaboravi: 1. na turskite yverstva, 2. na vloènite do denes

trudovi na ~etite i na naselenieto, 3. na proleanata do denes krv,

4. na turskite izma~uvawa na hristijanskoto naselenie, bez razli-

ka na vera i narodnost, 5. Turcija mnogu godini po red vetuva raz-

ni pravdini i ni{to do denes nema napraveno, bidej}i tie se samo

na zbor, 6. Makedonskoto naselenie, gledaj}i gi turskite la`ni

vetuvawa, e spremno da ja lee svojata krv, so nade` deka }e se zdo-

bie eden den so o~ekuvanata polna sloboda, i da go smetne od sebe

turskiot petvekoven gnet. Zarem Makedonecot ne e ~ovek, da ì-

vee slobodno? Zarem Makedonecot ne e za sloboden da go di{e

~istiot vozduh i da mu se raduva na slobodniot politi~ki ìvot,

kako {to se raduvaat slobodnite narodi? Makedonecot e ve}e uve-

ren, deka sè duri se nao|a pod Tur~inot, ni{to sigurno nema za ne-

go: toj ne e siguren za svojot ìvot, ne e siguren za svoite mili i

dragi , za ~esta na ènata i na svoite }erki, za svojot imot itn.

itn. Taa nesigurnost go natera Makedonecot da go zeme oru`jeto v

race i da se bori so Tur~inot. Toj ne àli za{to }e umre od kur-


tom, 111-114.

{umot na neprijatelot, i e spremen da go pravi toa sè do denot na

negovoto osloboduvawe. Toj ve}e ne se pla{i od neprijatelot, du-

ri i od edna evropska okupacija za smetka na negovite nacionalni

interesi. [to ima polo{o od toa ~ovek da se re{i da umira? Tak-

vite lu|e moè li ne{to da gi zapla{i, koga se tie ve}e spremni

da umrat? Nema zo{to da se poplakuvaat na nas Evropejcite, deka

ne sme im dale vreme da gi organiziraat reformite. Raspolagaat

tie so vreme i so sila i veruvame deka nikoj do denes ne im go za-

piral toa vreme. @alno e pred o~ite na civilizirana Evropa Ma-

kedonecot i ponatamu da robuva. Neka krvta za toa nevino nasele-

nie i ponatamu se lee pred Evropa. Neka turskite yverstva se vr-

{at i potamu pred o~ite na evropskite konzuli. Neka tie i pona-

tamu gi branat interesite na Tur~inot, za smetkata na neviniot

Makedonec. Poso~ete ja pravinata, kade i kaj kogo e? Pravi li lo-

{o eden narod, koga vostanuva protiv eden nepodnosliv i teòk

reìm? Da, se lee krv hristijanska vo 20-ot vek od eden inoverec –

Tur~inot pred o~ite na Evropa i nivnite lu|e, e nesovesno. Ev-

ropskata diplomatija e vinovnikot za site maki. Ako diplomati-

jata saka, toga{ za 1 mesec robot }e bide von od granicite na rop-

stvoto. êtite se borat za eden samostoen politi~ki ìvot. Od

vojvodata i sekretarot na Enixenskata vostani~ka ~eta, napi{a-

no na 3 maj 1904 god.347

Georgios Corbazoglu, 348 12 maj 1904 godina

…prvencite i mladinata na Voden nadvor od ku}ata pove}e

go zboruvaat gr~kiot oтkolku makedonskiot…, za sè {to imam

~est da Вe izvestam okolu ovaa tema… {to se odnesuva na Voden,

dolèn sum da dodadam deka… pove}e da sakaat da se narekuvaat

Makedonci otkolku Bugari.349

Fjodor [ostak,350 6 juni 1904 godina

Vi predlagam da ja prifatite kako najstrogo rakovodstvo

bezuslovnata neophodnost da gi odbegnuvate i najsitnite postap-

347 Ibidem, 133-134. 348 Prv sekretar i preveduva~ vo gr~kata ambasada vo Carigrad. Tek-

stot e daden spored izdanieto na Pecivas, vo koe se ispu{teni ovie delovi. 349 ιωργιος: 23. Pre-

vodot e na prireduva~ite. 350 Visok ruski oficer, general-major, koj bil na ~elo na ruskata

àndarmerija vo Makedonija.

ki {to bi moèle da dadat povod za obvinuvawe na ruskite ofi-

ceri, nebare, vo razgovorite so mesnite ìteli, tie im sugeri-

raat nim, deka site ìteli na Makedonija ne se ni{to drugo, tuku

Bugari, deka nivniot roden jazik e bugarskiot, a nikako ne gr~ki-

ot, i deka, poradi toa, tie se obvrzani da zboruvaat bugarski i da

go izu~uvaat imeno toj jazik.

Makar {to i jas ne se somnevam vo toa, deka ukaùvawata,

{to Vi bea dadeni vo toj odnos, Vie to~no gi ispolnuvate, pa

sepak go smetam za neohodno potvrduvaweto na pogore re~enoto,

zatoa {to denes e dobiena telegrama vo koja se ukaùva, deka gr~-

koto pravitelstvo gi obvinuva pred na{eto pravitelstvo na{ite

oficeri zaradi propaganda me|u mesnite ìteli za pripadnosta

na seto naselenie na Makedonija kon bugarskoto pleme.351

Georgios Corbazoglu, 26 juli 1904 godina

Ve}e e poznato deka golem broj od makedonskite

bugarou~iteli352 sorabotuvaa so makedonskiot komitet sosema

nezavisno od Bugarskata egzarhija, ili toj slu~ajno se najde vo

selata, i so nejzino znaewe i kako priznaeni otcepnici-Make-

donci vo planinite. Takov mislam deka e i vojvodata od okolijata

Enixe-Vardar, bugarou~itelot Makedonec Argir. Ne e i tolku

nesporno… deka poseti mnogu na{i sela propovedaj}i kako

Makedonec za nezavisnosta na znameto na makedonskiot komitet

od bugarskata i od gr~kata politika i pokaùvaj}i sekoga{

pogolema po~it kon crkovnite i kon nacionalnite legendi na

onie kaj koi agitira{e.353

Kaq, 3 avgust 1904 godina

Kako {to imav ~est da mu soop{tam na V. V-stvo vo mojot

izve{taj od 9 mart o.g. za No 57, Srbite baraat dozvola od Gr~kiot

Mitropolit da izgradat vo Prilep, na zemjata, {to ve}e ja imaat

kupeno, ~asovnja, pa mu imaat podneseno molba od naselenieto so

240 potpisi. Jas u{te toga{ predvidov, deka nema lesno da im


tom, 216. 352 Corbazoglu taka gi narekuva Makedoncite koi bile egzarhiski

u~iteli. 353 ιωργιος: 26. Pre-

vodot e na prireduva~ite.

uspee da dobijat takva dozvola od Mitropolitot, koj revnosno gi

brani interesite na gr~kata crkva i edinstveno gi otstojuva

pravata na elinizmot.

(...)

Pravoslavnata crkva (Blagove{tenie) e izgradena vo

Prilep vo 1838 godina. Bogoslu`bata vo nea sekoga{ se izvedu-

vala na Slavjanski. So pojavata na Egzarhot, Bugarite, {to vo

Prilep ~inat preovladuva~ki element, ja zedoa nea, a Slavjanite,

{to £ ostanaa verni na Patrijar{ijata ostanaa bez crkva. Vo

1878 godina Patrijar{ijata ja izgradi crkvata Preobraènie, no,

bidej}i taa ima{e cel ne tolku da vodi borba so Egzarhot, kolku

voop{to so slavjanskiot element, i se trude{e vo ovoj kraj da go

vostanovi gr~koto vlijanie, toga{ se razbira, na slavjanskite

sve{tenici im be{e zabraneto da vr{at bogoslu`ba vo nea.

Poradi toa mnogumina Slavjani-patrijar{isti, ne sakaj}i da ja

slu{aat bogoslu`bata na nerazbirliviot za niv gr~ki jazik,

pretpo~itaa da posetuvaat bugarska crkva i preminaa vo Egzar-

hot. Drugite Slavjani pak prestanaa da odat v crkva i sè do denes

go povikuvaat kaj sebesi doma srpskiot sve{tenik za izvr{uvawe

na obredite na kr{tevaweto, ven~avaweto i t.n.

(...)

Samo vo Prilepskata kaza vo deset sela, a imeno vo

Topol~ani, Vrbjani, Rilevo, Sekirci, Slep~e, Krani, Domosed,

Vre{ievo, Zerul i Margarita bogoslu`bata se vr{i od srpski

sve{tenici na slavjanski jazik i nema osnova za Patrijar{ijata

da ne go dozvoli toa i vo samiot grad Prilep. Ako Srbite nemaat

utre svoja crkva vo Prilep, nema somnevawe, deka pogolemiot

broj od niv so vreme }e stanat egzarhisti, i }e se „pobugarat“.

Isto taka e mnogu vozmo`no, tie, gledaj}i, kako Bugarite i Vla-

site so re{itelni merki se zdobivaat so priznanieto na svoite

prava, nasilno }e zavladeat so gr~kata crkva i }e go izgonat gr~-

koto duhovenstvo, makar i samo zatoa – da gi prisilat Dràvite i

turskite vlasti da se zame{aat vo ova pra{awe.

Mene mi se ~ini, deka tie ne bi trebalo da se doveduvaat

do takviot na~in na dejstvuvawe, {to bi moèl da predizvika

krupni crkovni neredi, a toa neminovno }e go iskoristat i

Vlasite, a ne bi trebalo isto taka da im se dava na Bugarite

mo`nost da gi progoltaat niv, tuku bi bilo poèlno da se

poddràt Srbite, vo za niv neramnata borba so Bugarite, koi pri

nepodnoslivosta vo odnosot sprema niv na gr~koto duhovenstvo,

se javuvaat sovr{eno bespomo{ni da bide zadovoleno nivnoto

sosem sfatlivo i razumno barawe.354

Lambros Koromilas,355 6 septemvri 1904 godina

Gospodine ministre,

(...) Na{ite mali u~ili{ta ni{to ne postignaa od jazi~en

aspekt vo polskite sela vo koi zboruvaa drug jazik.

No postoi opasnost da go izgubime i preostanatiot

/prostor/ ako ne uspeeme na sekoj na~in da ja nadoime i da ja pri-

dobieme so gr~ki idei makedonskata mladina.356

Pismo od selanite od s. Labuni{ta,


Nie dolu potpisanite Ma}edonski ìteli od selo

Labuni{ta, Ohridska kaza, izvesтuvame deneska pred va{eto

veli~ijanstvo za na{eto ni selo Labuni{ta, koeto se nao`dat so

30 familii i koeto imat i turski familii 150 vo seloto. Mie

koito sme pravoslavni hristijani Labuni{tani i drugite 2 sela,

imeto im e Vev~ani od 500 familii pravoslavni hristijani i

Podgorci, hristijani 100 familii, nie èlaeme za da nau~ime i

dali e vozmo`no za da pripoznavame ruska eparhija na{ata

pravoslavnata ni vera, èlaeme za da nau~ime od va{e veli~ijan-

stvo vozmo`no li e na{eto èlanie i so kakov na~in moìme da

go izrabotime potrebnoto. Va{e veli~ijanstvo pro{tavajte na{

necivilizatni narod, kojto ~ekat va{ milni odgovor.

Priklonuvame raka desna celuvame. Va{e visoko i porvo

veli~anstvo, Ruski General Konzul

Dekemvri

29: 1904

Nikola B. Markoski


tom, 377-379.

355 Pismo od gr~kiot konzul vo Solun, L. Koromilas, do ministerot

za nadvore{ni raboti, A. Romanos. 356 Oi Aparcej tou Makedonikou agwna (1903-1904). 100

šggarafa apÒ to Arce…o tou Upourge…o twn Exwterikèn thj

Ell£doj. Eisagwg» Bas…lhj K. GoÚnarhj, Qessalonikh, 1996,

220. Prevodot e na prireduva~ite.

Nie dolu potpisanite moìme da se sobereme do 100 fami-

lii od 3-te sela i èlaeme da pripoznavame Va{eto Veli~ejstvo

za{to ne moìme da ìvejme od partidi.357

Jakov~e Janev, 30 dekemvri 1904 godina

Va{i Prevoshodstva,

(...)

Potpi{aniov, zaradi opi{anive nevolji i, gledaj}i vo

Va{ite Prevoshodstva edinstveni za{titnici i zastapnici na

onepravdeniot Makedonec, pristapuvam so nasolzeni o~i da Ve

molam, da nè zemete pod Va{eto bezopasno pokrovitelstvo i da me

izbavite so Va{ite {tedri desnici od smrtonosnive priliki na

gorespomenatite zlonamernici, za da moàm, na toj na~in, da si

go sredam mojot porane{en redoven doma}inski ìvot i da im

stavam to~ka na sega{nive moi li{uvawa i stradawa.358

Dimo Haxidimov,359 1904 godina

Sekoja od sosednite dràvi~ki ima pred sebe, po odnos na

na{ata tatkovina, zavojuva~ka cel. Grcite bladaat za nekakva

„golema Elada“, Srbite za „silna, slavna, obedineta Srbija“, a

Bugarite za „celokupna Bugarija“. Protiv politikata na tie

al~ni sosedi se protivstavuva Vnatre{nata (Makedonska)

Organizacija so devizata „Makedonija i Odrinsko za Makedon-

cite i Odrin~anite“. Toa se dve strui, nadvore{na i vnatre{na,

napolno protivstaveni edna na druga.360

Aleksandar T. Balan,361 1904 godina

Odamna li be{e do osloboduvaweto na Bugarite koga i po

cela Bugarija se slu{aa odgovori na Bugarite na pra{aweto „{to

se“ (po narodnost), deka se „hristijani“ ili „raja“? Pa ne e golema


tom, 51-52. 358 Ibidem, 559-560. 359 Dimo Haxidimov (1875-1924) ‡ publicist, naroden tribun i ideo-

log na makedonskoto osloboditelno dvièwe. 360 Dimo Haxidimov, Odbrani dela. Kniga prva. Izbor, predgovor i

redakcija Manol Pandevski, Skopje, 1984, 195. 361 Aleksandar Teodorov Balan (1874-1926) – bugarski slavist.

Izvadok od statijata „Edna makedonska teorija“.

retkost i sega u{te da se ~ue Bugarin kako odgovara vo sudot na

pra{aweto za svojata narodnost deka e „hristijani“. Nemu poimot

za narodnosta u{te ne mu stanal nova pridobivka na razumo. Vo

tursko vreme bugarskiot selanec gi ozna~uva{e Bugarite od gra-

dovite so zborot „Grk“, gra|anskata nosija za nego be{e „gr~ka

nosija“. A bidej}i Grcite go tituliraat toj selanec za „de-

beloglav Bugarin“ negoviot brat od gradot qube{e da se nare~uva

„Elin“, za da ne trpi prezir pod svoeto vistinsko nacionalno

ime. Ne li e toa sosem isto so ona {to go rasprava g. Misirkov za

nazivite na makedonskite Sloveni? Imeto „Bugarin“ be{e padna-

lo i vo Bugarija do stepen {to go dopira{e samo tu| prezir. Vo

ustata na samiot Bugarin toa ime tolku se isprazni od nacional-

nata sodrìna, {to stana sinonim za „hristijanin“, koe ime ja

be{e opfatilo celata sodrìna na bugarskata individualna i

op{testvena svest. Na{iot selanec koga }e re~e{e „nie sme Bu-

gari“, misle{e „nie sme hristijani“, t.e. pravoslavni. Ruskiot

car be{e za nego „bugarski car“ ne po narodnost, ami po pra-

voslavnoto hristijanstvo.362

Viktor Berar, 1904 godina

Porano Makedonija be{e rastrgnuvana pome|u ~etiri ili

pet stranski propagandi: srpska, vla{ka, gr~ka..., site so dvoen

karakter, nacionalisti~ki i religiozen, baraj}i pripojuvawe

kon Grcija, Bugarija ili Srbija..., potpiraj}i se na srpskata,

gr~kata ili na bugarskata crkva. Ovie crkovni nacionalizmi

denes £ go otstapija mestoto na edna federalisti~ka i revolucio-

nerna organizacija koja bi sakala da se potpre edinstveno na

starosedelskiot element; taa bara pristoen ìvot za Makedonija

i za Makedoncite, a pri nepostoewe na politi~ki prava i privi-

legii, bara barem administrativni reformi i posebna vlada. 363

Intrevju so Damjan Gruev vo v. „Novoe vremja“,364

1904 godina

SOFIJA

362 Za makedonskiot jazik, Posebni izdanija na IMJ „Krste

Misirkov“, Skopje, 1978, 29-30 (ponatamu: Za makedonskiot jazik). 363 Victor Bérard, La turquie et l'hellénisme contemporain, La Macédoine,

Paris, 1904. 364 Damjan (Dame) Gruev (1871-1906) ‡ revolucioner, eden od osnova-

~ite na MMKD i na MRO.

(Dopisni{tvo na „Novoe Vrem®“)

Ruskiot pe~at se odnese skepti~ki sprema neodamna

objaveniot ot~et na civilnite agenti, vo koj se tvrdi deka boèm

vo Makedonija sè e vo sostojba na blagopolu~nost i deka

Mirc{tegskite reformi boèm uspe{no se primenuvaat.

Denovive jas imav sredba so D. Gruev, glaven rakovoditel

na vnatre{nata organizacija vo Makedonija. ]e gi zapoznaam

~itatelite so negovoto mislewe za sostojbite vo Makedonija i so

reformatorskooto delo vo nea vo 1904 godina. Gruev e rodum

Makedonec i postojano ìvee vo Makedonija; dojden e ovde pred

eden mesec da ja lekuva ranata, {to ja dobi pri edno slu~ajno

sudruvawe so turskite vojski, sega e re~isi ozdraven i se ~ini

nabrgu pak se vra}a vo Makedonija. Toj ima golemo vlijanie ne

samo vo Makedonija, tuku na nego smetaat i bugarskoto i srpskoto

pravitelstva. Turskoto pravitelstvo ja ima oceneto negovata

glava na 5.000 liri. G. Gruev e relativno mlad ~ovek, so ubav

bibliski lik; negovoto raspoloènie e stabilno, {egovito-

ìzneradosno, plus iskrenost; so {to silno predraspoloùva kon

sebe sebesednikot; o~igledno e deka postojanite buri i ìvotni

trevogi ne ja skr{ile ovaa natura.

(…)

– ]e ima li vostanie godinava?

– Nie ne mislime da go pokrevame pred zavr{uvaweto na

rusko-japonskata vojna; dokolku Turcite go predizvikaat, toga{ e

drugo pra{awe. Nie morame da vodime smetka za ~uvstvata na

narodot ({to i da se zboruva, me|utoa krvta ne e voda – Rusite se

na{i bra}a), vtoro, za interesite na na{eto delo; normalno

razre{uvawe na makedonskoto pra{awe mnogu zavisi od toa,

kolku Rusija }e bide slobodna… Za vreme na vostanieto ruskata

diplomatija be{e vo odnosot sprema nas, Makedoncite, ma{tea;

me|utoa Rusija ja oslobodi Bugarija; taa bezdrugo nema da nè os-

tavi nas da nè izedat neprijatelite na slavjanstvoto. Taka misli

na{iot narod, a taka mislime i nie.

– Kakvi se odnosite me|u bugarskoto pravitelstvo i

va{ata organizacija?

– Mo{ne nedruèqubni; bugarskoto pravitelstvo se

stremi vnatre{nata organizacija da ja pot~ini pod sebe, me|utoa

nemu toa nema da mu uspee, bidej}i nie mu davame na toa dosta

energi~en dolèn otpor.365

Doverliva depe{a od Lermontov, 31 januari 1905 godina

Ne mu e nepoznato na Va{eto Sijaltelstvo deka ovde se

nao|a pove}e od dva meseca eden od najglavnite i navlijatelni

predvodnici na Vnatre{nata Makedonska Organizacija – Damjan

Gruev, da patuva vo Sofija zaradi lekuvawe na ranata, {to ja

dobil pri edno od sudruvawata od turskite vojski, {to ja

presleduvale negovata banda.

Sosema slu~ajno mi uspea da se sretnam so Gruev vo edna

privatna ku}a i, ne smetaj}i za potrebno da stapuvam so nego vo

kakvi i da bilo prerekuvawa, me|utoa, se razbira, ne ja ispu{iv

mo`nosta, za da si go objasnam pred sebe karakterot na dejnosta na

Vnatre{nata Organizacija, da gi doznaam i negovite gledawa vrz

polo`bata na Makedonija vo sega{no vreme.

(...)

Spored zborovite na Gruev, Vnatre{nata Makedonska

Organizacija dejstvuva napolno samostojno i, postavuvaj}i si ja

devizata „Makedonija na Makedoncite“, ne samo {to ne zavisi od

Bugarskoto Pravitelstvo, tuku re~isi neprijatelski se odnesuva

kon nego, ne sakaj}i za ni{to sudbinata na Makedonija da im ja

pot~ini na interesite na Kneèstvoto.

Podozrevaj}i ja Vnatre{nata Makedonska Organizacija za

stremeì sprema nacionalizacijata, i pla{ej}i se od vlijanieto

vrz nea na Bugarskoto Pravitelstvo, koe saka so nejzino posred-

stvo da vlijae vrz sobitijata vo Makedonija, tie kon nea dosega se

odnesuvaa neprijatelski i doa|aa duri i do vooruèni sudruvawa,

kako na primer za vreme na vostanieto vo 1902 godina, zapo~nato

nasproti nivnata volja, od Nadvore{nata Makedonska Organiza-

cija – Vnatre{nata Organizacija se trude{e nego so sila da go

zadu{i.

Ne presleduvaj}i nacionalisti~ki celi, tie ednakvo se

odnesuvaat sprema site narodnosti, {to ìveat vo Makedonija, pa

vo krugovite na svojata Organizacija gi smetaat, pokraj Bugarite,

365 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, ~etvrti

tom (1905), Kumanovo, 1998, 15, 18-19 (ponatamu: Simon Drakul, Makedonija

me|u avtonomijata i deleòt, ~etvrti tom).

koi go pretstavuvaat mnozinstvoto na naselenieto vo zemjata,

isto taka i Srbite, Grcite i Kucovlasite.

Me|utoa, sprema onie gr~ki i srpski ~eti, vo koi gledaat

orudija na nivnite pravitelstva, {to se griàt samo za svoite

nacionalni celi, tie se odnesuvaat neprijatelski i, ne smetaj}i

go mo`noto dopu{tawe na nivnata dejnost, koja im e sprotivna na

nivnite stremeì, tie imaat so niv i voeni sudruvawa. Postavu-

vaj}i si za zada~a da bide izvojuvana avtonomija za Makedonija, a

nikako ne nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija, tie isto taka

nedruèqubivo se odnesuvaat i sprema dejnosta na Nadvore{nata

Makedonska Organzacija. No, so ogled na toa, deka, sepak, moraat

da go {tedat i samoqubieto na Bugarite, tie se prisileni da se

odnesuvaat sprema niv mnogu pomeko, za da ne ja vooruàt protiv

sebe Bugarija, a za da ja imaat i mo`nosta sekoga{ vo nea da se

skrijat. …

Kako Bugarskoto Pravitelstvo, taka i Egzarhijata, nemaat

ni najmale~ko vlijanie vrz Vnatre{nata Organizacija, i sprema

niv taa se odnesuva napolno indiferentno.366

A. Beljaev,367 4 fevruari 1905 godina

Vnatre{nata Organizacija, koja{to za svoja deviza si ja

postavi: „Makedonija na Makedoncite“, sè pove}e i pove}e se

stremi kon sloboda na dejstvuvawe i polna nezavisnost od Bugar-

skoto Pravitelstvo, so {to i se objasnuva nejzinoto nazna~uvawe

na svoj sopstven delegat vo Sofija. Takva posoka be{e prifatena

od Vnatre{nata Organizacija, osobeno po neuspehot na vostanie-

to od 1903 g., podgotveno od Bugarija, koja{to be{e vetila svoja

poddr{ka, a potoa gi ostavi vostanicite na milost na nivnata

sudbina.

Pretstavnicite na drugite revolucionerni frakcii so

razli~na oboenost ne samo {to postepeno go gubat svoeto vlija-

nie vo Makedonija, tuku od strav za svojot ìvot ili sosem se upa-

tuvaat sprema Bugarija, ili pak gi menuvaat ubeduvawata i

preminuvaat vo sostavot na Vnatre{nata Organizacija.368

366 Ibidem, 56-57. 367 Ruski konzul vo Skopje. 368 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, ~etvrti

tom, 87.

Aleksandar Cankov,369 6 fevruari 1905 godina

Makedonskoto pra{awe e stara tema za koja mnogu se

pi{uvalo i govorelo, ne samo kaj nas vo Bugarija, no i nasekade vo

tu|ina… No stremeìte na del od bugarskata i srpskata mlada

intelegencija, nezadovolna od trezveno sogleduvawe na toa mnogu

sporno pra{awe me|u nas balkanskite narodi – makedonskoto, me

prinuduva javno da se proiznesam za plamteòt vo vozbudenite

du{i na mladiot Bugarin i Srbin. (…) Jas trgnuvam od principot

deka vo politikata ima mnogu malku idealizam. Nikade na drugo

mesto osven vo politikata grubiot materijalen interes nema

takva zna~ajna uloga. (…) ]e se obidam da dokaàm deka

edinstveniot blagoprijaten uslov za natamo{niot napredok na

balkanskite dràvi~ki, za nivnata samostojnot, se temeli

edinstveno vrz nivniot sojuz zasnovan na: avtonomna Makedonija.

Makedonija, taa stradalna zemja, grobnica na mnogu ma~enici i

junaci, moè da stane grobnica i na slobodata na Balkanskiot

Poluostrov, ako prodolì da bide jabolko na razdorot. Ako

Makedonija me|u nas ra|a nacionalna omraza, antagonizam, ako na

nea nie gledame, ne kako na zemja izma~ena, onepravdena, natopena

so krv i pla~ koja od nas bara pomo{, i toa visoko doblesna

pomo{, a ne kako na plen, podgotveni vo prviot povolen moment

da go podelime. (…)

Za po~etokot na makedonskoto dvièwe ne moè da se

opredeli hronolo{ki to~en datum. Toj se sovpa|a so po~etocite

na slobodarskite stremeì kaj site ju`ni Sloveni porobeni od

turskiot reìm… Ete zo{to, koga se obiduvame da go okarakteri-

zirame dvièweto i da gi otkrieme prvi~nite momenti na nasta-

nokot, nie treba da gi razotkrieme zaedni~kite faktori koi

dejstvuvale i koi imale re{ava~ko zna~ewe vo razvojot ne samo na

makedonskoto pra{awe tuku i za site porobeni balkanski narodi

pod turska vlast, a najmnogu za nas Bugarite koi sme mnogu bliski

so Makedoncite. (…) Pokraj drugite nesre}i na Makedoncite, sè

u{te pod ropstvo, im teàt i nepodnoslivite danoci. Danocite

stanuvaat u{te pote{ki i nepravedlivi poradi nivnoto nere-

dovno i nepravilno sobirawe. (…)

Pod vlijanie na iznenaduvaweto deka Makedonija, spored

re{enijata na Berlinskiot kongres, odnovo }e ostane turska pro-

vincija, pointelegentnite Makedonci vo Bugarija, Isto~na Rume-

369 Bugarski politi~ar, dràvnik, publicist i akademik.

lija i Makedonija, u{te kon krajot na 1878 godina, go organiziraa

ve}e poznatoto „Kresnensko vostanie“. (...)

Generalot Iv. Con~ev zastanuva na ~elo na Komitetot i

celoto makedonsko dvièwe, ne vo Makedonija tuku vo Kneèv-

stvoto. Toj ja prezede zacrtanata zavojuva~ka politika i ja

prodolì neumornata i neprestajna borba so vnatre{nite make-

donski dejci. Ne{to pove}e, toj se potvrduva kako najnemilosrden

progonuva~ na vnatre{nite dejci ~ij edinstven grev za taa

bedotija e deka tie ostvaruvaat poinakvi nacionalni ideali.

Vnatre{nite borci za sloboda na Makedonija dobro gi znaat

op{testvenite odnosi na narodnostite koi ja naseluvaat Makedo-

nija, i nim im se tu|i pogre{nite i pogubni zavojuva~ki streme-

ì na bugarskite, srpskite ili, ako sakate, na gr~kite vladi, koi

nao|aat dobar realizator za svoite interesi vo Organizacijata,

kako komitetite na Con~ev i nemu sli~nite vo Bugarija, na onoj

na Atanackovi} ili na [ovinisti~koto dru{tvo „Sv. Sava“ vo

Srbija i sevkupnata organizirana propaganda vo Kralstvoto i vo

Makedonija. Vnatre{nite dejci inspirirani od vistinskiot duh

na slobodata na svojata tatkovina sakaat nezavisna ili najmalku

avtonomna Makedonija… Spoznavaj}i ja lo{ata sudbina koja

moè da ja zgrap~i nivnata tatkovina Makedonija… tie borci

vodat neprestajna i krvava borba, kako so tiranot Tur~in, taka i

so site drznici {to posegnuvaat kon nivniot ideal „Makedonija

na Makedoncite“.

Balkanskite dràvi Bugarija i Srbija (i ostanatite

balkanski dràvi, osobeno Grcija) ne vodat razumna politika

sprema Makedonija. Toa e jasno kako bel den i nema potreba da

dokaùvam deka tie se stremat celosno da ja prisoedinat Makedo-

nija ili da ja razdelat pome|u sebe. Kako {to sekomu mu e jasno

deka vo 1897 godina so odobruvawe na Rusija se vodea pregovori

me|u bugarskata i srpskata vlada za takanare~enite „sferi na

vlijanie“ vo Makedonija. (…)

(…) Drug faktor {to neosporno ja zajaknuva zavojuva~kata

politika na balkanskite dràvi e makedonskata emigracija. Vo

Bugarija nejzinoto vlijanie e posebno silno. Mnogu od dràvni~-

kite mesta se zazemeni od makedonski emigranti. Kako {to se

odvivaat rabotite vo Bugarija, Makedonecot stanuva polnopraven

gra|anin. Ima mo`nost da u~estvuva vo upravuvaweto i vo op{te-

stveniot ìvot na dràvata. Moè da vr{i ne samo moralno

vlijanie nad bugarskoto op{testvo, kako nesre}en begalec predo-

predelen da go pomine ìvotot daleku od tatkovinata, no i

direktno da vlijae vrz politikata na bugarskata dràva. Od druga

strana, emigrantot Makedonec {to ja zagubil ìvea~kata vo

svojata tatkovina, doa|aj}i kaj nas gi precenuva site prednosti na

na{iot politi~ki reìm…, veruva deka negovata egzistencija }e

se podobri, ako namesto Turcija, negov gospodar bide Bugarija,

koja, kako {to razmisluva toj, }e mu gi vrati site ne{ta: imotot,

domot, zaedno so site gra|anski prava i drugo. Tie ~uvstva na

nesre}niot Makedonec umeat beskrajno da gi eksploatiraat

bugarskite vladi. Taka toj, sovr{eno ~ist vo svoite ~uvstva, no

zatoa pak lesnoumen, nesetno stanuva oru`je na zlokobnata poli-

tika, koja ve}e dolgi godini ja vodat bugarskite dràvnici kon

Makedonija i kon bugarskiot narod. (…)

Najnapred na{ite, i bugarski i srpski stremeì, nemaat

moralno ~ista osnova. I nie, i Srbite, i Grcite so svoite i

najmali argumenti za pretenzii kon Makedonija nitu sme sposob-

ni, nitu pak dobrovolno }e odime da vojuvame so Turcija, od edna

bratska èlba da mu dademe sloboda na eden stradalni~ki narod,

za{to na{ite pogre{no razbrani stopanski i politi~ki inte-

resi nè naveduvaat da imame poinakvo odnesuvawe. Da krieme li, i

zo{to se ma~ime da go laème svetot, oti ne }e sproveduvame edna

osvojuva~ka politika kon Makedonija? (...)

Tvrdam deka seto toa dobro go znaat nekoi makedonski

dejci i jasno sogleduvaat, deka na Makedonija ne £ ostanuva ni{to

drugo osven samata da vojuva za svojata sloboda. Tie so godini go

podgotvuvaat i go podigaat umstvenoto i moralno nivo na masite,

za da stanat sposobni i dostojni sami da si ja izvojuvaat svojata

sloboda, a ne od nekogo da im bide podarena, kako nezasluèna

milost. Tie go podgotvuvaat Makedonecot da vojuva i nekolkupati

ve}e be{e potpalen slobodarskiot ogan zad Rodopite i Rila. (…)

(…) A, podelbata na Makedonija, poradi nejzinite speci-

fi~ni etnografski i strate{ki uslovi nikoga{ nema da gi zado-

voli trite dràvi, Bugarija, Srbija i Grcija. So toa nacionalni-

te neprijatelstva }e se zaostrat u{te pove}e, }e se zasilat bor-

bite i na Balkanskiot Poluostrov odnovo nema da ima mir. (…)

O~igledno e kolku pogre{ni i pogubni se na{ite,

bugarski, srpski i gr~ki pretenzii sprema Makedonija. (…)

êtirite balkanski dràvi, Bugarija, Srbija, Makedonija

i Grcija se podednakvo ekonomski razvieni, pa, tvrdam, deka

prelagite me|u niv samite ne vlijaat zna~itelno za da imame

realna osnova za nekakvi ekonomski i politi~ki protivre~nosti

na na{ite interesi. (…)

So eden razumen carinski sojuz, so povolen dogovor za

na{iot transport, so eden zbor, so dobri trgovski dogovori

postignati me|u nas Bugarija, Srbija, Grcija, Romanija i slobodna

Makedonija, nie }e imame mnogu podobri i zagarantirani rezul-

tati, otkolku so beskorisno zgolemuvawe na na{ite teritorii,

bilo so delbi ili so celosno prisoedinuvawe na Makedonija,

koe{to i bez toa nema da go dozvolat evropskite sili. (…)

Otkako go iznesov i gledi{teto deka podelbata na

Makedonija ili nejzinoto celosno prisoedinuvawe kon edna od

balkanskite dràvi~ki, osven {to nema da bide dozvoleno od

evropskite sili, koi imaat poinakvi nameri sprema Balkanskiot

Poluostrov, pogubni za niv, ne ostanuva nikakov somne` deka

razre{uvaweto na toj sovremen problem, makedonskiot, leì

samo vo zakrepnuvaweto na Makedonija vo edna samostojna dràv-

na edinica, zaedno so drugite balkanski dràvi. Samo samostojna

i slobodna Makedonija e vlogot za opstojba na Balkanskiot

Poluostrov. (…)

(…) No toa, povtoruvam, }e bide koga od Makedonija }e

napravime ne bugarsko, srpsko ili gr~ko pra{awe tuku edna

op{ta kulturna kauza, za slobodata na edna porobena nacija,

najposle i za na{ata sopstvena samostojnost i sloboda.370

Fjodor [ostak, 29 maj 1905 godina

Vo sega{niov mig po celata Imperija se sproveduva

popisot na naselenieto isto taka na nekakov originalen na~in.

Taka vo gradot Solun, mesto posebno nazna~eni lica vo opredelen

den, posetuvaj}i gi ku}ite, da gi popi{uvaat to~no site ìteli,

ovde na poslednive im e objaveno, deka sekoj od niv e obvrzan da se

javi vo policiskata stanica, kade {to }e bide zapi{an, so

izdavawe na nufus (ne{to vo vid na pa{aport), so vnesuvawe za

ovoj zapis na 2½ pjastera. Po selata pak za popisot na naselenie-

to se sostaveni komisii, so ~lenovi od muslimanite i od hristija-

nite; me|utoa, me|u ovie poslednive se nazna~uvaat predimno

patrijar{isti, poradi {to i moè{e da se o~ekuva, deka hristi-

janskoto naselenie na sanxakot }e bide zapi{ano vo mnozin-

stvoto kako Grci-patrijar{isti. Toa taka i se slu~i; bez ogled na

uveruvawata od mnogumina, deka tie ne se patrijar{isti, tuku se

egzarhisti, nezavisno od toa, nim im se izdadeni nufuzi od

370 Aleksandar Cankov, Makedonskoto pra{awe i Balkanskiot sojuz,

Skopje, 2008, 40-42, 49, 58, 61-62, 68, 87-93.

popisot, deka se patrijar{isti, bidej}i, spored porane{nite

svedo{tva, nivnite tatkovci bile patrijar{isti, a kako takvi se

ozna~eni i samite spored porane{nite popisi. Sega vo Solun se

pojavi masa od deputacii od razni sela so formalen protest

protiv takvite postapki na komisiite; Hiqmi-pa{a sepak ne se

soglasi da gi primi, dodeka, prifa}aj}i gi molbite, veti deka }e

gi razgleda niv. – Toa go pottikna na{iot Civilen agent da mu go

svrti vnimanieto na General-Inspektorot na nenavremenosta na

vakviot popis vo sega{niov mig vo Makedonija, kade {to toj bi

moèl da predizvika samo novi nezadovolstva – pa i vo vrska so

negovata bescelnost, dokolku komisiite ne gi zapi{uvaat ìte-

lite soglasno so nivnite izjavi, tuku vrz osnova na porane{nite

zapisi, {to bi moèlo da bide storeno naprosto po kancelariski

pat. Do {to }e dovede ovoj popis - sè u{te ne se znae.371

V. „Skrip“, 8 juli 1905 godina

Makedonskata organizacija pred nekolku nedeli vo Bitola

re{i da formira komisija za sozdavawe makedonska gramatika.

Vo komisijata vleguvaat 7 u~iteli po lingvistika. Kako osnova se

zemaat dijalektite od Bitolskiot vilaet. Toj dijalekt od komisi-

jata e ozna~en kako makedonski jazik. Na u~itelite vo slovenski-

te u~ili{ta vo Makedonija im se opredeluva da u~at na toj jazik

namesto na srpski i na bugarski jazik, tokmu toa }e se zeme za

osnova na sozdavaweto nezavisna makedonska dràva.372

Kaq, 2 septemvri 1905 godina

Denovive vo Bitolskata kaza }e zapo~ne popisot na nase-

lenieto. Kon toa ve}e e pristapeno vo Selfixenskiot sanxak i vo

Prilepskata kaza. U{te daleku pred negovoto zapo~nuvawe, koga

pra{aweto za nego be{e postaveno prv pat vo administrativniot

sovet na vilaetot, pooдdelnite narodnosti: Bugarite, Srbite,

Grcite i Kuco-Vlasite – silno se rastrevoìja. Pretpostavu-

vaj}i deka ovoj popis }e ima politi~ko zna~ewe, i deka Dràvite

}e se rakovodat od rezultatite od nego pri idnoto razgrani-

~uvawe na krajov, site tie zapo~naa da mu pridavaat nemu posebno

zna~ewe i se trudea da doznaat na kakov na~in i do kogo toj }e


tom, 173. 372 V. „Σκριπ“, Αθηνα, 8 ιουλιου 1905, αρ. 9385. Prevodot e na priredu-

va~ite.

bide sproveduvan, i }e se ozna~uva li nacionalnosta, ili religi-

jata, na sekogo. Grcite go sakaa iskaùvaweto samo na religijata,

smetaj}i go sekoj patrijar{ist za Grk; Srbite i Vlasite,

kone~no, protestiraa protiv toa, baraj}i priznavawe na svojata

nacionаlnost. Bugarite, soznajni deka pretstavuvaat preovladu-

va~ki element vo ovoj kraj, i deka zborot „egzarhist“ i zborot

„Bugarin“ se sinonimi, se trudea glavno da se zdobijat so toa,

pretstavnici od me|u niv da vlezat za ~lеnovi na komisiite, {to

}e go vr{at popisot, i bea zainteresirani za toa pri opredeluva-

weto na sekoe semejstvo da bidat dopra{uvani ne maìte, {to

zboruvaat ~esto na mnogu nare~ija, tуku ènite, {to vo najgolem

broj slu~ai go znaat edinstveno svojot roden jazik: pa ovoj pat tie

bea sigurni, deka desetina patrijar{iski sela }e bidat progla-

seni za bugarski, bidej}i ènite vo niv navistina zboruvaat edin-

stveno na makedonsko nare~ie, koe{to tie go smetaat za bugarsko,

i koe so gr~koto nema ni{to zaedni~ko. Turskoto pravitelstvo

re{i pri popisot da gi ozna~i i nacionalnosta i religijata na

sekogo.

Jas smetam deka pod ovie uslovi popisot vo Bitolskiot

vilaet se javuva kako krajno nepoèlen, duri i opasen, a kon toa i

napolno bespolezen. Ako na turskoto pravitelstvo mu e neophod-

no da go znae to~niot broj na naselenieto na ovoj kraj i mu e

potrebno da go doznae, makar i zaradi sobirawe na voenite

dava~ki, brojot na hristijansкite ìteli, toa bi moèlo da se

ograni~i pri popisot samo na razdeluvaweto na naselenieto na

muslimani i hristijani. Doznavaj}i deka }e se beleì i naцio-

nalnosta i religijata, site hristijanski narodnosti od krajov

koi{to se nao|aat vo me|usebna borba, po~naa da pribegnuvaat,

zaradi zgolemuvawe na brojot na svoite privrzanici pred

popisot, kon potkupuvawa, kon zakani, kon nasilstva i kon

ubistva. Pojavata vo posledno vreme na mnogubrojni bandi; srpski

na sever, gr~ki na jugot od vilaetot; na site onie sudruvawa na

bugarskite bandi so niv, za koi{to ve}e imav ~est da mu

soop{tam na Va{eto Visokoprev-stvo vo moite posledni izvestu-

vawa, se nao|aat vo bezuslovna vrska so prestojniot popis.

Za bespolezen go smetam jas ovoj popis i zatoa, {to toj po

pra{aweto za nacionalnosta ne dava nikakvi sigurni i to~ni

rezultati: mnogumina ovde ne si ja znaat svojata nacionalnost;

drugite pak nea nema da ja kaàt, dodeka treti imaat namera nea

da јa skrijat, pod vlijanie na zakanite i na nasilijata. Taka na

primer ìtelite od edno sporno srpsko-bugarsko selo vo

Prilepskata kaza odedna{ odbile da ja iskaàt svojata nacional-

nost i molele da bidat zapi{ani kako Тurci, znaej}i deka, ako se

nare~at sebesi Srbi ili Bugari, tie rizikuvaat da bidat ispokla-

ni od edna ili druga banda. Naselenieto od edno selo od Selfi-

xenskiot sanxak se narekle sebesi Grci, a utredenta mu ispratile

telegrama na general-Gubernatorot so molba nivnata izjava da

bide smetana za laжna i iznudena, pod zakana na gr~kiot Mitro-

polit, koj{to im izjavil, deka }e gi otstrani od crkvata, dokolku

se prijavat kako Vlasi.

Pri vakvite uslovi popisоt ne mo`e da dade pozitivni i

verni rezultati i samo u{te pove}e }e gi zasili neprijatelstvata

kaj site ovie narodnosti me|u sebe i }e go zabavi smiruvaweto na

krajot.

So najdlaboka po~it itn.373

Izve{taj od Muravjov-Apostol-Karobjin,

9 septemvri 1905 godina

Makar{to me|u Grcija i Romanija diplomatskite odnosi sè

dosega sè u{te ne se prekinati, no od strana na prvata ve}e e

napraven, se ~ini, posledniot ~ekor, {to ne go krie ni Ministe-

rot za nadvore{ni raboti. G. Tombazios go napu{ti svojot post i

v~era dopatuva vo Atina.

(...)

Interesno e, deka, od momentot na pojavata na gr~ko-

romanskiot incident, Grcija se trudi na sekoj na~in da im poka`e

na Makedoncite, deka nejzinite odnosi sprema Portata se

podobri od koga i da bilo dosega.374

Memoar na „Svetogorskata“ (Solunska) okru`na uprava,


Legalnite ~lenovi na Svetogorskata okru`na uprava,

otkako ja dobija predlaganata programa za op{tiot kongres od

Skopskata okru`na uprava, vo koja se pokrenuvaat pra{awa od

su{tinski karakter za Organizacijata, mnogu od koi ne se

voop{to razgledani na prviot na{ kongres, i ~uvstvuvaj}i ja

neophodnosta od toa sekoj okrug da pretstavi svoe mislewe po

ovie pra{awa na op{tiot kongres, prezedoa inicijativa za


tom, 315-317. 374 Ibidem, 334, 335.

svikuvawe na vtor legalen kongres vo Sveta Gora. Kongresot

be{e otvoren na 10 avgust (1905 g.) i trae{e tri dena; prisustvu-

vaa delegate od reоnite Solunskiot, Kuku{kiot, Dojranskiot,

Tikve{kiot, Gevgeliskiot i Vodenskiot; Enixe-Vardarci, pora-

di nesredenata polo`ba, vo koja se nao|a nivniot reon, ne moèa

da istpratat svoi delegatи, tuku go opolnomo{tija Borila375 da gi

pretstavuva i podnesoa pismeno mislewe. (...)

(...)

(…) Sleduvaat po red na{ite mislewa vrz nabeleànite

pra{awa vo programata, {to se predlaga od Skopskata okru`na

uprava za op{tiot kongres.

I. – Vo me|unaroden odnos makedonskoto pra{awe e denes

donekade podobro postaveno; toa e ve}e izlezeno od onaa neodre-

denost, vo koja se nao|a{e ima tri godini. Oddelni kabineti

imaat ve}e svoi programi za dejstvuvawe vo Makedonija, idejata

za avtonomija me|u niv si probiva pat; me|utoa site zabeleù-

vaat, deka vo Makedonija nema po~va za avtonomija, i deka treba

prethodno takvata da se podgotvi; merkite, {to gi prezema

Evropa od tri godini navamu, go potvrduvaat istoto.

Me|u Balkanskite dràvnici idejata za avtonomija na

Makedonija nema nikakov uspeh; site tie se silat, so legalni i so

nelegalni sredstva, za da se zdobijat so sferi na vlijanie vo

Makedonija; odnosite me|u niv ostanuvaat istite kako i porano.

Me|u niv ne se ni nadevame za zaedni~ko deluvawe vo Makedonija.

Vo liceto na Vnatre{nata Organizacija site balkanski dràvi,

vklu~uvaj}i ja i Bugarija, gledaat opasen neprijatel. Bugarija,

sprema koja Organizacijata ima golema slabost, ne gi zasluùva

na{ite simpatii pove}e od koja i da e druga balkanska drà-

vi~ka. Na{ata samostojnost £ e sprotivna kako na oficijalnata

Bugarija, taka i na neoficijalnata. (…) Na organizacijata site

gledaat kako na orudie na Bugarskoto Kneèвstvo i na Egzarhi-

jata; toa obvinuvawe e dosta osnovano. Neminovno potrebno £ e na

Organizacijata da se oslobodi od sekoe tu|o vlijanie i da dade

dokazi za svojata samostojnost. Vo prviot ~len na statutite, po

zborovite „avtonomija, garantirana od golemite sili“ barame da

se dodadat zborovite „garantirana i od Balkanskite dràvi~ki“.

Ovaa dobavka ja barame, prvo – rabotata da se zapo~ne od nas vo

toj duh, i vtoro – za da im go poso~ime vistinskiot pat na Balkan-

skite dràvi~ki. Do denes Organizacijata nema napraveno ni{to

375 Prireduva~ite ne utvrdija na kogo se odnesuva ovoj psevdonim.

vo toj odnos i so svojata neopredelenost samo go razduvuvala

ognot. (...)

(...)

IV. – Bugarite-Makedonci se naviknati da gledaat na

Egzarhijata kako na svoja narodna ustanova. Isto taka i me|u nas

malkumina gi delat interesite na Organizacijata, od onie na

Egzarhijata; tie se sme{uvaat i se identifikuvaat. Ako e

Organizacijata iskrena vo svojata deviza, taa vo liceto na Egzar-

hijata treba da gleda neprijatel, isto tolku opasen, kolku {to se

opasni za na{ata samostojnost Patrijar{ijata, srpskata propa-

ganda i raznite drugi propaganda. Bugarskiot element vo Makedo-

nija e progoltnat od Egzarhijata, e zavisen od nea vo sekoj odnos;

crkvi, u~ili{ta, op{tini i u~ili{ni nastojatelstva sè se toa

egzarhiski ustanovi. So panbugarskiot karakter Makedonskiot

Bugarin nema ni{to zaedni~ko, ni{to nema {to bi ja zasvidetel-

stvuvalo negovata samostojnost. Egzarhijata, za da se nagolemi

tenzijata vo polo`bata, ima staveno vo dejstvo i mnogu nepro-

stivi sredstva za da ubie kaj makedonskiot gra|anin sekako

interes sprema rabotite od op{testven karakter, za da go obez-

bedi svoeto vlijanie. Toa e taktikata na Egzarhijata. Vlijanieto

na Egzarhijata vrz Bugarite vo Makedonija e potpolno. Sive nie,

{to pred nadvore{niot svet se pretstavuvame kako internacio-

nalisti i partizani za makedonskata nezavisnost, sme £ samo

slepo orudie na Egzarhijata. Nie mislime, dejstvuvame, kako eg-

zarhiski plateni agenti. Toa nie samite ne moème da go vidime,

a na tu|inecot toa mu gi bode o~ite. Organizacijata treba da se

trudi da go ograni~i vlijanieto na Egzarhijata vo Makedonija i

da gi zameni site egzarhiski nadle{tva so ~istonarodni. (...)

(...) Organizacijata treba da stoi nadvor od site

propaganda, i nad site niv, taa treba da se da go ograni~i nivnoto

vlijanie vo Makedonija i da gi osueti nivnite osvojuva~ki i

{ovinisti~ki celi. Antagonizmot vo Makedonija bi oslabnuval

srazmerno so oslabnuvaweto na propagandite. Vo vrska so propa-

gandite, koi{to se polzuvaat so sè od stranata reìmot, tie

vr{at nasilstva vrz Bugariтe i Vlasite vo Makedonija. Organi-

zacijata treba da raboti i nad nacionalnoto samoosoznavawe na

Makedonecot; samo {to Organnizacijata e neophodno da ja goni

taa cel so legalni sredstva i po posreden pat; da bdee nad site

propaganda; da gi osoznava zabludenite, no ponekoga{ taa moè da

pribegnuva i kon moralen teror; me|utoa nikoga{ da ne se odi na

nasilstva i ubistva. Vrhovniot komitet, Srpskiot komitet i

Gr~kiot komitet se orudija na soodvetnite balkanski dràvi~ki,

preku koi tie presleduvaa osvojuva~ki celi vo Makedonija. Site

tie tri komiteti se ednakvo opasni za Vnatre{nata Organi-

zacija; na{ata nezavisnost e neprijatna kako vo Srbija i Grcija,

taka i vo Bugarija.376

Dimo Haxidimov, 1905 godina

Nie, {to ja imame za cel, a ne za sredstvo avtonomijata

na Makedonija... treba da sfatime i da mu objasnime na narodot

deka nacionalisti~kite progonuvawa vo na{ata tatkovina se

plod na negovata umstvena beda, na negovata niska kulturna

sostojba. Ovoj troen umstven, politi~ki i moralen mrak se

eksploatira od neprijatelite na na{ata sloboda. Ete zo{to e

neophodno da se povede borba protiv nacionalniot {ovinizam i

protiv religiozniot fanatizam. Vistinskiot i iskusen revolu-

cioner moè najmnogu da smeta na umstvenata i politi~kata svest

na narodot.377

Sveta Simi},378 1905 godina

Kaj mene pak dojde D. Gruev vo minatata sabota. Slu~ajno

se najde kaj mene i D. Hristov, ta pominavme vo diskusija pove}e

od tri ~asa. Makedoncite se upla{ile da ne i nie i Bugarite da

sme se dogovorile da gi delime, ta zatoa samo tie vamu se murtat

na Carinskiot sojuz. (…) Me|u sebe, kako i porano, podeleni se.

(...) Narodot, èlen za sloboda, saka {to porano da se oslobodi od

jaremot i od neizvesnosta, pa bi bil gotov i na nekoi re{itelni

~ekori, no od toa go zadrùva neдoverbata i vo voda~ite i vo

Bugarija. Pod vlijanieto na vestite za Carinskiot sojuz, tamu se

javuvaat raspoloènija da se oslobodat od jaremot po sekoja cena,

pa makar da bi bile prinudeni da potpadnat pod Bugarija i

Srbija. Ako ovie оvde ne im pomoàt bi prifatile rado i

avstriska okupacija...379


tom, 379, 380-381, 386-388. 377 Dimo Haxidimov. Odbrani dela. Kniga prva, 227. 378 Publicist i rakovoditel na Politi~ko-prosvetnoto oddelenie

vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na Srbija. 379 Dokumenti za borbata, tom prvi, 489.

Krste P. Misirkov,380 1905 godina

380 Krste P. Misirkov, Sobrani dela, I, 414-418.


Meg?urisіanckata borba vo Mak?edoniіa, ne samo go

oslabuvat mak?edonck?iіo narod i mu gotvit gibel?, ne samo

pravit nevozmo`na borba so kulturni stretstva za ravnopravnost

na svite narodnosti vo Mak?edoniіa, ami ta pokaùvat, oti

risіanite set ne pomalce grubi ot turcite, oti tiіe set ne

prosveteni, po èstok?i ot turcite i oti, ako tiіe dobiіat vlast

vo race, k?e si triіet sol? na glavata іedni so druzi i na

turcite.

K?e se nadeіame, oti razvivaіn?eto na naciіonalnoto

samosoznavaіn?e na mak?edonck?iіot narod k?e іe napravit

deіatel?nosta na propagandite bezpo~vena i so toіa k?e se kladit

kraі na zverstvata, {~o $ vr{at nad mirnite sel?ani oradiіata na

tiіe propagandi.381

Jane Sandanski, 1906 godina

– Za makedonskiot narod e kobno, no i za Bugarija, make-

donskoto pra{awe da se tretira kako pra{awe za nacionalno

osloboduvawe na Bugarite. Site {to agitiraat vo Makedonija

ili nadvor od nea na bazata: osloboduvawe i obedinuvawe na Buga-

rite, treba da bidat pre~ekani neprijatelski od VMORO, taka

kako {to se pre~ekuvaat od Organizacijata srpskite i gr~kite

~eti.

– Makedonskoto pra{awe ne moè da se re{i dokolku se

postavi kako bugarsko pra{awe.

- Lu|eto {to se na vtoroto gledi{te £ se prodale na

bugarskata vlada.

– Treba da se raboti za budewe na svesta na masite deka tie

se poseben narod, deka imaat pravo na sloboden ìvot i deka

treba da se borat za izvojuvawe na svojata sloboda bez da se potpi-

raat na tu|a pomo{. Tie koi bi do{le da gi oslobodat, vsu{nost,

potoa }e gi porobat.

– Jas ne go o~ekuvam brzoto osloboduvawe na Makedonija.

Do toa moè da ne se dojde dodeka sum ìv, no sakam da go za~uvam

381 Ibidem, 434.

narodot i da go organiziram, ta ako dojde do toa, toj }e ja dobie

svojata sloboda.382

Stefan Salganxiev,383 1906 godina

Taka prepravenite u~ebnici toj gi agitira{e pred

makedonskite op{tini za da gi vovedat vo svoite u~ili{ta. So

toa se porodi edno gluvo ’rèwe protiv gornobugarskoto nare~je.

Naskoro [apkarev dobi sledbenici vo liceto na D. V. Makedon-

ski, a pak nekojsi Ma~ukovski istovremeno zede da se per~i po

vesnicite deka se tokmel da izdava i gramatika na makedonskoto

nare~je. Od toa deka se zavrza edna raspravija po vesnicite.384

Jovan Cvii},385 1906 godina

Postojat nacionalni i religiozno-nacionalni propagan-

di, i nekoi od niv so decenii im ja nametnuvaat na Makedoncite, a

osobeno na Makedonskite Sloveni, svojata nacionalna svest,

potoa vo taa smisla im go obrabotuvaat jazikot i im gi menuvaat

obi~aite. Vo balkanskite dràvi, koi polagaat pravo na Make-

donija, so decenii preku u~ili{tata se formira intelegencija so

neto~ni pretstavi za naprednosta na Makedoncite. Sekoja od bal-

kanskite dràvi gi pribrojuva site makedonski Sloveni kon

svojata narodnost, i toa stana ~uvstvo na golemiot del od inteli-

gencijata. Poradi toa postoi javno mislewe, koe vo toa za mig

iskreno veruva. – Stranskite avtori makedonskoto etnografsko

pra{awe go raspravaa vrz osnova na dvojstveni informacii.386

382 Hristo Siljanov, Osloboditelnite borbi na Makedonija, t. II,

Skopje, 2003, 522. 383 Bugarski u~itel vo Makedonija. 384 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 22. 385 Jovan Cvii} (1865-1927) ‡ srpski geograf, univerzitetski profe-

sor, akademik, pi{uval za geografijata i etnografijata na Makedonija. 386 Dokumenti za borbata, tom prvi, 467.

Vojvodata Pavle Naumov, 28 januari 1907 godina

Bra}a topol~ani,387

(…) Jas ne ve poznavam dobro, od koga ste stanele Srbi, ama

se za~udiv koga doznav deka vie ste Srbi. Mnogu arno znaete

bra}a, deka vo Topol~ani nema Srbi, nema Grci, nitu pak Bugari.

Nie sme Makedonci. Srbija za Srbija, Grcija za Grcija i Bugarija

za Bugarija. (…) Ako barate druga dràva da ni zapoveduva, toga{

dobra ni e i Turcija. Znajte, bra}a, deka pod druga dràva }e ni

bide mnogu polo{o. (…) Mnogu e àlno i sramno pred narodot, a

isto taka pred Evropa, bidej}i Evropa znae kade ima Srbi, Buga-

ri i Grci. Ne treba da se narekuvate Srbi, a setete se kako zboru-

vate so svoite deca vo ku}ata, bidej}i sum siguren deka ne

izgovarate ni eden srpski zbor, a ne zaboravajte kakvi bea na{ite

tatkovci i dedovci. Zna~i, kakvi sme od starina, toa sme i denes,

a spored toa ne sme ni Srbi, ni Bugari, ni Grci. (…) @alno e,

bra}a, {to sme mnogu prosti, ta poradi taa prostota sè se natru-

palo vo na{ite glavi. Za toa {to sega Srbite vi davaat po nekoja

para vie se laète so va{ite {uplivi glavi, a ne znaete deka ona

{to ne go zarabotuvate so va{ata pot }e vi izleze na nos. Nemojte

da se laète za toa {to sega vi davaat po nekoja para. Tie koga-

toga{ }e vi go predadat sè {to vi e najmilo na svetot. Ovde nema

Srbi… Srbite treba da rabotat tamu kade {to imaat svoi lu|e,

tamu na Kosovo {to tie go narekuvaat Stara Srbija.388

Selani od s. Topol~ani, 11 fevruari 1907 godina

Gospodine Pavle,

Pismoto va{e {to skoro ni go pрativte, go primivme i

nau~ivme sve {to ni pi{uvate. Kako {to velite, u pismoto oti

nema Grci, Bugari i Srbi, ovde u Makedonija istina je, i kao {to

pi{avte oti Grcite si rabotat za Grcija, Srbite za Srbija i

Bugarite za Bugarija, prava istina je, a i Jevropa znaj mnogu arno

oti je taka, oti sme nije Ma}edonci, koga se razmati narodo u

Makedonija a nie celio narod se delime u mnogo narodnosti – ni

go storija obli`nite dràvi i sega niti nije niti vije moìte da

se delite od svojata narodnost.389

387 @iteli na s. Topol~ani, Bitolsko. 388 Dokumenti za borbata, tom prvi, 492. 389 Ibidem, 494.

Do direktorot na Prviot department № 285,

6 juni 1907 godina

Mo{ne se ~esti isto taka i slu~aite na neprifa}awe na

bandite od selanite, koi {to za toa èstoko se kaznuvaat. Taka vo

seloto Sitrovi~, Melni~ka kaza, od edna bugarska banda bea ubie-

ni petmina selani, zaradi odbivawe da dadat pribeì{te.

Denovive ìtelite na nekolku sela od Tikve{kaта kaza mu podne-

soa na General-Iнspektorot kolektivna molba za ispra}awe voj-

ska kaj niv za za{tita od bandite.

Ovie i sli~nite na niv fakti vo dostatna merka go

otslikuvaat vnatre{niot raskin, {to sè poostro i poostro se

projavuva me|u naselenieto i bugarskite borbeni druìni. Pri

takvite opstojatelstva ~etni~kiot institut kako orudie za

zacvrstuvawe na bugarskoto nacionalno samosoznanie vo zna~i-

telen stepen go gubi svojot „raison d’etre“.390

Дo Ivan A. Zinovjev, 15 septemvri 1907 godina

Milostiv gospodaru Ivan Alekseevi~,

(...)

Kako zaklu~ok jas ne moàm da ne naglasam, deka samoto

naselenie po~nuva mo{ne zabele`livo da se ~uvstvuva opto-

vareno od propagandite i toa najiskreno bara da bide ostaveno

namira. Vo Kastoriskata kaza kaj nas doa|aa delegacii od selata,

koi{to izjavuvaa, deka ne gi sakaat niti gr~kite, niti bugarskite

u~iteli i sve{tenici, tuku molat da im bidat dadeni m a k e d o n-

s k i. Na pra{aweto za nivnata nacionalnost, ovie odgovaraa,

deka tie se Makedonci. Takvite pojavi se daleku od toa da se poe-

dine~ni, i tie pokaùvaat deka hristijanskoto naselenie na

Makedonija e izmoreno od gnetot vrz nego od najrazli~nite

propagandi, i deka kaj nego po~nuva da se razbuduva nacionalnoto

samosoznanie, koe se razlikuva od onie, {to mu se nametnuvaat

otstrana.391

390 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, {esti

tom (1907-1908), Kumanovo, 2006, 24. 391 Ibidem, 133, 139.

Kaq, 27 noemvri 1907 godina

Pravej}i gi sega zaklu~ocite od trigodi{nata dejnost na

gr~kite ~eti, i ne sakaj}i za~uduva ne samo ni{to`nosta, tuku

napravo pogubnosta za samata gr~ka propaganda na rezultatite od

nea. Pod vlijanie na terorot navistina mnogu sela preminaa na

stranata na Patrijar{ijata; me|utoa sega ne samo tie, tuku duri i

selata, {to otsekoga{ £ ostanuvale verni na Patrijar{ijata,

kako na primer @elevo, dobrovolno stanuvaat egzarhisti. Nase-

lenieto dlaboko gi ima namrazeno Grcite… Omrazata na nasele-

nieto sprema Grcite se objasnuva so nesimpati~nite crti na

gr~kiot karakter i so plemenskata razlika, {to postoi me|u

Grcite i Slavjanite. Sè duri mirnata crkovna propaganda se tru-

de{e da im vnu{i na Slavjanite-patrijar{isti, deka tie se Grci,

ovie, mora da se priznae, mu veruvaa na toa; me|utoa, koga samite

Slavjani se sudrija prvpat so vistinskite Grci, tie toga{ gi

vidoa sproti sebe gr~кite i i kritskite ~etnici, {to im zboru-

vaa na za niv nerazbirliv jazik, i koi so niv nemaat ni{to op{to;

toga{ naselenieto ne moè{e da ne si ja sogleda svojata zabluda...

Selanite sfatija, deka nadojdenite od Grcija „ednoplemenici“

nim im se tu|i; a deka tokmu ìtelite od sosednite sela, {to ovie

gi ubivaa kako svoi neprijateli, se nivni bra}a. (...)

(…) Naselenieto e izma~eno od bratoubistvenata borba i

toa }e se stremi edinstveno kon mirot i moli za normalni

ìvotni uslovi. Ova dvièwe, spored moeto skromno mislewe, e

~isto makedonsko, a ne bugarsko, kako {to preтpostavuvaat Tur-

cite, me|utoa, sekako deka Bugarija nego moè lesno da go isko-

risti za sebe. Zasega nema nikakva osnova za pretpostavka, deka

samoto naselenie, {to go nema soznanieto za svojata nacional-

nost, bi se stremelo kon slevawe so Bugarija, taka {to e sosema

vozmo`no toa da pretpo~ita da ostane pod turskoto vladeewe,

dokolku toa vladeewe ne bide igo. Osloboden od neprijatelskite

sprema nego propaganda, narodot }e soumee da se presmeta so

svojata revolucionerna organizacija, ~ii{to dejstvuvawa toj ne

gi podдrùva; i so ~etite, od koi{to toj tolku mnogu nastrada.392

392 Ibid., 203-204.

D. K. Sementovski-Kurilo,393 11 dekemvri 1907 godina

Ubistvoto na Boris Sarafov394 ne treba da se smeta

neo~ekuvano; i na samiot nemu, i na negovite privrzanici, odamna

im be{e poznato, deka toj e osuden na smrt od oddelnata od nego

grupa Makedonci, u{te pred dve godini, zaradi zloupotreba na

sumite, {to mu bile dovereni od Makedonskiot Komitet. Imeto

na Sarafov vsu{nost odamna ja zagubi svojata privle~nost me|u

intelиgentskiot del na Makedoncite, taka {to samo onie malku

osvedo~enite za negovata dejnost prodolùvaa i ponatamu da veru-

vaat vo negovata energija i vlast. (...) Vedna{ pokrenata na noze,

na policijata sè dosega ne £ uspea da mu otkrie nekakva traga na

begalecot, pa zatoa taa i se ograni~i na potragata po negovite

soу~esnici. (...) U{te vedna{ bea arestuvani okolu stomina

somnitelni Makedonci obvineti za vrski so nego a, me|u drugite

– prijatelot na Sandanski – izvesniot êrnopeev. (...)

(...)

Sega e pak otkrieno deka imenuvanive banditi ìveele vo

prestolninata na Bugarija i otvoreno gi posetuvale svoite

rodnini i poznati. Malku e toa, tuku u{te se pokaùva, deka g.

Dupnica so sevkupnata negova okolina, se nao|a, vo posledno

vreme, pod nepodeleno teroristi~ko vlijanie na Sandanski, koj-

{to gi drì vo svoi race site mesni administrativni i policis-

ki organi. Neposredno so toa se pojavija sluhovi i za toa, deka za

moralni ubijci na obajcata makedonski dejci bi trebalo da se

smetaat ~lenovite na sega{novo Pravitelstvo, koe, izbiraj}i go

B. Sarafov za svoj posrednik za vrski so vostani~kite bandi, a

isto taka i za svoj glaven sovetnik po makedonskite raboti – so

samoto toa tie vo sredinite na samite Makedonci predizvikaa

raskol i podmolno negoduvawe protiv nego, kako ~ovek, {to se

nao|a vo slu`ba na li~nosti, koi{to se koristat so Makedonsko-

to pra{awe isklu~ivo za osu{testvuvawe na svoite egoisti~ki

celi.

(...)

„Vrhovniot Makedono-Odrinski Komitet“, {to postoi

pod pretsedatelstvo na rezervniot general Con~ev, koj{to ja

igra ulogata na oko na Knezot Ferdinand vo Makedonskite

393 Ruskiot pratenik vo Sofija D. K. Sementovski ispra}a informa-

cii do Ministerstvoto za nadvore{ni raboti. 394 Ubistvoto e izvr{eno no}ta me|u 28 i 29 noemvri 1907 godina vo

Sofija. Zaedno so Sarafov bil ubien i Ivan Garvanov. Ubistvoto go izvr-

{il Todor Panica.

raboti, sproti silata na vnatre{nite razdori pred dve godini se

raspadna na dve organizacii: vnatre{na, vo koja vlegoa koreni-

tite Makedonci, {to se stremat kon avtonomija na trite

evropski vilaeti na Turcija, i nadvore{na, koja vo pogolemiot

del se sostoe{e od lu|e, rodeni vo slobodna Bugarija, {to

vojuvaat za osloboduvaweto na Makedonija od pod turskoto igo,

isklu~itelno – kako {to toa go tvrde{e protivni~kata strana –

so cel za nejzino prisoedinuvawe kon Kneèвstvoto. Na prvata £

pripa|aa Sandanski, êrnopeev i drugite Makedonci… Kon dru-

gata novosozdadena organizacija pripa|aa: rezervniot polkovnik

Jankov, ubien minatata godina od Turcite, Sarafov, Garvanov,

Matov, rezervniot polkovnik Nikolov i dr.395

Alen Apvard,396 1907-1908 godina

Makedonskite sela

…Jas go pra{av nego kakov jazik tie zboruvaat i mojot

gr~ki preveduva~ nevnimatelno odgovori: Bugarski. A ~ovekot

samiot re~e: Makedonski. Jas obrnav vnimanie na ovoj zbor i

o~evidecot objasni deka toj ne go smeta selskiot dijalekt {to se

upotrebuva vo Makedonija za istoveten so bugarskiot, i odbi da go

nare~e so toa ime. Toa be{e makedonski, slovenska forma za ma-

kedonskiot jazik, koj{to jas go ~uv poseverno vo gr~kata forma:

Makedonike.397

Kaq, 18 januari 1908 godina

Denovive posetiv nekolku od najbliskite sela vo

Florinskata kaza za da se zapoznaam so raspoloènieto na

naselenieto i da se informiram za rezultatite od emigracionoto

dvièwe, koe{to doìvuva ovde ostra kriza, poradi krupnie kra-

hovi i zatvorawe na golem broj komercijalni i trgovski firmi

vo Severna Amerika.

Kako {to mu e izvesno na Va{eto V-stvo od moite izve{-

tai, emigracijata i se zapo~na od Florinskata kaza, taka {to e

spored ovaa kaza sega mo`no da se sudi i za nejzinite rezultati.

Pogolemiot broj Makedonci, {to zaminaa vo 1903 godina vo


tom, 210-212. 396 Britanski publicist. 397 Dokumenti za borbata, tom prvi, 467.

Amerika, ve}e se vrateni vo tatkovinata. Tie bea zaminati vo

godinata na vostanieto, koga revolucionernoto dvièwe najsilno

gi ima{e opfateno umovite; mnogumina i od samite niv zedoa

aktivno u~estvo vo ova dvièwe, pa otade i ne e ~udno, {to ovie

lu|e, makar i donekade oladneti od dolgata i uporna rabota, se

vrateni vo tatkovinata so dosta ostro izrazeni nacionalni

ideali. Skoro sum uveren zatoa, deka slednite partii emigranti,

{to }e se vratat nazad, }e bidat zna~itelno pospokojni i pove}e

prakti~ni i merkantilni lu|e.

(...)

Finansiskite krahirawa vo Amerika ja podzadràa za

izvesno vreme emigracijata od Bitolskiot vilaet, {to se odne-

suva do Makedoncite, {to se nao|aat vo Soedinetite Dràvi, ne

bi moèl da tvrdam, bez dostatno svedenija, deka poslednava

kriza vo Severna Amerika nema da se odrazi vrz blagosostojbata

na onie, {to rabotat tamu. Kolku {to mi uspea da pojasnam od

razgovorite so licata, neodаmna vrateni od Amerika, kako i od

pismata, dobieni otade, me|utoa, polo`bata na Makedoncite tamu

malku se izmenila. Nekoi za nekoe sosem kuso vreme ostanale bez

rabota, drugi morale da se zadovolat so namaleni plati, treti,

o~igledno, bez da uspeat da dojdat do posakuvanite iznosi na

pe~albite, neophodni za kupuvawe zemja ovde, se vra}aat vo tatko-

vinata porano od zamisleniot rok. Makedoncite poradi nivnite

retki rabotni osobini: izdr`livosta, nerazgalenosta i treznos-

ta, poradi toa relativno malu nastradaa i, vo sekoj slu~aj, od pos-

lednite finansiski krahirawa tie ne bea isfrleni od Amerika,

kako iljadnicite drugi evropski emigranti.

So najdlaboka po~it itn. itn.398

Do Ivan A. Zinovjev vo Solun, 11 mart 1908 godina

Na krajot na fevruari General-Inspektorot ni soop{ti,

deka, spored negovite svedenija, na pograni~nite dol`nosti vo

]ustendil, Dupnica i êpel bile nazna~eni lica, spored ukaù-

vawa na razbojnikot – vojvoda Sandanski; od {to sleduva, deka, i

pokraj pokrenatoto protiv nego presleduvawe, po ubistvoto na

Sarafov i Garvanov, Sandanski prodolùva da raspolaga so

nazna~enive mesnosti so isklu~itelno vlijanie. Ovиe svedenija

Hiqmi-pa{a gi spodelil so ovde{niot bugarski agent g. [opov,


tom, 235, 237.

koj{to denovive namina kaj mene za, od imeto na svoeto Pravitel-

stvo, da mi soop{ti, deka poslednite merki, prezemeni za

nedopu{tawe vo idnina na Makedonci vo pograni~nite slu`bi i

premestuvawe vo vnatre{nosta na zemjata na site lica, vo koi se

somneva za nivnite vrski so komitetite. Kon ova g. [opov dodade,

deka, pri neodamne{nata poseta na grani~niot reon od samiot

Minister za vnatre{ni raboti, kon poslednava merka bil podvrg-

nаt i nekakov siten ~inovnik, {to se pokaàl neblagonadeèn.399

Izve{taj do Aleksandar I. Nelidov, 16 juni 1908 godina

Biv{iot aktiven u~esnik vo makedonskoto vostanie, a sega

poznat ataman na razbojni~kite {ajki, {to go drì vo strav

celoto naselenie od Melni~kata i od Petri~kata kazi (Solunski

vilaet – Sandanski, isprati, kako {to e poznato, pred izvesno

vreme, zakanuva~ko pismo do g. Takev, bugarski minister za vna-

tre{ni raboti, so barawe, pod zakana so smrt, da bidat prekinati

kaznenite i represivni merki, {to se prezemaat vo Bugarija

protiv Makedoncite, negovi istomislenici, po ubistvoto od nego

na Garvanov i na Sarafov. Ovaa zakana od ustata na Sandanski,

poznat po svojata bezumna smelost i neobi~na pretpriem~ivost,

proзvu~e daleku od prazno. Cela edna redica od krvavi presmetki,

izvr{eni od nego poslednive godini vo Makedonija vrz hristijan-

skoto i muslimanskoto naselenie, mu sluàt na toa kako najskras-

nore~iv izvor. Imaj}i go ova predvid, kako {to doznavam od eden

konfidencijalen izvor, Kneèвskoto Pravitelstvo vleglo vo

tajna spogodba so pretstavnicite na Vnatre{nata Makedonska

Organizacija, koja{to go osudi na eden od svoite posledni kon-

gresi vo Bugarija, Sandanski na smrt, taka {to ve}e imale izra-

boteno plan za zaedni~ki nastap vo uni{tuvaweto na zaedni~kiot

neprijatel.

Od edna strana Bugarskoto Pravitelstvo £ odobruva na

raspolagawe na Vnatre{nata Makedonska Organizacija 100.000

leva, opremuva dve bandi, im dava rakovoditeli vo licata na

oficerite Nikolov i Baltov Voenoto Ministerstvo se obvrzuva

da mu dade na Makedonskiot Komitet 400 pu{ki i soodvetna

koli~ina municija, za vooruùvawe na nekolku ~eti vo samata

Makedonija. Ovaa kаmpawa protiv Sandanski se pretpostavuva

deka }e bide zapo~nata vo najskoro vreme vo predelite na Petri~-

ko i na Melni~kata kazi. Imaj}i go predvid velikolepnoto poz-

399 Ibidem, 270.

navawe od Sandanski na ovie mesta, negovata dolgogodi{na raz-

bojni~ka praktika, kako i negovata neobi~na prevrtlivost, zara-

di koja{to toj ovde e nare~en lisica, postoi mo`nost za somne-

vawe deka lovot po nego }e im uspee na onie, {to takviot go

prezemaat so lesnina i bez poseben rizik.400

Kaq, 20 juli 1908 godina

Kako {to ve}e imav ~est da soop{tam so telegrama do

Va{eto Prevashodstvo, na 18 ovoj mesec dojdoa vo Bitola

bugarski ~eti od site „okolii“, {to se predadoa, na ~elo so

nivnite vojvodi. Vojskata, oficerite, gra|anskite vlasti i nase-

lenieto od gradot im izlegoa vo presret i sve~eno gi pozdravuvaa,

kako heroi. Napred nosea gramadno crno zname, so izobrazen

~erep i koski so natpis „Na padnatite borci za sloboda“. Kon

znameto be{e pridadena fotografijata na biv{iot glaven

na~alnik na Vnatre{nata Makedonska Organizacija – Damjan

Gruev. Po nego sleduvaa vooruènite ~eti od site reoni, sekoja so

svoeto zname. – Bidej}i ne bev vo sostojba da doznaam ni od

General-Gubernatorot, ni od oficerite-mladoturci pribli`no

kolku ~etnici se imaat predadeno, jas se obrativ do na~alnikot

na Organizacijata na Bitolskiot okrug, Milan Matov, koj{to

ode{e napred. Toj mi soop{ti deka (toa go storile) – 170 du{i

~etnici, 20 okoliski i reonski vojvodi i 50 du{i od narodnata

milicija. Na pra{aweto – „site tie li se Bugari? toj odgovori: –

„Me|u nas nema Bugari, ima samo dvajca, dojdeni od Bugarija: sive

nie sme Makedonci“.

Ovoj odgovor e mnogu karakteristi~en. Sekomu ovde mu e

poznato, deka Vnatre{nata Organizacija be{e poddrùvana od

Bugarija, i vo Sofija ima{e svoj glaven centar, a deka edna od

prvite nejzini zada~i £ be{e da go razvie me|u naselenieto

soznanieto deka tie se Bugari. Odrekuvaj}i ja sega svojata bugar-

ska nacionalnost, Organizacijata pokaùva, deka vrskata so Bu-

garija se prekinuva, i deka ova predavawe o~igledno proizleguva

od nastojuvaweto na mesnoto naselenie, moèbi duri i nasproti

èlbata na Bugarija.401

400 Ibid., 344-345. 401 Ibid., 377-378.

Izve{taj do Aleksandar I. Nelidov,

23 juli 1908 godina

So sekretna telegrama od 20 juli godinava imav ~est da go

izvestam V. Prev-stvo za ovde zapo~natite razgovori me|u Buga-

rite i mladoturcite, zaradi sklu~uvawe dogovor po makedonskite

raboti.

(...)

Makedonskata Organizacija za izvesno vreme da gi prekine

dejstuvawata na svoite bandi i da im dade nim naredba da se

vratat po svoite gradovi i sela. Oru`jeto da im bide predadeno

na mesnite bugarski komiteti, {to }e se pogriàt za negovoto

~uvawe vo posebni tajni skladovi. Mladoturskiot Komitet od

svoja strana se obvrzuva da ja priznae zakonitosta na postoeweto

na Vnatre{nata Organizacija, so nejzinite ogranoci po provin-

cijalnite gradovi, i da ne ja spre~uva dejnosta na pooddelnite

„rabotnici“.

(...)

Po prifa}aweto na prethodnite uslovi, Vnatre{nata

Organizacija opredeli vo Solun dvajca svoi ~lenovi, Pavle

Hristov, Makedonec, i R. Pan~ev, po poteklo Bugarin. Nim im se

dadeni mo{ne {iroki ovlastuvawa. Mesniot bugarski komitet

isto taka opredeli nekolku svoi ~lenovi za u~estvo vo pregovo-

rite. Od strana na mladoturskiot Komitet e nazna~en Enver-beg

i dvajca drugi. Vo svojstvo na napolno nezavisni od Vnatre{nata

Organizacija dejci na sovetuvawata zemaat u~estvo poznatite

bugarski vojvodi êrnopeev i Sandanski so Panica.

Vnatre{nata Organizacija, koja{to go ima osudeno

Sandanski na smrt zaradi ubistvoto vo Sofija na Sarafov i na

Garvanov, sega na Sandanski mu predloì primirje, pod uslov

negovo pot~inuvawe na Organizacijata i otkaùvawe od samo-

stojni dejstvija so bandite.

Sandanski zasega ne se soglasi so toa, pretpo~itaj}i da ja

za~uva slobodata na dejstvuvawe. Vo osnova na svojata politi~ka

programa toj go stava zdruùvaweto na Makedonskite Bugari so

mladoturcite i idejata za zaedni~ka borba so sega{noto Pravi-

telstvo, zaradi sproveduvawe vo ìvotot na konstitucioniot

poredok vrz naj{iroki demokratski na~ela. Sprema Vnatre{nata

Organizacija toj se odnesuva so nedoverba i e ubeden, deka zad

nejziniot grb stoi Bugarija, koja so svojata dvosmislena politika

ve}e im ima naneseno ne malku zlo na Makedonicite. Kon nego po

ubeduvawa se nao|a sosem blisku êrnopeev.402

N. Kohmanski,403 24 juli 1908 godina

Denes se navr{uvaat dve nedeli od provozglasuvaweto na

konstitucijata vo Solun. Gradov i celata zemja za seto ova vreme

se nao|aat vo neprekinati praznuvawa, nasekade se manifestacii

vo ~est na slobodata, na ramnopravnosta i na edinstvoto na

Otomanskiot narod. (...)

(...)

Ne e mnogu cvrsta ni vnatre{nata sostojba na mladotur-

skiot komitet. Vlasta vo dadeniov moment se nao|a iscelo vo

nivni race, bidej}i tie ja dràt armijata, no za deloto na obedi-

nuvaweto na neporijatelskite nacionalnosti, verojatno, }e se

pokaè deka tie nemaat dostatno sila. Mladoturcite imaa razgo-

vor so glavniot predvodnik na Makedoncite-Bugari Sandanski,

koj{to neposredno iskaàl nedoverba vo iskrenosta na princi-

pot za ravenstvo me|u muslimanite i hristijanite, pa se soglasil

da go do~eka negovoto sproveduvawe vo ìvotot, pod uslov ne samo

da bidat za~uvani kadrite na postoe~kite bandi, tie da bidat

obrazuvani i tamu, kade {to gi nemalo dosega i, samo po sebe se

podrazbira, oru`jeto ne moè da bide predadeno; pritoa Sandan-

ski ja podvlekol svojata dlaboka nedoverba sprema Bugarija,

izdavaj}i eden manifest, {to ovde se priveduva vo prevod – ova

predizvika silen vpe~atok kaj Bugarite-vrhovisti, taka {to toj e

prisilen da drì kraj sebe postojana ohrana od svoi ~etnici.404

Manifest do site narodnosti vo Imperijata,

juli 1908

Dragi soote~estvenici.

Tolku o~ekuvaniot zrak na slobodata ogrea. Na{ava izma-

~ena tatkovina se preporodi. Sramniot apsolutizam e vo agonija.

Protiv nego vostana celiot narod, vo liceto na site nacional-

nosti, {to nego go so~inuvaat. Revolucionerniot povik na na{a-

ta bratska mladoturska revolucionerna organizacija naide na

402 Ibid., 380-382. 403 Upravitel na Ruskiot generalen konzulat vo Solun. 404 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, {esti

tom, 385, 386.

radosen odziv vo du{ite na tolku mnogu izma~eniot narod. A

narodot-rob stana gospodar. I negoviot svet sud e – Smrt na

apsolutizmot. Smrt na ugnetuva~ite.

Dragi soote~estvenici.

Sega{niov moment e golem. Vo nego se razre{uva golemoto

pra{awe: ]e bide li, ili ne, sloboden na{iot narod? Koj }e bide

pobeditelot – toa zavisi isklu~itelno od Vas, od Va{ata sprem-

nost da umrete za slobodata. I zarem, vie gra|ani, {to ve}e gi

vkusivte slatkite plodovi na slobodata, }e se raskolebate vo

izvr{uvaweto na svojata presuda i da go pogrebete zlostorni~-

kiot apsolutizam.

(...)

Soplemenici.

Vie, {to prinesovte tolku skapi `rtvi pred oltarot na

slobodata, moète radosno da vozdivnete. Otsega Vie ne ste sami,

poradi {to Va{ata borba stana polesna i ponade`na. So zaedni~-

ki usilbi na site narodnosti, nie }e ja izvojuvame na{ata slo-

boda. Ne podavajte £ se na prestapni~kata agitacija, {to moèbi

}e ja povedat oficijalnite vlasti vo Bugarija protiv va{ata

dru`na borba so turskiot narod i so negovata ustremena sprema

slobodata intelegencija.

Sandanski405

Izve{taj do Ivan A. Zinovjev, 30 juli 1908 godina

Pregovorite za spogodba me|u pretstavnicite na Vnatre{-

nata Makedonska Organizacija i ovde{niot mladoturski komi-

tet, za koi imav ~est da izvestam od 23 juli o. g., za № 404, ne dove-

doa do nikakov pozitiven reultat. Sekoja od stranite zasega ima

zazemeno o~ekuva~ko stanovi{te, ne otkaùvaj}i se od ponata-

mo{nata razmena na mislewa, vo zavisnost od tekot na nastanite.

Mladoturcite mu davaat golemo zna~ewe na sojuzot so

Bugarite. Navistina, od site makedonski narodnosti, edinstveno

tie se javuvaat kako najorganiziran i politi~ki najrazvien ele-

ment. Toa osobeno se pokaà sega. Makedonskite Bugari istapija

405 Ibidem, 388-389.

so opredelena politi~ka programa, dodeka nivnite sobra}a, Grci-

te i Srbite, ne stasaa ni da se dosetat za toa.

Slobodata na zborot Bugarite isto taka ja iskoristija vo

nejzinata prakti~na smisla, {to mu e prisu{ta na ovoj narod.

Kako Vnatre{nata Organizacija, taka i pretstavnicite na drugi-

te strui, u{te vedna{ organiziraa javni konferencii po najì-

votnite politi~ki temi.

So poseben uspeh se odrùvaat sobranijata, so ~itawe na

referati, {to gi organizira partijata na Sandanski, na êrno-

peev i K. Takvi konferencii zasega se odràa dve, i tie

privlekoa masovna publika. Od strana na Bugarite nastapija gg.

Deliradev, Tomov, Srebren Popov, a od publikata im se obra}aat

site, {to go sakaat toa. Ideite, {to gi propovedaat, so svojot

ostar demokratski i kosmopolitski karakter, £ se dopa|aat na

masata na naselenieto, a vo politi~ki odnos tie mu laskaat na

nacionalnoto samoqubie na Makedoncite.

Osnovnite stanovi{ta na politi~koto u~ewe na ovaa

partija se vakvi: protest protiv agitacionata dejnost na Grcija,

na Bugarija, na Srbija i na Romanija; osuda na oficijalna Buga-

rija, koja{to dosega go koriste{e makedonskoto pra{awe za

sreduvawe na svoite sopstveni raboti; nedopu{taweto na pri-

soedinuvaweto na Makedonija ni kon Kneèstvoto, niti pak kon

drugite balkanski dràvi; so nedoverba sprema Evropskite drà-

vi, {to so svoeto zame{atelstvo vo makedonskite raboti samo

prodolùvaat da si gi gonat svoite li~ni interesi. Pri ova

posebno se zasegnuvaat Rusija, Germanija i Avstrija. Rusija se

pretstavuva pritoa kako nekakov politi~ki Tartif, {to pod

maskata na pokrovitelstvoto na hristijanite, se stremi, so

pomo{ta na Bugarija, da se dobere do Konstantinopol. Avstrija i

Germanija se pretstaveni kako „pazari{ta za javna rasproda`ba

na politi~kata sovest“.

Zaklu~niot akord e sekoga{ eden i ist: Makedonija nema

potreba niti od Rusija, niti pak voop{to od Evropa i, dokolku

taa ja dobie i ja zakrepne svojata sloboda, toa }e go stori

blagodarej}i im samo na svoite sopstveni sili, vo sojuzot so

mladoturcite.

Pri sega{nava ovde{na sloboda za iskaùvawe na

~uvstavata i na mislite, osobeno pa|a v o~i edno opstojatelstvo, a

toa e – odbivniot odnos sprema Rusija, od strana na rakovodnite

makedonsko-bugarski dejci, bez razlika na partijata. Ova raspo-

loènie postepeno proniknuva i me|u masata na naselenieto. Vrz

na{ata Tatkovina se nafrlaat najgrdi obvinuvawa za egoisto~na

i za dvosmislena politika, dodeka napolno se izmol~uva faktot,

deka za poslednite pet godini usilbite na Rusija vo Makedonija

bea svrteni glavno kon olesnuvawe na sudbata na Makedonskite

Bugari, koga, po neuspe{noto vostanie vo 1903 godina, tie stanaa

predmet na posebno represivnite merki od strana na Turskoto

Pravitelstvo. Spored silata na sozdadenite opstojatelstva, site

organi na kontrolata i na reformite se najdoa vsu{nost vo

ulogata na advokati na Makedonskite Bugari, koi{to go koristea

toa vo naj{iroki razmeri.

Sega zabele`liviot oster protest protiv nas i Evropa se

objasnuva so prakti~niot na~in na razmisluvawe na Makedonski-

ot Bugarin, koj{to raspolaga, kako {to velat ovde, so „koèna

du{a“. Vo svoite politi~ki odnesuvawa tie, pove}e od koja i da e

druga narodnost, se rakovodat isklu~ivo od realnite pridobivki,

pa gi priznavaat samo onie sojuznici, od koi{to bi moèle {to

bilo da iskoristat. Vo sega{niov mig tie se o~igledno re{eni da

odat so mladoturcite, {to sega i ovde se javuvaat kako gospodari

na situacijata.

]e si dozvolam da se zadràm ovde na opstojatelstvoto,

{to spored mene, u{te edna{ pokaùva, deka politikata na neko-

risnoto blagodetelstvuvawe, ~ij{to predmet sè dosega bea od na-

{a strana Bugarite, mu se sovr{eno nesfatlivi na ovoj narod, i

taa ne gi dava posakuvanite rezultati. So niv se mo`ni odnosi

samo vrz stroga prakti~na po~va, spored principot do ut des.

So dlab. po~. itn.406

Kaq, 7 septemvri 1908 godina

Slobodniot prestoj vo Bitola na glavatarite na Vnatre{-

nata bugarska organizacija i doa|aweto od Bugarija na vidnite

makedonski dejci mi dade mo`nost da se zapoznaam so mnogumina

biv{i rakovoditeli na revolucionernoto dvièwe, da gi doznaam

nivnite gledawa na Makedonskoto pra{awe, kako i nivniot odnos

sprema izvr{eniot prevrat.

Site tie se narekuvaat sebesi „Makedonci“; tie se zaloù-

vaat, spored nivnite zborovi, za dobroto na svoite ugneteni

bra}a, borej}i se za osloboduvawe na svojata tatkovina od pod

neizdr`livoto tursko igo.

406 Ibid., 398-400.

Makedonci tie moàt da se narekuvaat sebesi bezdrugo

samo zatoa, {to se rodeni vo Makedonija; no, spored svoite gle-

dawa, vospitanieto i duhot, tie site bez isklu~ok se osoznaeni

Bugari. Kolku se neiskreni nivnite zborovi bi moèlo da se

vidi makar i samo spored toa, {to sega, so provozglasuvaweto na

konstitucijata, igoto na stariot reìm e svrgnato, ubistvata i

nasilstvata se prekinati, a nivnite bra}a }e gi imaat i sloboda-

ta i ramnopravnosta; no, i pokraj toa, me|u glavatarite na revolu-

cionernata organizacija moè da se zabeleì edno o~igledno

nezadovolstvo, {to bi moèlo da bide protolkuvano, spored

moeto skromno mislewe, so toa, deka izvr{eniot prevrat vo Tur-

cija ne £ odgovara na nivnata vistinska i glavna cel – avtonomija

na Makedonija so nejzino prisoedinuvawe kon Bugarija.

(...)

Edno od pra{awata {to me interesiraa, be{e da si

izjasnam za sebe kolku barawata na kongresot navistina im sood-

vetsvuvaat na èlbite na naselenieto od ovoj kraj, ~ii{to

gledawa vo posledno vreme mi bea nepoznati, bidej}i toa pove}e

od dva meseca ne se obra}a do nas so svoite àlbi. Denovive

posetiv, pod izgovor deka odam na lov, nekolku sela vo Florin-

skata kaza (Netorak, Popolàni, Vrbjani, Bore{nica i Neo-

kazi)… Kako {to moèv li~no da se uveram, selanite se

zadovolni i sre}ni so mirot, {to nastapi, pa sega, pove}e od

sekoga{, osoznavaat, deka glavnoto zlo za niv bile tokmu nivnite

revolucionerni ~eti, koi{to bea prisileni da gi krijat kaj sebe,

pred zakanata so smrt, podvrgnuvaj}i se na toj na~in samite na

postojanite obiskirawa od vojskata i na napadite od banditite na

drugite nacionalnosti. Selskoto naselenie e izmoreno od bra-

toubistvenite borbi, i toa moli za mir. Otade i izjavite na

~lenovite na Vnatere{nata Organizacija, deka, vo slu~aj na

nezadovoluvawe na nivnite barawa, naselenieto }e se fati za

oru`je, pretstavuvaat za mene vrz ni{to neosnovana za ova vreme

i edvaj deka i vozmo`na da bide realizirana, zakana.407

Petrajev,408 17 dekemvri 1909 godina

Sme{anosta na makedonskiot tip

Makedonija (termin poskoro politi~ki, otkolku geograf-

ski) opfa}a vo sebe del od provincijata na Evropska Turcija;

407 Ibid., 419-420. 408 Ruski diplomatski pretstavnik.

imeno vilaetite: Solunskiot, Monastirskiot i okolu polovina

od Kosovskiot. Nejzinoto naselenie bi moèlo da iznesuva

pribli`no do 2.500.000 du{i. Spored op{topro{irenoto misle-

we, {to go potvrduva i turskata oficijalna statistika, toa se

sostoi od Turci, Albanci, Grci, Bugari, Srbi, Kuco-Vlasi, Evrei

i Cigani. Vo samata su{nost, dokolku bidat izdeleni od ovaa

klasifikacija napolno opredelnite i samostojni tipovi: Turci-

te, Evreite i Ciganite, element pridojden, koj{to si ja so~uval

svojata individualnost, toga{ ostanatoto naselenie pretstavuva

samoto po sebe svoj, napolno poseben, sme{an „makedonski“ tip,

koj{to e nemo`no da bide podveden pod nitu edna od poznatite

etnografski grupi. Site imenuvawa, {to mu se davaat nemu –

Bugari, Grci, Srbi, Albanci i Romanci (Kuco-Vlasi) se javuvaat

edinstveno kako politi~ki etiketi, {to mu gi natrapuvaat

sosednite so Makedonija balkanski dràvi, vaka ili inaku

zainteresirani za nejzinata sudbina.

Istoriski osvrt

Pra{aweto za toa – {to za ne{to se Makedoncite,

ostanuva vo naukata dosega otvoreno. Niv edni gi smetaat

Pelazgi, drugi drevni Trakijci. Izu~uvaweto na istorijata na

mesnostite, {to sega vleguvaat vo sostavot na Makedonija,

pokaùva, deka tipot na Makedonecot vo negoviot prvi~en i ~ist

vid, ne e dojden do nas, i deka vo tekot na nekolku stoletija,

po~nuvaj}i pribli`no od ~etvrtiot vek na na{ava era, toj bil

podvrgnuvan na razni izmeni, pod silnite tu|ostrani vlijanija:

od zapad – latinskite, od jug – gr~kovizantiskite, od istok i od

sever – slavjanskite. Rimjanite, Grcite, a po niv Bugarite i

Srbite, se pojavuvale na Balkanskiot Poluostrov i, povremeno

gospodarej}i so nego na smeni, se me{ale so korenitoto naselenie

i ostavale vrz nego tragi na svojata dràvnost i kultura, a isto

taka i etni~ki osobini. Prirodno deka toa nadvore{no vlijanie

se odrazuvalo najsilno vo pograni~nite mesta, {to sluèle kako

eden vid vrati za navleguvawe na tu|incite.

(...)

Vlijanieto na Slavjanite

Slavjanite, ~ija{to pojava na Balkanskiot Poluostrov se

odnesuva kon VIII vek, proniknale posebno vo Makedonija vo IX

vek i vo stoletijata, {to sleduvaat potoa. Oformuvaweto na

sever na silnoto Srpsko Carstvo, a na istok na Bugarskoto, i

pro{iruvaweto na nivnoto politi~ko zavladuvawe nad Makedo-

nija, i dovelo do toa, severniot i isto~niot del od ovaa oblast da

bidat asimilirani kako slavjanski element, {to od nego gi

poprimil i slavjanskoto nare~je, i naravite i obi~aite. Vo tekot

od IX do XIV vek vo Makedonija se vodi ogor~ena borba, so pro-

menliva sre}a, me|u Bugarite, Srbite i Vizantijcite, koi{to

stanuvale naizmeni~no i po nekolkupati vladeteli nad ovaa

provincija. Taka traelo toa sè do pojavata na Turcite (XV v.) ,

koi{to kone~no se zacvrsnale vo ovaa oblast. Voenata okupacija

na Turcite, {to vo Makedonija i dosega trae, ja prekina za

nekolku stoletija borbata i soperni{tvoto na pogore imenu-

vanite dràvi, no ne gi uni{toì kaj makedonskoto naselenie ni

tu|inskite vlijanija, {to mu bea nametnati. Od po~etokot na XX

vek tie se iskaùvaat pod vidot na razli~nite nacionalisti~ki

propagandi i doveduvaat do onaa uàsna me|usebna borba, ~ii{to

svideteli sme denes nie vo Makedonija. Takvi, vo op{ti crti, bea

dvièwata i razvitokot na plemenskiot sostav vo Makedonija.

Toa e neophodno da se ima predvid za pravilna ocenka na toa

kakva e sega sostojbata na rabotite.

Sovremeniot makedonski tip

Mojot {estogodi{en prestoj vo Makedonija, ~estite patu-

vawa po ovaa zemja, op{teweto so nejzinoto naselenie, me

doveduvaat do zaklu~okot, deka vo Makedonija nema nitu Grci,

nitu Srbi, nitu Bugari, nitu Romanci, vo onakov vid, vo kakov

{to gi sre}avame niv vo soodvetnite na ovie nacionalnosti

dràvi. Makedonecot gi nosi vo sebe karakternite crti na

raznite nacionalnosti, pove}e ili pomalku jasno izrazeni, vo

zavisnost od mestoto – me|utoa, vo najgolemiot broj slu~ai toj

sosem mu se pribliùva na slavjanskiot tip.

Nare~ijata, na koi se zboruva vo Makedonija, sodràt vo

sebesi mnogu slavjano-gr~ki elementi i koreni, taka {to voop-

{to ne mu soodvetstvuvaat niti na gr~kiot, niti na bugarskiot,

niti na srpskiot, niti na romanskiot jazik. Domorodcite od ovie

dràvi, koga }e dojdat vo Makedonija, so te{kotii gi razbiraat, a

poednipati i voop{to ne gi razbiraat, svoite makedonski rod-

nini.

Na toj na~in, vrz osnova na kaànovo pogore, bi moèle da

bidat doneseni slednive zaklu~oci: so isklu~ok na periferiite,

kaj korenitoto naselenie na samata Makedonija nema jasno opre-

delen nacionalen tip, poradi {to zada~ata za raspredeluvawe na

naselenieto na Makedonija vo rasni rubriki bi trebalo da se

smeta kako krajno nepodatliva da bide izvr{ena. Ako zastaneme

vrz glednata to~ka na nacionalisti~kite propagandi i za nivna

osnova gi prifatime crkvite i u~ili{tata, so pripadnosta kon

Egzarhijata, ili kon Patrijar{ijata, toga{ vo ovaa smisla nie i

bi moèle da napravime nekakvo raspredeluvawe na Makedonija,

spored mesnostite so najra{ireno vlijanie: gr~ko, srpsko, bugar-

sko, vla{ko i sl.

Samite Makedonci me|utoa prekrasno si davaat pred

sebesi za toa smetka. Za vreme na moite propatuvawa po Makedo-

nija, koga se obrnuvav kon naselenieto na ova ili na ona mesto so

pra{aweto na koja nacionalnost toa £ pripa|a, toga{, bez izmena

go dobivav odgovorot: deka tie se „Makedonci“, i edinstveno

ìtelite na pograni~nite oblasti, sosedni so balkanskite drà-

vi, se narekuvaat sebe si – Bugari, Srbi, ili Grci. Vo sega{-no

vreme praktikata na makedonskata ìvea~ka gi ima sozdadeno i

svoeobraznite etnografski imenuvawa: grkomani, bugaromani,

srbomani i vlahomani, so koi{to se preimenuva sebesi nasele-

nieto, vo zavisnost od pripadnosta kon ednata ili kon drugata od

nacionalisti~kite propaganda. Ovie termini, spored moeto gle-

dawe, da ne moè podobro £ soodvetstvuvaat na dejstvitelnosta.409

Kaq, 19 fevruari 1910 godina

Vo vrska so sekretnoto obra}awe na Departmentot od 5

noemvri minatata godina za No 1.000, imam ~est pri ova da go

pretstavam kusiot o~erk „Statisti~ki i etnografski svedo{tva

za naselenieto od Bitolskiot vilaet“.

Konzul: G. Kaq

STATISTI^KI I ETNOGRAFSKI SVEDENIJA ZA NASELENIETO

NA BITOLSKIOT VILAET

Sostavuvaweto na statisti~kata tablica za naselenieto

na Bitolskiot vilaet, pri obilnite materijali, {to se sodràni

vo sovremenite pe~ateni trudovi za Makedonija, se ~ini deka i ne

bi trebalo da pretstavuva nekoja osobeno te{ka rabota, me|utoa

pretstavuvaweto na to~nite i na bespristrasni etnografski i

statisti~ki podatoci za brojot, za plemenskata i za veroispo-

409 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, sedmi

tom (1909, 1910-1913), Kumanovo, 2007, 61-65.

vednata pripadnost na naselenieto od okrugot, {to mu e doveren

na moe nabquduvawe, se javuva, kako {to moèv i jas vo toa da se

uveram, zada~a voop{to ne lesna. Oficijalnite statisti~ki

podatoci na Turskoto pravitelstvo se krajno neto~ni i nepot-

polni. (…)

Esenta 1905 godina po naredba na biv{iot General-

Inspektor na Makedonija Hiqmi-pa{a, se pristapi kon popis na

naselenieto, koj dade u{te od samiot po~etok tolku skudni

rezultati, {to bev prisilen prv da prezemam merki, za kolku {to

be{e vozmo`no pobrgu da go zapram. Pretpostavuvaj}i deka ovoj

popis }e ima politi~ko zna~ewe, i deka Dràvite }e se rako-

vodat spored negovite rezultati pri idnite razgrani~uvawa na

ovoj kraj, site narodnosti, {to vo Makedonija vodat me|usebna

borba, zaradi zgolemuvawe na brojot na privrzanici po~naa da

pribegnuvaat pred popisot kon potkupuvawa, zakanuvawa, nasil-

stva i ubistva, taka {to se ~ini, deka ni dejnosta na revolucio-

nernite bandi i na pooddelnite teroristi niedna{ ne stasa do

tolku zastra{uva~ki razmeri, kako za vremeto na ovoj zlosre}en

popis. (…)

Najpove}e dobrosovesen i bespristrasten trud

pretstavuva, spored moeto skromno mislewe, etnografskata

tablica na naselenieto, sostaven od mojot prethodnik, Konzulot

A. A. Rostkovski, vo 1897 godina. (...)

(...)

Tablicata, sostavena od Rostkovski, ostanuva i denes, bez

ogled na golemiot broj novi pe~ateni trudovi, {to za Makedonija

se pojavija ottoga{, najdobra statistika za naselenieto na

Bitolskiot vilaet i taa sega mene mi posluì kako dragocen

materijal za sostavuvawe na priloènava pri ova etnografska

tablica, za No1. – Od ovaa tablica stanuva o~igledno, deka

naselenieto na Bitolskiot vilaet se sostoi od:

Slavjani - 321.900

Albanci - 292.800

Grci - 117.400

Turci - 87.000

Vlasi - 59.000

Evrei - 6.000

sè - 885.000

a pak spored veroispovesta:

Hristijani - 519.800

Muslimani - 359.200

Evrei - 6.000

Sè - 885.000

(...)

Vo nadopolnuvawe – sproti etnografskata i statisti~kata

tablica – sega }e se obidam da gi pretstavam kusite podatoci za

pominokot na narodnostite od Bitolskiot vilaet, vo mesnostite,

{to tie gi naseluvaat sega, i za me|usebnite nivni odnosi.

Zboruvaj}i za Slavjanite, }e se potrudam da go izjasnam i

pra{aweto na nivnata nacionalnost…

(...)

Slavjanite

(...)

Bugarite go smetaat slavjanskoto naselenie na Makedonija

bugarsko, potpiraj}i se vrz toa, {to so doa|aweto vo Misija vo

679 godina na bugarskite ordi, pod vodstvo na Isperih (Asparuh),

Bugarite go pot~inile slavjanskoto naselenie pod svojata

vrhovna vlast, se zbliìle so nego, go poprimile negoviot jazik,

naravite i na~inot na ìvot i, progoltnuvaj}i gi vo sebe

pot~inetite Slavjani od Makedonija, so vreme im go dale i

svoeto nacionalno ime. – Srbite pak, trudej}i se da dokaàt deka

slavjanskoto naselenie vo ovoj kraj e srpsko, a ne bugarsko,

ukaùvat na toa, deka sè do doa|aweto na ovaa finsko-tatarska

orda, Makedonija bila naselena so Srbi i kone~no preminala vo

racete na Turcite vo 1370 g. ne od pod bugarsko, tuku od pod

srpsko vladeewe.

Po pra{aweto za etnografskoto poteklo na Makedonskite

Slavjani postoi cela literatura od bugarski i od srpski avtori,

koi{to gi branat ovie dve sprotivstaveni to~ki na gledawe. Ne

vpu{taj}i se vo razgleduvaweto na istoriskoto poteklo na

Slavjanite vo Makedonija i interesiraj}i se glavno za toa {to

tie pretstavuvaat za samite po sebe vo sega{no vreme jas, niz

mojot dolgogodi{en prestoj ovde, se obiduvam da si go objasnam

pra{aweto za nacionalnoto samosoznanie na slavjanskoto

naselenie, za vrskite {to postojat me|u nego i Bugarija i Srbija,

i za sli~nosta na negovoto nare~ie so bugarskiot i so srpskiot

jazici. I jas se uveriv vo toa, deka selskoto naselenie nema

nikakvo soznanie za svojata nacionalnost, nemu mu e sovr{eno

seedno dali sebesi }e se nare~e bugarsko, ili srpsko. Vo

Bitolskiot vilaet ima mnogu sela, {to se sostojat samo od po

nekolku ku}i, vo koi del od naselenieto se narekuvaat sebesi

Srbi, a drugiot Bugari; postojat duri i semejstva, vo koi{to

edniot sin se pretstavuva kako Bugarin, a drugiot kako Srbin.

Selanite sebesi se pretstavuvaat za Bugari od strav pred

revolucionernite bugarski komitet i pred bandite, {to tolku

godini ja teroriziraat zemjata; a kako Srbi se pretstavuvaat tie

zaradi materijalna korist, bidej}i srpskata propaganda im

pla}a{e za toa pari. Koga Srbite se uverija vo toa deka stravot

za ìvotot igra pogolema uloga, otkolku privle~nata sila na

parite, tie isto taka zavedoa svoi bandi. Kako posilen i pove}e

preovladuva~ki element, Bugarite se javuvaat zatoa, {to

bugarskata propaganda ja ima zapo~nato svojata dejnost porano od

srpskata. U{te pred poniknuvaweto na egzarhot, Bugarite ovde

ve}e imale svoi u~ili{ta. A pak so priznavaweto na Egzarhot vo

1872 godina, Bugarite po~naa slobodno da otvoraat svoi crkvi i

uspe{no im prezedoa na Grcite so desetina iljadi Slavjani-

patrijar{isti, koi{to so radost ja prifa}aa {izmata i se

narekuvaa Bugari, zaradi da ja slu{aat bogoslu`bata i da go

dobivaat svoeto obrazovanie na eden rodninski, blizok i

razbirliv za niv jazik. – Srbite svojata propaganda ovde ja

zapo~naa, duri kon krajot na 80-te godini, koga zagubuvaj}i ja

nade`ta deka }e ja zavladeat Bosna i Hercegovina, svoeto

vnimanie go soredoto~ija vrz Makedonija, no toga{ ve}e

mnogumina Slavjani imaa svoja slavjanska crkva i se smetaa

sebesi za Bugari. Vozmo`no e skoro so sigurnost da se kaè, deka

celiot sever od Bitolskiot vilaet bi stanal srpski, dokolku

srpskata propaganda se zapo~ne{e ovde porano od bugarskata, i

dokolku svojata dejnost bi ja zapo~nale pred vozniknuvaweto na

Egzarhatot.

Sprotivno na selskoto naselenie, koe{to nema soznanie

za svojata nacionalnost, niti pak nekavi vrski so Bugarija ili so

Srbija, gra|anite od pogolemite slavjanski centri, kako Prilep,

Ohrid, Bitola i dr. odrùvaat postojani vrski so Bugarija.

Mnogumina od prvencite se vospituvani vo Bugarija, a tamu gi

vospituvaat i svoite deca. Bugarija sekoga{ so zadovolstvo im

dodeluvala stipendii na Makedoncite vo svoite u~ebni zavede-

nija i gi primala kaj sebesi na slu`ba. Nie gledame ne mal broj

Makedonci, {to zazemaat visoki op{testveni pozicii vo

Bugarija, kako na primer biv{ite ministri Genadiev, Radev,

Polinov i dr. Okolu 200 oficeri – Makedonci vleguvaat vo

redovite na bugarskata armija, a nekolku stotina ~inovnici-

Makedonci zazemaat mesta vo bugarskata administracija. Site

ovie lu|e ja so~uvale vrskata so svoite rodnini ovde, koi na

Bugarija gledaat kako na svoja vtora tatkovina. Ovaa klasa lu|e,

{to sebesi soznajno se smetaat Bugari, ja so~inuvaat glavnata

sila na Bugarija vo Makedonija i nejzinata prednost pred Srbite,

koi{to nemaat takov svoj element vo Bitolskiot vilaet osven

edinstveni u~itelite i u~itelkite, {to se dojdeni od Srbija.

[to se odnesuva do slavjanskoto makedonsko nare~je, toa e

sli~no i na bugarskiot i na srpskiot jazici. Vo Bitolskiot

vilaet ima dva dijalekta: na „Brsjacite“ i na „Mijacite“. Prviot

od niv, najpove}e rasprostranet, e sli~en so bugarskiot. Mija~-

kiot dijalekt pak, koj{to se so~uval samo vo nekolku sela od

Bitolskata i Debarskata kaza, potsetuva na srpskiot jazik. No i

brsja~kiot dijalekt vo fonetski odnos e sli~en na srpskiot,

makar {to po formata i po konstrucijata na zborovite ima

pove}e zaedni~ko so bugarskiot jazik. Voop{to, neophodno e da se

odbele`i, deka sli~nosta na jazikot na Makedonskite Slavjani so

bugarskiot ili so srpskiot zavisi, glavno od vlijanieto na

u~ili{teto. Toj e mnogu pove}e blizok so bugarskiot tamu, kade

{to bugarskite u~ili{ta so godini nego go rasprostranuvale i go

propagirale, a malku se razlikuva od srpskiot vo kruzite, kade

{to Srbie imaat otvoreno svoi u~ili{ta i gi istisnale Buga-

rite. Kako {to se gleda od etnografskata tablica, vo Bitolskiot

vilaet ima okolu 321.900 du{i Slavjani, od koi 205.200 se smetaat

sebesi Bugari, 90.000 Grci, 14.000 Srbi i okolu 2.600 du{i, {to

`iveat vo Debarskiot sanxak – Albanci.410

Neofit,411 25 juni 1910 godina

Od nekoe vreme navamu, kako {to ve}e Ve izvestiv nekolku

pati, rabotite vo eparhijata, a osobeno tuka (vo Skopje – b. r.) ne

odat kako {to treba. Eparhiskiot sovet… re{i da vi isprati

pismo vo koe ostro ja osuduva kandidaturata na porane{niot

skopski mitropolit Teodosij, i me|u drugoto vo protestot, po

moja sugestija, pi{uva: „Revoltirani ~itame po vesnicite deka

edna grupa bezo~nici saka po sekoja cena da go natera naselenieto

– glasa~ite vo Skopskata eparhija da go vratat tipi~niot inaet-

~ija Teodosij za mitropolit na Skopskata eparhija. Toa e istiot

onoj Teodosij koj pred 17-18 godini saka{e da ja oddeli Skopskata

eparhija od Egzarhijata i da se proglasi za nezavisen mitropolit.

Za taa cel toga{ toj napravi poseben pe~at vo koj gi izbri{a

svetite za nas zborovi „Bugarska egzarhija“ i nape~ati svoi

kr{telni svidetelstva, vuli i drugi dokumenti; ne gi ispolnu-

410 Ibidem, 95-99, 102-105. 411 Arhimandrit, egzarhiski mitropolit vo Skopje.

va{e okru`nite pisma i rasporedbite na Egzarhijata i drugo. (...)

Nie najostro protestirame protiv postavuvaweto na negovata

kandidatura za skopski mitropolit, bidej}i go navreduva bugar-

skoto ~uvstvo na naselenieto“.

Za àl, Va{e Blaènstvo, ako Eparhiskiot sovet ima

takvi lu|e so zdrav razum, ne e toa slu~aj so nekoi esnafski

sredini, koi se pod vlijanie na u~itelot g. Petar Pop Arsov, koj

si vnu{il vo glavata deka e voda~ na narodot. Toj postojano

zboruva protiv Egzarhijata i nejzinoto na~alstvo, vklu~uvaj}i me

i mene, i gi pottiknuva esnafite da ja poddràt kandidaturata na

mitropolitot Teodosij, za{to toj svoevremeno postradal branej-

}i gi interesite na Makedoncite.

(…) Od nekoi ~lenovi na Sovetot razbrav deka Krste

Petkov, onoj {to svoevremeno trgna so „misirkov{tinata“, od

nekoj svoj rodnina {to ìvee tuka, vo Skopje, pobaral da go povr-

ze so u~itelot Petar Pop Arsov… Toj gospodin Krste Misirkov

na svojot rodnina mu iskaàl vo pismoto èlba da se vrati vo

Makedonija, poto~no da dojde vo Skopje {tom }e se oslobodi

Makedonija. Sakal ~ovekot da bide profesor na skopskiot uni-

verzitet(?!). Ako e toa vistina, a nema zo{to da me laàt, toga{

samiot zaklu~ete kakva opasnost £ pretstoi na bugar{tinata vo

ovie istoriski vremiwa. Zamislete si da se zdruàt zaedno

„misirkov{tinata“ na gospodinot Krste, „separatizmot“ na Nego-

voto Visokopreosve{tenstvo Teodosij i „avtonom{tinata“ na

gospodinot Petar Pop Arsov!

Na mislewe sum… da se otfrli kandidaturata na Negovoto

Visokopreosve{tenstvo g. Teodosij, so {to bi se izbegnala edna

opasnost od nesetni razmeri za bugarskoto delo vo Makedonija.412

A. Kalmikov, 22 juni 1912 godina

Bugarskata partija bara avtonomija na Makedonija. Turci-

te smetaat deka po nea }e dojde aneksijata. Protiv toa e te{ko da

se sprotivstavi. Balkanskata federacija se javuva edvaj li ne

kako edinstven izlez od ovaa zapletkana polo`ba na neprijatel-

skite vlijanija. No, pra{aweto za federacija izleguva od grani-


cite na makedonskiot ìvot, koj{to ja nosi vrz sebe sevkupnata

teìna na politi~kite uslo`nuvawa.413

Programsko pismo od Bitola, 15 avgust 1912 godina

Petstotini godini Slovenomakedoncite ìveat pod tur-

skata vlast, no nikoga{ gonewata i sistematskoto istrebuvawe na

ovoj nesre}en i trudoqubiv narod ne doa|ale do takvi ~udovi{ni

razmeri kako vo dene{no vreme. Po osloboduvaweto na Bugarija

so ruska krv i so ruski pari, mnozina Makedonci po~naa da u~at

po bugarski (vo Makedonija i vo Bugarija) i za kuso vreme se obra-

zuva silen inteligenten proleterijat. Tie po~naa da mislat i da

razmisluvaat po bugarski i besprekorno da gi ispolnuvaat site

barawa na bugarskata vlada i na Egzarhijata, da bidat u~iteli i

sve{tenici vo Makedonija, da mu objavuvaat na celiot svet deka

vo Makedonija ìveat samo Bugari. Tie bea prvite lastovi~ki na

bugarizmot, tie se javuvaat i prvi vinovnici za razdrobuvaweto

na slovenskoto naselenie. Ovie pioneri na bugarizmot otprvin

rabotea po miren pat (preku u~ili{tata i crkvite), no koga Buga-

rija stana gore-dolu samostojna dràva slikata na mirnata propa-

ganda vedna{ se izmeni: bugarskite agenti od Makedoncite i od

Bugarite po~naa da se odnesuvaat vo Makedonija kako kaj sebe vo

Bugarija. Tamu, kade {to potkupot na turskite ~inovnici ne

pomaga{e, tie nasilno, so ogin i me~, go teraa slovenskoto

naselenie da ~ita po bugarski i da se vika Bugari. Za ovaa cel vo

Sofija be{e obrazuvan Makedonski komitet (poto~no – bugarski)

{to so bugarski pari, so dozvola od bugarskata vlada, ja ispolnu-

va{e smrtnata kazna… nad onie Makedonci {to ne sakaa da ~ita-

at na za niv nerazbirliviot bugarski jazik i ne sakaa da se nare-

kuvaat Bugari.

Srbija, nao|aj}i se pod presata na ekonomskiot gnet od

Avstro-Ungarija, po silata na zakonot za samoodrùvawe (izlez

na moreto – Solun), isto taka po~na da propoveda srbizam vo

Makedonija…

Grcite u{te odamna ne dremea i dejstvuvaa pred turskite

vlasti po site pravila na vizantiskata zloba i lukavost.

I taka, vo Makedonija ve{ta~ki se sozdadoa, pokraj

gr~kata propaganda, u{te dve – bugarskata i srpskata. Vo posled-

413 Simon Drakul, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt, sedmi

tom, 298.

no vreme vo Makedonija dobi pravo na gra|anstvo i romanskata

propaganda. Do pojavuvaweto na bugarskata i srpskata propaganda

Slovenomakedoncite sekoga{ velea deka tie se – Sloveni i niko-

ga{ ne se nare~uvaa Bugari, Srbi ili Grci; u~ea tie po gr~ki i po

slovenski, no si zboruvaa na ~ist slove-nomakedonski jazik. Sega

se pojavuva pra{aweto: kako Makedon-cite, koi{to porano se

vikaa Sloveni, sega se nare~uvaat Srbi, Grci i Bugari? Za da

odgovori ~ovek na ova pra{awe, treba, prvo, da bide vistinski

Makedonec, vtoro, sovesta i ~esta da ne mu se na izdr{ka kaj

Bugarite, Srbite i Grcite… Turskata administracija, do pojavu-

vaweto na Mladoturskata konstitucija, ìvee{e kako parazit na

makedonskoto telo… Pokraj toa, ovaa proda`na administracija

ìvee{e {iroko od mitoto na bugarskata, gr~kata i srpskata

propaganda. Na primer, vo Bitolskiot vilaet vo edno od selata

Makedoncite u~ea na gr~ki, no si zboruvaat na slovenomakedon-

ski (Turcite gi nare~uvaat Urum-mileti – „Grci“). Se pojavuvaat

kaj turskiot ~inovnik egzarhistite i mu davaat potkup; turskiot

~inovnik gi proglasuva Makedoncite deka ne se Grci, ami Bugari

i deka se dol`ni da u~at na bugarski. Gr~kiot u~itel mora da si

odi, na negovo mesto doa|a bugarski u~itel. Ako po~nat Makedon-

cite da se protivat, na pomo{ na bugarskiot u~itel mu doa|a

tajniot bugarski komitet; }e isfa}a no}e nekolku vidni i nevoo-

ruèni Makedonci, }e gi odnese v planina i tamu bespo{tedno gi

ubiva; istoto toa potoa se povtoruva so Srbite. Grcite, Bugarite

i Srbite moè da se sporedat so „mrtvite du{i“ na Gogoq, no so

taa razlika {to î~ikov gi kupuval imiwata na umrenite selani

i ne gi prepraval, a Bugarite, Srbite i Grcite gi kupuvaat od

Turcite imiwata na ìvite Makedonci, no so pravo makedon-

skoto - ski da go izmenuvaat na -ov, -i} i -idis… Drugiot na~in za

zgolemuvawe na hartija na srpskata, bugarskata i gr~kata nacija

(za smetka na Makedoncite), kako {to ve}e spomenav gore, toa e

ekonomskata zavisnost od sosednite dràvi. Desetici iljadi

makedonski rabotnici sekoja godina odat na pe~alba vo Bugarija,

Srbija i Grcija. Koj vo Grcija ne saka da se vika Grk, vo Srbija

Srbin, vo Bugarija Bugarin, toj ne moè da go zaraboti par~eto

leb vo ovie „bratski“ zemji. Ima slu~ai, koga od trojca ednokrvni

bra}a edniot mora da se vika Grk, drugiot Srbin, tretiot

Bugarin, spored toa kade odat tie na pe~alba. Koga ve}e spome-

natite metodi ne gi postignuvaat celite, toga{ vo Makedonija se

pojavuvaat vooruènite bugarski, gr~ki i srpski ~eti i so gruba

sila i so oru`je v race gi teraat Makedoncite da preminuvaat od

edna nacija vo druga. I toga{ zapo~nuva vistinsko bratoubis-

tveno istrebuvawe na Makedoncite…

Da £ se pomogne na ovaa nesre}a moè samo na sledniot

na~in:

1) Energi~no zastapuvawe na bratska Rusija vo polza na

Makedoncite.

2) Uni{tuvawe na bugarskata, srpskata i gr~kata propa-

ganda vo Makedonija.

3) Otvorawe u~ili{ta na slovenomakedonski jazik.

4) Obnovuvawe na crkovnata nezavisnost (aftokefalnata

slovenomakedonska crkva vo g. Ohrid).

5) Sloboden razvitok na nacionalnata svest, t. e. na svesta

deka Slovenomakedoncite se eden i nedeliv narod…

6) Vo imeto na humanosta, ~ove~koto dostoinstvo i qubov-

ta kon svojata tatkovina, makedonskata inteligencija treba ed-

na{ za sekoga{ da ja prekine sramnata proda`ba na svojata sovest

i ~est na bugarskite, srpskite i gr~kite pazari.

7) [iroka vnatre{na samouprava na Makedonija...414

Aleksandar V. Amfiteatrov, 1912 godina

Po ruskata vojna, Turcija na stariot reìm definitivno

se pretvori vo „bolen ~ovek“, a okolu smrtniot odar nejzin se

naslednicite na izvr{itelite na o~ekuvaniot testament. Idnite

sudbini na Makedonija po~naa da zavisat ne samo od voljata na

samata Turcija, kolku od presretlivosta na evropskoto staratel-

stvo. Poslednava XIX vek ja nau~i preku Germanija, Italija, Gr-

cija, barem donekade da smeta na pravoto na nacionalno samoopre-

deluvawe. I ete - site dràvi i zemji {to grani~at so Makedonija

po~nuvaat vo nea – boèm tr~awe za nagrada ili skokawe preku –

zasilena propaganda na svoite narodnosti. Se griàt, kolku {to

imaat sredstva i mo}, da ja ubedat Evropa so vistina i laga deka

boèm nacionalnoto samoopredeluvawe na Makedoncite nadviva

vo nivna korist, a ne na sosedniot narod.

Bugarite, vo toj odnos, gi isprevarija site svoi sopernici.

Za da stane Makedonija bugarska, treba{e da gi pobugarat Make-

doncite. I ete, po Bugarsko-srpskata vojna od 1885 g., najgolemite

sili i zna~itelni `rtvi na bugarskiot dràven organizam se

svrtuvaat kon bugarizacija na makedonskite Sloveni. Bugarski

414 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 378-381.

agent e sve{tenikot, u~itelot, komitata, ~etnikot stanuva tajna

vlada na zemjata i bo`em nejzina du{a.

Vo po~etokot propagandata ode{e izvonredno uspe{no.

Miqukov, koj ja poseti Makedonija kon krajot na devedesettite

godini, gleda na nea premnogu niz bugarski o~ila i – kako {to

veli – gi proglasi site Makedonci za krvni Bugari. Toj ja zatekol

Makedonija tolku dlaboko i bleskavo bugarizirana, {to ne e

~udno oblekata da ja primil kako telo – kulturata za narodnost.

(...)

Statistikite za Makedonija se zbunuva~ki, tendenciozni,

fantasti~ni. Pa i pokraj toa, duri i spored gr~ki izvori lesno e

da se vidi deka Elinite vo makedonskite vilaeti se malcinstvo.

Poradi toa {to, za da nametnat mnozinstvo, Grcite morale da

pribegnat kon dovolno bezobyirno falsifikuvawe, zapi{uvaj}i

gi kako svoi site patrijar{isti-slavenofili. To est Slovenite

{to ne go primile egzarhatot i koi ostanale verni na konstanti-

nopolskiot patrijarhat, iako govorat samo po slovenski. Na toj

na~in Grcite go primile sfa}aweto na nacionalnosta isto kako

Turcite: veroispovedta e narodnost. Patrijar{ist – zna~i Grk.415

Ivan Me{trovi},416 1912 godina

Mi raska`uva{e deka Makedoncite, tuku govorej}i ja

objektivnata vistina, ne se ni Bugari, ni Srbi, tuku makedonski

Sloveni, koi govorat na svoj poseben makedonski jazik ili

nare~je.

…Na{iot svet, re~e, be{e samo „Makedonski hristijani“,

potoa stana, koga se razvi gr~kata propaganda, „Makedonski

hristijani Slavjani“. Nam ni be{e seedno koja hristijanska zemja

}e ni pomogne da se oslobodime od Turcite. Jas sum roden vo

Bitola. Vo Bitola ima{e nekolku gimnazii: turska, gr~ka,

srpska i bugarska. Nam, na Slovenite, ni be{e seedno vo koja

slovenska gimnazija (}e u~ime). Jas, na primer, so mnogumina svoi

drugari, koi{to posle stanaa Bugari, u~ev vo srpska gimnazija.

Vistina e deka profesorite vo gimnazijata ni zboruvaa oti sme

415 Dokumenti za borbata, tom prvi, 525-526. 416 Ivan Me{trovi} (1883-1962) – poznat hrvatski i jugoslovenski

skulptor. Se raboti za izvadok od se}avawata na umetnikot za razgovorite

so Dimitar Rizov, op{testven deec, novinar i diplomat po poteklo od

Makedonija.

Srbi, kako i na onie vo bugarskata gimnazija oti sme Bugari, no

nie vo sebe si mislevme, a toa i doma ni go zboruvaa: seedno, neka

prikaùvaat tie, no nie sme si makedonski Sloveni hristi-

jani...417

Nace Dimov,418 1913 godina

Razgleduvaj}i go makedonskoto pra{awe od politi~koto

gledi{te, jas nema da gi ~epkam starite vremiwa, a }e gi zemam

samo onie momenti koga slovenstvoto tolku se ra{irilo i gi

naselile ne samo Makedonija, Bugarija i Srbija tuku i cela Elada

duri do Jadranskoto More. (…)

Vo ovoj moment gledame deka Srbite, blagodarej}i na geo-

grafskata polo`ba i politi~kite kombinacii so poddr{ka na

bratska Rusija, si imaat kralstvo.

Bugarite si imaat carstvo, izvojuvano so ruska krv, a

Makedoncite, blagodarej}i na konkurentite, si ostanuvaat pod

turskoto ropstvo. Osven toa, nesre}nite Makedonci nastradaa

u{te i poradi toa {to, nao|aj}i se pod turskoto ropstvo, tie bea

obikoleni od site strani ekonomski i nemaa dràvna

organizacija za pomo{ na u~ili{ta i u~ebni institucii. Osuden

otprvin pod rimskoto vladeewe, a potoa vizantiskiot pritisok i

najposle turskoto ropstvo, stra{noto ime M a k e d o n e c s i

n a o | a { e p r i b e ` i { t e o d p o k o l e n i e v o p o k o l e -

n i e s a m o v o m a k e d o n s k i t e s r c a. [to se odnesuva za

makedonskiot jazik, Turcite nego otprvin go narekuvaa gr~ki i gi

poddrùvaa gr~kite u~ili{ta i crkvi, a koga pri prerodbata na

Slovenskata egzarhija be{e priznata bugarskata narodnost,

Turcite mislea deka so delewe na makedonskiot narod vo

{kolski i crkoven odnos }e im dade mo`nost da ja odràt svojata

vlast vo Evropa, ne {tedea sredstva i pravea sè {to sluè{e

kako materijal za odzemawe na jazikot i kulturata na

makedonskiot narod. Ete zo{to Makedoncite bea prisileni da se

pot~inat i da gi davaat svoite deca vo gr~kite, srpskite i

bugarskite u~ili{ta. Poradi toa vo Makedonija nastana takva

polo`ba {to eden i ist makedonski narod go narekuvaat Grk,

Srbin i Bugarin samo zatoa {to eden go priznava gr~kiot

patrijarh i mu se moli na Boga vo gr~kite crkvi, a drug odi vo

417 Dokumenti za borbata, tom prvi, 539. 418 Nace Dimov (1876-1916) ‡ kulturno-nacionalen deec, brat na

Dimitrija ûpovski, ~len na MNLD vo Sankt Peterburg.

slovenska crkva. V o e d n i i i s t i g r a d o v i i s e l a s v e -

{ t e n i c i t e { t o d o b i v a a t p l a t a o d B u g a r s k a t a

e g z a r h i j a s e n a r e k u v a a t B u g a r i, onie pak {to d o -

b i v a a t p l a t a o d S r p s k a t a m i t r o p o l i j a s e n a -

r e k u v a a t s e b e S r b i, i slovenskoto makedonsko naselenie

{to odi vo edno ili drugo u~ili{te ili crkva se narekuva sebesi

Grk, Srbin ili Bugarin...

Turskite diplomati si mislea deka za spasot na Turskata

Imperija e neophodno da se poddrùva razedinuvawe pome|u

Makedoncite.

(...)

Od sevo ova {to go iskaàv smeam da re~am deka

Makedoncite imaat stoprocentno pravo na samostojnost i na toa

da ne bidat podloèni na raspar~uvawe pome|u Grcite, Srbite i

Bugarite. Ne obyiraj}i se na toa, srpskata, gr~kata i bugarskata

vlada, zaradi pro{iruvawe na svoite granici na makedonska

teritorija, ne {tedat sredstva i gi istrebuvaat Makedoncite {to

ne sakaat da se narekuvaat Srbi, Grci i Bugari i onie {to ne

znaat da zboruvaat srpski i gr~ki. (…)

Makedonskiot narod nema da se pomiri ni so onie {to se

stremat da mu go odzemat jazikot, obi~aite i prirodniot streme`

da bide sloboden stopan vo svojata ku}a.419

Memorandum na Makedoncite od Sankt Peterburg, 7 juni

1913 godina

Makedoncite postojano vo tekot na vekovite vostanuvaa i

se borea za nezavisnot i sloboda i so svojata uporna borba pomog-

naa na osloboduvaweto na Srbija, Grcija i Bugarija…

Namesto taa Makedonija, proslavena od Aleksandar Make-

donski, osvetena od apostolot Pavle, oblagorodena od dejnosta na

svetite bra}a Kiril i Metodija, obedineta od slavniot car

Samuil, braneta od hrabriot Dobromir Strez, ovekove~ena od

Marko Krale, obleana od krvta na milioni ma~enici za slobo-

419 N. D. Dimov†, Glava I. Istori~eskій o~erkъ Makedonіi i makedon-

skihъ slavяnъ. Glava II. Pri~inì vozniknoveniя ~etni~eskago dviènія vъ

Makedonіi. Glava III. Politi~eskій obzorъ Makedonii i makedoncevъ.

Dokladъ, pro~itannый vъ S.-Peterburgskomъ Slavяnskomъ blagotvo-

ritelьnomъ Obщestvø 8 fevralя 1913 goda. S.-Peterburgъ, 1913, 12-13, 15-16.


data, namesto Makedonija edinstvena, celokupna, slobodna, evrop-

skata diplomatija i so nea i vie, na{i bra}a – sojuznici i

osloboditeli, nè raskinuvate na par~iwa i gi gazite na{ite

sveti ideali…

(...)

Setete se deka raskinata Makedonija }e bide me|u vas

ve~no jabolko na razdorot…

(...)

Vo imeto na prirodnoto pravo, vo imeto na istorijata, vo

imeto na prakti~nata celesoobraznost nie ve molime vas, bra}a,

da go primite na znaewe slednovo:

1. Makedonija e naselena so ednorodno slovensko pleme

{to si ima svoja istorija, svoj bit, svoja nekoga{na dràvnost,

svoi ideali, pa poradi toa i svoe pravo na samoopredeluvawe.

2. Makedonija vo svoite etnografski, geografski i

kulturno-istoriski granici mora da bide samostojna dràva so

vlada odgovorna pred narodnoto sobranie.

3. Makedonskata dràva treba da pretstavuva oddelna

ramnopravna edinica vo balkanskiot sojuz pri zaedni~kite ca-

rinski granici.

4. Vo crkoven odnos neophodno e da se obnovi vo

Makedonija drevnata Ohridska avtokefalna crkva koja bi bila vo

kanonska vrska so drugite pravoslavni crkvi: gr~kata, ruskata,

bugarskata, srpskata, romanskata i sirisko-arapskata.

5. Zaradi podrobno razrabotuvawe na vnatre{nata uredba

na makedonskata dràva treba vo najskoro vreme, pod pokrovitel-

stvo na dràvite, vo gradot Solun da bide svikano narodno

pretstavni{tvo (nacionalno osnova~ko sobranie), izbrano so

op{to glasawe.420

420 „Makedonskій golosÍ“, I, № 1, S.-PeterburgÍ, 9 Юniя, 1913, 17-19.


Dimitrija ûpovski421, 27 juni 1913 godina

V~era{nite sre}ni sojuznici–bra}a po krv, sega se svire-

pi yverovi, neprijateli, vo èstoki sudiri se ma~at, se tepaat, se

ubivaat me|usebno…

Vo {to e pri~inata na vakvata promena?...

Pri~inata na zlostorni~kite krvavi borbi – za àl, toa

si ti, tatkovino – majko!

Ako sojuznicite–bra}a vojuvaa pred toa za osloboduvaweto

na nas – Makedoncite od pod turskoto ropstvo. Kako {to tie zbo-

ruvaa – sega, otkako nè oslobodija nas, bra}ata vojuvaat me|u sebe

poradi toa {to sekoj od niv saka da ja prostre svojata raka vrz

pogolemiot del od na{ata zemja – Makedonija.

Ne se spogodija za podelbata na na{ata zemja, na na{iot

imot, na na{iot ìvot, Bugarite, Srbite i Grcite se tepaat za da

nè razdelat i pot~inat zasekoga{ pod svoja vlast.

(...)

Odamna, odamna ti tvrdat tebe deka tvojata du{a – ne e

tvoja, tuku na tvojot sosed, deka tvojot lik mora da se odrazuva vo

tu|oto, a ne vo tvoeto ìvotno ogledalo. Kogo od nas,

Makedoncite, ne nè uveruvale deka sme tu Bugari, Srbi ili

Grci…

No nie ne sme toa, tuku sme oddelen narod so svoe

sopstveno ime – S l o v e n o-M a k e d o n c i.

(...)

Deca na Makedonija! Go slu{ate li àlniot glas na

va{ata majka, na tatkovinata? Slu{ate li za {to taa pla~e? Za

vas, za zlatnata sloboda na va{iot duh, na va{iot jazik i na

narodniot ìvot – za slobodata koja stoi povisoko od site

slobodi politi~ki i ekonomski. Pla~e taa zatoa {to saka vo

va{ata ku}a da si bide va{ata pravda.

(...)

421 Dimitrija ûpovski (1878-1940) – poet, publicist, redaktor, kar-

tograf, istori~ar, leksikograf, osnova~ i pretsedatel na MNLD vo

Petrograd.

Makedonci! Na{a dol`nost i na{a sveta obvrska e da im

izjavime na bra}ata Rusi, Bugari, Srbi, Grci – i na celiot svet

deka nie sme oddelen od niv slovenomakedonski narod, koj niv gi

saka so ednakva qubov!

Makedonci! – Zaedno so verigite na turskoto ropstvo, koe

go okovuva{e na{eto telo, nie sme dol`ni da gi otfrlime i

bugarskite, i srpskite, i gr~kite okovi {to ja ubivaat na{ata

du{a!

Makedonci! Sega nastapuva na{iot Veligden, na{eto

posledno voskresenie, - toga{ toa voskresnuvawe neka bide i na

teloto i na na{iot duh, zo{to Hristos voskresnal ne samo so

duhot tuku i so teloto.

Makedonci! – Da bideme dostojni na svoite pradedovci i

da si go zasluìme priznanieto od potomstvoto, koe vo sprotivno

}e nè prokolne, ako nie sega staneme jani~ari na svojata rodna

zemja, na na{ata mila Majka – Makedonija.422

Pismo od Debar, 10 oktomvri 1913 godina

Nie go preìvuvame sega ona {to ne stana vo niedna od

minatite vojni. Za vreme na vojnata me|u Srbite i Turcite, nie

im pomagavme na Srbite i poradi toa vo po~etokot nivnite odno-

si sprema nas bea podnoslivi. Vo momentot na srpsko-bugarskata

vojna nie stoevme nastrana. No vo tekot na nekolkute dena na al-

banskoto navleguvawe vo Makedonija, vedna{ nas nè stavija me|u

dva ogna; nie po~navme da trpime nesre}i i napadi od dve strani.

Koga Albancite vlegoa vo Debar, koj, od nepoznati

pri~ini, nabrzina, be{e napu{ten od srpskite vojski, toga{

nekoi Makedonci, naivno poveruvaa, deka Albancite ni go nosat

dolgoo~ekuvanoto osloboduvawe. No naskoro, ovie optimisti,

treba{e da se razo~araat. Albancite po~naa da gi ograbuvaat

makedonskite ku}i, i so svoeto nadmeno drèwe na pobediteli,

koi go preziraat mirnoto naselenie, pokaàa deka tie se isti

takvi neprijateli na Makedonija, kako i drugite. Osven toa,

Albancite so sila ja vrbuvaa na{ata mladina vo svoite odredi za

borba protiv Srbite, so neposlu{nite pak, se raspravaa na svoj

422 Upravda, Kъ Makedonskomu narodu, „Makedonskій golosÍ (Make-

donski glas)“, I, № 2, S.-PeterburgÍ, 27 Юniя, 1913, 25-28. Prevodot e na

prireduva~ite.

na~in. Naskoro potoa, pogolemiot del od niv se povele~e kon

sever.

No samo po edna nedela, zapo~naa da se vra}aat srpskite

vojski, i razbienite Albanci, se svrtea kon doma, nazad. Na

Srbite {to vlegoa vo Debar (delovi od polkovite 7, 13, 19 i 20),

kako prva dol`nost im be{e da se pozanimavaat so nesre}noto

mesno naselenie. Formiraa voen sud i po~naa da baraat i da mu

predavaat lu|e, koi, boèm, im pomagale na Albancite, a vsu{-

nost gi fa}aa i im se odmazduvaa, poradi svojata omraza sprema

beaza{titnite Makedonci, koi im se neprijatni na Srbite, pora-

di baraweto na svoite prava i avtonomija.

Sega rascuteniot na{ grad Debar e pretvoren vo urnatini.

Naselenieto delumno e istepano, delumno se razbega na razni

strani). Mijacite koi ostanaa, se o~ajani. Nikoj ne znae {to }e

stane ponatamu, i kakvi u{te uàsi }e do~ekame nie od na{ite

bra}a – osloboditeli Srbi, koi se ~uvstvuvaat napolno neodgo-

vorni.

Debranec423

Dimitrija ûpovski, 1913 godina

Vo vreme na turskoto gospodstvo makedonskite Sloveni za

seto vreme ne prestanuvaa da vodat svesna i uporna borba, otpr-

vin za svojata nezavisnost, a otkako kone~no bile pokoreni od

Turcite, za svoeto osloboduvawe od turskiot jarem… Tie zemale

u~estvo i vo osloboditelnite borbi na svoite sosedi – Srbite,

Grcite i Bugarite - ~ija{to sloboda bila izvojuvana so usilbite

i so pomo{ta i od Makedoncite…

Berlinskiot kongres koj go predade makedonskiot narod

kako `rtva na odmazdata na razbienite Turci, koi znaeja kakva

uloga igraa makedonskite odredi vo za niv nesre}nata vojna, pre-

dizvika eksplozija na o~ajnost i negoduvawe po cela Makedonija.

Celiot narod, kako eden ~ovek, se krena i zapo~na neramna borba

protiv Turcite za svoeto osloboduvawe. Vostanieto trae{e pove-

}e od edna godina i zavr{i, se razbira, so pobeda na ozlobenite

Turci, koi najsposle, ja razurnaa taa nesre}na zemja…

423 Makedonski glas /Makedonskій Golosъ/. Organ na privrzanicite

na nezavisna Makedonija 1913-1914. Prevod od ruski jazik, Skopje, 1968, 169-

170.

Bez ogled na vakvoto krvavo zadu{uvawe na vostanieto,

osloboditelnata ideja ne gi napu{ti Makedoncite. Site 35 godi-

ni, kolku {to izminaa od Berlinskiot kongres, pa sè do sega{-

nava vojna, se edna krvava stranica na neprekinata gigantska

borba na makedonskiot narod za svoeto osloboduvawe…

Samo za edno petletje – 1898 do 1903 godina – ima{e pove}e

od 400 sudiri me|u Makedoncite i Turcite.

(...)

Vnatre{nata organizacija i ponatamu usileno se podgot-

vuva{e za novo vostanie pod parolata „Makedonija na Makedon-

cite“, a narodot, izma~en od turskite yverstva, so zadovolstvo

stapuva{e vo revolucionernoto dvièwe...

(...)

Na toj na~in Makedoncite, po odnos na Bugarija, Srbija i

Grcija i Crna Gora, se pojavija kako sojuznici vo sega{nata bal-

kanska vojna. Voop{to, vo taa vojna u~estvuvaa pove}e od 100.000

Makedonci, ne zemaj}i ja predvid pomo{ta od celoto naselenie

{to toa im ja ukaùva{e na sojuznicite za svoeto osloboduvawe.

Pravdata bara, koga ve}e Makedoncite se borea protiv Turcite

za svojata sloboda pod parolata „Makedonija na Makedoncite“ i

im pomognaa vo vojnata na sojuznicite, toga{ treba i od Balkan-

skiot sojuz interesite na Makedonija da se priznaat i zadolì-

telno da dobijat svoe zadovoluvawe vo vid na avtonomija.

Vo tekot na re~isi 20 vekovi makedonskiot narod sekoga{

i pri site okolnosti se stremel kon sloboda i kon samostojnost…

No ovoj slobodoqubiv narod ne misle{e samo na svojata sloboda:

site revolucii, site vojni za osloboduvawe na slovenskite sosedi

ili duri samo na istovernicite kako, na primer, Grcite, nao|aa

vo nego plamen odziv. Makedoncite toga{ gi napu{taa svoite

nivi, svoite ku}i, svoite èni i deca i odea da umiraat za tu|oto

delo kako za svoe… Koj od Bugarite, Srbite, Grcite }e se osmeli

da go odre~e ovoj fakt?

(...)

Najvaèn centar na hristijansko-nacionalnata kultura na

Makedonija stanal gradot Ohrid, so svojata pro~uena Ohridska

arhiepiskopija, koja{to vrz urnatinite na Justinijana ja obnovil

golemiot makedonski car Samuil, so istite prava {to gi imala i

poslednata...

(...)

Pobedni~kiot elinizam, ugasnuvaj}i go posledniot plamen

na narodniot crkoven ìvot, vo liceto na spomenatata arhiepis-

kopija, gi vloì site sili za obezli~uvawe i elinizirawe na

makedonskiot narod...

Seto toa predizvika silen otpor od strana na makedon-

skite Sloveni, koi{to zapo~naa dolga borba za obnovuvawe na

svojata nacionalna crkva, borba na slovenstvoto so elinizmot,

koja dovede do toa, {to Bugarite vo 1872 godina uspeaja da

obrazuvaat egzarhija (avtonomna crkva). Kon nea se priklu~ija i

mnogumina Makedonci, bidej}i na Bugarite im be{e dozvoleno po

cela Makedonija da osnovaat crkvi i u~ili{ta i Makedoncite

moraa da go izbiraat od dvete zla pomaloto: makar i tu|a, no

slovenska crkva. Makedoncite ne uspeaja i do denes da ja obnovat

svojata ohridska avtonomna crkva.

Na toj na~in, kon pogubnoto vlijanie na gr~kata patrijar-

{ija se nadovrza, ne pomalku pogubnoto vlijanie na egzarhijata,

koja gi vloùva{e site usilbi za pobugaruvawe na makedonskite

Sloveni. Preku toj svoj organ (egzarhijata) bugarskata vlada

cvrsto gi sproveduva{e svoite {ovinisti~ki idei, ne zapiraj}i

se pred nikakvi sredstva.

Naselenieto na nesre}nata zemja po~na da trpi pritisoci

od dve strani. No i toa ne be{e dosta… Borbata na Grcite i Buga-

rite za zavladuvawe na Makedonija ja predizvika na borba i tre-

tata strana – Srbite, koi, gledaj}i deka nikoj ne se zastapuva za

Makedoncite, izdejstuvaa od Turcite pravo da {irat vo zemjata i

svoja propaganda, sozdavaj}i „srpski“ narod tamu kade {to

nikoga{ go nemalo. (...)

Site ovie bugarsko-srpsko-gr~ki nacionalnosti bea sozda-

vani iskustveno so pomo{ta na celi reki zlato, koi{to te~ea od

zainteresiranite dràvi vo xebovite kako na turskite ~inovni-

ci, taka i na oddelni Makedonci koi za pari ja prodavaa svojata

tatkovina ili rabotea nekoristoqubivo kako slepi orudija vo

polza na tu|i dràvi, pod vlijanieto na tamu dobienoto vospi-

tanie i obrazovanie.424

424 D. ûpovskій, Makedoniя i Makedoncы. (Kulьturno-istori~eskій

obzorъ Makedonii, „Makedonskій golosÍ (Makedonski glas)“, I, № 1, S.-

PeterburgÍ, 9 Юniя, 1913, 3-13. Prevodot e na prireduva~ite.

Dimitrija ûpovski i Krste Misirkov,

14 avgust 1914 godina

Od polovinata na minatiot vek ruskata vlada i ruskoto

op{testvo po~naa zasileno da pomagaat za kulturno-nacional-

nata prerodba na ju`nite Sloveni. Pokraj drugite balkanski

zemji, ne be{e zaboravena i na{ata tatkovina Makedonija. Mnogu

Makedonci dobija obrazovanie vo Rusija i se vratija doma za da se

borat za slovenska bogoslu`ba i za nacionalno osvestuvawe.

Rusija im pomogna na Makedoncite vo borbata za nacionalna

crkva; taa ja oslobodi Makedonija vo 1878 godina, no Sanstefan-

skiot dogovor be{e poni{ten vo Berlin i na{ata tatkovina,

poradi intrigite na neprijatelite na slovenstvoto, povtorno

potpadna pod tursko ropstvo. Od vremeto na Berlinskiot kongres

po~nuva edna od najte{kite epohi vo ìvotot na Makedonija. (…)

Vo tekot na poslednite dvaeset godini, celosno obzemeni

so borbata so Grcite i Turcite, nie, za àl, premnogu im veru-

vavme na uveruvawata na Bugarite i Srbite za nivnata bratska

pomo{ vo na{ata borba za kulturna i nacionalna sloboda na

Makedonija. Pod izgovor za bratska pomo{, simpatija i poddr{ka

na na{ite stremeì, Bugarite i Srbite, kako {to se pokaà,

samo podgotvuvale teren za da si ja pot~inat Makedonija, cela

ili eden nejzin del. (…)

Dodeka nie bevme zafateni so borbata si Grcite i Tur-

cite, Srbite i Bugarite bez prekin rabotea vrz sozdavawe privr-

zanici na srpskite i bugarskite nacionalni interesi kako vnatre

vo Makedonija, taka i vo stranstvo, a glavno vo Rusija. Srpsko-

bugarskoto soperni{tvo vo Makedonija sozdade iluzija deka vo

Makedonija postojat barem dve slovenski nacionalnosti – bugar-

ska i srpska, {to treba{e da posluì kako osnova za srpsko-

bugarski pazarewa i podelba na Makedonija me|u Bugarija i

Srbija. Koga stanaa o~igled-ni vistinskite celi na „bratskata“

grià na Bugarite i Srbite za Makedonija, voda~ite na

makedonskiot narod po~naa gromo-glasno da izjavuvaat za

neubedlivosta na srpskite i bugarskite pretenzii sprema

Makedonija i za postoeweto edinstvena, nasekade vo Makedonija

rasprostraneta slovenska makedonska nacionalnost kako oddelna

etnografska i istoriska individual-nost. Voda~ite na

Makedoncite, protestiraj}i protiv iskrivuva-weto od Srbite i

od Bugarite na vistinata za etnografijata i istorijata na

Makedonija, izjavuvaa deka makedonskata nacio-nalna svest e samo

eksploatirana od bugarskata i od srpskata nacionalna

propaganda, koi so pomo{ na potkupuvawa sozdavaat svoi

privrzanici vo Makedonija, a so pomo{ na srpskite i bugar-skite

zdruènija i so pomo{ na intrigi vo stranstvo sozdavaat

privrzanici na podelbata na Makedonija me|u Srbija i Bugarija.

Na{ite protesti ne pomognaa, bidej}i celosno zafateni

so borbata so Turcite i Grcite, nie ne moèvme so ista energija

da vodime borba so srpskite i bugarskite intrigi, a i nemaj}i

sopstvena dràva, ne raspolagame so neophodnite materijalni i

politi~ki sredstva za borba so srpsko-bugarskite intrigi vo

stranstvo.

Taka, srpsko-bugarskiot spor za Makedonija im pomogna na

Turcite i Grcite vo nivnoto ugnetuvawe i navreduvawe na Make-

doncite. (…)

Nie se borevme so Turcite i ja dovedovme borbata do kraj,

i toa do pobedonosen kraj. Me|utoa, na{ata 20-godi{na borba za

sloboda zavr{i so podelba i so novo, u{te polo{o porobuvawe na

Makedonija, za koe vinovnici se na{ite bra}a Srbi i Bugari.

Rusija i slovenstvoto ne moèa da im se naraduvaat na

uspesite na slovenskoto oru`je vo borbata so Turcija. Me|utoa,

po pobedata na slovenskoto oru`je sleduvaa golemi razo~aru-

vawa. Po~naa raspravii me|u sojuznicite za podelba na plenot, a

plenot bevme nie, Makedoncite, i na{ata nesre}na tatkovina

Makedonija. (…)

Verojatno ne treba dolgo da se dokaùva deka glaven

vinovnik za razdrobuvaweto i za novoto porobuvawe na Makedo-

nija ne be{e nikoj drug tuku Bugarite i Srbite... Nie ne moèvme

navreme da go ubedime ruskoto op{testvo deka e prisutno sè {to

e potrebno za sozdavawe nezavisna makedonska dràva, a imeno: 1)

deka raznoobraznosta na naselenieto vo Makedonija voop{to ne e

pogolema odo{to raznoobraznosta na naselenieto vo Srbija i

Bugarija pred nivnoto osloboduvawe od turskoto ropstvo; 2) deka

postoi edna nacionalnost {to go so~inuva mnozinstvoto na

naselenieto na Makedonija i koja mu dava etnografsko edinstvo

na zemjata – toa e slovenskiot narod – Makedonci, koi vo cela

Makedonija pretstavuvaat edna ista, a ne dve ili nekolku nacio-

nalnosti, kako {to tvrdat Bugarite i Srbite; 3) deka Makedon-

cite voop{to ne se takvi bezvolni i nesvesni slovenski divjaci,

koi, spored uveruvaweto na Srbite i Bugarite, vo srpskite i

bugarskite u~ili{ta mnogu lesno moè da se pretvorat vo Srbi i

Bugari. Naprotiv, nie sme sosema oformena nacija, raspolagame

so inteligencija nesporedlivo pogolema i pove}estrana otkolku

taa {to ja imaa Srbija i Bugarija pred nivnoto osloboduvawe.

Nie poseduvame mnogu imiwa na op{testveni i kulturni dejci,

koi go dadoa ìvotot za slobodata i za kulturata na svojata tat-

kovina Makedonija. Nie imame drevna i visoka mesna – makedon-

ska kultura, po~nuvaj}i od vremiwata na svetite Kiril i Metodij

i nivnite u~enici svetite Kliment, Naum i Gorazd, osnova~i na

makedonskata slovenska prosveta, isto taka i od vremiwata na

prvata slovenska makedonska dràva – carot Samuil, vtorata

dràva na Dobromir Strez i tretata – na kralot Volka{in i

Marko, a i od celiot XIX vek, osobeno od negovata vtora polo-

vina. Na{iot narod, koj ja izdrà vekovnata borba so Vizantija i

so Turcija i so pritisocite na gr~koto sve{tenstvo i na Turcija,

e zakalen vo taa nacionalna borba, zatoa toj ne moè da bide

takov bezvolen, nesvesen i div narod, kakov {to na{ite

protivnici se trudea da mu go pretstavat na ruskoto op{testvo.

Srbite, Grcite i Bugarite, otkako ja zavladeaja Make-

donija, u{te pove}e se ubedija vo postoeweto na nepokolebliva

makedonska nacionalna samosvest zakalena vo borbata, zatoa tie

£ objavija najèstoka vojna na taa makedonska nacionalna samo-

svest, i voop{to, na makedonskata nacionalna kultura. Srpskata,

gr~kata i bugarskata politika vo Makedonija gi naso~ija site

usilbi i sredstva na dràvata vo borba so makedonskiot nacio-

nalizam, so makedonskata prosveta, so makedonskata kultura. Tie

gi upotrebuvaat site sredstva, i dozvoleni i nedozvoleni, za da gi

pretvorat od niv zavladeanite delovi na Makedonija vo kulturni

pustini i na urnatinite na starinskata mesna kultura da ja razvi-

vaat svojata. (…)

Taka, srpsko-bugarskiot spor za Makedonija pretstavuva

ve~na zakana za mirot na Balkanot i za interesite na balkan-sko-

to slovenstvo. Eve zo{to nie, Makedoncite smetame deka sega{-

nata op{toevropska vojna, koja treba da ja re{i sudbinata na ce-

loto slovenstvo, nema da zaboravi da ja uredi sudbinata i na na-

{ata tatkovina. (…)

Najpravilno re{enie na makedonskoto pra{awe nesomne-

no e sozdavawe na nezavisno makedonsko kralstvo, na ~ie ~elo bi

bil monarh od slovensko poteklo i so pravoslavna veroispoved.

Nie sakame makedonski kral od Velika Rusija. Nie treba

da gi ispravime svoite gre{ki od minatoto, i namesto vo balkan-

skite dràvi, potpora treba da barame, i nesomneno }e ja najdeme,

kaj velikata osloboditelka na site pravoslavni Sloveni – pravo-

slavna slovenska Rusija. Nie smetame deka najdobro i najpravedno

re{enie na makedonskoto pra{awe }e bide da im se odzemat na

Srbite, Grcite i Bugarite site makedonski zemji {to gi so~inu-

vaat porane{nite tri makedonski vilaeti i od niv da se formira

novo slovensko, sosema nezavisno balkansko kralstvo – Makedo-

nija, na ~elo na koe bi bil eden od velikite knezovi na ruskiot

CARSKI dom, spored NAJVISOKIOT izbor na NEGOVOTO

CARSKO VELIÊSTVO CAROT IMPERATOR…

So formiraweto vo srceto na Balkanskiot Poluostrov i

na granicata na Bugarija, Srbija, Crna Gora, Albanija i Grcija

nezavisno makedonsko kralstvo na ~elo so kral od ruskiot

CARSKI dom }e bide zavr{eno osloboduvaweto od Rusija na site

balkanski narodi i }e moè da po~ne sobiraweto na site balkan-

ski pravoslavni zemji vo edna pod èzolot na balkanska granka na

carskata dinastija Romanovi…

Pretstavnik na S. Peterbur{kata makedonska kolonija,

koj ja zavr{i S. Peterbur{kata duhovna akademija, urednik-izda-

va~ na „Makedonski golos“

D. Pavle ûpovski

Pretstavnik na Odeskata i Ju`noruska makedonska kolo-

nija, predava~ po istorija i geografija vo Ki{inevskata ma{ka

gimnazija na CAROT ALEKSANDAR I Blagosloven, kole{ki so-

vetnik

K. Misirkov425


Neka si me~tae Bugarija za svoeto pro{iruvawe. Makedon-

cite toa ne gi interesira. Na Makedoncite im e potrebno povtor-

no obedinuvawe i nezavisnost. Na Makedoncite im treba ne

golema Bugarija, tuku obedineta i slobodna Makedonija.

]e pra{a nekoj: na kogo, na kakvi toa Makedonci im e

potrebno osloboduvawe i obedinuvawe na Makedonija? – Na site

Makedonci, i na onie {to ìveat vnatre i na onie {to se nadvor

od Makedonija, za{to nositelite na ovaa ideja se plot od plotta

na Makedonija, se nao|aat vo tesna vrska so makedonskiot narod,

so negovite tradicii, potrebi i ideali.426

425 Krste Misirkov, Pisma 1911-1917. Predgovor i redakcija d-r

Rastislav Terzioski. Voved prof. d-r Atanas Vangelov, Skopje, 2007, 83-101. 426 Krste P. Misirkov, Makedonskiot i bugarskiot nacionalen

ideal, Sobrani dela, III. Nacionalno-politi~ka publicistika (1910-1926),


Ako se zeme predvid deka 1903 godina stoi tokmu na sredi-

nata pome|u po~etokot na makedonskoto ~etni~ko dvièwe i

negoviot kraj, predizvikan so sojuzni~kata vojna protiv Turcija

za osloboduvawe na Makedonija, vo koja zedoa najaktivno u~estvo

samite Makedonci, toga{ izleguva deka Makedoncite vo tekot na

celi dve decenii vodea ricarska postojana i neprekinata te{ka

borba protiv silnata Turcija za osloboduvawe na svojata

tatkovina od turskoto ropstvo. I borbava ne be{e bespolezna.

Postepeno taa vode{e kon re{enie na makedonskoto pra{awe vo

interes na samite Makedonci: Mirc{tegskata programa, Finan-

siskata kontrola nad makedonskite vilaeti, Revelskite reformi

i dr.

Koga se pojavija Bugarsko-srpskiot, Bugarsko-crnogorski-

ot i Bugarsko-gr~kiot sojuz i zapo~na Prvata balkanska vojna,

na{eto odu{evuvawe be{e beskrajno. Makedoncite od site strani

na svetot pobrzaa da zemat u~estvo vo vojnata protiv vekovniot

neprijatel. Tie se borea hrabro i im ukaàa su{testveni uslugi

na sojuzni~kite armii.

No... skoro stana jasno deka na{ata tatkovina }e bide

razdrobena i porobena od sojuznicite. Osloboditelnata vojna

skoro se pretvori vo zavojuva~ka vojna i namesto osloboduvawe od

ropstvoto, Makedonija be{e razdrobena i potpadna pod novo,

polo{o, trojno ropstvo na Srbite, Grcite i Bugarite.427

Voen agent vo Bugarija, 28 avgust 1915 godina

Za 4 septemvri e odredeno svikuvawe na site Makedonci na vozrast od 20 do 40 godini za obuka. Makedoncite {to zele u~estvo vo minatata vojna vo makedonsko-odrinskata dobrovo-le~ka vojska, kako i Serskata i Dramskata brigada, se svikuvaat na trinedelna obuka; tie {to ne u~estvuvale vo vojnata i tie {to bile sosema oslobodeni od voenata slu`ba, se povikuvaat na 45-dnevna obuka. Toa predizvikuva golemo nezadovolstvo kaj tuka{-

Podgotovka Blaè Ristovski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska,

Skopje, 2008, 200 (ponatamu: Krste P. Misirkov, Sobrani dela, III). 427 Krste P. Misirkov, Borbata za avtonomija, Sobrani dela, III, 204-

205.

nite makedonski krugovi i verojatno pogolemiot del od niv nema da se javat na obuka.

Savinski,428 5/18 septemvri 1915 godina

Go povikav Vladov i mu soop{tiv deka dvete negovi èlbi

iskaàni na 27 avgust se ostvareni i deka jas sega imam pravo da

o~ekuvam od nego Makedoncite, i voop{to javnoto mislewe, da ni

izlezat vo presret. Smetaj}i gi na{ite ~ekori za navremeni i

povolni za Bugarija, toj, kako i Genadiev, prizna deka bilo gre{-

ka da se nare~e Zadvardarskiot del na Makedonija, deka toa vo

o~ite na narodot }e ostavi vpe~atok deka sojuznicite sakaat na

Vardar da sozdadat tampon za vo idnina Zadvardarska Makedonija

da se oddeli od Bugarija. Jas mu zabeleàv deka tokmu toj i nego-

vite drugari se obvrzani da ja objasnat osnovanosta na takvoto

tolkuvawe i iskrenosta na namerite na dràvite, koi so zazema-

weto na del od Makedonija dadoa najdobra garancija. Toj go razbra

toa i veti deka kontaktite so Makedoncite vo vrska so svikuva-

weto na Makedonsko-odrinskata dobrovole~ka vojska }e gi

koristi za da gi ubeduva onie {to se somnevaat.429

D-r Abraham Xonston,430 1915 godina

Nosiite {to gi nosat makedonskite selanki se najatrak-

tivni. Vo dolgite zimski no}i tie ja predat volnata od svoite

sopstveni ovci i tkaat {ajak. (...) Odevme gore dolu, vnatre nad-

vor, me|u Albanci so beli ke~iwa, Turci so turbani, tvrdokorni

Makedonci so izvezeni dolami, Cigani so piratski izgled, Evrei

so fesovi, Bugari so nizok rast vo kafeavi doma{no tkaeni

objala, visoki Rumunci (verojatno Vlasi) so visoki astraganski

{ubari, Srbi so pleteni {apki od doma{na slama...

Barkli i jas i eden zalutan Angli~anec, rudarski inìner

od gorniot del na zemjata, taa ve~er ve~eravme so Konzulot.

„Ona {to treba da go zapameti{, kako odgovor, e deka

nivniot Boì} e slednata nedela, a nivnata Nova godina po edna

nedela“ re~e toj. „O~ekuvam neprijatnosti vo Novata godina“,

dodade seriozno.

428 Ruski pratenik vo Sofija. 429 Ruski dokumenti za Makedonija, 420. 430 ^len na medicinskata hirur{ka ekipa ispratena od Britanskiot

crven krst vo Makedonija.

„Zo{to?“ rekov jas.

„Zatoa {to Severna Makedonija treba da stane del od

Srbija, zvani~no na prvi januari. Narodot }e izleze na izbori za

da izberat ~lenovi na ’Skup{tinata‘“.

„No zo{to toa bi predizvikalo neprijatnosti?“

Konzulot se nasmevna i prodolì da mol~i; no inìnerot,

koj{to ima{e oficijalna vozdrànost, odgovori:

„Zo{to! Bidej}i tie }e bidat obvrzani za regrutacija. ]e

gi povikaat mladite za da ja zajaknat sogolenata srpska vojska, a

tie ne go sakaat toa. Mnogumina od niv se bugarski simpatizeri...

prose~niot Makedonec ne e nitu Srbin, nitu Grk, nitu Bugarin.

Toj e ona {to mu odgovara na vremeto. Boè! Makedonskoto pra-

{awe! ]e nastane ’mal pekol‘ koga }e po~nat da se molknat kako

regruti vo Skopje. âr{ijata ve}e vrie od revolt“.

Konzulot se nasmevna seriozno.

„Nacionalnosta vo Makedonija vo golema mera e pra{awe

povrzano so verata. Edno vreme sive ovie lu|e pripa|aa kon

gr~kata crkva, pa taka bea klasirani kako Grci, iako naj~esto tie

ne umeeja da kaàt nitu zbor na gr~ki! Potoa srpskata pravo-

slavna crkva be{e priznata od slo`niot Tur~in, koj{to saka{e

da gi razdvoi hristijanite, pa taka lu|eto {to £ pripa|aa na ovaa

crkva bea smetani za Srbi. Se rabira, Srbite nabrgu po~naa so

propaganda za da ja pro{irat svojata crkva; i sve{tenicite od

obete sekti po~naa da se tepaat za telata na novoroden~iwata,

zapi{uvaj}i gi nivnite oddelni u~ili{ta. Potem Bugarinot

zame{a raka. Nivnata crkva – Egzarhijata – e ne{to poinakva, i

lu|eto {to se ’egzarsi‘ gi smetaat za Bugari. Grcite i Srbite ne

ja priznavaat Egzarhijata, pa taka obete crkvi me|usebno se

ekskomuniciraat edna so druga“.

Inènerot se podnasmevna na nekoi se}avawa.

„Si spomnuvam za vo staro vreme, ne{to kako pred pet-

deset godini, skita~ki bandi Komiti preobra}ale celi sela kon

gr~kata, srpskata ili kon bugarskata crkva so pomo{ na me~ot“.

Zabeleùvaj}i go mojot za~uden izgled, toj prodolì.

„Znam. Zvu~i neverojatno. No vistina e. Onie koi ne se

preobratile ednostavno bile ograbeni, a ponekoga{ i ispoklani

od nivnite soìteli hristijani. Turcite posmatrale i se pot-

smevnuvale. Toa izvonredno im odgovaralo na nivnata politika

ovie hristijani da se qubat na vakov na~in. Po pravilo na

vakvite slu~uvawa od ednata ili od drugata strana tie im gledale

niz prsti, kako {to im odgovaralo; no koga ne{tata stanuvale

premnogu èstoki tie navaluvale vrz obete strani bezrezervno, i

taka se slu~uva{e u{te eden makedonski masakar da ja zgrozi

Evropa. Kako li samo Turcite mora da se smeele!“

„No dali ovoj makedonski narod navistina se razlikuva?“

pra{av jas.

„Na izvesen na~in da, ili ne. Ednostavno, tie se Make-

donci. Pravite Srbi i pravite Bugari se sosema razli~ni rai.

Bugarinot ne e Sloven, iako zboruva slovenski jazik. Makedon-

skiot e me{avina od albanski, srpski i bugarski, so gr~ki vo

krajbre`jeto. Dijalektot e podednakvo razbirliv i za Srbinot i

za Bugarinot. Vo nego ima malku od gr~kiot. Lu|eto ovde sega

velat deka se Srbi; no ako slednata nedela dojde Bugarinot, tie

}e bidat Bugari. Vo minatoto obete zemji imale prevlast, i obete

polagaat istorisko pravo, no ne i rasno eden na drug. Verojatno

praviot sopstvenik e ’Vlavot‘, kogo voop{to nikoj ne go zema

predvid, zatoa nemu voop{to ne mu e do toa“.

„Boè! Kakva ka{a“, re~e Barkli, podzevaj}i malku, do-

deka stanuvavme da si odime.431

Dimitrija ûpovski za svojot brat Nace Dimov, 1916 godina

Makedonski deec Nace Dimitrievi~ Dimov. Umren na 15

juli 1916 godina, na 40 godini od ra|aweto. @ivee{e toj i se

bore{e za pravoto i slobodata na makedonskiot narod. Umre Toj

daleku od krajot roden bez da go vidi sloboden.432

Viktor I. Lebedev,433 1917 godina

Tamu imam prijateli. Prvo, maliot Petro, potoa Boris,

najposle \or|i i prekrasnata mala Lenka. Posledniot pat koga

dojdov, decata se turkaa okolu edna tabla, gledaj}i nè so

qubopitnost Surkuf i mene.

431 X. Xonston Abraham, Mojot balkanski dnevnik. Izbor i prevod

od angliski jazik d-r Vladimir Cvetkovski, Skopje, 2009. 432 Ovie zborovi gi ispi{al D. ûpovski na nadgrobniot spomenik

na svojot brat Nace Dimov na peterbur{kite Boq{eoktenski grobi{ta. 433 Ruski dobrovolec vo francuskata armija.

Tie zboruvaa eden nerazbirliv jazik, se smeeja i se sobiraa

pred kowot. Za da gi zabavuvam, jas mu rekov na Surkuf:

– Daj nogu! (Daj ja nogata!)

Kowot ja digna visoko ednata noga. Se krenaa izvici na

v~udonevidenost. Predizvikaniot efekt be{e nepredviden, zatoa

{to decata vedna{ po~naa da go voznemiruvaat mojot kutar

Surkuf so nametlivi i silni povici:

– Daj nogu, daj nogu...

Po~nav mnogu da se ~udam, koga odedna{ Petro mu kaà na

Surkof, koj ja frla{e svojata noga vo site nasoki:

– Dobr den! (Dobar den.)

Potoa, obra}aj}i mi se mene:

– Dobar kon! (Toa e dobar kow.)

– [to si ti? Bugar? pra{av jas.

– Ne.

– Srbin?

– Ne.

– Grk?

– Ne.

– Pa {to si ti toga{?

Deteto gi pogledna svoite drugari, po~na da se smee i

odgovori na gr~ki:

– Jas sum Makedonec, jas sum Grk.

– A tie? rekov poso~uvaj}i gi drugite deca {to nè

opkruùvaa.

– Tie isto taka se Makedonci.

I toj dodade smeej}i se:

– \or|i, toj e Bugarin.

– Ne, ne – vikna \or|i – jas sum Makedonec!434

Viktor I. Lebedev, 1917 godina

Tamu ima eden starec, mnogu, mnogu star, koj ne zboruva ni

gr~ki, ni bugarski. Mojot drugar go ispra{uva{e na turski,

starecot oìve i odgovori:

– Nie ne moème ni{to da prodademe, gr~kata vlada ni

zabrani.

– No koi ste vie toga{? (Jas sakav najposle da doznaam od

ovoj starec.)

434 V. Lebedev, Souvenirs d’un volontaire Russe dans l’armée française 1914-

1916, Paris, 1917, 136-137. Prevodot e na prireduva~ite.

– Nie sme hristijani, hristijani-Makedonci.

– Tie se |avoli, demoni – dodade eden gr~ki vojnik. – Ako

Turcite pristignat deneska, tie }e bidat Turci; utre Bugarite,

tie }e stanat Bugari; Srbite, tie }e stanat Srbi; deneska, tie se

Grci. No spored moe mislewe, tie se samo |avoli. Tie ìveat tuka

od sekoga{ i zboruvaat eden nepoznat jazik, koj nikoj ne go

razbira, ima srpski zborovi, i gr~ki, i bugarski, no toa ne e

jazik! Tie se vistinski demoni.

- Dobro, dobro – re~e starecot smiruva~ki – nie sme

Makedonci-hristijani.

Jas poglednav okolu mene vo nade` deka }e ja zabeleàm

Lenka. Taa dotr~a pravo do nas; nejzinite mali stapala svetea na

sonceto; no odedna{ taa zastana i izbega. ûdno malo devoj~e...

Starecot se oddale~i. Nie zaminavme isto taka. Samo

u{te na krajot na Afrika o~ekuvame da sretneme sli~ni selca; vo

edno dale~no vreme tamu pristignale i se naselile plemiwa koi

od toga{ ìveat tuka na nivni na~in, zboruvaj}i poseben jazik vo

sredina na kompaktni masi na domorodno naselenie. Koga se doj-

deni tie tamu? Moèbi vo vremeto na Rim, moèbi duri pred toa.

Istoto e i tuka. Silni branovi na ~ove~ki do`d vo pove}e

navrati gi poplavile planinite i dolinite vo Makedonija; niv-

nata melanholija sozdala eden nov narod, koj go ìvee sam svojot

ma~en ìvot. Eden den toj e Tur~in, drugiot den Srbin, Grk,

Bugar... A nie pi{uvame za niv tomovi na istraùvawa i

prou~uvawa. Gledame kako te~at reki krv, kako se razbesnuvaat

uragani na stradawa. I sekoj tvrdi: Makedoncite se Grci, Make-

doncite se Bugari, Makedoncite se Srbi.

Sepak, vo violetovite planini, pokraj edna bela crkva,

eden starec ni odgovora na turski:

– Nie sme Makedonci-hristijani.

Ima li toj pravo? Nema li Makedonci-muslimani? Sre}a-

vame drugi starci vo Makedonija koi, na prokolnatoto pra{awe,

bi odgovorile moèbi na bugarski ili na srpski, navednuvaj}i ja

so po~ituvawe glavata:

- Nie sme Makedonci, Makedonci-muslimani...435

435 Ibidem, 140-141.

Programa na Makedonskiot revolucionernen komitet

vo S. Peterburg, 1917 godina

Sega{nava svetska vojna na mnogu porobeni narodi im nosi

sloboda i samoopredeluvawe. Makedonija so vekovi se borela i

prolevala potoci krv za ovaa sloboda i nezavisnost, no taa

predavni~ki, nepravedno be{e raskinata od zlostorniot {ovini-

zam i od al~nosta na krvavite dinastii na dràvite {to ja

opkruùvaat. Rezultatite od ovoj besprimeren grabe` vo istori-

jata predizvikaa ne samo zaemno istrebuvawe na balkanskite

narodi, no potoa i dosega nevidenata svetska vojna. Sega, koga go-

lemiot del od Balkanskiot Poluostrov e vo urnatini, a ostatoci-

te od negovite narodi se nao|aat pod te{ko avstro-germansko

ropstvo, nie, Makedoncite, nastradani pove}e od koj i da e drug,

ve povikuvame site vas, balkanskite narodi, da gi zaboravite

minatite raspravii, da se obedinite i da se priklu~ite kon

na{ata op{tobalkanska revolucionerna programa za zaedni~ka

uporna borba i za sozdavawe Balkanska Federativna Demokratska

Republika.

Programata na na{iot Revolucioneren komitet se sostoi

od slednive osnovni punktovi:

1. Site balkanski narodi se dol`ni da gi sru{at postoj-

nite dinastii i da vovedat kaj sebe republikanski na~in na

upravuvawe.

2. Sekoja balkanska republika vo svojot vnatre{en ìvot

treba da bide napolno samostojna.

3. Site balkanski republiki sostavuvaat edna op{ta Bal-

kanska Federativna Demokratska Republika.

4. Vo sostavot na Balkanskata Federativna Demokratska

Republika vleguvaat slednive republiki: Makedonskata, Alban-

skata, Crnogorskata, Gr~kata, Srpskata, Bugarskata, Hrvatskata,

Bosansko-Hercegovinskata, Slovene~kata i Trakiskata.

5. Samostojni republiki na Balkanot se priznavaat ne

samo ednoplemenskite dràvi, tuku i onie oblasti, so me{ano

naselenie, ~ii ìvotni interesi tesno se povrzani so geograf-

skite, istoriskite, politi~kite i kulturno-ekonomskite uslovi.

6. Vo republikite so me{ano naselenie moè da se obrazu-

vaat avtonomni okruzi i op{tini, kade {to sekoja narodnost }e

ima polna sloboda na rodniot jazik, verata i obi~aite.

7. Oficijalen jazik na sekoja oddelna republika e jazikot

na mnozinstvoto.

8. Sekoja oddelna republika ispra}a svoi polnomo{teni

narodni pratenici vo op{tiot Sojuzen parlament na Balkanskata

Federatvna Demokratska Republika.

9. Od sostavot na opolnomo{tenite narodni pratenici se

formira Sojuzna vlada i Sovet {to go zamenuva pretsedatelot na

Federativnata Republika.

10. Vo sostavot na Sojuznata vlada i vo Sovetot vleguvaat

po ednakov broj lica od sekoja republika-federacija.

11. Federativnata vlada i Sovetot gi rakovodat site

op{to-federativni vnatre{ni i nadvore{ni me|unarodni rabo-

ti na Balkanskata Republika.436

Etjen Burne,437 ok. 1917 godina

Eden preveduva~ na armijata – crnogorski gra|anin – mi ja

dade negovata teorija za makedonskiot narod. Toj se vra}a na

slovenskite preselbi vo 9 vek. Makedonskata zemja ostavi vrz

ovie naselenija eden zaedni~ki beleg, so lokalni varijanti. Za da

gi pridobie, na edna evropska sila bi £ bile dovolni dvaeset

godini. Oslobodeni od Turcite, koi gi drèa vo pokornost pri-

grabuvaj}i ja dobrata zemja, tie sega baraat samo da bidat

upravuvani od edna bogata za{titni~ka, koja }e donese pari.

Toj moèbi ima pravo. Vo dolna Makedonija, najmalku,

koga pra{uva{ edno dete od ulica: „[to si ti? Grk? Srbin?

Bugar?“, toa odgovara gordo kako Aleksandar: „Jas sum Make-

donec“.438

436 Blaè Ristovski, Dimitrija ûpovski (1878-1940) i Makedonsko-

to nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd. Prilozi kon prou~uvaweto

na makedonsko-ruskite vrski i razvitokot na makedonskata nacionalna

svest, II, Skopje, 1978, 266-269. 437 Doktor vo francuskata armija. 438 Etienne Burnet, La Tour blanche: Armée d’Orient 1916-1917, Paris, 1921,

80. Prevodot e na prireduva~ite.

D-r ^edo \uri},439 juli 1918 godina

Od imeto na Makedoncite (makedonskite Sloveni) – kako

onie vo granicite na Srbija, taka i na onie nadvor od nea – ja

davame slednava deklaracija:

1. Nikoj ne osporuva deka Makedoncite (makedonskite

Sloveni) se jugoslovensko pleme, a takvo e i ~uvstvoto i

misleweto na site Makedonci bez razlika.

2. Kako jugoslovensko pleme, nie sme solidarni so site

jugoslovenski streme`i i ja primame Krfskata deklaracija od

1917 god. Sakame i molime da se dopolni Krfskata deklaracija so

toa da ja opfati cela Makedonija i site Makedonci.

3. Za toa go prifa}ame edinstvoto so drugite Jugosloveni

vrz osnova na demokratskoto ureduvawe na ~elo so Kara|or|evata

dinastija.

4. Spored toa, sakame i nie Makedoncite da imame svoi

pretstavnici vo Jugoslovenskiot odbor, poradi {to mu se

primoluvame na Odborot da go pro{iri svojot obem so

primaweto na pretstavnici od Makedoncite nadvor od granicite

na Srbija, kako {to se vlezeni vo Odborot i pretstavnici na

drugite jugoslovenski oblasti {to se nadvor od granicite na

Srbija.440

Rudolf Ar~ibald Rajs,4411918 godina

Rekov deka va{ite bugarofoni porado bi gi narekol

Makedonci. Vie gi narekuvate tie lu|e bugarofoni poradi niv-

niot jazik koj{to li~i na bugarskiot. No, dali e toa bugarski,

dali e toa istiot jazik {to se zboruva vo Sofija? Ne. Makedon-

skiot li~i isto tolku na srpskiot kolku i na bugarskiot. Ne sum

lingvist i nema da si dozvolam sopstven sud, no nezaintere-

siranite balkanolozi mi tvrdea deka makedonskiot li~i pove}e

na srpskiot otkolku na bugarskiot. Mo`no e da ima lingvisti

{to go tvrdat i sprotivnoto. No fakt e deka makedonskiot ne se

439 Sanitetski polkovnik, koj sostavuva Deklaracija so cel da gi

vklu~i Makedoncite vo Jugoslovenskiot odbor. 440 Dokumenti za borbata, tom prvi, 593. 441 Istaknat {vajcarski pravnik i profesor na Univerzitetot vo

Lozana.

zboruva ni vo Sofija, ni vo Belgrad. Toj e poseben slovenski ja-

zik, kako {to e toa, kaj nas vo [vajcarija, romankiot, {to se

zboruva vo Grizo, pokraj italijanskiot.

Spored mene, Makedonecot ne moè da se nare~e ni Buga-

rin ni Srbin, tuku prosto Makedonec.442

Apel na Makedoncite od [vajcarija, 1918 godina

Vo momentot koga site nacii mislat da gi organiziraat

osnovite na edna federacija {to vodi kon edno sveto univerzalno

edinstvo, so uvaùvawe na nacionalnite razliki, nie {totuku

formiravme edno makedonsko dru{tvo za nezavisnost na Makedo-

nija i nejzinata prerodba vrz federativna osnova, vo soglasnost

so Dru{tvoto na narodite.

(...)

Sekoj narod ima pravo da ìvee, da bide sloboden i da

raspolaga so sebesi. Toa e prirodno ~ove~ko pravo.

Makedonija so svojot narod pretstavuva edno edinstvo,

nesre}no rascepeno od nepravednite natprevari na sosedite. (…)

Nie sakame da bideme slobodni!

Nie sakame da gi ureduvame na{ite raboti sami, za nas

samite!

Zo{to da gi pu{tame ambicioznite vladi da raspravaat za

na{ata sudbina, koja ni pripa|a samo nam: da ja zememe energi~no

vo svoi race!

Nie se obrnuvame do site Makedonci, bez razlika na vera i

rasa, i gi kolneme da gi zaboravat svoite stari omrazi, inspiri-

rani odnadvor, i li~nite raspravii za da se zdruìme i da

sozdademe cvrsta jatka za edinstvoto i nezavisnosta na na{ata

zemja.

Makedonija ne im pripa|a ni na Bugarite, ni na Grcite, ni

na Srbite, taa im pripa|a na Makedoncite. Makedonija na Make-

doncite!443

442 Dokumenti za borbata, tom prvi, 595. 443 Ibidem, 603.

Edmond Bu{ie de Bel,444 1918 godina

Makedonija ja naseluvaat tri grupi narodnosti. Ednata e

osporuvanata narodnost Makedonskite Sloveni, ili, kratko

re~eno Makedonci, koi ja obrazuvaat jatkata na selskoto nase-

lenie. Potoa se javuvaat tri drugi narodnosti koi se stremat za

gospodstvo na Makedoncite: Bugarite, Srbite i Grcite i tri od

sporot dale~ni narodnosti: Vlasi, Turci i Evrei. (...) Po site

poliwa na Makedonija se sre}ava edna narodnost od selani so

slovenski jazik od isto~nopravoslavna veroispoved. Niv Bugari-

te gi smetaat za svoi „po jazik i srce“… Srbite gi smetaat za

„Srbi“ – bidej}i Du{anovata dràva ja vklu~uvala nekoga{ i

„cela Makedonija“… i deka jazikot bil „starosrpski“ i zatoa {to

i Makedoncite slavele „slava“. Na krajot doa|aat i Grcite, za

koi nemalo re{ava~ko zna~ewe potekloto, nitu jazikot, tuku

samo „duhot“ i kulturata, koja bila gr~ka…

O~evidno e deka Makedonskite Sloveni ne se Grci. No i

pokraj faktot {to imaat nekoi sli~nosti vo naravite, verata i

jazikot so Bugarite i Srbite, tie se odlikuvaat i od ednite i od

drugite. Pra{ajte eden selanec od Ostrovska okolija, ili od

Bitolsko, kako se ~uvstvuva, toj }e vi odgovori devet od deset

pati: Makedonec. Zatoa slovenskoto naselenie vo Makedonija

treba da bide oddelno kako posebna narodnost ~ie{to ime bi

bilo Makedonski Sloveni ili, skrateno, Makedonci...445

D-r Vlatko Ma~ek,446 1 dekemvri 1918 godina

Spored moeto mislewe, prva i glavna pri~ina za seto toa e

vo celiot svet vreànata zabluda za boèmnoto narodno edinstvo

na Ju`nite Sloveni. Vistina e deka Ju`nite Sloveni, kako

vpro~em i site Sloveni voop{to zboruvaat na tolku srodni

jazici {to, vsu{nost, site slovenski jazici moàt da se smetaat

za dijalekti na eden i ista jazik, osobeno ako se uvidi, osobeno

ako se uvaì deka na jazi~nite granici e tolku lesen preminot

{to ne moè{ da znae{ kade, na primer, prestanuva ~e{kiot, a

po~nuva polskiot, kade prestanuva polskiot, a po~nuva malorus-

kiot, kade prestanuva maloruskiot, a po~nuva golemoruskiot, pa e

444 Francuzin, doktor po pravo, koj{to vo tekot na Prvata svetska

vojna prestojuval vo Makedonija. 445 Dokumenti za borbata, tom prvi, 596. 446 Pretsedatel na Vladata na Kralstvoto Jugoslavija

taka i te{ko da se opredeli granicata kade prestanuva slove-

ne~kiot, a po~nuva hrvatskiot, kade prestanuva hrvatskiot, a po~-

nuva srpskiot, kade prestanuva srpskiot, a ponuva bugarskiot. I

zatoa, na primer, Srbite gi prikaùvaat Makedoncite za naj-

~isti Srbi, a Bugarite za naj~isti Bugari, iako makedonskoto na-

re~je napolno se razlikuva i od srpskiot i od bugarskiot lite-

raturen jazik.447

\or~e Petrov, 1919 godina

Makedonskoto osloboditelno delo ima{e postignato eden

krupen uspeh so istorisko zna~ewe, koj{to ne moè{e da bide

odbeleàn na vremeto, poradi brzoste~enite zamelu{uva~ki

nastani. Vo tekot na poslednite godini od turskoto vladeewe vo

Makedonija, taa zaprilega pred evropskata op{testvena i

politi~ka sovest kako golemina so ogromno moralno zna~ewe i £

se naloì na vnimanieto kako oddelna edinica so specifi~en

lik, so svoi politi~ki te`neewa i stremeì, iako be{e

nerazdelen del od Turcija. (...)

(...)

(...) Makedonija po svoja inicijativa i po silata na svojot

sopstven ìvot, se izdvoi samata sebesi vo oddelna moralna

edinica, so svoja specifi~na ideologija i so svoj politi~ki

lozung - oblasna samouprava, koja se ma~e{e da ja realizira so

svoi sopstveni sili i sredstva. Dolgata i uporna neramna borba

protiv turskoto politi~ko vladeewe pod znameto na gorniot

lozung, epskite podvizi na bezbroj bezimeni dejci vo redovite na

vnatre{nata revolucionerna organizacija, nejzina ro`ba,

koi{to reklamiraat visoko eden vozvi{en idealizam, golem

duhoven podem i silno politi~ka svest na naselenieto, }e si go

so~uvaat zasekoga{ svoeto vospitno zna~ewe za pokolenijata i }e

bidat za niv skapoceni istoriski spomeni, koi }e im go krepat

duhot pri eventualni nesre}i.

[to pretstavuva Makedonija denes?

Makedonija denes obezli~ena pred nadvore{niot svet,

obeznadeèna, opusto{ena i obezlu|ena, vnatre{no dovedena od

vrvot na nekoga{nata moralna veli~ina do polo`bata na edna

ni{to`nost, pretstavuva od sebesi ~isto i prosto edna

447 Trajko Stamatoski, Dokumenti na MANAPO na makedonski ja-

zik, Kontinuitet na makedonskiot jazik, Skopje, 1998, 110.

bezstopanstvena zemja, predodredena za obirawe i za grabe` na

sosedite, kako sekoja afrikanska oblast, nejzinata sudbina e

predmet na sevozmo`ni politi~ki kombinacii, pregovori i

dogovori od 1912 godina navamu edni od drugi ponemoralni vo koi

se napolno ignorirani nejzinite lokalni interesi i èlbite na

nejzinoto naselenie.

Na toj na~in, Makedonskoto naselenie, koe{to bilo

sokrovi{teto na naj~istiot nacionalizam i za za~uvuvawe na

narodnoto ime trpelo so vekovi fizi~ki i moralni izma~uvawa;

ona naselenie, koe so desetletija bilo nositel na vozmo`niot

naj~ist politi~ki idealizam i be{e stanalo klasi~no so svoite

borbi za pravda i za sloboda, pri dokaànata politi~ka svest i

neskr{liv poriv kon sloboden politi~ki ìvot – toa naselenie

denes, vo vekot na nacionalizmot i vo momentot na politi~koto

samoopredeluvawe na narodite, se tretira kako bez~uvstvitelna

i nesvesna masa vo nacionalen odnos, koja so edno ~krtawe na

peroto na nekoi dràvnici, moè da bide osudena na nacionalno

pretopuvawe, na toa naselenie denes mu se odrekuva pravoto na

sloboden politi~ki ìvot; koga Ermenci, Arnauti i duri Evrei

dobivaat politi~ka sloboda, nad nego visi seni{teto na

politi~koto i nacionalnoto potisni{tvo, kako prodolènie na

negovoto staro ropstvo?448

Avgustina Bevike, 4 januari 1919 godina

Jas sum 33 godini vo ovaa Misija, Unijatskata katoli~ka

misija, koja vo po~etokot na Vtorata balkanska vojna broe{e

okolu 10 000 katolici. Bukure{kiot dogovor, koj ja razdeli Ma-

kedonija bez nekoja po~it kon pravdata, be{e pri~ina ovie

siroma{ni lu|e da bidat rasprsnati poradi nivniot slovenski

jazik, koj be{e zabranet vo crkvite i vo u~ili{tata… Grcite

nema da dozvolat upotreba na slovenskiot jazik vo crkvite ili vo

u~ili{tata; ìtelite na Makedonija se vo golemo mnozinstvo

Sloveni; tie samite sega se narekuvaat Makedonci i ona {to tie

go posakuvaat, a i ona {to nie plameno go posakuvame za niv, e

avtonomija pod evropska kontrola. Ako na koj bilo na~in

Makedonija moè da bide podelena, narodot sekoga{ }e ostane

nezadovolen i povtorno }e se bori {to e mo`no pobrgu. Negovata

edinstvena nade` {to moàm da ja sogledam, e vo edna silna

avtonomija, koja ni Grcite, ni Bugarite, ni Srbite ne }e se osudat

448 Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov, 163-165.

da ja napadnat; toga{ Makedoncite, koi se navistina

inteligentni i poslu{ni koga so niv dobro se postapuva, }e

moàt mirno da ja razvivaat svojata ubava plodorodna zemja i }e

moàt da nau~at da se civiliziraat. Sigurno Evropa nema da ja

ostavi Makedonija pod narod {to Makedoncite go mrazat i

protiv koj tie }e prodolàt da se borat.449

Italijanski visok komesar, 7 januari 1919 godina

Kako {to se ~ini, srpskite vlasti po pravilo Makedon-

cite gi spre~uvaat da izbegaat na bugarska teritorija. Od druga

strana, rezervistite, porano vklu~eni vo bugarskata vojska i

demobilizirani, navodno ne se osmeluvaat da se vratat vo svoite

sela vo Makedonija znaej}i deka tamu go rizikuvaat ìvotot.450

Dru{tvoto „Makedonija na Makedoncite“

do @or` Klemanso, 14 fevruari 1919 godina

Sobranieto na pretstavnicite Makedonci nadvor od

nivnoto ogni{te Ve moli da intervenirate pred Konferencijata

na mirot, za da stori sè {to e mo`no da im se priznae na Make-

doncite pravoto slobodno da raspolagaat so svojata vlast po

primerot na site drugi narodi, so potvrduvawe na Va{ite ~ove~-

ki principi, koi na toj na~in }e go obezbedat mirot na Balkanot,

kako pridones kon garancijata na op{tiot mir.451

Xems Bau~er,452 26 fevruari 1919 godina

(1) Vo interes na pravdata i na idniot mir na Balkanskiot

Poluostrov e potrebno novite granici na balkanskite dràvi po

mo`nost da bidat postaveni vo soglasnost so granicite na nacio-

nalnostite.

(…)

449 PRO FO 608/44/278. Prevodot e na prireduva~ite. 450 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 1918-1924. Izbor, redakcija i komentar d-r Ivan Katarxiev i Alenka

Lape, Skopje, 2001, 84 (ponatamu: Italijanski diplomatski dokumenti za

Makedonija, tom 1, kniga 1). 451 Dokumenti za borbata, tom prvi, 605-606. 452 Istaknat britanski javen rabotnik, novinar i publicist.

(3) Vo slu~ajov osobeno e poèlno primenuvaweto na ovoj

princip vrz Makedonija, a vo vrska so rivalskite barawa na

sosednite zemji, koi bea pri~ina za beskrajnata mizerija na nase-

lenieto blizu polovina vek. (…)

(4) Ako ja prifatime teorijata izloèna od Srbite i

Grcite, deka nacionalnata svest na Makedoncite e „fluidna“ i e

izloèna na naklonosta na sekoja stranska propaganda, prirod-

niot zaklu~ok e deka tie traba sami da se upravuvaat i deka

principot „Makedonija na Makedoncite“ treba da se prifati.

(5) Avtonomnata makedonska dràva }e se prostira od

[ar-Planina (srpskata etni~ka granica) na sever do Egejskoto

More na jug i od bugarskata granica na istok do albanskata na

zapad. Ju`nata granica, koja{to se protega od Kosturskoto Ezero

do utokata na Vardar, }e £ go ostavi Ber na Grcija, koja isto taka

}e gi zadrì Nigrita i Halkidi~kiot Poluostrov.

(6) ]e bide poèlno avtonomnata dràva da se nadgleduva

od edna golema sila, na primer od Amerika, vo prvite godini od

nejzinoto postoewe. (…)

(8) Solun, koj{to e trgovski neoddeliv od vnatre{nosta,

}e moè da stane, prirodno, prestolnina na novata dràva.453

Analiza na Komandata na grani~nite trupi na

jugoslovenskata vojska, 7 mart 1919 godina

Avtonomijata na Makedonija treba da gi opfati celiot

srpski, gr~ki i bugarski del na Makedonija – od Ka~anik i [ar-

Planina do rekata Struma. Centarot bi bil Solun. Se veruva

deka Amerika sesrdno }e ja pomogne taa akcija. Sprema spogod-

bata so Amerika vo avtonomna Makedonija tri godini }e se nao|a

amerikanska vojska i policija so centar vo Solun, a potoa

Amerikancite }e se povle~at, i Makedoncite }e formiraat svoja

vojska, policija i ostanatata vlast.

(...)

Akcijata za avtonomna Makedonija }e se sostoi, prvo, vo

to~noto zapoznavawe na narodot so idejata za da se ubedi vo nejzi-

noto ostvaruvawe, a potoa sekoj kraj na Makedonija }e isprati

peticija do Kongresot454 i do Vilson455 baraj}i vrz osnova na pro-

453 Dokumenti za borbata, tom prvi, 606-607. 454 Se odnesuva na mirovnata konferencija koja trebalo da se odrì

vo 1919 godina.

klamiranite Vilsonovi principi da im se garantira na Makedon-

cite pravoto na samoupravuvawe. Vo tie peticii {to bile

potkrepeni so dovolen broj potpisi }e se bara avtonomna

Makedonija pod protektoratot na golemite sili.

(…)

Potrezvenite lu|e velat deka ako slu~ajno Makedonija ne

dobie svoja avtonomija, kako minimum na svoite barawa }e poba-

raat da im se garantira po~ituvaweto na pravoto na malcinstva,

pravo proklamirano vo Proklamacijata na Prestolonaslednikot

od mesec dekemvri. Toa po~ituvawe na pravoto na malcinstvo

treba da go garantira kongresot vo Pariz. Po toa pravo tie bi

imale svoi u~ili{tai svoj jazik vo administracijata. Nekoi od

niv duri velat: „nie so onie {to }e ni dojdat od Srbija }e

povedeme kulturna borba, pa ako se tie posilni, postepeno }e

iz~ezne makedonskiot jazik, a zaedno so toa i makedonskoto pra-

{awe; me|utoa ako ne bidat silni, tie sami }e go primat na{iot

jazik i }e se pretopat vo Makedonci“.

Analizata e izrabotena od Komandata na grani~nite trupi

na jugoslovenskata vojska vo dekemvri 1918 god.456

Nikola Pu{karov,457 juli 1919 godina

Site sosedi na Makedonija se nejzini dobroèlnici. Sekoj

oddelno so site sredstva nastojuva da im go vnu{i na Makedon-

cite svoeto zna~ewe na spasitel. (…)

I sekoj od sosedite go osporuva pravoto na drugiot da bide

osloboditel.

I vo ovoj spor povedoa vojni, so godini vojuvaa sosedite

pome|u sebe za da go izborat pravoto na osloboditeli na Makedo-

nija. Gi zamorija trite sosedni narodi, a makedonskiot narod

skoro go istrebija. (…)

Denes umornite narodi, naeèni od stra{nite patriotski

dela na patriotite baraat naplatuvawe na lagata, za stra{nata

455 Tomas Vudro Vilson (1856-1924) – amerikanski politi~ar, poznat

po svojata programa od 14 to~ki. 456 Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostojnost i za

nacionalna dràva. Od krajot na Prvata svetska vojna do sozdavaweto na

nacionalna dràva, tom vtori, Skopje, 1981, 83-84 (ponatamu: Dokumenti za

borbata, tom vtori). 457 Сkopski vojvoda od ilindenskiot period, po poteklo Bugarin, a

po profesija biolog.

laga {to gi frli vo krvavi raspravii. No, patriotarite na

sosedite ne se o~ajuvaat, tie sozdadoa biroa od plateni lu|e koi

gi zadolìja so prosteni i neprosteni sredstva da ja dokaùvaat

najtesnata pripadnost na Makedonija kon „tatkovinata“ na nivni-

te patroni. Tie go narekoa naselenieto na ovaa nesre}na zemja tu

„bugaroglasni Grci“, tu „Makedonski Sloveno-Srbi“, tu „bra}a

od zad Rila“.

(…) So site svoi dela tie najkategori~ki dokaàa deka

nivnata cel ne e slobodata na Makedonija. Neodamna pogrebaniot

Balkanski sojuz javno be{e sklu~en za raspar~uvaweto na Make-

donija, za trajnoto zarobuvawe na Makedonecot. Denes Srbi i

Grci (Bugarite ja nemaat taa mo`nost) potkupuvaat, laàt, pro-

sat, zapla{uvaat samo za da moàt da zemat pogolemo par~e od

teloto na Makedonija. Dali takvi treba da bidat vistinskite

dobroèlnici? Ne, setete se na vistinskata majka pred sudot na

Solomon – koj od niv }e re~e: „Se otkaùvam od Makedonija, samo

ostavete go nejziniot narod celosen, neraspar~en na delovi, da

ìvee svoj samostoen ìvot?“

(...)

Bogatstvata na Makedonija se tie {to pravat patriotite

na nejzinite sosedi da luduvaat od „patriotizam“, da gorat od

èlba kolku {to moè pogolem del od ìvoto delo na

Makedonija da otkinat za sebe, da go „oslobodat“, t.e. da mu ja

odzemat mo`nosta na Makedonecot sam sebe da se upravuva.

No ti ~uvaj ja zemjata svoja, Makedon~e, od la`nite dobri

èlbi na tie lu|e. Tie ti nosat novo ropstvo, pote{ko od sta-

roto. Tvojata zemja e napolno sposobna za samostojno postoewe.

Taa ima sè, i toa vo najgolem razmer, za da obrazuva oddelna

dràva. Sploti se okolu znameto na avtonomijata na tvojata

tatkovina, za{to samo pod toa zname nema da te tepaat oti ne si

bil Grk, Srbin ili Bugarin, tuku prosto Makedonec.458

Generalen sovet na makedonskite dru{tva vo [vajcarija,


Vo momentot koga Konferencijata na mirot e zafatena so

re{avaweto na balkanskite problemi, nie, dva miliona Make-

donci, nespokojno go o~ekuvame pravi~noto i pravedno re{enie

na makedonskoto pra{awe.


(...)

Nie seriozno molime Mirovnata konferencija da ne im

obrnuva vnimanie na intrigite na balkanskata diplomatija i da

ne dozvoli da se raspar~uva na{ata zemja; se nadevame deka }e go

anulira fatalniot Bukure{ki dogovor od 1913 godina i }e ja

ustanovi Makedonija kako nezavisna dràva pod nezainteresiran

protektorat na edna od golemite sili. (…)

Potpiraj}i se na sovr{enstvoto na blagorodnite prin-

cipi na golemite sili na Antantata, Generalniot sovet na make-

donskite dru{tva vo [vajcarija, koj go pretstavuvaat Makedonci-

te vo [vajcarija i tie vo Soedinetite Dràvi na Amerika… go

moli Visokiot miroven tribunal da donese pravilno i defini-

tivno re{enie po makedonskoto pra{awe.

Za realizacija na edna takva solucija nie ja molime

Konferencijata:

1. Bidej}i sostojbata na rabotite vo Makedonija deneska e

nepodnosliva, zemjata vedna{ da se okupira od trupite na golemi-

te (i nezainteresiranite) sojuzni~ki sili, so {to da im se stavi

kraj na ubistvata na na{ite bra}a i sestri, koi stenkaat pod tu|o

ropstvo i so toa da se primeni principot na samoopredeluvawe, a

da se garantira so plebiscit.

2. Da se dozvoli delegati na Makedoncite da dojdat vo

Pariz, so cel da gi formuliraat pred Mirovnata konferencija

èlbite na makedonskiot narod.

3. Da im se dozvoli na makedonskite begalci, zaminati vo

stranstvo da se vratat vo svoite ku}i i da ne bidat podloèni na

progonuvawa.459

Glaven odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija,


Glavniot odbor na makedonskite dru{tva vo [vajcarija

sobrani na svoeto plenarno zasedanie i rabotej}i vo imeto na

celiot makedonski narod, bez da bide vo slu`ba na kakva i da

bilo stranska politika, energi~no protestira protiv odredbite

{to im davaat na Makedoncite pravo da se opredelat za bugar-

skata nacionalnost.


Nie ne sakame da staneme orudie na bugarskiot ireden-

tizam vo Makedonija. Makedonija nikoga{ ne bila del na sega{-

noto Kralstvo Bugarija. Bugarskite diplomati, koi nosat del od

odgovornosta za nesre}ite na makedonskoto naselenie, ne se ni-

kako okvalifikuvani da se zastapuvaat za na{eto delo i nemaat

nikakvo pravo na toa.

Baziraj}i se vrz principite {to ja inspiriraat Mirov-

nata konferencija, za ~esta na samata nea, nie barame, nie pokor-

no ja molime da ja vospostavi Makedonija kako avtonomna edinica

i da ja priklu~i kon Jugoslavija.460

[arl Nobis,461 1919 godina

Ako pra{ame nekoj selanec za negovata nacionalnost, toj

bez kolebawe vi odgovara deka e „Makedon“; Makedonec, etimo-

lo{ki zna~i ~ovek so golema viso~ina, fakt e deka retkite

selani koi gi sre}avame vo dolinite ili na planinite imaat

silen stas, velam retki, bidej}i vojnata uàsno ja opusto{i

Makedonija: edni se borat vo redovite na srpskata armija, drugi

bea odvedeni od Bugarite, koga se povlekuvaa, mnogumina, me|u

drugoto, se vo Amerika.462

Mesna organizacija na RPJ (komunisti) vo Veles,

8 fevruari 1920 godina

Istorijata na makedonskiot narod e polna so tagi i bolki.

Taa e istorija na trajno robuvawe. Porobeni ekonomski, poli-

ti~ki i nacionalno, Makedoncite odamna se predmet na najgruba

eksploatacija. (…) Mesto svojata sila da ja koncentrira vo

borbata za ekonomsko i politi~ko osloboduvawe, makedonskiot

narod gi dava{e svoite dragoceni ìvoti za toa da popadne vo

kanxite na bugarskiot, srpskiot i gr~kiot kapitalizam. (…)

Treba{e da se zapali Evropa, treba{e da se po~uvstvuva vladee-

weto na bugarskiot i srpskiot kapitalizam, pa Makedoncite da

po~nat poìvo da se budat i da otfrlat sekakva {ovinisti~ka

460 Ibidem, 619-620. 461 [arl Nobis bil lekar vo francuskata armija vo tekot na Prvata

svetska vojna, koga prestojuval vo Makedonija na delot od frontot kaj Bi-

tola. 462 Charles Nobis, Lettre de Macedoine, Paris, 1919, 95-96. Prevodot e na

prireduva~ite.

propaganda. So radost konstatirame deka makedonskiot narod

sestrano ja prifa}a idejata deka negoviot stav leì vo organi-

zaciite na internacionalniot proleterijat, koj edinstveno e vo

mo`nost da gi izramni site nacionalni diferencijacii i da

sozdade op{testvo na trudot.463

Italijansko prateni{tvo vo Berlin,

21 oktomvri 1920 godina

G. To~kov464 ne se soglasuva so aktuelnata bugarska vlada

sklona kon sklu~uvawe dogovor so belgradskata. G. To~kov smeta

deka ne treba da se {tedat napori za da se spre~i Jugoslavija da

vladee na Balkanot. Mi kaà deka razgovaral so {efot na

kabinetot na N.E., od koj e mnogu zadovolen. Se sloùva deka

vremeto ne e povolno za aktuelizirawe na pra{aweto na Makedo-

nija, no sepak navistina saka da ostane vo kontakt so Kralskata

vlada. Mi go soop{ti toa {to ve}e go kaàl vo Ministerstvoto,

deka zasega negovata organizacija bi moèla da se ograni~i na

zasiluvawe na odnosite so Albanija, {to spored nego e mnogu

lesno. Toj smeta deka Makedoncite }e moàt da bidat mnogu

polezni za Italija pri organizirawe na Albanija.465

Glaven {tab na italijanskata kralska vojska,


Predmet: Makedonski iredentizam i negovite kontakti so

Albancite.

Od neposredni verodostojni izvori na 29 noemvri sme

izvesteni: „Vnatre{nata revolucionerna organizacija“ vo Make-

donija, osobeno vo srpskiot del, vr{i tajna propaganda i

organizaciona dejnost.

Programata na „Vnatre{nata organizacija“ e polna avto-

nomija na cela Makedonija.

Nezna~itelno malcinstvo se odvoi od „Organizacijata“ i

vo polza na Jugoslavija se zalaga za federalisti~ka ideja i za

463 Dokumenti za borbata, tom vtori, 84. 464 Se misli na d-r Dimitar To~kov, ~len na Makedonskiot centra-

len revolucioneren komitet, sorabotnik na Aleksandar Protogerov. 465 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 142.

sozdavawe na avtonomna srpska Makedonija pod Jugoslovensko

vlijanie; me|u propagatorite na takvata ideja se spomenuva imeto

na Makedoncite Nikola Rizov i na d-r Burev.

Barem zasega ne se zboruva za priklu~uvawe na Makedonija

kon Bugarija; zatoa „Organizacijata“ moè{e da gi privle~e

makedonskite elementi bez ogled na narodnost i vera.466

Italijansko Ministerstvo za nadvore{ni raboti, 15 april 1921 godina

Do pretsedatelot na Ministerskiot sovet – Rim

Ekselencijo,

Dodeka nie, Makedoncite, iseleni ili izbegani vo Buga-

rija, vo memorandumite i barawata upateni do Vladite na parla-

mentite na golemite civilizirani nacii i do Dru{tvoto na

narodite gi iznesuvame na{ite maki i tie na na{ata nesre}na

tatkovina Makedonija i se zazemame za sozdavawe na avtonomna

Makedonska dràva pod pokrovitelstvo na Dru{tvoto na naro-

dite ili nekoja druga golema sila koja }e ja opredeli, polo`bata

tamu stanuva se poneizdr`liva i sega do nas stignuva odglas na

novi maki i novi uàsi.467

Boìl Rajnov,468 22 juli 1921 godina

I sega Makedoncite neka se pokaàt dostojni i vistinski

sinovi {to moàt i treba da gi za~uvaat svetite zaveti na svoite

u~iteli i prosvetiteli… Nikoga{ nemalo tolku pogoden,

neophoden i naloòtelen moment za pi{uvawe, ~itawe i

zboruvawe na makedonskiot dijalekt, kako dene{niov.

Edinstvenata nade` na Makedoncite za obedinuvawe i

avtonomnost se sostoi vo strogoto pazewe na jazikot ‒ vo ni{to

drugo. Da ne se zaborava deka i mali i golemi slovenski

narodnosti si go za~uvaa svoeto ime i pravoto za oddelno

postoewe samo preku svojot jazik i bit. Takvi se êsite i

466 Ibidem, 145. 467 Ibid., 148. 468 Bugarin od Kotel, nekoga{en direktor na Solunskata bugar-

ska gimnazija.

Slovacite, Rusite i Ukraincite, Srbite i Hrvatite i dr.

Pi{uvajte go, vpro~em, svojot vesnik na makedonski jazik!469

Luixi Androvandi Mareskoti,470 4 juli 1921 godina

Do Ministerstvoto za nadvore{ni raboti – Rim

Na 28 juni o.g. na javno mesto vo Sofija e ubien \or~e

Petrov, Makedonec, pretsedatel na Komisjata za begalci vo

Ministerstvoto za vnatre{ni raboti.

Ubiecot sè u{te ne e faten od strana na bugarskata poli-

cija.

Se veli pri~inite za ubistvoto se politi~ki, a izr{itel

e nekoj Makedonec-zastapnik na makedonskite ekstremisti koi ne

se zadovolni so zadolènijata na Petrov.

Isto taka kruàt glasini deka Makedoncite podgotvuvaat

sli~en napad na Stamboliski.471

Italijansko prateni{tvo vo Bukure{t,


...Bugarite se nadevaat deka }e ja prezemat kontrolata vrz

celata Makedonija i na krajot tie da stanat vode~ki narod na

ju`nite Sloveni. Vo Srbija dobro ja razbaa ovaa bugarska tenden-

cija i postoi dlaboka nedoverba. Novoto Jugoslovensko Kralstvo

ve}e ima premnogu pote{kotii so napori za reorganizacija i

asimilirawe na svoite narodi so tolku razli~iti civilizacii.

Vleguvaweto na Bugarite vo ovaa sè u{te amorfna masa sudbo-

nosno bi vodelo kon otcepuvawe ili celosno potisnuvawe na

Hrvatite i Slovencite, no dali potoa Srbite bi moèle da im

davaat otpor na Bugarite i Makedoncite? Mislam deka nikoj vo

Srbija ne moè da si pravi iluzii deka moè navistina da sozda-

de dràva koja bi se protegala od Kvarner do Crnoto More.472

469 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 536-537. 470 Luixi Androvandi Mareskoti, grof Vijano (1876–1945), diplomat

vo Carigrad, Sao Paolo, Wujork, Wu Orleans, Karakas, Filadelfija, Pa-

riz, Va{ington, Viena, Hag, Sofija (1920-1923) itn. 471 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 152. 472 Ibidem, 160.

Gaetano Manconi473, 14 dekemvri 1921 godina

Bugarsko-makedonskite ~eti koi doa|aat od Bugarija se

sekoj den sè pomnogubrojni; moè da se kaè deka sega tie se

pojavija vo site podra~ja na Makedonija. Spomenatite revolucio-

neri aktivno se zanimavaat so mesniot bugarsko-makedonski

element, snabduvaj}i go so oru`je, municija, eksploziv, likvi-

diraj}i gi Makedoncite koi vr{at srpska propaganda, kako {to e

slu~aj so Strumi~ko i na drugi mesta, a na kraj da moàt da se

spogodat so Albancite od tie krai{ta za seriozna i zaedni~ka

akcija protiv srpskata vlada. Sojuzot bi zapo~nal na prolet 1922

g., a cel bi bila avtonomna Makeodnija.474

V. „Ilinden“, 10 fevruari 1922 godina

Redakcijata na vesnikot „Ilinden“ vo svojot streme` da

dade objektivna i iscrpna ocena na makedonskata revolucionerna

epopeja, vo svojot streme` da ja poddrì neraskinlivata vrska so

toa veli~estveno minato i preku nego da gi kultivira borbe-

nosta i gra|anskata ~esnost – gi moli site sojuzni dru{tva i

somislenici da dadat podatoci i materijali od makedonskata

revolucija, kako i kratki biografii i karakteristiki na za-

slu`ni za makedonskata sloboda dejci.475

Arseni Jovkov,476 juni 1922 godina

I zatoa moème da im kaème na g. Stamboliski i na

negovata vlada: ostavete nè spokojno da si gi gledame na{ite

emigrantski bolki i rani, ostavete nè da barame drugi pova`ni

legalni faktori za osloboduvawe na na{ata tatkovina, ne

pre~ete ni makedonskoto pra{awe od bugarsko da go napravime

473 Grof Gaetano Manconi (1871–1937) – italijanski pretstavnik vo

Belgrad i diplomat. Slu`buval vo Solun, Aleksandrija, Kairo, Carigrad,

Pariz, London, Belgrad i na drugi mesta. 474 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 164. 475 Za istoriÔta na makedonskata revoluciÔ, „Ilinden†“, g. II, br. 6-

7, Sofiя, 10 februari 1922, 4. Prevodot e na prireduva~ite. 476 Arseni Jovkov (1882-1924) ‡ poet, publicist, preveduva~, filmo-

log, revolucioner i u~esnik vo Ilindenskoto vostanie.

me|unarodno, ne me{ajte nè vo va{ite borbi zatoa {to tie nas ne

nè interesiraat.477

V. „Ilinden“, juli 1922 godina

Samo denes, po 19 godini, nad tolku mnogu pepeli{ta po

na{ata rodna zemja, po iljadnici razo~aruvawa, maki i solzi, po

mnogu politi~ki zabludi, pod novoto ropstvo pod koe stenka

na{ata sveta zemja, koga na{ite bra}a vo Makedonija, podavaj}i

si raka povtorno se vra}aat pod edinstvenoto zname na ilin-

denskite lozunzi – samo denes nie mo`eme da ja vidime celata

idejna ~istota, celokupnata moralna veli~ina na Ilindenskoto

vostanie. Ideite {to gi sozdade toa vostanie pominaa pod

tresokot na mnogu krv, vojni i prangi, no nakraj tie ja pobedija

istorijata za da triumfiraat kone~no utre so kratkata deviza:

MAKEDONIJA NA MAKEDONCITE.

Ete zo{to denot 2 Avgust, koj e simbol na makedonskata

borbenost, vo isto vreme e i simbol na makedonskata izma~ena

Pravda.478

Aleksandar Stamboliski, 479 noemvri 1922 godina

Eden va{ vesnik objavi deka uslov za dobrite odnosi so

va{ata zemja e nie da se otka`eme od Makedonija. Od 1918 god.

navamu nikoj i ne zboruva za Makedonija, nie ne sakame vojna so

vas... Nie ne zboruvame i ne mislime za Makedonija. Makedoncite

sami mislat za Makedonija. Tie se i protiv nas i protiv vas. Koga

}e ja zemate Makedonija, zemete gi i Makedoncite. Makedoncite

se slovenski Irci. Mene i koga bi mi ja ponudile Makedonija, jas

ne bi ja primil. Napravete Makedoncite da bidat va{i lojalni i

~esni gra|ani.480

477 A. Йovkov†, Na{iÔt† otgovor† na g. StamboliŸski i na

politi~eski partii, „Ilindenь“, g. II, br. 22, Sofiя, 3 Áni 1922, 1. Prevodot

e na prireduva~ite. 478 Manifestь, „Ilindenь“, Sofiя, g. II, br. 30, Sofiя, 31 Áli 1922,

1. Prevodot e na prireduva~ite. 479 Premier na Bugarija. 480 Živko Avramovski, O stavu jugoslovenske vlade prema devetojunskom

prevratu u Bugarskoj 1923 godine, Istorija XX veka, Zbrornik radova, t. IX, Beograd

1968, 140. Prevodot e na prireduva~ite.

Hristo Tatar~ev, 1922 godina 481

I navistina ovaa organizacija482 podocna se pretvori kako

dràva vo dràva. Taa pred op{testvenata svest i pred diplo-

matskiot aeropag ja iznese makedonskata osloboditelna kauza,

nejzinoto moralno i politi~ko zna~ewe, ja sozdade i istorijata i

tradicijata na makedonskiot narod i moèbi epskoto Ilindensko

vostanie od 1903 g. na ovoj poroben narod pak so golema sila }e

voskresne, za{to duhot na padnatite borci u{te ìvee vo ovoj

zaboraven kraj.483

Arseni Jovkov, mart 1923 godina

Otkako nesre}nata makedonska zemja e razdelena na tri

dela, sekoj od niv stana arena na koja se natprevaruvaat

politi~kite partii na soodvetnite dràvi. U{te pri zagrabu-

vaweto na tie delovi, politi~kite {tabovi na balkanskite

prestolnini koi ni za moment ne se zapirale pred gorkite solzi

na Makedonecot, tuku so onoj streme` koj e svojstven na vlastoqu-

bieto, {to gi karakterizira balkanskite koristoqubivi reì-

mi, jurnaa strmoglavo kon sè po{iroko i po{iroko za~uvawe na

partiskite parametri koi imaa za cel da gi ~uvaat ne interesite

na „oslobodenite“, ne vniknuvawe vo nivnite bolki, tuku rastrg-

nuvaweto na i bez toa ranetata makedonska grada kako i

vsaduvawe na onaa partiska gangrena od koja ne se uste}ija ni

nejzinite nositeli – balkanskite dràvi. êtiri godini kako

Makedonecot vnimatelno se vslu{uva vo krasnore~ivite prediz-

borni zborovi, poslanici, pozivi i manifesti, koi mu go prima-

muvaat glasot so ubavite perspektivi za podobruvawe na negovata

polo`ba. ]e nabliàt li izbori – srpskite partii mu vetuvaat i

decentralizacija i priznavawe na negovata bugarska narodnost,

Grcite mu vetuvaat crkovno-u~ili{ni slobodi i prekin na

vojnata, a bugarskite partii, prodolùvaj}i da se falat {to koja

napravila za Makedonija, ne prestanuvaat da uveruvaat deka

slobodata na Makedonija }e do{la samo dokolku nivnata partija

dojde na vlast.

Prazni iluzii, koi is~eznuvaat u{te vtoriot den otkako

}e se ograbat glasovite!...

481 Stavena e godinata koga H. Tatar~ev gi objavuva svoite se}avawa. 482 Se odnesuva na MRO. 483 Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandanski, M.


(...)

(…) Ako parlamentite se vrvno mesto kade {to se

sozdavaat sudbini, ako tamu e najvisokata tribina od kade {to se

ispoveduvaat bolkite i se ìgosuvaat nepravdite, – koj drug

natrapen polnomo{nik bi moèl da gi {titi makedonskite

interesi, da pridonese za menuvawe na negovata sudbina, osven

samiot Makedonec?

Ete zo{to nie smetame deka vo Makedonija ne treba da

imaat teren ve}e partiite na balkanskite dràvi, bidej}i e

Makedonija predopredelena da bide samostojna, treba da ja stavi i

osnovata na edinstvenata za sega svoja o s l o b o d i t e l n a p a r-

t i j a.

(...)

A vo bugarska Makedonija? Ako ovde svesta za makedon-

skata nezavisnot izrasnala povisoko do stepen {to ottamu da se

kultivira i kon zapad i kon jug, ako ovde i denes u{te se zabe-

leàt projavi na nezavisnost – nie smetame deka tamo{niot

Makedonec od vrvot na toa svoe stojali{te treba sekoj pat da se

pameti deka kaj Ko~erinovo ima edna granica na negovata tatko-

vina, taka {to za Makedonecot od [tip ima granica kaj Zibev~e.

Niz taa granica toj ne treba da slu{a nikakvi bugarski partiski

programi i platformi… Zo{to tamu Makedonecot }e ~lenuva vo

taa ili onaa partija koga toa ne se partii na idnata nezavisna

Makedonija, tuku na Bugarija?484

Italijansko prateni{tvo vo Sofija,


Vo Bugarija ìveat okolu 300 iljadi makedonski emi-

granti, tesno organizirani vo dru{tva koi gi narekuvaat spored

mestoto na potekloto na ~lenovite.

(...)

Makedoncite se nadevaa deka na Pariskata mirovna kon-

ferencija }e ja dobijat baranata avtonomija vrz osnova na pro-

~uenite 14 to~ki na Vilson, no nadeìte propadnaa zaradi

francuskoto sprotivstavuvawe, dodeka SAD i Italija se iskaàa

pozitivno.

(...)

484 Dokumenti za borbata, tom vtori, 264-265.

Stamboliski vedna{ go iskaà svoeto sprotivstavuvawe

i uspea da go zatvorat Aleksandrov, koj pak uspea da izbega. Potoa

voeniot minister Dimirov se obide da vnese rascep me|u Make-

doncite i isprati emisari za da go ubijat Aleksandrov, no odgo-

vorot na Makedoncite be{e poostar od koga da e bidej}i samiot

minister samo malku podocna be{e ubien.

Rasprostranetosta, silata i vlasta koja gi postigna orga-

nizacijata blagodarenie na èleznata disciplina i seriozno ja

zagriùvaat jugoslovenskata vlada koja pri sekoj obid ili som-

ne` vr{i masovni strelawa zgolemuvaj}i go duhot na `rtvuvawe

i entuzijazam kaj Makedoncite.485

Makedonec, 22 april 1923 godina

Smetaj}i se za Makedonec i kako takov ne ispu{taj}i gi

nepro~itani vesnicite ‒ organi na dvete makedonski organiza-

cii, so nezadovolstvo Vi go obrnuvam vnimanieto, g-ne Pretseda-

tele, na slednovo: na mnogu mesta vo vesnicite se sre}ava zborot

„Bugari od Makedonija“ ili „Makedonski Bugari“. Sledej}i gi

nastanite od pred vojnite, vo vremeto na vojnite i od vremeto

koga se sozdade Egzarhijata, dojdov do zaklu~ok deka site

stradawa i pri~inite za da ne moème da se zdobieme so sloboda

vo na{ata izma~ena tatkovina e {to I-vo, pokraj toa {to imame

razlika so Carstvoto Bugarija i II-ro, imaj}i potreba od takva

razli~nost, izjavuvam deka nie ‒ Makedoncite vo minatoto sme

pravele gre{ki za izvojuvawe na slobodata, a vo posledno vreme

nekoi od tie gre{ki se premavnati, no glavnata u{te ne e

premavnata, a imeno „Bugari“, ne bi trebalo nikako i nikade da

se spomnuva toj zbor, koga i samite Vie mnogu dobro znaete od

kade proizleguva toj zbor i deka ne sme nikakvi Bugari, a moème

so gordost da se nare~eme „Makedonski Sloveni“.

Isto taka i za istepanite vo s. Garvan (Radovi{ko) 22

du{i nevini selani se nare~uvaat „Bugari“, koga vsu{nost site

bea Makedonski Sloveni.

Povtorno Vi obrnuvam vnimanie, g-ne Pretsedatele, deka

dodeka se spomnuva ovoj zbor „Bugari“ ‒ nikako nema da vidime

sloboda na na{ata mnogustradalna zemja ‒ Makedonija.

485 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 212-213.

Na ova da mu se dade glasnost u{te vo sledniot broj na ves-

nikot vo organot na Makedonskata emigracija.

Smetaj}i deka }e go zemete pod vnimanie gornoto, osta-

nuvam so po~it: Makedonec.486


17 maj 1923 godina

Borba na Stamboliski protiv Makedoncite.

Stamboliski ja potvrdi svojata namera da ja prodolì

èstokata i bezmilosna borba protiv Makedoncite do nivno

celosno pot~inuvawe. O~evidno kampawata se vodi vo dogovor so

Srbija, koja gi dostavi spisocite vrz osnova na koi se vr{at

apsewa. Sega{noto odnesuvawe na Vladata ne moè da naide na

soglasnost na javnoto mislewe vo zemjata koja od vreme Makedon-

cite gi smeta za bugarski bra}a i makedonskata kauza za nacio-

nalna i za koja pred toa se soo~i so dve uàsni vojni.487

Italijansko prateni{tvo vo Dra~,


Predmet: Makedonski sela vo Albanija.

(...)

Pri karakteriziraweto na ovie sela naro~no go koristev

op{tiot apelativ makedonski ne bugarski bidej}i nasekade, koga

ìtelite gi pra{av za nivnata nacionalnost, tie site ednakvo

odgovaraa so zborot Makedon i koga }e dodadev Bugar?, tie pak

odgovaraa Makedon. Jazikot koi tie go govorat vo semejstvoto i

koj, osven zanemarlivi isklu~oci, e edinstveniot koj tie go

razbiraat, e toj {to e poznat pod imeto makedonsko nare~je i koj,

kako {to tvrdat kompetentnite, ima izvesna bliskost (srodnost)

so bugarskoto naselenie. No, dali stanuva zbor za vistinskite

Bugari, ne e lesno da se kaè.

Sega preminuvam da odgovaram na pra{awata postaveni

vo vrska so ovie sela koi site gi posetiv.

486 Blaè Ristovski, Istorija na makedonskata nacija, 543-544. 487 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 216.

1. Brojot na ku}i vo sekoe selo (potcrtani so crveno na

skicata) e pribli`no sleden (brojot na naselenieto ne mo`e da se

pribere):

Qubani{te - 15 ku}i: makedonski selani koi obrabo-

tuvaat ~iflici na albanski begovi

Konsko - 7, Bezimi{te - 40, Gorica - 30, Glombok - 32,

Sulim - 30, Pustec - 50, Lajsika - 10, Crnov~a - 10 ku}i: bedni sela

na zapadniot breg na Prespanskoto Ezero naseleno so makedonski

selani koi glavno rabotat na imotite na albanskite begovi, a

delumno svoja zemja.

Rahova - 53, Grazden - 55 ku}i: vo osnova makedonski sela,

no kade {to u~ili{tata i gr~koto vlijanie imaa zna~ajno vlija-

nie, taka {to tie sega se smetaat predimno gr~ki.

Cera - 10 ku}i, Trahovo - 12 ku}i: bedni sela od vidot na

osumte na zapadniot breg na Prespanskoto Ezero.

Vrnik - 30 ku}i: albanskoto i gr~koto vlijanie se namet-

naa na prvobitniot makedonski karakter.

Labanica - 90, Kostenec - 110, Pelikat - 73, Slimica - 75

ku}i: kako za prethodnite dve od poluostrovot Suva Gora, gr~koto

vlijanie preovladuva nad prvobitnata makedonska osnova.488



Predmet: Makedonska komemoracija

Gospodine minister,

Na 5 o.m. vo Sofija i vo pozna~ajnite gradovi vo Buga-

rija se odr`a sve~ana komemoracija na 20-godi{ninata na make-

donskoto vostanie od 1903 g., t.n. Ilindensko vostanie. Po ver-

skiot obred vo katedralata, vo ~est na brojnite `rtvi na silnata

turska represija, tolpa od okolu 25 iljadi Makedonci od razni

dobrotvorni organizacii prodefiliraa me|u brojniot nasobran

narod i se upati kon grobi{tata.489

488 Ibidem, 229. 489 Ibid., 237-239.

Italijanski visok komesar vo Carigrad,


Predmet: Bugarski sela vo Albanija

Vo vrska so mojot akt br. 4337/616 od 15 april o.g. i

telegrama br. 236237/258 od 22 avgust o.g. na Ministerstvoto, ~est

mi e da ja izvestam V.E. deka so posredstvo na Kr(alskiot) voen

ata{e na gen. Markov mu gi prenesov informaciite koi toj gi

pobaral vo vrska so bugarskite sela na albanskata teritorija.

Spored moite upatstva, Kr. voeno ata{e usmeno gi dal

baranite informacii za da izbegne na gen. Markov da mu ostavi

primerok ili izvodi od dokumentite koi gi dobiv od Minster-

stvoto. Istakna deka selata za koi navedeniot general se inte-

resira i od samite ìteli se narekuvaat „makedonski“ a ne bugar-

ski.490

Italijansko Ministerstvo za kolonii,


...Bugarite i Makedoncite koi ìveat vo Viena ili koi

pristignale denovive uvereni se deka komunisti~koto dvièwe

vo Bugarija e rezultat na dogovorot pome|u Jugoslavija i Sove-

tite...

[to se odnesuva na simpatiite na Italija i siot itali-

janski narod za Makedoncite, Crnogorcite i Bugarite, tie se

tolku poznati i tolku damne{ni {to bi bilo izli{no da se pov-

toruvaat izjavite vo vrska so toa.

Ne krijam deka âulev voop{to ne pokaà zadovolstvo

od moite neodredeni izjavi.491

Stratis Mirivilis,4921924 godina

Ovie selani zboruvaat eden jazik koj Srbite i Bugarite go

razbiraat podednakvo. Tie gi mrazat prvite, bidej}i gi tretiraat

490 Ibid., 258-260. 491 Ibid., 269, 270. 492 Pisatelot Stratis Mirivilis napi{al roman vrz osnova na

dnevnikot na gr~kiot narednik Andonis Kostulas, u~esnik vo Prvata

svetska vojna.

kako neprijateli. Gi mrazat i Bugarite isto taka, bidej}i tie gi

odvedoa nivnite deca vo vojna. Nas, Grcite, tie nè gledaat so iz-

vesna simpati~na qubopitnost edinstveno zatoa {to nie sme av-

tenti~ni duhovni podanici na patrikot, t.e. na Ekumenskata pa-

trijar{ija. Patrijarhot sè u{te go rasprostranuva svojot pres-

ti`, obvitkan od eden mo{ne qubopiten misticizam, vrz ovie ed-

nostavni i verni du{i. Isto taka, ima grobovi na nivnite ugled-

ni lu|e i na nivnite sve{tenici koi se ispi{ani, tainstveno i

sveto, so gr~ki bukvi. Ovie isti bukvi se ispi{ani i na nivnite

stari ikoni na izvitkani {tici, okolu asketskite glavi so zdr-

ven izraz na vizantiskite svetci i vo poòltenite evangelija.

Seto ova ni dava edno privilegirano mesto vo nivnite o~i. Se-

pak, tie ne sakaat da bidat ni Bugari, ni Srbi, ni Grci tuku edin-

stveno „Makedonci pravoslavni“.493



Za da se dobie pretstava za vrieweto koe vladee me|u make-

donskiot element emigriran vo Bugarija dovolno e da se navede

senzacionalnata izjava objavena vo „Nezavisna Makedonija“, orga-

not na emigracijata: „Makedonija }e se bori do kraj. Makedonski-

te nadeì leàt vo nejziniot borben narod i vo patriotskiot duh

na emigracijata. Ovoj narod nema da zagine: toj gi poseduva skapo-

cenite kvaliteti od sosedite, kvaliteti koi porano ili podocna

}e vrodat so plod. Makedonija pred sè }e bide oslobodena. Make-

donskiot narod so seta svoja emigracija re{il da se bori do kraj

za svetata kauza na tatkovinata i borbata }e bide bezmilosna.

Ili Makedonija }e bide slobodna ili pak borbata }e stanuva sè

pokrvava dodeka da gi urne poziciite na novite balkanski osvoju-

va~i“.

Ovie izjavi pe~ateni so golemi bukvi se predmet na ìvi

komentari vo site politi~ki krugovi. Se pretpostavuva deka spo-

menatite fakti }e ja zaostrat nedoverbata i predrasudite na Bel-

grad...494

493 Στρατης Μυριβηλης, Ζωη εν ταφω, Αθηνα, 1924, 124. Prevodot e na

prireduva~ite. 494 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom 1, kniga

1, 292.

Arseni Jovkov, fevruari 1924 godina

Dodeka ulogata na politi~kite organizacii e da ostvarat

politi~ki vrski so drugi emigracii, so raznite op{testveni si-

li od Evropa, so raznite kulturni instituti i so odgovorni poli-

ti~ki faktori, ulogata na kulturno-prosvetnite makedonski or-

ganizacii, po primerot na site kulturni nepoliti~ki korpora-

cii od svetot, e da se popularizira vo {irokite masi makedon-

skata istorija, makedonskiot heroizam, makedonskoto samosozna-

nie. (...)

...Ilindenskite sobranija koi se odràa vo cela Bugarija

pokaàa kolku provincijata imala potreba da go ~ue makedon-

skiot zbor.495

Rakovodno telo na Ilindenskata organizacija,

april 1924 godina

...jasno be{e deka bugarskata dràva, koja rabotela to~no

vo sprotivnata nasoka – nasokata na sferi i delbi – ne moè po-

natamu vo na{ite o~i da pominuva kako nositelka na toa pra{a-

we. Jasno e, so drugi zborovi, deka MAKEDONSKOTO PRA[A-

WE E ME\UNARODNO PRA[AWE. Toa e pra{awe na Bugarija,

na Srbija, na Grcija, dokolku negoviot razvoj ja zasega vna-

tre{nata polo`ba na tie dràvi i dokolku op{tetstvata i na-

rodnostite, kako Bugarite vo Bugarija, Hrvatite, Slovencite i

Crnogorcite vo Jugoslavija i naprednite te~enija vo Grcija, go

potpomognat i go pottiknuvaat napred kon me|unarodnata scena.

Vrz osnova na toj princip, emigracijata na Makedonija,

rasprsnata po Bugarija, Romanija, Turcija i po Amerika, ako i ne-

kade e ednoplemeno telo, politi~ki ne moè da odi po nasokite

na respektivnata dràva, tuku e nositelka na sopstven politi~ki

ideal, koj otstojuva so site svoi zakonski sredstva.

A {tom e toa taka, neka edna{ zasekoga{ se razbere, deka

emigracijata vo Bugarija, koja e aktivna vo ramkite na legalnata

sostojba vo dràvata, koja pruìla gostoprimstvo, nitu moè da

odi po politi~kite zada~i na bugarskata dràva, nitu moè da da-

495 A. Йovkov†, MakedonskitÛ' organizacii, „Pirinъ“, g. II, br. 19,

Sofiя, 17 februari 1924, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

va `rtvi vo imeto na „dràvnite interesi“ koga tie `rtvi se na

smetka na razvojot na makedonskoto pra{awe.

Neka edna{ zasekoga{ se razbere deka bugarskiot dràven

patriotizam, so koj ~esto sakaat da se gordeat bugarskite dràv-

nici od 1890 g. do denes, i makedonskiot patriotizam se dve ne{ta

me|u koi ne samo {to nema ni{to zaedni~ko, tuku koi se vo direk-

tna sprotivstavenost, i ete zo{to site aktivnosti na bugarskite

vladi, naso~uvani protiv samostojnosta na makedonskoto pra{a-

we i protiv samostojnoto dvièwe na emigracijata, iako sokriva-

ni zad paravanot „bugarski dràvni interesi“, za nas, Makedonci-

te, bile i se samo novi i novi grevovi kon nesre}nata Makedonija.

I ete: otkako Bugarija be{e ponièna, edna od prvite nej-

zini griì e da bara zbliùvawe so Srbija i bidej}i edna od ì-

votnite potrebi na Bugarija e izlezot na Belo More – jasno e za

sekogo deka toa zbliùvawe so Srbija, koja ja prosleduvala istata

cel za Solun – e ne samo naloèno tuku i posakuvano. No, istovre-

meno so toa stanuva jasno za nas, Makedoncite, deka vo imeto na

tie „dràvni interesi“, bugarskite vladi povtorno odat kon novi

delbi na Balkanot, odat sledstveno dijametralno sprotivno na

makedonskiot princip: Nezavisna Makedonija. A tokmu samo pre-

ku taa nezavisna Makedonija, Bugarija i Srbija moàt da go imaat

sakaniot izlez na Belo More, i toa bez da gi o{tetat plemenski-

te i nacionalnite interesi.

Toj mal istoriski osvrt ni be{e neophoden, g. premiere, za

da gi nare~eme so nivnoto vistinsko ime site onie merki {to se

isturaat vrz nas od 1918 g. do denes, merki koi sekoj nov den dobi-

vaat novi i novi formi: internirawa, apsewa, zatvori, suspendi-

rawe vesnici, zabrana na filmovi, zapirawe sobranija, panahidi

i kongresi – merki koi neosporno vo imeto na „dràvnite inte-

resi“ eden den }e otidat do rasturawe na makedonskite organiza-

cii i, na prvo mesto – na na{ata, kako {to stana edna{ za vreme

na kabinetot na Stamboliski.

Vpro~em, koga }e se pogledne osnovnoto, jasno e za nas deka

tie merki ne se samo seriozni, tuku go sledat svojot zacrtan pat,

ZA DA GO OTSTRANAT OD LICETO NA MAKEDONSKATA

AKTIVNOST seto ona {to se ispre~uva pred bugarskata dràva

na patot na nejzinoto zbliùvawe so Srbija i }e se sledat tie

merki ili dodeka makedonskite organizacii stanat sprotivni na

svoite ideali, avangarda na bugarskata dràvna politika, ili

dodeka tie ne se uni{tat. Razlikata vo primenata na tie tenden-

cii pri edna ili druga vlada se sostoi samo vo taktikata: dodeka

kabinetot na Stamboliski dejstvuva{e brutalno, Va{iot kabi-

net, so koj vie pretsedatelstvuvate, dejstvuva ili preku potkopu-

vawe na avtoritetot na organizaciite, koga ~esto gi prefrla

svoite grevovi na Makedonci, ili preku eden sistem na postepeni

merki. Malku zna~i {to sme nie legalna organizacija, malku

zna~i {to so suspendirawe na vesnici se suspendira sopstvenata

zakonska polo`ba... Da, malku zna~ewe imaat site tie protivre~-

nosti, za{to va`na e celta. A taa cel – POTÎNUVAWE NA

MAKEDONSKOTO PRA[AWE I MAKEDONSKATA EMI-

GRACISKA DEJNOST NA BUGARSKITE DR@AVNI INTE-

RESI – E ISTORISKIOT PAT NA BUGARSKATA DR@AVA.

Iako denes, po povod zabranata na na{iot organ, vesnikot

„Pirin“, vi go kaùvame javno, toa e za{to mislime deka iznesu-

vaweto na vistinata e najsilniot protest.

Istovremeno so toa sme dol`ni da vi izjavime deka vo im-

eto na na{iot samostoen ideal, koj nie ne moème da go podnesu-

vame kako `rtva na va{ite dràvni tendencii, nie edna{ zaseko-

ga{ treba da bideme tretirani ne kako del od bugarskata dràva,

tuku kako nezavisen politi~ki element, makar i da sme ednople-

menici i dobri Bugari. Vo imeto na taa nezavisnost, nie imame

samostojni prava, kakvi {to imaat site gosti na bugarskata drà-

va: Turci, Ermenci, Rusi, Grci i dr. Zaradi istata pri~ina nie

uspeavme da si go za~uvame makedonskiot pravopis od posegnuva-

wata na biv{iot kabinet, od istite pri~ini nie sakame da go za-

~uvame od va{ite sega{ni posegnuvawa vrz makedonskiot pe~at,

vrz makedonskiot organiziran ìvot, za{to ako Nejskiot dogo-

vor im go garantira toa pravo na na{ite bra}a vo Srbija i vo Gr-

cija, kakva ironija na sudbinata e da ni se odzema ovde!496

VMRO (Ob.), 6 maj 1924 godina

MANIFEST

kon makedonskiot narod, kon organiziranoto revolucionerno

naselenie vo Makedonija i kon makedonskite revolucioneri

Bra}a Makedonci!

Makedonija vo svoite prirodni geografski granici me|u

rekata Mesta, planinite Rodopi, Rila i [ar, rekata Drim, Oh-

496 Memorandum†, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 2, SofiÔ, 20 April†, 1.


ridskoto Ezero, planinata Gramos, rekata Bistrica i Egejskoto

More, so edno prostranstvo od 65.000 kv. kilometri, prese~ena od

rekite Mesta, Struma, Vardar, Drim, Bistrica i nadarena so naj-

raznoobrazni prirodni bogatstva i blagoprijatni klimatski us-

lovi: so svoeto naselenie od 2.302.000 du{i, raznoobrazno po svo-

jot etnografski sostav, so svojata centralna ekonomska i strate-

giska polo`ba na Balkanite, me|u basenite na rekata Dunav, Egej-

skoto More i Jadranskoto More – gi ima site uslovi i prava za sa-

mostojno politi~ko postoewe kako nezavisna dràva koja{to se

upravuva samostojno, koja }e posluì kako obedinuva~ka, poli-

ti~ka i ekonomska alka me|u narodite i dràvite na Balkanskiot

Poluostrov.497

Arseni Jovkov, maj 1924 godina

Barem ilindencite ne moàt da go storat toa obes~estuva-

we za zadovoluvawe na nekolkute Makedonci {to go nosat deloto

samo po partiski pazari, onie Makedonci vo Bugarija od koi ne-

koi ne ja videle Makedonija, no od po~etokot imaat za zada~a da ja

korumpiraat ili da ja ograni~uvaat ~esnata makedonska misla, da

go rasipat revolucionernoto delo vo Makedonija, da go cepat, da

go uni{tuvaat i nad seto toa, tie da se smetaat za najgolemi „pa-

trioti“ i „nacionalisti“, dodeka site Makedonci koi ~esno

razmisluvaat, site skromni i bedni do sr` borci, site onie {to

koga svetodejstvuvaat vo makedonskiot hram go istresuvaat duri i

pravot od obuvkite – da, site tie da se smetaat za „nekoi {to ne-

maat tatkovina“, „predavnici“ i dr.

]e razberat li ilindencite deka site tie intrigi se samo

povtoruvawe na starite na~ini na korumpirawe, deka zad seto toa

se krie samoto razru{uvawe na Ilindenskata organizacija, koja

tolku mnogu ja sakaat nekoi emigrantski sredini, koi znaat da

pravat „golema politika“, no se na smetka na Makedonija? ]e

razberat li deka tuka ne stanuva pra{awe za li~nosti, tuku za

~esnoto postoewe na Ilindenskata organizacija, koja mnogumina

imaat smetka da ja vidat neaktivna, bezidejna, koja pluka na

svoeto minato, koja ja ubiva svojata idnina, v~era – Zemjodelska,

denes –Zgovoristi~ka, utre – Gospod znae kakva.498

497 Dokumenti za borbata, tom vtori, 88-89. 498 Ar. Йovkov†, Zabludi i istini, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 5, SofiÔ, 11

MaŸ 1924, 1. Prevodot e na prireduva~ite.

V. „20 julij“, maj 1924 godina

Ete tie pra{awa, koi se sveduvaat na edinstvenoto pra-

{awe – da bideme li pove}e partizani ili pove}e Makedonci, da

bideme li samo ednoto ili samo drugoto – sega ve}e, koga make-

donskoto delo se orientira sè pove}e i pove}e kon samostojnost,

koga i strancite ve}e go narekuvaat kako me|unarodno delo i

zatoa mu davat pove}e va`nost499 – sega, imeno, e krajno vreme za

onie Makedonci {to imat vidni mesta po vladeja~kite partii da

prestanat so svoeto prisustvo na makedonski mesta da ja podmet-

nuvaat na{ata kauza na somnevawata na drugite narodnosti i na

inorodnata emigracija vo Carigrad, Bukure{t i vo Albanija, so

koi makedonskoto delo ima i }e ima kontakt, kako i da prestanat

povtorno da go vle~at toa delo kon starite i zasekoga{ zatvoreni

pati{ta.500

Kosta Novakovi},501 23 juni 1924 godina

Nie ovde nema da zboruvame dali Makedonija e srpska ili

bugarska ili gr~ka. Nie ja spomnuvame samo oficijalnata statis-

tika od 1921 godina, koja veli deka vo Makedonija pod Jugoslavija

ima: 100.000 Srbi; 141.453 Turci; 165.704 Muslimani (so slovensko

poteklo); 461.118 Arnauti i 630.000 Makedonci.

A {to se Makedoncite – toa tie samite }e go kaàt koga

}e moàt slobodno da zboruvaat i da se opredeluvaat. Zatoa na{a-

ta partija se bori za polno i neograni~eno pravo na samooprede-

luvawe na Makedoncite. Zo{to toa pravo ne im go dadat i srpski-

te dràvnici i srpskite vladea~ki krugovi, koga velat deka £ sa-

kaat dobro na Makedonija? Da odgovorime nie zo{to. Zatoa {to

Makedoncite bi odgovorile: deka pod reìmot na ìlata i kunda-

kot, pod reìmot na krvaviot teror kakov {to e zaveden vo Make-

donija ne sakaat da ìveat, deka sakaat Makedonija da im pripa|a

na Makedoncite.

Srpskata vladea~ka buròazija se odnesuva kon Makedon-

cite kako kon nacionalno pot~inet, poroben narod. A sekoj pot-

499 Vo originalot stoi: kredit.

500 Edin† nazr'l† v†pros†, „20 ÁliŸ“, g. I, br. 5, SofiÔ, 11 MaŸ

1924, 3. Prevodot e na prireduva~ite. 501 Srpski revolucioner, ~len na SSP i na KPJ.

~inet narod ima za svoja sveta dol`nost da se bori za svoeto na-

cionalno osloboduvawe...502

Kosta Novakovi}, 8 septemvri 1924 godina

Jas se boram za toa i srpskiot narod da se zdruì so site

revolucionerni rabotni masi vo Makedonija, site narodi da do-

bijat sloboda, ednakvost i da ìveat vo bratska federacija. Ni

nie ne sme slobodni i }e doìveeme Makedonija i nas da nè oslo-

bodi. Sopstvenicite ~esto izjavuvaat deka Makedonija e zemena

so me~ i deka mora da ostane srpska. Toa e najopasniot argument.

Daleku }e se otide so povikuvaweto na pravoto na osvojuva~ot.

Nie toj argument go pobivame i se borime protiv nego makar pos-

tojano da izleguvame na sud. Ako Makedonija ostane pod koja i da e

dràva, nema da ima mir na Balkanot. Mir na Balkanot }e ima ko-

ga taa }e bide nezavisna. Ako taa spasonosna ideja ja pravi vinata,

toga{ mirno ja o~ekuvam kaznata...503

Petar âulev,504 1924 godina

Ve}e dvaesetina godini nanazad, vladata ne prestanala da

pretstavuva najopasen neprijatel na VMRO. Taa nikoga{ ne pro-

pu{tila ni edno sredstvo za da gi privlekuva na svoja strana, za

svoite aneksionisti~ki celi, najkorumpiranite i najpotkuplivi-

te elementi pome|u Makedoncite, organiziraj}i gi pod razni

imiwa po ugledot na atinskata i belgradskata vlada, za da gi fr-

li protiv pretstavnicite na edna nezavisna makedonska politi-

ka. Ovaa cel na bugarskata vlada, koja{to i ponatamu uporno saka

makedonskoto pra{awe da go smeta kako prosto oru`je za celite

na svojata vnatre{na i nadvore{na politika, vo posledno vreme

dobi svoj izraz vo ne~uenite yverstva i vo bespo{tednoto ubiva-

we na site onie Makedonci {to iskreno ja sakaat nezavisnosta na

svojata tatkovina.

(…)

Vo imeto na pravdata i ~ove~nosta apeliram do intelektu-

alcite i civiliziranite lu|e vo Evropa, do rabotnicite i sela-

502 Kosta Novakoviћ, Makedonija Makedoncima! Zemqa zemqoradni-

cima! Pogovor Dr Dan~o Zografski, â~ak, 1966, 52. Prevodot e na priredu-

va~ite. 503 Ibidem, 8. Prevodot e na prireduva~ite. 504 Petar âulev (1880-1924) – u~itel i revolucioner.

nite od celiot svet, da go krenat svojot mo}en glas na protest vo

odbrana na Makedoncite maltretirani i kasapeni od edna vlada

koja samo vo tekot na edna godina gi desetkuva bugarskite inte-

lektualci i koja besnee protiv bugarskiot narod na na~in poyver-

ski od nekoga{nite carigradski sultani. Edna vlada {to e sosta-

vena od krvolo~ni sadisti – ~ii{to podvizi ja vozbuduvaat sekoja

~ove~ka sovest.505


Nie Makedoncite ne sme od stra{livite: nie znaeme deka

nikakvi zapla{uvawa ne se vo sostojba da im go zabranat na nau~-

nicite slobodnoto nau~no istraùvawe i izlagawe na nau~nite

etnografski, lingvisti~ki i istoriski pra{awa, kako {to ne se

vo sostojba da go izmenat narodnoto samo~uvstvo vo Makedonija.506


Bez pravilnoto razre{uvawe na makedonskoto pra{awe

nema da ima mir me|u Slovenite, na Balkanot i vo celiot svet.

Toa vi go velime nie Makedoncite, kako Makedonci, a ne kako Bu-

gari, Vlasi, Turci ili Albanci. Vie Slovenite moète da si vo-

dite najprijatni razgovori so Bugarite, da si skulu~uvate kakvi

{to si sakate dogovori, da si pravite kakvi {to si sakate zaklu-

~oci za va{a smetka – seto toa za nas ne vaì. Ako vie so va{ata

solidarnost se poma~ite da si gi zajaknete okovite {to ste ni gi

turile i da ni naloìte u{te i novi takvi, znajte deka nie }e naj-

deme pati{ta i sredstva da gi uni{time „plodovite“ na va{ata

slovenska solidarnost. 507


No }e pra{a nekoj: „ima li navistina makedonska nacio-

nalna kultura i makedonska nacionalna istorija {to bi moèle

da im bidat sprotistaveni na Srbite i da go obosnovat makedon-

skiot ideal za nezavisna Makedonija?“

505 Dokumenti za borbata, tom vtori, 98-99. 506 Krste P. Misirkov, Srpskite zakani, Sobrani dela, III, 313. 507 Krste P. Misirkov, Makedoncite i Pra{kiot kongres, Sobrani

dela, III, 311.

Za sre}a, moème da dademe potvrden odgovor: da, makedon-

ska nacionalna kultura i makedonska nacionalna istorija, oddel-

ni od onie na Srbite i na Bugarite, ima, i pokraj seto toa {to i

ednata i drugata dosega ne bile predmet za opstojno i nepristras-

no prou~uvawe: Srbite i Bugarite ednostrano i so golema pris-

trasnost go izbirale od makedonskata kultura i istorija samo ona

{to go proslavuva nivnoto nacionalno ime, ignoririraj}i pra-

{awa od kapitalna va`nost samo zatoa {to tie ne gi zasegnuvaat

ili im protivre~at na nacionalnite stremeì na odbira~ite i

na nivnite soplemenici.

Velam, za sre}a, ima makedonskata nacionalna kultura i

istorija, za{to toj fakt go vooruùva makedonskiot narod so ne-

pobedlivo oru`je vo negovata borba za ~ove~ki prava i za slobo-

den nacionalen ìvot kako ramnopraven ~len vo brojot na kul-

turnite narodi.508

Pandelis Puljopulos509, dekemvri 1924 godina

Dojdoa balkanskite vojni. Makedonija be{e raspar~ena na

tri dela, t.e. podelena me|u trite pobednici. Idnata istorija na

trite dela na Makedonija pokaà deka solzite na gr~kata, srpska-

ta i bugarskata burùazija za „osloboduvawe“ na porobenite bra-

}a bile samo krokodilski solzi.510

Za aktivnostite na sovetskata vlada na Balkanot,

3 april 1925 godina

Ova pra{awe i toa za malcinskite prava na Bugarite vo

Grcija, so strav deka Turcija }e go protera bugarskoto naselenie

od Isto~na Trakija, ja objasnuva èlbata na bugarskata vlada deka

Ligata na naciite bi trebalo da prezeme ~ekori za da spre~i na-

doa|awe na novi begalci, od koi pove}eto, koga bi pristignale vo

Bugarija, bi im se priklu~ile na revolucionernite organizacii

vo golem o~aj.

Od 400 000 {to se ve}e vo dràvata, re~isi 70 procenti se

Makedonci, koi nekoi Bugari gi sakaat, drugi gi oboàvaat i

508 Krste P. Misirkov, Makedonska kultura, Sobrani dela, III, 286. 509 Sekretar na CK na KPG.

510 Risto Kirjazovski, Ocenki na komunisti~kata partija na Grcija

za karakterot na balkanskite vojni, Makedonija vo vojnite 1912-1918,

Skopje, 1991, 232.

mnogu se pla{at. Najmalku tretina od lu|eto vo Sofija se Make-

donci po rod ili po poteklo i vlijanieto na ovoj tvrd, aktiven i

~estopati nezakonski element e sè u{te primenuvan protiv koe

bilo naseluvawe na Balkanot na sega{nite teritorijalni li-

nii.511

Memorandum od Aretas Akers Daglas512 vo Viena,

8 maj 1925 godina

Vo prvata polovina na 1924 godina komunisti~kata Inter-

nacionala se obide da sozdade Emigrantski komitet vo Viena pod

imeto „Balkanska federacija“, koj treba{e da sozdade avtonomna

dràva na Balkanot. Silite vo Moskva bea osobeno zainteresira-

ni za Makedoncite i se obidoa da gi privle~at kon sebe prepra-

vaj}i se deka gi poddrùvaat nivnite napori za avtonomija. Vo

maj 1924 godina tie uspeaja vo sobiraweto na pretstavnicite na

„Makedonskata revolucionerna organizacija“ i onie na takanare-

~enite „federalisti-Makedonci“, koi dolgo vreme bea vo kon-

flikt pome|u sebe, da sozdadat zaedni~ki komitet, koj isprati de-

legati vo „Balkanskata federacija“. Ovoj ~ekor na emigrantite,

sekako pottiknat od komunisti~kite krugovi, predizvika polici-

jata, koja vo princip im dozvoluva na takvite emigranti samo pra-

vo na azil dokolku napi{at izjava deka }e se vozdràt od site po-

liti~ki aktivnosti vo Avstrija i }e se pridrùvaat strogo kon

ovaa obvrska, da intervenira brgu i energi~no. Federalistite

koi ìveeja vo Viena, d-r Filip Atanasov i Dimitri Vlahov, bea

prinudeni da ja napu{tat Viena, a preostanatite Bugari i Make-

donci koi pretstojuvaat vo Viena bea informirani deka idnata

zloupotreba na pravoto na azil }e vodi kon nivna deportacija.

Preku ovie energi~ni policiski merki aktivnostite na „Balkan-

skata federacija“ bea brgu zavr{eni. Ottoga{ d-r Atanasov ja na-

pu{ti grupata na „federalistite-Makedonci“. So ova, grupata

makedonski politi~ari, koi edno vreme bea vo dopir so ruskite

krugovi, ja izgubi seta svoja va`nost...513

511 PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 4916/251/62. Prevodot e na prire-

duva~ite. 512 Britanskiot ambasador vo Avstrija od 1921 do 1928 godina. 513 PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 6414/251/62. Prevodot e na priredu-

va~ite.

Italijanska ambasada vo Belgrad,


Zatoa, se razbira, Ju`na Srbija, ~ie naselenie – kako {to

e poznato – vo golemo mnozinstvo se Makedonci i Albanci, ne e

sredina mnogu podgotvena za taa propaganda. Krugovite vo koi taa

se razviva se tie na vladinite slu`benci, na srpskoto malcinstvo

i, pred sè, na malkumina Slovenci i Hrvati koi ìveat tuka. (...)

So ogled na toa {to Makedoncite vo odnos na idealite po-

kaùvaat bugarofilski tendencii a, kako {to ve}e kaàv, tie se

otporni na spomenatata propaganda, pa duri se op{to blagona-

kloneti kon Italija, iako edinstvena na{a manifestacija vo

ovie krai{ta, pokraj klevetni~kata italofobska kampawa koja

postojano ja pothranuvaat re~isi site balkanski zemji (i nivnite

za{titnici), be{e, i navistina efikasno, pominuvaweto na na-

{ata vojska vo ovie krai{ta (vo 1918 godina) i nejzinoto odnesu-

vawe ostavi navistina laskav vpe~atok.

No, antiitalijanskoto ~uvstvo, svrzano so op{tite idei na

dràven nacionalizam, prestavuva element koj slovenskoto nase-

lenie lesno go prifa}a, a taa lesnotija se odnesuva osobeno na

Makedoncite vo nivnite aktuelni uslovi, vo srazmer diktiran od

stepenot na perdispozicii kaj nivni poedina~ni socijalni ele-

menti koi svoevremeno se sovpa|aa so dominantniot etni~ki ele-

ment; ili von toa, od oportunisti~ki pri~ini.514


Nie, makedonskata inteligencija, bez somnenie ja nosime

najgolemata odgovornost za polo`bata vo koja deneska se nao|a na-

{ata tatkovina. (...)

(...)

Neka mi bide prosteno, no jas, kako Makedonec, na prvo

mesto gi postavuvam interesite na mojata tatkovina i na moite

sonarodnici i samo potoa interesite na Bugarija i Jugoslavija.

Jas sum Makedonec, so makedonska svest, i kako takov imam svoe

makedonsko gledi{te vrz minatoto, sega{nosta i idninata i na

514 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga

2, 1925-1927. Izbor, prevod, voved i redakcija Alenka Lape. Predgovor i ko-

mentar akad. Gane Todorovski, Skopje, 2005, 175 (ponatamu: Italijanski dip-

lomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2).

mojata tatkovina i na celoto ju`no slovenstvo i zatoa sakam i nas

Makedoncite da nè pra{aat za site pra{awa {to nè zasegnuvaat

nas i na{ite sosedi, a ne da se svr{uva sè samo so spogodbi pome|u

Bugarija i Srbija za nas, no bez nas. 515


Dajte ni da si imame svoi, makedonski nacionalni ~uvstva

i da sozdavame makedonska kultura, kako {to sme pravele toa so

vekovi i koga na{ata tatkovina ne vleguvala vo edna dr`ava so

va{ata.

(...)

Svesta i ~uvstvoto deka sum Makedonec treba da stojat po-

visoko od sè drugo na svetov. (...)

Bezzavetnata i bezgrani~na qubov kon Makedonija, posto-

janoto mislewe i rabotewe za interesite na Makedonija i poln

konzervatizam vo projavite na makedonskiot duh: jazikot, narod-

nata poezija, naravite, obi~aite – ete gi glavnite crti na make-

donskiot nacionalizam...516

Italijanski konzulat, 19 mart 1926 godina

Gospodine minister,

^est mi e da ja izvestam V.E. deka na 15 fevruari o.g. izve-

sen broj na povidni Makedonci od ovoj grad imaa sredba (vo Skop-

je) ~ii dvigateli u{te se privrzanici na Vnatre{niot makedon-

ski revolucioneren komitet, zaradi pregovarawe vo vrska so soz-

davawe na edna makedonska organizacija so sli~en karakter kako

na nekoi ve}e postojni na Crnogorcite, so apoliti~ki celi, za

odbrana na sopstvenite interesi i zaemna solidarnost.

Ovaa manifestacija, iako se pretstavi kako gorenavedeni-

te organizacii, e predmet na poseben interes na ovde{nite poli-

ti~ki krugovi zaradi nejzinata povrzanost so makedonskoto pra-

{awe.

515 Krste P. Misirkov, Makedonski nacionalizam, Sobrani dela, III,

338, 340-341. 516 Krste P. Misirkov, Samoopredeluvaweto na Makedoncite, So-

brani dela, III, 345, 346.

Imeno, manifestacijata kako podmolen obid, koja ima za

cel sozdavawe makedonski politi~ki blok, se nadovrzuva na pove-

}e pati povtorenite obidi na Makedoncite vo okolnosti na pogo-

lemi politi~ki mo`nosti; me|u niv, periodot na razvojot na ko-

munizmot i potoa na demokratite (osobeno vo periodot na nivna-

ta sorabotka so Radi}). Toga{, tie masovno vlegoa vo tie dve par-

tii.

Najgolem obid na Makedoncite be{e vo 1925 godina koga g.

Trajko Pop Arsi}, pratenik od Kumanovo i g. Gligor Anastasije-

vi}, pratenik od Kavadarci, eksplicitno se obidoa da formiraat

edna makedonska partija. No, g. Trajko Pop Arsi} potoa premina

vo radikalnata partija. G. Anastasijevi}, za koj se smeta deka sega

ne pripa|a na niedna partija, navodno svojata aktivnost ja naso~u-

va kon svojata stara cel – makedonska partija.

Sega, Makedoncite imaat namera povtorno da se obidat da

konstituiraat oddelna (makedonska) partija. No, ako ne uspeat vo

toa, tie se podgotveni da vlezat (kako {to vo doverba soop{tuva-

at povidnite li~nosti od ovoj grad), masovno, vo edna, koja i da e,

aktuelna partija vo ~ii ramki smetaaat deka }e mo`at – zaradi

nivniot broj – podobro da gi branat svoite prava, a potoa da se iz-

dvojat vo oddelna partija.517

Bugarsko-makedonski komunisti~ki grupi vo Amerika,

mart 1926 godina

5. Edinstveniot izlez na makedonskiot narod za negovata

nezavisnost le`i vo revolucionernoto dejstvuvawe na samiot

makedonski narod vo soglasnost so revolucionernite rabotni-

ci i selani vo sekoj balkanska zemja.

(...)

14. Gi osuduva i smeta za predavnici site Makedonci {to

se stavile i se stavaat vo usluga na fa{isti~kata vlada na Buga-

rija, kako Protogerov, Mihajlov i drugi, koi{to gi ubivaat bu-

garskite rabotnici i selani, t. e. onie {to fakti~ki se sojuznici

na makedonskiot revolucioneren narod i iskreno raboti za neza-

visnosta na Makedonija.


2, 201-202.

15. Konferencijata visoko izjavuva deka se odnesuva blago-

naklono sprema organizaciite i Makedoncite {to imaat za cel

nacionalno osloboduvawe na Makedonija.518

Anri Barbis, 519 1926 godina

Stanuva navistina zbor za eden narod. Narod {to ima svoj

originalen etni~ki karakter, svoi tradicii, svoi stremeì, svo-

ja edinstvena i specifi~na li~nost.

Ovoj narod na samata po~va kade {to se razvil i trael, ka-

de {to istorijata go posadila, za koja e svrzan so svoite korewe i

svojata kultura, se tretira kako zbir na robovi i zlostornici.520



Vo Prilep, maloto grad~e od okolu 12 iljadi ìteli, vo

koe ìveat isklu~ivo Makedonci i malubrojni Turci, se nao|a

eden pe{adiski bataljon koj pripa|a na 46-tiot pe{adiski polk,

kako i edna planinska artileriska baterija.

(...)

(...) Koga Bugarite vlegoa vo Makedonija, formiraa 3 divi-

zii na bugaro-makedonci (120 iljadi lu|e), site organizirani od

strana na makedonskite oficeri. Bugaro-Makedoncite sè u{te se

falat deka na Bugarija £ gi dale najvidnite lu|e kako {to se

Qap~ev i bezbroj drugi. Tie smetaat deka najdobrite oficeri vo

bugarskata vojska se Makedonci. Glavno imaat isti ~uvstva i po-

gledi kako Bugarite bidej}i do Balkanskata vojna u~ele vo mo{ne

ra{irenite bugarski u~ili{ta. Duri i najmaloto selo ima{e

svoj u~itel i svoj pop.521

518 Dokumenti za borbata, tom vtori, 267-268. 519 Anri Barbis (1873-1935) – francuski pisatel i humanist. 520 Za makedonskiot jazik, 31. 521 Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga

2, 301-302.

Gligor Atanasov,522 29 januari 1927 godina

DOVERLIVO

Do Kralskiot konzulat na Italija – Skopje

Borbata za sloboda koja Makedoncite desetina godini ja

vodea so najgolem samopregor, vo Balkanskata i svetskata vojna,

za àl, zavr{i so podelba na Makedonija, dodeka na narodot mu e

nametnato novo ropstvo.

Ovaa nova polo`ba nas Makedoncite nè pottiknuva na

nova borba, ne samo za sloboda koja ja uìvaat site civilizirani

i kulturni narodi vo Evropa, tuku i za za~uvuvawe na na{iot

nacionalen karakter kako narod.

Koga Srbite ja osvoija Makedonija, vo nea vovedoa uàsen

reìm. Tie se sluàt so site sredstva: teroristi~ki, nasilni, so

korupcija, so cel srbizacija na Makedoncite.

Navistina zasega ne postignale pozna~ajni uspesi, bidej}i

energijata na narodot e sè u{te ìva i otporna, no nivnite

napori i nivnata rabota na denacionalizacija na Makedoncite e

sè pointenzivna.

Glavno, srpskata politika vo Makedonija, bez ogled na

partiskata pripadnost, ja karakterizira slednava tendencija:

uni{tuvawe na nacionalniot duh na Makedoncite, ekonomsko

uni{tuvawe na Makedoncite koi pred toa ìveeja tuka,

naseluvawe vo Makedonija na {to pogolem broj Srbi na koi im

davaat sekakov vid olesnuvawa, taka {to za ne mnogu dolg period,

Makedonija moè da ja izmeni svojata fizionomija od nacionalen

aspekt.

Pred takvata opasna namera na Srbite, moè da se spasime

samo so re{itelna borba, so cvrsta i silna organizacija. Borbata

za sloboda i za za~uvuvawe na na{ata nacionalna svest ja vodime

od 1913 godina navamu, so najgolema energija i najgolemi `rtvi od

strana na na{ata emigracija, t.e. na Makedonskata revolu-

cionerna organizacija.

Vo poslednive godini, organizacijata ja izvr{i svojata

istoriska zada~a, prevashodna za nas Makedoncite: taa go za~uva

od celosno uni{tuvawe organizmot na makedonskiot narod,

522 Advokat i pratenik vo Sobranieto na Kralstvoto SHS.

umoren od dolgi godini borba so Turcite, od nekolku godini vojna

i silno ugnetuvan so sekakov vid teror.

Taa uspea da go za~uva nacionalniot duh i da go odrì vo

ìvot borbeniot duh na Makedoncite, osobeno kaj novata

generacija. A denes me|u nas Makedoncite, vo Makedonija, kako i

me|u emigracijata, postojat dovolno sili za borba.

Treba samo tie sili vo Makedonija da se organiziraat vrz

cvrsti temeli i da se ovozmoì, vo aktuelnite okolnosti, legal-

na borba protiv vladata i nelegalnata borba vo povolni politi~-

ki migovi.

Ve}e podolgo vreme neumorno rabotime vo taa smisla. Za

taa cel jas kako pratenik vo parlamentot od 1919 do 1925 godina

javno se zalagav za sozdavawe na nezavisna Makedonska politi~ka

partija bidej}i jas i nekoi moi politi~ki prijateli od razni de-

lovi na Makedonija zabeleàvme deka na{iot narod e mnogu opas-

no sopstvenite sili da gi tro{i vo borbata me|u srpskite poli-

ti~ki partii bidej}i site, bez razlika, vodat sli~na politika

{to se odnesuva do Makedoncite.

Na{ata cel, pred sè, e mobilizirawe na silite na narodot

i obedinuvawe na site Makedonci vo edna silna i kompaktna na-

cionalna organizacija koja bi bila slobodna – kako {to i ve}e

kaàv pogore – za legalna i nelegalna borba za odbrana na svoite

lu|e, na nacionalnite i politi~ki prava i za steknuvawe na na-

{ata sloboda i nezavisnost.

(...)

Veruvame deka vo na{ata dejnost }e ni pomogne golemiot

italijanski narod koj, isto taka, vo minatoto, se borel za svoja

sloboda i nezavisnost. Ovaa nade` e dotolku posilna kaj nas od

koga na ~elo na Golemata Italija se nao|aat lu|eto koi imaat

simpatii kon ugnetenite narodi na Balkanot.

Zatoa si dozvoluvam da go zamolam V. G. od va{ata slavna

Vlada da ni obezbedi finansiska pomo{ od 700 iljadi (sedumsto-

tini iljadi) dinari koi }e gi upotrebime za organizirawe na na-

selenieto i za osnovawe na na{ vesnik vo Skopje, bidej}i zasega

nemame javen organ koj bi moèl da im posluì na na{ite nacio-

nalni interesi.

Pokraj navedenite finansiski sredstva, smetam deka za za-

siluvawe na vrskite me|u italijanskiot i makedonskiot narod bi

bilo polezno da gi vospituvame i obrazuvame mladite kadri na

italijanskite univerziteti.523

Italijansko Ministerstvo za vnatre{ni raboti,


Makedoncite vo izminative denovi gi povika vo Viena ko-

munisti~kiot agitator Vlahov, glaven organizartor na komunis-

ti~koto dvièwe na Dobruxa, Trakija, Makedonija i Bugarija.

Vlahov ima neposredni kontakti so moskovskata komunis-

ti~ka organizacija od koja mese~no dobiva zna~itelni iznosi za

odrùvawe vo ìvot – vo zemjite vo negova nadle`nost – na bol-

{evi~koto antivladino dvièwe.

Na sredbata na koja pretsedava{e Vlahov, koj voobi~aeno

ne ìvee vo Viena tuku vo okolinata na Grac (adresata e nepozna-

ta, za da gi izbegne teroristi~kite akcii), u~estvuvaa i dvajca ma-

kedonski federalisti, Atanasov i Ivanov, koi neodamna bea

predmet na atentat od strana na vnukot na prviot, po zada~a na bu-

garofilskiot general Protogerov. Na sostanokot, Vlahov go zas-

tapuva{e na~eloto makedonskata federalisti~ka organizacija

celosno da premine vo komunizam od kade {to dobiva pomo{, no

zaradi jasniot stav na dvajcata Makedonci koi insistiraa nivna-

ta organizacija da go zadrì nacionalniot karakter, vo poddr{-

kata na Makedonija, avtonomna i od Jugoslavija, i od Grcija i od

Bugarija, toj mora{e da popu{ti i da veti deka Rusija, preku nego,

i natamu }e ja pomaga organizacijata na makedonskite federalis-

ti.

(...)

Od gri`livoto ispituvawe me|u Makedoincite koi se nao-

|aat vo Viena, pedesetina, site pripadnici na federalisti~kata

organizacija, moè da se konstatira deka organizacionata rabota

vo zemjata od koja poteknuvaat treba da bide navistina zna~ajna i

oti taa ima dlaboki temeli. Tie smetaat deka nivnata organiza-

cija vo cela Makedonija, bez ogled pod ~ija vlast se nao|a (bugar-

ska, jugoslovenska i gr~ka) pripa|aat okolu 20.000 lu|e podeleni

na voeni grupacii, gotovi za izvr{uvawe na naredbite na organi-

zacijata. Spored niv, vo grupaciite vladee neograni~ena disci-

plina.


2, 318-320.

(...)

Spored federalistite, od izve{taite pristignati neodam-

na od razli~iti centri na Makedonija, Protogerov navodno pos-

tojano gubi tlo i negovata organizacija navodno ja so~inuvaat

okolu iljada lu|e so ~isto bugarsko poteklo i okolu 500 od make-

donsko poteklo koi ìveat vo Bugarija, osobeno vo Sofija kade

{to nivnoto prisustvo e potrebno za tamo{nata Vlada da poveru-

va vo potencijalot na makedonskata organzacija. Toa jadro navod-

no e vojni~ki organizirano i disciplinirano. Prtogerov vo Ma-

kedonija, kako jugoslovenska taka i gr~ka, ne raspolaga so ìva

sila tuku navodno ispratil dvaesetina, ne pove}e, tajni agenti

~ii redovni izve{tai pred sofiskata vlada se prestavuvaat kako

dokaz deka organizacijata ne postoi na tie podra~ja. Celta na

Protogerov e da obezbedi golemi sredstva od bugarskata i anglis-

kata Vlada zatoa {to, spored federalistite, stariot general £

sluì na londonskata politika.524

Jerina Markovi},525 27 juni 1927 godina

Do upravnikot na u~ili{teto Milojko Veselinovi}, za

{kolskiot nadzornik vo Bitola

(…)

Koga stapiv na dol`nost vo ova oddelenie, zapo~nav da se

zapoznavam so decata i, na moe golemo iznenaduvawe, od samite

u~enici go slu{nav ova: „Gospo|a, nie ne razbirame {to zboruva-

te, nie sakame da ni zboruvate na makedonski“. Se trudev da gi

ubedam deka makedonskiot jazik ne postoi, me|utoa vremeto be-

{e mnogu kratko, poradi {to mi be{e nevozmo`no da postignam

uspeh kaj decata.526

\or|e Tasi}527, 30 juni 1927 godina

Vo tekot na ovaa u~ebna godina od Severnite krai{ta e

premestena vo Bitola g. Jerina Markovi}ka, na koja £ doveriv ed-

no treto oddelenie i koja na prv pogled izgleda deka dobro go vla-

dee literaturniot jazik. Me|utoa, za vreme na pregledot na rabo-

524 Ibidem, 328-329. 525 Srpska u~itelka vo Bitolsko. 526 Dokumenti za borbata, tom vtori, 135. 527 U~ili{ten inspektor.

tata vo nejzinoto oddlelenie konstatirav ne{to {to i taa go

priznava pri nejziniot raspit. Decata odgovarale deka se „Make-

donci“ i deka zboruvaat „makedonski jazik“.528

Italijanska ambasada vo Sofija,


Edinstveno re{enie za balkanskiot problem, vo ~ij cen-

tar se nao|a makedonskoto pra{awe, e re{enieto koe ve}e ni go

poso~i makedonskoto naselenie. Za da is~ezne pri~inata za bal-

kanskite nesre}i i sudiri i za da se spre~at natamo{nite kata-

strofi, Makedonija treba da prestane da bide podelena i pot~i-

neta, nejziniot narod da raspolaga so sopstvenata zemja i so sops-

tvenata sudbina, a slobodata i nezavisnosta da go zamenat nasils-

tvoto i ugnetuvaweto. Denes, edinstvena cel na Makedonija e slo-

boda i nezavisnost. Tokmu vo zadovoluvaweto na takvite legitim-

ni i nepobitni stremeì se nao|a patot za edinstvenoto mo`no

re{enie.529



Kako prodolènie na mojot v~era{en izve{taj br. 979/342

ja izvestuvam V.E. deka mesnite Makedonci atentatot vo [tip vrz

gen. Kov~evi} sega go pripi{uvaat na nivnite bugaro-makedonski

sonarodnici, za koi smetaat deka povtorno ja preminale bugarska-

ta granica.

(...)

Na zatvoraweto na granicata kon Bugarija po naredba na

Vladata na SHS mesnite Makedonci ne mu pripi{uvaat pogolemo

zna~ewe, bidej}i „trojkite“ i drugite eventualni agitatori ne

patuvaat po èleznicata, tuku preku nivnite sigurni kanali.

Eden Makedonec mi go iskaà misleweto deka moèbi

atentatite na srpskata teritorija i natamu }e prodolàt, kako

represalii za srpskiot teror vrz Makedoncite.

528 Dokumenti za borbata, tom vtori, 136. 529 Vo izve{tajot na italijanskata ambasada se naveduva izvadok od

v. „Makedonija“, koj na 20 avgust istata godina reagira na napisot so naslov

„Edinstveno mo`no re{enie“ objaven vo bugarskiot v. „Mir“ (Italijanski

diplomatski dokumenti za Makedonija, tom I, kniga 2, 431-432).

Mesnite Makedonci £ pripi{uvaat golemo zna~ewe na

Konferencijata na delegatite na Me|unarodniot sojuz koja denes

zapo~nuva vo Sofija, bidej}i }e se razgleduva pra{aweto na mal-

cinstvata i tie veruvaat deka so vreme moè da se dojde do praved-

no re{enie vo nivna polza.530



Ovde{niot francuski konzul mu izjavi na Xanini deka ov-

de{nata francuska ambasada ima razbirawe za italijanskata dej-

nost {to se odnesuva na Makedoncite. Konzulot mu doveri na Xa-

nini deka francuskiot plan vo vrska so makedonskoto pra{awe i

srpsko-bugarskite odnosi e sleden:

1. – avtonomija na Makedonija pod suverenitet na Jugosla-

vija, so priklu~uvawe na makedonskata teritorija koja denes e pod

Bugarija – Petri~ko;

2. – ukinuvawe na platenata milicija vo Bugarija;

(...)

5. – isklu~uvawe na idejata za golema balkanska federa-

cija.531

Komandantot na III armiska oblast,


Po patot od Skopje do Veles, a vo razgovor za makedonsko-

to pra{awe, Gligorie Popovi} od Prilep, student na Belgrad-

skiot medicinski fakultet, go rekol ova:

„Nas studentite od Makedonija vo Belgrad nè sledat tajni

agenti, bidej}i ne ni veruvaat, me|utoa tie moàt da pravat {to

sakaat, nie ostanuvame samo Makedonci. Makedonija e ruà koja-

{to najmnogu se rascutuva, a nejzinoto pra{awe e delo na Evropa,

a ne na Srbija. Srbite vo voenata akademija im pravat na Make-

doncite sè {to moàt i ne moàt, samo da gi privrzat za sebe, me-

|utoa tie ostanuvaat samo Makedonci, pa makar {to Srbite da im

pravat ili da ne im pravat. Studentot Popovi} itno zamina za

Prilep“.532

530 Ibidem, 512-513. 531 Ibid., 514. 532 Dokumenti za borbata, tom vtori, 137.

Italijansko Voeno ministerstvo,


Odnosite na Bugarija so preostanatite balkanski dràvi

Dobrososedskite odnosi so Grcija prodolìja do atentati-

te vo Makedonija, po koi Grcite so Srbite go obnovija edinstve-

niot front protiv Makedoncite i Bugarite.533

Italijanski pretstavnik vo @eneva,


Zboruvaj}i za makedonskoto pra{awe op{to, g. Marinko-

vi} re~e deka ìtelite na ju`na Srbija ne se Bugari i so ogled na

toa ne pretstavuvaat bugarsko malcinstvo. Etni~kite i lingvis-

ti~kite razliki me|u naselenieto vo ju`na Srbija i Srbite op-

{to ne se takvi prvoto da se smeta kako oddelna nacionalnost.

Javnoto mislewe vo Belgrad, za àl, mnogu lesno se razbranuva

koga stanuva zbor za pra{aweto svrzano so Makedonija. Sepak, g.

Marinkovi} ne ja deli takvata ~uvstvitelnost. Na ìtelite na

tie krai{ta vladata pred dve ili tri godini im podelila oru`je

da se branat od bugarskite komiti; toa pretstavuva{e ubav dokaz

za èlbata na tamo{noto naselenie da ìvee vo mir so belgrad-

skite vlasti. (...)

[to se odnesuva na jazikot koj se govori vo spomenatite

krai{ta, g. Marinkovi} zabeleà deka toj ne e nitu bugarski nitu

srpski. Postoi golema raznovidnost na slovenskite dijalekti od

Crno do Jadransko More; ne moàt da se utvrdat precizni geo-

grafski granici na sekoj od niv, nitu pak decidno da se kaè koj

od niv pretstavuva oddelen jazik i kolkava e negovata bliskost so

bugarskiot ili srpskiot jazik. I na krajot, ne se napravi kakva i

da e povreda na kulturnite prava so toa {to se pobara od Slavjan-

ite od ju`na Srbija svoite deca da gi pratat vo srpski u~ili{-

ta.534


2, 559. 534 Ibidem, 590-591.



Po sklu~uvaweto na mirot koe usledi po Svetskata vojna,

srpskite vlasti prodolìja so sistemot na teror vo Makedonija.

Uapseni i tepani so stap bea Makedonci zaradi peewe na make-

donski pesni. Drugi, pak, Makedonci bea zatvorani i tepani zatoa

{to ne gi ispra}aa svoite deca vo srpski u~ili{ta i zatoa {to

ne glasaa za oficijalnite kandidati na sobraniskite izbori.

Od zaseda se ubieni brojni Makedonci, osomni~eni kako

~lenovi na VMRO.

Drugi Makedonci is~eznaa bez traga zaradi somnenie deka

vr{at propaganda protiv srpskiot reìm.

Drugi pak bea ubieni vo grupi bidej}i ne znaeja da kaàt

kade se nao|aat „komitite“. Takov be{e slu~ajot na 23 ìteli na

selo Garvan, Radovi{ko, vo mart 1925 godina.

Zapaleni i izgoreni se ku}i i celi sela zatoa {to ìteli-

te ne znaeja da kaàt kade se krijat makedonskite revolucioneri.

Presmetano ubivawe od strana na vlastite na Makedonci-

te, mirni gra|ani, samo zatoa {to se rodnini na makedonskite re-

volucioneri, e edinstvena cel na srpskata teroristi~ka poli-

tika.535

Italijansko Voeno ministerstvo,


Organizacijata na srpskite ~etnici koja se narekuva „So-

juz za borba protiv bugarskite komiti“ i e pod jugoslovenskoto

Ministerstvo za vnatre{ni raboti, poprecizno pod g. @ika La-

zi}, {ef na tajnata policija, koj ja organizira, e formirana u{te

od krajot na svetskata vojna.

Nejzinite ~lenovi, glavno, se Makedonci prodadeni na Sr-

bija. Srbite ve{to gi iskoristija nekoi gre{ki na bugarskata

vnatre{na politika vo 1920-1921 godina, kako i nekoi neprija-

telstva me|u avtonomistite i federalistite, za privlekuvawe na

Makedoncite koi bea mnogu polezni za nejzinite potrebi.

535 Ibid., 614.

Taka sozdadenata organizacija potoa ja zagubi svojata efi-

kasnost bidej}i srpskata vlada gi namali od 8 na 4 milioni dina-

ri fondovite nameneti za nejzinoto pro{iruvawe; no, so razvojot

na nedamne{nite nastani vo Makedonija, Srbite vedna{ go poka-

~ija na 12 milioni dinari iznosot namenet na organizacijata,

taka {to taa se zasili i zacvrsti.536

PK na KPJ za Makedonija, 1927 godina

Atentatot vrz generalot Kova~evi} i drugite obidi za

atentati od strana na VMRO (vrhovisti) ima{e te{ki posledici

za makedonskiot narod.

Uàsen bel teror, mnogubrojni apsewa i pretepuvawa,

àndarmeriski voeni poteri, novo pritisnuvawe i ograbuvawe na

porobeniot makedonski narod – toa se merkite so koi velikosrp-

skiot reìm odgovori na poedine~nite obidi od strana na vrho-

vistite. Nekolku stotici Makedonci, me|u koi i mnogu na{i dru-

gari, ~maat sega po zatvorite bez da se vinovni za toa, tuku da se

zapla{at ostanatite Makedonci i molkum da go podnesuvaat seto

ona {to im go natovari srpskiot reìm.

(...)

Takvata politika, koja sistematski se sproveduva u{te od

krajot na vojnata i nesre}noto „osloboduvawe“ na Makedonija,

predizvika otpor kaj makedonskiot narod, koj so vekovi ve}e se

bori za svojata sloboda. Vo posledno vreme, me|utoa, umoren od

bezuspe{nata borba i zadu{en od beliot teror na srpskiot impe-

rijalizam, Makedonecot zamol~a i za~eka. Vrhovistite se obidoa

da ja obnovat taa borba. No, tie po~naa pogre{no so poedine~ni

atentati i induvidualni akcii.

Pri toa, makedonskoto nacionalno pra{awe ne se re{ava

po na~inot po koj se obiduvaat da go re{avaat vrhovistite. A ta-

ka ne moè da se re{i po dve pri~ini:

Prvo. Zatoa {to nejzinite akcii dobro se koristat od ve-

likosrpskiot reìm za zasiluvawe na terorot {to se vr{i vrz

Makedoncite. I posledicite na ovoj teror se uàsite {to denes

gi podnesuva Makedonecot. A so ovoj svoj teror srpskiot imperi-

jalizam celi i socijalno i nacionalno uspe{no da go ugnetuva i

zadu{uva makedonskiot narod.

536 Ibid., 634.

Vtoro. Takvite akcii mu pomagaat na srpskiot reìm da ja

vodi svojata zavojuva~ka politika, da ja vodi do nova vojna, kako i

da ja opravduva taa svoja politika pred o~ite na neprosvetenite

srpski narodni masi, pred koi rabotite se pretstavuvaat sosema

krivo.

Najposle, vrhovistite kako organizacija ne vodat politi-

ka za osloboduvawe na Makedonija, ami celata nivna dejnost mu

sluì na bugarskiot imperijalizam i tie se mnogu dobro iskoris-

teni od posledniot. „Lu|eto {to pomagaa da se zadu{i slobodata

vo Bugarija, ne moàt da £ donesat sloboda na Makedonija“.537

Antoan Meje,538 1928 godina

...Govorite na Makedonija se del na ju`noslovenskata gru-pa; onie {to gi zboruvaat moàt, spored okolnostite, da go zemat za literaturen jazik srpskiot ili bugarskiot. Nivnite govori, razli~ni me|u sebe, ne se zapravo ni srpski ni bugarski, osobeno ako se misli na pismeniot bugarski jazik koj{to se bazira vrz go-vori dosta oddale~eni od makedonskite govori. Bez somnenie, up-rostuvaweto na imenkite formi e isto vo Makedonija kako i vo Bugarija, no toa e rezultat na edna tendencija {to se projavuva isto vo srpskite govori od balkanskiot region. U~itelite na bu-garskite ili bugariziranite u~ili{ta sprovele vo Makedonija silna akcija vo poslednata tretina na XIX vek; i toa im dade osno-va na Bugarite da ja prisvojuvaat zemjata za svojot op{t jazik; no nema{e kontinuirana akcija na eden jazik na civilizacijata; vo Sredniot vek ima{e razli~ni vlijanija zavisno od politi~kata situacija; a po turskoto zavojuvawe literaturnata tradicija pres-tana da igra nekoja zabele`liva uloga. Pa ako politi~arite gi priklu~uvaat govorite na Makedonija kon ovaa ili onaa grupa, nezainteresiranite lingvisti moàt samo da go rezerviraat svo-eto mislewe.

Vsu{nost ovie govori ne pripa|aat zapravo ni kon ednata ni kon drugata grupa {to se raspravaat za niv. I, duri koga ling-visti~kite fakti bi ja imale onaa jasnost {to tie ja nemaat, po-sebnata sli~nost so drugata grupa ne bi pretstavuvala ni{to re-{itelno. Detinski e lingvistikata da intervenira vo grani~ni

537 Dokumenti za borbata, tom vtori, 139-140. 538 Francuski lingvist, indoevropeist.

pra{awa od vakov vid. Politikata }e ja re{i jazi~nata idnina na Makedonija.539

Deklaracija na grupa ~lenovi na VMRO,

28 juni 1929 godina

Po taa dolga i uporna vojna, po trite uàsni vojni {to se

vodea, polo`bata e jasna i taa moè da se karakterizira na sled-

niot na~in: Makedonija e istrgnata od jaremot na Turcija, taa se

nao|a podelena pome|u Bugari, Srbi i Grci. Taa prodolùva da gi

deli dvata bratski narodi, a tie, zaneseni vo svoite me|usebni

borbi, go zaboravija tretiot del, koj sekoj den, sekoj ~as se opus-

to{uva (obezquduva) i skoro }e go zagubi svojot nacionalen lik

na slovenska zemja. Nie Makedoncite smetame deka e {tetno in-

diferentnoto drèwe na Bugarite i Srbite vo odnos na na{ite

bra}a vo Makedonija pod Grcija.

Vo dosega{nite borbi prestiòt i hegemonijata na Balka-

not gi dobi Srbija, koja go ozna~i po~etokot na sozdavaweto na ju-

goslovenskoto edinstvo. Taa gi obedini Hrvatite i Slovencite.

Nejzinoto pravo i dolg e da go stori istoto toa so Bugarite i Ma-

kedoncite.

(…)

Nie, Makedoncite, imame ne pomalo moralno pravo od dru-

gite slovenski bra}a pri razgleduvaweto i re{avaweto na tie

pra{awa da gi dademe i na{ite usilbi. Toa na{e pravo proizle-

guva od na{ite dolgi borbi so turskiot apsolutizam za pobedata

na idejata za obedinuvawe na Ju`nite Sloveni. (…)

Nie sme Makedonci i takvi }e si ostaneme. Dosta se hrane-

vme so fantazii. I predolgo bevme `rtva na utopii i sentimenta-

lizam. Raskinatoto telo na Makedonija so dinamitni rani bara

brza i efikasna pomo{. Borbite, nastanite i golemite narodni

katastrofi nè nau~ija da gi gledame rabotite takvi kakvi {to se

i od pregolemi sentimentalisti da staneme realisti. Vojnite do

1912 i od 1914-18 god. za nas Makedoncite donesoa àlni i kata-

strofalni rezultati – podelba i raskinuvawe na na{ata tatkovi-

na. (…)

(…)

539 Dokumenti za borbata, tom vtori, 72.

Nie doa|ame do ideja deka treba da se sozdade edna mo}na

Makedonska nacionalna revolucionerna organizacija koja }e gi

obedini trite raskinati dela. (…)

Prestiòt i silata na Balkanot e denes vo racete na de-

ne{na Jugoslavija. Nejzinoto pravo i dol`nost e taa da ja potkre-

pi borbata na Makedoncite za nacionalno i ekonomsko obedinu-

vawe vo edno politi~ko celo vo ramkite na samata Jugoslavija.

Taka sozdadenata Organizacija si gi postavuva slednite

politi~ki celi i zada~i:

1. Naselenieto vo trite dela na Makedonija se organizira

vo edinstvena revolucionerna organizacija koja }e ja poddrùva

negovata makedonska nacionalna svest i }e go podgotvuva za voo-

ruèno vostanie koga }e se sozdade pogoden politi~ki moment,

otkako }e se iscrpat site legalni sredstva.540

Anri Barbis, 1930 godina

Makedoncite, koi si imaat svoj poseben jazik i neosporna

etni~ka originalnost, nemaat pravo da se nare~at Makedonci.541

Balkanski komitet za nacionalno-revolucionernite

organizacii, 25 maj 1930 godina

Kon rabotnite masi vo Makedonija i progresivnoto

svetsko op{testveno mislewe.

Sudskata ma{ina specijalno sozdadena za za{tita na voe-

no-fa{isti~kata diktatura vo Belgrad prodolùva nezapirlivo

da raboti. (…)

(...)

Odvaj po edinaesetmese~en zatvor, makedonskite nacional-

revolucioneri se izvedeni da odgovaraat za dràvno predavstvo

pred specijalniot sud na diktaturata, obvineti za u~estvo vo ile-

galna protivdràvna organizacija, za vodewe na pe~atna propa-

ganda, so pomo{ na tajna pe~atnica i sl. Na kakvi stra{ni inkvi-

zitorski ma~ewa bile podloèni zatvorenite Makedonci, za da

bidat izvle~eni od niv neophodnite dokazi za policiskoto obvi-

540 Ibidem, 100-102. 541 Za makedonskiot jazik, 32.

nuvawe, moè da posluì ma~eni~kata smrt na eden od obvineti-

te, a imeno Ivan Xipunov, 542 biv{ u~itel.

(...)

Od momentot na okupiraweto na Makedonija od belgrad-

skite imperijalisti do denes tamu se ubieni pove}e od 1500 Make-

donci; niz zatvorite pominale 25.000 lica, od niv 3700 se osudeni

zaedno na desetina iljadi godini zatvor, a 24 lica na smrt. I de-

nes u{te 400 makedonski revolucioneri gnijat vo raznite zatvori

na Makedonija i vo drugi mesta na zemjata. Samo vo zatvorot vo s.

Idrizovo, kraj Skopje, denes se nao|aat 180 Makedonci, politi~-

ki zatvorenici. Tuka ne postojat politi~ki i gra|anski prava i

slobodi. (...) Site nacionalni i kulturni pridobivki, izvojuvani

po dolgi borbi u{te vo vremeto na imperijata na sultanite i pa-

{ite, denes se uni{teni. Na naselenieto mu se zabranuva da se

sluì i da zboruva na svojot maj~in jazik. Toa e prinudeno da gi

menuva familijarnite imiwa, obi~aite, nosijata, koi sega nasil-

no se srbiziraat.543

Apel na makedonskite studenti vo Bugarija,


Eden apel

Sistem na ubistva. I vo imeto na {to? Na velikite ideali

za sloboda na robot ili na prestapni naklonosti, ma~ni ambicii

i verolomstva. Besmisleno se ubivaat sinovite na Makedonija. I

bratska krv ima isprskano sekoja peda zemja na slobodna Bugarija.

(…)

Bra}a Makedonci!

Pomislete: nad ~etiri iljadi du{i. Toa ne se nitu kompi-

ri nitu piperki za da gi zaseeme i za edno leto pak da izniknat.

Toa se ~ove~ki glavi, nekoi rodeni genii, za koi rabotele stole-

tija, a majki i tatkovci {to gi sakale – so potno ~elo i race ispu-

kani od trud gi odgledale. Za da se rodat, pak se potrebni stole-

tija.

(...)

542 Xipunov ne e ubien za vreme na istragata. Poradi nemawe dokazi,

toj bil osloboden od ponatamo{nata istraga. 543 Dokumenti za borbata, tom vtori, 75-77.

Dojde ~asot da ja spasuvame Makedonija od Makedoncite,

da ja spasuvame od pobrkanite smetki na bugarskite vladi.

(...)

Dali se soglasuvate so klocite na atovite, za koi odam-

na Makedonija ne postoi, da ja igrate ulogata na nesre}ni pre-

tepuvani magariwa. Dali mislite deka {tom }e stanete spro-

vodnici na protogerovistite ili na mihajlovistite, vie £ slu-

ìte na Makedonija?

(...)

]e ja ostavime li Makedonija da zagine od Makedoncite

za partiski i dràvni interesi na demokratskiot zgovor? Da

se digneme site kako eden. Da si podademe raka i so zaedni~ki na-

pori vo sojuz so site porobeni narodi i potisnati klasi, so pot-

krepata na progresivnoto op{testveno mislewe {to stoi ~esno

na ~istite idejni pozicii na makedonskoto osloboditelno dviè-

we, na koi stoeja Goce i Dame, da za~ekorime smelo napred kon

slobodata.

Dosta krv, dosta bratoubistva. Udri dvanaesettiot ~as i

ako navreme ne se sretneme, nè ~eka propast. Propast gi ~eka ne

samo Makedoncite tuku i Bugarija. I toga{, ne se somnevame, po

sofiskite ulici pod drugi imiwa }e {etaat protogerovisti i

mihajlovisti, i toga{, vo toa sme napolno sigurni, }e ima edna

bugarska vlada, koja namesto niv }e lovi neutralni Makedonci,

koi nemaat nikakva vrska so bratoubistvata, no Makedonija nema

da ja ima.

Dali nema da ja ima?

Makedonci na noga!

Makedonskite narodni studenti544

Makedonska emigracija, 26 mart 1931 godina

Toronto, 22. III 1931 g. – Nie, nad iljada sobrani Grci-Ma-

kedonci,545 glasno protestirame i barame da prestanat terorot,

preseluvawata na na{ite bra}a Makedonci; ja izrazuvame na{ata

solidanost so niv; gi osuduvame ne~ove~kite dela i izjavuvame de-

544 Ibidem, 42-44. 545 Se misli na Makedonci od delot na Makedonija {to se nao|a vo

ramkite na Grcija.

ka }e im kaème na site rabotnici vo celiot svet za terorot

sproveduvan od vladata na Venizelos.546

Komunisti~kata Internacionala, 2 noemvri 1931 godina

KPG ostana daleku od revolucionernata nacionalno-oslo-

boditelna borba na narodite potisnati od Grcite. (…)

KP ne reagira{e, kako {to treba{e, protiv branot na cr-

niot anisemitizam i predizvikuvawata protiv drugite narodi

(Turci, Makedonci), ne ja razobli~i zadninata na ovaa politika

na buròazijata.

Partijata e dol`na bez odlagawe da vodi borba za pravoto

na slobodno samoopredeluvawe na naciite do otcepuvawe, protiv

nacionalnoto potisnuvawe i progonuvawe na Makedoncite i Tur-

cite.547

Bugarskoto Narodno sobranie, 2 noemvri 1932 godina

Preku Gospodinot Pretsedatel na 23 Obi~no (redovno) na-

rodno sobranie do gospodinot Minister za vnatre{ni raboti.

Pra{awe

Od narodnite pratenici Hr. Trajkov, Al. Martulkov, Traj-

ko Hristov i Stamat Ivanov.

Gospodine Ministre, Makedonskite „bratoubistva“ ne se

pove}e bratoubistva, tuku se masovni ubistva na makedonskata

emigracija vo Bugarija i na narodot vo Petri~ko.

Ne }e bide presileno ako kaème deka Bugarija za make-

donskiot narod stana grobnica. Zo{to ubienite Makedonci vo

porobena Makedonija od srpskata i gr~ka diktatura ne se ni edna

osmina od istepanite Makedonci od VMRO (vrhov.) vo Bugarija i

„slobodna Makedonija“.

Takvi masovni ubivawa od poslednata548 se mo`ni samo so

potkrepata na vlasta. A poddr{kata e pove}e od o~igledna.549

546 Dokumenti za borbata, tom vtori, 271. 547 Ibidem, 281. 548 Se odnesuva na VMRO na Ivan Mihajlov. 549 Dokumenti za borbata, tom vtori, 45-46.

Komitski,550 27 dekemvri 1932 godina

Kade e taa ~udesna zemja – Makedonija? Dali e na zemjata

ili na nebo? Ako be{e na zemjava, kako drugite dràvi – ni{to

ne }e be{e ~udno. No ako be{e na nebo i zbor ne moè da stane –

za „osloboduvawe“. No, taa se nao|a nekade podolu i od postojnoto

senarodno (svetsko) ustrojstvo – ~isto i prosto, sovremen pekol.

Za sram na narodite na XX vek! (…)

(...) Ako pak pojdeme u{te ponatamu po istoriskiot pat, du-

ri ponatamu od „krstitelot“, vo vremeto na elinizmot, }e uznaeme

deka nekoga{ postoela slavna zemja so hrabar narod koj ra|al

svetski vladeteli kako Filip i Aleksandar Makedonski.

(…) Eden narod koj{to si ima svoi obi~ai vera, jazik, tra-

dicija itn. i tvrdo otstojuval sred tolku ropski isku{enija –

zna~i deka e sposoben za slobodno postoewe.

Dodeka be{e pod „tursko igo“, site slobodni slovenski na-

rodi ronea „krokodilski solzi“ za da ja „oslobodat“! A zo{to? –

Za dobroto na Makedonija!...Ne i ne!... Za{to dodeka Bugarija da

ja „oslobodi“ vo 1912 god. od Turcite, slednata godina orta~ki i

krvni~ki ja podelija: Srbi, Grci i Bugari – „sojuznici-razbojni-

ci“!

(…) Jas mislam deka ako politikata na Bugarija be{e samo

„samarijanska“, nema{e da gi predizvika vol~e{kite apetiti i na

drugite. (…) Ako nejzinata politika ne be{e „fal{“, nema{e da

ja dotera do toa derexe Makedonija – namesto pod edno ropstvo

(turskoto), sega tokmu 3-4 robii! Ne e vo pra{awe toa koe e poles-

no ili pote{ko, no neli Makedonija ne e edinstvena, nitu slobod-

na, nitu na Makedoncite!? A toa e uàsna polo`ba {to se trpi

kako od DN (Dru{tvoto na narodite – b. r.), taka i od Evropa i

Amerika, pa i od slovenstvoto. A toa ne ~ini da e taka! Bidej}i

kako {to sosema mali narodi imaat pravo na postoewe kako {to

se: Monako, Albanija, Andora, Dancite, itn., isto taka stopati

ima pravo i Makedonija. No, ako nekoja dràva ne £ go dava „pra-

voto“, zo{to u{te ~eka i Bugarija? Do koga taa }e „zloupotrebu-

va“ so narodot {to e sli~en na nejziniot?! Neka toa pravo go dade

za primer!... Neka na miren na~in im go dade na Makedoncite toa

{to e makedonsko! Zo{to u{te go drì „tu|oto“ pretendiraj}i

deka e „nejzino“? Zarem Makedoncite se „Bugari“… Kolku {to

Bugarite se Makedonci, tolku i Makedoncite se Bugari! Golema

550 Ne e utvrdeno koj go koristi ovoj psevdonim.

razlika!... Ednite bile od pred Hr(ista) a drugite vo VII v. po

Hr(ista) na Balkanskiot Poluostrov.

(…)

Si ja spomnuvam prikaznata za „kva~kata i pat~iwata“. Vo

bugarskata matilnica (sedalo) se stavija i makedonskite jajca od

patki; no koga se izlegoa i porasnaa pat~iwata, sosema prirodno,

ja pobaraa vodata (slobodata). A glupavata „koko{ka“ – kreka ta

kreka!... Taka i Bugarija – preku svojot „pe~at“ – „kreka“ (no po-

pusto): makedonsko ubistvo, novo makedonsko ubistvo, denes drugo

makedonsko ubistvo, pak makedonsko ubistvo itn… kako da nema

kraj! Do koga? Dosta! A na sprotivnite bregovi (zemji) lisicite,

sviwite, volcite i drugi tvorovi (dràvi) gi douni{tuvaat Ma-

kedoncite {to ve~no stranstvuvaat. Ne{to polo{o i od „Evrei-

not skitnik“. Za{to na Evreite ve}e im ja dadoa tatkovskata zem-

ja, a na Makedoncite u{te ne im ja davaat Makedonija. (…) Barem

ti, Bugarijo, ne mij gi pilatovski racete, tuku navreme daj go nej-

ziniot del! Inaku, kakvi {to se drugite porobuva~ki dràvi,

takva si i ti! (...) Do koga }e ja mamite Makedonija so sni{ta i

fantazii: „miì, }e te laàm“! Vreme e da se vikne vo parlamen-

tot ta da ekne duri do Makedonija, ne so „voeno poloènie“ i bu-

garsko „razloènie“, tuku na delo: Makedonija za Makedoncite;

t.e. oslobodena „bugarska Makedonija“ da im se dade na slobodnite

„bugarski“ Makedonci! Dodeka e vreme, dajte £ avtonomija na

Makedonija!551

VMRO (Ob.), 1933 godina

Makedonskoto progresivno dvièwe gi sledi zavetite na

svoite prvoapostoli Goce i Dame i go prodolùva nivnoto delo.

(…)

(...)

Neka besneat i nè klevetat vrhovistite deka ne sme nikak-

vo nacionalno dvièwe, ami sme bile „komunisti~ko“ dvièwe

pod pokrovitelstvo na Moskva. Nie }e vrvime po patot na edin-

stvenata borba so site nacionalno i socijalno potisnati bez koi

e nevozmo`na na{ata uspe{na borba protiv porobuva~ite na Ma-

kedonija i nivnite golemi vol~ji sobra}a.

Me|utoa, treba da istakneme deka makedonskoto progresiv-

no dvièwe ne e nekakov otsek na klasnoto rabotni~ko dvièwe,


tuku e samostojno nacionalno dvièwe i {tom e nacionalno,

toa ne e komunisti~ko, i po svojot karakter i sostav e demo-

kratsko (narodno) dvièwe.

(...)

Sekoja edna dràva od trite porobuva~i na Makedonija de-

klarira deka soodvetniot del od Makedonija £ pripa|a nejze kako

nejzino, nacionalno, a ne kako anektirano. Srbija izjavuva deka

vo Makedonija pod srpska vlast ìveat Srbi, a ne nacionalno po-

robeni Makedonci, koi{to mislat i se borat za osloboduvawe.

Grcija izjavuva deka vo Makedonija pod gr~ka vlast,

„dobrovolnoto iseluvawe“ na del od naselenieto, ostanale samo

Grci i deka vo nea otsustvuva makedonskiot element koj bi se

~uvstvuval nacionalno poroben i bi sakal da se izbavi od

gospodstvoto na gr~kata dràva. Bugarija izjavuva deka

Petri~kiot kraj go pretstavuva „slobodniot del na Makedonija“,

a ne makedonska oblast koja{to gi tegne te{kotiite na dvojnoto

ekonomsko i politi~ko ropstvo, koja e otkinata od svoite

geografski, etnografski i ekonomski granici na celokupna

Makedonija, i koja{to se stremi kon obedinuvawe so drugite dva

dela na Makedonija nadvor od granicite na trite porobuva~i.552

VMRO (Ob.), april 1934 godina

Kolonizacijata vo delovite pod Jugoslavija i Grcija be{e

izvr{ena pred sè vo polza na srpskiot i na gr~kiot element.

Vo Makedonija pod Jugoslavija po selata bea naseleni kom-

paktni masi na biv{i srpski borci, {to go ~inea udarniot odred

na srpskiot imperijalizam protiv makedonskite selani.

Vo Makedonija pod gr~ka vlast bea naseleni golem broj

gr~ki begalci, vo prv red od Turcija, a Makedoncite masovno bea

proterani vo Bugarija i Turcija.

(…)

VMRO (Ob), vodej}i borba protiv raskinuvaweto na poro-

buvaweto na makedonskiot narod i protiv site formi na kultur-

no, socijalno i ekonomsko potisni{tvo, za nacionalno oslobodu-

vawe i obedinuvawe na site delovi na Makedonija, treba da ja ra-

zobli~i vistinskata smisla na site umuvawa {to imaat za cel na

552 Ibidem, 103-104, 106.

Makedoncite da im go odre~at karakterot na nacija i da go spre~i

negovoto proniknuvawe vo nejzinite sopstveni sredini.553

Makedonec od Seres, 15 april 1934 godina

Na 15. IV 1934 godina plo{tadot be{e poln so revolucio-

nerni proklamacii koi gi povikuvaa vojnicite da se borat za re-

{avawe na svoite pra{awa i protiv yverskiot teror.

Oficerite gi zatvoraa onie vojnici {to gi ~itaa prokla-

maciite i gi teraa niv da gi otkrijat onie {to im gi razdelile

proglasite.

Vrz nas, Makedoncite, vojnici od 6-ot polk na te{kata ar-

tilerija, tie gi primenuvaat najvarvarskite metodi.

Pove}eto od nas sme nepismeni i ne go znaeme gr~kiot ja-

zik, pa zatoa ~esto ne gi razbirame nivnite naredbi. Oficerite

se obidoa da nè opismenat, no toa trae{e tolku kratko i be{e ta-

ka sprovedeno, {to nikoj od nas ni{to ne nau~i.

Po „opismenuvaweto“ dvanaeset vojnici koi ne nau~ija ni-

{to bea isterani i sekoj od niv dobi pet dena zatvor.554

Makedonec od Voden, 6 juni 1934 godina

Voden. – Ovde vo Voden i vo na{ata okolija, vo srceto na

Makedonija, ovde kade {to nie Makedoncite ne znaeme drug jazik

osven na{iot makedonski, raznite organi na gr~kiot kapitalizam

nè prinuduvaat da zboruvame na gr~ki jazik, a da ne go zboruvame

na{iot jazik. (…) Osven toa, nè li{uvaat od slobodata {to ja do-

bile na{ite tatkovci po dolgogodi{na borba, ginej}i za oslobo-

duvaweto na Makedonija. (...)

Vo osnovnite u~ili{ta sekojdnevno se tepaat malite deca

koi go zboruvaat svojot jazik. (…)

Na tie organi na kapitalizmot Makedoncite im izjavuvaat

deka ni{to ne mo`e da gi upla{i i deka }e ja prodol`at svojata

borba sè dodeka ne ostvarat polno svoe osloboduvawe.555

553 Ibid., 107-108. 554 Ibid., 62. 555 Ibid, 62.

Makedonec od Lerin, 8 juni 1934 godina

Lerin. – Tuka pred izvesno vreme celiot buròaski pe~at

po~na napad protiv makedonskiot narod.

(…)

Nie Makedoncite pohrabro i poaktivno treba da se akti-

virame protiv toj napad za da go otfrlime, za{to toa zna~i pogo-

lemo ugnetuvawe, glad, beda i vojna.556

Osudenici od Seres, 26 juni 1934 godina

Sekoj den vle~kaat siroma{ni Makedonci, zemjodelci vo

zatvorite poradi dolgovi od 60 do 100 drahmi. (…) Site ovie

siroma{ni Makedonci ne znaat gr~ki, si go zboruvaat

makedonskiot jazik. Od mnogu tepawe bile prinudeni da re~at

deka niz nivnite sela pominuvale komitaxii.

Mnogu osudenici od zatvorite vo Seres557

V. „Rizospastis“, 2 avgust 1934 godina

…Revolucionernite tradicii na makedonskiot narod, koj

od 1913 godina se nao|a podelen me|u tri kapitalisti~ki dràvi

(Grcija, Bugarija i Srbija), go ima kako centralen svetol beleg

vooruènoto vostanie na sv. Ilija (Ilinden) na 2 avgust 1903 go-

dina (po stariot kalendar 20 juli). Toj e najsvetliot beleg glavno

bidej}i vo toa vostanie be{e izrazeno edinstvoto na makedonski-

ot narod. Samo onie {to ja zapoznaa ne samo svireposta na biv{i-

ot sultanski reìm, tuku i teroristi~kata razbojni~ka dejnost i

bezobyirnite intrigi na „osloboditelite“, odnosno na okolnite

dràvi na gr~kite, bugarskite i srpskite eksploatatori, samo

tie ja razbraa vrednosta i zna~eweto na taa obedineta revolucio-

nerna dejnost na site Makedonci bez da zastane vo toa pre~ka niv-

noto razli~no plemensko poteklo...558

556 Ibid., 63. 557 Ibid., 64. 558 Ibid., 245-246.

Makedonec od Voden, 12 avgust 1934 godina

Voden, avgust. – Vo 30-ot polk pove}eto sme Makedonci i

poradi toa na{iot ìvot e mnogu ma~en. Sekoj onoj {to }e pro-

zbori makedonski e kaznet od 10 do 15 dena zatvor. Nè narekuvaat

„neznajkovci“ i postojano nè tepaat. Disciplinskite merki i an-

gariite se sekojdnevni. No, nie i ponatamu }e go govorime na{iot

jazik, }e gi peeme na{ite revolucionerni pesni. (...)

Makedonec, dopisnik od 30-tiot polk od Voden559

Makedonci od Vodensko, 8 septemvri 1934 godina

Ne sme nitu Bugari, nitu Grci! Makedonci sme

Gore po severnite periferii na kapitalisti~ka Grcija,

cel eden narod stenka pod stapot na dvojna ekonomska i nacional-

na eksploatacija i pritisok; toa e makedonskiot narod.

So ogan i èlezo gr~kite kapitalisti, spahii i generali

si postavija za cel da go „pogr~at“, nego da go pretvorat vo rob.

No mnogu izma~eniot makedonski narod, koj pretrpel tolku mnogu

`rtvi na svojot pat, ne misli da se predade kako rob vo kanxite na

svoite ugnetuva~i. (...)

(...)

Vo seloto Arsen, Vodensko, ìveeme 165 makedonski fa-

milii i okolu 80 prosfigi.560

Osven te{kite danoci {to gi pla}ame, osven siroma{tija-

ta {to nè stega i pritiska, go imame i diviot teror, {to se spro-

veduva vrz nas od strana na dràvnite organi po zapoved… Ne

smeeme da se àlime vo okrugot za{to nè brkaat so kloci i nè na-

rekuvaat bugarski komiti, za{to sme Makedonci.

No nie glasno vikame: „Ne sme Bugari, ni Grci! Makedon-

ci sme! ]e se borime za polnata nezavisnost od bugarskiot, gr~ki-

ot i srpskiot stap“. (...)

(...)

559 Ibid., 65. 560 Gr~ki kolonisti vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite

na Grcija.

Gi pokanuvame na natprevar site zemjodelci od Lerinsko i

od Enixevardarsko, da izdademe vesnik na Makedoncite vo Zapad-

na Makedonija na na{ maj~in jazik.561

Makedonci od Ek{i-Su,562 26 oktomvri 1934 godina

Vo seloto Ek{i-Su se osnovaa dve grupi Makedonci, edna

od 9 ~lena i druga od 6 ~lena.

Tie grupi si zedoa za zada~a da gi prosvetuvaat zemjodelci-

te i da ja organiziraat borbata za osloboduvawe na makedonskiot

narod.

Tie grupi gi pokanuvaat drugite sela: Ajtos, Zeleni~e i

Qubotino563 da se organiziraat vo grupi i da nastojuvaat da se iz-

dade makedonski vesnik na na{ maj~in jazik. Treba da im vikneme

glasno na gr~kite gospodari deka nie ne sme nitu Grci, nitu Buga-

ri, nitu Srbi, tuku ~isti Makedonci.564

Makedonec od Patele,565 26 oktomvri 1934 godina

Vo seloto Patele se osnova makedonska organizacija koja

se bori za osloboduvaweto na mnoguizma~eniot makedonski narod

koj stenka pod reìmot na gr~kiot terorizam. Vladata gi terori-

zira makedonskite borci i re{i da go isprati na zato~enie An-

dreja îpov.566

Na ova ìtelite od Patele protestiraa i baraa da presta-

nat zato~enijata i da se oslobodat site borci.

Makedonec567

561 Dokumenti za borbata, tom vtori, 246-247. 562 Selo vo Kajlarsko (Lerinska okolija), vo delot na Makedonija

{to se nao|a vo ramkite na Grcija. 563 Sela vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija. 564 Dokumenti za borbata, tom vtori, 247. 565 Selo vo Lerinskata okolija. 566 Pripadnik na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dvièwe,

deec na VMRO (Ob.). 567 Dokumenti za borbata, tom vtori, 247-248.

Re{enie na IV zemska konferencija na KPJ,

24-25 dekemvri 1934 godina

... 6. Zaradi jakneweto na borbata protiv nacionalisti~ko-

to vlijanie i zaradi olesnuvaweto i zasiluvaweto na razvojot na

sopstven kadar od redovite na rabotnicite {to im pripa|aat na

potisnatite narodi, Konferencijata go donesuva re{enieto vo

ramkite na KPJ da se osnovaat KP na Hrvatska i KP na Sloveni-

ja, a vo bliska idnina i KP na Makedonija.568

Makedonci od Enixe-Vardar, dekemvri 1934 godina

Dragi „Rizospasti“,

Ti, koj otsekoga{ si bil na na{a strana i ni pomaga{ nam,

na Makedoncite, koi sme ugnetuvani i dvojno eksploatirani, Te

molime da go objavi{ slednovo pismo:

Ovde, vo Enixe-Vardar, protiv nas se upraveni kam{ikot,

pcostite i te{kite danoci.

Na{ite tatkovci se borea protiv Turcite, a se borea da se

oslobodat i od gr~kite ugnetuva~i. (…)

(...)

Ve}e sedum godini, od 1930, pla}ame danoci, a sega gledame

deka nam, na Makedoncite, ni se odzema zemjata.

Site siromasi, koi go izrazuvaat svoeto nezadovolstvo, ve-

lat deka sega sfatile oti nè ismevaat site bur`oaski partii. (...)

Izjavuvame deka }e se borime protiv fa{izmot i vojnata

vo koja se podgotvuvaat da nè frlat.569

Vasil Ivanovski,570 dekemvri 1934 godina

…Odgovorot na toa pra{awe e pred sè od ogromno poli-

ti~ko zna~ewe. Poznato e deka kako bugarskiot, taka i srpskiot i

gr~kiot imperijalizam go odrekuvaat postoeweto na makedonska-

568 Ibidem, 144. 569 Ibid., 249. 570 Vasil Ivanovski (1906-1991) ‡ nacionalen deec, novinar, publi-

cist, istoriograf, revolucioner.

ta nacija. Spored prviot, Makedoncite se „najdobriot del od bu-

garskata nacija“. Spored vtoriot, Makedoncite se „~isti Srbi“, a

spored tretiot, Makedoncite se „slovenoglasni Elini“. (...)

Za da gi razobli~ime tie manevri na porobuva~ite i da po-

kaème deka tie nemaat nikavo pravo nad Makedonija, da ja popre-

~ime nivnata asimilatorska politika i da vodime dosledna borba

za izvojuvawe na pravoto na samoopredeluvawe na makedonskiot

narod do negovoto izdvojuvawe i od bugarskata, srpskata i gr~kata

imperijalisti~ka dràva i negovoto obedinuvawe vo samostojna

nezavisna republika na rabotniot makedonski narod, nie Make-

doncite treba visoko da izjavime deka ne sme nitu Srbi, nitu Gr-

ci, nitu Bugari, tuku sme oddelna makedonska nacija koja se bori

za svoeto nacionalno osloboduvawe i oddeluvawe na svoja make-

donska dràva. Se razbira, toa ne treba da go pravime samo od po-

liti~ki pri~ini. Do kolku makedonskata nacija ne bi postoela,

ne bi moèle da govorime za takva. Me|utoa, taa e na lice i nejzi-

noto postoewe treba da im se predo~i na site. Na takov na~in do

golem stepen toa }e ja olesni na{ata nacionalnoosloboditelna

borba.

Vo Makedonija postojat site elementi na edna samostoj-

na makedonska nacija, so svoja teritorija i ekonomska celost, so

svoj jazik i op{t nacionalen karakter i so svoja makedonska is-

torija.

1. Teritorijata na Makedoncite e oddelena od teritori-

jata na gr~kata, srpskata i bugarskata nacija. Taa ima utvrdeni ge-

ografski i etnografski granici me|u rekata Mesta, planinite

Rodopi, Rila i [ar, rekata Drim, planinata Gramos, rekata Bis-

tra i Egejsko More so prostranstvo od 65 iljadi kv. kilometri.

Toa {to deneska Makedonija e raspar~ena – toa e rezultat na im-

perijalisti~kite mirovni dogovori. Raskinuvaweto na edinstve-

nata makedonska teritorija na delovi i nivnoto priklu~uvawe

kon teritoriite na bugarskata, srpskata i gr~kata dràva e na-

silno.

2. Ekonomski Makedonija pretstavuva edna celina odde-

lena od dràvite {to ja vladeat. (…)

(...)

3. Jazikot na lu|eto {to ja so~inuvaat makedonskata naci-

ja e slovenski, so osoben dijalekt – makedonski. Toj jazik e zaed-

ni~ki za niv. Razli~nite provincijalni nijansi vo makedonskiot

jazik se rezultat na neizìveanite ostatoci od nekoga{nata ro-

dovska i feudalna raspokinatost na Makedonija. Me|utoa, pro-

vincijalizmot na ovoj jazik se pokriva so eden op{t makedonski

slovenski dijalekt po koj sekoj go razlikuva Makedonecot od Sr-

binot, od Bugarinot, od Rusinot i od sekoj ~ovek od koja i da e

druga slovenska nacija. (…)

Osven po dijalektot makedonskiot jazik se razlikuva od

srpskiot i bugarskiot i po toa {to vo nego staroslovenskiot

element e mnogu poza~uvan i sodrì pove}e zborovi {to gi nema

vo jazicite na sosednite i na drugite slovenski nacii.

Bugarskite i srpskite velikodràvni {ovinisti ja koris-

tat bliskosta na makedonskiot jazik so jazicite na nivnite nacii

za da tvrdat deka Makedoncite se „del od bugarskata nacija“ ili

„~isti Srbi“. A nie Makedoncite ne sme nitu ednoto, nitu drugo-

to. Nie ne sme „testo od koe se{to moè da se izmesi“, kako {to

be{e izjavil Cvii}, eden od agentite-istori~ari na srpskata

zavojuva~ka politika. Nie sme oddelna nacija. Sli~nosta na na-

{iot jazik so bugarskiot i srpskiot e obi~na sli~nost me|u ja-

zicite na bliski, no samostojno razvieni nacii. Takva sli~nost

na jzicite postoi pome|u Rusite, Ukraincite i Belorusite, kako

i pome|u Hrvatite, Crnogorcite i Srbite, no nasproti toa tie

pretstavuvaat oddelni nacii.

(…)

Pri toa se znae deka ne e samo jazikot {to ja opredeluva

nacijata. Duri i ednakov da bide jazikot na Makedoncite so ovoj

na Bugarite, toa u{te ne zna~i deka nie Makedoncite sme „del od

bugarskata nacija“, koga ìveeme so pokolenija na druga terito-

rija, pretstavuvame oddelna stopanska celina, imame svoja is-

torija, specifi~ni naravi, obi~ai i taka natamu. Angli~anite,

Ircite i Amerikancite od Soedinetite Amerikanski Dràvi na

Severna Amerika govorat na eden i ist jazik, no se oddelni nacii.

4. êtvrta po red zaedni~ka osobina za lu|eto {to so~inu-

vaat oddelna nacija e nacionalniot karakter, vo toj broj i make-

donskata nacija. Ednakvi se nivnite naravi, obi~ai, igri, pesni,

ora i drugite narodni umotvorbi koi{to pove}e ili pomalku se

razlikuvaat od „onie na“ srpskata, bugarskata i drugite sloven-

ski nacii. Elementite na samostojniot nacionalen karakter na

Makedoncite se tolku silni, {to nasproti nacionalnoto ugnetu-

vawe vo Makedonija tie nikoga{ ne prestanale da se projavuvaat.

Po ve~erinki, svadbi, imendeni itn. tie postojano se projavuvaat

i sred emigrantsko-begalskite masi vo Bugarija, Amerika i seka-

de kade {to ima takvi.

Site tie elementi, zemeni zaedno, ja sostavuvaat makedon-

skata nacija. Toa e nepobiten dokaz za toa deka nie, Makedoncite,

ne im pripa|ame nitu na srpskata, nitu na bugarskata, nitu na gr~-

kata nacija, tuku sme oddelna nacija.

5. Naciite ne se plemiwa. Kako i drugite nacii, taka i ma-

kedonskata nacija ne se sozdala od edno pleme, tuku od nekolku

razli~ni plemiwa ili, poto~no, od delovi na nekolku razli~ni

plemiwa: Iliri, Sloveni, Bugari, Srbi i drugi. Osnovniot ele-

ment e slovenskiot. (…)

(...)

6. Makedonskata nacija ima svoja istorija na kulturno i

politi~ko projavuvawe. Bra}ata Miladinovci se prvite makedon-

ski prosvetiteli. Tie prvi gi posvetija svoite sili za razbuduva-

we samostojno nacionalno ~uvstvo na makedonskiot rob. Tie gi

opeaja Ohrid i Makedonija kako svoja tatkovina na ~isto make-

donskoslovenski dijalekt. Tie ne go u~ea makedonskiot narod ni-

tu na srpski, nitu na bugarski, tuku go u~ea na rodniot makedon-

ski jazik. (…)

Po bra}ata Miladinovci doa|aat mnogu drugi narodni u~i-

teli i duhovni buditeli kako ohridskiot episkop Teodosij571 i

grupata okolu v. „Loza“ pod redaktorstvo na Petar Arsov, koi ed-

nakvo se borea protiv Gr~kata patrijar{ija, Bugarskata egzarhi-

ja i Srpskata patrijar{ija, za samostojni makedonski u~ili{ta

i crkvi. Tie takanare~eni makedonski separatisti ukaùvaa na

postoeweto na oddelna makedonska nacija i plediraa za samos-

toen dràven ìvot na taa dràva.

Od istata sredina proizleze Vnatre{nata makedonska re-

volucionerna organizacija. Petar Arsov vleze vo prviot CK na

taa Organizacija, a \or~e Petrov, koj proizleguva isto taka od

taa sredina, stana ideolog na Organizacijata. Toj u{te na vreme-

to vo duhot na separatisti~kata ideja ja napi{a knigata „Geogra-

fijata na Makedonija“.

Me|utoa, pritisokot na velikobugarskata propaganda – Eg-

zarhijata i vrhovistite – se pokaà tolku silen, {to go zadu{i

pra{aweto za samostojna nacija i uspea da vnese vo svesta na mno-

gu Makedonci ubeduvawe deka se tie Bugari. Toa be{e sprovedeno

so zapiraweto na v. „Loza“, koj{to izleguva{e vo Sofija, so pro-

gonuvaweto od Makedonija na episkopot Teodosij i na narodnite

u~iteli koi{to ne se pot~inija na Egzarhijata, so zabranata na

571 Se misli na skopskiot mitropolit Teodosij Gologanov.

knigata na \or~e Petrov, koja i denes se nao|a vo rakopis vo arhi-

vata na bugarskoto voeno ministerstvo.

No nasproti toa, makedonskiot narod so dolgi i uporni

borbi za ekonomsko osloboduvawe i samostoen dràven ìvot si

sozdade svoja istorija. Tie borbi vo minatoto se razgranaa pod ra-

kovodstvoto na starata Goce Del~eva VMRO protiv ropstvoto na

turskite sultani i begovi, kako i protiv aspiraciite na balkan-

skite dràvi.

Makedonskiot narod so sopstvenata krv vo svojata istorija

ja zapi{a prvata makedonska revolucija – Ilindenskoto vosta-

nie, ~ij{to venec e prvata makedonska narodno-revolucionerna

republika vo Kru{evo.

Otkata VMRO be{e vrhovizirana i pretvorena vo ma{ina

na bugarskiot imperijalizam, osloboditelnata borba na makedon-

skiot narod ne zapre tuku se podzede od sledbenicite centralis-

ti-separatisti, levicata na VMRO, na ~elo so \or~e Petrov, Pe-

tar Arsov, Sandanski, Dimo H. Dimov i êrnopeev. Denes vo no-

vite uslovi borbata na makedonskiot narod protiv novite poro-

buva~i – srpskiot, bugarskiot i gr~kiot imperijalizam za nacio-

nalno, politi~ko i ekonomsko osloboduvawe se vodi so u{te po-

golema upornost i doslednost pod rakovodstvo na VMRO (Obedi-

neta).

Celata taa makedonska istorija ne e samo projava na ma-

kedonskata nacija, ne e samo nejzin streme` kon svoja nacionalna

dràva, tuku taa, makedonskata istorija, vo isto vreme e ele-

ment {to go dooformuva i doopredeluva samostojniot karak-

ter na makedonskata nacija.

(...)

Bistri{ki572

Elefteriu A. Stavridis573, 1934 godina

– Vie ste Bugarin, a se pla{ite samo od Bugari?

– Koj vi kaà deka jas sum Bugarin? izvika so gnev koj me

iznenadi. – Taka mislite i Vie, kako {to mislat i iljadnici?

Nie od VMRO ne sme Bugari! Nie sme Makedonci! Mora utre da

572 Dokumenti za borbata, tom vtori, 110-116. Zad psevdonimot Bis-

tri{ki stoi Vasil Ivanovski. 573 Porane{en generalen sekretar na KPG i gr~ki pratenik.

vi gi objasnam ovie raboti, zadolìtelno, {tom i vie, komunisti-

te na Grcija, nè smetate za Bugari! Treba da znaete deka nè navre-

duvate koga ni velite Bugari!574

Makedonci od egejskiot del, januari 1935 godina

Nie, pritisnatoto makedonsko malcinstvo, so seta na{a

du{a navistina sakame da se ostvarat barawata na bra}ata Sever-

noepiroti,575 za{to i nie Makedoncite se nao|ame vo istata po-

lo`ba, pod jaremot na gr~kata vlada. (…) I nie sakame slobodno

da si go zboruvame na{iot makedonski jazik i da otvorime na{i

u~ili{ta, makedonski, vo koi }e u~at na{ite deca.

Barame od gr~kata vlada da gi sprovede spogodbite za mal-

cinstvata, koi{to gi ugnetuva tolku godini kako nas, Makedonci-

te… No gr~kata vlada namesto da ni gi dade na{ite prava, gleda

samo kako so sila nè „pogr~i“. Od druga strana pak, so pomo{ na

{ovinisti~kite „superpatriotski“ vesnici se stremi da nè pret-

stavi kako boèm nie Makedoncite sme „slavofoni“, zna~i „~is-

ti Grci“.

Protestirame isto taka i protiv terorot na razni fa{is-

ti~ki nacionalisti~ki organizacii, koi zemaat golemo u~estvo

vo na{eto progonuvawe. Tie, zaedno so policijata, postojano gi

apsat Makedoncite, gi narekuvaat „komitaxii“, gi tepaat i gi iz-

ma~uvaat ne~ove~ki.

Gi povikuvame na{ite bra}a Makedonci da stanat protiv

vakvata situacija. (…) Da go uni{time zasekoga{ fa{isti~kiot

teror, za da moè slobodno da se upotrebuva na{iot jazik, za da se

otvorat makedonski u~ili{ta.576

Oblasten komitet na VMRO (Ob.),

fevruari 1935 godina

1. Izlagaweto-protest na Makedoncite pod gr~ka vlast ob-

javeno vo gr~kiot komunisti~ki v. „Rizospastis“ i dr. e rezultat

574 Dijalog me|u Todor Panica i Stavridis vo Solun vo 1934 godina.

Ελευθεριου Α. Σταυριδη, Τα παρασκηνια του Κ.Κ.Ε; απο της ιδρυσεως του μεχρι το

1950, Αθηνα, 1988, 209. Prevodot e na prireduva~ite. 575 Se odnesuva na gr~koto nacionalno malcinstvo vo ju`niot del na

Albanija, koe baralo svoi nacionalni prava. 576 Dokumenti za borbata, tom vtori, 250.

na najsvetite èlbi i na borbata na celokupniot makedonski na-

rod. Baraweto na Makedoncite pod gr~ka vlast slobodno da zbo-

ruvaat na svojot roden makedonski jazik, da otvoraat svoi make-

donski u~ili{ta, za da gi u~at svoite deca na svojot roden jazik, e

nivno sveto pravo, koe }e se izvojuva so nepomirliva borba na ma-

kedonskiot narod protiv imperijalisti~kite porobuva~i za slo-

boda i nezavisnost na Makedonija.

2. Taka kako {to Makedoncite pod gr~ka vlast ne se nitu

„slavofoni“, nitu „~isti Grci“, kako {to ni Makedoncite pod

srpska vlast ne se „pravi Srbi“, isto taka i Makedoncite pod bu-

garska vlast ne se Bugari nitu pak sakaat da stanat takvi. Make-

donskiot narod ima svoe minato, sega{nost i idnina, ne kako za-

krpa kon imperijalisti~ka Bugarija, Grcija i Srbija, tuku kako

samostoen slovenski element, koj gi ima na lice site svojstva na

samostojna nacija, koja so desetletija ve}e se bori za izvojuvawe

na svoeto pravo na samoopredeluvawe duri do oddeluvawe vo sa-

mostojna politi~ka dràvna edinica od imperijalisti~kite dr-

àvi {to gi potiskaat.577

Apel na VMRO (Obedineta), maj 1935 godina

Bra}a Makedonci!

Antinarodnata voeno-monarhisti~ka vlada na Caldaris-

Kondilis ve}e ja objavi datata za izborite za „narodni“ pretstav-

nici.

(…)

Vo taa izborna borba nie Makedoncite ne moème i ne

treba da ostaneme nemi nabquduva~i.

(…)

Ete zo{to apelirame kon site Makedonci:

Nitu eden glas za vladata na voeno-fa{isti~kiot teror i

nacionalno potisni{tvo!

(...)

„Da ìvee VMRO (Obedineta)“.

„Za nacionalno samoopredeluvawe na makedonskiot na-

rod“.

„Makedonija na makedonskite rabotni masi!“578

577 Ibidem, 220. 578 Ibid., 119.

Pismo od Enixe-Vardar, 3 juli 1935 godina

Pred nekolku dena dojde ovde „pratenikot“ A. Pejos, bo-

èm za da im razdelat nivjeto od ezeroto na onie bez zemja i na si-

romasite.

Pokraj drugoto, re~e deka ne treba da se dadat nivje na mes-

nite lu|e, bidej}i se „Bugari“ i gi izdrùvaat komitaxiite, a

gr~kata vojska sretna te{kotii za da go oslobodi Enixe-Vardar.

Nie mu odgovorivme na toj gospodin: Ne te priznavame za na{

pratenik. Nazna~en si od vladata! [to se odnesuva do imeto Buga-

rin {to ni go dava{, ti velime deka nitu sme Grci, nitu Bugari,

nitu Srbi. Makedonci sme, so svoj jazik, svoja kultura, svoi obi-

~ai, svoja istorija.

Nie mladite sme gordi slu{aj}i gi na{ite tatkovci kako

raskaùvaat za Ilindenskoto vostanie i za podvizite na Zlate,

Petkov, Gruev, To{ev, na Del~ev. Tie bea Bugari, gospodin Pejo?

Ne, tie bea Makedonci i se borea za edinstvena Makedonija. Site

Makedonci od isto~na, centralna i zapadna Makedonija se obedi-

nuvaat, gospodin Pejo, za da ti ja udrat klocata tebe i na site eks-

ploatirani Grci, Srbi, Bugari.579

Dopisnik za s. Kroncelevo,580 3 juli 1935 godina

Sto i dvaeset makedonski familii ìveat vo seloto. Ma-

kedonci se, ne znaat drug jazik osven makedonskiot, no te{ko na

onoj kogo }e go slu{nat vlastite da go zboruva nego. Zakanata za

proteruvawe vo Bugarija visi nad negovata glava.

Site ìteli imaat rodnini vo Bugarija, koi im pi{uvaat

i tamu istoto im go pravat bugarskite vlasti. No Makedoncite vo

Bugarija ja imaat svojata organizacija i se borat za svojata slobo-

da.

Sega, posledno, bezbednosta dozna deka ovde doa|a na{iot

vesnik „Makedonsko delo“ i ima zbesnato, no nie ne se pla{ime.

]e go umnoìme negovoto rasturawe i }e sozdademe nacionalno-

revolucionerni grupi vo site sela i gradovi na na{ata Makedo-

nija, }e izdademe vesnici na na{iot makedonski jazik, }e im doka-

579 Ibid., 251. 580 Selo vo Vodensko, vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramki-

te na Grcija.

ème na site Makedonci deka samo Makedonskata revolucionerna

organizacija (Obedineta) vodi borba za osloboduvawe na ugnete-

nite Makedonci.581

Makedonci od Voden,582 juli 1935 godina

Nie, ovde{nite Makedonci odràvme sostanok na koj eden

drugar ni zboruva{e za programata na VMRO (Obed.) i za toa kako

ìveat malcinstvata vo Sovetskiot Sojuz. Ni re~e deka Makedon-

cite vo Srbija i Bugarija se borat pod rakovodstvoto na komunis-

ti~kite partii za edna edinstvena i nezavisna Makedonija.

Nie izjavuvame deka }e se borime za na{ata sloboda pod

rakovodstvoto na Komunisti~kata partija na Grcija i barame da

imame na{i u~ili{ta, vo koi }e se u~i makedonski jazik, u{te

barame da ne nè vikaat Bugari, bidej}i ne sme Bugari, niti Srbi,

nitu Grci, tuku sme samo Makedonci! (...)

Gi pokanuvame site Makedonci da vlezat vo VMRO (Obed.)

i site zaedno da se borime za slobodna Makedonija.583

Makedonec od Voden, 3 septemvri 1935 godina

Makedonecot, stariot Petko od Voden, ni pi{uva:

Eden den padna vo moi race vesnikot „Makedonsko delo“,

organ na Vnatre{nata makedonska revolucionerna organizacija

(Obedineta).

Go pro~itav nezasitno i razmisliv za minatite nastani, za

mojot zlostorni~ki stav sprema Makedoncite vo 1893-1896. Vo

Makedonija se sozdadoa vooruèni grupi ~ija{to cel be{e oslo-

boduvawe i samoopredeluvawe na Makedonija. Vo toj period Buga-

rija isprati vo Makedonija komiti. Edna no} dojde vo mojata ku}a

arhikomitaxijata Apostol, terorist na Enixevardarska okolija,

so 30 komiti. Vo po~etokot mi se zakani, a potoa me ubedi da sta-

nam komitaxija, otkako mi veti 50 liri mese~na plata i besplat-

no {koluvawe na moite deca.

Vojuvavme protiv Turcite, no vojuvavme i so pripadnicite

na VMRO. So teror, so ubistva i potkup, uspeavme da bidat uni-

581 Dokumenti za borbata, tom vtori, 252-253. 582 Grad vo delot na Makedonija {to se nao|a vo ramkite na Grcija. 583 Dokumenti za borbata, tom vtori, 252.

{teni makedonskite grupi. Nie toga{ deklariravme deka Make-

donija e bugarska i se borime za nejzino priklu~uvawe kon Buga-

rija. Toa e golema gre{ka! Sega razbiram {to storiv. Sega koga

Makedonija ja podelija Bugarija, Srbija i Grcija, a Makedoncite,

nao|aj}i se pred trite dr`avi, isto sekade stradaat. Sega ja raz-

biram mojata gre{ka i se stavam so seta moja starost pod slavnoto

zname na VMRO (Obedineta), koja{to se bori za interesite na si-

te Makedonci.584

VMRO (Ob.) od Enixe-Vardar, 5 mart 1936 godina

Makite na Makedoncite. Ja upotrebuvaat vojskata da gi

izma~uva Makedoncite. Izjava na Vnatre{nata makedonska

organizacija

Drugar „Rizospastis“,

Se obra}ame do Tebe, koj si edinstven antifa{isti~ki

vesnik i koj gi potkrepuva{ sekoga{ nacionalnite malcinstva

ugnetuvani od kapitalistite, i barame da nè za{titi{ so svojot

glas.

Nie ne sme ni Bugari, kako {to nè narekuvaat, pa nitu ni

Grci. Nie sme Makedonci. Gr~kite kapitalisti gi obrabotija us-

pe{no gr~kite masi protiv nas do taa stepen, {to nas nè nareku-

vaa Bugari i komitaxii.

(...)

Vo poslednata nedela na karnevalot vo kafanata „Paneli-

wi“ nekolku Makedonci peeja na makedonski. Edno dru{tvo ofi-

ceri stana i predizvika ekces. Toga{ Makedonecot Takis Vlahos

protestira i re~e: „Tuka e Bugarija!“ – mislej}i deka tuka vladee

nezamisliv teror. Tie go natepaa i go osudija na eden mesec zat-

vor. (...)

Apelirame do site grupi na VMRO (obedineta), i do parla-

mentarnata grupa na Narodniot front, koj se bori za ramnoprav-

nosta na malcinstvata, da krene glas na protest protiv zabranata

na na{iot jazik i na na{ite obi~ai, protiv ne~ueniot teror {to

se vr{i nad nas.585

584 Ibidem, 253. 585 Ibid., 255.

Ник. И-в,586 12 avgust 1936 godina

Vo posledno vreme gr~kite {ovinisti~ki vesnici krenaa

golema vreva okolu edno za nas ìvotno pra{awe koe bugarskiot

pe~at, a posebno v. „Obzor“, pretstavuvaj}i go, na svoj na~in go

preina~i vo kriva svetlina. Poradi toa smetame za svoja dol`-

nost da ja izneseme samata vistina i taka da otfrlime edna krajno

{tetna zabluda, nasaduvana mnogu odamna na makedonska po~va.

Poznat e radosniot fakt deka makedonskoslovenskoto na-

selenie vo ju`na i isto~na Makedonija napolno go ima so~uvano

svojot maj~in jazik, svoite specifi~ni obi~ai i naravi. I toa i

pokraj 24-godi{noto nacionalno potisni{tvo na gr~kite zavoju-

va~i, pokraj nivnite revnosni napori da go pretopat odrànoto

tamu 200-iljadno makedonskoslovensko naselenie, i iako toa ì-

vee pome|u pove}e od milion gr~ki begalci naseleni vo Makedo-

nija! Nacionalnoto samo~uvstvo na toa naselenie se pokaà tol-

ku silno, {to toa ne samo {to ja za~uva svojata etni~ka fiziono-

mija tuku, poddrùvaj}i bratsko ìveewe so gr~kite narodni ma-

si, na eden neprinuden priroden na~in gi nau~i tie masi da zbo-

ruvaat na negoviot makedonski slovenski jazik, isto kako {to

zboruvaat na gr~ki jazik.

(...)

Me|utoa, so privedenite fakti ne se iscrpuvaat projavite

na makedonskata nacionalna svest. Takvi vo Makedonija imame

u{te mnogu drugi. êsto na{i emigranti odovde odat na gosti kaj

svoite rodnini vo Makedonija pod gr~ka i srpska vlast, odat tamu

i bugarski oficijalni lica. Konstatacijata na site e edna i ista:

tamu makedonskotoslovensko naselenie se ~uvstvuva takvo kakvo

{to e – makedonsko i ìvee so svesta deka toa pretstavuva oddel-

na nacija razli~na od gr~kata i srpskata, razli~na i od

bugarskata, iako so poslednava po jazik i kultura se nao|a vo edna

sli~nost pribli`no takva kakva {to e pome|u Hrvatite i Srbi-

te. Na{ite sonarodnici od drugata strana na Mesta i Vardar ot-

voreno se narekuvaat Makedonosloveni ili prosto Makedonci,

izjavuvaj}i vo isto vreme deka ne se nitu Grci, nitu Srbi, nitu

pak Bugari. Istata rabota nie ja slu{ame i ovde od ustata na na-

{i sogra|ani dojdeni vo Sofija kako sokoli samo za da se vidat so

svoite bliski i rodnini. Denes ovie fakti od nikogo ne se odre-

kuvaat. Me|utoa „strelecot“ Ogwan vo „Obzor“ se obide da gi ob-

586 Najverojatno se raboti za psevdonim na Vasil Ivanovski.

jasni kako rezultat na nedovolnata hrabrost kaj na{ite bra}a od

drugata strana da se nare~at Bugari. No se postavuva pra{aweto –

kakva opasnost se krie za niv koga na pra{aweto: {to ste? – odgo-

varaat deka se Makedonci ne pred porobuva~ite, tuku pred svoite

rodnini i bliski za kakvi {to slu~ai i zboruvame? Jasno, toa e

samo edno iskrivuvawe na pra{aweto i treba da se soàluva deka

go pravi toa eden na{ sonarodnik.

Za {to zboruva seto dovde {to e re~eno? – Zboruva za toa

deka ne e redaktorot na „Mak(edonski) vesti“ toj {to ja otkriva

ili sozdava makedonskata narodnost, kako {to saka da kaè Make-

donecot Ogwan, tuku samoto makedonsko naselenie e toa {to gi

otvora o~ite na Makedoncite op{testvenici po ova kardinalno

pra{awe na makedonskata osloboditelna borba.

Makedonskata nacija se sozdade vo eden dolg istoriski

proces vo koj se zavr{i nejzinoto oformuvawe u{te vo minatiot

vek. Nejzinata struktura se sostoi od sleanite vo edno drevni Ma-

kedowani i podocne{nite Sloveni vo Makedonija. Toa zna~i deka

nie nikako ne gi stavame vo eden nacionalen ko{ site narodnosti

{to ja naseluvaat na{ata tatkovina. (…) Makedonskata nacija po-

stoi, zatoa {to nejzinoto makedonskoslovensko naselenie ima za-

edni~ki jazik, edni i isti naravi i obi~ai, istoriska zednica, –

site tie elementi {to gi obeleùva i samiot Ogwan kako potreb-

ni plus zaedni~kata makedonska teritorija i ekonomika. (…)

I ne e prv pat sega {to se podignuva toa pra{awe. U{te vo

XIX vek, koga zapo~na na{ata makedonska prerodba, makedonskite

prosvetiteli od novata epoha Xinot, Teodosij Skopski, „lozari-

te“, borcite za nalagaweto na zapadniot govor (makedonskiot) i

dr. stanaa nositeli na ~istata makedonska nacionalna svest i

sli~no na bugarskiot Otec Paisij, i tie gi u~ea svoite sonarod-

nici da ne se sramat da se narekuvaat „Makedonci“. Ete tie tru-

ènici za avtokefalna makedonska crkva i tvorci na samostojna

makedonska kultura, tie dostojni sledbenici na prvite makedon-

ski u~iteli Sv. Kiril i Metodij se prvite na{i lu|e, {to go do-

kaùvaa postoeweto na oddelna makedonska nacija.

„Mak. vesti“ samo go prifati nivnoto svetlo delo, koe{to

be{e pogazeno od tu|ite propagandi vo Makedonija. Se znae {te-

tata od tie propagandi vo minatoto. Tie go razdelija makedonski-

ot narod na grkomani, srbomani i Bugari, za da moè polesno da

se stasa do podelbata i novoto ropstvo na Makedonskata tatkovi-

na. (…) Vo pra{aweto za narodnosta na Makedoncite nie ne se

somnevame deka }e sretneme opozicija i od mnogumina na{i prija-

teli, no, se razbira, od nejasnosti, bez streli. Nie nemame iluzii

deka }e bide lesno da ja razbudime nacionalnata svest na Make-

doncite vo Bugarija, kade {to na{ata asimilacija otide dosta da-

leku. No nie neumorno }e rabotime vo toj pravec, bidej}i sme ube-

deni Makedonci i znaeme deka samo makedonskata svest i samo~uv-

stvo najdobro }e pomogne da se izìveat site kolebawa vo celo-

kupnoto makedonsko dvièwe na patot kon makedonskata sloboda

i nezavisnost.

Nik. I-v.587

Josip Broz Tito,588 2 noemvri 1936 godina

Mislam deka treba da se istakne barawe vlasta da £ se

predade na vlada {to }e ja uìva narodnata doverba od sostavot

na sega{nata vonparlamentarna opozicija, vo koja }e bide dostoj-

no zastapuvana rabotni~kata klasa. Takvata vlada bi imala za za-

da~a da sprovede izbori vrz osnova na tajno i proporcionalno

pravo na glas so pokrainski listi. I toa za da moàt Hrvatite,

Slovencite, Srbite, Makedoncite, Crnogorcite, pa i Vojvodina

i Bosna i Hercegovina da formiraat svoi nacionalni sobranija

(sobori), koi suvereno bi re{avale za svoite nacionalni i regio-

nalni barawa za dràvnoto ureduvawe. (…)

Tezi za proekt-platformata za {irokiot NF

Vo platformata mora jasno i nedvosmisleno da dojde do

izraz re{enosta deka pravoto na samoopredeluvawe na site naro-

di }e se po~ituva, t.e. ne samo pravoto na Srbite, Hrvatite i Slo-

vencite tuku i na Makedoncite i Crnogorcite, a isto taka i pra-

voto na narodot vo Vojvodina, Bosna i Hercegovina da re{i za

toa dali da ja za~uva svojata regionalna samostojnost vo federa-

tivnata dràva.589

MANAPO,590 1936 godina

Borbata na Makedoncite so vekovi bila e o~itovana za

sloboda. Sega{nata borba za novo ure`denie na Jugoslavija treba

587 Dokumenti za borbata, tom vtori, 120-123. 588 Josip Broz Tito (1892-1980) ‡ komunist, politi~ar i dràvnik,

pretsedatel na FNRJ/SFRJ. 589 Dokumenti za borbata, tom vtori, 145-146. 590 Dvièwe na makedonskite studenti vo Zagreb, Belgrad i Skopje

(1936-1939).

da donese na site narodi u neja politi~ka, ekonomska, socijalna i

nacionalna sloboda. Mija Makedoncite kako edin poseben narod

ulevame u taja borba zdruèni u nezavisni makedonski naroden

pokret so ovija na~ela:

1. MA. NA. PO. e nezavisen i edinstven politi~ki eko-

nomski i nacionalno-kulturen pokret u koj moè da vleze sekoj

{to se slaga so dolnite na~ela bez obzir na nacionalnos, vera i

pol.

2. Priznavawe na Makedonija za edna istoriska jedinica i

Makedoncite za poseben narod.

3. U federativno uredena Jugoslavija ima da bide posebna

edinica.

4. MA. NA. PO. se bazira na legalni i narodno demo-

kratski principi u borbata za sloboda, leb i mir.591

D. G. Zarov,592 1936 godina

Kon istraùvawe i tvore{tvo na makedonskata kultura,

toa treba da ni bide prvata deviza na na{ata borba za slobodna

Makedonija.

Deneska, koga makedonskiot narod od sekoga{ najmnogu

po~na da ja osoznava idejata za na{ata narodna nezavisnost, vo na-

{ata borba za edna samostojna edinica (kako Ukraina ili [vajca-

rija), bilo vo Slovenska ili vo Balkanska federacija i sl., prva-

ta zada~a treba da ni bide nam, na potomcite na solunskite bra}a

Kiril i Metodija i na carot Samuil, da gi istraìme i da gi od-

delime na{ite kulturni bogatstva {to ni se prisvoeni od bliski

vo sekoj pogled nam bratski narodi, a isto taka i da izgradime no-

vi takvi, sozdavaj}i istovremeno i na{ literaturen jazik.

Neka Makedonecot, kade i da e toj, se pronikne od dlaboka-

ta svest sprema svojata tatkovina i narodot i naramno so negovata

borba za leb neka ja izdigne i borbata za sozdavawe i istraùva-

we na makedonskata kultura, preku koja najpravilno i zdravo }e ja

pomogne na{ata tatkovina.

Makedonecu, Makedonko, bra}a i sestri, tatkovci i majki,

site vie {to se zanimavate so teatarska ili so likovna umetnost,

beletristika ili poezija, ùrnalistika ili nauka, tvorci na

umetni~ki vrednosti, vo svetlinata na na{eto vreme, da ja izjavi-

591 Dokumenti za borbata, tom vtori, 145. 592 Psevdonim na Mitko Zafirovski (1907-1973), makedonski kultur-

no-nacionalen deec i publicist.

me i da ja branime na{ata krvava istorija, prvoapostolite na na-

rodnoosloboditelnoto dvièwe i stremeìte na na{iot narod za

osloboduvawe vo likovi za da ja izgradime so toa svesta na na{i-

ot narod vo granitnata skala za negovata sloboda i nezavisnost.593

Pismo od Makedonija do {panski borec,


U pismoto ni pisuje{ oti poginal u{te eden Makedonec po

ime Blaò i da je roden u Gevgelija. (…)

Dragi drugarju, ni pisuje{ oti tamo imalo Makedonci, od

Skopje, Bitoqa i drugi mesta, }e te molimo da se potrudi{ da ni

javi{ koji se ovija, kako im e imeto i prezimeto, mi sme rad da si-

te ispadnete u na{u biblioteku, da je ~itaju site po sindikato i

da vidat kakvi geroji Makedonija raђa. (...)

Druè, dobifme i ise~akot od edna novina, kato na kojto

su slikani hrabri na{a braћa, koje se borat za pravda i dobro ce-

lokupnog naprednog sveta. Na ednata strana pi{e Srbin Stokiћ i

Makedonec Vangel, te molime da ni javi{ od koji se krajevi ovija

junaci i kako se prezivajat.594

Boìn D. Prodanov595, maj 1938 godina

Gospodine Ministre,

1. Dali misli(te) na Makedoncite da im se dade mo`nost

slobodno i zdruèno da gi razgleduvaat pra{awata {to se od in-

teres za nivnata tatkovina, so toa {to }e im se obnovi pravoto na

kongres na bratstvata i izbor na Nacionalniot komitet, pravoto

na postoewe na makedonskata mladinska organizacija i drugite

rastureni organizacii, koi niz edna zaemna trpelivost i demo-

krati~nost da ja izrazat svojata qubov i da mu sluàt na deloto

na svojata tatkovina;

2. Ima li vo Bugarsko-jugoslovenskiot pakt za ve~no prija-

telstvo596 klauzula {to gi zasegnuva legalnite projavi na Make-

593 Blaè Ristovski, Osnovite i koncepciite na Makedonskiot

literaturen kruòk vo Sofija (1936), Makedonski letopis. Raskopki na li-

teraturni i nacionalni temi, Skopje, 1993, 33-34. 594 Dokumenti za borbata, tom vtori, 150. 595 Poznat makedonski patriot i aktivist na makedonskata emigra-

cija vo Bugarija.

doncite vo imeto na nivnata tatkovina i nejzinoto desetletno de-

lo.597

Nikola Vapcarov, 598 oktomvri 1938 godina

Ne se pravat referati vo vakov moment i suvo i dogmatski, so teoretski odnos kon eden problem, koj{to ni e vo krvta, mis-lam so bogohulstvo. Ne zatoa ne treba zdravo da se ras~istat ob-jektivnite i subjektivnite pretpostavki, tuku mi se ~ini, nam, ka-ko Makedonci {to pi{uvaat, ni e neophodna edna prvi~na emoci-onalna sila, {to }e ni ja razdviì krvta, }e ni razdviì emocio-

nalno mnogu pretopeni ~uvstva, mnogu spomeni i da nè vrati na mestoto na na{ata predzna~enost. Za{to, ako poslednive godini makedonskata revolucionerna borba tapka na edno mesto, mi se ~ini deka pri~inata ne e nedostigot na teoreti~nost, deka ne e vo nedostigot na teoretski odnos kon pra{aweto, tuku pove}e vo ne-dostigot na ìva tvore~ka sila. (...)

(...)

I se slu~i taka {to nastanite nè pristignaa, ni udrija

kloca i po taa kloca, po taa ve~er odvaj se ma~ime odnovo da ja so-

~uvame ramnoteàta. Se slu~i taka {to vo srpska i gr~ka Make-

donija velikobugarskite utopii se oladuvaat i jakne edno pokole-

nie inspirirano od lozungot „Slobodna i nezavisna Makedonija“.

Toa e najva`nata etapa od makedonskoto pra{awe koe nie navre-

me ne go zabeleàvme i za ~ie prespivawe nosam li~na i organi-

zaciona odgovornost. Da se bara organizaciona odgovornost, seko-

ga{ bilo lesno. Po sekoja gre{ka nie sme naviknale da pravime

stereotipni samokritiki, da prikaùvame, da pi{uvame i sepak

da tapkame na mesto, no ako taguvame za svojata tatkovina, ako vo

nas ima kapka makedonska krv, ako vo nas ostanala kapka od blago-

roden patriotizam, ovojpat treba da se vpregneme, ropski da se

vpregneme, za da poneseme del od odgovornosta na edno delo i ès-

toko veli~ie na edna epoha.

(...)

596 Potpi{an e vo Belgrad vo mart 1937 godina. 597 Dokumenti za borbata, tom vtori, 55-56. 598 Nikola Vapcarov (1909-1942) – poet, dramski avtor, kriti~ar, pa-

topisec, publicist, revolucioner, eden od osnova~ite na MLK vo Sofija

(1938). Tekstot e izvadok od uvodniot referat na Vapcarov iznesen na osno-

va~koto sobranie na MLK vo oktomvri 1938 godina vo Sofija.

Nie treba da ja poznavame makedonskata istorija i najmno-

gu istorijata na nacionalno-revolucionernoto dvièwe – Ilin-

den, Goce, Dame.

Motivite – nivnata smrt i podvizite na mnogu nepoznati.

Treba da se sozdade takanare~enata revolucionerna romantika,

koj e sostaven del na umetni~kiot realizam.

(...)

[to vsu{nost se bara od nas?

Mnogu, mo{ne mnogu. Najmnogu od nas {to sme tuka sobra-

ni. Nie sme Makedonci. I na{eto tvore{tvo treba da bide vo

slu`ba na makedonskata kauza. Za mnogumina }e bide te{ko sè da

trgne kako vo „dobroto staro vreme“.

Po moe toa e glavnata pri~ina, drugoto e rezultat.

Se razbira deka pred edna poseriozna analiza bi trebalo

da se razgleda bitot. Ne pomalku biten od nego e kulturniot fak-

tor koj }e ja vklu~uva istorijata, i glavno istorijata i legendata

za revolucionernoto dvièwe, pesni, jazik i dr.

Po potcrtaniot {ovinizam na porobuva~ite, koj odvra}a,

otu|uva, stava nekakva izolaciona pregrada me|u vlasta i porobe-

nite, i sozdava protivdejstvitelna sila.599

Andre Vajan,600 1938 godina

…Poimot na „slovenskiot makedonski“ e nejasen samo za

onoj {to toa go saka. Slovenskiot makedonski pretstavuva real-

nost vo takva mera {to vo XIX vek su{testvuval eden makedonski

literaturen jazik, jazik na sosem mala u~ena literatura, no na

obilna narodna literatura… Ovoj literaturen jazik, baziran vrz

govori {to priridno se razlikuvaat malku me|u sebe, nema{e vre-

me da se unificira. Me|utoa negovi centri bea Skopje, Tetovo,

Ohrid, Bitola (Manastir), Voden, itn.601

599 Makedonskiot literaturen kruòk. Sofija 1938-1941. Doku-

menti. Izbor, prevod, redakcija i bele{ki d-r Vasil Tocinovski, Skopje,

1995, 41, 42, 44 (ponatamu: Makedonskiot literaturen kruòk). 600 Francuski slavist. 601 Dokumenti za borbata, tom vtori, 78.

Mihail Smatrakalev (Angel @arov),602

1938 godina

Vo 1938 godina se zamisli formiraweto na „Makedonskiot

literaturen kruòk“. Vo vrska so toa imav nekolku sredbi so

Vapcarov i Anton Popov. Na{ite razgovori bea sè okolu na{ite

makedonski raboti i kruòkot. (…) Jas im raskaùvav za borbite

na Makedoncite vo Sofija, za VMRO (Obedineta), vo koja rabotev

do nejzinoto rasturawe, za „Makedonskata studentska grupa“ itn.

(…)

Esenta 1938 godina se sobravme na ulica „Qulin“, vo ku}a-

ta na Asen Vedrov ([urdov) na osnova~ko sobranie. Bea prisutni

okolu 12 du{i, me|u koi Anton Popov, Nikola Vapcarov, Angel

@arov, Vasil Aleksandrov, Georgi Despotov, Ivan Kereziev, An-

ton Velikov i drugi.603 Referent be{e i Vapcarov.

Referatot be{e izvonredno interesen. (…) Napi{an re~o-

vito, slikovito, referatot vedna{ se „fati“ za srce. Koqoviot

glas zvu~e{e toplo i uverlivo vo zadimenata soba. „Treba da se

sobereme, da se organizirame, da gi dademe svoite sili za sloboda-

ta na na{iot izma~en makedonski narod. Na{ata makedonska is-

torija e polna so likovi, slavni podvizi, golemi revolucionerni

nastani, legendarni borci; na{ata narodna pesna e ~udno melo-

di~na i vozbudliva. (…) Nie treba da vlijaeme vrz na{iot narod,

da ja projasnuvame negovata nacionalna svest, da ja razgoruvame

negovata borba za nacionalna sloboda i za socijalna pravda.604

Diskusija605 so profesorot Nikola Vuli},606


Profesor VULI]: (…) Da po~nam so mojata statija.607 Jas

so mojata statija tvrdev nekolku raboti, i toa: 1. deka od Vrawe

602 Mihail Smatrakalev (Angel @arov) (1910-1998) – publicist, kul-

turno-nacionalen deec, ~len na MLK (1938-1941). 603 ^len na Kruòkot bil i Dimitar Mitrev (1919-1976), poznat ma-

kedonski nau~nik i op{testvenik. 604 Dokumenti za borbata, tom vtori, 233-234. 605 Diskusijata e vodena vo Zagreb. 606 Prof. Nikola Vuli} (1877-1945), poznat srpski i jugoslovenski

arheolog. Me|u dvete svetski vojni dolgo vreme rabotel vo Makedonija. 607 Vo pra{awe e statijata na Nikola Vuli} pod naslov „Stara Sr-

bija i Makedonija“, objavena vo v. „Vreme“.

ili Ristovac do Veles nikoga{ taa zemja ne se vikala Makedonija.

Ima li nekoj na toa {to da zabeleì? Dali toj kraj, na pr. Skopje,

nekoga{ se vikal Makedonija?

RACIN: Jas mislam deka ova tvrdewe ne e nau~no dokaà-

no.

Prof. VULI]: Jas tvrdev deka onoj drugiot kraj (tamu

ju`no od Veles) se vika Makedonija samo od Filip V, Persej, 200

g. pred Hrista, pa do krajot na Rimskata imperija. Tvrdev deka po-

ve}e od 1000 godini nitu ovoj kraj ne se vikal Makedonija. Od pro-

pasta na Rimskata imperija pove}e ne se vika Makedonija. Ne se

vikal (taka) nitu pod Vizantija, nitu pod Nemawi~evci, nitu pod

Turcite. Toa e vtorata rabota {to ja tvrdev.

PANKO: Jas mislam deka niz istoriskite dokumenti se

sre}ava zborot „Makedonija“. Na primer (vo deloto na J.) Ivanov

„Bъlgarite v Makedoni®“ avtorot priveduva preku 200 dokumenti

za Makedonija.

RACIN: Dali Vie priznavate deka drugi hroni~ari, vo tu-

|ite zemji, rimski i gr~ki, pi{uvale za nekakva Makedonija. Jas

sum se interesiral za literaturata na bogomilite i tamu gi sret-

nav zapiskite na nekoi dominikanci koi velat deka taa vera do{-

la od Makedonija.

Prof. Vuli}: Ne{to vo toa ima vistina. Vo vremeto na re-

nesansata nekoi lu|e sakale da voskresne toa ime… (...)

(...)

RACIN: Koga za ne{to se zboruva, zna~i deka nekoga{

postoelo. (…)

(...)

Prof. Vuli}: Jas tvrdev deka imeto Makedonija ne se upo-

trebuvalo. No toa e vtorostepeno. Glavnoto e vo ova: taa oblast

nema svoe narodno ime. Denes, t.e. vo 1939 godina, taa nema svoe

ime. Treba da ja krstime. Ovoj narod, ovoj selanec treba da se na-

re~e so nekoe ime. Koga nema ime, treba da £ go dademe. Site ob-

lasti imaat imiwa sprema imeto na ìtelite, kako {to se vikaat

Francija ili Rusija.

QUPÔ: Pokraj sè drugo ni kaàvte edno svoe tvdewe de-

ka vo taa oblast ìveat Srbi. Ni iznesovte samo tvrdewe, no ne

ni kaàvte kako tie Srbi do{le vo taa oblast, koga ovie lu|e de-

neska ne se ~uvstvuvaat i nekoga{ ne se ~uvstvuvale Srbi. Jas is-

klu~uvam deka nie sme Srbi. Ne sme nitu Bugari. Bi sakal toa da

go kaàm od slednata pri~ina, deka ona {to ne se spomenuva se

pretpostavuva i bi sakal g. profesor da ni go kaè svojot argu-

ment deka nie sme Srbi.

RACIN: (...) Nie vidovme kako nitu Srbite nitu Bugarite

pod Turcite ne se vikale so dene{noto ime, tuku so nekoi op{ti

imiwa. Nie sega doa|ame vo vreme koga tie (imiwa) ne se pojavuva-

at (!) koga kaj narodite se pojavuva renesansata. Narodot po~nuva

da stanuva nacionalno svesen. Toga{ nastapuva vremeto koga tie

istoriski imiwa se izvlekuvaat od riznicata na istorijata. Sr-

bite go izvlekuvaat od svojata istorija ona {to go imale neko-

ga{. Toa istoto go pravat i Bugarite. [to pravat na{ite Make-

donci? Toa go pravat i tie! Vo periodot na nacionalnata prerod-

ba koga doa|a takanare~enoto gra|anstvo svesno za svojata polo`-

ba deka treba da sozdade nacionalna dràva, toa nastapuva pod pa-

rolata na splotuvawe na narodot, so namera da ja obnovi svojata

nekoga{na stara dràva. Vo toa vreme od istoriskata riznica se

izvlekuvaat tie nazivi. (…)

Prof. Vuli}: Srpskoto ime nikoga{ ne umrelo.

RACIN: Tie lu|e toga{ toa srpsko ime go obnovile i po~-

nale da go obedinuvaat svojot narod. Toa e koga se obnovuvaat tie

stari dràvi izvlekuvaj}i go od svojata istoriska riznica svoeto

staro minato, vrz osnova na koe moàt na drugite narodi da im ka-

àt deka tie ne se toa {o tie go smetaat, tuku se toa Srbi, Bugari

itn. (Vo vremeto na na{ata prerodba i kaj nas Makedoncite doa-

|alo do toa.) Kaj Makedoncite postoelo soznanie deka ovaa zemja

nekoga{ se vikala Makedonija. Tie go izvlekle od svojata isto-

riska riznica svoeto ime kako i srpskite i bugarskite ideolozi.

Vo toj pogled na znameto na svojata nacionalna prerodba go ispi-

{ale svoeto makedonsko ime. Mislam deka na{eto makedonsko re-

volucionerno dvièwe pod Turcite go napravilo istoto {to go

storile, borej}i se, i Va{ite Srbi i Bugari. Vo toa vreme se

formirale ovie dve prvi dràvi i ja imame nivnata propaganda,

deka taa zemja (Makedonija) e nivna (srpska i bugarska). Fakt e de-

ka na na{eto zname e zapi{ano imeto Makedonija. Vie verojatno

pomislivte deka e toa vlijanie na tu|a propaganda i vo toa e Va-

{ata gre{ka. Po toa ja imame borbata na makedonskiot narod i

borbata na Bugarite i Srbite za prevlast nad ovaa zemja. Taa bor-

ba se vodela za kopaweto na istoriskata tapija. Se rabotelo na

toa da se vladee nad ovoj narod, da se iskopa nekoja istoriska ta-

pija: tamu se ostaveni nekoi natpisi i vrz osnova na toa imame

pravo da vladeeme nad ovoj narod. I Srbite i Bugarite sozdadoa

celi nau~ni instituti da go dokaàt pravoto da vladeat nad na-

{ata zemja. Makedoncite imaat ne{to zaedni~ko i so Bugarite i

so Srbite. Baziraj}i se vrz toa, i Vie ste do{le do pogre{en re-

zultat. Nacionalnata prerodba ne se vr{i vrz osnova na istoris-

kite natpisi, tuku deka taa zemja e ednakva so drugite i po svojata

etnografska polo`ba i svest {to postoi kaj narodot. [to se od-

nesuva do ekonomskata polo`ba, taa postoi kako samostojna ob-

last. Go imame Solun kako centar na taa zemja. No Vie zaostanav-

te isklu~ivo na istoriska po~va, baraj}i ja famoznata istoriska

tapija.

Prof. Vuli}: Nie na{ata zemja ja vikame Srbija, kako {to

vie va{ata oblast ja vikate Makedonija. Rekovte deka na ist na-

~in stanalo srpskoto i makedonskoto ime. Makedonskoto ime e ze-

meno od riznicata od pred 2000 godini… Glavno e vo toa, ako Ve

razbrav dobro! Vie bi sakale edna posebna dràva ili avtonomi-

ja, kakva {to dobi Hrvatska. Nitu na Hrvatite taa ne im treba{e.

Taa nitu Vam ne vi treba. Ako stanuva zbor za toa deka Vie treba

da se razvivate, Vie isto taka i vo Srbija moète da se razvivate.

RACIN: Nas Makedoncite ne nè gonat bez pri~ina!

Prof. Vuli}: Tolku polo{o e toa so pri~ini, toa zna~i

deka ste vinovni.

RACIN: Ako kaè{ deka si Makedonec, zarem za toa si

vinoven?

Prof. Vuli}: Vie moète da cutite samo kako del na edna

pogolema dràva.

RACIN: Nie toa i go sakame!

Prof. Vuli}: Vie barate avtonomija, no jas mislam deka

Vie so toa ni{to ne dobivate, bidej}i nemate lu|e za toa. Koga

nie za vreme na kwaz Milo{ se oslobodivme, ne sme imale nitu

u~iteli, nitu profesori, nitu sudii, seto toa sme go dobile od tu-

|ina.

Prof. Vuli}: Vie upotrebuvate edno prepotopsko ime!

RACIN: Nie verojatno bi pcovisale da ne sme zaedno, no

sepak sakame da ni se priznae na{eto ime.

Prof. Vuli}: Vie sakate svoj jazik! Zo{to vi e toa?

PANKO: Za da nè razberat starite!

RACIN: Ovoj jazik postoi, toj ne e izmislen.

RACIN: Koga Vie so sila nè terate: zboruvajte srpski!

Nie go znaeme toj jazik, me|utoa, zo{to da primame tu| jazik?

Primate li Vie bugarski ili germanski?

Prof. RADONI]: Nie ne moème da vi ja priznaeme na-

cionalnata individualnost. Jas toa go zboruvam kako politi~ar.

So ogled na toa {to kajkavcite go priznaa dràvniot jazik, treba

i vie da go priznaete… Vistina e deka bez Vardarsko-moravskata

dolina ne moème da egzistirame. Toa e ’rbetnikot na na{ata Ju-

goslavija. (…) Hrvatska imala svoj poseben ìvot i zatoa taa ima

pravo na avtonomija. Toa porano da im go dadevme, denes }e bevme

daleku pokohezioni. No da se vra}ame nazad i vam da vi priznaeme

nacionalna individualnost, toa ne moème. ]e ja popravime ad-

ministracijata i }e vi dademe polna ramnopravnost.

\OR\I: [to rekovte – ne moème da ja dademe dolinata na

Vardar bidej}i toa e ’rbetnikot na Jugoslavija. Toa zvu~i mnogu

lo{o. Da se drì ovaa Va{a dolina zna~i da imate konkretna na-

mera na dominacija. Zo{to e toa? Ako sakame na taa idnina da £

ovozmoìme pravilen pat, toga{ ne smeeme na ovaa zada~a da £

prio|ame kako {to rekovte Vie. Za da ne dojde do toa, najdobro e

na delot na Makedonija vo granicite na dene{na Jugoslavija da mu

se priznae individualnost.608

Anton Popov,609 1939 godina

Postoi li makedonska nacija? Koi se nejzinite elementi i

belezi? Kade treba da go barame nejziniot po~etok i poroduvawe?

(...)

(...) Makedonija odnovo e objekt na smetki za pobeda i pre-

podelba i, sprema toa tolku pove}e se naloùva izjasnuvaweto,

kako na toa pra{awe, taka i na site drugi pra{awa na na{eto na-

cionalno-revolucionerno dvièwe. Pri toa, pra{aweto za make-

donskata nacija dobi u{te pogolema sodrìna po izleguvaweto na

nekolkute makedonski stihozbirki na makedonski jazik od V.

Markovski, K. Nedelkovski, K. Racin, koi{to go postavija pra-

{aweto za makedonskiot literaturen jazik. I od toa sleduva – i

makedonski nacionalen jazik, razli~en od drugite slavjanski ja-

zici po stroe` i formi.

608 Dokumenti za borbata, tom vtori, 158-162. 609 Anton Popov (1915-1942) – nacionalen deec, poet, raskaùva~, no-

vinar, ~len na MLK vo Sofija.

Pri tie okolnosti okolu Makedonija i makedonskoto pra-

{awe, vospriemaweto ili odre~uvaweto na idejata za makedon-

skata nacija se ocrtuva kako proben kamen za Makedoncite i niv-

nata orientacija, za politi~kiot pat koj{to treba da se sledi, za-

toa {to toa pra{awe edinstveno sega moè da legne vo osnovata

na lozungot za slobodna i nezavisna Makedonija.610

Komunisti~ka partija na Jugoslavija,

1939 godina

Makedonskiot narod kako nacija nikojpat nemal svoi naci-

onalni slobodi. No bezbrojni se obidite u{te vo vremeto na vla-

deeweto na turskiot feudalizam za negovoto osloboduvawe. Ne-

broeni se sinovite na makedonskiot narod {to padnale vo ovaa

osloboditelna borba. (...)

(...)

Nadvor od sekoe somnevawe e deka Makedoncite se edna po-

sebna nacija na Balkanot (ni Grci, ni Bugari, ni Srbi) {to go

priznava duri i golemiot srpski etnograf i geograf Jovan Cvi-

i}. (…)

Za àl, nitu edna partija, so isklu~ok na komunistite, sè

u{te ne go sogledala makedonskoto nacionalno pra{awe (duri

toa ne go sogleduvaat – ili ne sakaat da go sogledaat rakovodnite

lu|e na HSS). I rabotni~kata klasa na Hrvatska (kako i na Slo-

venija) dol`ni se re{itelno da go postavat toa pra{awe bidej}i

i hrvatskiot i slovene~kiot narod imaat vo makedonskiot narod

mo}en sojuznik protiv srpskite hegemonisti. (...)

(...)

Na{ata partija e dol`na me|u Makedoncite, vo prv red me-

|u rabotnicite i selanite (koi ovde se nositeli na nacionalnoos-

loboditelnata borba), da razvie ìlava rabota protiv germanski-

te i italijanskite agenti, a paralelno so toa i borba za demokra-

tija i nacionalna sloboda, za bratska sloga so srpskiot narod i so

ostanatite narodi na Jugoslavija.611

610 Makedonskiot literaturen kruòk, 56, 57. 611 Dokumenti za borbata, tom vtori, 156-158.

Letok, 1939 godina

Dragi prijateli,

(...)

Nije, makedonskite sinoj, odkako nastanavme se borime za

tija ideali po stapkite na na{ite borci vo minaloto oti i na{a-

ta zemja i na{iot narod imajat pravo na ~ove{ki ìvot, na priz-

nane na na{ata individualnost, kultura, istorija, jazik ke se {o

ne odlikuva od drugite narodi.

(…) Zatova nije deneska digame glas za priznanie na pravata i

na Makedoncite da i oni edna{ stanat domakini vo svojata kuka;

digame glas za ramnopravije vo ovaja zemja, za vrakane (ma da nikoga{

sne nemale – nije – sloboda) na narodite sloboda {o predstavqava se

zajedno osnovnite uslovi za mir i napredak vo edna dràva.

Makedonskijo narod so svojata revolucionerna istorija, so

svojte preku do iqada `rtvi e prvoborec za ~ove{ki prava i odamna

e spe~alil pravo da bide i toj sloboden i sreken. Makedonskijo

narod iako bil zato~enik na najsvetli ideali i ako e imal sinoj

geroji, kako Goce Del~ev, Gor~e Petrov, Pere To{ev, Karev, Jane

Sandanski i hiqadi i hiqadi drugi heroi, i ako go ima so krvavi

bukvi ispisano vo svojata istorija Kru{ovskoto vostanie, ni do

deneska, ne je sloboden i zadovolen. Deneska, pak, vo momento koga se

nanovo razgledat site tije nere{eni vprosi, koga treba da se

izbri{at site nepravdi, ne smej da se propusne da im se na

Makedoncite dadat onija prava za koj tija vo (so) vekovi borbi

vodele. Ne treba da se zatvori o~ite pred stvarnosta i zatova nije

izlevaj}i so ova pismo pred na{ijat narod vo isto vreme izlevame

pred seta javnost a opomenuvame gi site sovesti.

Makedonci smetame da ni e dol`nost deneska da vi re~eme {o

mislime smetavme, kako va{i sinoj da e vreme da vi kaème da treba

site da bideme ~vrsto sjediweni za svojte prava i poaren ~ove{ki

ìvot. (...)

Makedonci, selani, rabotnici, graћani, to sakavme da vi

re~eme, da ve potsetime na na{eto slavno minalo, na tova, da se i

deneska Makedoncite tije, koji dosledno kje idat po stapkite na

svojte slavni tatkovci i dedovci i nikoga{ nema da e napusna na-

rodnata borba.

(…)

Makedonci612

612 Ibidem, 162, 164-165.

Rista Ogwanovi}-Lonoski,613 1939 godina

Odma da ka`a da Mijacive, kako i sive drugi plemiwa vo

Makedonija, imajet dve jaki ose}awa: edno, da se Slavjani i da se

mnogu rodniwe kako so Srbite take i so Bugarite, a drugo da ne se

ni Srbi, ni Bugari toko da se ne{~o tre}e: da se Mijaci ili Br-

sjaci, a po teja – Makedonci.614

Rista Ogwanovi}-Lonoski, 1939 godina

Makedonija je kako nekoja li~na devojka za koja se otimajet

Srbi i Bugari. Nikomu pove}e deklamacija i komplimenti otko-

li na Makedonci, a nikomu ni pove}e uvredi, ni po mrva pravina!

Istoriska sudbina donese da se vidit na delo i ednijot i

drugijot brat, i za ~udo: nikakva skoro razlika. I ednite i drugi-

te nè ~estit so uvredi i pcosti: „Majku ti bugara{ku“ ili: „Mam-

kata srbomanska“. Ednite ni velit „da varame po tri cara“, a dru-

gite ni vikajet da sme gasenici. Nemajet pravo ni ednite ni drugi-

te i mnogu gre{it. Vistina, ~udni protivre~nosti!615

Rista Ogwanovi}-Lonoski, 1939 godina

Ni Srbi, ni Bugari, pred da zavladajet Turcive, nemale ni

vreme ni na~in i stredstva, ni sila za da napravit edno testo: srp-

sko ili bugarsko. Take si je i do den-dene{en. Ovja narod deneska

mi li~it mnogu i na edni {tofovi sega{ni so dve lica.

Zare mi je dosta ~udno da postojit nekakov strav od ime

Makedonija i Makedonec. Makedonec i~ ne je isto {o i Bugarin!

Makedonec se delit jasno i od Srbin i od Bugarin i ovije i gi

broit kako bratu~edi od vujko i od striko.

Ovakvo je ose}aweto, svesta i voljata na ovja narod ovamo

i dobro je oveja da go znojet i ednite i drugite.

613 Rista Ogwanovi}-Lonoski (1870-?) – sobira~ na folkloren mate-

rijal i profesor. 614 Rista Ogwanovi}-Lonoski, Gali~nik i Mijacite. Priredile:

Olivera Ja{ar-Nasteva i Todor Dimitrovski, Skopje, 2004, 123. 615 Ibidem, 125.

Oveja go znojet i istorijata i naukata i neophodno je

oveja da go ne zaboravit i na{ive slavjanski politi~ari.616

Statut na MLK, april 1939 godina

Kruòkot e samostojna, nezavisna grupa od makedonski po-

eti i pisateli, obedineti od zaedni~kata cel da rabotat za sozda-

vawe makedonska umetni~ka literatura.

Kako kulturna organizacija Kruòkot stoi nastrana od se-

kakva politi~ka dejnost, no ne i od sekoja politi~ka ideologi-

ja.617

Pismo do pretsedatelot na Ministerskiot sovet na

Jugoslavija, Dragi{a Cvetkovi}, 8 juni 1940 godina

Li~no. Strogo doverlivo

Gospodine Pretsedatele,

(...)

Duhot na separatizmot so idejata za sozdavawe na slobodna

Makedonija vo takva mera e navlezen, {to bez preuveli~uvawe mo-

è da se kaè deka se nao|a na svojot vrv, i deka bi bila dovolna

samo edna iskra pa toj duh da dojde do izraz. Ova osobeno vaì za

mladinata, koja – moè slobodno da kaème – za nas e napolno za-

gubena. (...) Nakratko: blagodarej}i za bezdejstvoto na nadle`ni-

te, avtonomisti~ko-separatisti~koto dvièwe zede {irok zamav,

poradi {to, sosema o~igledno, se odi i vo presret na mnogu te{-

ki, da ne kaèm sudbonosni momenti.

Gospodine Pretsedatele, za da Vi ja pretstavam polo`bata

{to podobro i poto~no, po dol`nost i sloboda }e Vi iznesam ne-

kolku fakti koi veruvam vo toa, silno }e Vi pomognat.

ênto, poznat avtonomist-separatist od Prilep, na plenu-

mot na Trgovskata komora, na koj prisustvuvale okolu 60 sovetni-

ci od site krai{ta na Vardarska banovina, rekol: „Zo{to pove}e

da podnesuvame rezolucii i molbi, koga merodavnite od Belgrad

se pokaàa nesposobni da vodat dràvna, a isto taka i stopanska

politika kaj nas na Jugot? Neka ni ja dadat slobodna Makedonija,

616 Ibid., 131. 617 Makedonskiot literaturen kruòk, 53.

nie nea da ja upravuvame, pa da ja snimime denes i po deset godini

od na{eto upravuvawe pak da pogledneme, pa toga{ }e vidime da-

li }e ja poznaete…“

(...)

Vesnikot „Ju`na Srbija“, koj gi zastapuva{e interesite na

na{iot Jug, tokmu poradi negovoto ime zgasna, no zatoa izleguva

vesnikot „Na{a re~“, koj otvoreno go forsira makedonskiot dija-

lekt, pa duri i bugarskiot jazik618 i komunizmot…619

PK na KPM, juni 1940 godina

Na rabotniot narod vo Makedonija.

Oginot na imperijalisti~kata vojna sè pove}e se {iri. Ju-

goslavija za malku {to ne e zafatena od toj ogin.

(...)

RABOTEN NARODE VO MAKEDONIJA!

Makedonija e prva na red za da se razigra na nea krvavoto

voeno oro. Arnautite, Turcite, Makedoncite vo Makedonija }e

bidat prvite `rtvi na voenoto kolewe i pustewe.

(...)

Raznite reìmski politi~ari gi esapat Makedoncite ro-

bovi, {~o samo ima da slu{at i davat. Reìmo na kundako i ara-

milako zacaril vo Makedonija.

(...)

Edino na{ata Komunisti~ka partija imala ispravno gle-

di{~e po nacionalnoto pra{awe. Pato za slobodata na makedon-

skiot narod i negovoto pravo na samoopredeluvawe vodi niz bor-

bata na makedonskiot narod, zaedno so ostanalite narodi na Jugo-

slavija i so pomo{ta na srpskiot narod, protiv reìmo, protiv

reìmskata politika na nacionalno potisnuvawe i aramilak, za

ramnopravnost na narodite. Rabotini~kata klasa so na{ata

Partija na ~elo, bila i e vo prvite redovi vo borbata na make-

donskiot narod za nacionalna sloboda i ramnopravnost.

(...)

618 Terminologija voobi~aena za golemosrpskata propagadna so cel

da se prikrie su{tinata na makedonskoto nacionalnoosloboditelno dviè-

we. 619 Dokumenti za borbata, tom vtori, 167-169.

Site pravi i vistinski Makedonci treba otvoreno i bez

dvoumewe da se izjasnat po dve pra{awa: drèwe sproti vojnata

i drèwe sproti reìmo.620

Povik od ilindenskite demonstranti,

juli 1940 godina

Na rabotniot narod vo Makedonija

Rabotnio narod vo Makedonija dostojno go proslavi godi-

nava Ilindenskoto vostanie i spomenot na narodnite borci od

1903 god.

(...)

Rabotnio narod vo Makedonija saka poaren i poubav ìvot.

Toj saka da ima dl`nosti ali i prava. Toj saka da bide sloboden na

svojata zemja i ramnopraven vo bratska zaednica so drugite naro-

di vo Jugoslavija. Makedoncite saka da bida koa~i na svoata sadba

i saka prava narodna vlada. Makedoncite se za mir i saka spora-

zum za vzaimna pomo{ so Sovjetskiot Sojuz, edina zemja vo sveto

koja go brani miro i gi {titi malite narodi. Rabotnio narod vo

Makedonija saka lep, mir i sloboda.

Apsewe na desetina lu|e i èni od redoite na narodnite

borci vo demonstraciite vo Prilep i drugite mesta ne moì da ja

zapri pravdivata borba na makedoncite. Na{ite tirani vejke so

godini gu{a so teror sekoe nedovolstvie na narodo i negovata

borba za sloboda, ravnopravie i poaren ìvot. Ilindenskite de-

monstracii, a naro~no vo Prilep, gi sobra vo borbenite redoj si-

te iskreni makedonci, verni sinoj na svojo narod i prvrènici za

makedonskata rabota bez obzir na nivnoto ubeђewe.621

PK na KPM, juli 1940 godina

MAKEDONCI,

Praznuvajte slavnoto Ilindensko vostanie 2 avgust (20 ju-

li) 1903 g.

Pred 37 godini na sam Ilinden se objavi slavnoto make-

donsko vostanije, koje ima{e za cel slobodata na Makedonija. Ce-

li 37 godini makedonskiot narod slavi toj den, kako najsvet za

620 Ibidem, 169-171. 621 Ibid., 175.

Makedonecot, oti za prv pat se izleze otvoreno i organizirano so

vooruèna borba za osloboduvajneto na Makedonija. Kao venec na

taja naoruèna borba be{e slobodnata Kru{ovska Republika s

Karev na ~elo. Nikoga od makedoncite nema da se zaboravi taja

velika borba za sloboda, taja Kru{ovska Republika, koja traja

blizo dve nedeli.

(...)

Isto taka deneska makedoncite, turcite, arnautite i site

potisnati i eksploatirani vo Makedonija ot srbskiot, bugarski-

ot i gr~kiot imperijalizam dol`ni set da se strupirat za ob{ta

borba, za sloboda i ramnopravie.

Deneska od sekoga pove}e e potrebno edinstvo i borba, za-

to {to gotvi se za Makedonija nov jarem, nova podelba, novo rob-

stvo.

Neka Ilinden sluì za primer.

Neka mladoto pokolenie se zarazi ot oginot na Ilinden-

skite borci!

DA @IVEI SLOBODATA I RAMNOPRAVIETO!

DA @IVEI SLOBODNA MAKEDONIJA!622

Ko~o Racin,623 1940 godina

Ke se za~udi li nekoj koga ke ~ue kako kaj nas u X vek

ìveele i dràle plameni propovedi takvia lugje, koi so svoite

idei bile kako prete~i na op{testvenite prosvetiteli ot XVII

v.? Zare vo klasi~nata zemja na carskite manastiri i lavri,

zemjata na ~iiot jazik Slavjanite za prvpat ja slu{nale krotkata

hristianska propoved za pomirenie so si~ko – zare taja zemja,

u{te u nekoe vreme na evropejskiot Sreden vek da dade prete~e na

onia buntovnici od XVII vek , {to zboruvale za nekoe „prirodno

pravo“ na ~oveka, za ramnopravie na si~kite lugje, i kasale, „bezdràvno“ uredenie na svetov?

(...) I ete zo{to bogomilstvoto e ne{to najinteresno i naj-

svetlo vo na{ata narodna istoria. Da se gordeat na{ite Make-

donci so tia svoi slavni lugje!624

622 Ibid., 180. 623 Kosta (Ko~o) Solev Racin (1908-1943) – poet, eseist, publicist,

istraùva~, op{testveno-politi~ki deec i borec.

Ko~o Racin, 1940 godina

– Jazikot – toa e golema sila na narodot, na nacijata. Da mu

go zeme{ jazikot, toa zna~i da mu ja zeme{ du{ata, da go li{i{ od

negoviot nacionalen personalitet. I taa zabrana ovde, i ista

takva zabrana vo „bugarska∏ Makedonija, i vo Grcija – toa e sè

borba za du{ata na makedonskiot narod, no ne za toa taa da se raz-

vie, tuku da se uni{ti. I tuka ima edno fantasti~no sovpa|awe:

trite balkanski buròazii se edinstveni vo ne{to – vo toa da se

odre~e, a potoa da se uni{ti makedonskiot jazik za da se izbri{e

makedonskiot narod kako nacionalna individualnost. (...)

(...)

Samo e apsurno i neverojatno ni{to da ne se u~i vo sega{-

nite u~ili{ta za Ilinden i Kru{evskata Republika, za Goce

Del~ev i \or~e Petrov, za Karev, Pitu Guli, Jane Sandanski. Vo

oficijalnata hegemonisti~ka buròaska istoriografija nema ni

zbor za edno vostanie vo koe iskrvavele desetici iljadi lu|e, vo

koe u~estvuvale na{ite tatkovci, ~i~kovci, dedovci, po koe na-

{ite majki si sozdale sopstven, revolucioneren kalendar: „Dete-

to mi e rodeno edna godina po vostanieto“, „Svadbata ja napraviv-

me edna godina pred vostanieto“, „Beri}etot tretata godina po

vostanieto be{e takov i takov.“ (...)

– Ete i istorijata sakaat da ni ja skrijat, da ni ja zemat, za

da ni ja zemat du{ata, za da dokaàt deka sme pleme bez istoriski

kontinuitet. Narod koj nema svoe v~era, koj nema svoe denes, ne

moè da ima ni svoe nacionalno utre. Ete, na{eto v~era treba da

is~ezne za da se stopi na{eto denes i za da se izbri{e sekoja mis-

la za na{eto utre. A kontinuitetot postoi - kontinuitet na maki

i stradawa, no i kontinuitet na otpori, borbi i eden ~udovi{en

kontinuitet na nacionalna otpornost i na narodna ìlavost.625

624 Ko~o Solev Racin, Bogomilite, Izbrani dela, Proza i publicis-

tika. Izbor, redakcija i predgovor Vasil Tocinovski, Skopje, 1987, 135, 136

(ponatamu: Ko~o Solev Racin, Izbrani dela, Proza i publicistika). 625 Kiril Miqovski, So Ko~o za makedonskiot jazik, nacija, istori-

ja, Ko~o Solev Racin. Izbrani dela, Se}avawa na sovremenicite, Izbor,

redakcija i predgovor Pero Korobar, Skopje, 1987, 150, 152.

Petta zemska konferencija za KPJ,

19 - 23 oktomvri 1940 godina

Vo Makedonija, Crna Gora, Metohija i Kosovo, Vojvodina

itn. zaradi nacionalno ugnetuvawe i zgolemenata socijalna eks-

ploatacija, toj proces na raspa|aweto na buròaskite partii u{-

te posilno se manifestira. (…)

Vo ovie sudbonosni denovi na imperijalisti~koto osvoju-

vawe, koga so gruba sila se uni{tuvaat ostatocite na slobodata i

nezavisnosta na malite narodi… pred na{ata Partija se postavu-

va vo u{te poostra forma edna od najva`nite i najaktuelnite za-

da~i – borba za nacionalna ramnopravnost na ugnetenite narodi i

na nacionalnite malcinstva vo Jugoslavija:

a) borba za ramnopravnost i samoopredeluvawe na make-

donskiot narod protiv ugnetuvaweto od strana na srpskata bur-

òazija, no istovremeno i uporno razobli~uvawe na italijanski-

te i bugarskite imperijalisti i nivnite agenti, koi isto taka po

pat na demago{ki vetuvawa sakaat da go potisnat makedonskiot

narod...626

BBS,627 9 noemvri 1940 godina

Denes makedonskiot problem izgubi mnogu od negovata

prethodna va`nost. Bugarskata, jugoslovenskata i gr~kata vlada

sega sfatija deka so pottiknuvawe na makedonskite elementi vo

ramkite na nivnite granici tie hranat infekcija, koja dokolku

moè da go oslabi nivniot sosed, bi moèla i da gi zarazi niv.

Makedonskata politika be{e ispolneta so postojani masakri i

ubistva. Fakti~ki Makedoncite se diskreditirani. Osven toa, po

Balkanskite vojni zna~ajna promena se slu~i so raseluvaweto na

makedonskata populacija. Salonika,628 koj be{e duhoven Erusalim

na cela Makedonija, stana isklu~ivo gr~ki grad, i vo Grcija, oso-

beno, Makedoncite do nekoj stepen se asimilirani i moraat da se

deklariraat sebesi ne kako Makedonci, tuku kako gr~ki gra|a-

ni.629

626 Dokumenti za borbata, tom vtori, 190. 627 Britanska radiska korporacija. 628 Solun. 629 PRO FO 371/24892 R 8302. Prevodot e na prireduva~ite.

PK na KPJ vo Makedonija, noemvri 1940 godina

Brajkja,

Mnogu te{ki vremiwa preìvuvame. Vlegofme vo vtorata

godina ot ovaa vtora imperijalisti~ka vojna, na koja krajo u{te

ne moì da se vidi. (…) Makedonia pod Grcija e napraena pepel ot

talijanskite bandi. (…)

Vo vakvi kriti~ni minuti golemosrbite i golemobugarite

sporat ~ia e Makedonia i koj trebi da ja upravljava. Toj spor se

zafati po povod re~ite na P. Dumanov vo Narodnoto sobranie, koj

re~e oti Makedonija trebalo da sjai kako dragocen kamen vo koro-

nata na car Borisa. Srpskite {ovinisti i porobiteli mu otgovo-

ria oti Makedonia, ke sjai kako elmaz vo koronata na jugosloven-

skio kral.

(…) Celata golemosrpska {tampa, zaedno so skopskio list

„Glas Juga“, ~iji redaktori set makedonski predateli i {pioni,

viknaa: „Makedonia nea davame na Bugaria, ta e bila srpska i srp-

ska }e ostani“ itn.

Dragi brajkja,

Prvoto ne{to, koe bie na o~i e priznavaneto ot strana na

srpskite golemci da postoi Makedonia. Do sega sekoga{ si go de-

rea grloto oti Makedonia nema, a ima samo „Ju`na Srbija“, a sega

prizna oti Makedonia ima ne samo vo Grcia i Bugaria, ami i vo

Jugoslavia. Ama su{nosta na sporo megju srpskite i bugarskite

{ovinisti e koj da vladei vo Makedonia i koj da striì make-

donskata ovca.

Gospodata ot Belgrad i Sofia sporat za Makedonia, a ma-

kedonskio narod i~ ne go pitat. Tije porobiteli na Makedonia

imaat tepegjozluk da zboruvaat oti makedonskio narod bil srp-

ski, bil bugarski i da Makedoncite nemale istoria, jazik i dr.

Makedonskite porobiteli laàt! Vo su{nost Makedoncite ne set

niti Srbi, niti Bugari, a set samo Makedonci.

Brajkja,

Vie imate svoi jazik, kultura, svoi tradici, pesni itn. Vie

imate slavna istoria i minalo. Kiril i Metodija ne bea ni Srbi,

ni Bugari, a makedonski slavjani koi dadoa pismenos i kultura na

site slavjani. Novata istoria na Makedonia e bogata so borba za

nacionalna sloboda Ilinden – najslavniot punkt na Makedonci-

te za sloboda i ramnopravie.

Porobitelite na Makedonija }e se raskina da dokaàt oti

Makedoncite bile slobodni. Navistina pak vo Makedonia ne pos-

toi sloboda, a apsani, xandari, kjoteci, nacionalno pretepuvawe,

kolonijalna eksploatacia, politi~ko ropstvo i bespravie. Popo-

vite so evangel i xandarite so kam{ik biat makedonskio narod po

o~i, po glava da mu dokaàt oti toj bil srbin. @alni golemosrp-

ski ~ove~iwa!

(...)

Spasenieto na Makedonia e vo borbata za sloboda i sojuz

so site narodi i potisnati vo Jugoslavia.630

Odgovor po povod statijata na profesorot Nikola Vuli},

1940 godina

Vo vesniko „Pravda“ ot 10 juli 1940 godina, izleze od pero-

to na N. Vuliћ statija pod naslof: „Ju`na Srbija“. Celata stati-

ja, kako i ona {to izleze vo vesniko „Vreme“, vo noemvri 1939 god.

ima za cel da ja na eden naivulgaren na~in izvrtuva istori~eskata

vistina, haraktero na Makedonija i da gi potkani administrativ-

nite i „prosvetni“ organi da mu „razjasnuvaa“ na Makedoncite oti

set Srbi. Nie }e se zaprime po dolu, makar vo op{~i ~erti, da do-

kaème nau~no {~o se i kakvi se Makedoncite…

Pret se, g. prof. N. Vuliћ, ne prai opit barem, kako {~o

napravi prof. Cvijiћ pret nego, da dokaì „nau~no“ oti se Make-

doncite Srbi, tuku naigrubo laì, ja falsifikuva istorijata i

gi nare~uva Makedocite slobodni gragjani. Negovata statija me-

gju Makedoncite predizvikuva prismevanje i jaros. Negovite pri-

metuvajna i jaziko set primetuvanja i jazik na eden srpski àndar

vo Makedonija koj ne saka da ja ispu{~a pla~kata {~o mu popadna-

la vo racete. G. profesoro ne moì da ne ubedi oti celata oblas

od Ristovac do Gevgelija nikoga{ ne se narekuvala Makedonija i

da ni bilo toa importirano „u novije doba“. Treba da bide nekoi

falsifikator i lo{, za da moì da tvrdi ne{~o kako {~o je ova.

Ne je imeto Makedonija vneseno so sila vo novoto doba, tuku ime-

to „Ju`na Srbija“ jet, gospodine profesore, vneseno i upotrebeno

ot srpskite {ovinisti, imperijalisti i potisnici vo novata do-

ba. Geografi~eskoto poloènije na Makedonija ne je v~era{no,

to jet u{~e ot vremeto pret Hrista, od vremeto na Filipa i


Aleksandar Makedonski. Profesoro po tamu velit: „A {to je na-

ro~ito va`no, to je da ne postoji nikakva posebna makedonska na-

rodnost“. N. Vuliћ ili je profen vo oblasta na naukata, ili pak

so zlonamerenije laìt i ne saka da ja kaì vistinata. Makedon-

skata narodnost, t. e. nacionalnost postoji, i ako sega neje kako

otdelna samostojatelna dràva. Ako Makedoncite nemat svoja

dràva; zatoa oni ne set krivi, ali srpskite, bugarskite i gr~ki-

te imperijalisti koji se sojuzije, zagrabija, rascepija i porobija

Makedonija na mesto da ja oslobodat od Turcite i da ja ostaa sa-

mostojatelno da ìvei i da se razviva. Verno jet edno, da do 19 vek

na Balkanskiot poluostrov ne bila niti Makedonska nacija niti

pa srpska ili bugarska. Sekija nacija je plot na kapitalisti~ko

razvitije, plot na epohata na kapitalizmo. Vo vremeto na car Du-

{an, Kraqeviћ Marko, Asparuh i Simeon t. e. vo epohata na feu-

dalizamo nemalo nikakva nacija. [~om jet taka, kako {~o tvrdi

N. Vuliћ, da srpskata nacija postoela vo vremeto na Du{an Silni

i Kraqevi} Marko, za{~o posle smrti se raspadna srpskata drà-

va, kako kuli od mukava. (…)

Nikakvi istori~eski prava, nikakvi tradicii ne moàt da

ja opravdia vlasta na srpskite imperijalisti vo Makedonija. Na

istite tije osnovanija, zasnovuvaa svoite prava nat Makedonija i

Bugarite, Grcite, Turcite i Talijanite (ovie se smetaa kako po-

tomci na rimjanite). Makedoncite ne sakaa da imat za gospodar

nikogo, a sakaa da bidat samostojatelni i svobodni… Ako se zbo-

ruva za istori~esko pravo, to i Makedoncite imaa u{~e pogole-

mo, za{~o postojala u{~e vo vremeto na Filip – i Aleksandat

Makedonski, - makedonska dràva, makar da tije bile Grci. Vo 10

vek nije imame Slavjanska makedonska dràva, vo vremeto na car

Samoila, so sedi{te vo Ohrit, to mie Makedonskite Slavjani

imame pogolemo istori~esko pravo.

[to se odnosi na jazi~nata ednakvost megju srpskio i make-

donskio narot, to tova ne moè apsolutno da bidi pri~ina, da se

opravdaa srpskite zavoevatelni i potisnitelni namerenija vo

Makedonija. – Pret se, makedonskio jazik neje ni srpski, ni bugar-

ski, to jet specifi~en makedonski.631

Kosta Veselinov, 1940 godina

Sekoj narod vo epohata na svoeto nacionalno oformuvawe

i osloboduvawe ra|a i takvi heroi {to se javuvaat kako najdobri

631 Ibidem, 176-177.

i najceneti pretstavnici na narodnite borbi i gledawa. Taka i

makedonskiot narod vo epohata na svoeto nacionalno oformuva-

we isfrli od svojata sredina eden takov nacionalen heroj – Goce

Del~ev, koj celiot svoj ìvot se bore{e za slobodata i nezavis-

nosta na Makedonija i so svojata krv gi cementira osnovite na ma-

kedonskata osloboditelna borba.

(...)

Centralnoto pra{awe na makedonskoto osloboditelno

dvièwe e imeno vo ova: „Neprekinato da raboti{ za kulturnoto

izdigawe i osloboduvawe na makedonskiot narod“. Toa e stimulot

{to go tera{e Goceta Del~ev i site makedonski sinovi da vodat

borba na ìvot i smrt so neprijatelite na Makedonija, na make-

donskiot narod. Na takov na~in i samata borba na Makedoncite

dobiva smisla i zna~ewe.632

Ko~o Racin, ok. 1940 godina

Izu~uvaweto na istorijata, osobeno izu~uvaweto na isto-

rijata na eden narod, sekoj pat zna~ela mnogu za tia {to se borele

za slobodata i progresot na eden narod. Zatoa i se vika, deka isto-

rijata bila u~itelka na narodite. No osobeno taja u~itelka ni e

potrebna, ba{ u ovoj vaèn moment, na nas Makedoncite, za da bi

mogle da si go najdeme edniot vistinski pat u na{ata borba. Oti

ba{ sega, u ovie na{i matni denovi, koga na mnogu lesni glavi im

se zvartue pametot, istoriskata nauka, a Ilinden ima najgolemo

zna~enie za nas.

[to be{e Ilinden? Koga dojde, kako stana i {to nè u~i

toj? Ete, tova }e raspravame u ovaa prilika i }e storime proba

u{te edna{ da pokaème vistinskite pati{ta na makedonskiot

narod.

Ilinden e najgolemata data u celata dosega{na borba na

makedonskiot narod. Ilinden be{e prviot vistinski pat i edni-

~ok na~in da se oslobodi toj narod, i kako takov, toj pokaà so

krvavo plateno iskustvo, kako trebe da se vodi taa borba, i kako

sekoga, ne se odi po nego, se pra}a so skapa krv i borbata zastanue

nazad.

Ilinden go spremi i organizira V.M.R.O. Taja togaj vis-

tinski verna organizacija na makedonskiot narod osnovana od ne-

632 Ibid., 234, 235.

govite prvi verni sinovi, za go otfrli petvekovniot turski ja-

rem, trgna samo po edniot veren pat na taja borba: da osloboduva-

weto na Makedoncite ne moè da stane samo ot samite Makedon-

ci. I togaj se misle{e deka slobodata }e ni ja donese nekoj drug.

I togaj nekoi klapavi sinovi na makedonskiot narod misleja i se

nadevaja deka taa sloboda }e ni ja dade nekoj otade Blgarija, Evro-

pa ili nekoj drug, samo ne samiot makedonski narod. No negovite

verni sinovi znaeja koj moè tova vistinski da go stori i po koj

na~in i pati{ta treba tova da stane. Ekonomskoto sostojanie, na-

rodnosnoto sostojanie, narodnite potrebi i vistinski revoluci-

onerni sili {to se razvivajat od si~ko ovova – ete, tova be{e pr-

vata stapka od kaj {to trebe{e da se trgne, i ot kaj {to trgnaja

vernite borci i organizatori na Ilinden.

Prvata V.M.R.O. bila napravena od nekolku porazbudeni

Makedonci, ama kako masovna organizacija taja po~nue da bide od

1896 g. Togaj na ~elo stoe{e Dame Gruev. Taja organizacija, kako

vistinska revolucionerna organizacija, jasno se opredeli {to sa-

ka i kako }e go postigne: masovno organizirana revolucionerna

akcija i samata Makedonija, vodena od samite Makedonci. Oti za

organizatorite na V.M.R.O. be{e jasno deka samo taka moè da se

osvojue slobodata na Makedonija.

Ottogaj, pa do 20 juli 1903633 koga stana Kru{evskoto

Ilindensko vostanie, vistinskite narodni borci neprestano ra-

boteja u narodot, propagandiraja, digaja svest, organiziraja mesni

komiteti, vooruèni borbeni odredi - ~eti - i sè {to treba{e da

se digne edno narodno vostanie.

No edno e ovdeka da se kaè, za da se razbere celiot karak-

ter na edno takvo vostanie. Prvite borci na V.M.R.O. – Dame Gru-

ev, Goce Del~ev i Jane Sandanski, kako vistinski narodni borci,

ubavo znaeja {to be{e togaj Makedonia i kakvi se vistinskite po-

trebi za nejzinite narodi... Oti tija vistinski narodni borci

ubavo znaeja deka samo taka, po toj na~in i so tija sili ne samo

{to }e se oslobodi Makedonija, ami }e £ se dade na~in da se eko-

nomski kulturno razvie i podigne kako nacija. Zatoa onie pod

svoeto zname gi vikaa site narodi {to togaj ìveeja vo Makedoni-

ja i stradaa od turskiot feudalen jarem: Makedoncite, Turcite i

Arnautite. (...)

No razbira se, tova nikako ne ujdisuva{e na dràvnite

upraviteli {to bea okolu Makedonija Site tie frlija oko na ne-

633 Spored stariot kalendar.

ja i si ja smetaja kako svoja. Si ~ekaja samo prilika, kako da si ja

zemat. Idealot na V.M.R.O. samo gi zapla{i, i na sekoj na~in gle-

daja da nestane. Najpove~ku za toa se zagriì Blgarija. Blgarsko-

to upravlenie smeta{e deka koga i da e Makedonia treba da bide

negova, ta zatova u{te togaj se po~na usilena propaganda da se

prikaùvaat Makedoncite kako makedonski blgari, koi trebe da

se soedinat so svojata majka, i seta nimna borba za osloboduewe }e

trebe da ima takva cel.634

CK na KPJ, januari 1941 godina

Makedoncite ne se ni Srbi, ni Bugari, ni Grci; tie se

Makedonci. Kako poseben narod imaat pravo na samoopredeluva-

we do otcepuvawe, imaat pravo na svoja sloboda i samostojnost ka-

ko i site drugi narodi na Balkanot. Pod vodstvoto na komunisti-

te na Makedonija makedonskiot narod vodi borba za svoite prava

i svoeto osloboduvawe. Spored toa, narodite na Jugoslavija, Buga-

rija i Grcija ne smeat da dozvolat da bidat i tie vinovnici za ug-

netuvaweto i uni{tuvaweto na makedonskiot narod {to go spro-

veduva buròaskata reakcija na tie zemji. Naprotiv, narodite na

Jugoslavija, Bugarija i Grcija moraat zaedni~ki so makedonskiot

narod da se borat za negovoto polno osloboduvawe od jugosloven-

skiot, gr~kiot ili bugarskiot jarem. Komunisti~kata partija na

Jugoslavija i Komunisti~kata partija na Grcija treba da zastanat

na ~elo na osloboditelnoto nacionalno dvièwe na makedonski-

ot narod za negovoto osloboduvawe i obedinuvawe. Bugarskite ko-

munisti treba da vodat borba protiv obidite na svoite imperija-

listi so pomo{ta na imperijalistite na Oskata da go podjarmat

makedonskiot narod i so taa namera da go frlat bugarskiot narod

vo vojna na stranata na silite na Oskata da vadat za niv kostewe

od ognot.635

Josip Broz Tito, maj 1941 godina

Makedonija isto taka ja doìvea taa nesre}a me|u sebe da

ja podelat nekolku osvojuva~i. Od pod velikosrpskoto ugnetuvawe

taa dojde pod bugarski, a delumno i pod italijanski jarem. (…) I

bugarskite osvojuva~i ne go priznavaat pravoto na makedonskiot

634 Ko~o Solev Racin, Zna~enieto na Ilinden, Izbrani dela, Proza

i publicistika, 170-172. 635 Josip Broz Tito. Sobrani dela, tom VI, oktomvri 1940 - april

1941, Skopje, 1980, 167-168.

narod, i tie go progonuvaat i so site sili rabotat vrz negovoto

odnaroduvawe. Nasekade vo Makedonija se voveduva bugarskiot ja-

zik. (…) Zada~a na makedonskite komunisti e da gi sobiraat na-

rodnite masi vo borbata protiv nasilnoto prisoedinuvawe i de-

lewe na Makedonija, a za slobodno nacionalno opredeluvawe na

makedonskiot narod i za negova nacionalna nezavisnost i slobo-

da.636

Metodija [atorov-[arlo,637 maj 1941 godina

Dragi Stojane,

Ovaja prolet na poluostrovo se razvija golemi sobitija,

koji od koren promenija politi~koto i voenoto poloènie na

balkanite, ta pretstavqa golem interes za nas kako Makedonci,

pa rekov so tebe da razmenam misli.

(...)

Kako rezultat na vojnata i na{a Makedonija e okupirana

od germanski, italijanski i bugarski vojski. Ovoj fakt nas nè in-

teresue kako Makedonci, koji polovina vek sme se borele kako

Makedonci za nacionalno i politi~ko oslobo`denie, kako posle-

dovateli na voda~ite i osnova~ite na makedonskata vnatre{na

organizacija na ~elo so Goce Del~ev, Jane Sandanski, Gjor~e Pe-

trov, Pere To{ev i Dimo Haxi Dimov.

(...)

Jasno e kako bel den, oti makedoncite ne se borat sa za da

imat svoj popovi i daskali i bile tie bugarski, arnautski ili

vla{ki. Makedoncite se borat za svoja nacionalna i politi~ka

sloboda. Nekoj makedonci-vrhovisti sakajat da kaàt oti borbata

na makedoncite e svr{ena so okupacijata na Makedonija od strana

na germanski, italijanski i bugarski vojski. Dali e tova istina.

Ne e i ne moè da bide, zatoa {to Makedonija ne dobi nacionalna

i politi~eska sloboda. Deneska ne samo Makedonija, ami celio

Balkanski Poluostrov (bez turska Trakija) e okupiran od armii-

te na dve golemi imperijalisti~ki dràvi: Germanija i Italija,

so prilepenite bugarski vojski. Golem del od Makedonija ima ve-

}e bugarska administracija. (…) Na Makedoncite ne se dava ~i-

novni~ka slu`ba, duri nemat pravo da bidat selski kmetovi. So

pravo se pra{a sekoj ~esten Makedonec: „Kakva li e ovaja slobo-

636 Josip Broz Tito. Sobrani dela, tom VII, kraj na april – 28

noemvri 1941, Skopje, 1979, 44. 637 Metodija [atorov-[arlo (1897-1944) – makedonski i bugarski

komunisti~ki deec, sekretar na PK na KPJ za Makedonija.

da, {tom [umadincite se zamesteni so Bugarija, a Makedoncite

se dràt pod karantina“. (...)

(...)

Edno vreme bef ti pi{al, oti Makedoncite nema ni{to da

spe~alat od edna imperijalisti~ka vojna, a ti vo tija zborovi se

somneva{e. (…)

Kako vo na{io grad, taka tuku re~i vo site gradovi na Ma-

kedonija se sozdadoa makedonski komiteti.638 Vo tija komiteti

vlegoja ispe~eni vrhovisti, a negde i iskreno misle{ti i vero-

va{ti Makedonci. (…) So drugi zborovi beja isprateni tutori, za

da ne bi Makedoncite ne{to da zgre{at. (…)

(...) ]e treba seta zemja na ~iflik sajbite (Turci i Make-

donci), na srpskite velika{i i nacionalni eroi, kako i zemjata

na Makedoncite, vakafite i crkvite da se razdaj na siroma{nite

seljaci. (...)

(...)

Pra{a se {to da se ~ini. Odgovor e samo eden: da se obedi-

nat site Makedonci i drugi narodnosti vo Makedonija za op{to

svoje pravo za sloboda i ramnopravnost, no ne cepene na makedon-

skata zemja i makedonskio narod. Za taja svoja sloboda i ramno-

pravnost Makedoncite treba da se borat zaedno so Bugarite, Hr-

vatite, Srbite, Grcite i Crnogorcite na balkanskio poluostrov,

zatoa {to sudbinata deneska im e ednakva.639

V. „Dedo Ivan“,640 15 septemvri 1941 godina

Za {to se borele Makedonci i za {to s’ga se boriv

Makedonska nacionalna sves i èqa za osloboduvawe poja-

vuje se prili~no docno u odnos na drugi kom{ijski narodi. (…)

Stvari se razvivav normalno sve do moment k’da Bugarski,

Srpski i Gr~ki ~orbaxije (u po~etak na XX vek – dvaeseti vek

stvara se buròazija na tija narodi) ne sa uvidele da je Makedoni-

ja ed’n mrsen zalak, po{to ima bogatu i plodnu zemwu i najarno

geografsko poloènie! Prvo zapo~iwa Bugarska buròazija usi-

lenu propaganda za da pobugari Makedonskio narod, pa po toj Gr~-

ka i Srpska buròazija! I do t’ga Makedonski narod edinstven

638 Se odnesuva na bugarskite akcioni komiteti. 639 Dokumenti za borbata, tom vtori, 349-352. 640 Ilegalen vesnik, organ na MK na KPJ na Kumanovo, pi{uvan na

kumanovski dijalekt (15. VIII – 15. IX 1941).

po~nuje da se deli na tri dela, prema uticaj od koju stranu doa|a i

prema nadu od koju stranu }e mu dojde olak{ica od turski jaram.

On ostanuje fakti~ki onoj {to je i bil Makedonac, ama simpatije

se deliv ili onakoj kako se naradi frqav edni na drugi i stvarav

se t’ga Bugara{i, Srbomani i Grkomani.

(...)

Makedonski narod je sasvim ispravno ustremil svoju borbu

jo{ odma u po~etak i dobro je zapazil za ~ij esap se pravi taja po-

delba na tri dela… On se sve povi{e trezni i setuje se na prvi

borci i ideolozi za Slobodnu Makedoniju – setuje se na proglas

izdaden od Slobodnu Kru{evsku Republiku, setuje se na re~i Go-

ceta Del~evoga, pameti ga i Pitu Guleva i red na drugi znanci i

neznani junaci. I makedonski narod razo~aral se je u svoja „bra-

k’a osloboditeqi“ pa bile oni bugarski, srpski ili gr~ki impe-

rijalisti i ~orbaxije, pa se za toj vrak’a sve povi{e na staru i is-

pravnu ideju – Makedonija na Makedonci!

Ama s’ga u ovj najgolem rat k’da se cela Evropa navag’a u

plamen i uzbug’ewe {to k’e bidne jutre, ne moè nikoj ni da pomi-

sli da se bori za Slobodnu Makedoniju sam, samo sas svoj narod.

(…) Za toj i mija Makedonci ne moèmo da ostanemo po kraj od ti-

ja dogag’aji i da ne zememo svoj stav. (…) Makedonski narod k’e

bidne slobodan ako u svoju zemwu sam bidne gospodar na svoju sud-

binu, ako bidne gospodar na plodovi od svoju rabotu. (…) K’e stvo-

rimo Slobodnu Makedoniju u zajednicu sas svite ju`no-slavjanski

narodi, kuda k’e bidne sloboda, lep i mir za Makedonci, Bugari,

Srbi, Slovenci, Bosanci i Crnogorci!, za svakogo rabotnoga ~o-

veka!641

Voen pratenik na Ambasadata na Nezavisna Dràva Hrvatska,


Vnatre{nata polo`ba vo delot na Makedonija {to £ pri-

padna na Bugarija dosta e nejasna. Izrazenite Makedonci pokaù-

vaat izvesno nezadovolstvo kon noviot reìm vo Bugarija. (...)

(...)

Kon nas, Hrvatite, pokaùvaat Makedoncite izvonredno

srde~no dràwe.642

641 Dokumenti za borbata, tom vtori, 361-363. 642 Ibidem, 308.

CK na KPG, januari 1942 godina

Na{ata partija treba da ja razvie seta svoja aktivnost za

da gi pou~i nacionalnite malcinstva i specijalno slovenoglas-

nite Makedonci, da ne bidat povedeni od omraza poradi nacional-

noto ugnetuvawe od gr~kite kapitalisti i sega{nata demagogija

na okupatorite, a osobeno na bugarskiot imperijalizam i {ovi-

nizam, koj e satelit na Hitler i Musolini, ami da se vklu~at vo

narodnoosloboditelnata borba na gr~kiot, srpskiot i bugarskiot

narod… za nivnata nacionalna i socijalna sloboda.643

PK na KPJ za Makedonija, januari-fevruari 1942 godina

Nov gospodar pa{uva vo Makedonija

Novi verigi ja kr{at, gme~at i cicat snagata na Makedone-

cot. Nikoga{ poizma~en, poispien, poiskrvaven, nikoga{ poizlo-

èn na opasnost da izdrì, ne bil makedonskiot narod od deneska.

Zatoa Makedoncite stoat pred edno dvoumie: da }utat i taka iz-

~eznat vo mizeriata stvorena od nivniot vrag, ili da go dignat

visoko ~eloto so dumite: „Borba, a ne smrt ne~ove{ka“.

(...) Na milost i nemilost se ostaveni stotici hiqadi ì-

voti. Poslednoto zrno se diga od Makedonija. Stotici vagoni

p{enica, oriz itn. se odnese vo Bugarija, ne za blgarskiot narod

nego za gladnite varvarski hordi na Hitlera. (...)

(...)

Isto tova se zbiva vo cela Makedonija. Se osetuva miris

na bunt. Po cela Makedonija se vlnuva narodot. Gor~livost. Mi-

naloto na Makedonija, ne~uvenata omraza prema ropstvoto, deno-

no{niot gnet na golemoblgarskata botu{a go pokaùva pato na

Makedoneco – pato na samoodricanie i bor~eski duh.644

Izve{taj od Kosta Crnu{anov645 do Ministerstvoto

za prosveta na Bugarija, 18 fevruari 1942 godina

… Podatocite {to gi iznesuvam vo pove}eto slu~ai se

provereni li~no od mene osobeno {to se odnesuva do ohridskata,

brodskata i del od prilepskata u~ebna okolija koi{to gi obiko-

643 Ibid., 373. 644 Ibid., 311-312. 645 U~ili{ten inspektor na Bitolskata oblast.

liv kon krajot na m. noemvri i prvata polovina na m. dekemvri

1941…

(...)

… Toj narod sega e poparen: tepan e, ogor~en e, razo~aran e.

Poslednata poseta duri me upla{i so preterano strogata ocenka

{to ne odgovara na vistinata, no e re~ena so gnev, deka bugarski-

ot reìm ne se razlikuva so ni{to od srpskiot, se protestira

protiv dojdenoto ~inovni{tvo, se istaknuva deka Bugarite od

starite predeli ne gi sakaat Makedoncite: deka golemiot del od

~inovni{tvoto e korumpiran itn. (...)

(...) Fa}an be{e sekoj i kade i da bil najden: doma, vo kino,

na ulica, vo kafeana i drugo, doteruvan be{e vo u~astokot, a ot-

tamu vo zatvorot. Po patot, duri bea doterani do u~astokot, tie

bea tepani do isto{tenost i pcueni so majkata makedonska mrsna

(gnasna – b. r.)! Koj bil tepa~ot? Sè samo policajci, vojnici i ne-

koi od na~alstvoto, vklu~itelno i biv{iot policiski na~alnik

na Oblasta.646

Dimitar Vlahov,647 septemvri 1942 godina

Makedonija e mnogunacionalna zemja, koja ne edna{ bila

izloèna na navleguvawe i napadi na razli~ni narodi i plemiwa.

(...)

Naselenieto na Makedonija e podloèno na èstok teror.

(...)

(...)

Borbata na Makedoncite porobeni od fa{izmot zema naj-

raznovidni formi od sabotaì i partizanska borba do otvoreni

uli~ni demonstracii. (...)

(...)

Partizanskite odredi dejstvuvaat vo celata zemja, tie dej-

stvuvaat vo reonite na Veles, Prilep, Ki~evo i vo drugi mesta.

(...)

Partizanskite odredi vo Makedonija gi koordiniraat svo-

ite akcii so akciite na partizanskite odredi vo Jugoslavija, Al-

banija i Grcija. Taa borba }e prodolì do krajniot razgrom na

646 Dokumenti za borbata, tom vtori, 313-314. 647 Dimitar Vlahov (1878-1953) ‡ makedonski revolucioner, poli-

ti~ki deec, publicist i dràvnik.

hitlerizmot i izvojuvaweto na sloboda za site ugneteni narodi

od fa{izmot, vo toj broj i za Makedoncite.648

Bugarski oblasten u~ili{ten inspektor vo Bitola,


Po za~estenite, vo letoto i vo po~etokot na u~ebnata go-

dina, razbojni~ki napadi vo raznite planinski sela vo Bitolska-

ta oblast sum vo sostojba da vi soop{tam, g. Ministre, za sledno-

to: Napadi se slu~ija vo site okolii na Oblasta, no seriozen, du-

ri zastra{uva~ki karakter tie imaa vo Kru{evskata okolija…

(...)

... Zabeleìtelno e deka vo redovite na nelegalnite se

projavuvaat predimno lu|e {to bile ili nacionalno somnitelni

u{te od porano ili se od druga nacionalnost... Vo Prilepsko

srbomanite se vo golem broj, no ima i od zdravi bugarski semejs-

tva. (...)649

Vo moralen odnos Bugar~iwata650 se pove}e slu~ajni avan-

turisti, neranimajkovci, no se slu~uvaat i koravi fanatici inte-

ligentni maì, studenti, duri i po nekoj u~itel.

(...)

... Makar do sega da ne postradal nitu eden u~itel, sepak

razbojnicite651 gi terale da gi napu{tat selata i da si zaminat vo

stara Bugarija, bidej}i „na{eto naselenie ne bilo bugarsko, tie

sakaat da go pobugaruvaat“. Vo Kru{evsko tie izjavile deka Ma-

kedonija si ima u~iteli koi }e obu~uvaat na makedonski i sakaat

pove}e da ne gi vidat vo seloto… toa isto bilo i vo s. Maù~i{-

te (Prilepsko) so taa razlika {to tuka ne gi brkale da si odat, no

barale od u~itelot i u~itelkata da ne gi u~at decata na bugarski,

ami na makedonski...

(...)

Razbojnicite se rakuvale so selanite, drèle govori na

makedonsko nare~je protiv Bugarija i Germanija, me|u sebe govo-

rele cincarski, ispeale ~etiri pesni makedonski – „Izgrej zora“,

„Mile pop Jordanov“, „Na \or|i Sugarev“ i u{te edna. (...)

648 Dokumenti za borbata, tom vtori, 379-380. 649 Vo tekstot, bugarskiot u~ili{ten inspektor za bugarski gi smeta

makedonskite semejstva. 650 Se odnesuva na Makedoncite. 651 Se odnesuva na partizanskite edinici.

... Od Bitola do{la policija, zapo~nalo ispituvawe koe-

{to zavr{ilo so tepa~ka na site selani {to se rakuvale so raz-

bojnicite...

(...)

Se stigna do polo`bata razbojnicite da bidat polni

gospodari na celata okolija i da pravat {to sakaat bez nekoj

da gi goni...652

AVNOJ, 27 noemvri 1942 godina

Makedonci!

Fa{isti~kite imperijalisti, kako i velikosrpskite i ve-

likobugarskite hegemonisti mu donesoa samo nesre}a i ropstvo

na makedonskiot narod, ~ija{to tatkovina ja pretvorija vo mone-

ta za potkusuruvawe na svoite imperijalisti~ki interesi. Va{a-

ta sloboda e vo na{ata borba. Pridruète se kon narodnooslobo-

ditelnata borba na site narodi na Jugoslavija.653

Josip Broz Tito, dekemvri 1942 godina

Rodena vo Krf, vo London i vo Pariz, versajska Jugoslavi-

ja stana najtipi~na zemja na nacionalno ugnetuvawe vo Evropa.

Hrvatite, Slovencite i Crnogorcite bea pot~ineti narodi, ne-

ramnopravni dràvjani na Jugoslavija. Makedoncite, Arnautite i

drugite bea porobeni i podloèni na istrebuvawe. (...)

(...)

Dene{nata narodnoosloboditelna borba i nacionalnoto

pra{awe vo Jugoslavija nerazdvojno se povrzani. (...) Zborot na-

rodnoosloboditelna borba – bi bil samo edna fraza, pa duri i

izmama, koga toj, osven op{tojugoslovenska smisla, ne bi imal i

nacionalna smisla za sekoj narod oddelno, to est koga toj, osven

osloboduvaweto na Jugoslavija, ne bi zna~el vo isto vreme i oslo-

boduvawe na Hrvatite, Slovencite, Srbite, Makedoncite, Arnau-

tite, muslimanite itn...

(...)

Makedoncite, Arnautite, Hrvatite, muslimanite itn. so

strav se pra{aat: pa {to }e bide so nas, ako se vrati ona staroto?

(...)

652 Dokumenti za borbata, tom vtori, 328-330. 653 Ibidem, 386.

(...) Srpskiot narod ne saka da se vrati ona staroto, kako

{to ne go sakaat toa ni Hrvatite, ni Slovencite, ni Makedonci-

te, ni Crnogorcite, ni muslimanite. (...)

(...)

Pra{aweto za Makedonija, pra{aweto za Kosovo i Meto-

hija, pra{aweto za Crna Gora, pra{aweto za Hrvatska, pra{awe-

to za Slovenija, pra{aweto za Bosna i Hercegovina lesno }e se

re{i za op{to zadovolstvo na site samo na toj na~in {to }e go

re{ava samiot narod, a toa pravo sekoj narod go dobiva so pu{ka v

race, vo ovaa dene{na Narodnoosloboditelna borba.654

PK na KPJ za Makedonija, januari 1943 godina

Mir~e Don~ov Acev i Strahil Pinxurov se mrtvi. Oni ne

umrea kako {to umira sekoi smrten ~ovek, ami bea na najdzverski

na~in ma~eni i pretepani od Hitlerovite i Borisovite fa{isti

pa posle utepani. Na kolku hiqadi ~esni Makedonci im se diga

kosata koga }e go vidi Mir~eta vo bolni~ka mrtva~nica i vo

Prilep koga go zakopuvaa so ise~eni prsti, so izvadeni nokti i

iskinato meso od koskite. Makedonskite majki, tatkovci i sestri

videle nogu svoj sinovi i bra}a ma~eni i utepani, no dosega vakvi

dzverstva i ne~ove~no ma~ewe nemaja videno. (...)

Koj bea Mir~e i Stra{o?

Dva makedonski sina, koi vistinski go sakaja svojot narod

i negovata srekja i sloboda. Tova beja sinovi na ~esni makedonski

famili, koi vo borbata na makedonskiot narod dadova po nekolku

svoi ~eda. (...)

(...)

Mir~e i Stra{o verno i iskreno odea po patot na make-

donskite apostoli Goceta i Dameta, i so celiot `ar i entuzija-

zam na svoite mladi i iskreni du{i se borea za slobodata na ma-

kedonskiot narod.655

654 Ibid., 388-393. 655 Ibid., 330-331.

AVNOJ, 8 fevruari 1943 godina

6. Narodnoosloboditelnoto dvièwe vo celost gi prizna-

va nacionalnite prava na Hrvatite, Slovencite, Srbite, kako i

na Makedoncite, Crnogorcite i drugite.656

Morgan,657 19 mart 1943 godina

Vo godinite do pred ovaa vojna, sè do 1918 godina edna èl-

ba dominira{e so politi~kite celi na MAKEDONSKITE gru-

pi, a toa be{e da ostvarat sloboda od dominacijata i eksploata-

cijata od SRPSKATA nacionalna vlada.

Zaklu~oci

(I) Verojatno deka postoi sorabotka me|u tri ili ~etiri

grupi od lokalnoto naselenie vo MAKEDONIJA.

(II) Delovi od SRBITE, MAKEDONCITE i ARNAUTI-

TE verojatno se spremni za sorabotka so misijata, od koi najmnogu

nade` davaat SRBITE vo oblasta POREÊ i MAVROVO za po-

~etnata faza na misijata.658

Britanska voena misija „Haktorp“ (Hackhtorpe),

7 april 1943 godina

12. I pokraj toa {to BUGARITE od vreme na vreme preze-

maat poteri sprema MAKEDONCITE, imam vpe~atok deka ova

edinstveno se pravi bezvolno i pod pritisok na GERMANCITE.

Na{iot BRITANSKI oficer za vrska }e najde pogoden teren.659

CK na KPJ, juni 1943 godina

Makedonski narode!

Makedonci i Makedonki, rabotnici, selani, gra|ani i

mladino!

656 Ibid., 394. 657 ^len na britanska voena misija vo Makedonija. 658 PRO HS 5/887. Prevodot e na prireduva~ite. 659 PRO HS5/886. Prevodot e na prireduva~ite.

Treta e godina ot kako germanskite, talijanskite i bugar-

skite okupatori so pomo{ta na raznorodni slugi i izdajnici ja

raspar~aja na{ata tatkovina i bezdu{no pla~at i àrat po nea.

(…) Ama i pokraj site maki i stradanija niz koi pomina celijo

na{ narod za ovoa vreme pod fa{isti~ka okupacija, sè pojaka i

pojaka e verata vo pobedata nad fa{istkite bandi i nivnite slu-

gi, sè pojaka i pojaka e re{enosta vo borbata za ostvaruvawe na

vekovnite ideali na makedonskiot narod: n a c i o n a l n a s l o -

b o d a, r a v n o p r a v n o s t i b r a t s k a s o r a b o t u v a ~ k a

s o s i t e b a l k a n s k i n a r o d i.

(...)

MAKEDONCI I MAKEDONKI!

I preku site poku{aji na podlijot okupator i negovite

slugi da preku krvav teror i razni podmamki ne uspeaja da go sta-

vi na{iot narod vo svojata slu`ba. (…)

Razni predadeli na makedonskiot narod i slugi na okupa-

torot, kao {to se: Van~o Mihajlov, Spiro Kitin~ev, bra}a ^kat-

rovi i dr., nemoàt pojke so svoite lagi da go laàt nito eden ~e-

sen Makedonec. (…)


(...)

Idat sadbonosni denoj! Edinoto spasenie ot ovaja opasnost

e u{te pojaka i odlu~na borba protiv fa{isti~kite porobiteli

i nivnite slugi! U{te pocvrsto da zastaneme na straàta na na-

{ite slovenski ruski brakja i nivnata gerojska Crvena armija, na

stranata na mo}nata anglo-sovjetska-amerikanska koalicija, so

koja ke i nie, edinstveni i sploteni… ne samo {o ke se oslobodi-

me od fa{isti~kite okupatori, ami ke moème da ja izvojuvame

svojata potpolna nacionalna sloboda i ravnopravnost, pravo da ja

sami opredelime svojata sudbina i sozdavawe polna narodno-de-

mokratska vlast vo Makedonija.


Na{iot narod nikoga{ ne e imal takov pogoden moment

kao {to ima deneska, za ostvaruvawe na svojot vekoven ideal –

s l o b o d n a M a k e d o n i j a! Nikoj pat vo svojata istorija ma-

kedonskiot narod nemal tolku i takvi saborci i sojuznici kao {o

ima deneska.

Ama, nu`no e da i samiot na{ makedonski narod vo p o l-

n a m e r a gi razvie svojte sopstveni natre{ni snagi, kako {o ne

u~ea na{ite golemi u~iteli: Goce Del~ev, Damjan Gruev, \or~e

Petrov, Sandanski i desetina drugi prvoborci za na{ata nacio-

nalna sloboda.

Da sozdademe polno edinstvo na celiot na{ narod, edin-

stvo pome|u rabotnicite, selanite, inteligencijata i mladinata,

da sozdademe edinstvo na site Makedonci, bez obzir na politi~-

kite uverenija, po~nuejki ot starite revolucioneri ilindenci,

opol~enci, pa sè do komunisti, da sozdademe edinstvo na site Ma-

kedonci, bez obzir dali oni porano bile „srbomani“, „bugarofi-

li“ ili „grkomani“. Da storime sè da prestane podvojenosta na na-

{iot narod vo ovie sudbonosni i istoriski denoj! Krajno e vreme!

(...)

Da sozdademe e d i n s t v e n m a k e d o n s k i n a r o d n o-

-o s l o b o d i t e l e n f r o n t...660

Poverenstvo na G[ na NOV i PO na Makedonija

za terorot na bugarskite okupatori vo Tikve{ijata,


Slavni se stranicite {to gi pi{at hrabrite narodni bor-

ci-makedonski partizani vo vooruènata narodnoosloboditelna

borba na na{iot narod. Praf i pepel stana la`livata propagan-

da na fa{isti~kite okupatori i nivnite slugi-makedonskite iz-

dajnici oti makedonskite partizani se „srpski ~etnici“, „komu-

nisti~ki bandi“ i „razbojnici“. Makedonskite partizani na delo

dokaàja protivnoto. Siot makedonski narod od gradot i seloto

se uveri oti se narodni borci, borci za slobodna Makedonija,

za{titnici, osvetnici i osloboditeli. So svojata pravedna bor-

ba, smelost i po`rtvovanost partizanite gi spe~alija simpatiji-

te i qubovta na svojot narod.

(...)

Makedonskite partizani gi o~istija selata od terorot i

grabeòt na bugarskata okupatorska vlast, policija i vojska i os-

lobodija selanite od {piunite i slugite na okupatorite.

(...)

Site trla, plevni i kolibi vo poleto Pravednik se izgo-

reni od vojskata. Ima razru{eni kuki so bombi vo selata [ivec,

Resava, Vata{a i dr. Strelani se 50-60 selani ([ivec 4, Mramo-

rec 5, Drenovo 4, Grbavec 5 i dr.). Po vrf tova na najzverski na-

~in na imeniot den na bugarskiot car Boris, se ubijeni 12 du{i


od selo Vata{a me|u koj u~enici i deca od 14-16 g. Oni se izniè-

ni so kur{umi ot karte~nici pa posle se~eni i dupeni so noòj,

na nekoj im se vadeni o~ite, se~eni racete (Vaso Adì Jordanov-

ski). (...)

(...)

Bugarskite fa{isti si ja spe~alija vekovnata omraza od

Tikve{koto naselenie. (...)

(...)

@rtvite se te{ki, no ne omalodu{avat ami terat napred

za odmazda i pobeda. Eden tatko na ubien mladinec na pomenot jas-

no i gromko izvikal: „Ne e vreme i nema fajde da pla~eme, svet,

nie treba da mu otmastime na neprijatelot, i }e mu otmastime!“

Toa e kletva na sekoj Makedonec, patriot, na siot narod.!

]E OTMASTIME!

(...)

Posle ofanzivata661 i terorot narodno-osloboditelnite

partizanski odredi, popolneti so novi snagi, so masovno vlagane

na narodot, o~eli~eni, mar{iruvat vo golemi edinici na Make-

donskata Narodno-osloboditelna vojska.662

Manifest na G[ na NOV i PO na Makedonija,

oktomvri 1943 godina

M A N I F E S T

Makedonski narode! Makedonci i Makedonki! Bra}a i ses-

tri na na{ata porobena ama nikoga{ nepokorena tatkovina!

(...)

BRA]A I SESTRI, MAKEDONCI I MAKEDONKI!

Za prv pat vo na{ata slavna istorija imame denes svoja

mlada narodna vojska. Za prv pat na{ata mlada vojska `nie pobeda

po pobeda. Nie ideme sprema lice na novite golemi borbi. Se ra-

boti za sudbinata na na{ata zemwa. Bie posledniot ~as. Ve vika-

me vas, sinovi i }erki na makedonskiot narod da se splotime vo

borbenite redovi na na{ata Narodno-osloboditelna vojska na

Makedonija. (...)

(...)

661 Se odnesuva na ofanzivata na bugarskata vojska, policija i kon-

tra~etata protiv partizanskite odredi vo Tikve{ko vo 1943 godina. 662 Dokumenti za borbata, tom vtori, 332-334.

MAKEDONSKI NARODE! MAKEDONCI I MAKE-

DONKI!

Fa{iskite imperijalisti so golemobugarskite, golemo-

srpskite i golemogr~kite hegemonisti, ja raskinaa na{ata tatko-

vina i ja prevrteja vo sitna para za potkusuruewe na svoite impe-

rijalisti~ki interesi.

(...) Denes site balkanski narodi sa edno vo borbata za soz-

davawe na eden b r a t s k i, f e d e r a t i v e n s o j u z n a b a l -

k a n s k i t e n a r o d i, na baza na polna nacionalna ramnoprav-

nost i priznavawe na pravata za samoopredeluvawe na narodite.

Nikoga do sega, makedonski narode, ne si imal tolku ubavo polo-

ènie i tolku mnogu sojuznici, za da ti se ispolni tvojot vekoven

ideal – s o e d i n e n i e n a M a k e d o n i j a. (…) Zatoa treba da

sozdademe zaedno front so site balkanski narodi vo borba protiv

fa{iskite okupatori i protiv sekoj imperijalizam na Balka-

not.663

Britanska voena misija „Konserv“ (Conserve),


…Osmata brigada dejstvuva ju`no od SKOPJE vo oblasta

KARLIJAK, povtoruvam KARLIJAK. Dvanaesetata bri/gada/ –

na èlezni~kata pruga SKOPJE-ZELENIKOVO i go zazedoa

DRAÊVO, povtoruvam DRAÊVO na 9 okt/omvri/. MAKEDON-

CITE vo Bugarija dobija bri/gada/ vo Sofija664 i nejziniot prv

bataljon e na pat kon ovoj G[.665

663 Ibidem, 406-410. 664 Po kapitulacijata na vojskata na Carstvoto Bugarija na 9 septem-

vri 1944 godina, na inicijativa na Ote~estveniot front, Ministerstvoto

na vojskata donelo re{enie od Makedoncite mobilizirani vo bugarskata

vojska i Makedonci-dobrovolci da se formira brigadata „Goce Del~ev“.

Brigadata e formirana na 19 septemvri 1944 godina vo Sofija pod imeto

Makedonska osloboditelna brigada „Goce Del~ev“. Na 29 septemvri 1944 go-

dina zaminal prviot bataljon od Sofija za Makedonija. Vo po~etokot na ok-

tomvri 1944 godina e rasformirana. So re{enie na G[ na NOV i PO na

Makedonija edinicite na brigadata „Goce Del~ev“ bile rasporedeni vo 50. i

vo 51. narodnoosloboditelna divizija. 665 PRO WO 202/370. Prevodot e na prireduva~ite.

Prigovor na grupa ~lenovi na ANOK na Manifestot

na G[, 9 dekemvri 1943 godina

Do glavniot {tab na

Mak(edonskata) nar(odno) osv(oboditelna) vojska i P. O.

(...)

Dragi drugari,

Manifestot, izpraten od Vas do Makedonskiot narod, iz-

polni so radost i gordost srcata na site ~esni Makedonci, poradi

slednite dva fakta: 1) Obrazuvaneto na makedonska narodno osvo-

boditelna vojska i 2) formiraneto na rakovodstvoto na taja voj-

ska – nejniot Glaven {tab. (…)

Manifestot, gledan vo taja svetlina, e akt ot istori~esko

zna~enie, nared so manifestot na Kru{evskata republika i Usta-

vot na Natre{nata Makedonska revoljuciona organizacija na Go-

ce, Dame, Gjor~e Petrov i Pere To{ev, kojto trebe da na~ertae

principite i zada~ite na Makedonskata Narodno-osloboditelna

borba, imajki pred vid minaloto na na{iot narod, negovite idea-

li – nacionalno obedinenie, na bazata na bratstvoto na balkan-

skite narodi – gledano vo konkretnata voeno-politi~eska obsta-

novka.

Bidej}i akt ot takvo golemo zna~enie, manifestot prediz-

vika komentari vo site krai{ata na Makedonija. Sekoj {to poli-

ti~eski misli si dade mnenieto po nego. Pa Akcioniot komitet

na narodno-osvoboditelnata borba na Makedonija i 8-te du{i od

povikanite vo Makedonskoto Narodno sobranie, sinitetiziraj}i

gi razli~nite zabele{ki po manifestot, smetava za svoja dol`-

nost da gi iznesat pred [tabot najosnovite zabele{ki, so cel da

se obrnat vnimanie na [tabot, kojto e deneska edinstveno odgovo-

ren za pravilnoto i nepravilno postavuewe i objasnuewe na Na-

rodno-osloboditelnata borba i so cel da doprinesat za celostno-

to mobilizirane na makedonskiot narod vo dene{nta gigantska

borba so ogled na konkretnata voeno-politi~eska obstanovka i

idealite na makedonskiot narod.

Svedeni na pova`nite, zabele{kite se slednite:

1. FORMALNI ZABELE[KI

1. Kakvo treba da prethodi na izdanieto na eden mani-

fest, t. e. {to e pretpostavka za izdavaneto na eden mani-

fest?

Na eden manifest vinagi trebe da mu prethodi nekoj osno-

ven akt, bezrazli~no da li toj se vikal: ustav, platforma ili pra-

vilnik, vo koj akt treba da se sintetizirat vo nekolku to~ki os-

novnite principi na narodnata borba. Toj akt bi trebali da e

„Vjeruju“ na seki Makedonec. Manifestot, pak, ide da obnaroduva

i objasni po podrobno, vo popularna forma, principite na osnov-

niot akt i po toj na~in da im dade {iroka glasnost, za da gi na-

pravi izvesni za siot narod.

(...)

2. Kompentencijata na [tabot

Vo svrska so prviot vopros se postavue za kompetentnosta

na [tabot da izdade manifest, vo koj se opredelujat VO OKON-

ÂTELNA FORMA idealite, principite na Narodnooslobodi-

telnata borba, kako i po koj pat da se trgne za ostvarueweto na ta-

ka postavenite principi, zasegaj}i pri tova i konkretni poli-

ti~ki vosprosi, po koj Narodnoto sobranie e edinstveno kompe-

tentno da si kaè dumata i po koj vopros ne moè da se izjasni

[tabot, predi da e svikano Sobranieto. (...)

[tabot e ne samo i predimno voeno telo na Narodno oslo-

boditelnata borba, no [tabot, sostaven od 11 du{i, ne e smeel da

opredeluje, VO OKONÂTELNA FORMA osnovnite linii na

borbata, a i duma da ne stave za opredeluewe na konkretni poli-

ti~eski angaìmenti.

No, koga e navlegol vo kompentencijata na Narodnoto so-

branie, to [tbot e trebalo o{te vo na~aloto na Manifestot da

kaè, OTI MANIFESTOT IMA VREMENEN KARAKTER DO

SVIKVANETO NA NARODNOTO SOBRANIE, koje e edin-

stveno kompetentno vo defenitivna forma da opredeluje, osnov-

nite principi na borbata ni, kako i da prieme konkretni anga-

ìmenti vo dadenata konkretna politi~eska obstanovka.

(...)

II ZABELE[KI PO VOPROSI KOJ DOKOSNUJAT

OSNOVNITE PRINCIPI NA MAKEDONSKATA

NARODNOOSLOBODITELNA BORBA

Vo statijata na Tito „Nacionalno pitawe u Jugoslaviji u

svetlosti narodno-oslobodila~ke borbe“, se postavujat osnovnite

principi na narodno-osloboditelnata borba na narodite vo Jugo-

slavija. Izjasnuvaweto na Tito po osnovnite principi na taja

borba, nie go zedohme kako moto na na{eto pismo-izloènie. (...)

Ot taka prevedenite dumi na Tito izleva slednoto: 1) Narodno-

osloboditelnata borba treba da dovede do oslobodueweto na

Jugoslavija 2) Taja narodno osloboditelna borba treba da donese

nacionalna ramnopravnost na site narodi vo Jugoslavija i 3) Ta-

ja sloboda moè da e spe~ali sekoj narod so so pu{ka vo raka.

Proklamiranite gorni tri princip, priloèni na make-

donskata dejstvitelnost, zna~at: sloboda i ramnopravnost na edna

treat ~ast ot Makedonija, koja be{e predi 1941 godina vo gra-

nicite bna biv{a Jugoslavija, ili priloèn do kraj principa oti

taja borba trebe neminuemo da zna~i i nacionalna sloboda i na

otdelnite narodi, za na{ija narod ona nema da donese sloboda i

ramnopravnost, OTI ÂSTI^NOOSLOBODEN NAROD NE E

SLOBODEN. No, poneè Tito izpravno e postavil teoretski ne-

ophodimnite uzlovija za oslobdueweto na eden narod nepriloì-

mosta na taka postvenite celi na makedonskata destvitelnost,

zna~i, da vo tesnite ramki na Jugoslavija nemoè celostno da se

razre{i makedonskiot nacionalen vopros. I vo minaloto, kako

ot na{ite dejci vo osloboditelnoto dviènie, taka i ot tugjite

borci i dviènija vinagi se e smetalo oti re{enieto na makedon-

skiot vopros e vozmo`no samo vo edna federacija na Balkanskite

narodi, zaradi tova, oti na{iot vopros e op{tobalkanski. Ge-

ografskoto poloènie na Makedonija, tu|jite propagandni vlija-

nija i imperijalisti~kite te`nenija za zavladjavaneto na Var-

darskata dolina i Solun (t.e. Makedonija) sozdale rivalstvo megju

balkanskite narodi okolu Makedonija i napravile od Makedonija

objekt za imperijalisti~kite apetiti na balkanskite i izvanbal-

kanskite zavoevateli. Taka sozdadenoto poloènie, dovede do po-

delbata na Makedonija za da se zadovolat po toj na~in te`nenija-

ta na trite opkoljava{ti Makedonija imperijalisti. Poradi toa

specijalno poloènie, problemot na Makedonija, se pojavuje vo

po osobena svetlina otkolku nacionalnite problem na drugite

porobeni narodi vo biv{a Jugoslavija. Povtarame: PROBLE-

MOT NA MAKEDONIJA I NEGOVOTO RAZRE[ENIE NAD-

HVRLUE RAMKITE NA BIV[A JUGOSLAVIJA. (...)

(...)

Nema za{to da se srdite. Takvo e ~uvstvoto na seki Make-

donec posle prepro~itanieto na manifesta. Ne li e opravdano, da

ve popitat, koga gi potkanihte , razbira se, sovsem pravilno, Ar-

nautite, Vlasite, Turcite i dr. na borba so na{iot narod, zo{to

ne gi podkanihte na{ite bratja ot drugite krai{ta ot Makedoni-

ja na zaedni~ka borba i e li tova mol~anie vo soglasie so princi-

pa za soedinenieto na Makedonija? Ete, za{to, dragi drugari, pog-

re{no postaveniot vopros dovedue do pogre{ni izvodi. Ako, vie

predvaritelno opredelihte sudbata na Makedonija vo ramkite na

Jugoslavija, vie dosledni na taka postaveniot vopros, istina hvr-

kihte lozung za soedinenieto na Makedonija, no koga trebe{e da

vle~ete site prakti~ni konsekvenci ot taka postaveniot lozung,

ne napravihte tova a ostanahte dosledni na prietite angaìmen-

ti – ramkite na Jugoslavija.666

Artur Edmonds,667 14 mart 1944 godina

GOCE DELÊV, povtoruvam GOCE DELÊV se smeta za

heroj me|u JUG/OSLOVENSKITE/ MAKEDONCI i mnogu od

niv nosat mali fotografii na nivnite gradi.668

Patrik Evans,669 19 april 1944 godina

Bev iznenaden od atmosferata me|u kap/etanot/ MEKDO-

NALD670 i partizanskite komandanti. NEMA nedoverba, karawa

i duri raspravii. Za duskusii se upotrebuvaat minimum potrebni

zborovi. Ova delumno e rezultat na nacionalniot karakter, de-

lumno poradi vlijanieto na TITO671… (...) TITO-vata cel e slo-

bodna MAKEDONIJA, federalna edinica vo ramkite na JUGO-

SLAVIJA, so sloboda na zboruvaweto i slobodni izbori, make-

donski bolnici i u~ili{ta i taka sè za Makedoncite.672

666 Dokumenti za borbata, tom vtori, 415-422. 667 ^len na britanska voena misija vo delot na Makedonija {to se

nao|a vo ramkite na Grcija. 668 Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. Liddel Hart Centre for

Military Archives, King’s College London (ponatamu: LHCMA King’s College

London). Prevodot e na prireduva~ite. 669 [ef na britanskata voena misija vo delot na Makedonija {to se

nao|a vo ramkite na Grcija. 670 Ronald. 671 Josip Broz. 672 Prentice/Wickstead Papers, Sub-Area Vitsi; reports 2/1/2, LHCMA King’s

College London. Prevodot e na prireduva~ite.

Patrik Evans, mart-oktomvri 1944 godina

1. OBLASTA [TO SE RAZGLEDUVA

Site informacii od ovoj izve{taj se dobieni od prva raka

vo periodot mart-oktomvri 1944. Za toa vreme jas ìveev vo VAP-

CORI673 5256, vo VICI674 5754, vo blizinata na DHASERI675

3268 (t.e. na zapadniot breg od MALA PRESPA), vo KORIFI676

5061 i na krajot vo FLORINA677 6068...

2. SLAVO-MAKEDONSKOTO NASELENIE

Eden premol~an fakt za oblasta, koja e predmet na razgle-

duvawe, a za koj ne se zboruva, e toa {to retko koj ja sfa}a. Angli-

~anec, duri i onoj koj ja poznava GRCIJA ne uspeva da ja sfati bi-

dej}i retko koj od niv odi podaleku na SEVER. GRCITE ne uspe-

vaat da ja sfatat od dve pri~ini. Prvo, tie ne sakaat. Vo nivna ko-

rist e da veruvaat deka site mesta koi se obeleàni kako „GR^-

KI“ na kartata se, ili mora da bidat GR^KI po simpatija i na se-

koj drug na~in; GRCI po priroda kakvi {to se tie; tie ne sakaat

da sfatat deka golem del od naselenieto na MAKEDONIJA vo

GRCIJA ima isto tolku dobri pri~ini da se smetaat sebesi za

MAKEDONCI kolku {to tie sebesi se smetaat za GRCI... Toa

pretstavuva nedovolen povod, eden vid izmama, koja e nerazdelen

del od Golemata ideja. Vtorata pri~ina e... poddrùvawe na ovaa

laga ostavaj}i vpe~atok kaj svojot sopstven narod i vo svetot deka

nema nikakvo SLOVENSKO malcinstvo vo GRCIJA; dodeka ako

stranec koj ne ja poznava GRCIJA, ja poseti oblasta FLORINA

i potoa formira sopstveno mislewe za zemjata vo celina, zaklu-

~okot bi bil deka GRCITE se tie koi se vo malcinstvo. Toa e

predimno SLOVENSKI region, a ne GR^KI. Jazikot vo domovi-

te, i po pravilo na poliwata, na selskite ulici, na pazarot e MA-

KEDONSKI, SLOVENSKI jazik... Mnogu od ènite, osobeno

postarite i mnogu od postarite maì i skoro site deca rodeni

okolu 1939 ili podocna ne znaat GR^KI. Duri i onie koi znaat

GR^KI pove}e sakaat da zboruvaat MAKEDONSKI ako moàt.

673 Bap~or. 674 Planinata Vi~o. 675 Dropi{ta. 676 Turje. 677 Lerin.

Stranec koj }e pozdravi so „Dobro utro“ na GR^KI }e go dobie

istiot odgovor, no ako istoto go kaè na MAKEDONSKI toj }e

bide opsipan so plima frazi za dobredojde i drugi dodatoci.

Imiwata na mestata, kako {to se dadeni na kartata se GR^KI:

KALITEA, TRIGONON, DROSOPI itn., no kako i da e, imiwa

koi naj~esto se upotrebuvaat, i pokraj toa {to na kartata se

napi{ani so mali bukvi i vo zagradi, ako voop{to se dadeni taka,

se RUDARI, O[ÎMA, BELKAMEN – sè SLOVENSKI imi-

wa... Gr~kiot se smeta re~isi za stranski jazik i na GRCITE ne

im se veruva i se tretiraat kako stranski dràvjani, duri i ako

ne, vo polna smisla na zborot kako stranci. Ovoj o~igleden fakt,

skoro tolku o~igleden za da se spomene, e deka oblasta e prirodno

SLOVENSKA, a ne GR^KA, i ne moè, a da ne se prenaglasi...

Isto taka, va`no e da se naglasi deka naselenieto, kako

{to tie ne se GRCI, isto taka ne se BUGARI ili SRBI ili HR-

VATI. Tie se MAKEDONCI. Za ova jas ovde ne moàm da dogma-

tiziram, bidej}i jas ne ja poznavam istorijata i posebno etnologi-

jata na MAKEDONCITE... Makedonskata ideja isto taka bi mo-

èla da bide navistina ne{to ve{ta~ko, rezultat na propaganda.

No ne izgleda taka. Na mene mi izgleda sosema objektivno MAKE-

DONCITE da se smetaat kako entitet, iako se malubrojni i

predmet na delba. MAKEDONCITE se pottiknati od silni no

izme{ani ~uvstva na patriotizam...

Istata tvrdoglavost se pokaùva i vo MAKEDONSKITE

pesni, kako tradicionalnite isto taka i onie koi se sozdadeni vo

sega{nata vojna. Vistina e deka pesnite obi~no ja spomenuvaat

MAKEDONIJA i ne nekoe posebno mesto vo MAKEDONIJA, no

~uvstvoto koe tie go izrazuvaat e ednostavna i direktna qubov

kon zemjata bez nekoj intelektualen entuzijazam za politi~ka

ideja... Ritmi~kata pulsacija vo site niv e qubovta na MAKEDO-

NECOT kon negovoto rodno mesto... Makedonskiot patriotizam

ne e ve{ta~ki, toj e priroden, spontano i dlaboko vsadeno ~uvstvo

koe po~nuva vo detstvoto kako i sekoj drug patriotizam. Ottamu

separatisti~kite tendencii }e prodolàt da `neat; toa ne e ne-

uspe{en obid. Mene mi se ~ini deka toa e edna od gre{kite na is-

torijata ili lapsusite na istorijata, (jas povtoruvam, ne znam ni-

{to za MAKEDONSKATA istorija) za nepostoeweto na nezavis-

na dràva...

Ako GRCITE im dadat na MAKEDONCITE {to tie

sakaat, sloboda da zboruvaat na maj~in jazik i ne{to podobar ì-

vot – tie bi bile nakloneti da ostanat GR^KI gra|ani...

6. IDNINA

Ne moè da ima nezavisna MAKEDONIJA. Duri i ako ne-

koj go posakuva toa, kako {to jas toa go posakuvam, kako pravo, te-

oretski gledano, deka bi trebalo da postoi, treba da se priznae

deka prakti~no toa e nepoèlno.

MAKEDONSKOTO voskresnuvawe bi bilo èstoko spre-

~eno od GRCITE koi bi vostanale kako eden od cela GRCIJA za

da go ugu{at. Prakti~no baraweto na SOLUN }e predizvika kaj

GRCITE bes. Rezultatot bi bil krajno krvava vojna od koja ni-

{to dobro nema da proizleze...678

Britanska voena misija „Fors“ (Force) 133,679


Razvojot na dvièweto na otporot vo BUGARIJA povtor-

no go isfrli na povr{ina makedonskoto pra{awe, koe gi invol-

vira site balkanski dràvi vo pogolema ili vo pomala mera.

Me|utoa, informaciite {to se odnesuvaat na MAKEDONIJA i

MAKEDONCITE se daleku od celosni. Bidej}i partizanite koi

dejstvuvaat vo MAKEDONIJA se pod TITOVA kontrola, ZP680

bi sakal da go ima va{eto mislewe {to se odnesuva na niv.

2. Ve molime da ispratite izve{taj za nivnite aktivnosti,

nivnata ja~ina i politi~kite tendencii i celi, kako i za li~noto

TITOVO mislewe za niv.681

Artur Edmonds, 29 april 1944 godina

Devettata div/izija/ go otstrani ARIJANOS682 i negovite

andarti na VIÔ i gi zameni. Objasnuvaweto na negoviot nasled-

nik, koi, verojatno, se to~ni, se deka ARIJANOS i negovite MA-

KEDONCI se nesigurni i sakaat NEZ/AVISNA/ MAK/EDONI-

678 Velika Britanija i Makedonija (18 avgust 1944 – 8 maj 1945). Doku-

menti, tom I. Izbor, prevod i redakcija d-r Todor êpreganov, Institut za

nacionalna istorija, Skopje, 1995, 93-104. 679 Britanska voena misija pod ~ija nadle`nost spa|ale aktivnosti-

te vo Grcija, Bugarija, Romanija, Turcija i vo arapskiot svet. 680 Redakcijata ne uspea da ja de{ifrira {ifrata. 681 PRO WO 202/396. Prevodot e na prireduva~ite. 682 Aristotelis Haturas.

JA/. Nekoi andarti od SLA/VJANSKITE/ sela neodamna zaminaa

vo PARTIZANSKITE brigadi.683

Britanska voena misija „Fors“ 133,

5 maj 1944 godina

2. To~no bi sakale da znaeme:

(...)

(V) Kakvo mislewe postoi vo sega{niot moment me|u nase-

lenieto na SKOPJE za idniot status na MAKEDONIJA i odno-

site na MAKEDONCITE kon SRBITE i kon BUGARITE i re-

lativniot obem na razli~nite mislewa.

(...)

3. Ednostavno treba da objasnite deka i pokraj toa {to nie

se interesirame za ova, Vladata na Negovoto Viso~estvo ne moè

da zazeme kakov bilo stav za MAKEDONSKOTO pra{awe sè do

ostvaruvaweto na pobedata. Zatoa britanskite oficeri za vrska

treba da mu pristapat na ovoj predmet so posebno vnimanie.684

Izve{taj na OSS,685 8 juli 1944 godina

Site „federalisti“ vo vladata i vo „armijata“ na Mi-

hajlovi} se soglasuvaat deka Jugoslavija treba da ja zadrì dinas-

tijata Kara|or|evi}.

Site tie gi osporuvaat pravata na Makedoncite da formiraat

avtonomna dràva vo ramkite na Jugoslavija.

(…)

Izgleda deka sè u{te ne postoi celosen dogovor za toa kolku

avtonomni dràvi }e se formiraat. Lavroviot venec koj go op-

kruùva noviot partizanski pe~at, koj se upotrebuva na nivnite pa-

so{i e podelen na pet dela, ozna~uvaj}i gi pette nacionalnosti: Sr-

bi, Crnogorci, Slovenci, Hrvati i Makedonci.

(…)

Nakuso, pra{aweto za dràvnata podelba vo federalni edi-

nici sè u{te ne e usoglaseno. Regionalnite antifa{isti~ki sobra-

683 Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis, LHCMA King’s

College London. Prevodot e na prireduva~ite. 684 PRO WO 202/396. Prevodot e na prireduva~ite. 685 Amerikanska izvestuva~ka slu`ba.

nija na narodnoto osloboduvawe na Jugoslavija (dosega formirani vo

Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina, Sanxak i vo Makedonija)

se nukleus za formirawe na vladite na tie dràvi.

(…)

Makedonija definitivno ne £ pripa|a na srpskata edinica.

Etni~ki, nacionalno, op{testveno, psiholo{ki i istoriski Make-

doncite se razlikuvaat od Srbite. Tie pove}e se razlikuvaat od Sr-

bite lingvisti~ki otkolku {to se razlikuvaat Srbite od Hrvatite.

Sepak, Makedoncite ne se homogena nacija. Makedonskite Sloveni,

najgolemata etni~ka grupa, pretstavuvaat odvaj 30% od celokupnoto

naselenie. Makedonskiot nacionalizam e mnogu nepriroden. Tie se

grupa na narod povrzan so geografskiot faktor, so sli~na op{testve-

na struktura i istorisko minato. Tie ne se formirani vo cvrsta na-

cionalna edinica. No nivnata nezavisnost pred sè se opravduva so

faktot deka: 1) tie se razlikuvaat od site sosedni narodi – tie ne se

nitu Albanci, nitu Grci, nitu Bugari, nitu Srbi – i 2) tie imaat or-

ganizarano silno dvièwe za avtonomija vo ramkite na ju`nosloven-

skata federacija. Formiraweto na makedonskata nacionalna dràva

bi moèlo da se realizira edinstveno so obedinuvawe na site Make-

donci (koi ìveat vo Jugoslavija, Grcija i vo Bugarija) vo edna edini-

ca koja bi bila del od jugoslovenskata federacija. Vklu~uvaweto na

Makedonija vo Jugoslavija e opravdano poradi slednite pri~ini:

1. Jugoslovenska Makedonija e Piemont na site Makedonci.

2. Borbata za jugoslovenska Makedonija be{e promovirana

vo ovaa vojna od antifa{isti~kite sili kako sprotivnost na bugar-

ska Makedonija, poddrùvana od Oskata, ili za celosno „nezavisna“

Makedonija, zagovarana od Van~o Mihajlov, koj be{e dràn od Hit-

ler vo rezerva i so kogo £ se zakanuva{e na bugarskata vlada so gube-

we na Makedonija vo slu~aj taa da ne gi ispolni barawata na Oskata.

3. Narodnoosloboditelnoto dvièwe na Jugoslavija kako

najsilna balkanska sila koja gi obedini site narodi vo borbata pro-

tiv silite na Oskata se ~ini deka be{e najsilnata sila koja dava{e

garancija za realizirawe na dolgoo~ekuvanoto obedinuvawe i na av-

tonomijata na makedonskiot narod.686

686 PRO WO 201/1621A. Prevodot e na prireduva~ite.

Metodija Andonov-ênto,687 april 1944 godina

I

Makedonskiot narod e ispraven pred sudbonosno sabitie.

Toj se najduva pred svikuvajneto na prvoto od svojata istorija Na-

rodno Sobranie (Antifa{isko sobranie na narodnoto oslobodu-

vajne na Makedonija - ASNOM), toj simvol na narodniot suvere-

nitet i nacionalna sloboda, spe~alen so te{ki borbi i nebroeni

èrtvi.

Istorijskoto Narodno Sobranie ne se javuva slu~ajno. Ne-

go go prethodat vekovi ispolneti so borbi i napreènija. Po-

slednite 50 godini od na{ata istorija se prelomni godini i po

zasilenost na borbata i po opredelenost na principite, postave-

ni vo nezinata osnova.

Za da se vidi golemoto istorijsko zna~enie na ovoa sabi-

tie, }e gi izloìme uslovijata pod koji uzreva{e politi~kata

misla, i borbite koi gi dovedoa do najvisokata to~ka nacionalno-

politi~kite ideali na na{iot narod – do svikuvajneto na p r v o -

t o N a r od n o S o b r a n i e, kako predvesnik na slobodata.

II

(...) Makedonskoto pra{awe, kako edno od glavnite natre{ni

protivre~ija dojde vo prv plan poradi silinata na rasplamtenata

borba i re{enosta na narodot da go otfrli edna{ za sekoga{ na-

cionalnoto robstvo.

(...)

1912 godina propadnuva gnilata Otomanska imperija, ama

makedonskiot narod biduva izigran vo svoite vekovni ideali: Ma-

kedonija be{e podelena me|u imperijalistite na balkanskite dr-

àvi. Vo 1918 godina be{e, so mali izmenenija, potvrdena neprav-

data napravena vo 1912 godina...

III

(...) Vo prvoto Narodno Sobranie u~estvuvat herojite od Ilin-

denskata epopeja, kako Dimitar Vlahov i drugi. Vo nego vleguvat

narodnite prvoborci protiv velikosrpskata hegemonija kako

Cvetko Uzunovski, Bane Andreev, Strahil Gigov, Mara Naceva i

687 Metodija Andonov-ênto (1902-1957) – prv pretsedatel na so-

vremenata makedonska dràva DFM vo DFJ.

dr. Vo nego se najduvat najnovite borci, mladite vojnici – delega-

ti na na{ata slavna vojska kako Borka Temelkov-Qiqakot, êde

Filipovski-Dame i dr. – Po toj na~in, prvoto Narodno Sobranie

i po svojot li~en sastav }e bidi ìv simvol na idejnata povrza-

nost na tri generacii.

So u~estvoto na delegatite na trite delovi na Makedonija

(jugoslovenskiot: Apostolski, ênto, Uzunoski i dr.; gr~kiot:

Dimitar Vlahov; bugarskiot Vladimir Pop-Tomov), – prvoto ma-

kedonsko Narodno Sobranie }e ja simvolizira voqata na celiot

makedonski narod da se najdi cel, sloboden i obedinen.688

Prvo zasedanie na ASNOM, 2 avgust 1944 godina

ILINDEN 1944 godina za makedonskiot narod e den, koga

on objavi na celiot svet oti rezultatite od te{kata i krvava tri-

godi{na borba se krunisani so uspeh. Na Ilinden 1944 godina se

odrà Prvoto zasedanie na ASNOM koe kaà na prijateli i ne-

prijateli deka ono ima edino pravo da govori od imeto na make-

donskiot narod i da e edini izrazitel na negovija suverenitet.

(...)

Vo ovaja kni{ka gi ispra}ame istoriskite re{enija na

Prvoto zasedanie na ASNOM, od koja sekoj }e vidi oti tie pred-

stavuvaat kulminacionata to~ka vo dne{nata borba na makedon-

skiot narod. Od Ilinden po~nue nova epoha vo istorijata na na-

{iot narod, epoha na sloboda, napredok i kulturno izgraduva-

we.689

Re{enie na ASNOM za voveduvawe na makedonskiot jazik

kako slu`ben, 2 avgust 1944 godina

Na Antifa{iskoto sobranie na narodnoto osloboduene na Makedonija za zaveduene na makedonskiot jazik kako

slu`ben jazik vo makedonskata dràva

^l. 1

Vo makedonskata dràva kako slu`ben jazik se zavedue na-

rodniot makedonski jazik.

^l. 2

688 Zbornik na dokumenti od Antifa{isti~koto sobranie na narod-

noto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), Скопје, 1964, 143, 144, 152. 689 Ibidem, 183.

Ova re{enie vlegue vednaga vo sila.690

Manifest na ASNOM, 2 avgust 1944 godina

MAKEDONSKI NARODE

Vo dnite na najgolemite svetovni satresenija, vo vremeto

na najkrvavata borba na makedonskiot narod, tvoeto prvo Narod-

no Sobranie, izrasnato ot krvta i ìvotite na najarnite tvoi si-

novi, vo tvoe ime izleguva pred liceto na cel svet da kaè na pri-

jateli i du{mani, na sojuznici i okupatori, na bliski i dale~ni,

oti makedonskiot narod e re{en da zaìvee sloboden ìvot na

negoviot ìvot i oti nikakva sila na svetot ne moè da mu zasta-

ne na negoviot pat kon polna nacionalna sloboda.

(...) MAKEDONSKI NARODE,

(...) Vo petvekovnoto ropstvo razni porobuva~i e grabea

tvojata zemja i go porobuvaja tvojot narod. Edinoto sredstvo koje

ne moè{e da ti bide ograbeno, be{e borbata. Taja ostana najsil-

noto oraìe vo tvoite race i ti pomogna da ne bidi{ zbrisan ka-

ko narod. (...)

(...) MAKEDONSKI NARODE,

Od te{kite borbi i prolevanata krv na najdobrite make-

donski sinovi izleguva denes prvoto Narodno Sobranie, toj sim-

vol na tvojata sloboda i izrazitel na tvojot suverenitet, i ja pro-

klamira pred cel svet polnata nacionalna sloboda na makedon-

skiot narod vo PRVATA SLOBODNA MAKEDONSKA DR@A-

VA. Vekovniot ideal na makedonskiot narod se postignuva.691

Patrik Evans, 7 avgust 1944 godina

3. NASELENIE.

Re~isi site zboruvaat slavjanski. Blizu 50% od ènite ne

zboruvaat gr~ki, ili mnogu malku, isto i nekolku stari maì. Vo

celina, mladite lu|e zboruvaat podobro gr~ki otkolku starite.

METAKSAS692, koj zabrani da se zboruva MAKEDONSKI

690 Ibid., 241. 691 Ibid., 259, 263-264. 692 Joanis.

(SLAVJANSKI), e vo lo{o se}avawe re~isi kaj celoto nasele-

nie.

Prikrienite simpatii na naselenieto, kolku {to jas mo-

èv da otkrijam, se proSLAVJANSKI. Tie sè u{te ne gi sakaat,

ne im veruvaat i se pla{at od Grcite. Uverliviot obid na EAM,

preoble~en vo psevdoMAKEDONSKA obleka, kako SNOF, bez

somnevawe ima{e izvesen efekt. (…) Pri~inite zo{to ELAS se

tolerira i pomaga (pove}e protiv svoja volja) se, prvo, selanite

znaat deka moàt da bidat tiranizirani vo slu~aj da ne obezbedat

kuriri, hrana, kolibi i sl. i vtoro, sekoe MAKEDONSKO nacio-

nalno ~uvstvo e slabo, nedoverlivo i tlee pove}e otkolku eden

aktiven plamen na patriotska nezavisnost. (Vidi 5 dolu). Kako

{to eden star ~ovek mi kaà: „Nie sme tiranizirani tolku dolgo

{to koj i da dojde, nie mu velime ’Dobredojde‘. Otkako go kaà

toa, gi sklopi racete i u~tivo se pokloni. Toj ne moè{e pojasno

da izrazi kakov bil sekojdnevniot odnos na MAKEDONCITE

kon TURCITE, sega kon GRCITE i moèbi kakov bi bil sprema

BUGARITE.“

(…)

Vakva doverba kako ovaa e retka, bidej}i MAKEDONCI-

TE se krajno vnimatelni pri zboruvaweto. (…) (Navistina, jas gi

sakam SLOVENITE pove}e otkolku GRCITE. SLOVENSKITE

andarti se borat so pogolema hrabrost otkolku nivnite GR^KI

drugari i SLOVENSKITE selani se pomalku zborlivi i po~es-

ni otkolku GRCITE. (...) No jas se trudam da go prikrijam ova moe

li~no ~uvstvo.)

Jas mislam deka e va`no sekoga{ da se ostavi dobar vpe~a-

tok vo SLOVENSKITE sela. Pogolemiot del od SLAVO MA-

KEDONCITE smetaat deka edna od osnovnite voeni celi na

BRITANIJA e da go vrati kralot na HELENITE, a kralot za

niv zna~i METAKSAS, so negovata zabrana za kozi i za SLO-

VENSKIOT jazik, prosvetitelskata praktika kako kaznite, za-

tvorawata, ricinusovoto maslo i progonstvoto vo Bugarija.

(…)

SLOVENITE pretstavuvaat malcinstvo vo GRCIJA i

mnozinstvo vo oblasta VIÎ i poradi toa pretstavuvaat vistin-

ski problem za sekogo {to dejstvuva vo taa oblast. (...)

Se nadevam deka gornoto dava slika za toa kolku mnogu e

izme{ana ovaa oblast. Ova e edno nevoobi~aeno BALKANSKO

par~e od BALKANOT. (...)

(...)

Vo mojata rabota bi mi pomognalo pove}e ako znaev da zbo-

ruvam malku MAKEDONSKI otkolku samo GR^KI, {to gi odbi-

va lu|eto, i da imav nekoi sigurni knigi za MAKEDONSKIOT

problem koi bi mi pokaàle zo{to i kako nastanala sega{nata

situacija. Fakt e deka e toa moja gre{ka. (...)

(...)

5. NEZAVISNA MAKEDONIJA

Jas veruvam deka ponatamu nema da ima potencijalni izvo-

ri koi bi nè zagriùvale. Jas veruvam, {to bi se reklo, deka po

zavr{uvaweto na vojnata nema da ima konflikti me|u GRCITE i

MAKEDONCITE za nezavisna MAKEDONIJA, {to, veruvam, e

sè {to nè interesira nas kako voena misija so izvr{uvawe na od-

redeni voeni zada~i. (Ako tie sakaat me|usebno da si gi se~at gr-

lata po vojnata, toa e nivna rabota. I verojatno nie nema da gi

obelodenime na{ite politi~ki motivi vo bliska idnina, so {to

bi gi zagrozile na{ite voeni uspesi vo sega{niot moment i vo

neposrednata idnina).693

Telegrama od Bari do g. Kazerta, rezident-minister za

centralniot Mediteran, 13 septemvri 1944 godina

Makedonija

9. Vo ovaa oblast partizanite, glavniot otpor sè u{te do-

a|a od Bugarite, ja pro{irile svojata teritorija. Sega partizan-

skata brigada go ima zazemeno triagolnikot Debar – Ki~evo –

Gostivar i po dolìnata na albanskata granica bile evakuirani

site bugarski mesta i postojat znaci deka golem broj od bugarski-

te sili se povlekuvaat vo Bugarija. Sè do 6 septemvri vo Prilep i

vo Bitola, kade {to ima{e golem broj Germanci, bugarskite gar-

nizoni im go predavale oru`jeto i ne se vo konflikt so German-

cite. Se izvestuva deka Makedoncite vo bugarskata armija vo go-

lem broj dezertiraat i im se pridruùvaat na partizanite so svo-

eto oru`je.694

693 LHCMA King’s College London, Evans 2/1/4. Prevodot e na prire-

duva~ite. 694 PRO FO 371/44262 R 14582. Prevodot e na prireduva~ite.

Klark,695 septemvri 1944 godina

Ona {to posebno treba da se naglasi e propagandata name-

neta za Makedoncite… Op{toto mislewe vo SKOPJE e deka niv-

nata propaganda e dobra, no deka treba da se pro{iri so cel da bi-

de dostapna ne samo za onie {to moàt da ~itaat i se vo mo`nost

da razberat ne{to od svetskite raboti, tuku isto taka na onie lu-

|e (koi formiraat golem del vo MAKEDONIJA) {to ne moàt

da ~itaat. (…) Bi bilo vredno da se potencira tipot na lu|eto

{to znaat ne{to, bidej}i mnogu malku od niv znaat deka V/elika/

Britanija e ostrov. Isto taka, pri podgotvuvaweto na propagan-

data za MAKEDONIJA bi bila odli~na rabota ako makedonski-

ot jazik se upotrebuva namesto srpskiot, bidej}i vo MAKEDO-

NIJA Srbite za vreme na JUGOSLAVIJA bea ugnetuva~i i zem-

joposednici vo istata klasa so Bugarite i so Germancite i zdobi-

vaj}i se so svojata nezavisnost, Makedoncite se mnogu gordi na

svojot jazik.

[to se odnesuva na filmovite, ovie se najmo}niot instru-

ment za propaganda kaj gradskite lu|e i treba da bidat dostaveni

{to e mo`no pove}e. Dokumentarnite filmovi i novite rolni

imaat najgolema vrednost. Treba da se naglasi zaedni~kiot voen

napor na Britancite i na Amerikancite, bidej}i se ~ini deka

Makedoncite se pod impresija na toa deka se borele samo ruskite

i jugoslovenskite partizani. Isto taka, dobar efekt bi postigna-

le filmovite {to gi prikaùvaat {tetite od bombardiraweto

na Anglija.696

Patrik Evans, 11 oktomvri 1944 godina

Piter me izvestuva so pismo napi{ano na 9 okt/omvri/ vo

23.45 ~asot: „Navistina na bataljonot na GOÊ697 (II/28) mu be{e

naredeno da zamine za VERMION.698 Toj odbil da zamine naglasu-

vaj}i deka site negovi lu|e se Makedonci i deka nivnoto mesto e

ovde, vo MAKEDONIJA. GOÊ i negoviot politi~ki ba/taljon-

ski/ komandir so pomo{ na drugite gi izvadile pi{tolite, no bi-

le razdeleni od andartite i dvajcata bile isprateni vo G[ na

polkot. GOÎ bil uapsen.

695 ^len na britanskata misija „Perzervans“ (Perseverance). 696 PRO WO 202/209. Prevodot e na prireduva~ite. 697 Ilija Dimovski. 698 Karakamen.

Me|utoa, toa ne zavr{ilo tamu bidej}i GOÊVIOT

ba/taljon/ be{e se pobunil protiv ELAS i odbil da gi po~ituva

naredbite na ELAS. Na site Makedonci im be{e naredeno od GO-

ÊVIOT sega{en komandant da se vratat vo ba/taljonot/ i 2 od

moite koman/dosi/ od GOÊVIOT ba/taljon/ si zaminaa, iako jas

vo toj moment ne ja znaev pri~inata bidej}i tie zamolija za 48-~a-

soven odmor. (...)“

(...)

4) MAKEDONCITE kako lu|e gr~evito se dràt za svoi-

te mesta: lokalnite Make/donci/, mislam op{to zemeno, sakaat da

bidat na svoeto mesto koga se vodi borba.699

Patrik Evans, 14 noemvri 1944 godina

GOÎ700 e Slavofon701 roden vo MELAS.702 Mu se pridru-

ìl na ELAS pred 2 godini, so cvrsti levi pogledi. Be{e upo-

treben za da gi privle~e drugite Slavofoni-Grci kon politi~ka-

ta linija na EAM/ELAS i ima reputacija na odli~en borec pro-

tiv Hunite (…) Ima odli~ni odnosi so „srpskite“703 partizani vo

oblasta BITOLA – OHRID – PRESPA, koi se fakti~ki MAKE-

DONCI podgotveni da se borat za da formiraat slobodna MA-

KEDONIJA. (…) Partizanite pretpo~itaat gordo da istaknuva-

at: „Makedoncite NE se Grci“. Celoto naselenie na FLORI-

NA704 e nezadovolno. Celosen mrak. ELAS e ispla{en od GO-

Ê.705

699 PRENTICE/WICKSTEAD Papers, Operational Correspondence 5/3, rako-

pis, LHCMA King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite. 700 Ilija Dimovski. 701 Terminite Sloveni, Slafovoni, Bugari, Slavo-Makedonci, lo-

kalni Makedonci itn. gr~kata oficijalna politika gi upotrebuvala sis-

tematski vo negiraweto na nacionalnata pripadnost na Makedoncite. 702 Dolna Statica. 703 Se odnesuva na makedonskite partizani {to se nao|ale vo nepo-

sredna blizina na granicata. 704 Lerin. 705 LHCMA King’s College London, Evans papers 2/1-4, rakopis, LHCMA

King’s College London. Prevodot e na prireduva~ite.

Dimitar Vlahov,706 24 noemvri 1944 godina

Ve}e dvapati, gospodine premiere, davate javna izjava {to

se odnesuva na pro{iruvaweto na gr~kata teritorija na sever, so

prettekst za obezbeduvawe na gr~kata bezbednost. Bidej}i gr~kite

granici na sever se naseleni so Makedonci, smetam deka e moja

dol`nost da go istaknam slednovo: Vardarska Makedonija, koja e

ramnopraven ~len na novata federativna Jugoslavija isto kako i Pi-

rinska Makedonija, koja }e bide ~len na novata demokratska Bugari-

ja, ne ja zagrozuvaat gr~kata nezavisnost i integritet; naprotiv, tie

im podavaat bratska raka za sorabotka na site miroqubivi demokrat-

ski zemji. Naselenieto na Pirinska Makedonija, koe ja izrazi svojata

èlba da se obedini so svoite bra}a vo federativna Jugoslavija, ni-

koga{ ne ja zagrozuvalo bezbednosta na svoite bra}a vo Egejska Make-

donija. Va{ata izjava e vo celosna sprotivnost so principite na na-

rodite za nacionalno samoopredeluvawe prifateni od site napredni

i progresivni narodi. Tie se vo kontradiktornost i so principite na

Atlantskata povelba prifatena od site sojuzni~ki zemji, spored toa,

isto taka, i od gr~kata vlada. Jas moram otvoreno da istaknam, gos-

podine premiere, deka Makedoncite od Vardarska, Egejska i od Pi-

rinska Makedonija, koi najaktivno u~estvuvaa vo borbata protiv fa-

{izmot, {to e dokaàno so prolienata krv na najdobrite sinovi i

}erki na makedonskiot narod, ne samo {to nikoga{ nikomu nema da

dozvolat da ja zagrozi nivnata sloboda, tuku, isto taka, }e ja branat

slobodata i nezavisnosta na sekoj narod vo ramkite na novata federa-

tivna Jugoslavija; kako {to i narodite na federativna Jugoslavija

}e gi branat granicite na Makedonija od sekoj agresor od koja bilo

zemja. Va{ata izjava ostava lo{ vpe~atok kaj site Makedonci. Vo

imeto na makedonskiot narod, ~ij pretstavnik sum, i jas ostro protes-

tiram protiv va{ata izjava koja ima imperijalisti~ki karakter i

koja ja smetam za apsolutno neosnovana. Vo isto vreme, protestiram

protiv goneweto i istrebuvaweto na makedonskite antifa{isti vo

Egejska Makedonija od strana na organite na gr~kata vlada za nivna-

ta borba protiv germanskata okupacija i nivnata èlba da zboruvaat

makedonski i da uìvaat nacionalni prava i slobodi.707

706 Pismoto e upateno do gr~kiot premier. 707 PRO WO 202/12894. Prevodot e na prireduva~ite.

Kluton,708 27 noemvri 1944 godina

Se soglasuvam deka toa e sigurno mo`no. Vo blizinata na

Florina709 ima slavofonski elementi koi, bez somnenie, se

~uvstvuvaat Makedonci, i tie taka se narekuvaat. Osnovnoto pra-

{awe e kako da se spre~i ovaa opasna makedonska glupost.710

Ronald Mekdonald,711 4 dekemvri 1944 godina

13. POLITI^KA SITUACIJA

Makedonskoto partizansko dvièwe vo svojata osnova pred

sè e nacionalisti~ko, a potoa komunisti~ko dvièwe. Vo nivnata

propaganda za celo vreme akcentot e staven na makedonskata na-

cionalna nezavisnost. Bidej}i tie nemale nezavisnost od dvanae-

settiot vek, o~iglednata brzina vo pribliùvaweto na realizi-

raweto na ovaa cel gi ima obedineto site nijansi na politi~ko

mislewe i site klasi vo MAKEDONIJA zad partizanskoto dvi-

èwe. Faktot {to sega se borat kako makedonska armija tie go

smetaat za del od istorijata.

(...)

Jas bi sakal da naglasam deka denes nadvor od partizansko-

to dvièwe ne postoi politi~ka aktivnost vo MAKEDONIJA.712

Britanska voena misija „Betezda“ (Bethesda), 25 januari 1945 godina

Pove}e voeni frontovski karti. Isto taka, potrebni se

fotografii na êr~il, Ruzvelt, Stalin. Moè li idniot propa-

ganden materijal da bide na MAKEDONSKI jazik, na KIRILI-

CA, povtoruvam KIRILICA. MAKEDONCITE se mnogu svesni

za svojata nova nezavisnost. FM toa go narekuva osloboduvawe od

SRPSKOTO ropstvo. Vladata se obiduva da vovede MAKEDON-

SKI jazik i institucionalni zakoni nasproti SRPSKITE. Su-

gerirame gornoto da go imate predvid koga }e podgotvuvate pro-

708 Ekspert vo Ministerstvoto za nadvore{ni raboti na Velika

Britanija. 709 Lerin. 710 PRO FO 371/43649 R 19241/1009/67G. Prevodot e na prireduva~ite. 711 [ef na britanskata voena misija pri G[ na NOV i PO na Make-

donija. 712 PRO FO 371/43739 R 21785. Prevodot e na prireduva~ite.

paganden materijal so cel da postignete maksimalen efekt ov-

de.713

Ficroj Meklin714 do Forin ofis,


V~era general Tempo715 zboruva{e vo Belgrad za razvojot i

za sega{nata situacija na partizanskoto dvièwe vo Makedonija.

Toj potvrdi deka tamu sè u{te postoi netrpelivost pome|u Srbi-

te /i/ Makedoncite. Toa e nasledstvo od prethodnata politika na

srpskiot centralizam {to go zabavi rastot na makedonskoto par-

tizansko dvièwe. (...)

(...)

4. Osvrnuvaj}i se na razvojot na nastanite vo gr~ka Make-

donija, Tempo istaknal deka tamu partizanskata aktivnost zapo~-

nala spontano, neposredno po germanskata okupacija vo 1941 godi-

na. Gr~kite Makedonci sakale da zemat u~estvo vo gr~kiot nacio-

nalnoosloboditelen front i poradi toa im se pridruìle na si-

lite na EAM-ELAS pod ~etiri uslovi:

(...)

6. Zabele{kite na Tempo za prodolùvaweto na odredeni

nesoglasuvawa me|u Srbite i Makedoncite se potvrdeni so neo-

damne{nite izve{tai od mojata misija pri makedonskiot Glaven

{tab.716

Bernard Giri,717 16 juli 1945 godina

Makedonija e naselena so avtohton narod od slovensko

poteklo, koj be{e bugariziran, srbiziran ili grciziran od razni-

te vidovi propaganda –religiozna i politi~ka. Selata, spored

moeto li~no iskustvo, preku no}, za 10 funti, bea preobra}ani od

Bugari vo Srbi ili od Grci vo Bugari, so {to vistinskite Make-

donci ja izgubija svojata posebna nacionalnost, za {to se sega nes-

vesni.

(…)

713 PRO WO 202/508. Prevodot e na prireduva~ite. 714 [ef na britanskite voeni misii na teritorijata na Jugoslavija

vo tekot na Vtorata svetska vojna. 715 Svetozar Vukmanovi}. 716 PRO FO 371/48181 R 2448. Prevodot e na prireduva~ite. 717 Britanski konzul vo Makedonija (1909-1912).

Spored moeto skromno mislewe, bi trebalo da se napravi

fer i sloboden popis na Makedoncite, vo koj tie bi istaknale

dali sakaat da bidat Bugari, Srbi ili Grci, so izrazuvawe na

èlbata dali sakat da vlezat vo Jugoslavija, Bugarija ili vo Gr-

cija i da se obezbedi, dokolku e mo`no, povlekuvawe na onie nes-

re}ni malcinstva koi vo minatoto predizvikuvale beskone~ni

problemi.718

Izve{taj na Kancelarijata na Velika Britanija vo Solun,


Etnografija:

(...)

Sedum glavni narodi se prisutni vo Makedonija: Grci, Bugari,

Sloveni, Albanci, Turci, Evrei i Vlasi. Iako najgolemiot del od na-

selenieto vo jugoslovenska Makedonija e slovensko, ne moè da se

pridodade kon koja bilo specifi~na slovenska granka i pove}e e na

sredinata me|u Srbite i Bugarite. Vo gr~ka Makedonija, vo koja do-

miniraat Grcite, postojat nekolku enklavi vo koi se zboruva sloven-

ski, osobeno zapadno od Solun. (...)

Sepak, i pokraj site ovie etni~ki razliki, tamu se pojavuva ona

{to moè da se nare~e „Makedonci“ (t.e. makedonski Sloveni, spro-

tivno na srpski Sloveni, Bugari ili Grci), hrabri i nezavisni, koi

kako reakcija na postojanite progonuvawa i lo{ata uprava od strana

na Srbite, Bugarite i na Grcite pokaàle edna zgolemena tendencija

da formiraat nekoja nezavisna forma na uprava preku koja bi moèle

da se izrazat samite sebesi. Vo minatoto i Srbite i Grcite go

osporuvale postoeweto na oddelna makedonska rasa. Srbite posebno

vodele politika na ekonomski i zemjodelski pritisok sprema ne-

srpskoto naselenie vo Makedonija. Ovaa politika prirodno prediz-

vikala zaemna netrpelivost me|u dvata naroda, koja sè u{te postoi, i

pokraj toa {to Vladata na mar{al Tito nastojuva da otfrli kakov i

da bilo izraz na golemosrpsko ~uvstvo kako sprotivnost na noviot

princip na samoopredeluvawe vo ramkite na jugoslovenskata federa-

cija. Od druga strana, gr~kata nedoverba kon Slovenite, kon nivnata

osnovna tendencija da se pro{irat kon jug, iako minimizirana od

strana na EAM/ELAS, sega povtorno se javuva vo porane{niot obem.

Ne postoi to~na statistika za brojot na naselenieto za ovaa ob-

last. Se smeta pribli`no deka vkupniot broj naselenie na site et-

ni~ki grupi za 1938 godina vo gr~ka, jugoslovenska i vo bugarska Ma-

718 PRO FO 371/48184 R 12134. Prevodot e na prireduva~ite.

kedonija iznesuva 2 792 000. Od ovoj broj, 1 525 000 se vo gr~ka Makedo-

nija, 1 047 000 vo jugoslovenska Makedonija i 220 000 vo bugarska Ma-

kedonija.

(...)

Glava 4. SLAVOMAKEDONSKOTO GLEDI[TE

Rasnata grupa, od koja Slavomakedoncite vo Grcija formi-

raat mal del, e onaa {to so vekovi trpi postojani branovi na

stransko porobuvawe i zatoa nikoga{ nemala postignato kultur-

na stabilnost... Taa bila mnogu dolgo pod dominacija na drugi, ta-

ka {to taa nema nikakva ideja za toa {to sodrì vo sebe avtono-

mijata {to ja baraat. Nakuso, tie se politi~ki neobrazovani. Po-

natamu, i samite se me{avina na rasi, no poseduvaj}i sopstveni

rasni karakteristiki, nivnata nadvore{na povrzanost, kako, na

primer, izvorot na nivnata krv, se razli~ni.

Vo tekot na sto godini tie bea vitliv metal vo racete na

Turcite, Bugarite, Grcite i na Srbite. Tie se religiozni lu|e i

nivnite religiozni ~uvstva bile koristeni i od strana na gr~ka-

ta i na bugarskata crkva. No i pokraj toa {to pogolemiot del od

nego bil podloèn, so procesot na obrazovanie i sredina, na buga-

rizacija, srbizacija ili na elinizacija, toj ostanal poseben na-

rod. Nesomneno, tie se silna rasa i na nejzinite barawa mora da

im se obrne vnimanie ako nekoga{ bide postignat mir na ju`niot

Balkan. Se ~ini deka postojat dve re{enija za ovie barawa, nitu

edno od niv sovr{eno.

Prvoto re{enie bi bilo da se izdvojat od sekoja od trite dr-

àvi koi vo sega{niov moment ja delat teritorijata na Makedo-

nija, delovite koi sekoja od niv gi drì, i da im se dozvoli na Ma-

kedoncite celosno obedinuvawe kako narod. Me|utoa, o~igledno e

deka, ne gledaj}i gi po{irokite posledici, duri i ako silite {to

se zasegnati se sloàt da se otkaàt od tolku mnogu plodna teri-

torija, pra{awe e dali makedonskite selani so nivniot sega{en

stepen na politi~ko i na upravuva~ko iskustvo bi moèle uspe{-

no da ja vodat taa nova steknata teritorija. Vo vrska so ova e zna-

~ajno deka niz nejzinata istorija, Makedonija ima dadeno nekolku

li~nosti od me|unaroden rang.

Vtoroto re{enie e zadrùvawe na status-kvoto, no so takva

prosvetena vlada vo delovite na trite zainteresirani strani {to

samite Makedonci bi bile zadovolni so svojata sudbina. I pokraj

te{kotiite vo realiziraweto na toa, ovoj kompromis fakti~ki

bi se pokaàl kako zadovoluva~ko re{enie. Pri~inata leì vo

karakterot na samite Makedonci.

Rasno, moèbi poradi izme{anata priroda na nivnata krv,

Makedoncite se temperamentni i nestabilni. Ako so niv se pos-

tapuva dobro i im se dozvoli da ìveat vo mir, tie bi bile, nor-

malno, zadovolni i poslu{ni. Me|utoa, so ogled na nivnata nesta-

bilnost, tie lesno se voznemiruvaat od propagandata i nivnite

rasni ~uvstva rastat do opasen stepen. Toa be{e dosta dobro ilu-

strirano za vreme na vojnata.

Makedonecot e izme{an so tri vida patriotizam. I pokraj

faktot {to pod gr~ka kontrola, a osobeno pod Metaksas, kon nego

ne se odnesuvaa dobro, toj ja zadrà golemata lojalnost kon gr~ka-

ta dràva. Ova navistina moè da bide lojalnost na sira~e kon

poo~im, no toa e prisutno, duri iako toa oslabna koga so okupaci-

jata gr~kata kontrola be{e uni{tena i stana dominantno itali-

janskoto i bugarskoto vlijanie. Vtoro, Makedoncite imaat dla-

bok lokalen patriotizam. Seloto e eden entitet kako {to e i fa-

milijata i nivnata polunezavisnost qubomorno ja ~uvaat. Se raz-

bira, vo ova Makedoncite pokaùvaat sli~nost so Grcite. Ovaa

samodoverba i lokalna lojalnost e prirodna posledica na edna

promenliva istorija. Tretiot patrotizam e eden koj, imaj}i gi

predvid uslovite, e neodreden, no kako i da e, e dlaboko vrodeno

~uvstvo, imeno lojalnost kon duhot na Makedonija. Toa e lojal-

nost ~ij intenzitet e te{ko da se izmeri bidej}i toj e sopstve-

nost na Makedonecot i e negov i samo negov. Ovoj makedonski pat-

riotizam nao|a svoj nadvore{en izraz, na primer, vo mnogu tradi-

cionalni narodni pesni, pesni koi ne poznavat fizi~ki granici,

no se polni so ednostavna qubov kon tatkovinata. Me|u tie pesni

e op{topoznatata „Mare mori, Mare“, prikazna za devojka ~ij qu-

bovnik ne se vratil od vojna. Taa zavr{uva so negovite zborovi

{to £ se upateni nejze: „Mare, ne ~ekaj me, omaì se. Jas ve}e se

oèniv so crnata zemja, za Makedonija“. Teritorijalnite aspekti

se ilustriraat so pesnata, vo sloboden prevod, „Mare Prilep~an-

ka“, „Mare od Prilep“, ~ija majka se obidela prvo da ja omaì za

~ovek od Prilep, potoa za eden od Bitola (Monastir) i na krajot

za eden od Kostur (Kastorija). Edna mar{ovska pesna ima del „Ma-

kedonci, denovite na ropstvo se zavr{eni“. Vo site ovie pesni e

istata tema, dlabokata qubov na Makedoncite kon svojata tatko-

vina i osobeno kon nivnoto sopstveno par~e od nea. Ne e ~udo vo

svetlinata na ovoj silen lokal-patriotizam deka Makedoncite

isto taka }e baraat nacionalna nezavisnost. Ovaa treta lojalnost

se izrazuva sebesi dovolno vo povratniot pottik kon avtonomija.

(...)

(…) Potvrdeni pro-Grci, pro-Bugari ili pro-Jugosloveni

me|u niv se retki. Golem broj primeri pokaùvaat deka Makedon-

cite od Grcija se upravuvani, iako ponekoga{ i nedobrovolno, od

onoj {to gi kontrolira vo toj moment. (...) Ako vo odnos na toa se

ocenuva nakuso pozicijata na prose~niot Makedonec, {to saka

toj, vo pra{awe ne e tolku nezavisnata politi~ka nacionalnost

za negoviot narod, tuku pove}e slobodata da ìvee nevoznemiren

i tradicionalen na~in, da zboruva na svojot sopstven jazik i da

ima podobar ìvot.

Vo sega{niov moment ~uvstvata me|u Grcite i Makedoncite,

bez somnenie, se lo{i. Prikrienoto neprijatelstvo me|u dvete

rasi se vlo{i so nastanite od vojnata. Ne bez pri~ina Grcite

~uvstvuvaat deka Makedoncite profitirale od gr~kiot poraz, ne

samo poradi toa {to bile favorizirani od okupaciskite sili,

tuku i poradi toa {to ja prifatile nivnata propaganda i sorabo-

tuvale so niv.719 (…) Semeto na malata vojna koja se vodela so ve-

kovi bilo poseano. (...) Duri i KKE e stavena pod somnevawe. KKE

ne go popravi svojot stav kon Makedoncite so nejzinata preorien-

tirana politika na odobruvawe na gr~kite nacionalni aspiracii

do stepen barem da go osudi otstapuvaweto na teritorija.

KKE e moèbi komunisti~ka, no vo o~ite na Slavomakedon-

cite taa e pred sè gr~ka. (…) [to se odnesuva na gr~kiot narod,

Slavomakedoncite ne se skloni da veruvaat deka ovaa gospodare~-

ka rasa bi moèla nekoga{ da im bide prijatelski nakloneta. Du-

ri i ako se napravi prijatelska ponuda, toj bi ja smetal za somni-

telna, bi sakal da vidi {to se krie vo zadninata. (...)

(...)

Za Slavomakedoncite vo Grcija idninata ne izgleda svetla.

Pod vlasta na desnicata ili na centralnata vlada tie samo moè

da o~ekuvaat prodolùvawe na pritisokot i poniùva~ka

diskriminacija za~ineta so povremeni postapki na otvoren tero-

rizam, a dodeka pod vlada na levicata toj moèbi prethodno o~e-

kuval da dobie golemi prednosti, no sega toj mora da ~uvstvuva de-

ka taa nade` e zaludna. Moèbi poradi prethodnite godini nemu

mu bilo najdobro pod EAM-okratijata. Sigurno e deka od site

mo`ni gr~ki vladi, samo onaa od leviot centar bi im bila naj-

malku antipati~na.

(...)

[to se odnesuva na samiot problem, od gledna to~ka na sa-

mite Slavomakedonci, povtorno e jasno deka etni~ki postojat dve

719 Ovaa generalna ocena ne moè da se prifati za to~na, bidej}i ne

moè da se odnesuva na site Makedonci vo delot na Makedonija {to se nao|a

vo ramkite na Grcija.

mo`ni re{enija – ili teritorijalno vklu~uvawe vo jugoslo-

venska federalna Makedonija ili, vo celina, prefrlawe na ova

malcinstvo vo sega{nata federalna edinica. [ansata moè da e

vo poslednovo, da se vrati, vo zamena, gr~koto malcinstvo vo ob-

lasta Monastir.720 Postoi edna golema pre~ka za vtorovo re{e-

nie. Toa e slavomakedonskata povrzanost za par~eto zemja na koe

ìvee. Sosema e neverojatno deka mnogu Slavomakedonci ili se

~uvstvuvaat jaki, taka {to sakaat da odat na sever, na granicata,

ili se premnogu ugnetuvani od sega{niot tip na gr~kata uprava,

taka {to se podgotveni da gi napu{tat svoite domovi. Sigurno,

prekumernata emigracija edinstveno bi moèla da se ostvari ako

bide nametnata.

Navra}aj}i se na prvata alternativa, jasno e deka nitu edna

gr~ka vlada, duri nitu edna, kako {to izgleda sega, od ekstremni-

te strani ne bi bila podgotvena da otstapi gr~ka teritorija so

cel da gi zadovoli bilo Jugoslovenite ili Slavo-Makedoncite.

Zatoa prvata solucija moè da bide isklu~ena, a so toa i nade`ta

za postignuvawe etni~ka solucija pod postojnite uslovi. Se ~ini

deka ostanuvaat samo u{te dve solucii. Ednata, koja e zavisna od

golemite pra{awa, ja pravi neostvarliva realizacijata, iako toa

}e go re{i celosno sevkupniot problem ne samo za Slavo-Make-

doncite vo Grcija tuku i za Makedoncite vo celina.

Osnovnoto re{enie ne e ni{to drugo osven celosna unifi-

kacija na celokupniot nacionalen, ekonomski i socijalen sistem

na celiot Balkan. Edinstvenata pre~ka kon toa e Grcija, i duri

taa go prezede krajniot ~ekor vo dekemvri 1944 godina. Vo komu-

nisti~ki federalniot Balkan o~igledno krajnoto vklu~uvawe vo

ramkite na makedonskata edinica na site Makedonci, koi se sega

nadvor od nea, bi moèlo da se ostvari bez odlagawe i so minimum

diskusija. Mo`no e deka sli~no miroqubivo regulirawe bi mo-

èlo da se ostvari vo ramkite na eden „liberalen“ Balkan. Zatoa

ovaa mo`nost e te{ka za diskusija, bidej}i sega{niot politi~ki

trend na Balkanot go pravi mnogu neverojatno ispolnuvaweto na

neophodnite uslovi.

Vtoroto re{enie e toe za koe se nadevame deka ovoj izve{taj

moèbi pokaà deka e o~igledno, a isto taka i ednostavno, edin-

stvenoto re{enie {to u{te bi moèlo da bide ostvareno pod se-

ga{nite uslovi. Grcija dobrovolno ne }e otstapi koja bilo od nej-

zinite teritorii. Nacionalnata gordost nema da go dozvoli toa.

720 Informacija ne odgovara na realnata istoriska sostojba na tere-

not, bidej}i brojot na Grcite vo Bitolsko nikoga{ ne bil golem.

Ovaa odluka e zajaknata od nejzinoto ~uvstvo deka taa gi ima dve-

te glavni sili zad sebe, koi stojat zad nejziniot cvrst stav, zadni-

na koja davaj}i £ doverba na desnicata na smetka na levicata, go

pravi re{avaweto na problemot zacrtan so gorniot osnoven me-

tod duri u{te pozamagleno. Zatoa re{enieto mora da se najde vo

ramkite na sega{nite gr~ki granici i mora da bide prifatlivo

za nejziniot sega{en politi~ki karakter. I, kako {to ve}e be{e

sugerirano, re{enieto koe sega e istaknato e najdobroto od site.

Eden prosveten, praveden i liberalen tretman od strana na Grci-

ja na nejzinoto slavomakedonsko malcinstvo, rabotej}i protiv

nadvore{noto vlijanie i trguvaj}i so slavomakedonskata ramno-

du{nost i qubov kon nivnata sopstvena zemja, bi go otstranil

pottiknuvaweto na kakva bilo manifestacija za avtonomizam ili

duri èlbata za vklu~uvawe bilo vo Jugoslavija ili vo Bugarija.

Za realizacijata na toa postojat dva uslova. Prviot e, ni pomalku

ni pove}e, tuku uveruvawe na samite Grci, prvo, deka tie imaat

slavomakedonsko malcinstvo vo ramkite na svoite granici, vto-

ro, deka ovie Slavomakedonci se Slavomakedonci, a ne Bugari i

posledno, deka prisustvoto na ova malcinstvo pravi problemi za

koi mora ne{to da se napravi. Gr~kata birokratija mora da sfati

deka publicitetot za ovaa rabota e blagoroden publicitet za

nivniot predmet. Sè dodeka gr~kata propaganda se ograni~uva

sebesi vo obidite da ja pobie klevetni~kata propaganda od Bel-

grad, Sofija i od Moskva i ne mu prio|a na predmetot so pozitiv-

na politika, samiot gr~ki narod }e go zadrì negativniot stav za

problemot koj e vo negovi race za da go re{i.

Vtoriot uslov e unapreduvaweto na odnosite pome|u Grcija

i nejzinite sosedi. Kako {to e poznato, potrebni se dvajca za pri-

jatelstvo, a isto taka i za kavga. Zatoa mora da se napravi obid za-

edni~kata politika da bide naso~ena kon postignuvawe politi~-

ka i socijalna ramnopravnost na malcinstvata vo sekoja zemja so

odnosnite nacii od strana na zainteresiranite sili. Vistina e,

pod postojnite uslovi ne moè da se o~ekuva deka identi~ni poli-

tiki }e bidat prifateni od site tri dràvi, no statusot i tret-

manot na razli~nite grupi Makedonci toga{ bi bil barem ispra-

ven. Vo isto vreme, razli~nite sili bi trebalo da se sloàt da

stavat kraj i na javnata i na tajnata propaganda za makedonskoto

pra{awe i da gi zaprat nivnite iredentisti~ki barawa.

So vospostavuvaweto dobri odnosi pome|u trite glavni

dràvi, od {to treba da proizleze soglasnosta za stavot sprema

makedonskoto malcinstvo, i velikodu{noto pribliùvawe kon

nejzinoto sopstveno malcinstvo na del od Grcija, ~esno e da se ka-

`e deka ovoj mal izvor na voznemiruvawe na Balkanot bi presta-

nal da postoi.721

721 PRO FO 371/48185 HP 00797 R 17979/11/67. Prevodot e na prire-

duva~ite.

Arhivski dokumenti

DARM Skopje, PPO, m. 225, Pov.br.70.

Evans, 2/1/4. LHCMA King’s College London.

Evans papers 2/1-4, rakopis, LHCMA, King’s College London.

Prentice/Wickstead Papers, Operational Correspondence 5/3, rako-

pis. LHCMA, King’s College London.

Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA,

King’s College London.

Prentice/Wickstead Papers, Sub-Area Vitsi; reports 2/1/2, LHCMA,

King’s College London.

Prentice/Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA, King’s

College London.

Wickstead Papers, Signals, 6/2, rakopis. LHCMA, King’s College

London.

PRO HS 5/887

PRO HS5/886

PRO WO 202/396

PRO WO 201/1621A

PRO FO 371/44262 R 14582

PRO WO 202/364

PRO WO 202/209

PRO FO 371/43649 R 19241/1009/67G

PRO WO 202/12894

PRO FO 371/43739 R 21785

PRO WO 202/508

PRO FO 371/48181 R 2448

PRO FO 371/48184 R 12134

PRO FO 371/48185 HP 00797 R 17979/11/67

PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 6414/251/62

PRO FO 371/10694 HP 00261 R C 4916/251/62

PRO FO 371/24892 R 8302

Objaveni zbirki dokumenti, monografii, zbornici i statii

Andonov-Poljanski, Hristo, Odbrani dela, 2, Skopje, 1981

Andonov-Poljanski, Hristo, Goce Del~ev. Kon osumdeset-

godi{ninata od zaginuvaweto na Goce Del~ev (1903-1983).

Jubilejno izdanie, Pula, 1985

Abraham, X. Xonston, Mojot balkanski dnevnik. Izbor i

prevod od angliski jazik d-r Vladimir Cvetkovski, Skopje,

2009

Avramovski, Živko, O stavu jugoslovenske vlade prema devetojun-

skom prevratu u Bugarskoj 1923 godine, Istorija XX veka, Zbrornik

radova, t. IX, Beograd, 1968

Bérard, Victor, La turquie et l'hellénisme contemporain, La

Macédoine, Paris, 1904

Brejlsford, Henri Noel, Makedonija. Nejzinite narodi i

idnina, Skopje, 2003

Britanski dokumenti za istorijata na Makedonija (1886-

1900), tom V. Redakcija: d-r Dragi \orgiev. Izbor i prevod

Zorica Bo`inovska, Skopje, 2005

Broz Tito, Josip, Sobrani dela, tom VI, oktomvri 1940 -

april 1941, Skopje, 1980

Broz Tito, Josip, Sobrani dela, tom VII, kraj na april – 28

noemvri 1941, Skopje, 1979

Burnet, Etienne, La Tour blanche: Armée d’Orient 1916-1917, Paris,

1921

Velika Britanija i Makedonija (18 avgust 1944 – 8 maj

1945). Dokumenti, tom I. Izbor, prevod i redakcija d-r To-

dor ^epreganov, Skopje, 1995

Georgiev, Prof. d-r Veli~ko, Trifonov, prof. d-r Staйko,

MakedoniÔ i TrakiÔ v borbata za sloboda /KraÔt na XIX –

na~alato na XX vek/. Novi dokumenti, SofiÔ, 1995

Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od arhivot na

Srbija, tom III, kniga II (1874 – 1878), Beograd, 1984

Gra|a za istorijata na makedonskiot narod od Arhivot na

Srbija, tom IV, kniga I (1879 – 1885), priredil dr Kliment

Xambazovski., Beograd, 1984


Srbija, tom IV, kniga II (1886 – 1887), priredil dr Kliment

Xambazovski., Beograd, 1986


Srbija, tom V, kniga I (1890), priredil dr Kliment

Xambazovski, Beograd, 1988


Srbija, tom V, kniga II (1891), priredil dr Kliment

Xambazovski, Beograd, 1991

Dimevski, d-r Slavko, Prisustvoto na Teodosij Gologanov

vo razvojot na makedonskata nacionalna misla vo epohata

na nacionalno-revolucionernoto dvièwe, „Glasnik“, XX, br. 2, Skopje, 1976

Dimevski, Slavko, Makedonskata liga i Ustavot za dràv-

no ureduvawe na Makedonija 1880, Skopje, 1985

Dimov†, N. D., Glava I. Istori~eskій o~erkъ Makedonіi i

makedonskihъ slavяnъ. Glava II. Pri~inì vozniknoveniя

~etni~eskago dviènія vъ Makedonіi. Glava III. Politi~es-

kій obzorъ Makedonii i makedoncevъ. Dokladъ, pro~itan-

nый vъ S.-Peterburgskomъ Slavяnskomъ blagotvoritelь-

nomъ Obщestvø 8 fevralя 1913 goda. S.-Peterburgъ, 1913

Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostoj-

nost i za nacionalna dràva. Od naseluvaweto na Sloveni-

te vo Makedonija do krajot na Prvata svetska vojna, tom

prvi, Skopje, 1981

Dokumenti za borbata na makedonskiot narod za samostoj-

nost i za nacionalna dràva. Od krajot na Prvata svetska

vojna do sozdavaweto na nacionalna dràva, tom vtori,

Skopje, 1981

Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt,

prv tom (1894-1901, 1902), Kumanovo, 1995


vtor tom (1903), Kumanovo, 1996


treti tom, (1904), Kumanovo, 1997


~etvrti tom (1905), Kumanovo, 1998


{esti tom (1907-1908), Kumanovo, 2006

Drakul, Simon, Makedonija me|u avtonomijata i deleòt

sedmi tom, (1909, 1910-1913), Kumanovo, 2007

Za makedonskiot jazik, Posebni izdanija na IMJ „Krste

Misirkov“, Skopje, 1978

Zbornik na dokumenti od Antifa{isti~koto sobranie na

narodnoto osloboduvawe na Makedonija (ASNOM), Скопје,

1964

Zografski, Dan~o, Odbrani dela , kn. 3, Skopje, 1986

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, t. I,

kniga 1, 1918-1924. Izbor, redakcija i komentar d-r Ivan

Katarxiev i Alenka Lape, Skopje, 2001

Italijanski diplomatski dokumenti za Makedonija, t. 1,

kniga 2, 1925-1927. Izbor, prevod, voved i redakcija Alen-

ka Lape. Predgovor i komentar akad. Gane Todorovski,

Skopje, 2005

Karapetrovъ, P. P., Sbirka otъ statii, Srødecъ, 1898

Lape, Quben, Pismata na Goce Del~ev, Skopje, 1951

Lebedev, V., Souvenirs d’un volontaire Russe dans l’armée

française 1914-1916, Paris 1917

Maòvski, Isaiйя Radev, V’zpominani na Isaйя Radev

Maòvski roden na 9 mart, 1852 godina, v selo Deb’rsko-

Makedoniя, Sofiя, 1922

Makedonskiot literaturen kruòk. Sofija 1938-1941. Do-

kumenti. Izbor, prevod, redakcija i bele{ki d-r Vasil

Tocinovski, Skopje, 1995

Makedonski glas /Makedonskій Golosъ/. Organ na privrza-

nicite na nezavisna Makedonija 1913-1914. Prevod od rus-

ki jazik, Skopje, 1968

Makedonskoto osloboditelno delo od \or~e Petrov.

Predgovor i bele{ki d-r Gane Todorovski, Skopje, 1971

Matkovski, Aleksandar, Makedonskiot polk vo Ukraina,

Skopje, 1995

Μελα, Ναταλια, Παυλος Μελας, Αθηνα, 1926

Misirkov, Krste P., Sobrani dela, I. Tekstovi na makedon-

ski jazik. Podgotovka Blaè Ristovski. Sorabotnik Bil-

jana Ristovska-Josifovska, Skopje, 2005

Misirkov, Krste P., Sobrani dela, III. Nacionalno-poli-

ti~ka publicistika (1910-1926). Podgotovka Blaè Ristov-

ski. Sorabotnik Biljana Ristovska-Josifovska, Skopje,

2008

Misirkov, Krste, Pisma 1911-1917. Predgovor i redakcija

d-r Rastislav Terzioski. Voved prof. d-r Atanas Vangelov,

Skopje, 2007

Nobis, Charles, Lettre de Macedoine, Paris, 1919

Novakoviћ, Kosta, Makedonija Makedoncima! Zemqa

zemqoradnicima! Pogovor Dr Dan~o Zografski, â~ak,

1966

Ο μακεδονικος αγωνας, απομνημονευματα, Ναουμ Σπανος,

Θεσσαλονικη, 1984

Oi Aparcej tou Makedonikou agwna (1903-1904).

100 šggarafa apÒ to Arce…o tou Upourge…o twn

Exwterikèn thj Ell£doj. Eisagwg» Bas…lhj K.

GoÚnarhj, Qessalonikh, 1996

Ogwanovi}-Lonoski, Rista, Gali~nik i Mijacite. Prire-

dile: Olivera Ja{ar-Nasteva i Todor Dimitrovski, Sko-

pje, 2004

Osvobo`denie Bolgarii ot tureckogo iga. Dokumenti v

treh tomah, III, Moskva, 1967

ιωργιος,:

Prli~ev, Grigor, Sobrani tekstovi. Priredil Todor Di-

mitrovski, Skopje 1974

Prli~ev, Grigor, Voda~ me pra}a tatkovinata. Izbor, po-

govor i komentari d-r Naum Celakoski, Skopje, 1993

Pulevski, \or|ija M., Slavjansko-ma}edonska op{ta isto-

rija. Podgotovka Blaè Ristovski i Biljana Ristovska-Jo-

sifovska, Skopje, 2003

Racin, Ko~o Solev, Izbrani dela. Se}avawa na sovremeni-

cite. Izbor, redakcija i predgovor Pero Korobar, Skopje,

1987

Racin, Ko~o Solev, Izbrani dela. Proza i publicistika.

Izbor, redakcija i predgovor Vasil Tocinovski, Skopje,

1987

Re~nik od tri jezika s. makedonski, arbanski i turski,

kwiga II. Napisao Ђorђe M. Puqevski. Mijak Gaqi~ki. U

Beograd u dràvnoj {tampariji Tab Olupmi{. 1875

Ristovski, Blaè, \or|ija M. Pulevski i negovite kni{ki „Samovila Makedonska“ i „Makedonska Pesnarka“, Bibli-

oteka na spisanieto „Makedonski folklor“, 1, Institut za

folklor, Skopje, 1973

Ristovski, Blaè, Dimitrija ûpovski (1878-1940) i Make-

donskoto nau~no-literaturno drugarstvo vo Petrograd.

Prilozi kon prou~uvaweto na makedonsko-ruskite vrski i

razvitokot na makedonskata nacionalna svest, I-II, Skopje,

1978

Ristovski, Blaè, Makedonskiot narod i makedonskata na-

cija, I, Skopje, 1983

Ristovski, Blaè, Portreti i procesi od makedonskata

literaturna i nacionalna istorija, I-III, Skopje, 1989

Ristovski, Blaè, Makedonski letopis. Raskopki na lite-

raturni i nacionalni temi, I-II, Skopje, 1993

Ristovski, Blaè, Istorija na makedonskata nacija, Skop-

je, 1999

Ristovski, Blaè, Makedonistot Petar Draganov 1857-

1928. Po povod 150-godi{ninata od negovoto ra|awe, Skop-

je, 2007

Ristovski, Blaè, Dimitrija ûpovski i makedonskata na-

cionalna svest, Skopje, 2009

Rusinski, Nikola Petrov. Spomeni. Predgovor, redakcija

i komentar Darinka Pa~emska-Petreska, Vojo Ku{evski,

Skopje, 1997

Ruski dokumenti za Makedonija i makedonskoto pra{awe

/1859-1918/. Izbor, redakcija i komentari Aleksandar Tra-

janovski, Skopje, 2004

Siljanov, Hristo, Osloboditelnite borbi na Makedonija,

t. II, Skopje, 2003

Spomeni. I. H. Nikolov, D. Gruev, B. Sarafov, J. Sandan-

ski, M. Gerxikov, d-r H. Tatar~ev, Skopje, 1995.

Spomeni na Anastas Яnkov, maŸor Dimitьr Dumbulakov,

poru~nik Boris Sarafov, in`. Hristo Stani{ev, Georgi

Belev, Kosta [ahov. Sьstavitelstvo Iva Burilkova i ^o-

~o BilÔrski, SofiÔ, 2003

Sprostranov, Evtim, Dnevnik. Tom 1 (1901-1907), SofiÔ,

1994

Stamatoski, Trajko, Kontinuitet na makedonskiot

literaturen jazik, Skopje, 1998

Stamatoski, Trajko, Makedonskiot jazi~en identitet,

Skopje, 2004

Στρατης Μυριβηλης, Ζωη εν ταφω, Αθηνα, 1924

Haxidimov, Dimo, Odbrani dela. Kniga prva. Izbor, pred-

govor i redakcija Manol Pandevski, Skopje, 1984

Hron, Karl, Narodnosta na makedonskite Sloveni, Skopje

1966

Cankov, Aleksandar, Makedonskoto pra{awe i Balkanski-

ot sojuz, Skopje, 2008

Cepenkov, Marko, Makedonski narodni umotvorbi vo deset

knigi, kniga desetta (vtoro izdanie), Materijali. Litera-

turni tvorbi. Redaktiral d-r Bla`e Ristovski, Skopje,

1980

Spisanija i vesnici

„20 ÁliŸ“

„Ilinden√“

„MakedoniÔ“, SofiÔ

„Makedoniя“, Caregradъ

„Makedonskій golosÍ“

„Pirin“

„Σκριπ“

KRATENKI

AVNOJ Antifa{isti~ko sobranie (ve}e) na narodnoto oslobo-

duvawe na Jugoslavija

ANOK Antifa{isti~ki nacionalnoosloboditelen komitet

ASNOM Antifa{isti~ko sobranie na narodnoto osloboduvawe

na Makedonija

VMRO (Ob.) Vnatre{na makedonska revolucionerna organizacija

(Obedineta)

G[ Glaven {tab

DARM Dràven arhiv na Republika Makedonija

DFM Demokratska Federativna Makedonija

DFJ Demokratska Federativna Jugoslavija

KPJ Komunisti~ka parija na Jugoslavija

KPG Komunisti~ka parija na Grcija

MANAPO Makedonski naroden pokret

MMKD Mlada makedonska kniòvna druìna

MLK Makedonski literaturen kruòk

MNLD Makedonsko nau~no-literaturno drugarstvo

MRO Makedonska revolucionerna organizacija

NOV Narodnoosloboditelna vojna

OSS Office of Strategic Service (Kancelarija za strate{ki

slu`bi)

PK Pokrainski komitet

PO Partizanski odredi

RPJ Rabotni~ka partija na Jugoslavija

SSP Srpska socijaldemokratska partija

SFRJ Socijalisti~ka Federativna Republika Jugoslavija

TMK Taen makedonski komitet

FNRJ Federativna Narodna Republika Jugoslavija

CK Centralen komitet

FO Foreign Office (Ministerstvo za nadvore{ni raboti)

LHCMA Liddel Hart Centre for Military Archives (Centar za voeni

arhivi „Lidal Hart“)

PRO Public Record Office (Nacionalen arhiv)

INDEKS NA LI^NI IMIWA

Avramovski, Živko 241, 361

Adì Jordanovski, Vaso 332

Alabin, Petar

Vladimirovi~ 32

Aleksandar III Makedonski

22, 34, 38, 41, 43, 52, 54,

97, 111, 132, 138, 139,

207, 225, 277, 317

Aleksandar I Blagosloven

217

Aleksandar II (Aleksandar

Ruski) 38, 40

Aleksandar, srpski kral 120

Aleksandrov, Todor 244

Aleksandrov, Vasil 301

Aleksov, Georgija 97

Amid II, Habdul 48

Amfiteatrov, Aleksandar

Valentinovi~ 113, 204

Anastasijevi}, Gligor 260

Andonov-Poljanski, Hristo 65, 86, 92, 100, 361 Andonov-ênto, Metodija

343

Andreev, Bane 344

Apvard, Alen 184

Apostol Pavel 80

Apostolovi} 71

Apostolski (Mihajlo) 344

Argirijades, Panagiotis

94

Argir, 157

Aristotel 41, 42, 43

Asparuh (Isperih) 198, 317

Atanasov, Gligor 262

Atanasov, d-r Filip 257, 264

Atanackovi} 165

Atinej 22

Acev, Mir~e Don~ov 328

Babaxanovi}, Georgi 48

Barbis, Anri 261, 273

Barkli 219, 221

Baltov 186

Baluk~i} 130, 131

Bau~er, Xems 231

Baxovi}, Despot 39, 50, 51

Baxovi}, Kuzman 28,

Bevike, Avgustina 230

Belev, Georgi 132, 146, 366

Beli, Kostadin 72

Beljaev, A. 164

Berar, Viktor (Victor Bérard)

146, 161, 361

Bestuèv – Rjumin, grof 15,

16

Berekxan, M. 138

BilÔrski, ô~o 132, 385

Blant, Xon 63

Bogdanov, Georgi 138

Bogdanov, Petar 138

Bodi, Dimitrie 62, 75

Bodin 77

Boìnov, Iv. K. 72

Boìnovska, Zorica 63, 361

Boris 221

Boris, car 315, 328, 331

Boìnovi}, \or|e 69

Brejlsford, Henri Noel 140,

361

Broz-Tito, Josip 296, 320,

327, 337, 361,

Bu|evac, kapetan 69

Burev 238

Burilkova, Iva 132, 366

Burne, Etjen (Etienne Burnet)

225, 361

Vajan, Andre 300

Vangel 298

Vangelov, Atanas 217, 364

Vapcarov, Nikola 299, 301

Varskija 19

Vedrov, Asen ([urdov) 301

Venizelos 276

Velikov, Anton 301

Vergun, D. N. 150

Veselinov, Kosta 317

Veselinovi}, M. 66

Veselinovi}, Milojko 265

Vestman 133

Vilson, Tomas Vudro 232, 233

Vladimiresku, Tudor 95

Vladov 219

Vlahov, Dimitar 257, 264,

325, 343, 344, 350

Vlahos, Takis 293

Volka{in, kral 216

Vukmanovi}-Tempo, Svetozar

352

Vulgaris, Anastas 42

Vulgaris, Leonidas 42

Vuli}, Nikola 301-304, 316

V’`arov, Luka 104

Gavril, sve{tenik 20

Garvanov, Ivan 183, 184-188

Genadiev 199, 219

Georgiev, prof. d-r Veli~ko

117, 361

Gerxikov, Mihail 55, 77, 81,

82, 105, 131, 137, 138, 138, 140,

142, 242

Gigov, Strahil 343

Gizq 149

Giri, Bernard 352

Giro 149

Girs, Nikolaj G. 137

Glavinov, Vasil 89

Gledston, Vilijam 95

Gologanov, Teodosij

63, 67, 70, 75, 200, 201,

287, 295, 362

Gop~evi}, 113

Gorgiev, Dragi 63, 361

Go{eva, Vera 4 Grigorjev, Dionisij

104

Grigorovi~, Viktor I. 19

Gruev, Damjan (Dame) 55, 57,

76, 81, 82, 105, 131, 138, 140,

142, 149, 151, 161-163, 174, 242,

291, 319, 331, 366

Grup~evi}, Kosta

48

Guli, Pitu 313, 323

Gu{evska, Liljana 4, 385

Daglas, Aretas Akers 257

Damaskin, vladika 29, 30

Daskalov, Iv. P. 72

Daskal’~ev, Hristo 125

De Bel, Edmond Bu{ije 228

Dedov, Stefan Jakimov 123

Deliradev 191

Del~ev, Goce 76, 86, 89, 92, 93,

100, 132, 275, 278, 288,

300, 307, 313, 318, 319,

321, 323, 328, 331, 333,

334, 337, 361, 363

Despotov, Georgi 301

Dimevski, Slavko 41, 42, 75,

362

Dimirov 244

Dimitrija, sve{tenik 19, 20

Dimitrov, Andon 82, 92

Dimitrovski, Todor 21, 308,

364

Dimov, Nace 206, 208, 221, 362

Dimovski, Ilija (Go~e, Go~i)

348, 349

Donev, Jovan 13

Draganov, Petar Danilovi~

55, 85, 106, 108, 111,

112, 365

Dragumis, Jon 135, 136, 145

Drakul, Simon 59, 90, 94, 100,

106, 109, 116, 118, 121,

122, 124, 137, 138, 141,

145, 150, 151, 155, 157,

159, 160, 163, 164, 169,

171, 174, 181, 184, 185,

189, 196, 202, 362, 363,

Dramov, Dimitar T. (Lev

Dramov, D. T. Levov)

73

Drandar, Anton (A. Brutus)

110

Dumanov, P. 315

Dumbulakov, Dimitьr 132,

366

Du{an (Silni), car 317

\or|evi}, Mihajlo Kr. 68, 69

\or|evi}, Vladan 71

Evans, Patrik 337, 338, 345,

347-349, 360

Evro, Naum (Naum Jevrovi})

448

Edmonds, Artur 337, 340

Eliot, F. H. E. 92, 94, 96, 97

Elisaveta Petrovna 15

Enver-beg 188

Epan~in, polkovnik 105

Zafirovski, Mitko

(Dimitar Gligorov

Zarov) 297

Zahariev,Stefan 22

Zinovjev, Ivan Alekseevi~

141, 150, 181, 185, 190

Zinovjev, T. S. 117

Zlate, 291

Zografski, Dan~o 90, 254,

363, 364

Zografski, Partenij 20

Ivani}, Ivan 102

Ivanov 264

Ivanov, J. 301

Ivanov, Stamat 276

Ivanovski, Vasil (Bis-

tri{ki) 284, 288, 293;

Nik. I-vъ 361

Ignatiev 45

Igumanov, Spase 48

Janakiev, Tomo 68

Janev, Jakov~e 160

Jankov, Anastas 132, 143, 184

Jastrebov 113

Ja{ar-Nasteva, Olivera 308,

364

Jerotej, vladika 32

Jovkov, Arseni 240, 242, 249,

252

Josif I 67

Jotevski, Vasil 4 Justinijan 20, 212

Kalmikov, A. 201

Kaq 151, 157, 169, 182, 184,

187, 192, 196

Karavangelis, Germanos 134

Kara|or|evi}, Petar, knez

116, 119, 341

Karajovov 141

Kara-Jovovi}, Vasilko 48

Karan 22, 52

Karapetrov, P.P. 26, 363

Karev, Nikola 131, 138, 307,

312, 313

Kari}, Vladimir 62, 63, 69

Karobjin, Murojavjov-

Apostol 171

Katarxiev, Ivan 231, 363

Katerina I 15

Katerinski 139

Kereziev, Ivan 301

Kirijazi 57

Kirjazovski, Risto 256

Klark 348

Klemanso, @or` 231

Kluton 351

Kova~evi} 270

Komitski 277

Konstantinovi~ 129

Koprivica, [piro 50

Korobar, Pero 313, 365

Koromilas, Lambros 159

Kosti}, Ilija 46

Kostulas, Andonis 247

Kote 152, 238 Kotlar-Trajkova, Nata{a 4 Kohmanski, N. 189

Ko~evski, 117

Kusev, Todor 20

Ku{evski, Vojo 116, 366 K’n~ev, Vasil 54, 55, 82, 83

Lazarov 83

Lazi}, @ika 269

Lamanski, V. I. 107

Lape, Alenka 231, 258, 363

Lape, Quben 89, 363

Lebedev, Viktor I. (V.

Lebedev) 221, 222, 363

Lenka 221, 223

Leontjev 15

Lermontov 162

Lozan~ev, Atanas 142

Qap~ev, Andrej 261

Qorovski, Dimitar 4

Mavronitis, Argirios 115

Ma`ovski, Isaija Radev

(Isaiйя Radev Ma`ov-

ski) 51, 53, 363

Makedonski, Dimitar 26

Makedonski, \or|ija 19

Makedonski, Mihail 20

Maksim 83

Mansurov, Pavel Borisovi~

123, 124

Manconi, Gaetano, grof 240

Manxukov, Petar 101

Mareskoti, Luixi Andro-

vandi (grof Vijano)

239

Marinkovi} 268

Marko, kral (Krale Marko,

Marko Kralevi})

19, 132, 207, 216, 317

Markov, general 247

Markov-Male{evski, Iqo 42

Markovi}, Jerina 265

Markovi}, To{a 29

Markovski, Venko 305

Markoski, Nikola 159

Martulkov, Aleksandar 276

Matov, Milan 184, 187

Matkovski, Aleksandar

15, 16, 364

Ma}edonski, Dimitrija 19

Ma~ek, d-r Vlatko 228

Ma~ukovski, Venijamin 25,

179

Ma{ev, Petko 55

Ma{kov, Viktor 114, 121

Meje, Antoan 271

Mekdonald, Ronald 337

Meklin, Ficroj 352

Melas, Pavlos (Παυλος Μελας)

135, 152

Mela, Natalija (Ναταλια

Μελα) 152, 364

Metaksas (Joanis) 345, 346,

355

Me{trovi}, Ivan 205

Miloevi}, Milo{ 28, 29

Miloevi}, Miloe S. 28

Miqovski, Kiril 313

Mirivilis, Stratis (Στρατης

Μυριβηλης) 247

Misirkov, Krste Petkov

(K. MisirkovÍ) 21, 57,

147, 148, 149, 161, 175,

178, 201, 214, 217, 218,

255, 256, 258, 259, 363,

364

Mitrev, Dimitar 301

Mitrova, Makedonka 4 Mithad-pa{a 26, 27, 374

Mihajlov, Van~o (Ivan) 260,

276, 330, 342

Mi{ajkov, Dijamandija Trpkov 126, 374

Mi{ev, Petar 55

Muravjov, Mihail 100, 171

Musolini, Benito 324

Mustafa III 70

Mu{evi~, Marko A. 60, 118,

119, 122, 124

Naslednikov 83

Natanail 27, 39

Naumov, Nikola (Juno{eski,

Áno{eskiŸ) 66

Naumov, Pavle 180

Naceva, Mara 343

Na~ovi~, Grigor 81, 88, 89, 92

Nebil-beg 81

Nedelkovski, Kole 305

Nelidov, Aleksandar

Ivanovi~ 153, 186, 188

Neofit, arhimandrit 200

Nikolaev 46, 92, 93

Nikolaj II, car 119

Nikolov, polkovnik 184, 186

Nikolov, Toma 142

Nikolson, ser Artur 81, 87,

88

Nikoqski, D. 136

Nobis, [arl (Charles Nobis)

236, 364

Novakovi}, Kosta (Kosta

Novakoviћ) 253, 254

Novakovi}, Stojan 48, 50, 53,

56, 64, 129

Novi~ev 81

Ogwan 294, 295

Ogwanovi}-Lonoski, Rista

308, 364

Otkurti~, Ivan Horvat 15, 16

Pandevski, Manol 146, 160,

366

Panica, Todor 183, 188, 289

Panko 302, 304

Pan~ev, R. 188

Pa~emska-Petreska, Darinka 116, 366

Pejos, A. 291

Perovski, Apostol 98

Petar Veliki, car 15

Petko 292

Petkov, Apostol 155

Petrajev 193

Petro 221, 222

Petrov, \or~e (Gjor~e

Petrov) 103, 104, 130,

230, 288, 313, 321 331,

364

Petrov, Ra~o 152

Pecivas, Georgios

(ιωργιος)

135, 156

Pe{kov, G. 141, 142

Pinxurov, Strahil 328

Pogon~ev, Petar 132

Pop Arsi}, Trajko 260

Pop Arsov, Petar (P. Pop

Arsov, P. P. Arsov)

57, 82, 83, 201, 287

Pop Georgiev Berovski,

Dimitar 32, 36

Pop-Tomov, Vladimir 344

Pop Filipov, Nikola 21

Popov, Anton 301, 305

Popov (Popovi}), Temko 50,

61, 62

Popov, Srebren 191

Popovi}, Gligorie 267

Prli~ev, Grigor 21, 38, 45,

364, 365

Protogerov, Aleksandar 237,

260, 264, 265, 275

Pulevski, \or|ija M. (Ђorђe

M. Puqevski,

georgqa pUlqevski)

28, 30, 31, 38, 39, 40, 57,

77, 78, 79, 365

Puljopulos, Pandelis 257

Pu{karov, Nikola 233

Radi} 260

Radoni} (Jovan), profesor

305

Radoslavov 104

Rajnov, Bo`il 238

Rajs, Rudolf Ar~ibald 226

Ra~ev 83

Rizov, Dimitar 205

Rizov, Nikola 238

Ristovska-Josifovska,

Biljana 4, 77, 148, 218,

364, 365, 385

Ristovski, Bla`e 23, 25, 39,

40, 53, 54, 73, 74, 77, 85,

95, 97, 104, 108, 112,

123, 125, 126, 129, 130,

132, 143, 144, 148, 150,

179, 204, 218, 225, 239,

245, 298, 365, 365, 366

Rozen, baron 122

Romanos, A. 159

Rostkovski, Aleksandar

Arkadievi~ 57, 90, 93,

108, 119, 197

Ruzvelt (Frenklin Delano)

351

Rusinski, Nikola Petrov

116, 366

Rusulen~i~, 129

Sabler 141

Savinski 219

Sakelariev, Dimitar 75

Salganxiev, Stefan 179

Samuil, car 33, 38, 207, 212,

216, 297

Sandanski, Jane 55, 77, 81, 82,

105, 131, 138, 140, 142,

146, 178, 183, 184-191,

242, 288, 307, 313, 319,

321, 331, 366

Sarafov, Boris 55, 77, 81, 82,

83, 105, 116, 119, 120,

121, 123-125, 130, 131,

132, 138, 140, 142, 183-

186, 188, 242, 366

Sarafov, Mihail 82

Sv. Kiril 20, 34, 38, 45, 99,

109, 111, 144, 207, 216,

295, 297, 315,

Sv. Metodij (Metodija) 20, 34,

38, 45, 99, 109, 111, 144,

207, 216, 295, 297, 315

Sementovski, D. K. (Semen-

tovski-Kurilo) 183

Sidorovska-^upovska,Silvana

4 Siljanov, Hristo 179, 366

Slavejkov, Petko Ra~ev (P. R.

Slaveйkov) 24, 26, 107

Simi}, Sveta 120, 121, 123,

124, 131, 174

Smatrakalev, Mihail (Angel

@arov) 301

Solev Racin, Ko~o (Kosta)

302-305, 312, 313, 318,

320, 365

Spanos, Naum 98, 115

Sprostranov, Evtim 136,

141, 366

Sre~kovi}, Panta 28

Stavridis, Elefeteriu A.

288, 289

Stalin (Josif

Visarionovi~) 351

Stamatoski, Trajko 21, 229,

366

Stamboliski, Aleksandar (StamboliŸski) 239, 240, 241, 244, 245, 250, 251

Stani{ev, Hristo 132, 366

Stankovi} 69

Stefan 115

Stoilov 92, 96, 130

Stoilov, M. 129

Stojanov, Lazar P. H. 23

Stojan~ev, poru~nik 131

Stoj~evska, Vesna 15

Ston (Elen, mis Ston) 117

Strez, Dobromir 207, 216

Surkuf 221, 222

Takev, 186

Tasi}, \or|e 265

Tatar~ev, Hristo 55, 77, 81,

82, 105, 131, 138, 140,

142, 242, 366

Temelkov-Liljakot, Borka

344

Teodorov-Balan, Aleksandar

160

Teofilovi}, Vasil 48

Terzioski, Rastislav 217, 364

Todorov, Petar 4 Tomas Papa, Tomas 115

Tombazios, 171

Tomov 191

Todorovski, Gane 55, 104, 258,

363, 364

Tocinovski, Vasil 300, 313,

363, 365

To~kov, Dimitar (G. To~kov)

243

To{ev, Pere 145, 154, 297,

313, 327, 340

Trajanovski, Aleksandar 103,

366

Trajkov, Hr. 276

Trifonov, Staйko 117, 361

Uzunovski, Cvetko 343

Filip II 52, 277, 317

Filip V 302

Fejn, Edmund 86

Filipovski-Dame, ^ede 344

Ferdinand, knez 184

Fon Donersmark, Henkel 88

Hamid, Abdul I 65, 100

Hartvig, N. G. 150

H. Ivanov, Dim. 55, 83

Haturas, Aristotelis 340

Haxidimov, Dimo (Haxi

Dimov, H. Dimov) 160,

174, 288, 321, 366

Haxi Konstantinov-Xinot,

Jordan 295

Haxi Nikolov, Ivan 54, 76,

80, 81, 104

Hegard, V. H. D. 64

Hilandarski, Paisij 68, 295

Hiqmi pa{a 150, 169, 186, 197

Hitler, Adolf 324, 342

Hristov, Pavle 188

Hristov, Trajko 276

Hristov, H. D. 174

Hitrovo, 109

Hron, Karl 65, 366 Hubmaer, Miroslav 91, 92

Cankov, Aleksandar 165, 168,

366

Cvetkovi}, Dragi{a 309

Cvetkovski, Vladimir 221,

361

Cvii}, Jovan (Cvijiћ) 179,

286, 306,

Celakoski, Naum 38, 365

Cilka, Katerina 117

Cepenkov, Marko 95, 366

Cokov 122

Con~ev 131, 166, 183

Corbazoglu, Georgios 156,

157

Crnu{anov, Kosta 324

âkalarov, Vasil 151

âkarjanevski, \or|i 4 ârikov, Nikolaj 116, 118,

120, 122, 124

âulev, Petar 247, 254

êpreganov, Todor 4, 340,

361, 385

êrnodrinski, Vojdan 110

êrnopeev, Hristo 183, 184,

188, 189, 288

êr~il (Vinston) 351

î~ikov 203

ûpovski, Dimitrija (D. û-

povskій) 129, 209, 211,

214, 217, 221, 365

Xambazovski, Kliment 28, 44,

47, 60, 68, 362

Xingo, Teon 4 Xipunov, Ivan 274

Xonston, Abraham X. 219,

221, 361

[aldev, H. T. 55 [apkarev, Kuzman 22, 23, 26,

107, 108, 179,

[atorov-[arlo, Metodija

321

[ahov, Kosta 53, 73, 76,

132, 377

[evi}, Jovan (Ivan) 17

[loser 77

[opov (Atanas, Ofejkov) 55,

113, 186

[ostak, Fjodor 156, 168

[uvalov, Petar 33

INDEKS NA GEOGRAFSKI IMIWA

Avstrija 57, 90, 113, 115, 191,

257

Avstro-Ungarija 108, 151, 202

Azija 42, 43, 97

Ajtos 283

Albanija 59, 101, 103, 217, 237,

245, 247, 253, 277, 289,

325

Aleksandrija 240

Amerika 151, 184, 185, 232,

236, 249, 260, 277, 286

Anglija 44, 88, 348

Andora 277

Arsen, s. 282

Atina 64, 71, 98, 171

Afrika 223

Balkan 87, 123, 154, 216, 231,

237, 250, 252, 254, 255,

256, 263, 273, 306, 320,

333, 346, 354, 357, 359

Balkanski Poluostrov 30, 32,

33, 40, 65, 95, 108, 153,

165, 167, 168, 194, 217,

224, 231, 252, 278, 317,

321, 322

Bap~or, s. 338

Bezimi{te, s. 246

Belgrad (Beograd, Beograd)

28, 31, 44, 47, 48, 60, 62,

63, 68, 86, 98, 107, 119,

123, 126, 129, 137, 149,

227, 240, 241, 248, 258,

261, 266, 267, 268, 273,

296, 299, 309, 315, 352,

358, 361, 362, 365

Belkamen, s. 339

Belo More 75, 129, 250

Ber 232

Berovo 32

Bistrica (Bistra), r. 129,

252, 285

Bistrica, s. 133

Bitola (Monastir) 47, 49, 62,

104, 109, 115, 118, 119,

120, 124, 138, 146, 151,

169, 187, 192, 199, 202,

205, 265, 300, 326, 327,

347, 349, 355

Bitolska kaza 169, 200

Bitolski vilaet 151, 169, 170,

185, 196, 197, 198, 199,

200, 203

Bitolsko 131, 180, 228, 265,

357

Bore{nica, s. 193

Bosna i Hercegovina 199, 296,

328

Bugarija 35, 36, 37, 41, 42, 45,

46, 48, 52, 54, 57, 58, 59,

63, 74, 76, 81, 82, 83, 86,

87, 88, 89, 90, 92, 93, 94,

95, 96, 98, 99, 102, 104,

105, 106, 108, 109, 111,

114, 115, 116, 117, 120,

121, 124, 126, 127, 130,

131, 132, 133, 134, 136,

138, 139, 141, 142, 143,

151, 154, 160, 161, 162,

164, 165, 166, 167, 168,

Svedo{tva za makedonskiot identitet (XVIII ‡ XX vek)

379

172, 174, 178, 180, 182,

183, 184, 186, 187, 188,

189, 190, 191, 192, 193,

198, 199, 200, 202, 203,

206, 207, 212, 214, 215,

216, 217, 218, 219, 236,

238, 240, 241, 243, 244,

247, 248, 249, 250, 252,

256, 258, 259, 260, 261,

264, 265, 266, 267, 271,

274, 275, 276, 277, 278,

279, 281, 286, 290, 291,

292, 293, 296, 298, 320,

322, 323, 324, 326, 333,

340, 342, 346, 347, 350,

353, 358

Budimpe{ta 131

Bukure{t 48, 102, 239, 253

Burgas 578

Vapcori, s. 338

Vardar, r. 219, 232, 252, 294

Vardarska banovina 309

Varna 58, 99

Vasiliko, s. 138

Vata{a, s. 331, 332

Va{ington 239

Vev~ani, s. 159

Veles 29, 148, 236, 267, 302,

325

Velika Britanija 33, 340,

351, 353, 361

Vermion, s. 348

Viena 72, 247, 257, 264

Vizantija 111, 216, 302

Vizantiska imperija 9

Vi~o (Vici, Vi~i), pl. 338

Voden 156, 280, 282, 292, 300

Vodensko 291

Vojvodina 296, 314

Vrnik, s. 246

Vla{ko 95, 98, 196

Vrawe 69, 301

Vrbjani, s. 158, 193

Vre{ievo, s. 158

Gabre{, s. 152

Gali~nik, s. 28, 308, 364

Garvan, s. 244, 269

Gevgelija 298, 316

Germanija 191, 204, 321, 326

Glombok, s. 246

Gorica, s. 246

Gramos, pl. 129, 252, 285

Grazden, s. 246

Grac 264

Grbavec, s. 331

Gostivar 347

Grcija 22, 37, 40, 41, 42, 52, 96,

102, 105, 111, 116, 126,

127, 132, 136, 139, 152,

154, 161, 166, 167, 168,

171, 174, 180, 182, 191,

203, 207, 212, 217, 232,

249, 251, 256, 264, 268,

272, 275, 279, 281, 282,

283, 289, 290, 291, 292,

293, 313, 314, 315, 320,

325, 337, 338, 340, 342,

346, 353, 354, 356, 357,

358, 359, 368

Debar 51, 52, 210, 211, 347

Debarska kaza 200

Debarska nahija 28

Debarski sanxak 200

Debarsko 51

Dobruxa 54, 264

Dnepar 51

Drenovo, s. 331

Drim, r. 129, 251, 252, 285

Drosopi, s. 339

Dupnica, s. 133, 134, 183, 185


380

Dunav, r. 252

Dunavski vilaet 27

Dhaseri (Dropi{ta), s. 338

Evropa (Jevropa) 8, 33, 36, 39,

44, 102, 103, 108, 113,

115, 134, 137, 145, 156,

172, 180, 191, 192, 204,

206, 221, 231, 236, 249,

254, 262, 267, 277, 319,

323, 327, 379

Egejsko More 285

Ek{i-Su, s. 283

Elada (Jelada) 22, 49, 160, 206

Enixe-Vardar, s. 157, 284, 291,

293

Epir 41

Ermenija 88

Erusalim 314

@elevo, s. 182

@eneva 130, 268

Zagreb 296, 301

Zelenikovo, s. 333

Zeleni~e, s. 283

Zerul, s. 158

Zibev~e, s. 243

Idrizovo, s. 274

Isto~na Rumelija 41, 85, 105,

117

Italija 57, 142, 204, 237, 247,

258, 262, 263, 321

Jadransko More 126, 206, 252,

268

Jugoslavija 236, 237, 247, 249,

253, 258, 264, 267, 273,

279, 296, 297, 305, 306,

309, 310, 311, 314, 320,

325, 327, 335, 336, 337,

341, 342, 348, 350, 353,

358, 368, 369

Ju`na Srbija 258, 268

Kavadarci 260

Kairo 240

Kajlari 75

Kalitea s., 338

Karakamen 348

Karakas 239

Karlijak 333

Ka~anik 232

Kazerta 347

Kvarner 239

Ki~evo 51, 325, 347

Kiev 46, 51, 125

Korifi (Turje) s., 338

Kosovo 180, 314, 328

Kosovski vilaet 85, 114, 128

Konstantinopol 116, 191

Kostenec s., 246

Kostur (Kastorija) 75, 76,

134, 355

Kostursko Ezero 232

Kotel s., 238

Konsko s., 246

Ko~ani 91

Krani s., 158

Kratovo 91

Kriva Palanka 20

Krit 41, 96

Kroncelevo s., 291

Krf 327

Kru{evo 69, 288

Kumanovo 260, 362, 363

Kuku{ 26


381

Labanica s., 246

Labuni{ta, s. 159

Lazaropole s., 51

Lajsika s., 246

Lerin 281, 338, 349, 351

Lerinska okolija 283

Lozana 226

London 44, 240, 327, 337, 341,

347, 349, 360

Qubani{te s., 246

Qubotino, s. 283

Qubqana 91, 140

Mavrovo 329

Makedonija 5, 7, 9-12, 20-27,

29-38, 40-47, 49-56, 58,

62, 63, 65, 66, 67, 69,

70, 72-74, 76, 80, 82-84,

86, 87-99, 101, 103-137,

139-143, 145-157, 159-

169, 171-174, 178-181,

184, 186, 191-220, 223-

244, 248-256, 258-287,

290-295, 297-299, 302-

306, 308-326, 328-332,

334-336, 339-344, 347-

355, 361-364, 368, 388

Male{ 32, 97

Mala Prespa 338

Margarita, s. 158

Melas (Dolna Statica) s., 349

Mesta, r. 129, 251, 252, 285,

294

Melni~ka kaza 181, 186, 187

Metohija 314, 328

Mizija 26, 54

Minhen 130

Monako 277

Moskva 19, 33, 46, 257, 278, 358

Mramorec s., 331

Nigrita, s. 232

Wujork 239

Wu Orleans 239

Ogut, s. 20

Odesa 142

Odrinsko 82, 137, 160

Odrinski vilaet 27, 85

Osmanliska (Otomanska)

Imperija 8, 10, 133,

343

Ostrovsko 40

Ohrid 21, 26, 27, 47, 48, 62,

109, 147, 199, 204, 212, 287, 300,

349

Ohridska kaza 159

Ohridsko Ezero 252

Palanka 91

Pariz 233, 235, 327, 340

Patele, s. 283

Pind, pl. 129

Pirin, pl. 42, 367

Pravednik, s. 331

Prespa 147, 338, 349

Prespansko Ezero 19, 246

Prizren 62

Prilep 47-49, 112, 147, 148,

151, 157, 158, 169, 199,

261, 267, 309, 311, 325,

328, 347,m 355,

Prilepska kaza 158, 169, 170

Petri~ka kaza 186

Pelikat s., 246

Plovdiv (Filipopol) 46, 133

Podgorci s., 159

Popol`ani s., 193


382

Pustec s., 246

Radibu{ s., 19

Rahova s., 246

Resava s., 331

Resen 23

Rila, pl. 167, 234,

251, 285

Rilevo s., 158

Rim 223, 238, 239

Rimska Imperija 302

Ristovac 302, 316

Rodopi pl., 167, 251, 285

Rodos 96

Romanija 41, 52, 63, 98, 168,

171, 191, 249, 340

Rusija, 15, 16, 36, 46, 48, 51, 52,

58, 59, 88, 94, 95, 100,

108, 114, 115, 119, 123,

124, 133, 137, 144, 151,

153, 162, 166, 191, 192,

204, 206, 214, 215, 216,

217, 264, 302

Rudari s., 339

Sao Paolo 239

Sankt Peterburg (Petro-

grad) 57, 118, 122, 123, 135, 143,

144, 206, 207, 208, 210, 213, 224,

362,

Sanxak 341

Sveta Gora 123, 170

Serez 279-281,

Selfixenski sanxak 169, 171

Sekirci s., 158

Sibir 134

Sitrovi~ s., 181

Skopje 2, 3, 15, 19, 21, 23, 38,

39, 41, 47, 53, 55, 61,

62, 63, 65, 68, 73, 74,

75, 77, 85, 89, 90, 92,

95, 103, 104, 112, 114,

116, 129, 130, 140, 144,

148, 152, 160, 161, 164,

168, 179, 200, 201, 217,

218, 220, 221, 225, 229,

231, 233, 256, 258, 259,

262, 263, 267, 274, 298,

300, 302, 308, 313, 320,

321, 333, 340, 341, 348,

360, 361-366, 385

Slep~e s., 158

Slimica s., 246

Slovenija 284, 306, 328, 342

Sovetski Sojuz 11, 292, 311

Soedineti Amerikanski

Dr`avi 185, 235, 286

Solun 20, 22, 27, 32, 46, 49, 54,

55, 61, 62, 63, 75, 80,

107, 126, 137, 138, 159,

168, 169, 185, 188, 189,

202, 208, 232, 240, 250,

289, 314

Solunski vilaet 128, 186, 194

Sofija 6, 8, 53, 57, 66, 72, 74,

76, 80, 81, 88, 89, 92, 98,

105, 106, 107, 121, 123,

129, 137, 149, 150, 161,

163, 164, 183, 187, 188,

219, 202, 226, 227, 239,

243, 245, 257, 265-267,

269, 287, 294, 298, 299,

300, 301, 305, 333, 358,

363,

Srbija 28, 29, 32, 35, 36, 37, 41,

42, 44, 45, 47, 48, 52, 56,

58-60, 62, 68, 69, 71, 83,

95, 96, 98, 99, 102, 105,

108, 111, 116, 118, 120,

123-127 143, 154, 160,

161, 166-168, 174, 180,

191, 198, 199, 200, 202,

203, 206, 207, 212, 214-

217, 220, 226, 233, 239,


383

245, 249, 250, 251, 258,

259, 267-269, 272, 279,

281, 290, 292, 293, 301,

304, 310, 315, 316, 361

Stara Planina 126

Stara Srbija 28, 48, 60, 180,

301

Struma r., 232, 252

Suva Gora pl., 246

Sulim s., 246

Tesalija 41

Topol~ani s., 158, 180

Toronto 275

Trakija 26, 54, 256, 264, 321

Trahovo s., 246

Turcija 29, 34, 40, 41, 45, 48,

66, 82, 87, 88, 94, 102,

105, 128, 134, 136, 137,

141, 143, 145, 153-155,

167, 180, 184, 193, 204,

215, 216, 218, 229, 249,

256, 272, 279, 340

Tikve{ 97, 172, 331, 332

Tikve{ka kaza 181

Trigonon s., 339

Turska Imperija 94, 145, 207

]ustendil 45, 133, 134, 185

Ukraina 15-18, 297, 364

Filadelfija 239

Florina (Lerin) 338, 349, 351

Florinska kaza 184

Francija 53, 88, 146, 147, 302

Hag 239

Halkidi~ki Poluostrov 232

Hrvatska 284, 304, 305, 306,

323, 328, 342

Hrupi{ta s., 98

Carigrad 26, 27, 37, 46, 47, 49,

50, 65, 71, 88, 112, 117,

129, 138, 153, 156, 239,

240

Cetiwe 116, 117

Cer s., 28

Cera s., 246

Crna Gora 41, 116, 120, 154,

212, 217, 314, 328

Crnov~a s., 246

Crno More 239, 268

SODR@INA


384

Kon izdanieto 5

Razmisli namesto predgovor,

ili predgovor za nekoi razmisli 7

Makedonskiot identitet XVIII – XIX vek 14

Literatura 366

Arhivski dokumenti 374

Kratenki 375

Indeks na li~ni imiwa 376

Indeks na geografski imiwa 385

Sodr`ina 391


SVEDO[TVA ZA MAKEDONSKIOT IDENTITET

(XVIII ‡ XX VEK)

Za izdava~ot

prof. d-r Todor ^epreganov,

direktor na INI


385

Lektura


Pe~at

MagnaSken

CIP – Katagologizacija vo publikacija

Nacionalna i univerzitetska biblioteka „Sv. Kliment Ohridski“, Skopje

323.1(=163.3)"17/19"(093.2)

94(497.7)"17/19"(093.2)

SVEDO[TVA za makedonskiot identitet (XVIII-XX vek) /

[redakcija Todor ^epreganov, Biljana Ristovska-Josifovska, Liljana Gu{evska], – Skopje

: Institut za nacionalna istorija, 2010 . – 380 str. ; 29 sm

Na str. 2: Testemonies for Macedonian Identity (18th – 20th Centuries) / Todor Chepreganov,

Biljana Ristovska-Josifovska, Liljana Gushevska. – fusnoti kon tekstot. – Bibliografija:

str. 369-375

ISBN 978-9989-159-35-0

a) Makedonci – Nacionalen identitet – 18-20 v. – Dokumenti

b) Makedonija – Istorija – 18-20 v. – Dokumenti

COBISS.MK-ID 81421066

svedo[tva za makedonskiot identitet -...

Documents