SOCIAL HOUSING ON SLOPES São José do Vale do Rio Preto

Brazil

Phase 1 Orientation

Menno Trautwein, Arnold Blankenstijn & Martijn Blom

SOCIAL HOUSING ON SLOPES São José do Vale do Rio Preto

Brazil

Project team Hogeschool van Amsterdam

Research based trainer: Friso ten Holt, MArch

Postgraduate student:

Menno Trautwein, B.B.E.

Final project for the students: Arnold Blankenstijn

Martijn Blom

an Alfa-Aurora project March 2006

PROLOOG Hva-ers studeren af in Brazilië; wie had dat ooit kunnen denken. Maar voordat er een compleet team met een goed werkplan kon afreizen, is hier een hoop aan vooraf gegaan. De Alfa-Aurora workshop in Rio de Janeiro, vergaderen, plannen maken, de reis voorbereiden, plannen bijstellen etc, etc. Alfa-Aurora (AURORA - Architecture and Urban Research Of Regional Agglomerations) is een netwerk van universiteiten en hogescholen, waaronder de Hogeschool van Amsterdam, in Europa en Latijns Amerika. De Alfa-leden houden zich bezig met onderzoek naar stedelijke ontwikkeling van regionale agglomeraties, door het uitwisselen van mensen en kennis tussen de beide continenten. Doormiddel van het houden van workshops worden, aan de hand van een vooraf gesteld thema, probleemstellingen en oplossingen gepresenteerd en bediscussieerd. Mocht er aanleiding zijn dan wordt er verder onderzoek gedaan naar de probleemstellingen door docenten en studenten op locatie. Alfa-Aurora voorziet in een budget voor de reis en het verblijf. Voor uitgebreide informatie over het netwerk en de doelstellingen verwijzen we naar de Alfa-Aurora website www.alfa-aurora.net. Op de website is tevens een forum waarop de Alfa-leden elkaar op de hoogte kunnen houden van lopende projecten waar deze bediscussieerd kunnen worden. In november 2005 zijn Friso ten Holt en Cilian Terwindt, docenten op de HvA, naar de Alfa-workshop in Rio de Janeiro gegaan, waar het thema “Modern Urban Planning Procedures and Civil Participation” werd behandeld. Binnen dit thema werd gekeken naar de miljoenenstad Rio de Janeiro en het stadje São José do Vale do Rio Preto (SJVRP). Cilian Terwindt heeft daar gepresenteerd hoe wij in Nederland omgaan met meervoudig intensief ruimte gebruik. Friso ten Holt presenteerde een voorbeeldproject uit Equador waar hij een structuur heeft ontworpen waarbinnen snel en goedkoop sociale woningbouw kan worden gerealiseerd. De basis van dit plan is een muur die de helling verdeeld in terrassen en waarin infrastructurele voorzieningen zijn opgenomen, waar de woningen op aangesloten worden. De afvaardiging van de Prefeitura (gemeentebestuur) van SJVRP zag hierin een interessante visie voor sociale woningbouw in hun gemeente. Dit gaf aanleiding tot het samenstellen van een team om nader onderzoek te doen, en daarmee de Prefeitura te voorzien van een goed doordacht voorstel in hun Município (gemeente). Het team bestaat uit de volgende personen:

- ir. Friso ten Holt, teamleider, afstudeerbegeleider, aanwezig in Brazilië van 16 februari tot 2 maart

- ing. Menno Trautwein, afgestudeerd student, meewerkend begeleider, aanwezig in Brazilië van 16 februari tot eind juni

1

- Arnold Blankenstijn, student, aanwezig in Brazilië van 16 februari tot eind juni - Martijn Blom, student, aanwezig in Brazilië van 16 februari tot eind juni

Veel mensen van het arme platteland trekken naar steden als Rio de Janeiro, op zoek naar werk. De stad Rio de Janeiro, maar vooral de kleine steden rondom Rio de Janeiro zullen daarom de komende jaren explosief groeien. Een van deze kleine steden rondom Rio is São José do Vale do Rio Preto (SJVRP). Deze stad is door Alfa Aurora gekozen als voorbeeldstad. Daar zullen wij, Europese Alfa-leden met ervaring op het gebied van het structureren van urbanisatie, de Brazilianen assisteren bij het op een goede manier structuren van deze explosieve groei. SJVRP heeft echter een tweede probleem wat met de toekomstige bevolkingsgroei tot een conflict zou kunnen leiden. Het grootste deel van de woningen in SJVRP is gebouwd op schuine hellingen, welke bij hevige regenval weggespoeld kunnen worden. Waardoor er een groot risico is dat er dodelijke ongelukken gebeuren. Aan de hand van de hiervoor genoemde problemen en de vraag van de Prefeitura van SJVRP om assistentie bij visievorming zijn wij als team afgereisd naar Brazilië. We willen in SJVRP de huisvestingsproblemen (en wat daaraan gerelateerd is) analyseren en op basis daarvan de Prefeitura een voorstel presenteren voor sociale woningen binnen een bouwkundige structuur. Om dit zo goed mogelijk te kunnen doen zullen we ongeveer 4 maanden in SJVRP gaan wonen. Zo kunnen we de mensen leren kennen, met hen praten, en ervaren hoe de stad en de verschillende buurten functioneren. Onze onderzoeksopgave is als volgt omschreven: Onderzoek naar een technische basisstructuur ten behoeve van goedkope huisvesting op hellingen in São José do Vale do Rio Preto. Zoeken naar een technische oplossing die geschikt is voor meerdere locaties, denkend aan hellingshoek bodemgesteldheid financiën etc. We zullen het onderzoek uitvoeren in vier fasen die elk ongeveer een maand zullen duren.

- Fase 1: Oriëntatie - Fase 2: Onderzoek en kiezen van een gebied - Fase 3: Schetsontwerp en voorlopig ontwerp - Fase 4: Definitief ontwerp

Met dit project hopen we een inspiratiebron te zijn voor alle Alfa-leden, de Nederlandse achterban en de Prefeitura van SJVRP. We zullen een zo realistisch mogelijk voorstel maken waarbij we hopen het estafettestokje door te kunnen geven, voor realisatie van de plannen.

2

PROJECTFASE 1 INHOUD Inleiding pagina 5

Hoofdstuk 1: De geschiedenis van Sào José do Vale do Rio Preto pagina 6

De geschiedschrijvers De kolonisatie De spoorlijn De val van de koffie-industrie De kippentijd De afhankelijkheid

Hoofdstuk 2: Sociaal-economische verhoudingen en besluitvorming pagina 11 Algemeen De werkgelegenheid Inkomen De armste wijken Werkeloosheid en cijfers in Brazilië Cultuur Inkomsten van de gemeente in 2006 Budget van de gemeente in 2006 Speerpunten van de gemeentelijke overheid Bijlagen

Hoofdstuk 3: Bouwmethodes en bouwtechnieken pagina 28

Algemeen Geschiedenis Nieuwe materialen Wanden Vloeren Balkons en veranda’s Dakconstructies Fundering Staal en aluminium

3

Geprefabriceerd en seriematig bouwen Houtconstructies Ventilatie Afgebakend

Hoofdstuk 4: Keuze van de projectlocatie pagina 35

Herformulering van de uitgangspunten Plan van aanpak voor de locatiekeuze Selectie van de armste wijk Beschrijving van wijk 1: Barrinha Beschrijving van wijk 2: Camboatá Beschrijving van wijk 3: Floresta Beschrijving van wijk 4: Pedras Brancas Beschrijving van wijk 5: Pouso Alegre Conclusie

Summary in English pagina 47

Bronvermelding pagina 50

4

INLEIDING Ons totale project, het maken van een voorstel voor een structuur voor sociale woningbouw op hellingen in São José do Vale do Rio Preto (SJVRP), is opgedeeld in vier fasen Hiermee willen we op verschillende schaalniveaus werken. De eerste fase betreft een oriëntatiefase. Hierin doen we onderzoek naar de geschiedenis, de sociaal-economische verhoudingen en de bouwtechnieken in Brazilië en SJVRP. Hiermee willen we voor onszelf een duidelijk beeld vormen van de lokale situatie. Verder zullen we de gemeente SJVRP verkennen, om uiteindelijk te kiezen voor welke locatie we een voorstel zullen maken. Met deze keuze kunnen we ons in de volgende fase toespitsen op deze locatie en hiermee op een gedetailleerder schaalniveau ons project voortzetten.

5

Hoofdstuk 1 DE GESCHIEDENIS VAN SÃO JOSÉ DO VALE DO RIO PRETO De huidige verschijningvorm van São José do Vale do Rio Preto (SJVRP) wordt bepaald door wat er in de geschiedenis is voorafgegaan. De ruggengraat van het klein landelijke stadje is het meanderende verloop van de Rio Preto en van de verbindingweg tussen Teresópolis en Petrópolis. Langs deze ruggengraat zijn de verschillende gemeenschappen ontstaan; verstrooit, structuurloos en ongeordend. Sinds de onafhankelijkheid van SJVRP (1987) beginnen deze gemeenschappen zich te vormen tot buurten / wijken van het stadje. Het ontstaan van de gemeenschappen is bepaald door de economische afhankelijkheid van de Fazenda’s (herenboerderijen) enerzijds, en de wens om een eigen leven op te bouwen aan de rivier met de transportweg anderzijds. De plaats van een nieuwe woning werd dan ook voornamelijk bepaald door economische en logistieke argumenten. De geschiedenis van SJVRP is bepaald door drie belangrijke factoren die de huidige verschijningsvorm verklaren:

- De moeilijke politieke emancipatie - De economische interesse in de bouw van de spoorweg, die ook weer is

afgebroken na 60 jaar - De economische afhankelijkheid van de Fazenda’s

De geschiedschrijvers Het onderzoek naar de geschiedenis van het gebied is een zware taak geweest voor de geschiedschrijvers, omdat de beschikbare gegevens niet eerder gepubliceerd waren en de bronnen elkaar vaak tegen spraken. Dit pionierswerk is met name gedaan door de historici Jany Oliveira Limongi en haar man Carlos A. Limongi. Samen hebben zij een omvangrijk geschiedwerk geschreven over SJVRP. Dit werk is aanbevolen in het lokale onderwijs maar omdat het nog haast niet onderwezen wordt lijkt het in de vergetelheid te geraken. Het feit dat maar weinig mensen iets weten over de ontstaansgeschiedenis van hun woonplaats draagt, volgens sommigen, bij aan het falende identiteitsgevoel. Ondanks de lange geschiedenis van het gebied is SJVRP pas een stadje van slechts 18 jaren jong en heeft het in de eeuwen ervoor overal en nergens bij gehoord. De Prefeitura heeft zichzelf dan ook als taak gesteld om het stedelijke saamhorigheidsgevoel te stimuleren, door het organiseren van culturele activiteiten en op hand zijnde bouw- en restauratieprojecten.

6

De kolonisatie Op een topografische kaart [fig. 1.1] van 1767, uitgegeven door de Portugese kroon, wordt voor het eerst melding gedaan van het gebied waar het huidige SJVRP in ligt. Dit gebied wordt op de kaart aangeduid als een groot en centraal gebied dat voor de kolonisten nog onontdekt is. Het vertoond geen enkel spoor va lanke beschaving en wordt alleen gekenmerkt door de aanwezigheid van inheemse stammen zoals de Puris, de Coroados en de Goitacazes. Waarschijnlijk hebben deze in geluk gehad dat ze in die tijd daar nog leefden. De kolonisten waren ruim honder erder (1650) aan strooptochten begonnen naar goud en indianen voor slavenarbeid [fi Deze strooptochten begonnen bij de steden São Paulo en Rio de Janeiro en rich staat Minas Gerais omdat daar het goud te vinden was. SJVRP is pas l doorvo d geworden voor goudtransporten. Het is bekend dat er via SJVRP gou orten p den omdat via deze weg controleposten ontdoken konden worden en er d belas d betaald. Er liep dus een smokkelroute door SJVRP. Fig. 1.1: kaart uit 1767.

Rond 1767 we gio van sé opgedeeld in Seismaria’s (landerijen), welke in handen kwamen van g dbezit t als doel deze te koloniseren door het exploiteren van landbouwgron oor wer Fazenda’s gebouwd en koffieplantages aangelegd waar Indiaanse en Awoonden kwamaanwezigheid (tussen Camboeens een Faze Door de vruchtte zijn. Het gebnemen tussen geschiedschrijgebruikt werd vwerden. Door dnevenwegen. Dvoor het gebievallei. De gescSeismaria’s. DSeismaria’s.

en gingater eendtranspus geen

rd de rerootgrond. Hierv

frikaanse slaveen vooral uit P

is tot vandaag atá en Barrinh

nda beheerde.

bare grond in died begon aande beide markver Gilberto Feoor het transpe gestage groeze regionale

d en forceerdehiedschrijvers e huidige Muni

n een bindianendianen d jaar eg. 1.2]. ting de ergebie

laatsvonting wer

São Joters meden er

n te werk werden gesteld. De kolonisten die hier op de Fazenda’s ortugal en in een later stadium ook enkele uit Italië. De Italiaanse

de dag nog duidelijk door de naam van Bairro Parada Moreli a) en door het aanwezige nageslacht van de familie Moreli, die hier

Fig. 1.2: kolonisten ontmoeten indianen.

e vallei van de Rio Preto bleek de exploitatie hier een groot succes het eind van de 18e eeuw een strategisch belangrijke positie in te ten van Minas Gerais en Rio de Janeiro. Volgens de rrez bestond er in 1788 al een voetpad dat de Rio Preto volgde en ort van de goederen die door de eerst Fazenda’s geproduceerd ei van de productie ontwikkelde deze voetpaden zich tot ontwikkelingswegen veroorzaakten een toenemende ontwikkeling ook de latere civilisering in het uitgestrekte gebied van de Paraíba hebben na afronding van hun onderzoek een kaart gemaakt van de cípio (gemeente) van SJVRP omvatte toen 17 van deze

7

De spoorlijn De koffieplantages brach n Brazilië grote rijkdom maar waren ook het begin van het hedendaagse verschil tu en rijk en arm. Het grote geld ging vooral naar de grootgrondbezitters, de fie barons, die het verdiend slaven voor zich te laten werken. Ook de regio van de Rio eto maakte een bloeitijd do ege de verbouw en handel in koffie. Dit resulteerde in aanleggen van een spoorw af Petrópolis via Areal richting São José do Rio Preto (SJRP oals het in die tijd nog heet t begin van 1886 was de spoorweg al tot Aguas C as gekomen, waar een bela Fazenda lag. Aan het eind van het jaar werd het huidige cen m bereikt dat in die tijd tot eling kwam op de grens van twee Seismaria’s. Het station et centrum lag toen ongev oogte van het huidige gebouw van de Prefeitura [fig. 1.3 Al snel was er het plan om d rbaan door te trekken naar Teresópolis. Daarvoor w in 1908 de zwarte stalen b r de Rio Preto [fig. 1.4] aangelegd en die wordt tegenwoord nog steeds gebruikt. Dit we ijds groots gevierd omdat hiermee de scheiding van de oev overwonnen was. De spoo chter nooit verder gekomen dan het centrum, waardoor d rug nooit zijn beoogde taa unnen vervullen.

Fig. 1.3: foto uit ± 1910 van het centrum met spoorlijn, station, toenmalige bebouwing en de brug over de Rio Preto.

Hoewel de trein vooral g ruikt werd voor het vervoer v deren, was er ook een gedeelte voor personenvervoer. Dleven van de Riopretanotrein in de namiddag grogedragen om gasten te De treinstations werden SJRP. Behalve economisde mensen. De val van de koffie-inIn de periode van 1888 tDit kwam door de uitputtafschaffing van de slaveverpachten hun grond ofniet voorbij. Veel familiesnaar andere gebieden inverloor de spoorlijn zijn egebruikten en vooral miner nu eigenlijk niets mee

tesskof Prhet), zlartru

in h].

erdigerse b

eb

e spoorlijn heeft ook een belas, zoals de inwoners van SJRPeide uit tot een locale attractieontvangen of om gewoon indreen sociale ontmoetingsplaatsch voordeel droeg de spoorlij

dustrie ot 1929 ging het bergafwaartsing van de grond, de internatiornij. Veel grootgrondbezitters t verkochten deze. Deze koffie die de Fazenda’s bevolkten p de hoop daar weer economisconomische haalbaarheid. Erder goederen. Daarom is in 19r van terug te zien, uitgezonde

en dooror vanweg vante. In hengrijke ontwikkeer ter h

e spoorug overd destrlijn is e

k heeft k

an goe

ngrijke positie ingenomen in het sociale genoemd worden. Het wachten op de en er werd zelf speciale kleding voor uk te maken op de andere dorpsgenoten. en fungeerde als het Copacabana van n dus ook bij aan het identiteitsgevoel van

met de verdiensten in de koffie-industrie. nale val van de koffieprijs en de

rokken weg naar de grote steden en crisis ging ook de regio van de Rio Preto akten hun boeltje bijeen en trokken weg ch succes te kunnen boeken. Hierdoor waren minder mensen die de trein 47 de hele spoorbaan afgebroken en is

rd het station in Aguas Claras. [fig. 1.5]

Fig. 1.4: de zwarte brug over de Rio Preto.

8

De kippentijd Na de val van de koffieproductie en het wegtrekken van diverse Fazenda bewoners en hun arbeiders, zochten de achterblijvers naar nieuwe inkomstenbronnen. Men ging andere producten verbouwen zoals chuchu, caqui en tropische vruchten. Een passend voorbeeld hierbij is de Familie Werneck (Portugezen met Duitse voorouders), die de Fazenda Belém [fig. 1.6] bewoonden. Zij bleven in SJRP en nu wonen er nog steeds Wernecks op de Fazenda Belém. Een nieuwe economische impuls kwam uit het fokken van kippen voor vlees en eieren. Tussen 1950 en 1960 bereikten de kippenfokkerijen hun hoogtepunt en was SJRP de belangrijkste kippen regio van Zuid-Amerika. Hierdoor groeide het stadje snel met scholen, ziekenhuizen en commerciële activiteiten die de kippenindustrie ondersteunden. Tegenwoordig zijn er hier nog steeds een hoop kippenfokkerijen maar zijn deze lang niet meer zo lucratief als in het verleden. De afhankelijkheid De nu volgende chronologie komt uit de boeken van de geschiedschrijvers Limongi, en vertelt het verhaal van de lange weg naar onafhankelijkheid van het gemeenschappen gebied. De verschillende territoriale afhankelijke periodes zijn een belangrijke oorzaak van de vertraagde en ongeordende ontwikkeling van het stedelijke gebied van SJVRP. In dit stadje zonder structuur is het moeilijk voor de Prefeitura om grip op de zaak te krijgen. De afhankelijkheid zorgde voor een gerechtelijke en administratieve verwaarlozing maar bracht ook een sterke religieuze saamhorigheid.

Fig. 1.5: treinstation in Aguas Claras.

De geschiedenis van de afhankelijkheid van het gebied begint in de 18e eeuw. Tot het jaar 1775 bevond het gebied zich onder de verantwoordelijkheid van de gemeente Piedade de Mage. Aansluitend tot 1814 behoorde het tot Piedade de Inhomirim. Een jaar ervoor werd officieel de naam São José da Serra Acima aan het gebied gegeven. Dit was een belangrijke gebeurtenis omdat vanaf nu het gebied de status van gemeenschappengebied had en een naam. Maar in 1814 ontstond ook het stadje São Pedro de Cantagolo, waardoor het gebied in twee delen werd opgesplitst. De noordoever werd van Cantagolo en de zuidoever van Freguesia de Inhomirim. Deze stad veranderde in 1831 de naam van het gebied in São José do Rio Preto waardoor het al aardig begon te lijken op de huidige naam. Een nieuwe periode van afhankelijkheid brak aan door het samengaan met de gemeente Paraíba do Sul in 1833. Hierdoor kreeg het gebied een gedeelde Pastoor (SJRP werd bij de Parochie gevoegd), en politieke en gerechtelijke administratie. In dit tijdvak scheidden zich een aantal kleine gemeenschappen af van SJRP, zoals Cebola, Matosinhos, São Pedro de Alcantara en NS da Conceisão de Bemposta. In het jaar 1874 vormde zich het stadje Sapucaia, wat voor SJRP betekende dat het zich afscheidde van Paraíba do Sul en zich aansloot bij Sapucaia. Deze afhankelijk duurde wederom enige jaren tot het gebied in 1892 aan het 5e district van Petrópolis toegevoegd werd. Door het vastleggen

Fig. 1.6: entree van Fazenda Belém, met in het midden een nazaat van de Wernecks, Donna Ana Werneck.

9

van een staatsrechtelijke wet kon SJRP zich eindelijk van de afhankelijkheid bevrijden, en stichtte haar eigen Município (gemeente) op 15 december 1987. Dit manifesteerde zich in de naamsverandering naar São José do Vale do Rio Preto Natuurlijk is de stichting van een eigen Município mogelijk gemaakt door de wet die de regering afgegeven heeft. Maar een belangrijk feit is, dat door de saamhorigheid van de verschillende religieuze groeperingen het proces in gang is gezet. Voor die tijd was er geen locale bestuursorgaan en werden belangrijke maatschappelijke zaken in de kerk geregeld door de mensen zelf. Zij hebben zich uiteindelijk hard gemaakt voor een eigen Município met een democratisch gekozen Prefeitura. Een interessant gegeven van vandaag de dag is dat de verschillende kerken een belangrijke positie innemen in het gemeentewezen. Deze kerken zijn dan ook in elke wijk te vinden en fungeren als een belangrijk sociaal trefpunt. Er worden culturele activiteiten georganiseerd, de armen worden geholpen en er wordt natuurlijk ook veel gepraat, waarbij ook de plaatselijke politiek niet onbesproken blijft. Maar uiteindelijk worden de Riopretanos aangestuurd door hun nu 18 jaar jonge Prefeitura.

10

Hoofdstuk 2 SOCIAAL-ECONOMISCHE VERHOUDINGEN EN BESLUITVORMING Algemeen De federale republiek Brazilië is verdeeld in 27 staten en het federale district Brasilia. Lula is sinds 2003 de gekozen president. De staat Rio de Janeiro omvat naast de stad Rio de Janeiro onder ander de twee grote plaatsen Petrópolis en Teresópolis en ergens op de rijksweg RJ-134 tussen deze twee steden, 100 km van Rio de Janeiro, ligt het conglomeraat van nederzettingen São José do Vale do Rio Preto (SJVRP). Surface: Inhabitants: Inhab./km2: republic of Brazil 8.511.965 km2 (1) 184.184.264 (3) 22 inhab./km2 state of Rio de Janeiro 43.919 km2 (1) 15.383.407 (3) 350 inhab./km2 region Metropolitana 5.695 km2 (2) 11.570.524 (3) 2032 inhab./km2 municipality Rio de Janeiro 1.206 km2 (2) 6.094.183 (3) 5053 inhab./km2 region Serrana 6.963 km2 (2) 792.870 (3) 114 inhab./km2 municipality Petrópolis 797 km2 (2) 306.002 (3) 384 inhab./km2 municipality Teresópolis 773 km2 (2) 148.965 (3) 193 inhab./km2 mun. São José do Vale do Rio Preto 221 km2 (2) 21.662 (3) 98 inhab./km2 Sources: (1) Lonely Planet 2002 (2) www.governo.rj.gov.br / www.cederj.edu.br/atlas (3) IBGE estimation 2005 Fig. 2.1: de Rio Preto in het centrum van Sào José Pas sinds 1987 is SJVRP een onafhankelijke gemeente (Município), daarvóór behoorde het tot de gemeente Teresópolis. Net als Nederland kent Brazilië op alle bestuursniveaus een onderverdeling in de drie machten: wetgevende macht, uitvoerende macht en rechtsprekende macht (respectievelijk: poder legislativo, poder executivo, poder judiciário). In SJVRP bestaat de wetgevende macht uit gekozen gemeenteraadsleden. De uitvoerende macht bestaat uit een gekozen burgemeester (Prefeito) en zijn wethouders (secretários). De rechtsprekende macht bestaat uit een rechter; hoger beroep zal op staatsniveau plaatsvinden. De meeste inwoners van de gemeente São José do Vale do Rio Preto wonen in het gebied van 20 km langs en in de vruchtbare valleien van de Rio Preto (zwarte rivier). Een duidelijk stedenbouwkundig plan is er sinds het ontstaan van de nederzettingen nooit gekomen en

11

inmiddels zijn de nederzettingen gegroeid tot een aantal grotere kernen. Het huidige gemeentebestuur beschouwt het als een belangrijke taak om meer eenheid te brengen in het stedelijke gebied en om te voorkomen dat er in de toekomst onwenselijke situaties ontstaan, zoals scherpe scheidingen tussen rijke en arme buurten, het ontstaan van favelas, oneconomisch ruimtegebruik, bodemvervuiling en verlies van waardevolle natuurgebieden. Werkgelegenheid Van oudsher kent het gebied SJVRP veel fazendas (landgoederen van grootgrondbezitters) en lange tijd werkten hier d nden slaven op de koffieplantages. Na de afschaffing van de slavernij in 1888 stortte koffiehandel enigszins in, maar het werk werd deels overgenomen door arbeiders uit Euro die als zelfstandigen het land van de fazendas konden bewerken, in ruil voor een vast geldb g of een deel van de oogst.

Fig. 2.2: Caqui (links) en chuchu (rechts)

Tot op heden is landbo en fruitteelt een van de belangrijkste bronnen van inkomsten, name caqui (Engels: kaki) en chu (Engels: chayote). Het werk in deze twee producten heeft relatief weinig risico, om de investeringen laag zijn en er altijd een zekere afzetmarkt is. Het grootste deel van het wdoor seizoensarbeidersgekregen op de landerhebben daar simpele h

Fig. 2.3: kippenfokkerij

Een andere belangrijketalrijke gigantische opemeeste mensen houdegebied van SJVRP de gwordt geëxporteerd navoor vogelgriep in die lthans gezien als erg risToerisme is er eigenlijkhet koelere bergklimaagrotere steden zoals RTom Jobim kocht hier igemeente kent onder mgrootste deel van de gdas Órgaos, richting Teplannen om de toekomverhogen (veel van de verbeteren en vervolge

uize de pa, edrauw chudat

erk, de oogst, duurt 3 maanden en wordt voor een groot deel verricht . Sommige van de seizoensarbeiders hebben stukjes grond toegewezen

ijen (waarvan de eigenaar bijvoorbeeld in Rio de Janeiro woont) en uisjes gebouwd. inkomstenbron is sinds de jaren 50 de kippenfokkerij. Niet alleen zijn er n schuren met kippenhokken overal langs de wegen te bekennen, de n er thuis ook nog wat kippenhokken op na. In de jaren 50 vond in het rootste productie plaats van heel Zuid-Amerika en het grootste deel

ar Europa, de Verenigde Staten en Zuidoost Azië. Maar sinds de angst anden groot is, is de export enorm afgenomen en de kippenhandel wordt icovol. weinig, maar hier wordt, hoewel met weinig haast, aan gewerkt. Vanwege t is het gebied van oudsher geliefd als vakantieoord voor mensen uit de io de Janeiro. De beroemde arrangeur en zanger van bossa-nova-muziek n de jaren 50 een landgoed en schreef hier enkele van zijn liedjes. De eer enkele rotswanden die zeer geschikt zijn voor de klimsport. Het

emeente bestaat uit waardevolle natuurgebieden (met name het Parque resópolis) en de wethouders milieu en van toerisme werken samen aan st van de natuurgebieden zeker te stellen, de bodemdiversiteit te regenwouden zijn in het verleden gekapt), de informatieverstrekking te ns toerisme te stimuleren.

12

Verdere inkomstenbronnen zijn niet anders dan elders: de gemeente kent bouwbedrijven, winkels, fabriekjes, melkkoeien etc. Inkomen Hoewel onderstaande staat laat zien dat de inkomens in SJVRP erg laag zijn, voelt het aan als een redelijk welvarende gemeente, met weinig hele arme en weinig hele rijke inwoners. De meeste families hebben een inkomen van maandelijks 400-800 euro. Overigens betekent dit niet dat het officiële minimum loon hier wordt gehanteerd: net als in de rest van Brazilië is dit een papieren tijger. Men praat over een huur van een huis van “één salaris”, wat betekent: “één keer het minimum loon van 300”, maar verder telt het minimum loon nergens. Een agent verdient R$ 1000-2000 salaris (400-800 euro) en een gewone nieuwe auto met airconditioning kost R$ 20.000 (8000 euro). Een simpel huis kost 400 R$ per m2, een luxer huis (met wellicht een eenvoudig zwembad) kost R$ 650 per m2. Gross National Product: Inhabitats: GNP per pers.: Brazil R$ 1.556.181.873.000 (4) 184.184.264 (6) R$ 8.458 p.p. The state of Rio de Janeiro R$ 220.206.189.000 (5) 15.383.407 (6) R$ 14.680 p.p. Região Serrana R$ 5.756.560.000 (5) 792.870 (6) R$ 7.259 p.p. São José do Vale do Rio Preto R$ 72.825.000 (5) 21.662 (6) R$ 3.362 p.p. Sources: (4) IBGE 2003, www.ibge.gov.br (5) CIDE 2003 (6) IBGE estimation 2005 Net income in São José do Vale do Rio Preto per person: rich R$ 2000-4500 (800-1800 euro) average R$1000-2000 (400-800 euro) poor R$ 500-1000 (200-400 euro) minimum income R$ 300 (120 euro) very poor R$ 0-500 (0-200 euro) Source: Nei Gonçalves Machado, Secretaria de Planejamento e Gestão da Prefeitura de São José. Nei Gonçalves Machado, onze belangrijkste gesprekspartner en wethouder van stedelijke planning, schetst voor ons bij wijze van voorbeeld zijn eigen financiële plaatje. Hij verdient maandelijks R$ 2600. 1000 is hij maandelijks kwijt aan zijn twee studerende kinderen, 500 aan medicijnen en een psycholoog van zijn zieke vrouw, 300 aan de huishoudelijke hulp die drie keer

13

per week komt, een paar honderd aan tandarts, gas/water/licht en overige vaste lasten. De rest, zo’n 600, is om van te leven. De familie heeft geen auto. Er hoeft dus niet eens iets tegen te zitten om niet uit te kunnen komen met dit salaris ei klust daarom bij voor zijn eigen gemeentehuis als elektrisch ingenieur. De armste wijken De gemeente kent een aantal arme wijken. Zo’n 1 arme families hebben op grond die niet hun eigendom is huisjes gebouwd, meestal met b nen kolommen, opgevuld met holle terracotta blokken en met een dak van asbest gol en. Deze arme families leven met name in de wijken Pedras Brancas, Pouso Alegre, Barrinha resta, Camboatá en op kleine stukjes grond langs de Rio Preto. Werkeloosheid en cijfers in Brazilië Over werkeloosheidscijfers is weinig bekend in Br . De cijfers die er zijn, hebben geen betekenis: de informele sector is immers immens.overheidsuitgaven aan werklozen, arbeidsinvalide(40.000.000.000 euro), als je niet weet naar welke Nog moeilijker is het gesteld met de enorme staatvermeerderd met US$ 70.000.000.000 rente. Als jeUS$ 10.000.000 te besteden heeft en er 3000 vergdat om US$ 30.000.000.000, een fractie van de toen ongrijpbaar, dat de overheid er niet over praat:Hetzelfde geld voor het feit de grote bedrijven alleondernemingen. Was in 1970 nog 80% van de bedondernemingen, in 2006 is dit nog maar 20%. Cultuur In Nederland heerst het beeld van de Brazilianen dliefst in boxershort, mouwloos hemd en slippers roweinig plannen. Dit is deels waar, maar geldt iets veel, afspraken zijn helder en worden vaak redelijkmaakt en verkoopt is behoorlijk degelijk. Carnavalzorgvuldig voorbereid, groots gevierd en duurt vie

en N

400 etonfplat, Flo

azilië

Wat heb je nog aan cijfers over n en ouderen van 100.000.000.000 R$ groep (bijvoorbeeld arm of rijk) dit geld gaat? sschulden van US$ 500.000.000.000, in 2005 rekent dat de gemeente van SJVRP jaarlijks elijkbare gemeentes zijn in Brazilië, dan gaat

tale staatsschuld. Deze bedragen zijn zo groot de kiezers snappen er toch niets van. maal worden overgenomen door buitenlandse rijven in handen van Braziliaanse

Fig.2.4: lege blikjes recyclen, Pedras Brancas

at ze leven bij de dag, veel feestvieren, het ndlopen, de hele dag aan het flirten zijn en

minder voor SJVRP. Men werkt hier redelijk punctueel nagekomen en alles wat men wordt, net als elders in Brazilië, zeer lang en r a vijf dagen lang; een beetje op z’n Brabants.

14

Een typisch Braziliaanse manier om aan bovengenoemde speerpunten te werken, kunnen we dagelijks aanschouwen op het gemeentehuis. Er wordt enorm veel vergaderd en omstebeurt herhaalt iedereen telkens hoe belangrijk het is dat je er eerst voor moet zorgen dat de armen te eten hebben, dat je telkens kleine stapjes moet zetten, dat er in harmonie moet worden gewerkt, dat het gaat om een bewustwordingsproces van de bevolking en dat je er vooral veel met elkaar over moet praten. Verder valt het op dat er alleen maar afspraken worden gemaakt op het moment dat je elkaar daadwerkelijk spreekt; het ijzer wordt gesmeed als het heet is. Dat heeft als voordeel dat dingen op het moment zelf heel snel kunnen gaan en als nadeel dat je per onderwerp telkens weer de juiste persoon te pakken moet zien te krijgen en vaak uren, dagen of weken moet afwachten. Incomes of the municipality in 2006 in Reais (R$) Incomes from the state and federation: 24.138.570 Incomes from the municipality: 1.446.430 Others: 415.000 Total incomes (10.400.000 euro): 26.000.000 Budget of the municipality in 2006 in Reais (R$) Mayer and aldermen 1.211.900 Administration of the secretariat of mayor and aldermen 1.511.800 Local council 1.200.000 Secretariat of education and culture 7.422.600 Secretariat of health 3.660.500 Secretariat of public works, urban development and transport 4.589.400 Secretariat of Fazendas (farms) 881.400 Secretariat of agriculture, supplies and fishery 879.400 Secretariat of family, social work and housing 451.700 Secretariat of environment 436.900 Secretariat of tourism, sports and leisure 359.300 Secretariat of planning and urban developments 177.600 Secretariat of industry, commerce and economic developments 92.300 Fund for the Santa Theresinha hospital 2.528.000 Autonomous department of water supplies and sewer systems 460.200 Others 137.000 Total budget (10.400.000 euro): 26.000.000

15

Speerpunten van de gemeentelijke overheid: - het ontwikkelen van een stedenbouwkundige visie voor het 20 km lange stedelijke gebied; - het stichten van een regerings- en cultureel centrum in het midden van het gebied; - het verbeteren van de leefomstandigheden in de armere wijken; - het zeker stellen en revitaliseren van de natuurgebieden; - het versterken van de cultuur en het restaureren van oude gebouwen; - het stimuleren van toerisme. Bijlagen: MAP 1: Province of Rio de Janeiro – Regions MAP 2: Province of Rio de Janeiro – Cities and roads MAP 3: District São José do Vale do Rio Preto – Forrest and protected areas MAP 4: District São José do Vale do Rio Preto – Use of the soil MAP 5: District São José do Vale do Rio Preto – Morphology MAP 6: Fragment of São José do Vale do Rio Preto – Neighbourhoods and population MAP 7: Fragment of São José do Vale do Rio Preto – Income spread over the district MAP 8: Fragment of São José do Vale do Rio Preto – Land owned by the government Organogram of the executive power of the government of São José Organogram of legislative power and judicature of the government of São José Population per neighbourhood

16

17

18

19

20

21

22

23

24

Chefia de Gabinete Ailton de Oliveira

Procuradoria Geral José Otavio Branco da Cunha

Conselho Municipal de Defesa dos Diretos da criança Conselho Tutelar*

Secretário da Indústria, C

omércio e

Expansão E

conômica

Paulo C

ésar Ram

os Cabral

Conselho D

efesa Meio

Am

biente S

ecretário de Meio A

mbiente

Marco A

urélio Padilha Fróes

Conselho M

unicipal de Defesa

dos Diretos da criança

Conselho Tutelar*

Secretário de Turism

o, Esporte e

Lazer M

arcello Rossado N

ettoC

ons. da Assistência S

ocial C

omitê P

rograma de

erradicação do trabalho infantil (P

ETI)

Com

itê do “fomi-cero”

Secretário D

a Família, A

ção Social,

Cidadania e H

abilitação P

aulo Cabral

Conselho de Turism

o

Secretário de P

lanejamento e

Gestão

Nei G

onçalves Machado

Departam

ento Autônom

o da Água

e Esgoto

Wilton P

edro de Toledo Júnior

Secretário de O

bras Publicas,

Urbanização em

Transporte (Francisco C

arlos Nogueira)

Secretário de A

gricultura, A

bastecimento e P

esca R

oberto Souza Lopes

Conselho D

iretor C

onselho Curador

Conselho Fiscal

FHMST

Conselho M

unicipal de Saúde

Secretário de S

aúde R

oberto Alves V

ieira

Secretário de Fazenda

Gilberto M

artins Esteves

Conselho de C

ultura C

onselho do FUN

DE

F C

onselho de Educação

Conselho de P

atrimônio,

Histórico, A

rtístico e Cultural

Secretário do E

ducação e Cultura

Eny E

steves da Cunha

Secretário de A

dministração

Anselm

o Fanca

Gabinete do Prefeito Prefeito: Manoel Martins Esteves Vice-prefeito: Carlos Alberto de Oliveira

PODER EXECUTIVO

25

Câmara Presidente: José Carlos Pacheco Frutado

Vereadores(votados) Ivo da Gama Pines Gloria Anunciação da Silva Rubens de Carvahlho Luis Romeu Souza de Oliveira Louis Vanderlei Pereira de Freitas Paulo José de Olivereira José Anacheto de Souza Júnior Dárcio Andriolo Machado

Comarca de São José do Vale do Rio Preto

PODER LEGISLATIVOPODER JURICIÁRIO

26

27

Hoofdstuk 3 BOUWMETHODES EN BOUWTECHNIEKEN Algemeen De onderstaande uiteenzetting betreft de verschillende bouwmethoden en bouwtechnieken van gebouwen in Brazilië, met name woningen. Infrastructurele bouwwerken zullen in dit schrijven dan ook buiten beschouwing worden gelaten. De methodes waarmee in Brazilië wordt gebouwd, verschillen in een groot aantal aspecten met de bouwmethodes die in Europa worden toegepast. De voornaamste oorzaak hiervan is het grote verschil in klimaat, men hoeft hier geen rekening te houden met hevige kou of condensvorming. Het leven speelt zich veel meer buiten af en dit is direct terug te zien in de manier van bouwen. Een andere oorzaak is de mindere mate waarin men eisen stelt aan veiligheid, gebruiksvriendelijkheid en comfort. Door de tijd heen zijn er bouwmethodes ontwikkeld, waarmee relatief eenvoudig een duurzaam gebouwd kan worden. Deze bouwmethodes zijn beïnvloed door twee belangrijke bouwmethoden uit het verleden. De methode van de oorspronkelijke bewoners van Brazilië, de indianen, en de methode van de Zuid-Europese kolonisten. Geschiedenis De indianen bouwden simpele huizen van natuurlijke materialen uit de omgeving: hout, bamboe, leem en verschillende soorten bladeren, vlassen en halmen. De eerste huizen die zij bouwden waren hutten welke niets meer voorstelden dan vier wanden en een dak. Deze bestonden enkel uit een bamboe of houten skelet bedekt met (bananen)bladeren. Door verrotting van deze natuurlijke bouwmaterialen, moesten wanden en dak vaak vernieuwd worden. Dit was echter geen probleem, daar men genoeg tijd had en er bouwmaterialen in overvloed aanwezig waren. Dit belemmerde echter wel de drang tot ontwikkeling van nieuwe betere bouwmethoden. Later maakte de indianen ook gebruik van leembouw. Hierbij zijn de wanden opgebouwd uit een houten of bamboe raamwerk, waartussen leem wordt gesmeerd. Deze techniek is bijna overal ter wereld bekend onder de naam ‘Adobe’ en wordt tot op het heden in veel landen, waaronder Brazilië, nog steeds toegepast. [Fig. 3.1] Het dak bestond bij de Braziliaanse indianen echter altijd uit een bamboe bladerendak met een overstek als bescherming tegen de tropische zon. In het algemeen werden er enkel huizen met één bouwlaag gemaakt. Meerdere bouwlagen zouden de constructie te ingewikkeld maken en aangezien het leven zich voornamelijk buiten en dus op de begane grond afspeelde, was er simpelweg ook geen behoefte aan woningen met meerdere lagen.

Fig. 3.1: woonhuis in Pedras Brancas, opgebouwd uit hout en leem.

28

Met de bezetting van de Portugese kolonisten, welke zijn hoogtepunt had in het midden van de 18e eeuw, veranderde de manier van bouwen. De Portugezen namen hun Zuid-Europese bouwmethodes mee naar Brazilië en bouwden met natuursteen en de eerste vorm van baksteen. Met deze materialen maakten zij typische Zuid-Europese gebouwen. De dragende wanden, vervaardigd uit natuursteen of baksteen, werden aan beide zijden afgepleisterd en als verdiepingsvloer werd een houten balkenlaag toegepast. De dakconstructie bestond uit een houten sporenkap bedekt met gebakken terracotta pannen. [Fig. 3.2] Door de klimatologische voordelen en de makkelijke vervangbaarheid maakten de koloniale bouwers ook gebruik van de leemtechniek. De leemwanden die zij hiermee vervaardigden waren een stuk professioneler dan die van de indianen. Deze waren aan twee zijden gepleisterd, waardoor de wanden beter geconserveerd bleven en duurzamer waren dan zonder pleisterwerk. Aangezien leem geen dragend materiaal is, werd er in de leemwand een houten draagconstructie opgenomen, welke de verdiepingsvloer en het dak draagt. Overkappingen, waaronder kleine ambachten werden verricht, bestonden veelal uit alleen een dakconstructie, ondersteund door kleine houten kolommen. Aangezien deze gebouwen alleen bescherming moesten bieden tegen regen en zon, waren alle zijden open. Hierdoor kon de doorgaande luchtstroom de ruimte en constructie koelen. [Fig. 3.3]

Fig. 3.2: koloniaal woonhuis in het centrum van SJVRP. Dit gebouw is opgebouwd uit speciaal ingevoerde Franse bakstenen.

De Portugese bouwmeesters brachten vanuit Europa de Barok naar Brazilië. In deze ornamentrijke bouwstijl zijn veel fazenda’s, paleizen en kerken gebouwd, voornamelijk in het zuidoosten van Brazilië. In SJVRP komt er geen barok voor, omdat het altijd een heel landelijk gebied is geweest. Nieuwe materialen De verdere ontwikkelingen van bouwmaterialen en de industrialisatie in het begin van de 20e eeuw hebben een nieuwe impuls gegeven aan de manier van bouwen. Materialen zoals beton, staal, baksteen en glas deden hun intrede en stonden symbool voor modern, rijkdom en westers. De traditionele bouwmaterialen zoals hout, bamboe en leem zijn in de vergetelheid geraakt en bestempeld tot ouderwets, ‘indiaans’ en arme materialen. Toch word er, weliswaar meestal door armere mensen, nog steeds met deze materialen gebouwd. Vooral leem wordt door de goede warmteaccumulatie en goede vochtregulering van het materiaal nog steeds toegepast. [zie Fig. 3.1]

Fig. 3.3: houten overkapping in Comboatá.

29

Met de komst van de nieuwe huidige bouwmaterialen is er een bouwmethode ontwikkeld die in veel landen met een soortgelijk klimaat wordt toegepast. De belangrijkste bouwmaterialen binnen deze methode zijn beton, Tijolo’s en de Bloco Concreto [Fig. 3.4 en 3.5]. Deze twee laatste materialen zijn binnen de (west) Europese bouw onbekend, maar worden wereldwijd toegepast. De tijolo is een gebakken terracotta steen, welke zowel in wanden als in vloeren wordt toegepast. Deze holle steen is poreus, waterabsorberend en zeer breekbaar, en moet daarom worden afgewerkt met een dikke pleisterlaag, welke de steen beschermd. Er zijn een aantal soorten Tijolo’s: de Tijolo Barra of Tijolo Vedação, een niet-dragende steen die alleen als opvulmateriaal wordt gebruikt, de Tijolo Estruturais, een dragende steen, waarvan een speciale variant is voor het opleggen van vloeren en de Tijolo Laje, een vloertijolo die gebruikt wordt voor het opvullen van een constructievloer. Fig. 3.4: Tijolo Barra. Fig. 3.5: Bloco Concreto.

De Bloco Concreto (blok beton) is een rechthoekige betonnen steen met holle ruimtes, waarmee een dragende wand kan worden geconstrueerd. Ook wordt deze toegepast in keerwanden waarmee grond op de plaats wordt gehouden. Alle bovengenoemde materialen worden in veel verschillende soorten en maten toegepast. Aan de hedendaagse gebouwen is de invloed uit de koloniale periode zeer goed af te lezen, er wordt gebouwd met een ‘knipoog’ naar de koloniale stijl. Men associeert deze stijl namelijk nog steeds met rijkdom. De bouwmethodes die hedendaags wordt toegepast kennen veel verschillende soorten uitwerkingen, maar zijn echter allemaal vervaardigd met de technieken die hieronder staan beschreven. Wanden De dragende wanden van een gebouw kunnen op een aantal methoden worden vervaardigd. De eerste methode is een betonnen skelet van kolommen en liggers, welke met behulp van een houten bekisting worden gestort. Na uitharding wordt de ruimte tussen de kolommen dichtgemetseld met Tijolo Barra’s. [Fig. 3.6] De tweede methode is met de Tijolo Estruturais, met deze steen worden dragende wanden gemetseld, welke de verdiepingsvloer of het dak dragen. Aangezien deze steen een ‘schone’ afwerking heeft, word deze meestal aan de buitenzijde alleen afgewerkt met een waterdichte vernislaag. De derde methode is met de Bloco Concreto. Met dit materiaal worden dragende wanden gestapeld, waarna een aantal kritische punten in de wand worden volgestort met wapeningstaal en beton. Hierdoor ontstaat op een aantal plekken in de wand een betonnen kolom, welke meewerkt in de sterkte en de stabiliteit van de wand. De methode met de Bloco Concreto wordt in Brazilië minder toegepast dan de andere methodes. Voor deze methode is namelijk een stuk meer bouwkundige kennis en precisie nodig en deze is niet altijd aanwezig, aangezien veel mensen hier hun eigen woningen bouwen.

Fig. 3.6: betonnen draagstructuur opgevuld met Tijolo Barra, in een woning in SJVRP.

30

De Tijolo Barra en de Bloco Concreto wanden worden meestal afgepleisterd met twee lagen; een metselmortellaag en een stuclaag. De metselmortellaag kan in dikte verschillen van 5 mm tot 20 mm. Bij rijkere gebouwen of woningen wordt meestal een extra esthetische afwerkinglaag aangebracht. Dit is in meeste gevallen natuursteen, tegels, een verflaag of een esthetische stuclaag. Bij het gebruik van de tijolo barra is een pleisterlaag echter zeer noodzakelijk, aangezien deze tijolo’s beschermd moet worden tegen regen en beschadiging. Ondanks deze noodzaak is een groot aantal woningen niet voorzien van een pleisterlaag, simpelweg omdat de bewoner of gebruiker hier geen geld voor heeft.

Fig. 3.7: de twee typen vloerliggers.

Vloeren De begane grond vloer en een eventuele verdiepingsvloer worden geconstrueerd uit geprefabriceerde betonnen liggers, welke op de fundering of op een dragende wand rusten. Er zijn twee soorten betonnen liggers. [Fig. 3.7] De eerste soort heeft de vorm van een omgekeerde “T” en hier zit al wapening in verwerkt. De tweede soort is een betonnen strook van ongeveer 100 mm breed en heeft wapening aan de bovenzijde uitsteken. Deze lijkt op een strook breedplaatvloer, zoals wij die in Nederland kennen. Deze beide soorten liggen ongeveer hart op hart 400 mm uit elkaar. Tussen deze liggers liggen Tijolo Laje, welke een sponning hebben waarmee ze op de betonnen liggers liggen.[Fig. 3.8] Vervolgens wordt er rondom de vloer een houten randbekisting gemaakt, waarna een druklaag van ongeveer 50 mm wordt gestort, voordat de tijdelijke onderstempeling kan worden verwijderd. De verdiepingsvloer laat men vaak 500 mm over de wand uitsteken. Dit is mede om de draagkrachten beter in balans te houden (het maximaal moment wordt gereduceerd waardoor ook de doorbuiging van de vloer afneemt), maar deze rand is ook zeer praktisch bij het schoonmaken en onderhouden van het gebouw. Tevens voorkomt het dat regen direct op de ondergelegen wand slaat, en zo de afwerklaag bevuild. Vloeren worden tegenwoordig veelal afgewerkt met tegels, in de koloniale tijd was een houten afwerking gebruikelijker.

Fig. 3.8: tijdelijk onderstempelde verdiepingsvloer, betonnen liggers en Tijolo Laje’s zijn duidelijk zichtbaar.

Balkons en veranda’s Aangezien het leven in Brazilië zich voornamelijk buiten afspeelt zijn elementen als veranda’s en balkons zeer belangrijk. Bijna elke woning heeft een veranda of balkon. Balkons worden meestal aan de verdiepingsvloer gestort of gedragen door consoles of kolommen. Het is niet vanzelfsprekend dat elk balkon een balustrade heeft. Om het indringen van ongedierte tegen te gaan worden begane grondvloeren veelal tientallen centimeter boven het maaiveld getrokken. Veranda’s, die op dezelfde hoogte liggen als de begane grondvloer, zijn hierdoor ook verhoogd. Veranda’s worden meestal overdekt met een luiere kapconstructie dan de rest van de woning. [Fig. 3.9]

Fig. 3.9: luxe woning met aan weerszijden een ruime veranda. Het dak is ter hoogte van de veranda’s luier.

31

Dakconstructies Er zijn een tweetal typen dakconstructies die veelal worden toegepast. Een plat dak en een schuine kap, binnen deze twee categorieën zijn weer een aantal verschillen te onderscheiden. Een plat dak is niets meer dan een vloer geconstrueerd zoals hierboven staat aangegeven. Bovenop deze vloer wordt een opstand van halve Tijolo Barra’s gemaakt (ongeveer 100 mm hoog). [Fig. 3.10] Aan alle zijden van het gebouw zijn (pvc) pijpen door de opstand doorgevoerd, die het regenwater afvoeren en aan alle kanten van het gebouw naar beneden laten kletteren. Er zit geen afschot in deze daken. Het grote voordeel aan dit type dak is dat een mogelijke uitbreiding van het gebouw, in de vorm van een extra bouwlaag, zeer eenvoudig is. Men houdt hier constructief gezien al rekening mee, door de stekeinden waarmee de constructie van de volgende laag gekoppeld zou kunnen worden, al uit het dak te laten steken. Een variant op het ‘simpele’ platte dak is een plat dak waar vanaf de zijkanten in twee richtingen golfplaten onder afschot naar het midden toelopen [foto 3.11]. Er wordt in deze situatie een hogere opstand gemaakt, ongeveer 500 mm, vanaf waar de golfplaten naar het midden toelopen Hier wordt het regenwater door middel van een goot naar de zijkant van het gebouw geleid en hier naar beneden afgevoerd. Dit principe van een plat dak wordt meestal alleen toegepast als men er zeker van is dat er geen extra laag meer op het gebouw komt.

Fig. 3.10: dakopstand van een veelvoorkomend platdak, regenwaterafvoer gaat door de opstand heen.

Ook binnen de meest voorkomende schuine kapconstructies zijn er een aantal varianten. De meest simpele variant is een schuin dak dat naar één zijde afloopt. Dit type dak heeft een houten constructie en is meestal afgedekt met stalen golfplaten of asbestplaten. Dit dak is relatief simpel en goedkoop en wordt daarom veel toegepast voor armere woningen. De andere variant is een kapconstructie welke afloopt naar twee zijden. Deze schuine kapconstructie stamt uit de koloniale periode en is eigenlijk weinig veranderd. [foto 3.12] Dit ongeïsoleerde dak is opgebouwd uit houten sporen en regels en afgedekt met terracotta pannen. Dit dak heeft meestal een overstek van ongeveer een halve meter, omdat er geen dakgoot wordt toegepast. Tevens beschermt dit overstek het gebouw tegen de invallende zonnestralen. Deze variant is het meest voorkomende type dak in SJVRP.

Fig. 3.11: taps toelopend plat dak in Pouso Alegre.

Fundering In SJVRP wordt er veel op rotsgrond gefundeerd, aangezien deze bijna overal in deze omgeving op een diepte van één á anderhalve meter aanwezig is. De grond wordt afgegraven totdat de rots bloot is gelegd. Op deze rotsgrond wordt een poer gestort, eventueel met verankering in de rots. Op de poer worden betonnen kolommen gestort, welke de funderingsbalken dragen.

Fig. 3.12: veelvoorkomend type dak, gebaseerd op het dakprincipe waarmee de kolonisten bouwden.

32

Tevens wordt er veel gefundeerd op staal, dit gaat volgens hetzelfde principe als in Europa. Op een harde grondlaag wordt beton gestort, waarop de fundering wordt gemaakt. Als derde mogelijkheid kan er gefundeerd worden op palen. Dit gebeurt echter alleen als men de eerste twee technieken niet kan toepassen, aangezien deze het meest economisch zijn. Bij het funderen op palen word er voornamelijk geheid, echter worden er in sommige gevallen ook palen geschroefd. De palen gaan meestal tot een diepte van tussen de 10 meter en 20 meter. Voordat er gefundeerd kan worden, moet er eerst onderzoek worden gedaan naar de bodemgesteldheid. Dit kan op een aantal verschillende manieren; een gat graven en ter plekke onderzoek doen, een gat boren en de resultaten laten onderzoeken in een laboratorium of door middel van (geluid)pulsen achterhalen welke grondsoorten aanwezig zijn. Staal en aluminium Fig. 3.13: overkapping van een sportveld,

uitgevoerd in een lichte staalconstructie. Brazilië is een van de grootste staalproducenten ter wereld; ondanks dit feit wordt er niet veel in staal gebouwd. Het materiaal is hier namelijk relatief duur en niet rendabel voor zware constructies. In Brazilië zijn de hoogste kosten tijdens de bouw namelijk de materiaalkosten, en niet zoals in Europa de arbeidskosten. Arbeid kost hier namelijk weinig, het loon voor een arbeider in de bouw bedraagt slechts vier euro per dag. Overkappingen voor bijvoorbeeld sportvelden en arbeidsplaatsen, worden voornamelijk wel in staal geconstrueerd. [Fig. 3.13] Deze gebouwen bestaan uit stalen vakwerkkolommen en vakwerkliggers die het golfplaten- of staalplatendak dragen [Fig. 3.14]. Aangezien de stalen vakwerken veel arbeid en weinig materiaal kosten, is het voor dit type bouwwerk, wel rendabel om op deze manier te bouwen. Brazilië is tevens ook één van de grootste producenten van aluminium, er wordt hier namelijk veel bauxiet gedolven. Echter wordt in de bouw niet veel aluminium toegepast, het enige wat in aluminium wordt uitgevoerd zijn kozijnen. Simpele en goedkope, maar zeer arbeidsintensieve kozijnen. Ook worden houten kozijnen veel toegepast. Dit zijn veelal gestandaardiseerde typen kozijnen, waarvan alleen de afmetingen kunnen verschillen. Deze worden dan ook meestal geprefabriceerd aangeleverd. Geprefabriceerd en seriematig bouwen Tijdens de periode van het modernisme zijn veel gebouwen uitgevoerd in geprefabriceerd beton, dit gebeurde voornamelijk vanuit architectonisch oogpunt. Buiten deze veelal architectonische hoogstandjes, is geprefabriceerd bouwen niet heel gebruikelijk in Brazilië, alleen wanneer het om grote (utilitaire) projecten gaat. In SJVRP is geprefabriceerd bouwen dan ook weinig aanwezig. Dit komt voornamelijk omdat deze manier van bouwen alleen zijn vruchten afwerpt als het om grote seriematige projecten gaat, en deze zijn hier niet veel.

Fig. 3.14: knooppunt van de lichte stalen constructie van een autogarage in Parque de Vera Lúcia.

In SJVRP bouwen namelijk de meeste mensen hun eigen huis. Wanneer dit soort grote projecten zich wel voor zouden doen in SJVRP, zou het niet ondenkbaar zijn om wel seriematig

33

Fig. 3.15: ventilatie ‘latjes’ in de luiken van de ramen.

geprefabriceerd te bouwen. Er zijn echter wel een aantal ‘kleine’ bouwmaterialen die geprefabriceerd worden, maar dit is voornamelijk vanuit praktisch oogpunt. Voorbeelden hiervan zijn de Bloco Concreto en de vloerliggers in constructievloeren. Houtconstructies In de periode van de indianen en de kolonisten, werd er veel in hout gebouwd, tegenwoordig is dat anders. Houten constructies worden vermeden. De hoofdredenen hiervoor zijn termieten, die het hout zodanig aantasten dat het niet meer zijn functie kan vervullen. Het materiaal bamboe heeft eenzelfde probleem, alleen hierbij gaat het om de boktor. Hout wordt tegenwoordig alleen toegepast als het niet direct in contact staat met het maaiveld, hierdoor kunnen termieten het hout niet bereiken. Een duidelijk voorbeeld hiervan zijn de houten sporen en regels, die nog altijd worden toegepast in de ‘koloniale’ kapconstructies. Ventilatie In een land als Brazilië, waar een warm klimaat heerst, is ventilatie een heel belangrijk fysisch onderdeel. Men probeert dan ook zo te bouwen dat er altijd een natuurlijke ventilatiestroom door het gebouw gaat. Hier past men speciale ‘trucjes’ voor toe. Eén daarvan is dat in bijna alle raam- en deurluiken ventilatielamellen worden geplaatst [Fig. 3.15]. Dit zijn schuin geplaatste latjes, welke zowel zon als ongedierte tegenhouden, maar een vrije ventilatiestroom doorlaten. Een andere manier is om speciale schuin geplaatste stenen in een wand op te nemen, deze belemmeren inkijk en laten geen zonnestralen door, maar er wordt wel geventileerd [Fig. 3.16]. Dit wordt voornamelijk toegepast in utilitaire gebouwen en op plekken in een gebouw waar het geen probleem is als er een ‘windje waait’.

Fig. 3.16: ‘ventilatie’ stenen. Afgebakend Als men door de straten van een dorp of stad in Brazilië loopt, valt het direct op dat iedereen graag zijn of haar eigen stukje grond afbakent. Of men nou arm of rijk is, iedereen laat duidelijk weten wat openbaar terrein is en wat privé terrein is. De erven van de rijkere woningen worden veelal aan de straatzijde afgebakend door een (hoge) muur met een houten poort. In de armere wijken gebeurd dit door een bamboe hekje of een Tijolo-muurtje [Fig. 3.17]. Ondanks het leven in Brazilië erg samenhorig is, vindt men het belangrijk om de grens aan te geven tussen privé en collectief.

Fig. 3.17: straatbeeld in Camboatá. Men vindt het belangrijk de erfgrens aan te geven d.m.v. een Tijolo muur.

34

Hoofdstuk 4 KEUZE VAN DE PROJECTLOCATIE Herformulering van de uitgangspunten Nu we ruim een maand in SJVRP zijn, hebben we een duidelijker beeld gekregen van de situatie in de gemeente en dit blijk anders te zijn dan wij in Nederland dachten. Naar aanleiding van deze bewustwording hebben we uitgangspunten van de onderzoeksopdracht aangepast en toegevoegd. Bij het maken van het Plan van Aanpak in Nederland en van het Werkplan in SJVRP stonden een aantal uitgangspunten centraal, die op dit moment anders zijn. Oorspronkelijke uitgangspunten:

- De grote migratiestroom richting de stad Rio de Janeiro zou deels kunnen worden opgevangen door de kleinere omliggende steden, waaronder SJVRP.

- SJVRP heeft reeds een grote instroom van nieuwkomers en kan dit nu niet goed verwerken doordat een sociale, politieke en stedenbouwkundige visie ontbreekt. Daarom is SJVRP bezig met visievorming.

- Er zijn veel huizen in SJVRP met constructieve en sanitaire problemen, of die van een helling dreigen te glijden.

Naar aanleiding van deze uitgangspunten wilden we een bouwkundige structuur ontwerpen om hellingen te stabiliseren en waartegen gemakkelijk woningen kunnen worden gebouwd. Deze structuur zou tevens op meerdere locaties kunnen worden toegepast en voor verschillende doelgroepen. Ten aanzien van de eerste twee uitgangspunten hebben we geconstateerd dat de grote migratiestoom in het verleden heeft plaatsgevonden en dat het aantal nieuwkomers tegenwoordig niet meer zo groot is. De huidige bevolkingsgroei in SJVRP(4,6%, bron Prefeitura) bestaat voornamelijk uit een grote natuurlijke bevolkingsgroei. De meerderheid van de bevolking heeft dan ook geen huisvestingsprobleem. Alleen de allerarmsten hebben slechte huizen en de oorzaak hiervan is dat deze mensen geen of onzeker werk hebben. De armere mensen wonen overwegend in wijken die geen of weinig voorzieningen hebben. Het belangrijkste probleem in deze regio is de werkgelegenheid en dat verklaart ook het relatief lage inkomen per hoofd t.o.v. de staat Rio de Janeiro. Het probleem van het instorten van huizen door landslides is minder groot dan we aanvankelijk dachten. Er zijn ons nu twee instortingsgevallen in Barrinha bekend en het aantal huizen met

35

mogelijk instortingsgevaar is op één hand te tellen. Natuurlijk moet hier iets aan gedaan worden, maar de mate van urgentie is minder groot dan we gedacht hadden. Dit alles overwegend hebben we onze basisuitgangspunten herzien om actueler en relevanter te werk te kunnen gaan. Ook hebben we opnieuw geformuleerd voor welke doelgroep(en) we ons voorstel aan de Prefeitura gaan maken. De nu volgende uitgangspunten zijn gebaseerd op wat wij de afgelopen tijd gezien en gehoord hebben in de straten van SJVRP, en op de gesprekken met leden Prefeitura.

- In sommige wijken wonen veel mensen in slechte, soms gevaarlijke behuizing, die vaak zonder vergunning is gebouwd.

- Er zijn diverse problemen zoals: armoede, sociale veiligheid, drugs, prostitutie, te kleine woningen, analfabetisme, gebrek aan opleiding en kennis, geïsoleerde ligging van wijken en een tekort aan voorzieningen.

- De Prefeitura zoekt naar oplossingen voor deze problemen en heeft (wellicht onder druk van de kiezers) de neiging alle probleemgezinnen bij elkaar te schuiven en weg te stoppen.

- De problemen nemen langzaam toe en men is bang dat er in sommige wijken op termijn een risico is van favela-vorming.

- Wij denken dat stedenbouw, architectuur en bouwkunde een belangrijke bijdrage kunnen leveren het verbeteren van de situatie van de armste mensen.

Na de constatering van deze feiten hebben wij besloten om ons voorstel te maken voor de locatie waar de huisvesting- en sociale problemen het grootst zijn. Onze doelgroep is dus de allerarmste groep mensen die wonen in de armste wijken. Plan van aanpak voor de locatiekeuze De Prefeitura en haar raadgevende bewonerscommissies (Conselhos) besteden veel aandacht aan de lokale problemen. Zij hebben al een aantal projecten opgezet om de problemen aan te pakken en de armste mensen te helpen. De Prefeitura ziet graag dat wij een voorstel maken voor de wijk Pedras Brancas en is al in onderhandeling met medefinanciers, zoals de staatsbank. Wij hebben besloten om eerst een selectie van de armste wijken in de gemeente te maken, die wijken te analyseren en op basis daarvan te kiezen voor welke locatie we ons voorstel gaan maken. Om deze analyse te maken hebben we hiervoor een plan van aanpak opgesteld:

- Selectie maken van de armste wijken. - Opstellen van lijsten met onderzoekspunten in Engels en Portugees.

36

- Met deze lijsten gaan we onderzoek doen in de wijken zelf. Dit doen we op eigen kracht of met mensen van de Prefeitura.

- In de wijken doen we observaties en gaan we gesprekken aan met de bewoners. - De lijsten gaan ook naar de Prefeitura. Zij helpen ons met het verzamelen van de

gegevens. - Met de verzamelde gegevens wordt per wijk een beschrijving gemaakt waarin de

situatie uiteen wordt gezet en we geven een beschreven waardeoordeel over de wijk. - De beschrijvingen en gegevens worden met elkaar vergeleken en op basis hiervan

maken we een keuze. - Als locatie voor ons nog uit te werken voorstel kiezen we de wijk die er het slechtst aan

toe is. Selectie van de armste wijken Om een selectie te maken van de wijken waarvan we denken dat die in aanmerking zouden kunnen komen, hebben we ons laten leiden door eerder verrichte onderzoeken, literatuur en door gesprekken met de Prefeitura en bewoners. Uiteindelijk hebben we vijf wijken gekozen die als armste wijken van SJVRP bestempeld kunnen worden. Deze wijken zijn:

- Barrinha - Camboatá - Floresta - Pedras Brancas - Pouso Alegre

Voor de stedenbouwkundige ligging van de wijken in de gemeente van SJVRP, zie map 4.1.

37

38

Beschrijving van wijk 1: Barrinha Oppervlak: 1,8 km2

Inwoners: 1.294 inwoners (schatting CIDE 2003) Aantal huizen: 335 huizen (schatting gemeentebestuur) Theoretische bevolkingsdichtheid: 617 inwoners / km2

Gemiddeld aantal bewoners per huis: 5 bewoners / huis Verwachte bevolkingstoename: hoog (schatting gemeentebest.) Aantal onveilige huizen: weinig Aantal huizen die van helling zijn gegleden: 2 huizen Tekort aan goede huizen: 50 (schatting Jairo Castor Masiel) Algemene beschrijving van ligging, bebouwing en sociale situatie:

Fig. 4.1: klein deel vallei De wijk ligt aan de gemeentelijke hoofdweg, aan het westelijke uiteinde van de 20 km lange urbane zone. Hier zijn twee bushaltes, waar elk (half)uur een bus rijd. Het grootste deel van de wijk ligt in een kleine vallei, die door een steile berg wordt afgeschermd van de gemeentelijke weg. De huizen liggen ruim verspreid over de vallei, en is er veel onbebouwde grond tussen deze huizen aanwezig. Veel mensen hebben namelijk in het verleden één of meerdere kavels in de vallei gekocht, maar niet iedereen heeft genoeg geld om er te kunnen bouwen. De huizen verschillen in kwaliteit, er zijn een aantal ‘rijkere’ huizen, maar het merendeel zijn simpele ‘tijolohuizen’, waarbinnen weer onafgewerkte krotten en leefbare huizen te onderscheiden zijn. Sanitaire voorzieningen zijn bijna overal aanwezig, maar sommige huizen zijn met de riolering aangesloten op de regenwaterafvoer. In het verleden zijn er twee huizen van een helling gegleden, waarvan men er één gecontroleerd heeft laten instorten. Er zijn redelijk wat voorzieningen in de wijk, een supermarktje, barretjes, een medische post, een basisschool en een naschoolse opvang. Hier worden kinderen van 4 tot 15 jaar beziggehouden met sport en spelletjes. Verder is er zes jaar geleden een voetbalveldje aan aangelegd en rijd er voor het vervolgonderwijs een schoolbus. In de wijk komt kleine criminaliteit voor, vechtpartijtjes, drugsgebruik en prostitutie, maar niet zodanig dat het overlast veroorzaakt. De enige politiepost van SJVRP is helemaal aan de andere kant van de stad gelegen, waardoor de politie zelden snel ter plaatse kan zijn .Er rijden wel patrouilleauto’s rond. Volgens Jairo Castor Masiel (werkzaam bij de prefeitura), die ons een ochtend heeft rondgeleid, is er een tekort aan huizen in de wijk. Er zouden ongeveer 50 woningen bij moeten komen. Hij gaf aan dat de woningnood in Pedras Brancas misschien noodzakelijker is, maar dat er in Barrinha ook zeker woningen nodig zijn.

Fig. 4.2: ‘krot’

39

De nieuwbouw van 48 sociale woningen in de wijk Jaguara zouden het woningtekort in Barrinha deels moeten opvangen. De prefeitura speelt met de gedachte om op de top van één van de bergen rondom de vallei een aantal sociale woningen te bouwen. De helling van het potentiële plangebied is redelijk stijl, maar het is hier gemakkelijk om aan te sluiten op stromend water en het sanitaire stelsel. Tevens is hier een zandweggetje in de buurt, waardoor het wegennet gemakkelijk realiseerbaar zou zijn. Een aantal jaren geleden heeft een particulier een aantal kleine woningen (20 m2) gebouwd en deze betaalbaar verhuurd voor R$100 á 150 per maand. Momenteel staan de meeste huizen leeg, omdat deze veel te klein zijn. Tevens komen deze woningen na een hevige regenbui onder water te staan doordat deze in een valleitje staan waar het water niet goed wordt afgevoerd. Zowel het plangebied van de prefeitura als de particuliere grond zouden voor ons potentiële bouwlocaties zijn. Een derde mogelijkheid zou een onbebouwd deel van de vallei zijn, waarvan de hellinghoek echter wel redelijk groot is. Net als in de rest van SJVRP is er in Barrinha weinig werk. Gelukkig is er een grote kippenslachterij en een bouwmaterialenfabriekje waar zo’n 200 mensen werken. Ondanks de armoede en de werkloosheid in de wijk is het leven zeer gemoedelijk. De bewoners vormen al zeer lang een hechte eenheid, mede doordat deze wijk al een lange geschiedenis heeft. Fig. 4.3: leefbare onafgewerkte tijolo woning

Fig. 4.4: particuliere sociale woningen

40

Fig. 4.5: straatbeeld.

Fig. 4.6: straatbeeld.

Fig. 4.7, 4.8 en 4.9 (onder): straatbeeld.

Beschrijving van wijk 2: Camboatá Oppervlak: 1,1 km2 Inwoners: 1372 inwoners (schatting CIDE 2003) Aantal huizen: 320 huizen (schatting gemeentebestuur) Theoretische bevolkingsdichtheid: 1291 inwoners / km2 Gemiddeld aantal bewoners per huis: 4 à 5 bewoners / huis Verwachte bevolkingstoename: redelijk hoge natuurlijke aanwas (schatting) Aantal onveilige huizen: geen Aantal huizen die van helling zijn gegleden: geen Tekort aan goede huizen: wellicht enkele Algemene beschrijving van ligging, bebouwing en sociale situatie: Camboatá is gelegen tussen de gemeentelijke hoofdweg en een scherpe bocht van de Rio Preto. Bij aankomst valt meteen de niet afgebouwde en verloederde prefab betonnen school van Oscar Niemeyer op. De wijk is voor het grootste deel ingeklemd tussen een vrij steile berg, een smalle en redelijk vlakke landstrook en de rivier. Zoals overal in de gemeente het geval is, was alle grond van Camboatá oorspronkelijk van één eigenaar en is de grond een jaar of 20 à 30 geleden opgedeeld in kavels van 100 tot 200 m2. Kennelijk is de locatie geliefd, want in de loop van de jaren zijn er op de meeste kavels meerdere huizen gebouw, waardoor de dichtheid van huizen erg hoog is. Er zijn huizen in alle kwaliteitsegmenten, van luxe huizen met mooie veranda’s tot eenvoudige huisjes van onafgewerkte terracotta bouwblokken met een golfplaten dak. Er is een gering tekort aan woonhuizen, hetgeen deels zal worden opgevangen door de bouw van een aantal nieuwe woonhuizen aan de andere zijde van de gemeentelijke hoofdweg, waaronder een viertal eenvoudige huurwoningen van R$ 200-250. Verder is de gemeente gestart met de bouw van nieuwe sociale huisvesting in de naastgelegen wijk Contendas, in de vorm van een klein woontorentje. De meeste voorzieningen zijn aanwezig: de wegen zijn vrijwel allemaal geplaveid, de huizen hebben alle sanitaire voorzieningen, er zijn barretjes en winkeltjes, er zijn een aantal kerken, er is een onverhard speelterrein naast de halfafgebouwde school van Niemeyer en in de wijk Contendas is een medische post en een net nieuwe gebouwde school. Zoals overal in de gemeente is er een tekort aan werk, hoewel rond de wijk een aantal kippenfokkerijen liggen. De bevolking is in het algemeen laag opgeleid. Er is zeer weinig criminaliteit. Alle kinderen gaan naar school, maar veel volwassenen hebben geen scholing genoten en gaan nu, gestimuleerd door een oproep van het gemeentebestuur, op latere leeftijd alsnog naar de avondschool.

41

Beschrijving van wijk 3: Floresta Oppervlak: 0,7 km2

Inwoners: 188 inwoners (schatting CIDE 2003) Aantal huizen: 64 huizen (schatting gemeentebestuur) Theoretische bevolkingsdichtheid: 277 inwoners / km2

Gemiddeld aantal bewoners per huis: 3 bewoners / huis Verwachte bevolkingstoename: gemiddeld (schatting gemeentebest.) Aantal onveilige huizen: geen Aantal huize die van helling zijn gegleden: onbekend Tekort aan goede huizen: onbekend Algemene beschrijving van ligging, bebouwing en sociale situatie: Floresta is een kleine wijk, welke in zijn geheel hooggelegen op de helling van een berg is gebouwd. Om de wijk heen, liggen veel akkers, waar voornamelijk chuchu wordt verbouwd. Deze wijk is naar alle waarschijnlijkheid ontstaan doordat arbeiders in het verleden hun huis tussen de akkers bouwden en deze groep huizen langzaam uitgegroeide tot een klein wijkje. In tegenstelling tot de weidsheid van de omgeving is de wijk erg dichtbebouwd. De inwoners van Floresta zijn arm en dat is direct terug te zien in het straatbeeld. Alleen de hoofdweg is verhard, alle andere zijwegen zijn zandweggetje met veel kuilen. De huizen zijn net als in alle arme wijken veelal opgebouwd uit onafgewerkt tijolo’s. De huizen zien er verwaarloosd uit. Wij hebben geen woningen kunnen ontdekken die zouden kunnen instorten of van de helling af zouden kunnen glijden. Echter wel toegangswegen naar huizen die steil en onverhard zijn.

Fig. 4 10: straatbeeld

Er zijn bijna geen voorzieningen in de wijk, alleen twee barretjes, die tevens als winkel fungeren. Wel rijdt er een schoolbus. De werkgelegenheid bestaat voornamelijk uit de akkerbouw in de omgeving. Verder is er een kleine kippenslachterij, maar deze is maar twee dagen per week operationeel. Mede door de intense dichtheid van de wijk heerst er een hele gezellige saamhorige sfeer, iedereen kent elkaar en het is bijna één grote familie. Men is, ondanks dat er armoede heerst, niet ontevreden over hun wijk.

Fig. 4 11: kleine onverharde zandweggetjes leiden naar de woningen

42

Beschrijving van wijk 4: Pedras Brancas

Fig 4.12: sociale woningbouw uit 2002.

Oppervlak: 1,1 km2 Inwoners: 667 inwoners (schatting CIDE 2003) Aantal huizen: 139 huizen (schatting gemeentebestuur) Theoretische bevolkingsdichtheid: 617 inwoners / km2 Gemiddeld aantal bewoners per huis: 5 bewoners / huis Verwachte bevolkingstoename: hoge natuurlijke aanwas (schatting gemeentebest.) Aantal onveilige huizen: een paar, door slechte constructie op steile helling Aantal huizen die van helling zijn gegleden: onbekend Tekort aan goede huizen: 100/150 (schatting gemeentebestuur) Algemene beschrijving van ligging, bebouwing en sociale situatie: De wijk ligt op anderhalve kilometer afstand van de urbane zone. Het oude centrum (Bairro Matriz) is de dichtstbijzijnde bebouwing. De wijk ligt in een vallei, waar een stroompje doorheen loopt dat diep verscholen ligt in een moeras met struiken en grassen. Oorspronkelijk waren er alleen landbouwgronden (koffie en later chuchu) en later is een kleine nederzetting ontstaan van mensen die de landbouwgronden onderhouden. De nederzetting is ongecontroleerd uitgegroeid en bestaat nu uit een aantal goede huizen en, met name op de te steile gedeeltes van de hellingen, een groot aantal krotten van terracotta bouwblokken met golfplaten daken. Inmiddels heeft de gemeente vrijwel alle huizen voorzien van stromend water, riolering (waarvan een deel door de regen weer is bloot komen te liggen) en elektra, is de hoofdweg verhard, is er een sportveld met verlichting aangelegd en zijn de steilste paadjes naar de armste krottenhuisjes voorzien van stenen treden. Een paar jaar geleden zijn er met geld van de staat Rio de Janeiro 50 nieuwe twee-aan-twee geschakelde woonhuisjes gebouwd, maar deze zijn veel te klein (<25m2) en slechts vijf gezinnen hadden het geld en de ijver om de optionele uitbouw te realiseren.

Fig 4.13: meest voorkomende bouwsysteem.

Tot op heden zijn de bewoners arm en zeer laaggeschoold. Ze werken hard, in slecht betaald en onzeker werk (vaak seizoenswerk), maken lange dagen en hebben geen tijd voor scholing of vrijetijdsbesteding. Er zijn twee barretjes en winkels zijn er eigenlijk niet, hoewel sommige mensen een klein bedrijfje aan huis schijnen te hebben. Er is geen medische post, geen school en er zijn naast de kerkactiviteiten geen sociale of culturele of werkgenererende activiteiten. Vrijwel alle kinderen gaan nu met de schoolbus naar de lagere school, maar na afronding van de lagere school gaan de meeste zo snel mogelijk aan het werk. Uit verveling en gebrek aan toekomstperspectieven ontstaat er, met name ’s avonds, steeds meer criminaliteit: overlast, Fig 4.14: huis gebouwd van leem en stokken.

43

vechtpartijtjes al dan niet met wapens, wat drugsgebruik, prostitutie. Wat dat laatste betreft, blijkt het met name te gaan om meisjes van 10 tot 15 jaar die uit verveling mannen gaan versieren, meestal onbetaald. In een poging de vicieuze cirkel te doorbreken, heeft de gemeente enkele jaren terug er een voetbalveld aangelegd, maar verder hebben de jongere kinderen, buiten schooltijd, weinig te doen. Sinds kort is geld beschikbaar gesteld voor naschoolse opvang, waarbij 50 kinderen ieder 1 uur per week worden beziggehouden met theater, dans, muziek en spelletjes. Helaas moeten de kinderen hiervoor de 1,5 km naar de “stad” reizen, in afwachting van de bouw van een geschikt onderkomen. Verder wordt de wijk mede vertegenwoordigd in de wekelijkse bijeenkomst van de Conselhos (vrijwillige georganiseerde adviseurs van de gemeente) betreffende sociale verbeteringen in de gemeente en krijgen de armste gezinnen soms van de staat een bedrag van R$ 80 om de voorraadkast te spekken.

Fig 4.15 (links): slaapkamer. Fig. 4.16 (rechts): zandpad omhoog.

De laatste jaren zijn er nog veel andere plannen geweest, maar deze zijn tot op heden niet gerealiseerd. Op dit moment wordt gewerkt aan een “vuurtoren”: een rond torentje van drie bouwlagen dat moet gaan dienen als maatschappelijk baken, lichtzuil, publiciteitszuil voor aankondigingen, kantoortje voor een psycholoog, een openbare internetvoorziening etc. Verder heeft het gemeentebestuur ons Nederlanders, via de universiteit van Rio, gevraagd een voorstel te doen voor 20/30 sociale en goedkope huizen.

44

Beschrijving van wijk 5: Pouso Alegre

Fig. 4.17: de vallei.

Fig. 4.18: zeer eenvoudig woonhuis.

Fig. 4.19 (boven): luxe woonhuis. Fig. 4.20 (onder): Fazenda Pouso Alegre.

Oppervlak: 0,8 km2 Inwoners: 596 inwoners (schatting CIDE 2003) Aantal huizen: 141 huizen (schatting gemeentebestuur) Theoretische bevolkingsdichtheid: 789 inwoners / km2 Gemiddeld aantal bewoners per huis: 4 bewoners / huis Verwachte bevolkingstoename: natuurlijke aanwas (schatting) Aantal onveilige huizen: geen Aantal huizen die van helling zijn gegleden: geen Tekort aan goede huizen: wellicht enkele Algemene beschrijving van ligging, bebouwing en sociale situatie: Pouso Alegre is de meest noordoostelijke wijk en, komende uit de richting van het centrum van de gemeente, ligt het onder aan de geasfalteerde weg die doorgaat richting één van de grootste herenboerderijen, fazenda Belém. De wijk heeft zelf ook een herenboerderij, Fazenda Pouso Alegre, en waarschijnlijk is het dorpje hier omheen ontstaan nadat het merendeel van het landgoed een jaar of 20 à 30 geleden is opgedeeld in kleinere kavels. Het ligt in een uitgestrekte en langgerekte, vruchtbare vallei met een smal riviertje, tussen akkers met onder andere chuchu. Doordat de dichtstbijzijnde wijk, Novo Centro, op een paar kilometer afstand ligt en de hoofdweg weinig als doorgaande autoroute gebruikt wordt, is het een beetje geïsoleerd. De meeste huizen zijn op redelijk vlak terrein gebouwd en tussen de huizen is vrij veel ruimte. De huizen zijn van diverse kwaliteit, van redelijk luxe tot redelijk simpel, echte bouwvallen zijn er niet. Er is een lagere school met een ommuurd plein, een kerk met een ommuurd plein, een medische post, een kleine supermarkt, een paar winkeltjes, een paar barretjes, een houtzagerij, een tapijtenweverij en een schoolbus brengt oudere kinderen naar de middelbare school. Volgens de eigenaar van één van de barretjes, ook eigenaar van de houtzagerij, is Pouso Alegre een harmonieus dorpje met weinig problemen. De mensen zijn arm en hebben weinig scholing, er is wel eens een vechtpartijtje, er komt in geringe mate drugsgebruik voor, maar over het algemeen zijn er geen problemen. Er is geen tekort aan huizen en als er een huis moet worden gebouwd, is er altijd wel een stukje grond over. Hij beaamt dat de gemeente plannen heeft gehad om sociale woningbouw te plegen en hiertoe ook reeds een hoger gelegen stuk grond heeft aangekocht, maar dit was gepland voor arme mensen van elders uit de gemeente. De barhouder benadrukt dat 95% van de bewoners hier fel tegen gekant is, omdat men verwacht dat de nieuwkomers problemen zoals vechtpartijen en diefstal zouden veroorzaken.

45

Conclusie De vijf potentiële projectlocaties zijn de minst welvarende wijken van SJVRP en in al deze wijken zijn illegale, ongeregistreerde huizen aanwezig. Ondanks dit gegeven verschillen de wijken veel van elkaar, zowel in de kwaliteit van de bebouwing als in de sociale leefomstandigheden. Onze projectlocatie zal de wijk zijn waar huisvesting- en sociale problemen het grootst zijn. De gemiddelde kwaliteit van de woningen verschilt per wijk. In Pouso Alegre en Comboatá zijn de huizen gemiddeld van een hogere kwaliteit dan de huizen in Floresta, Barrinha en Pedras Brancas. Voornamelijk in Pedras Brancas zijn er een groot aantal krotten aanwezig. Ook de kwaliteit van de wegen verschilt, in Floresta en Pedras Brancas is alleen de hoofdweg verhard en zijn de zijwegen zandweggetjes met kuilen en hobbels. In de andere drie wijken zijn bijna alle wegen verhard. In alle wijken zouden er wel een aantal woningen bij kunnen, maar het woningtekort is in Pedras Brancas en in Barrinha het grootst. Tevens hebben wij constateert dat er in de afgelopen jaren alleen in Barrinha een tweetal woningen van een helling zijn gegleden. Ook de verschillen tussen de wijken in de sociale leefomstandigheden zijn duidelijk merkbaar. De geografische ligging heeft hier deels invloed op. Hoewel alle wijken opzichzelfstaand zijn en dus als geïsoleerd benoemd kunnen worden, liggen de wijken Pedras Brancas en Pouso Allegre als enige buiten de echte urbane zone. Pouso Allegre is met een aantal kleine winkeltjes redelijk zelfvoorzienend, Pedras Brancas is dit echter totaal niet. In Pedras Brancas zijn veel minder voorzieningen aanwezig in verhouding met de andere wijken. In de meeste wijken wordt melding gemaakt van kleine criminaliteit en prostitutie, maar deze is alleen in Pedras Brancas groeiende, door de verloedering van de wijk. Tijdens onze oriëntatie, is voor ons bevestigd dat Pedras Brancas de wijk is die het best in aanmerking zou komen voorons project. De Prefeitura had al eerder aangegeven dat Pedras Brancas de wijk is waar de problemen het grootst zijn en moedigde ons dan ook aan voor deze keuze . Aangezien wij een gegronde keuze voor onze projectlocatie wilden maken, wilden wij niet zomaar aannemen dat de keuze van de Prefeitura ook daadwerkelijk de juiste is. Na ons eigen onderzoek is dit inderdaad gebleken. Dit geeft aan dat de Prefeitura wel degelijk een juist beeld heeft van wat er zich binnen SJVRP afspeelt. Wij hebben meerdere malen mensen op straat gesproken die aangaven dat Pedras Brancas het meest directe ‘hulp’ nodig heeft. Wel gaf men ook aan dat hierdoor andere wijken niet vergeten dienen te worden, er zijn immers meer wijken die aandacht verdienen. Wij zullen in de volgende fasen van ons project ons toespitsen op de wijk Pedras Brancas en hier een voorstel doen voor nieuwe sociale woningbouw binnen een structuur op hellingen. Dit voorstel zou tevens in de toekomst op andere locaties kunnen worden toegepast.

46

SUMMARY IN ENGLISH Introduction Our project has been split up in four phases. The first phase is an orientation phase. Within this phase we will do research on history, social economic aspects and building techniques. We will explore the total município (municipality) of São José do Vale do Rio Preto (SJVRP) as well, so we can make an grounded decision for our project location. In de the future we will work out our social housing proposal, mainly concentrating on this location. History - SJVRP has a very long history, but the city is officially only 18 years old. - Around 1767 the Portuguese colonists split up the region of SJVRP into large pieces of land

(seismarias), where fazenda’s (landlord farms) with coffee plantations were build. The coffee plantations brought SJVRP economic success.

- From 1888 this success went down because of exhausting of the land, the international fall of the coffee price and the abolishment of the slavery. People searched from new economic sources and started to grow products like: Chuchu, Caqui and tropical fruits.

- Around 1950 the breeding of chickens brought a new economic success and at the highpoint SJVRP was the most important chicken region of whole Latin America. Nowadays there are still chicken farms in SJVRP, but not as successful as in the past.

- In the past SJVRP has been contentiously politically dependant on other municipalities, this has led to the unstructured situation nowadays. Since December 15th 1987, the Riopretanos have their own município (municipality) and their own Prefeitura (government).

Social economic aspects and decision making - The federal republic of Brazil has 27 states and a federal district: Brasilia. In the state of Rio

de Janeiro lays the conglomerate of settlements: São José do Vale do Rio Preto. - Brazil uses the trias politica system on all governmental levels. In SJVRP the legislature

consist of a chosen local council , the executive consist of a chosen Mayer and his aldermen and the jurisdiction consist of a judge, with appeal on state level.

- The two most important employment sources are agriculture and cultivation of fruits (mainly Caqui and Chuchu) and chicken breeding. Other sources of income are the same as anywhere: little construction companies, shops, factories and milking cow’s. Tourism is very little in SJVRP.

47

- The general incomes in SJVRP are relatively low compared to the state of Rio the Janeiro and to the country Brazil, though the municipality looks quite prosperous. There are no extremely rich and no extremely poor families. The average income per family is R$ 400 – 800 (160 – 320 euros) per month.

- Brazil has one of the highest national debts in the world. - SJVRP has 1400 poor families; these families live mostly in the neighborhoods Pouso

Alegre, Comboatá, Barrinha, Pedras Brancas, Floresta and on the riversides. Building techniques - The building methods in Brazil differ a lot from the methods in Europe. The main raison for

this is the climate. The present building methods are influenced by the techniques from the past, the building techniques of the indigenous inhabitants and the colonists.

- The indigenous inhabitants built cottages from a bamboo or wooden skeleton covered with (banana) leaves. Later on, they also build with adobe techniques; houses with a bamboo or wooden frame stuffed with adobe.

- The Portuguese colonists made typical southern European buildings; plastered walls of natural stones or bricks, a spore roof with terracotta tiles. Because of the climatic advantages and easy replaceable materials, the also used adobe techniques.

- Since the beginning of the 20th century, concrete, Tijolo’s (terracotta hollow bricks) and bloco’s concreto (concrete hollow blocks) are the main building materials. Nowadays buildings are still influenced by the colonial period and the people still associates this with richness.

- Nowdays construction walls are made of concrete columns in combination with tijolo barra’s, tijolo estruturais or bloco concreto’s. Most walls are finished with a layer of brick-mortar, a layer of stucco and an aesthetic layer.

- Construction floors are build up with prefabricated concrete joists (400 mm from each other) [Fig. 3.7], filled up with a tijolo laje (flat terracotta hollow block for floors) and finished with a concrete layer (50 mm). [Fig. 3.8]

- Because of the warm climate almost every residence has a balcony or a porch. Balconies are mostly attached to the construction floor, or bore by columns or consoles. Porches are usually raised about 300 mm above ground and covered by a roof construction less steep than the roof covering the residence [Fig. 3.9].

- There are two types of roofs. A flat roof, like a construction floor, with one layer of tijolo barra [Fig. 3.10] or a flat roof with taper sheets of corrugated iron [Fig. 3.11] or asbestos, and a sloping roof construction with terracotta tiles, that is still influenced from the colonial time.

- Foundations are made on rock grounds, on sable sand or on piles.

48

- Only simple coverings are made of steel; these building are made of a constructions which cost a lot of labor and little material. Because labor is cheap, these buildings are economic.

- In SJVRP there are only few examples of serial and prefabricated buildings and most people build their own individual houses.

- In the present time wood constructions are avoided; the main reason for this are termites. Wood constructions are only applied when the construction is above the ground.

- Ventilation is a critical physical aspect in Brazil; therefore most people build a residence in which a ventilation flow can cool the space and the construction.

Choosing a project location After our first month in SJVRP, the situation appeared to be different from what we expected. This is why we adjusted some of our objectives and added some. The most important objectives were: the explosive growing of SJVRP and the number of residences that were collapsed by landslides. These problems seemed to be less big as we thought. Therefore we revised our objectives and decided for which target group we will make our proposal. There are several problems: poverty, lack of social security, drugs, prostitution, too small residences, lack of education and knowledge, isolated neighborhoods and short of facilities. These problems increase and in the future there might be a chance that these neighborhoods turn into favelas. We believe that urban planning, architecture and building engineering can contribute to increase the condition of living for these people. Therefore our target group will be the poorest people in the poorest neighborhood. We selected the most help-needing neighborhoods and analyzed these to make eventually a grounded selection for our project location. These neighborhoods are: Barrinha, Coboatá, Floresta, Pedras Brancas and Pouso Alegre [see Map 4.1]. During our orientation phase and after analyzing the neighborhoods, we concluded that Pedras Brancas is the most help-needing one and will be most suitable as a project location for our future proposal. In Pedras Brancas the housing and social problems are the biggest. Therefore, in the next phases of our project, we will concentrate on Pedras Brancas and make a proposal for a technical structure for social housing on slopes.

49

BRONVERMELDING Hoofdstuk 1 - Geschiedenis Project: Planung eines neuen Stadtviertels am Fuss des Morro Redondo, Dirk Müller en Kathrin Wieck, 2002. Stadtentwicklung in Brasilien - Diplomarbeit, Oliver Wisk, 2002. Project Proposals for New Housing and Urban Renewal in São José do Vale do Rio Preto, Claudio Pavesi, 2005. Lonely Planet Brazil, uitgeverij Lonely Planet Publications, 2002 Insight Guide Brazilië, uitgeverij Cambuim, Zeewolde, 2004 Hoofdstuk 2 - Sociaal- economische situatie verhoudingen en besluitvorming Project: Planung eines neuen Stadtviertels am Fuss des Morro Redondo, Dirk Müller en Kathrin Wieck, 2002. Stadtentwicklung in Brasilien - Diplomarbeit, Oliver Wisk, 2002. Estudo socioeconômico 2004 – São José do Vale do Rio Preto, Tribunal de Contas do Estado do Rio de Janeiro, Oktober 2004. Project Proposals for New Housing and Urban Renewal in São José do Vale do Rio Preto, Claudio Pavesi, 2005. Understanding slums: Case studies for the Global Report on Human Settlements 2003 – The Case of Rio de Janeiro, Helia Nacif Xavier en Fernanda Magalhaes, 2003. Favela Bairro: uma história da cidade do Rio de Janeiro, Luiz Paulo Conde en Sérgio Magalhães, uitgeverij Vivercidades, Rio de Janeiro, 2004. Lonely Planet Brazil, uitgeverij Lonely Planet Publications, 2002.

50

Insight Guide Brazilië, uitgeverij Cambuim, Zeewolde, 2004. Diverse interviews in januari en maart 2006 met onder andere Nei Gonçalves Machado, wethouder Planontwikkeling en Bestuur van de gemeente São José do Vale do Rio Preto. Divers kaartmateriaal en statistische gegevens van de inventarisatiestudie door José Antônio Martín Moreno en Federico Cazzaniga over São José do Vale do Rio Preto, de Staat Rio de Janeiro en het land Brazilië, afgerond in maart 2006. www.sjvriopreto.rj.gov.br www.governo.rj.gov.br/www.cederj.edu.br/atlas. www.ibge.gov.br - IBGE 2003 en 2005. www.cide.br -CIDE 2003. Hoofdstuk 3 - Bouwtechnieken Project: Planung eines neuen Stadtviertels am Fuss des Morro Redondo, Dirk Müller en Kathrin Wieck, 2002. Stadtentwicklung in Brasilien - Diplomarbeit, Oliver Wisk, 2002. Project Proposals for New Housing and Urban Renewal in São José do Vale do Rio Preto, Claudio Pavesi, 2005. Interview op 25-02-2006 met Julio Odoni (Cacao), architect van de gemeente São José do Vale do Rio Preto, waarbij hij ook een document verstrekte met technische informatie over bouwen met betonblokken en een financiële raming van een woningbouwproject in Contendas. Interview op 20-03-2006 met Ivan Falcão, bouwkundig ingenieur van de gemeente São José do Vale do Rio Preto. Hoofdstuk 4 – Keuze van een projectlocatie Diverse gegevens van de inventarisatiestudie door José Antônio Martín Moreno en Federico Cazzaniga over São José do Vale do Rio Preto, de Staat Rio de Janeiro en het land Brazilië, afgerond in maart 2006. Diverse interviews in februari en maart 2006 met mensen van het gemeentebestuur, vertegenwoordigers van bevolkingsgroepen uit de gemeente en bewoners uit de gemeente.

51