BHAGAVAT-SANDARBHA

ñaö-sandarbha-nämaka-çré-bhägavata-sandarbhe dvitéyaù

çré-bhagavat-sandarbhaùçré-bhagavat-sandarbhaùsarva-saàvädiné-samupetaù

Version 2.49 (July 7, 2009) THIS VERSION HAS CERTAIN SECTIONS THAT ARE IN OTHER DOCUMENTS.

Three texts were used in preparing this edition:

(1) (ed.) Chinmayi Chatterjee (Calcutta: Jadavpur University, 1972). (2) With Sarva-saàvädiné. (ed.) Haridas Shastri (Vrindavan: Gadai

Gaurahari Press, 1983)(3) With Sarva-saàvädiné. (ed.) Kanailal Adhikari Panchatirtha.

Mayapur: Gopinath Gaudiya Math, 1999. (4) (ed.) Puridas. Calcutta, 1951. Critical edition using the following

manuscripts:a. ka. MS 416, Varahanagar Sri Gauranga Grantha Mandira. b. kha. An MS from Vanamali Goswami’s library (Vrindavan)c. ga. An MS found by Vaishnava Charan Das Babaji of

Keshighat Thor in Vrindavan, dated 1718 Çaka (1794 AD)d. gha. MS 70, held in the Ganga Mata Math in Jagannath Puri.e. ìa. MS 123, held in the Ganga Mata Math in Jagannath Puri.f. ca. MS 2396B in Dhaka University.g. cha. MS 1443 in Bangiya Sahitya Parishad.h. ja. An MS found in West Bengal.

1

Please report any errors.

Remember that this service requires many hours of freely

given time on the part of those who make these texts

available.

Any donations you can make to further this project would

be most enthusiastically appreciated. The editors.

BHAGAVAT-SANDARBHA

i. jha. The 1892 Murshidabad edition, ed. Ram Narayan Vidyaratna.

j. ïa. The 1900 Devakinandan Press edition, ed. Shyamlal Goswami.

k. öa. The 1926 edition, ed. Satyananda Goswami.

Of these, I am sad to say that the Jadavpur edition, despite being produced by university scholars, seems to be the least reliable. Since this was the first edition used, much work has had to be done to bring it up to scratch.

(5) Sarva-saàvädiné. (ed.) Puridas. Calcutta, 1953. Critical edition using the following manuscripts. (To avoid confusion with the above, the lettering has started from öha.

a. öha. MS found by Haridas Das from Haribol Kutir in Nabadwip. No further info.

b. òa. Another MS found in Bengal. c. òha. MS 156, Bangiya Sahitya Parishadd. ëa. MS 156, Bangiya Sahitya Parishad (sic)e. ta. MS 727, Varahanagar Sri Gauranga Grantha Mandira.f. tha. (ed.) Nitya Svarupa Brahmachari, Devakinandan Press,

1919.g. da. (ed.) Rasika Mohan Vidyabhushan. Bangiya Sahitya

Parishad, 1922. This book was the main source of the text used in the Puridas edition.

h. dha. A Vrindavan manuscript dated 1942 Vikram (1886 AD) obtained from Vaishnava Charan Goswami.

This 3.00 edition has been updated using the help of the Puridas editions, kindly provided by Shrivatsa Goswami of Jai Singh Ghera in Vrindavan, and all the alternate readings noted there have been added. There is remarkable consistency in the readings, considering the number of texts consulted. The variants in the Jadavpur edition do give cause for some thought.

--o)0(o--

2

BHAGAVAT-SANDARBHA

ñaö-sandarbha-nämaka-

çré-bhägavata-sandarbhe dvitéyaù

bhagavat-sandarbhaù

çré-çré-rädhä-govindo jayataù |

tau santoñayatä santau çréla-rüpa-sanätanau |däkñiëätyena bhaööena punar etad vivicyate ||o||

tasyädyaà granthanälekhaà kräntam utkränta-khaëòitam |paryälocyätha paryäyaà kåtvä likhati jévakaù ||o||1

[1]

athaivam advaya-jïäna-lakñaëaà tat tattvaà sämänyato lakñayitvä punar upäsaka-yogyatä-vaiçiñöyena prakaöita-nija-sattä-viçeñaà viçeñato nirüpayati vadanti ity asyaivottarärdhena

brahmeti paramätmeti bhagavän iti çabdyate | [bhä.pu. 1.2.11]

atha çrémad-bhägavatäkhya eva çästre kvacid anyaträpi tad ekaà tattvaà tridhä çabdyate—kvacid brahmeti, kvacit paramätmeti, kvacid bhagavän iti ca | kintv atra çrémad-vyäsa-samädhi-labdhäd bhedäj jéva iti noktam iti jïeyam | tatra brahma-bhagavator vyäkhyätayoù paramätmä svayam eva vyäkhyäto bhavatéti prathamatas täv eva prastüyete | müle tu kramäd vaiçiñöya-dyotanäya tathä vinyäsaù |

ayam arthaù—tad ekam eväkhaëòänanda-svarüpaà tattvaà thütkåta-pärameñöhyädikänanda-samudayänäà paramahaàsänäà sädhana-vaçät tädätmyam äpanne, satyäm api tadéya-svarüpa-çakti-vaicitryäà, tad-grahaëäsämarthye cetasi yathä sämänyato lakñitaà, tathaiva sphurad vä, tadvad evävivikta-çakti-çaktimattä-bhedatayä pratipadyamänaà vä brahmeti çabdyate |

atha tad ekaà tattvaà svarüpa-bhütayaiva çaktyä kam api viçeñaà dhartuà paräsäm api çakténäà müläçraya-rüpaà tad-anubhävänanda-sandohäntar-bhävita-tädåça-brahmänandänäà bhägavata-paramahaàsänäà tathänubhavaika-sädhakatama-tadéya-svarüpänanda-çakti-viçeñätmaka-bhakti-bhäviteñv antar-bahir apéndriyeñu parisphurad vä tadvad vivikta-

1 It is not judicious to consider the maìgaläcaraëa verses as separately numbered sections, as counted in the Jadavpur and Haridas Shastri editions.

3

BHAGAVAT-SANDARBHA

tädåça-çakti-çaktimattä-bhedena pratipadyamänaà vä bhagavän iti çabdyate |

evam evoktaà çré-jaòa-bharatena—

jïänaà viçuddhaà paramärtham ekamanantaraà tv abahir brahma satyam |pratyak praçäntaà bhagavac-chabda-saàjïaàyad väsudevaà kavayo vadanti || [bhä.pu. 5.12.11] iti |

çré-dhruvaà prati çré-manunä ca—

tvaà pratyag-ätmani tadä bhagavaty ananta änanda-mätra upapanna-samasta-çaktau [bhä.pu. 4.11.30] iti |

evaà cänanda-mätraà viçeñyaà, samastäù çaktayo viçeñaëäni, viçiñöo bhagavän ity äyätam | tathä caivaà vaiçiñöye präpte pürëävirbhävatvenäkhaëòa-tattva-rüpo’sau bhagavän | brahma tu sphuöam aprakaöita-vaiçiñöyäkäratvena tasyaväsamyag ävirbhäva ity ägatam | idaà tu purastäd vistareëa vivecanéyam |

bhagavac-chabdärthaù çré-viñëu-puräëe proktaù—

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñayam |anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam ||vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam |vyäpy avyäpyaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù ||tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokña-käìkñiëäm |çruti-väkyoditaà sükñmaà tad viñëoù paramaà padam ||tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù | väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñarätmanaù || [vi.pu. 6.5.66-69]

ity-ädy uktvä—

sambharteti tathä bhartä bha-käro’rtha-dvayänvitaù |netä gamayitä srañöä ga-kärärthas tathä mune ||aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä ||vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani | sa ca bhüteñv açeñeñu va-kärärthas tato’vyayaù || [vi.pu. 6.5.73-75] iti coktvä—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti paryantena |

4

BHAGAVAT-SANDARBHA

pürvavad atra viçeñya-viçeñaëa-viçiñöatä vivecanéyä | viçeñaëasyäpy aheyatvaà vyaktébhaviñyatéti | arüpaà päëi-pädädy-asaàyutam itédaà brahmäkhya-kevala-viçeñyävirbhäva-niñöham | vibhuà sarva-gatam ity ädikaà tu viçiñöa-niñöham1 |

athavä, arüpam ity-ädikaà präkåta-rüpädi-niñedha-niñöham | ata eva päëi-pädädya-saàyutam iti saàyoga-sambandha eva parihriyate, na tu samaväya-sambandha iti jïeyam | vibhum iti sarva-vaibhava-yuktam ity arthaù | vyäpéti sarva-vyäpakam | avyäptam iti anyena vyäptum açakyam | tad etad brahma-svarüpaà bhagavac-chabdena väcyam, na tu lakñyam |

tad eva nirdhärayati bhagavac-chabdo’yaà tasya nadé-viçeñasya gaìgä-çabdavad väcaka eva, na tu taöa-çabdaval-lakñakaù |

evaà saty akñara-sämyän nirbrüyäd [nirukta 1.1.2] iti nirukta-matam äçritya, bhagädi-çabdänäm artham äha—sambharta iti. netäsva-bhakti-phalasya premëaù präpakaù | gamayitä sva-loka-präpakaù | srañöä sva-bhakteñu tat-tad-guëasyodgamayitä | jagat-poñakatvädikaà tu tasya paramparayaiva, na tu säkñäd iti jïeyam |

aiçvaryaà sarva-vaçékäritvam | samagrasyeti sarvatränveti | véryaà maëi-manträder iva prabhävaù | yaço väì-manaù-çaréräëäà sädguëya-khyätiù | çréù sarva-prakärä sampat | jïänaà sarvajïatvam | vairägyaà prapaïca-vastv-anäsaktiù | iìganä saàjïä | akñara-sämya-pakñe bha-ga-va-vän iti vaktavye matupo va-lopaç chändasaù | sambhartety-ädiñu sambhartåtvädiñv eva tätparyam, yathä sup-tiì-anta-cayo väkyam [amara 1.280] ity atra pacati bhavatéty asya väkyasya päko bhavatéty arthaù kriyate | yathä vä, sattäyäm asti bhavatéty atra dhätv-artha eva vivakñitaù | tad evam eva bhagavän ity atra matub-artho yojayituà çakyate |

prakäräntareëa ñaò-bhagän darçayati—jïäna-çakté jïänam antaù-karaëasya, çaktir indriyäëäm | aiçvarya-vérye vyäkhyäte | tejaù käntiù | açeñataù sämagryeëety arthaù | bhagavac-chabda-väcyänéti | bhagavato viçeñaëäny evaitäni, na tüpalakñaëänéty arthaù | atra bhagavän iti nitya-yoge matup |

atha tathä-vidha-bhagavad-rüpa-pürëävirbhävaà tat tattvaà pürvavaj jévädi-niyantåtvena sphurad vä pratipädyamänaà vä paramätmeti çabdyata iti | yadyapy ete brahmädi-çabdäù präyo mitho’rtheñu vartante, tathäpi tatra tatra saìketa-prädhänya-vivakñayedam uktam ||

|| 1.2 || çré-sutaù || 1 ||

1 viçéñöa-çabdena guëa-rüpädi-viçiñöatä bodhyä, sä ca brahmaëi svarüpa-yogyä, bhagavati ca phalopadhäyikä iti känäiläla-çästréëaù päda-öékä.

5

BHAGAVAT-SANDARBHA

[1] täv iti | tau pürvokta-rétyä prasiddhau çré-bhagavat-pärñada-pravarau çréla-rüpa-sanätanau guru-varau ||1||

[3] athaivam iti | sattä prakäçaù ||3||

[2]

evam eva praçnottaräbhyäà vivåëoti | räjoväca—

näräyaëäbhidhänasya brahmaëaù paramätmanaù |niñöhäm arhatha no vaktuà yüyaà hi brahma-vittamäù || [bhä.pu. 11.3.35]

çré-pippaläyana uväca—

sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asyayat svapna-jägara-suñuptiñu sad bahiç ca |dehendriyäsu-hådayäni caranti yenasaïjévitäni tad avehi paraà narendra || [bhä.pu. 11.3.36]

atra praçnasyärthaù—näräyaëäbhidhänasya bhagavataù | brahmeti paramätmety-ädi-prasiddha-tat-samudäya-tåtéyatayä päöhät | sväàçena viñöaù puruñäbhidhänam aväpa näräyaëa ädi-devaù [bhä.pu. 11.4.3] iti atra tat-samänärthatvät | näräyaëas tvaà [bhä.pu. 10.14.14] ity ädau vakñyamäëa-nirukty-anusäräc ca,1 näräyaëe turéyäkhye bhagavac-chabda-çabdite [bhä.pu. 11.15.16] ity atra spañöébhävitväc ca | niñöhäà tattvam |

praçna-krameëaivottaram äha—sthitéti | yat sthity-ädi-hetur ahetuç ca bhavati, yac ca jägarädiñu sad bahiç ca bhavati, yena ca dehädéni saïjévitäni santi caranti, tad ekam eva paraà tattvaà sva-praçna-krameëa näräyaëädi-rüpaà viddhéti yojanéyam | tathäpi brahmatva-spañöékaraëäya viparyayena vyäkhyäyate | tatraikasyaiva viçeñaëa-bhedena tad-aviçiñöatvena ca pratipädanät tathaiva tat-tad-upäsaka-puruñänubhava-bhedäc cävirbhäva-nämnor bheda ity uttara-väkya-tätparyam |

etad uktaà bhavati—svayam ahetuù svarüpa-çaktyaika-viläsamayatvena tatrodäsénam api prakåti-jéva-pravartakävastha-paramätmäpara-paryäya-sväàça-lakñaëa-puruña-dvärä yad asya sarga-sthity-ädi-hetur bhavati tad bhagavad-rüpaà viddhi | anenäsya-pürëa-svarüpa-çaktitvena bhagavattvaivopasthäpitä |

1 From sväàçena, only found in Haridas Shastri's edition.

6

BHAGAVAT-SANDARBHA

yad vä, aàçitvän na vidyate hetuù puruñädy-avatärasya svayam iväçrayäntaraà yasya sa ity api bhagavati tatraiva paramätma-rüpatä caivam upatiñöhatéty äha—punas tenaiva yena hetu-karträ ätmäàça-bhüta-jéva-praveçana-dvärä saïjévitäni santi dehädéni tad-upalakñaëäni pradhänädi-sarväëy eva tattväni, yenaiva preritatayaiva caranti sva-sva-kärye pravartante, tat paramätma-rüpaà viddhi |

tathä ca, tasmai namo bhagavate brahmaëe paramätmane [bhä.pu. 10.28.7] ity atra varuëa-kåta-çré-kåñëa-stutau öékä ca—paramätmane sarva-jéva-niyantre ity eñä | jévasyätmatvaà tad-apekñayä tasya paramatvam ity ataù paramätma-çabdena tat-sahayogé sa eva vyajyate iti | tat-tad-aviçiñöatvena brahmatva-mätraà caivam upatiñöhatéty äha—svapneti |1 jägare svapne suñuptau ca yat tad-anvitaà, tad-bahiù samädhy-ädau ca yad avaçiñöaà cin-mätratvena prakäçamänaà tad brahma-rüpaà viddhi | yadyapi,

jägrat svapnaù suñuptaà ca guëato buddhi-våttayaù |täsäà vilakñaëo jévaù säkñitvena viniçcitaù || [bhä.pu. 11.13. 27]

iti darçanena çuddha-jéva-svarüpam evätropasthitaà bhavati, tathäpy atra na tan-mätraà vivakñitam, kintv antar-bhüta-jéväkhyädi-çaktikaà pürëa-cid-rüpam eva vivakñitam | yatra pürëaà vastu darçayituà na çakyate tatraika-deça-nirdeçenaivoddiçyate—aìguly-agre samudro’yam itivat | brahmatva-grahaëaà cäbheda-dåñöyaiva syäd iti tad-abheda-nirdeçaç cätropayukta eva |

evam anyaträpy abheda-nirdeço vivecanéyaù | yadi bhedo jïäpanéyaù, tadä svapnädau yad-anvayena sthitaà4, yac ca tad-bahiù çuddhäyäà jéväkhya-çaktau, tathä sthitaà, ca-kärät tataù paraträpi vyatirekeëa sthitaà svayam avaçiñöam iti vyäkhyeyam | tadaivaà yat trividhyatvenaivävirbhavati, tat param eva tattvam avehéti ||

|| 11.3 || çré-näradaù ||2||

[3]

idam eva trayaà siddhi-prasaìge’py äha tribhiù |

viñëau try-adhéçvare cittaà dhärayet käla-vigrahe |sa éçitvam aväpnoti kñetraà kñetrajïa-codanam ||näräyaëe turéyäkhye bhagavac-chabda-çabdite |mano mayy ädadhad yogé mad-dharmävaçitäm iyät ||nirguëe brahmaëi mayi dhärayan viçadaà manaù |

1 yad evaà tat tattvaà svapnädau anvayena sthitam (Jadavpur).

7

BHAGAVAT-SANDARBHA

paramänandam äpnoti yatra kämo’vaséyate || [bhä.pu. 11.15.15-17]

öékä ca—try-adhéçvare triguëa-mäyä-niyantari | ata eva käla-vigrahe äkalayitå-rüpe antaryämiëi | turéyäkhye—

viräö hiraëya-garbhaç ca käraëaà cety upädhayaù |éçasya yat tribhir hénaù turéyaà tat padaà viduù || ity evaà lakñaëe |

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

tadvati bhagavac-chabda-çabdite | ity eñä ||

|| 11.15 || çré-bhagavän ||3||

[4] atha vadantéty ädyasya padyasya pratyavasthänaà yävat tåtéya-sandarbham udbhävyate | yatra yogyatä-vaiçiñöyenävirbhäva-vaiçiñöyaà vaktuà brahmävirbhäve tävad yogyatäm äha—

tathäpi bhüman mahimäguëasya teviboddhum arhaty amaläntarätmabhiù |avikriyät svänubhaväd arüpato hyananya-bodhyätmatayä na cänyathä || [bhä.pu. 10.14.6]

yadyapi brahmatve bhagavattve ca durjïeyatvam uktam, tathäpi he bhüman svarüpeëa guëena cänanta te taväguëasya anäviñkåta-svarüpa-bhüta-guëasya yo mahimä mahattvaà båhattvaà, brahmatvam iti yävat, atha kasmäd ucyate brahma båàhati båàhayati ca [a.çi.u. 3.5] iti çruteù | sa tava mahimä amaläntarätmabhiù çuddhäntaù-karaëair janair viboddhum arhati, teñäà bodhe prakäçitum arhati, samartho bhavatéty arthaù |

kasmän nimittät? taträha—svänubhavät çuddha-tvaà-padärthasya bodhät |

nanv anubhavaù khalv antaùkaraëasya våttiù | sä ca sthüla-sükñma-deha-vikära-mayy eva saté, kathaà nirvikära-tvam-padärthaù viñayaà kurvéta ? taträha—avikriyät tyakta-tat-tad-vikärät |

nanu viñayäkära evänubhavo viñayam upädadéta | çuddha-tvam-padärthas tu na kasyäpi viñayaù syät, pratyag-rüpatvät | taträha—arüpataù rüpyate

8

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhävyate iti rüpo viñayaù, tad-äkäratä-rahität | 1adeha-dvayäveça-viñayäkäratä-rähitye sati svayaà çuddha-tvaà-padärthaù prakäçata iti bhävaù |

nanu sükñma-cid-rüpa-tvam-padärthänubhave kathaà pürëa-cid-äkära-rüpa-madéya-brahma-svarüpaà sphuratu ? taträha—ananya-bodhyätmatayä cid-äkäratä-sämyena çuddha-tvaà-padärthaikya-bodhya-svarüpatayä |5b yadyapi tädåg-ätmänubhavänantaraà tad-ananya-bodhyatäkåtau sädhaka-çaktir nästi, tathäpi pürvaà tad-artham eva kåtayä sarvaträpy upajévyayä sädhana-bhaktyärädhitasya çré-bhagavataù prabhäväd eva tad api tatrodayata iti bhävaù |

tad uktam vadantéty-ädi-padyänantaram eva—

tac-chraddadhänä munayo jïäna-vairägya-yuktayä |paçyanty ätmani cätmänaà bhaktyä çruta-gåhétayä || [bhä.pu. 1.2.12] iti.

satyavrataà prati çré-matsya-devopadeçe ca—

madéyaà mahimänaà ca paraà brahmeti çabditam |vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38] iti ||

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam ||4||

[5]

tädåçävirbhävam äha, särdhena—

çaçvat praçäntam abhayaà pratibodha-mätraàçuddhaà samaà sad-asataù paramätma-tattvam |çabdo na yatra puru-kärakavän kriyärthomäyä paraity abhimukhe ca vilajjamänä ||

tad vai padaà bhagavataù paramasya puàsobrahmeti yad vidur ajasra-sukhaà viçokam || [bhä.pu. 2.7.47-48]

1a-5b våtti-viñayatvam evätmano, na tu phala-viñayatvam | ato näyaà doño iti bhävaù | våttir hi vartamäna-mätraà phalaà tu tat-tad-bhedäkäratayaiva | nanu katham ätmäkäräntaù-karaëe bhagavat-svarüpa-bhütasya brahmaëaù sphürtiù | taträha—ananya-bodhyätmatayä cid-äkäratä-sämyena sva-çuddhätmaikya-bhävanä-bodhya-svarüpatayä | tathä cintane svätmani svayam eva tat prakäçata ity arthaù | (Jadavpur edition)

9

BHAGAVAT-SANDARBHA

1ayam arthaù—sarvato båhattamatväd brahmeti yad viduù, tat khalu paramasya puàso bhagavataù padam eva, nirvikalpatayä säkñät-kåteù präthamikatvät, brahmaëaç ca bhagavata eva nirvikalpa-sattä-rüpatvät, vicitra-rüpädi-vikalpa-viçeña-viçiñöasya bhagavatas tu säkñät-kåtes tad-anantarajatvät,2 tadéya-svarüpa-bhütaà tad brahma tat-säkñät-käräspadaà bhavatéty arthaù |

nirvikalpa-brahmaëas tasya svarüpa-lakñaëam äha—pratibodha-mätram iti, ajasra-sukham iti ca | jaòasya duùkhasya ca pratiyogitayä pratéyate yad vastu, yac ca nityaà, tad eka-rüpaà tad-rüpam ity arthaù | yad ätma-tattvaà sarveñäm ätmanäà mülam | ätmä hi sva-prakäça-rüpatayä nirupädhi-parama-premäspadatayä ca tat-tad-rüpeëa pratéyata ity arthaù |

atha tasya sukha-rüpasya ajasratve hetum äha—çäçvat praçäntaà nityam eva kñobha-rahitaà, tadvad abhayaà bhaya-çünyaà, viçokaà çoka-rahitaà ceti | na ca sukha-rüpatve tasya puëya-janyatvaà syäd ity äha—çabdo na yatreti | yatra kriyärtho yajïädy-arthaù puru-kärakavän çabdo na pravartate ity arthaù | tvaà tv aupaniñadaà puruñam [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädi-rétyä kevalam upaniñad eva prakäçikä bhavatéty arthaù |

punaù sukha-svarüpatve cendriya-janyatvaà vyävartayati—çuddham ity-ädinä | tatra çuddhaà doña-rahitam | samam uccävacatä-çünyam | sad-asataù paraà käraëa-kärya-vargäd upari-sthitam | kià bahunä ? ity äha—mäyä ca yasyäbhimukhe yad-unmukhatayä sthite jévan-mukta-gaëe vilajjamänaiva paraiti paläyate, tato düraà gacchatéty arthaù ||

1The Mayapur edition has the following text for the rest of this section, closely following Çrédhara Svämé’s commentary: ajasraà nityaà ca tat sukhaà ca viçokaà ceti | ajasra-sukhatve hetuù—çaçvat sadä praçäntam, ato nitya-sukha-rüpam | viçokatve hetuù—abhayam | tat kutaù ? yataù samaà bheda-çünyam | ato’bhayaà dvitéyäd vai bhayaà bhavati [bå.ä.u. 1.4.2] iti çruteù | tat kutaù ? yataù pratibodha-mätraà jïänaika-rasam | nanu jïänasyäpi néla-pétädy-äkäratveëa cakñur-ädi-karaëa-bhedena ca bhedo dåçyate ? na, çuddhaà nirmalam | tat kutaù ?—sad-asataù paraà viñaya-karaëa-saìga-çünyam | käraëa-kärya-vargäd uparisthitam | tädåça-pratibodha-mätratväd eva niñkriyatvät puru-kärakavän kartå-karmädi-kärakänvitaù | tathä kriyärthaù kriyäyä arthaù utpatti-präpti-vikära-saàskära-rüpaà caturvidhaà phalaà, tad-ätmakaç ca çabdo yatra nästi | pratibodha-mäträdi-çabda-bodhyatve tu na tan-mätratvädi-häniù, tac-chabda-baläd eveti bhävaù | kärakotpatty-ädy-abhäväc ca tasya sukhasyäjasratvam api vyaktam | nanütpatty-ädy-abhäve’pi mäyä-maläpakaraëena vikäryatvaà syäd eva vréhéëäm iva tuñäpakaraëena ity äçaìkyäha—mäyä abhimukhe yad-unmukhatayä sthite jévanmukta-gaëe sthätuà vilajjamäneva yasmät paraiti dürato’pasarati | yad-anubhave sati sä sva-käryayä nänubhüyata ity arthaù | nanv etena tasya svarüpa-çaktir anyä lakñyate | yayäbhibhütäsau vilajjamänä paläyata iti | tat kathaà tasya tädåçatvam ? ity ädy älocyäha—bhagavataù padam iti | vyakta-sac-cid-änanda-çakteù sac-cid-änanda-ghanasya bhagavataù sämänya-sattäkära-prakäça-rüpatvena prathamäbhivyaktiù sat, tad-abhivyakti-sthänatayä rüpyam ity arthaù | tatas tad apy asphuöa-svarüpa-çaktimat | yata eva sa-dharmatvät praçäntädi-viçeñaëa-bhedä vidhi-mukhena vä vyävåtti-mukhena vä ghaöante nänyatheti bhävaù ||2 Haridas Shastri read tad-antar-ajatvät.

10

BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 2.7 || çré-brahmä näradam ||5||

vyaïjite bhagavat-tattve brahma ca vyajyate svayam |ato’tra brahma-sandarbho’py aväntaratayä mataù ||

[6]

atha bhagavad-ävirbhäve yogyatäm äha—

bhakti-yogena manasi samyak praëihite’maleapaçyat puruñaà pürëaà [bhä.pu. 1.7.4] iti |

vyäkhyätam eva1 | tad itthaà brahmaëä coktam—

tvaà bhakti-yoga-paribhävita-håt-sarojaässe çrutekñita-patho nanu nätha puàsäm || [bhä.pu. 3.9.11] iti ||

|| 1.7 || çré-sutaù ||6||2

[7]

tad-ävirbhävam äha särdha-daçabhiù—

tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjitaùsandarçayäm äsa paraà na yat-param |vyapeta-saìkleça-vimoha-sädhvasaàsva-dåñöavadbhir puruñair abhiñöutam ||9||

pravartate yatra rajas tamas tayoù sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù |na yatra mäyä kim utäpare hareranuvratä yatra suräsurärcitäù ||10||

çyämävadätäù çata-patra-locanäùpiçaìga-vasträù surucaù supeçasaù |sarve catur-bähava unmiñan-maëi-praveka-niñkäbharaëäù suvarcasaù |praväla-vaidürya-måëäla-varcasaùparisphurat-kuëòala-mauli-mälinaù ||11||

1 Tattva-sandarbha 2 (prameya-prakaraëam)2 All editions number this verse as a separate section. However, çré-suta is the speaker of bhä.pu. 1.7.4, so this quote belongs to section 6.

11

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhräjiñëubhir yaù parito viräjatelasad-vimänävalibhir mahätmanäm |vidyotamänaù pramadottamä-dyubhiùsa-vidyud-abhrävalibhir yathä nabhaù ||12||

çrér yatra rüpiëy urugäya-pädayoùkaroti mänaà bahudhä vibhütibhiù |preìkhaà çritä yä kusumäkaränugairvigéyamänä priya-karma gäyaté ||13||

dadarça taträkhila-sätvatäà patiàçriyaù patià yajïa-patià jagat-patim |sunanda-nanda-prabalärhaëädibhiùsva-pärñadägraiù pariñevitaà vibhum ||14||

bhåtya-prasädäbhimukhaà dåg-äsavaàprasanna-häsäruëa-locanänanam |kiréöinaà kuëòalinaà catur-bhujaàpétäàçukaà vakñasi lakñitaà çriyä ||15||

adhyarhaëéyäsanam ästhitaà paraàvåtaà catuù-ñoòaça-païca-çaktibhiù |yuktaà bhagaiù svair itaratra cädhruvaiùsva eva dhäman ramamäëam éçvaram ||16||

tad-darçanähläda-pariplutäntarohåñyat-tanuù prema-bharäçru-locanaù |nanäma pädämbujam asya viçva-sågyat päramahaàsyena pathädhigamyate ||17||

taà préyamäëaà samupasthitaà kaviàprajä-visarge nija-çäsanärhaëam |babhäña éñat-smita-çociñä giräpriyaù priyaà préta-manäù kare spåçan ||18|| [bhä.pu. 2.9.9-18]

12

BHAGAVAT-SANDARBHA

[7] tasmai sva-lokaà [bhä.pu. 2.9.9] ity ädi | atra çuddha-sattva-vicäre, sattvaà rajas tamaù [bhä.pu. 12.8.45] ity ädi-märkaëòeya-väkya-dvaye kecid anyathä vyäcakñata ity atra präha—arthäntare iti | tad yathä1—

nanu brahma-rudräv api mamaiva mürté | ato mäm eva kim atyantam ädriyase ? taträha—sattvam iti | yad api yadyapi tavaiva mäyayä kåöa etä léläs tvayaiva dhåtäs tathäpi yä sattva-mayé, saiva praçäntyai mokñäya…

tad eva sad-äcäreëa draòhayati—tasmäd iti | he bhagavan ! tava çukläà tanuà çré-näräyaëäkhyäm | atha tävakänäà ca çukläà tanuà naräkhyäm | yad yasmät sätvatäù sattvam eva puruñasyeçvarasya rüpam uçanti manyante, na tv anyad rajas tamaç ceti | atra hetuù, yataù sattväl loko vaikuëöùäkhyo lokatve saty apy abhayaà ca bhoge saty apy ätma-sukhaà ca | [bhä.dé. 12.8.45-46] ity eñä ||

tad etat teñäm eva svärasyäntarädinä tyajati—bhagavad-vigraham iti |2

atha çré-bhagavad-ävirbhäve dvitéya-skandha-prakaraëa-samäptäv asya väkyasya cürëikätaù präg idaà vicäryam | taträdvaita-vädina evaà vadanti—sajätéya-vijätéya-svagata-bheda-rahitaà jïänam eva paraà tattvam iti | vadanti [bhä.pu. 1.2.11] ity ädäv advaya-padena labhyate, tac ca bhäva-sädhanam | tarhy eva tasyädvaya-viçeña-labdhena sajätéyädi-bheda-rähityenänantatvaà satyam upapadyate | anyathä käraka-sädhane jïeya-jïäna-tat-sädhanaiù pravibhäge säntatvam eva syät | tathä kartå-sädhane jïänasya kartåtayä vikriyamäëasya karaëädi-sädhane ca väsyädivad jaòatayä pratipannasyäsatyatvam eva ca syät | tasmäj jïapty-avabodha-paryäyaà taj jïänaà näma tattvaà çaktimad iti na yujyate |

svarüpa-bhütayaiva çaktyä yujyate iti cet ka svit svarüpa-çaktiù ? sä ca kià tad-atiriktänatirktä vä ? ädye kathaà svarüpatvaà ? antye ca kathaà çaktitvaà ?

atha sädhitäyäà ca bhedena svarüpa-çaktyäà tasyäù kathaà ñaòguëätmaka-bhaga-mayatvaà, yena tad bhagavän iti çabdyate ? tasya tattvasya jïäna-mätra-svarüpatvät säpi jïänaika-svarüpaiva bhavitum arhati | tataç ca tad-viläsasya nänätvaà na sambhavati | katham api nänätve ca éçitädi-lakñaëa-kriyä-guëatvaà tasyä na yujyata eva |

1 ity atra präha—ga.2 tat sattvaà çré-bhagavad-vigrahe pratiñiddham, tathäpy atra sattvam iti yä mäyä rajas-tamaç ceti ca yä mäyä täbhyäà mäyäbhyäà kåtä iti yojyam | tatra sattva-çabdena sva-sattäbhäsakaà sattvam | guëa-sattväd vilakñaëam ity uktaà, çuddha-sattva-mayaà triguëätmaka-prakåti-dravya-vilakñaëaà vivakñitam itthaà yojanärtham eva ity ädi || bhägavata 12.8.45 véra-räghaväcäryaù.

13

BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca néla-pétädy-äkäratvaà paricchinnatvaà ca tasya niñiddham | samprati tu tat-tad-varëa-täpa-vicchinna-caturbhujädy-äkäratä ca katham asyäìgékåtä ? api ca tat-paricchadänäà dravya-viçeñaëatvät, vaikuëöhasya loka-viçeñatvät, tatratya-janänäà ca jéva-viçeñatvät kathaà tad-ädénäà tädåçatvaà ? tad evaà tasya tattvasya punar api tat-tad-avasthä svékäre hasti-snänam iva sarvaà jätam | tasmäd yä çaktiù käryänyathänupapattyä pratéyate, sä tattvätattväbhyäm anirvacanéyatvena mithyaiva, na tu svarüpa-bhütä | tan-mayaà ca bhagädikam atropalakñaëam eveti | jahad-ajahal-lakñaëaiva tenädvaya-jïänena bhagavataù sämänädhikaraëyaà yuktam iti |

çré-vaiñëaväs tv evaà vadanti—bhäva-svarüpasyaiva tasya tattvasya gale-gåhéta-nyäyena1 svarüpa-çaktis2 tävad avaçyam eva tair apy aìgékäryä, jagad-ädi-kärya-darçanena tasyä avaçyambhävät kaivalye ca doñäpatter iti |

tathä hi, çaktir näma käryänyathänupapatti-siddhau vastuno dharma-viçeñaù | sä tu sarv7n upädäne nimitte ca käraëe svarüpa-bhütaiva mantavyä, kärya-viçeñotpattau tat-käraëatvena vastu-viçeña-svékäränarthakya-prasaìgät | vivarte’pi rajatädi-sphürtäv adhiñöhänaà çukty-ädikam eväìgékriyate, na cäìärädi | prastute’pi brahmaëa eva jagad-adhiñöhänatvaà, na tv anyasyeti, tathaiva svarüpa-çaktitvaà viditam |

kià ca, tad-rüpe vivarte brahmaëaù kiïcit-karatvam asti nästi vä ? nästi cet, ajïänenaiva vivartatäà, kià tad atirikta-tad-aìgékäreëa ? asti cet, äyätä tasya jïänäçrayasya çuddhasyaiva çaktiù | evaà cädvaita-çäréraka-kåtäpy uktaà—

çaktiç ca käraëasya kärya-niyamärthä kalpyamänä nänyä asaté vä käryaà niyacchet, asattväviçeñäd anyatväviçeñäc ca | tasmät käraëasyätma-bhütä çaktiù, çakteç cätma-bhütaà käryam |3 [çaìkara-bhäñya 2.3.18] iti |

1 gale-gåhéta-nyäyaù çåìga-grähikä-nyäyasya nämäntaram | çåìgasya grahaëaà yasyäà kriyäëäà sä çåìga-grähikä | saàjïäyäà 3.3.19 iti sütreëa nyünaà yatraikäìga-lakñaëenaiva aìgé lakñyate taträyaà pravartate | yathä—go-vraje kä madéyä gaur iti gopaù påñöaù çåìgaà gåhétvä gäà pradarçayati iyaà te gaur iti ||2 çaktiù—käraëa-niñöhaù käryotpädana-yogyä dharma-viçeñaù | sa ca dharmaù patibandhakäbhävädi-rüpa-käraëätmakaù |3 vyäkhyänam asya—kärya-käraëäbhyäm anyä käryavad asaté vä çaktir na kärya-niyämikä | yasya kasyacid anyasya nara-çåìgasya vä niyämakatva-prasaìgäd ätmäsattvayoù çaktäv anyatra cäviçeñät | tasmät käraëätmanä lénaà käryam eväbhivyakti-niyämakatayä çaktir iteñöavyam | tataù sat-kärya-siddhir ity arthaù | iti ratna-prabhä | atiçayo hi dharmo näsaty atiçayaù sati kärye bhavitum arhatéti | na tu käryasyätiçayo niyama-hetuù, api tu käraëasya sa-çakti-bhedaù sa cäsaty api kärye käraëasya sattvät sann evety ata äha—çaktiç ceti | nänyä kärya-käraëäbhyäà, näpy asaté, käryätmaneti yojanä | iti bhämaté-vyäkhyä | käraëasya hi dharmaù çaktir atiçaya-çabditä niyämakatveneñöä kärya-käraëäbhyäm anyä käryätmanä cäsaté käryaà na niyacched iti | atra hetum äha—asattveti käryätmanä çakter asattve tatahiaväniyämakatvam asattvasyobhaya-tulyatvät | dväbhyäm anyatve ca tasyä na niyämakatvam | tayor ivänyonyaà çaktes täbhyäm anyatvasyeñöatväd ity arthaù | çakter asattve’nyatve ca niyämakatva-sambhave phalitam ähety ädi || änanda-giréya-vyäkhyä ||

14

BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca, yatra caitanyaà tatraiväjïänam iti niyama-darçanena tat-sattäpi tata eveti paryavasänät tasyäù sphorakatä-liìgena svarüpa-çakti-rüpo labhyate ||

ata eva kasmäd ucyate brahma “båàhati båàhayati ca” iti | båhattväd båàhaëatväc ca yad brahma paramaà viduù iti viñëu-puräëaà ca båàhaëatvena çaktimattvaà darçayati | tat-sannidhäna-balenaiva tathätathä-bhäve’nyeñäm aìgékåte’pi çaktir eva paryavasyatéti |

pravåtteç ca [ve.sü. 2.2.2] ity aträdvaita-çäréraka-kåtäpi—

nanu tava dehädi-saàyuktasyäpy ätmano vijïäna-svarüpa-mätravyatirekeëa pravåtty-anupapatter anupapannaà pravartakatvam iti cet, na | ayaskäntavad rüpädivac ca pravåtti-rahitasyäpi pravartakatvopapatteù || iti |1

nanu yena jagad-rüpeëa käryeëa yad ajïänam aìgékriyate, vastutas tayor dvayor apy asattvät tat-pravartakädi-lakñitä çaktir api brahmaëo nästy eveti cet ? na, tathä ca sati jagaj-janmädi-lakñitasya tasyäpy asattva-prasaìgaù | sati ca tasminn ajïäna-tat-käryätiriktatvena svarüpa-bhütäyäs tathä sthiti-durniväraiva virodhino’sattvät | sa hi savitå-prakäçaù prakäçya-näçe naçyati | savitaiva tiñöhatéti yuktaà, tathärdha-kukkuöévad upahäsyaà cedaà syäd iti |

tad-uktam advaita-çärérake—

asaty api karmaëi savitä prakäçate iti kartåtva-vyapadeça-darçanät, evam asaty api jïäna-karmaëi brahmaëaù tad aikñata iti kartåtva-vyapadeçopapatter na vaiñamyam || [çäìkara-bhäñya 1.1.5] iti |

tathä tadéya-sahasra-näma-bhäñye—svarüpa-sämarthyena na cyuto na cyavate na cyaviñyata ity acyutaù | çäçvataà çivam acyutam iti çruter iti |

tasmäd vastunaù çaktiù kärya-pürvottara-käle’pi manträder ivästy eva, kärya-kälaà präpya tu vyaktébhavatéty eva viçeñaù | tad brahmaëo’pi bhaviñyati | evam advaita-çärérake’py uktam— viñayäbhäväd iyam acetayamänatä, na caitanyäbhäväd iti [çäìkara-bhäñya 2.3.18] iti |

kià ca, çakter apy utpatti-näçäbhyupagame käryatvam eva syät, na tu käraëatvam | tatas tasyäù svarüpa-häniç ca | kià ca, jïänavad äçrayam ajïänaà sambhavati, na jïäna-mäträçrayam iti | tenaiväjïänena tad-vilakñaëa-jïänam api taträvaçyaà bhavet ity ato’pi tatra bhavec chaktiù |

1 nanu tava dehädi-saàyuktasyäpy ätmano vijïänaà svarüpa-mätra-vyatirekeëa pravåtty-anupapatter upapannam ity ädi ||

15

BHAGAVAT-SANDARBHA

api ca, cin-mätra-brahma-vyatirikta-kåtsna-niñedha-viñaya-jïänasya ko’yaà jïäné ? adhyäsa-svarüpa eveti cet, na, tasya niñedhyatayä nivartaka-jïäna-karmatvät kartåtvänupapatteù | brahma-svarüpam eveti cet, brahmaëo nivartaka-jïänaà prati jïätåtvaà kià svarüpam utädhyästaà ? adhyastaà cet, ayam adhyäsas tan-mülävidyäntaraà ca nivartaka-jïänäpekñayä tiñöhaty eva, nivartaka-jïänäntaräbhyupagame tasyäpi nirüpatvät jïätr-apekñayänavasthä syät, jïätåtvasya brahma-svarüpatve asmadéya eva pakñaù parigåhétaù syät |

kià ca, nityaà jïänam eva sarva-sphürtau käraëam iti—tathä-bhütasya jïänasya kenäpy aprameyatvät, pramäëair anyäpohatve’pi nikåñöa-vastv-asparçena çünya-pratéti-mätrasyänarhatvät vivekävasthäyäà yat tasyästitvena pratyayanaà tat päriçeñya-pramäëena svayam eva bhaved iti cästy eva tädåçé çaktiù | kaivalye tu sä nirävaraëä bhaviñyatéti yuktyä labhyate |

ata eva tädåça-çaktitayä vilakñaëa-vastutvena vastv-antaravat svätmani kriyä-virodhaç ca näçaìkanéyaù, prakäça-vastunaù sva-prakäçanavat |

atha kaivalye’pi doño yathä—tatränanda-sattaiva kevalänantänanda-sphürtiù | tataç ca tadä tasya svasminn asphürter viñayendriyavaj jaòatvam eva tatra paryavasati | tathä tadäparäbhävät svasmin parasmiàç cäsphürteù çünyatvaà vä | ataù kasyacit tathä puruñärtha-sädhane pravåttir api na syät | tasmät yuñmäbhir api svarüpävasthäna-lakñaëasya puruñärthatvaà çrüyate | iti çrutärthanyathänupapattyä ca svarüpa-çaktir mantavyaiva |

nanu sva-prakäçatväd eva tad bhäsiñyate kutaù çaktyeti cet, evam api nigåhéto’si väg-vägurayä | yasmät sva-prakäçakatvät sa bhäsiñyate tad eväsmäkaà svarüpa-çaktir iti svayam ev kaëöhe pratibaddhatvät | na ca sva-prakäçatvaà vinä sva-prakäçaà näma vastv asti |

atha sva-prakäçatvaà näma parän apekñä-siddhir eva, na tu vastv-antaram ity ädi-pakñe’pi siddhi-prabhütayo’pi saiveti |

kià ca, nirviçeña-prakäça-mätra-brahma-väde asya prakäçatvam api durupapädam | prakäço’pi näma, svasya parasya ca vyavahära-yogyatäm äpädayan—vastu-viçeñaù | nirviçeña-vastunas tad-ubhaya-rüpatväbhävät ghaöädivad acittvam eva | tad-ubhaya-rüpatväbhäve’pi tat-kñamatvam api cet ? tan na, tat-kñamatvaà hi tat-sämarthyam eva | sämarthya-guëa-yoge hi nirviçeña-vädaù parityaktaù syäd iti | tathä nirviçeña-väde sväbhyupagamänityatvädayaç ca niñiddhäù syur iti |

api ca,

16

BHAGAVAT-SANDARBHA

nirviçeña-vastu-vädibhir nirviçeña-vastunédaà pramäëam iti na çakyate vaktum | sa-viçeña-vastu-viñayatvät sarva-pramäëänäà [çré-bhäñyaù]

teñäà nirviçeña-viñayatve ca prameyatväpätena naçvaratvam eva bhavan-mataà brahmaëy api syät |

yas tu svänubhava-siddhaà nirviçeñatvam iti sva-goñöhé-niñöha-samayaù, so’py ätma-säkñika-sa-viçeñänubhaväd eva nirastaù || [çré-bhäñyaù]

kià ca, vivädädhyäsitaà brahma saviçeñaà vastutvät ghaöädivat, aviçeñaà yat tad asat pramäëäsiddhatvät çaça-viñäëädivat |

çabdasya tu viçeñeëa sa-viçeña eva vastuny abhidhäna-sämarthyaà, pada-väkya-rüpeëa pravåtteù | prakåti-pratyaya-yogena hi padatvam | prakåti-pratyayayor artha-bhedena padasyaiva viçiñöärtha-pratipädanam avarjanéyam | pada-bhedaç cärtha-bheda-nibandhanaù | pada-saìghäta-rüpasya väkyasyäneka-padärtha-saàsarga-viçeñäbhidhäyitvena nirviçeña-vastu-pratipädanäsämarthyät na nirviçeña-vastuni çabdaù pramäëam || [çré-bhäñyaù] iti ||

tasmät sa-viçeñatvam eva siddham, sa ca viçeñaù çaktir eva | tataç ca çakti-leçaà vinä na kvacid avagamyate vastu-tattvam iti sarvänubhava-siddham | çrutiç ca kevalasyaiva tasya svänubhavam abhidadhäti—brahma vä idam agra äsét tad ätmänam avaidahaà brahmäsmi [bå.ä.u. 1.4.10] iti |

na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate’vinäçitvän, na tu tad dvitéyam asti | tato’nyad vibhaktaà yat paçyet || [bå.ä.u. 4.3.23] iti |

atra çré-madhväcäryänusåtaà vyäkhyänam—ubhaya-vyapadeçät tv ahi-kuëòalavat [ve.sü. 3.2.27] iti, satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.2], yaù sarvajïaù [mu.u. 1.1.9], eña evätmä paramänandaù [bå.chä.maitreyaù], änandaà brahmaëo vidvän [tai.u. 2.4] ity-ädäv ubhaya-vyapadeçät yujyate brahmaëo jïänäditvaà jïänädimattvaà ca | tu-çabdaù çrutir evätra pramäëam iti nirdhärayati | ataù svasminn eväbheda-bheda-nirdeça-lakñaëobhaya-vyapadeçäd ahi-kuëòalavat tvaà bhavitum arhati, yathä ahir ity abhedaù, kuëòaläbhoga-präàçutvädibhir bheda evam ihäpi |

prakäçäçravad vä tejastvät [ve.sü. 3.2.28] ity atra,

athavä prakäçäçrayavad eva tat-pratipattavyam | yathä, prakäçaù sävitras tad-äçrayaù savitä ca nätyanta-bhinnau,

17

BHAGAVAT-SANDARBHA

ubhayor api tejastväviçeñät | atha ca bheda-vyapadeça-bhäjau bhavataù—evam ihäpéti || [çäìkara-bhäñya]

pürvavad vä [ve.sü. 3.2.29] iti, athavä svätmanä cottarayoù [ve.sü. 2.3.20] ity atrottara-çabdavad anantaram evottarayoù prakäçäçrayayoù, pürvo yaù prakäçaù tadvad va mantavyam | tataç ca tasya yathä prakäçaika-rüpatve’pi sva-para-prakäçana-çaktitvam upalabhyate evaà jïänänanda-svarüpasya brahmaëo’pi sva-para-jïänänanda-hetu-rüpa-çaktitvam |

atra svayaà svaà jänätéti svärthä ca sphürtir iti na prakäçavat pärärthya-mätram iti vivektavyam | tad evam ubhaya-vyapadeçät sädhayitvä çruty-antarataç ca sädhayati—pratiñedhäc ca [ve.sü. 3.2.30] iti |

na ca vaktavyaà tatra sarvajïatvädi-vastv-antaram, yato neha nänästi kiïcana [bå.ä.u. 4.4.19] iti, tathä—

na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] iti |

ca-käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa-jïänädi-çaktitvam eva sthäpyate | itthaà çré-svämi-caraëair api, tvam arka-dåk sarva-dåçäà samékñaëaù [bhä.pu. 8.24.50] ity atra çré-matsya-deva-stutau vyäkhyätam—

arka-prakäçavat svata eva dåg jïänaà yasya so’rka-dåk | ataù sarva-dåçäà sarvendriyäëäà samékñaëaù prakäçakaù || iti |

evaà ca çré-rämänuja-caraëair uktam—jïäna-svarüpasya ca tasya jïätå-svarüpatvaà maëi-dyumaëi-dépädivad yuktam evety uktam || [çré-bhäñya]

advaita-guruëäpi, ékñater äçabdaà [ve.sü. 1.1.5] ity atra säìkhya-pürva-pakñam äkñipataivaà vyäkhyam, yathä—

yad apy uktaà präg-utpatter brahmaëaù çarérädi-sambandham antareëekñitåtvam anupapannam iti | na tac-codyam avatarati savitå-prakäçavad brahmaëo jïäna-svarüpa-nityatve jïäna-sädhanäpekñänupapatteù | api ca, avidyädimataù saàsäriëaù çarérädy-apekñä-jïänotpattiù syät, na jïäna-pratibandha-käraëa-çünyasyeçvarasya | mantrau cemau éçvarasya çarérädy-anapekñatäm anävaraëa-jïänatäà ca darçayataù—na tasya käryaà [çve.u. 6.8] ity ädi, apäëi-pädaù [çve.u. 3.19] ity-ädéni || iti |

18

BHAGAVAT-SANDARBHA

jïäna-nityatve jïäna-viñaya-svätantrya-vyapadeço nopapadyata iti cet ? na, pratatoñëa-prakäço’pi savitari dahati, prakäçayatéti—svätantrya-vyapadeça-darçanäd iti ca | ittham evädvaita-çäréraka eka-vijïäna-väda-niräkaraëe, näbhäva upalabdheù [ve.sü. 2.1.18] ity asya vyäkhyäne säkñitvaà caitanyasya dåçyate | tasmäd ekasyaiva tattvasya svarüpatvaà, svarüpatväparityägenaiva çaktitvaà ca siddham |

tathä coktam—

tac chaktiù parameçvarasya vimalä caitanyam evocyate, sä satyaiva parä jaòä bhagavataù çaktis tv avidyocyate | saàsargäc ca mithas tayor bhagavataù çaktyor jagaj jäyate tac-chaktyä sa-vikärayä bhagavataç cic-chaktir udricyate || iti |

ittham eva vyäkhyätaà çré-viñëu-puräëe’pi svämi-pädaiù—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetrajïäkhyä tathäparä |avidyä karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61] iti |

atra viñëu-çaktiù viñëoù svarüpa-bhütä parä cit-svarüpä çaktiù parama-pada-para-brahma-para-tattvädy-äkhyä proktä | pratyastamita-bhedaà yat tat sattä-mätraà [vi.pu. 6.7.53] ity atra präg-uktaà svarüpam eva käryonmukhaà çakti-çabdenoktam iti ||

ataù svarüpasya käryonmukhatvenaiva çaktitvaà, na svata ity äyätam |

tataç ca viçeñya-rüpaà tad eva svayaà çaktimad-viçeñaëa-rüpaà, käryonmukhatvaà tu çaktiù, jagac ca kärya-kñamatva-mülam iti | tat-kñamatvädi-rüpä nityaiva sä çaktir ity avagamyate |

tathäpi vastuto’tyanta-vyatirekeëa tasyä nirüpyatväbhävän na tataù påthaktvam astéty abhipräyeëaiva tathoktam iti jïeyam | vastv evästu kä tatra çaktir näma iti mataà tu na vedäntinäà matam | saty api vastuni manträdinä çakti-stambhädi-darçanät yukti-viruddhaà caitat |

tasmät svarüpäd abhinnatvena cintayitum açakyatväd bhedaù | bhinnatvena cintayitum açakyatväd abhedaç ca pratéyate iti çakti-çaktimator bhedäbhedäv eväìgékåtau | tau cäcintyau iti ||

kevala-bhede—

jïätaç caturvidho räçiù çaktiç ca trividhä guro |vijïätä caiva kärtsnyena trividhä bhäva-bhävanä || [vi.pu. 6.8.7] iti |1

1 catur-vibhägaù saàsåñöau caturdhä saàsthitaù sthitau | pralayaà ca karoty ante caturbhedo janärdanaù || [vi.pu. 1.22.21] iti svämé-öékä-dhåta-viñëu-puräëéya-pramäëam ||

19

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-maitreyasyänuväde’pi paunaruktya-doña-hänäyäsannihita-sannidhäpana-lakñaëa-kañöa-kalpanä prasajjyeta | caturvidha-räçi-kathanenaiva svarüpasyoktatvät |

näga-patné-stutau caivaà tair vyäkhyätam, jïäna-vijïäna-nidhaye [bhä.pu. 10.16.40] ity ädau—

jïänaà jïaptiù, vijïänaà cic-chaktiù, ubhayor nidhaye täbhyäà pürëäya | kathaà tathätvaà ? ata uktaà brahmaëe’nanta-çaktaye | kathaà-bhütäya brahmaëe ? aguëäyävikäräya | kathaà-bhütäya ? ananta-çaktaye | präkåtäya prakåti-pravartakäya, apräkåtäyeti vä, apräkåtänanta-çakti-yuktäya |

ayam arthaù—aguëatväd avikäraà brahma-jïapti-mätratvät käraëätétaà prakåti-pravartako’nanta-çaktir vijïäna-nidhitväd éçvaraù käraëaà tad ubhayätmane nama iti || [bhävärtha-dépikä]

çré-rämänujéyäs tu çakti-çaktimator bhedam eva varëayanti—tathä hi tathä-bhütäyäs tasyäù svarüpäntaraìgatvät svarüpa-bhütatvam eva pratipädayantéti samänaù panthäù |

viçiñöasyaiva cävyabhicära-rüpatvena svarüpatvaà—na kevalaà viçeñyam evävyabhicäritayä sampratipädyante iti tasmäd asty eva svarüpa-çaktiù |

na cetthaà svagatena bhedenädvayatä-pratijïä virodhädi-doñaù | ñaò-bhäva-vikära-niñedhe’py astitvavat sarvathaiväparihäryatvät | dåçyate cänyaträpi kvacit tan-mätratve’pi svagata-bheda-yäthärthyaà, yathä gandhätmani påthivé-guëe—tatra hi gandha-lakñaëa-guëa-mäträtmasyäpi aìguli-nikñepäkñamas tad anubhavitur anubhavaika-gamyo yo yo viçeño, yo yo vä bhedaù, sa sa na gandhäd vyatiriktaà, ghräëaikänubhavanéyatvät ||

kià ca, brahmaëo lakñaëa-vicäre’py abheda-vädibhir api tädåça-svagata-bheda-våttir aparihäryä dåçyate | tathä hi—vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] iti | kim iha vijïänänanda-çabdäv ekärthau bhinnärthau vä ? nädyaù, paunaruktyät | antyaç cet, vijïänatvam änandatvaà ca tatraikasminn eveti tädåça-svagata-bhedäpattiù | atha tau jäòya-duùkha-pratiyogi-parau tau vyävartya tvat-pratiyogi yad ekaà vastu tad eva brahmeti pratipädayataù tad apy ayuktam | tad-dvaya-vyävåttir yathä-svaà [atra pakñe svarüpa-viçeñaëa-mätraà] dvayam evopasthäpayituà yuktä | anupasthäpane vä çünya-väda-prasaìga iti |

kià ca, yad ekam upasthäpyate, tat kià tayor ekataraà täbhyäm anyad eva vä ? ekatarad iti cet1 anyatara-parityäge ko hetuù ? ekatarasya vä kathaà dvi-pratiyogitä ? athänanda-mätre dvayor api pratiyogitopalabhyate iti | tad 1 vyävåttam eva yadi syät,

20

BHAGAVAT-SANDARBHA

eva läghavenävaçiñöam iti cet ? änande vijïänatvam apy astéty äyätam | tat-pratiyogitvena tat-pratéteù | tato vijïänaà punar-uktam eveti doñäntaraà ca tenaiva1 tat-tad-vyävåtti-siddheù | kià vä, vijïänasya vijïäne’smiàç2 cänugatatvenävyabhicärät tad evävaçiñöam astu tataç cänandatähänyä puruñärthatväbhävaç ca |

yady evam ucyate—anukülaà vijïänam eva hy änandaù, tataç cänandäkäraà yad vijïänaà tad brahmeti, tathäpy änuküla-lakñaëo dharmas tatra duñpariharaù | täbhyäm anyad iti cet ? na, pratiyogitväsiddheù |

athaika evam äcakñéta yat tayoù pratiyogi brahmeti | kintu jaòa-pratiyogi vidyopahitaà ced brahma jïänam ity äcakñmahe | duùkha-pratiyogi tad upahitaà ced änanda iti | tasmäd vidyä-dvärobhaya-vyävåttau satyäà yad avaséyate, tad ekam eka-rüpaà brahmeti ||

atrocyate—vidyä näma bhavatäà tad-anubhavi-buddhi-våttiù | tataç ca tasyaiva pratiyogitve sati tad anubhavi-buddhi-våtter api pratiyogitvaà siddhyati |

nahi süryasya ghaöäder iva tamasaù pratiyogitvaà vinä tad-anubhavi-cakñur-våtti-mätrasya sürya-cchaöoddépita-mukura-cchätäyä vä tamaù-pratiyogitvaà ghaöate | tasmän nünaà tasyaiva tat-pratiyogitvaà yogyopädhi-viçeñe tüpalabhyate |

nitya-bodha-paripéòita-jagad-vibhramaà tudati väkyajä matiù |väsudeva-nihataà dhanaïjayohanti kaurava-kulaà yathä punaù ||3

iti ca dåñöäntitaà bhavadbhir eva | tataù pürvavad eva tasminn ubhaya-dharmäpätaù |

ato yad evam äcakñéta—çabdo hi vyavahärya eva vastuni pravartate, nävyavahärye, jäti-guëädi-nirdeçenaiva tasya pravåtteù | tataç ca néla-pétädy-äkära-rüpä priya-darçanädi-janitolläsa-rüpä ca ye antaù-karaëa-våtté tayor eva tau pravartate, na tu brahma-svarüpe |

tathä ca täbhyäà çabdäbhyäà svatas tatra praveçäsämarthye sati, brahma-çabdasya båhattva-nirukti-balät, satyaà jïänam anantaà brahma ity ädäv anantatvena ca çrutatväj jahal-lakñaëayä te atitucche parityäjye tayos tirguëa-mayatvena ca jaòa-duùkhaika-rüpayor api sva-sännidhyena

1 änanda-padenaiva2 änande ca3 padyam idaà dhanaïjaya-nyäya-nämnäbhihitaà, yatra kriyä niñphalä tatraiväsya pravåttir iti |

21

BHAGAVAT-SANDARBHA

tattä1sphorakam anirdeçaym eka-rüpam eva vastüpasthäpyate | yena cetayate viçvam, eña hy evänandayati [tai.u. 2.7.1] çabdaç ca tathä tasmät tat-tad-upädhi-parityägäyaiva çabda-dvayopanyäso, na tu dvi-dharmatä-vivakñayä | tathä tat-tad-upädhäv eva tat-tad-bheda-vyavahäro na tüpahite tatrety etad api parihåtaà bhavati |

yadi ca tatra taträsambhütäpi tattä2 tat-sännidhye sphuratéti matam, tarhi tasminn api tat-tad-dharmästitä eva svékåtä | darpaëa-präìganädiñu saïcärita-sva-déptatä-çubhratädi-candrikä-sandohavat tatra déptiù çubhratvam apy astéty eva saïcäritaà tat-tad-dharmatvam upalabhyate, anyatra dépa-prabhädau na tu çubhratvam iti |

därñöäntike’pi nélädy-äkäräyäm ulläsa-rüpäyäà cäntar-våttau jaòa-pratiyoga-gamyatayä duùkha-pratiyoga-gamyatayä cänyonyaà bheda-våttià janayan yo yo bhäva-viçeña upalabhyate, sa sa upädhi-bhütayos tayos triguëa-mayatvenätad-dharmatväd atad-apohe tasya tasyävaçiñyamänatvena sva-prakäçatvena ca çuddhatväd upahita-rüpam evety avaséyate |

tataç ca tatra tatra pärthakyenodayäd asty eva svarüpa-dharma-bhedaù | taträpi nélädy-äkära-våttau pärthakyam atisphuöam eva | yadi tatra jaòa-pratiyogitä-duùkha-pratiyogitayor bhedo na syät, tadä tasyäm api våttau sukham upalabhyataiva svagataika-deçänaìgékåtetareka-deçodaya-virodhät | ata eva änandädayaù pradhänasya [ve.sü. 3.3.11] iti bhedenäpy upakräntavantaù sütrakäräù |

yadi caivam ucyate, na taj-jïänänanda-rüpaà na ca jaòa-duùkha-pratiyogi yathä ca jaòa-duùkha-vilakñaëaà tad iti, tadä na kiïcid api syäd iti çünya-väda-prasaktiù |

kià bahunä parama-pramäëa-bhütasya vedasya svärasyam eva kevalaikye nästi, sarvasyaiva väkyasya lakñaëayänyarthé-kriyamäëatvät | tataç ca paramäptatä-virahät, atra tu taträpi svarüpa-lakñaëatvam eva | tato vijïänam itédaà väkyaà na kiïcid api vyavadhänaà sahata iti säkñäd eva tat-tad-abhidhäne paryavasite katham ivänyä gati-kriyopapadyatäà ?

na ca jäti-guëädi-hénatayä tatra çabdaù säkñän na pravarteta iti yad-väkyaà svarüpa-çabdavat tasya svarüpälambana-saìketena ca pravartayituà çakyatvät | yat tu yato väco nivartante [tai.u. 2.4.1] ity ädikaà çrüyate, tad idam édåçam iyaà parimäëaà veti nirdeçäsämarthya-param eva alaukikatväd anantatvät |

agre’pi sayuktika-vicäraëaà svayam eva bhavatä tattä-çabdena parämåñöäyäù sukhatäyäù sphorakam anirdeçyam avyavahäryaà vastv 1 jaòa-duùkha-pratiyogi-rüpä vijïänänanda-rüpatä dvi-dharmatä |2 vijïänänandatä

22

BHAGAVAT-SANDARBHA

ekam ity uktvä tat-tac-chabda-pravartanät | etasyaivänandasyänyäni bhütäni mäträm upajévanti [bå.ä.u. 4.3.32] ity ädiñu çrutiñv api tatraiva mukhya-våtty-änanda-çabda-pravåtti-darçanät | adåñöam avyavahäryam avyapadeçyaà sukham ity ädiñv api tathä-bhütatve’pi sukha-çabda-prayogät | änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.12] ity ädi-nyäya-prasiddhäc ca |

kià cedaà påcchämaù, tad änanda-rüpaà bhavati na vä ? bhavati cet, äyätä asya tat-saàjïä duùkha-pratiyogitvaà ca, neti cet apuruñärthatvam | tasmätd änanda-rüpaà bhavati | kintu na loka-prasiddhänanda-rüpaà tad ity eva väcyam iti sthite tv asmäkam eva samécénaù panthäù | evaà satyaà jïänam anantaà [tai.u. 2.1.1] ity aträpi satyatvädi-dharma-bhedas tatra vivecanéyaù | aträpy asatya-jaòa-paricchinna-vyävartam api dharma-viçeña eva ||

yady evam ucyate, yathä—çauklyädikasya kärñëädi-vyävartanam api tat-padärtha-svarüpam eva na dharmäntaraà tatheti, tadä tad-vyävåtti-yogyatästéty avaçyaà mantavyam | yogyatä ca—çaktir eveti “ghaööa-kuöyäm eva prabhätam” | ghaööa-kuöé-prabhäta-nyäyaù, ghaööo nadé-térädi-sthänaà, ghäöa iti bhäñäyäà prasiddhas tatra kuöé vaëig-ädibhyo räja-grähya-bhäga-grähaka-räja-bhåtya-niväsärtha-sthäna-viçeñaù | yathä ghaööa-kuöé-sthebhyaù kara-grähibhyo bhétyä rätrau paläyitänäà pathityatäà vaëijäà düre gatväpi yathä bhränti-vaçät tatra ghaööa-kuöyäm eva prabhätodayas tathä prakåte’pi |

evam evoktaà çré-rämänuja-çäréraka-bhäñye (1.1.1)—

sa-viçeño’py anubhüyamäno’nubhavaù kenacid yuktäbhäsena nirviçeña iti niñkåñyamäna-sattätirekibhiù sväsädharaëaiù svabhäva-viçeñaiù niñkrañöavya iti niñkarña-hetu-bhütaiù sattvätirekibhiù sväsädharaëaiù svabhäva-viçeñaiù sa-viçeña eva avatiñöhate | ataù kaçcid viçeñair viçiñöasyaiva vastuno’nye viçeñä nirasyante iti na kvacin nirviçeña-vastu-siddhir iti ||

tatraivänyatroktaà—satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.1] ity aträpi sämänädhikaraëyasyäneka-viçeñaëa-viçiñöaikärthbhidhäna-vyutpattyä na nirviçeña-vastu-siddhiù | pravåtti-nimitta-bhedenaikärtha-våttitvaà hi sämänädhikaraëyam | tatra satya-jïänädi-pada-mukhyärthair guëais tat-tad-guëa-virodhy-äkära-pratyanékäkärair vä ekasminn evärthe padänäà pravåttau nimitta-bhedo’vaçyäçrayaëéyaù | iyäàç ca viçeñaù—ekasmin pakñe padänäà mukhyärthatä, aparasmiàç ca teñäà lakñaëä | na cäjïänädénäà pratyanékatä vastu-svarüpam eva | ekenaiva padena svarüpaà pratipannam iti padäntara-prayoga-vaiyarthyät | tathä sati sämänädhikaraëyäsiddhiç ca, ekasmin vastuni vartamänänäà padänäà nimitta-bhedänäçrayaëät | na caikasyaivärthasya viçeñaëa-bhedena viçiñöatä-bhedäd anekärthatvaà padänäà

23

BHAGAVAT-SANDARBHA

sämänädhikaraëya-virodhi | ekasyaiva vastuna aneka-viçeñaëa-viçiñöatä-pratipädana-paratvät sämänädhikaraëasya | bhinna-pravåtti-nimittänäà çabdänäm ekasminn arthe våttiù sämänädhikaraëyam iti hi çäbdikäù |

tasmäd evam evätra vaktavyam | bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api vijïänänanda-çabdäbhyäà na tasya dvy-ätmakatä, kintv ekam eva vastu svarüpa-prakäça-vaiçiñöyena bhinnatayä nirüpyate | kenäpi jïänam iti kenäpi tv änandam iti, yathä candra-candrikä-sandoha-çuklo’yam iti jyotir idam iti ca |

na ca satyatvänandatväbhyäà tad-bhedaà bhajate tayos tad-dharma-rüpatvät, yathä pracuro’yaà prakäçaç candra ity atra pracuratvena candramä iti | tathä sa-viçeña-brahma-jïänam avidyä-nivåttaye upadiçyate | yathä—

vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät |tam eva viditvätimåtyum etinänyaù panthä vidyate’yanäya || [çve.u. 3.8]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñädadhi |na tasyaiçe kaçcana yasya näma mahad yaçaù |ya enaà vidur amåtäs te bhavanti || [ma.nä.u. 1.8]

evaà sütra-käram ata eva tasyänandaika-rüpatayä prakäçe’py udaya-bhedä änanda-mayo’bhyäsäd iti dåçyate, yathä hi änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.12] ity ädi-prakaraëam | taittiréyake—anna-mayaà präëa-mayaà mano-mayaà vijïäna-mayaà ca çiraù-pakñädi-rüpakeëänukramyämnäyate | tasmäd vä etasmäd vijïäna-mayäd anyo’ntaräntä änanda-mayaù—tasya priyam eva, çiro modo dakñiëaù pakña, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù pakñaù | änanda ätmä | brahma pucchaà pratiñöhä || iti |

tatra saàçayaù—kim idam änanda-maya-çabdena param eva brahmocyate ? kià vänna-mayädivad brahmaëo’rthäntaram iti ? tatra brahma pucchaà pratiñöheti, brahma-çabda-yoga-balena puccha-çabda-vyapadiñöasyaiva brahmatve labdha ity ucyate—änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.12] brahma-çabdo’trädhikära-labdhaù | sa cänanda-maya iti prathamänta-päöhät prathamänta eva anusmaryate | äkäças tal-liìgät [ve.sü. 1.1.23] ity ädivat |

tataç cäyam arthaù—änandamaya-sannidhäne—so’kämayata bahu syäà prajäyeya [tai.u. 2.6.2] iti | tat-prabhåtyante caitam änanda-mayam upasaìkrämatéti | tathä caturveda-çikhäyäm api—sa çiraù sa dakñiëaù pakñaù, sa utaàraù pakñaù, sa ätmä, sa pucchaù iti cäbhyäsa çravaëäd änanda-maya ätmaiva para-brahma | asann eva sa bhavati [tai.u. 2.6.1] ity

24

BHAGAVAT-SANDARBHA

ädikaà tv artha-vädaù praçaàsä-väkyam eva, näbhyäsa-väkyaà çloka-çabdenoktatvät praçaàsä-garbhatväc ca |

puccha eva brahma-çabda-yogas tu tatränandasya samyag-udayotkarña-vyaïjakaù | ataù pratiñöhätvaà ca, ataù pucchatvopari sarvottarodayitväd eva rüpyate | tataç ca tad eva pucchaà sa eva priyädénäà nijodaya-viçeñäëäm avayavé sann änanda-maya ity äyätam | kintu puccha-saàjïe tasmin nirviçeñatayä ävirbhäväd avayavatva-nirüpaëam |

änanda-maye tu priyädibhiù sa-viçeñatayaiva prakaöopalambhäd avayavtiva-nirüpaëam ity eva viçeñaù | tasmäd anenänanda-mayädhikaraëena para-brahmaëa eva çuddhodaya-viçeñatvaà sädhyaà priyädiñu, tad-vyatiriktatvaà tu anna-mayädiñu |

na ca priyädénäm iñöa-putra-darçanajädi-lakñaëa-laukikänandatvam ucitam | päramärthika-pathärohänukrama-prakriyäyä eva pürva-pürvätmasüpakräntatvät | yathä, tasya yajur eva çiraù [tai.u. 2.3] ity ädi |

ata evälaukika-viçeñavattve sati tasya, yato väco nivartante ity ädi-mahimä ca saìgataù syät | atränandasyaikasyaivodayäpacayopacaya-mätra-vivakñitatvena priyädi-bhedän na vijïäna-mayädivat påthag guëatvam ||

ata eva tåtéye adhyäye tåtéya-päde sütra-kärair api, änandädayaù pradhänasya1 [ve.sü. 3.3.11] ity anenänandädénäm ekatroktänäm api sarvatropäsanäyäà samähåtiç2 cintitä | priyädénäà tu sä parihåtä | priya-çiras tv ädya-präptir upacayäpacayau hi bhede [ve.sü. 3.3.12] ity anena tatraikasyaivännamayädi-kramopäsakasya upäsanä bhümikäroha-sthäna-bhede hi priyädi-çabdas tasyaiva änanda-mayasya brahmaëaù udayopacayäpacayau vivakñitau | tato nänyatropäsanäyäà teñäm änandämayaù pradhänasya iti nyäyena präptir ity arthaù |

nanu etam änanda-mayam upasaìkrämati ity asyäù çruteù para-brahma-viñayatvaà nästi, anna-mayädénäm upasaìkramitavyänäà praväha-patitatvät ? naivaà, tat-praväha-patitatve’pi sarväntaratvät arundhaté-darçanavat pratipädya-rüpatvam eva prasajyeta | na copasaìkramärthatvena tasya paratvaà pratihanyate, tad-ävirbhäva-mäträrthatvät, yathä brahma-vid äpnoti paraà [tai.u. 2.1.2] iti |

1 guëänäà svarüpa-bhütatvena tad-abhedät | änandädi-guëeñu upäsanopäyeñu satsu priya-çirastvädénäm apräptiù, teñäm abrahma-guëatväd | kintu puruña-vidhava-rüpakäntargatatvam anyathävayava-bhede brahmaëo’py upacayäpacayau prasajyetäm iti süträrthaù | abhedäd iti anuvartanéyaà pradhänasya guëino brahmaëa änandädayo guëäù sarveñüpäsaneñüpädeyäù guëänäà svarüpa-bhütatvena tad-abhedät |2 priyädy-avayavatvena sarvatra samähåtiù, sä punar abhede parihåtaù, yato bhede priya-çiras tv ädya-präptiù |

25

BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca, upasaìkrama-vacana eva viduñä brahmatva-präpti-phala-nirdeçät tasyänyathätvaà na yujyate | änanda-mayopasaìkrama-nirdeçenaiva puccha-pratiñöhä-bhüta-brahma-präptir nirdiñöeti cet, çrutiù kadarthitä syät |

puccha-vädinäm api puccha-praväha-patitatvena brahmaëo’pi pürvavat pucchatvam eväpateta | tatra yadi vacanäntara-svärasyenävayavatä syät, tarhi ihäpi pürva-darçitatvena bhaviñyati | tathä, tasyaiña eva çäréra ätmä yaù pürvasya tasmäd vä etasmät ity aneätmatvenopakräntasyänanda-mayasyaiva sarvatra çärératvaà pratipadyate | çruti-nirdiñöa-påthivy-ädi-lakñaëa-çaréräntaryämitväpekñayeti çarératva-çravaëam api na doñäya |

yad vänanda-mayatve’pi tasyaiva eva çäréra ätmä ity anena tasyäpy ätmänyaù çrüyate, tat tu tasyätmäntaraà nästéti vivakñayä, çilä-putrasya tu çilä-putra eva çaréram itivat | yathänyeñäm anna-mayasya prasiddha-çärératva-niñedhas tu—netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.17] ity-ädau svayam eva sütra-käraiù kariñyate |

tasmäd änanda-maya-çabdena para-brahmevocyate | tathä so’kämayata [tai.u.] iti, raso vai saù [tai.u. 2.6.1] iti puà-liìgenaiva nirdeçäd api sa eva, na tu puccham | tata etam änanda-mayam ity aträntima-väkye ca tan-nirdeçaù saàvadate | tasmäd vä etasmäd ätmanaù çabdäkarñeëa tan-nirdeça-gatiç ca viprakarñätiçaya eva parähataù |

kià ca, satyaà jïänam anantaà brahma iti yal lakñitaà tad eva tasmäd vä etasmäd ätmanaù ity anena nirdiçyate | tasya ca sarväntaratvenätmatvaà vyaïjayad väkyaà taà tam atikramya, anyo’ntara ätmänanda-mayaù [tai.ä. 5.2] ity änanda-maya evätmatvaà samäpayati | tata ätmä çabda-karñaëenäpi sa evädyataù syät | na cätmatvenänirdiñöaà puccham1 iti |

evaà çrutibhir api puruña-vidho’nvayo’tra caramo’nna-mayädiñu yaù, sad-asataù paraà tvam atha yad eñv avaçeñam åtaà [bhä.pu. 10.87.17] ity atränna-mayädi-sähacaryät caramo’yam iti puàliìga-nirdeçäc cänanda-maya eva paraà brahmety aìgékriyate |

caturveda-çikhä tu spañöam eva vyäcañöe sa-çira ity ädinä | tasmäd änanda-maya ätmä para-brahmaiveti sthitam |

atha taträpy äçaìkä sütrayati—vikära-çabdän neti cen na präcuryät [ve.sü. 1.1.13] | atra präcurya eva mayaò-vihitaù, na vikära ity arthaù | tad eka-vastuny api präcuryaà yujyate | pracura-prakäço raviù itivat präcuryaà hy atra prakäçasya candrädy-apekñayä | tataç ca prakäçaù präcuryeëa prastuto’treti vivaruyä prakäçamayo raviù ity api syät |

1 bhümikä puccham iti paryantaà päöho çré-våndävana-mudrita-granthe apara-katipaya-grantheñu ca na dåçyate |

26

BHAGAVAT-SANDARBHA

tat prakåta-vacane mayaö [pä. 5.4.27] iti småter viñayatvaà dåçyate iti | atreti bheda-vivakñä ca pratimäyäù çaréram itivat, prayujyate ca—brahma-tejo-mayaà divyam iti çré-hari-vaàçe | ätmä jïäna-mayaù çuddhaù iti |

tad etat vivåtaà çré-rämänuja-çré-pädaiù—

tat-pracuratvaà hi tat-prabhütatvaà tac cetarasya sattäà nävagamayati, api tu tasyälpatvaà nivarayati | itara-sad-bhäväsad-bhävau tu pramäëäntarävaseyau | iha ca pramäëäntareëa tad-abhävo’vagamyate | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity ädinä tävad eva vaktavyam |

brahmänandasya prabhütatvam anyänandasyälpatvam apekñata iti | ucyate ca tat—sa eko mänuña änandaù [tai.ä. 8] ity ädinä jévänandäpekñayä brahmänando niratiçaya-daçäpannaù prastuta itéti ||

ata evänanda-mayaà prastutya—raso vai saù, rasaà hy eväyaà labdhvänandé bhavati | ko hy evänyät, kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät | eña hy evänandayati [tai.u. 2.7], saiñänandasya mémäàsä bhavati [tai.u. 2.8] etam änandamayam upasaìkrämayati, änandaà brahmaëo vidvän na bibheti kutaçcana [tai.u. 2.9] ity änandänanda-mayayor ekärthatä-vinyäsenäbhyäso dåçyate |

änando brahmeti vyajänät [tai.u. 3.6] ity ädivat tattvam eva sphuöam abhyasyati | tad eka-svarüpe’py änanda-maye priyädi-bhedaç ca prätastya-säìgavéya-mädhyähnika-bhedavad bhävänuprakäçe |

ata evaitasminn änanda-maye vastv antaräbhäva-vvakñayaivoktam—yadä hy evaiña etasminn udaram antaraà kurute | atha tasya bhayaà bhavati [tai.u. 2.6] iti | kià vä, yadä hy evaiña etasminn adåçye’nätmye’nirukte’nilayane’bhayaà pratiñöhäà vindate | atha so’bhayaà gato bhavati [tai.u. 2.6] iti pürvokteù sarvathä tan-niñöhaiva kartavyä | tatra vyavadhäna-kartur bhayaà bhavatéty arthaù | tad uktaà çré-paräçareëa—

sä hänis tan mahac chidraà sa mohaù sa ca vibhramaù |yan-muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate ||1 iti |

tasmät prabhütänanda evänanda-mayaù | athavä atränanda-maya-çabdena priyädiñu ya ätmä procyate, sa eva gåhyate | tataç ca tasya priyädibhyo bheda-vivakñayä cätmatayä ca tat-präcuryam anna-maya-yogya itivad eva saìgåhyate, abheda-vivakñayä |

nanu vikärärtha-mayaö pravähäntaù-patitatväd akasmäd ardha-jaratévat2 präcüryärtho na yujyate ? naivaà, pürvodähåtäbhyäsa-balät yujyata eva | 1 garuòa-puräëe 1.2.2.22.

27

BHAGAVAT-SANDARBHA

praväha-praveçe tu brahma-puccham ity atra puccha-çabdo’pi duñyed ity avocämaù—kià vännamayädiñv api na sarvatra vikärärthatädhigamyate | tan-mate’pi präëa-maya eva tyaktatvät | tatra hi präëäpänädiñu präëa-våtteù präcuryäd eva mayaö | påthivé pucchaà pratiñöhä1 [tai.u. 2.2.1] ity atra ca påthivy-abhimäni-devatäyäà2 präëa-vikäratväbhävaù |

sva-mate tv anna-rasa-mayasyäpi präcuryärthatä | anno raso hy anna-vikäras tad-upalakñitatvenänye’pi tad-vikäro labhyate | sa ca jalädi-vikära-pracura iti, na | dvyacaç chandasi [pä. 4.3.150] iti chandasi bahvaco vikärärthe mayaö-niñedhät |

kià ca, änanda-çabdena tatra çuddha-brahmaiva mataà tasya ca vikäro na sambhavati | tasmän na vikärärthatä-präptiù | hetv-antareëa sütrayati—tad-dhetu-vyapadeçäc ca [ve.sü. 1.1.15] iti | itaç ca präcuryärthe mayaö, na tu vikärärthe | yasmäd änanda-hetutvaà tasyaivopadiçati çrutiù—eña hy evänandayati [tai.u. 2.7] iti änandayatéty arthaù | yathä, loke pracura-prakäça-lakñaëaù süryädir eva sarvaà prakäçayati, na tuccha-prakäça-lakñaëa-kñudra-tärakädiù |

na ca prakäça-vikära-pracuro’pi jalädiù | tathä sarvato’pi pracuränanda-lakñaëaà brahmaiva sarvam änandayet | anena hetu-vyapadeçena präcuryasya svarüpätiçaya-paratvena vyajyate | prakäça-yuktena ca ratnädinä yat-prakäçanam, tad api tatra-sthitena prakäçenaiva bhavati, na tu pärthiväàçena | tasmäd änanda evänandayati, tad etat vyaïjitam eva-käreëa | çrutyä—eña hy eva [tai.u. 2.6] iti |

nanu pucche brahma-çabda-saàyogät tasya brahmeti saàjïä yuktä | kathaà nämänanda-mayasya tat-saàjïä ? taträpi sütrayati—mäntra-varëikam eva ca géyate [ve.sü. 1.1.15] iti | satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1] iti mantra-varëoditaà brahmaivänna-mayäditvena géyate tad-adhikära-patitatvät |

tathä hi, brahma-vid äpnoti param iti jévasya präpyatayä brahma nirdiñöam | tad eñäbhyuktä iti tad brahmäbhimukhékåtya pratipädyatayä parigåhya åg eñä adhotåbhir uktety arthaù | tasya ca tasmäd vä etasmäd ätmanaù [tai.ä. 5] ity aträtma-çabdenäpi nirdiñöasya brahmaëa ätma-tätparyävasänam änanda-maya eva darçitam | tatraiväntaratamatva-samäpteù | tasmät

2 ardha-jaraté-nyäyaù—yatra sarva-tyäge grahaëe vä prasakte niryuktakam ekäà çopädänam a;cäntara-tyägaç ca kriyate, taträyaà nyäyo’vataratéti | yathä jaraté våddha-stré | tasyäù patiù tad-ardhaà mukha-mätraà gåhëäti, hy avayaväntaraà tyajatéti yukti-çünyaà, tathä ye éçvara-vacanatvenägama-pramäëam upagacchanti, teñäà buddha-vacasäm api prämäëya-prasaìgaù vedasyäpip vä aprämäëyäpattiù yadi vä éçvaravacanatva-sämye’pi vedasya prämäëyaàca buddha-vacasäm aìgékriyate, tad etad api yukti-çünyam iti bhävaù |1 pucchaà pratiñöheti pucche änandätiçayatvät präcuryärthatä |2 väyoù påthivétvena nirdeçe’pi na vikära ity arthaù |

28

BHAGAVAT-SANDARBHA

tatraiva tätparya-vasänät tad-änanda-viçeñopalabdhi-yutodayasyänanda-mayasya para-brahmatvaà tena mantreëa1 sidhyati |

änandasyäpi jïänäkäratvät tasya cänantatvädibhir miçratve’pi tad-rüpatvän närtha-bhedaç ca | çrutiç ca—prajïäna-ghana evänanda-mayaù [ma.u. 5] iti | tad eva ca brahmatvaà tat-tad-viçeñopalabdhi-rahitodaye pucche’pi priyädibhyo’dhikatva-vivakñayä brahma-pucchaà pratiñöhety anena punar vyapadiçyate, na tu tasyaiva pradhänatvena | ata eva—

asann eva sa bhavati asad brahmeti veda cet | asti brahmeti ced veda santam enaà tato viduù || iti |

ity eña çloko’py änanda-maya-para eva sa-viçeñasyaiva mukhyatvät mukhya eva sampratyayäc ca | na cäsmin väkye’pi nirviçeñaà pratipädyate—astéti sattä samaväyitayä nirdeçät |

yady evaà manyate—prakäça-mätratvam eva hi cid-ätmanaù sattä, nänyeti | tathäpi sa-viçeñatva eva paryavasyati | kià cedaà pucchaà pratiñöhä ity ädikam uktvä tatra tatrodähåtäù, annäd vai prajäù prajäyante ity ädayaù çlokäù, yathä na puccha-mätra-parä api tv anna-mayädi-paräù | evam annam apy änanda-maya-paratvenaiva çliñyate |

evaà netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.16] ity ädi-süträëy api änanda-mayasya jévatva-niñedha-paräëéti | tasya para-brahmatvam eva taiù sädhyate ity alam ativistareëa ||

yadi ca sütra-kärasya vedäntärthänabhijïatäà nigüòham abhipräyatä tat-pramäda-märjana-sva-cäturé-vyaìga-bhaìgyä tad-änanda-maya-sütram evaà vyäkhyeyam—änanda-maya ity atra brahma pucchaà pratiñöhä iti sva-pradhänam eva brahmopadiçyata iti | tathä vikära-sütre ca vikära-çabdenävayavaù, präcurya-çabdena, sädåçyaà vyäkhyeyam | tadä sütra-kärasyäçäbdikataiva ca prasajyeta, tat-tac-chabdädibhis tat-tad-arthänabhidhänät | mayaö-pratyaya-vikära-präcurya-çabdänäm anantara-nirdiñöänäm anyärthatvaà na vä bälakasyäpi hådayam ärohati |

uktaà tu skände väyavye ca—

alpäkñaram asandigdhaà säravad viçvatomukham |astobham anavadyaà ca sütraà sütra-vido viduù || iti |

kià ca, prathama-süträrthe priya-çiras tv ädya präptir iti ca vyartham eva syät | puraivaiñäà laukikatvenaiva nirdhäraëät, na tu vijïänädivad brahmatvena | tasmäd änanda-mayasyaiva para-brahmatve sati priyädayas tad-viçeñä ity asyaiva svarüpa-prakäça-vaiçiñöyam |

1 satyaà jïänam anantaà brahmeti mantreëa |

29

BHAGAVAT-SANDARBHA

tataç ca pürvavat sva-gataika-deçänaìgékåter eka-deçodaya-virodhäd asty eva—sväàça-vaiçiñöyam |

etasyaivänandasyänyäni bhütäni mäträm upajévanti [tai.ä. 3.3.32] iti çrutiç ca tathaiväha—niravayava-çabda1-vyäkpaç ca präkåtävayva-rähityädinä parihåtaù | ittham eva tasya nirupädher eva svata änanda-prakäçänantyaà vyaïjayan sandoha-çabdam ähaikädaçe çré-dattätreyaù—kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù [bhä.pu. 11.9.18] iti | ata eväpräkåtävayavatvena tasyänaçvaratvaà ca yuktam |

tathä janmädy asya [ve.sü. 1.1.2] ity-ädeù, çrutatväc ca [ve.sü. 1.1.12] ity-antasya granthasya tätparyaà tathaivaà vyäkhyam |

çré-rämänuja-çäréraka-bhäñye, yathä—

ata eva nirviçeña-cin-mätra-brahma-vädo’pi sütra-käreëäbhiù çrutibhir nirasto veditavyaù | päramärthika-mukhyekñaëädi-guëa-yogi-jijïäsyaà brahmeti, gauëaç cen nätma-çabdät [ve.sü. 1.1.6] ity ädau sthäpanät nirviçeña-väde hi säkñitvam apy apäramärthikam | vedänta-vedyaà brahma ca jijïäsyatayä pratijïätam | tac ca cetanam iti, ékñater näçabdaà [ve.sü. 1.1.5] ity ädibhiù sütraiù pratipädyate | cetanatvaà näma caitanya-guëa-yogaù | ata ékñaëa-guëa-virahiëaù, pradhäna-tulyatvam eva || [çré-bhäñyaà 1.1.2] iti |

tad-väde doña eva pratyävartata iti kià bahunä, na sthänato’pi parasyobhaya-liìgaà sarvatra hi2 [ve.sü. 3.2.11] ity adhikaraëe sarveñäm eva väkyänäà sa-viçeña-paratvam eva darçitam asti | tathä hi tad-arthaù—sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù [chä.u. 3.14.3] ity-evam-ädikaà parasya brahmaëaù sa-viçeñatva-cihnam | asthülam anaëv-ahrasam adérghaà [bå.ä.u. 3.8.8] ity-evam-ädikaà nirviçeñatva-cihnam | tad etad ubhayaà cihnaà paramasya na sambhavati, virodhät |

näpi sthänam upädhim aìgékåtya tat-sambhävanéyam | upädhi-yogena sa-viçeñatvaà svato nirviçeñatvam eveti, hi yasmät, sarvatraivopädhi-sambandhe ca tasya sa-viçeñatvam evopalabhyate | tatropädhi-sambandhe tävad ubhayathäpi sa-viçeñatvam | tenopädhinä tatraiva svarüpa-çakti-prakäçanena ca yadi tatra svarüpa-çaktir na syät, tadä jaòasya tayopädheù pravåtty-ädikam api na syät | na ca sa upädhir ägantukaù |

1 apäëi-päda ity ädi |2 påthivy-ädi-sthänato’pi antaryämiëaù parasya brahmaëaù apuruñärtha-sambandho na bhavati | kutaù ? hi yataù sarvatra çruti-småtiñu paraà brahma ubhaya-liìgaà nirasta-nikhila-doñatva-kalyäëa-guëäkaratvobhaya-lakñaëam abhidhéyate ity arthaù |

30

BHAGAVAT-SANDARBHA

sad eva saumyedam agra äsét [chä.u. 6.2.1] ity atredaà-çabdena tasyäpi sattä tädätmyenägre sthiter ämnätatvät3, na ca tad-upädhi-doñeëa tal-liptam | tasmin satäpi tena tad-asparçät | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädi-çruteù | tad-anantaram eka-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä ca sa-viçeñatvam eva bodhayati |

evaà jagad-upädänatvädi-väkyaà jagaj-jéva-tädätmya-väkyaà ca | atra nirviçeñatve—sad eva somyedaà [chä.u. 6.2.1] ity upakrama-virodhaù | tad-avirodhas tu sad-idamor iva tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëäd bhavati | tathä ca, sa-viçeñatve eva sämänädhikaraëam | tathägre paramätma-sandarbhäkhye tåtéya-sandarbhe vakñyämaù |

sad evedam ity upakrama-virodhäd eva ca nirupädhivat pratéyamäne, ekam evädvitéyaà brahma [chä.u. 6.2.2] ity aträpi nedaà-çabda-väcyasyäbhävaà bodhayati | kià tarhi idaà-çabda-väcyasyäpi tac-chaktitvam eva bodhayati | tatraikam ity anena jagad-upädänasya brahmaëaù ekatvam eva, na tu paramäëuvad bähulyam |

advitéyam ity anena tasya sva-çakty-eka-sahäyatvaà, na tu kulälavan måttikädi-lakñaëa-vastv-antara-sähäyyam iti gamyate | eva-käro’träsambhävanä-nivåtty-arthaù | tasyävyaktasya tac-chaktitve’py upädhitva-pratyayo bahiraìgatväd eveti jïeyam | tathopädhi-pratiñedha-väkye—atha parä yayä tad-akñaram adhigamyate, yat tad dåçyam agrähyaà [mu.u. 1.1.5] ity ädau, präkåta-heya-guëän pratiñidhya nityatva-vibhutvädi-kalyäëa-guëa-yogo brahmaëaù pratipädyate—nityaà vibhuà sarva-gataà [mu.u. 1.1.6] ity ädinä | evaà nirguëaà niraïjanam ity-ädénäm api präkåta-heya-guëa-viñaya-niñedha-paratvam eva | sarvato-niñedhe sväbhyupagatäù sisädhayiñitä nityatädayaç ca niñiddhäù syuù | jïäna-mätra-svarüpa-vädinyo’pi brahmaëo jïäna-svarüpatäm abhidadhati | tathäpi tat-svarüpatva eva tasya jïätåtvam astéti na nirviçeñatvaà tat-tat-pratipäditam | evam änando brahmety aträpi jïeyam |

kià ca, tatra tatra brahma-çabdenaiva sa-viçeñatvaà spañöé-kåtaà, båàhaëärthatvät | ata eva ùaà brahmaëo vidvän [tai.u. 2.4.1] ity ädau bheda-nirdeçaç ca | yato väco nivartante [tai.u. 2.6] ity ädi-väkyaà cälaukikatväd änantyäc ca saìgacchate | ata eva brahma te bruväëi, brahma-vid äpnoti param iti na virudhyate |

yatra hi dvaitam iva bhavati, tad-itara itaraà paçyati, yatra tv asya sarvam ätmaiväbhüt, tat kena kaà paçyet ity ädau, neha nänästi kiïcana, måtyoù sa måtyum äpnoti ya iha näneva paçyati ity ädau ca jéva-mäyayos tac-chaktitayä kåtsnasya jagato brahma-käryatayä sarveñäà tad-antaryämikatayä ca tad-ätmakatvenaikyät | tat-pratyänéka-nänätvaà pratiñidhyate | na tat sarvathä asya sarvam iti svarüpa-bhedäìgékärät | bahu syäà

3 tasyäpi sattä-tädätmyenägre’pi sthiter iti päöhäntaram |

31

BHAGAVAT-SANDARBHA

prajäyeya [tai.u. 2.6.1] iti nirvikärasyaiva sato’cintyäçaktyä kärya-bhäva-bhedäìgékäräc ca | pratyakñädi-sakala-pramäëän avagataà brahmaëo nänätvaà pratipädya tad eva pratiñedha-väkyena bädhyata ity upahäsyam idam | [çré-bhäñya 1.1.1]

neha ity ädau | iha brahmaëi yat kiïcanästi, tan nänä nästi, kintu svarüpätmakevety arthaù, nänä-çabda-vaiyarthyät |

yatra nänyat paçyati, nänyac chåëoti, nänyad vijänäti sa bhümä | atha yatränyat paçyati, anyac chåëoti, anyad vijänäti, tad alpam | yo vai bhümä, tad amåtaà [chä.u. 7.24.1], atha yad alpaà tan martyam ity ädau ca | ayam arthaù—nänyaà paçytéti tan-mätra-darçanäd avagamyate rüpavattvam, tathä nänyac chåëotéti çabdavattvaà ca tasya darçitam | etad apy upalakñaëaà, sparçädimattvaà ca jïeyam | sarva-gandhaù sarva-rasaù [chä.u. 3.14.4] ity-ädi-çruteù | evaà bahir-indriyeñu sphürtir darçitä | nänyad vijänätéti tathaiväntaùkaraëeñu sphuratéty äha—tatränya-darçanädi-niñedhas tasyänanta-vivakñayä, kåtsnasya jagato’pi tad-vibhüty-antargatatva-vivakñayä ca, çuddhe citte jagato’pi tad-vibhüti-rüpatvena yathärthäyäà sphürtau na duùkhadatvam | tad uktaà—mayä santuñöa-manasaù sarväù sukha-mayä diçaù iti |

tathaiva väkya-çeñaù— sa vä eña evaà paçyann evaà manväna evaà vijänann ätma-ratir ätma-kréòa ätma-mithuna ätmänandaù, sa svaräò bhavati tasya sarveñu lokeñu käma-cäro bhavati | atha ye’nyathäto vidur anya-räjänas te kñayya-lokä bhavanti teñäà sarveñu lokeñv akäma-cäro bhavati [chä.u. 7.25.2] iti | tasmäd aträpi sa-viçeñam eva pratipädyate | evam anyaträpy unneyam | tasmät sädhv eva vyäkhyam—na sthänato’pi [ve.sü. 3.2.11] iti | na ca sa-viçeñaà brahma nirviçeña-brahmaëo bhinnam iti vaktavyaà pratiçäkham ekam eva brahma sarvatra géyata iti |

sarve vedä yat-padam ämananti [ka.u. 1.2.15] iti çruteù | tad etad apy äha—na bhedäd iti cen, na, pratyekam atad-vacanät1 [ve.sü. 3.2.12] | ata eva, ekam evädvitéyaà brahma ity eke paöhanti | tad etad apy äha—api caivam eke [ve.sü. 3.2.13] iti |

na ca,çrutiù pratyakñam aitihyam anumänaà catuñöayam |pramäëeñv anavasthänäd vikalpät sa virajyate || [bhä.pu. 11.19.17]

ity atra çré-bhägavata eva bheda-mätraà çruty-asammatam ity ucyata iti väcyam | vikalpa-çabdasya saàçayärthatvät tatra virägaç ca vastu-niñöhäpekñayeti müla eva vakñyate | tad evaà svagata-bhede tv aparihärye

1 yathä jévasya prajäpati-väkyenobhaya-liìgatve’pi deha-yoga-rüpävasthä-bhedäd apuruñärtha-yogaà tathäntaryämiëo’pi so’varjanéya iti cen, na, pratyekaà prati paryäyaà sat ätmäntaryämy-amåta ity antaryämiëo’måtatva-vacanäd ity arthaù |

32

BHAGAVAT-SANDARBHA

svarëa-ratnädi-ghaöitaika-kuëòalavad vastv-antara-praveçenaiva sa pratiñedhyata iti sthitam |

tvat-svarüpa-vastv-antaräëäà ca tac-chakti-rüpatvän na taiù sajätéyo’pi bhedaù | na cävyakta-gata-jäòya-duùkhädibhir vijätéyo bhedaù, avyaktasyäpi tac-chakti-rüpatvät |

athavä naiyäyikänäà jyotir abhäva eva yathä tamaù, tathäìgékåtya tädåça-cintänubhäva-mäyä-kåta-cid-änanda-çakti-tirobhäva-lakñaëäbhäva-mätra-çarératvena nirëetavyatväd iti | na cäbhävenaiva | tarhi vijätéyo’sau bheda äpatita iti vaktavyam | kevalädvaita-vädinäm api tad-aparihäryatvät |

evaà ca niñedha-çrutibhir yuktibhiç ca brahmaëi yo dvaitäbhävaù sädhyate sa cävåttyäpy aparihärya iti | punas tad-äpäta-bhiyä bhävenaivädvaitaà manyämahe iti vadatäà bhäva-dvaitam apy avaséyate | tenäbhävena bhäva-rüpa-brahmaëo yad dvaitam asti, tasya bhäva-rüpasyaiva säkñäd avaçiñöatvät, mithyä-prapaïcasyäbhävo’pi mithyety aträpi tadvat taträpi mithyaivävaçiñyate | abhävas tu na vastv-atirikta iti pakño’pi na samyag avagamyate |

yadi ca bhütale eva ghaöäbhävaà syät, tadä tatra punar ghaöasya saàsargo na syäd eva | tad evaà pürva-yuktibhir itthaà cäparihäryäyäà bheda-våttau svagata-bheda-våttis tasminn asty eva |

nanu nirbhede’pi tasmin nityaà sva-gata-bheda-pratétir api nithyaivästu, çukti-rajatavad anirvacanéyatvät, avidyä-tat-käryäpohävaçiñöa-tädåça-svarüpe’py anirvacanéyatve sarva-müla-näçäpatteù | na ca yatra yatra nirvaktum açakyatvaà, tatra tatra mithyätvam iti vyäptir asti, brahmaëy avyäpteù | anirukte’nilayane [tai.u. 2.7.1] ity ädi-çruteù | loke’pi mitho-virodha-guëa-dhäritvenaiva yukty-asiddhatväd anirvacanéya-tridoña-ghnaika-vyaktauñadhi-dravyädi-darçanena vyabhicäraù | ata eva acintyo hi maëi-mantra-mahauñadhénäà prabhäva iti acintyäù khalu ye bhävä na täàs tarkeëa yojayet [ma.bhä.] ity uktam | tasmät tadvad acintya-svabhävatayä mitho-virodhi-dharmavad eva tat tattvam ity ucyatäm | tatra tasya tädåçatväjïäne vaidyaka-vidyänugata-tan-niñedhakänubhavaù pramäëam | prastutasyäpi vedaikänugata-vidvad-anubhava eva pramäëam | tathä ca paiìgé çrutiù—yo viruddho’viruddho manur amanur väg aväg indro’nindraù pravåttir apravåttiù sa paramätmä iti | ata eva çruty-antaram—naiñä tarkeëa matir apaneyä [ka.u. 1.2.9] iti | evaà çré-viñëu-puräëe, yasmin brahmaëi sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà niñöhäyai prabhavanti [vi.pu. 6.8.5] iti | närada-païcarätre ca,

viñëu-tattvaà parijïäya ekaà cäneka-bhedagam |dékñayen medinéà sarväà kià punaç copasannatän || iti |

33

BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evam atarkyatvät tarka-mülä khaëòana-vidyä näsmin prayoktavyety abhihitam | ata evoktaà haàsa-guhya-stave—

yac-chaktayo vadatäà vädinäà vaiviväda-saàväda-bhuvo bhavanti |kurvanti caiñäà muhur ätma-mohaàtasmai namo’nanta-guëäya bhümne || [bhä.pu. 6.4.31] iti ||

yuktaà ca paraspara-virodhi-çakti-gaëäçrayatvaà, jagati dåñöa-çréänäà paraspara-virodhinäà sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät | vidvad-anubhavaç cägre bahuço darçanéyaù | atas tasmin tädåça-çaktayaù santy eva, kintu tasmiàs täsäm abhivyakty-upalabdhau präcuryeëa bhagavat-saàjïä | tad-anupalabdhau präcuryeëa brahma-saàjïeti viçeñaù | ata eva çré-viñëu-puräëe—

pratyastamita-bhedaà yat sattä-mätram agocaram |vacasäm ätma-saàvedyaà taj jïänaà brahma-saàjïitam || [vi.pu. 6.7.53] ||

ity atra pratyastamitety evoktam—astram-çabdasyädarçana-mäträrthatvät |

tasmäd dvaitädvaitädi-çréénäà tasmiàs tat-tat-prädhänyena pravåttir iti | tathä sa ca çakti-rüpo dharmädharmätirikte tasmin vartata ity anena kià nirdharme dharmo vartate ? kià vä, sa-dharme vartate ? iti vikalpa-kalpanä-prakärä api nirasanéyäù | tathä bhavan-mate’pi kià sävidye brahmaëy avidye ? niravidye vä ? ity ädikaà prañöavyaà ceti kåtam ativistareëa |

tad evaà ghaööa-päleñv iva nirasteñu nirdharma-vädeñu sa-dharma-vädänäà çré-vaiñëavänäà çré-çré-puruñottama-päda-pétha-parisaraà prati räja-pathenaiva gatiù | tathä hi çré-viñëu-puräëe—çré-maitreya uväca—

nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù |kathaà sargädi-kartåtvaà brahmaëo’bhyupagamyate || [vi.pu. 1.3.1] ||

ity anantaraà, çré-paräçara uväca—

çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù |yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù |bhavanti tapasäà çreñöha pävakasya yathoñëatä || [vi.pu. 1.3.2] ||16|| iti |

vyäkhyaà ca çrédhar-svämibhiù—loke hi sarveñäà bhävänäà maëi-manträdénäà çaktayo’cintyaà tarkäsahaà käryänyathänupapatti-pramäëakaà yaj jïänaà tasya gocaräù santi | yad vä, acintyäù bhinnäbhinnatvädi-vikalpaiç cintayitum açakyäù kevalam arthäpatti-jïäna-gocaräù santi | yata evam ato

34

BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmaëo’pi täs tathävidhäù sargädyäù sargädi-hetu-bhütä bhäva-çaktayaù svabhäva-siddhä çaktayaù santy eva, pävakasya dähakatvädi-çaktivat | ato guëädi-hénasyäpy acintya-çaktimattvät brahmaëaù sargädi-kartåtvaà ghaöata ity arthaù | çrutiç ca—na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity ädiù, mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [çve.u. 4.10] ity ädiç ca |

yad vä, evaà yojanä—sarveñäà bhävänäà (maëi-manträdénäà) pävakasyoñëatä-çaktivad acintya-jïäna-gocaräù çaktayaù santy eva | brahmaëaù punas täù svabhäva-bhütäù svarüpäd abhinnä çaktayaù—paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] ity ädi çruteù | ato maëi-manträdibhir agny-auñëyavan na kenacid vihantuà çakyante | ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryaà—sa vä ayam asya sarvasya vaçé sarvasyeçänaù sarvasyädhipatiù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädi çruteù |

“tapasä çreñöha” iti sambodhanaà yä käcid api tapaù-çaktiù sä tasyaiveti sücayati | yata evam ato brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti, nätra käcid anupapattir ity arthaù iti |

atra mäyäà tu prakåtià vidyät [çve.u. 4.10] ity atra mäyäyä api svabhävatvam utkam, prakåtes tat-paryäyatvät | ata eva “mäyinaà” iti nitya-yoga eva matv-arthéyaù | maheçvare mäyästéti maheçvaratvaà tu tasya mäyätaù param iti vyaktam | uttarasyäà yojanäyäà mäyäyäù svarüpäd abhinnatvaà, bahiraìgatve’pi tad-ekäçrayatvät | tataù sutaräm eva sä maheçvaratva-vyaïjikänyä çaktiù svarüpa-bhüteti | tathä prathamäyäà yojanäyäà “sargädyäù” ity atra “ädyäù”-grahaëena sthiti-pralaya-mayyo jagat-käryäù çaktayo gåhyante | svarüpaiçvaryädi-prakäça-våttika-çaktayo’pi çaktitvenaikye’pi bahutva-nirdeças tat-tad-våtti-bheda-vivakñayä |

atra çré-rämänuja-çärérake’pétthaà likhitaà—

yadi nirviçeña-jïäna-rüpa-brahmädhiñöhäna-bhrama-pratipädana-paraà çästraà, tarhi nirguëasya ity ädi codyam, çaktayaù ity ädi-parihäraç ca na ghaöate | tathä hi sati nirguëasya brahmaëaù päramärthikaù sargaù, api tu bhrama-kalpita iti codya-parihärau syätäm | utpatty-ädi-käryaà sattvädi-guëa-yuktäparipürëaà karma-vaçyeñu dåñöam iti tat-tad-bhäva-rahitasya kathaà sambhavatéti codyam | dåñöa-sakala-visajätéyasya brahmaëo yathodita-svabhävasyaiva jalädi-vijätéyasyägny-äder auñëyädi-çakti-yogavat sarva-çakti-yogo na virudhyata iti parihäraù || [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye, 88 anucchede] iti ||

çré-bhagavad-upaniñatsu, na svabhäva-çakti-mattvenaivopadiñöaà—

jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvämåtam açnute |

35

BHAGAVAT-SANDARBHA

anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate ||sarvataù päëi-pädaà tat sarvato’kñi-çiro-mukham |sarvataù çrutimal loke sarvam ävåtya tiñöhati ||sarvendriya-guëäbhäsaà sarvendriya-vivarjitam |asaktaà sarva-bhåc caiva nirguëaà guëa-bhoktå ca ||bahir antaç ca bhütänäm acaraà caram eva ca |sükñmatvät tad avijïeyaà düra-sthaà cäntike ca tat || avibhaktaà ca bhüteñu vibhaktam iva ca sthitam |bhüta-bhartå ca taj jïeyaà grasiñëu prabhaviñëu ca ||jyotiñäm api taj jyotis tamasaù param ucyate |jïänaà jïeyaà jïäna-gamyaà hådi sarvasya viñöhitam || [gétä 13.12-17] iti |

evaà brahma-sütre ca—çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.27] iti | ataù çakteù sväbhävikäcintyatve sati tasya çaktitvam apy ajïäna-kalpitam iti näìgékurvanti | yaträsambhava-sambhävayitré dustarkä sväbhäviké çaktir nästi, tatraiva tad-aìgékäropapatteù, gauraväpatteç ca |

atra cedaà vicäryate—dvaita-mätränyatranupapattyä kevale brahmaëi maëi-mantra-mahauñadhädi yat-tarkägocaräù çaktayaù santéty eke, tad-anyathänuapapttyä tathä-bhüta eva tasminn ajïänenaiva tad upapadyata ity anye | tatra brahmaëi jïäna-mätre tv ajïänaà na sambhavatéti, ajïänaà ca säçrayam eva, na tu svatantram iti | jévatvaà cäjïäna-kåtam eveti çukti-rajatädi-dåñöänta-mülam, tad upekñaëéyam | atra jévaù sväjïänenaiva jévatvaà kalpayatéti sväçrayaù parasparäçrayaç ca prasajyeta | yo jévo yenäjïänena yaj jévatvaà kalpayati, sa tayor ajïäna-tat-käryayor atirikta eva bhaved iti | tasya çuddhatve tad eva jïäna-mätratvam ägatam | tataç ca kathaà näma tasyäjïänaà syäd yena sva-jévatvaà kalpayed ity asambhavaç ca kalpyate |

atha prayogaç ca darçitaù çré-bhäñye—

vivädädhyäsitram ajïänaà na jïäna-mätra-brahmäçrayam | ajïänatväc chuktikädy-ajïänavat, jïätr-äçrayaà hi tat iti || brahma näjïänäçrayaù, jïätåtva-virahäd ghaöädivat [ve.sü. 1.1.1 çré-bhäñye, 102 anucchede] ||

tataç ca pariçeñya-pramäëena tarkägocaräù çaktaya eva brahmaëi paryavasyantéty eva sädhu-sammatam | sambhavati cälaukika-vastutvät tasya tädåça-çaktitvam | prasiddhaà ca çruti-puräëädau tat | tato’tarkya-çakti-viläse’dvaita-khaëòana-vidyäpi näträvatäryety uktam iti |

tad evaà siddhäyäà bhäva-çaktau sä ca trividhä—antaraìgä, taöasthä, bahiraìgä ceti müla eva darçayiñyate | atrottaror anantaraìgatvaà, täbhyäà parameçvarasyäliptatayä çaktitvaà ca nitya-tad-äçritatayä tad-vyatirekeëa svato’siddhatayä tat-käryopayogitayä ca | tatra taöasthäkhyä çaktiù çré-

36

BHAGAVAT-SANDARBHA

paramätma-sandarbhäkhye tåtéya-sandarbhe (müle 19-47 anucchede anuvyäkhyäyäà) eva darçayiñyate |

anye tu vivriyete, ye paräparä-çabdäbhyäà bhaëyete, yathä çré-viñëu-puräëe eva—

sarva-bhüteñu sarvätman yä çaktir aparä tava |guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara ||yätéta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñaëä |jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm éçvaréà paräm || [vi.pu. 1.19.76-7] iti |

anayor arthaù—he sureçvara ! surädi-pälana-çakti-prakäçaka ! he sarvätman ! sarvädi-käraëatvena sajjananädi-çakti-nidhäna ! taväparä para-svarüpäyäç cicchakter itarä bahiraìgä jéva-mäyä guëa-mäyety-äkhyä yä çaktiù sarva-bhüteñu sarveñu jéveñv adhikåtya vartate, tasyai namaù | tasyäù sakäçäd ätmänaà vidäyaà kartum iti bhävaù | kathaà-bhütä ? guëäçrayä—guëäù svayaà guëa-sämya-rüpäyä jaòäyäù prakåter våtti-viçeñäù sattvädayas ta eväçrayo yasyä sä | mäyä-çaktis türëa-näbhir iva hi guëäsämyävasthät svaikadeçastha-koça-viçeñäd guëa-jälaà prakäçya tad äçritya ca tac cäkacikya-mukha-baddhän kéöän iva jévän adhikaroti | çäçvatäyä iti sväbhävikatvaà vyaktam | asyäù präk-kathanam etad-dväraiva prathamata sänumeyety abhipräyeëa | atha väcäà manasäà cätéto’tikränto gocaro viñayo yayä, sä yasmäd aviçeñaëä dåñöa-jäti-guëädibhir viçeñayitum açaktyä | evaà-bhütä yä çaktis täm éçvarém éçvarasya taväntaraìgatväd ardhäìga-bhütäà cic-chaktir ätma-mäyeti nämném | parämparasyä bahiraìgäyä äçraya-bhütäà vande staumi | täm anusartum iti bhävaù |

nanv evaà-bhütä katham astéti jïäyate ? taträha—jïäti-jïäna-paricchedyeti, jïäninäm açuddha-jévänäà jäti-çabdädi-viñayäëi prädeçikäni jïänäni, taiù paricchedyä, sarvataù prasaradbhir nirjharodakair mahä-sarovat sarva-gatatvenävagamyä | vastutas tasyä eva sarva-pravartakatväd idam uktam—präëasya präëam uta cakñuñaç cakñur uta çrotrasya çrotram annasyännaà manaso manaù [bå.ä.u. 4.4.17] iti çruteù |

yad vä, jïäné jévaù, jïänaà ca, tad ubhayam api paricchedyaà bähyaà ghaöädivat prakäçyaà yasyä sä | tam eva bhäntam anubhäti sarvaà [çve.u. 6.14] ity ädi-çruteù |

kià vä, jïänina ä-brahma-stamba-paryantä ye jéväs teñäà yaj jïänaà, jïänopalakñitä sarväpi bähyäbhyantara-ceñöä tat paricchedyaà pravartanéyaà yayä sä, ko hy evänyät kaù präëyät, yad eña äkäça änando na syät [tai.u. 2.7.1] iti çruteù |

ätmaviçeñ, jïäné çuddho jévas tasya yan nijaà jïänaà pramäträdénäà säkñitvädhyäsyatä mätra-pratétya ca mäyä-mohitatva-liìgävagatäcchanna-

37

BHAGAVAT-SANDARBHA

sva-jïänatvena ca kaivalye tad-abhäve svarüpa-sukhäsphürti-doña-prasaìgena ca, na hi drañöur dåñöer viparilopo vidyate [bå.ä.u. 4.2.32] ity ädi-çrutyä ca svarüpa-bhütaà lakñyate | tena jïänena paricchedya yasmät tathä-bhüta-jïänopalakñitä svarüpa-çaktiù çuddha-jéva-brahmaëi dåçyate | tasmät parasmin brahmaëi tu sänantätmikaiva vartata iti sambhävanéyety arthaù | yathä gabhasti-leçe dåñöä çaktir gabhasti-mälinéti, ya ätmänam antaro yamayati [çata.brä. 14.6.7.30] iti çruter iti |

yad vä, jïäné såñöy-ädi-vidyä-nidhiù parameçvaras tasya yan nijaà jïänaà, tena paricchedyä—avagamyä såñöi-sthiti-saàhärädi-darçanät tasmin yä çaktir lakñyate, yaiva ca mäyeti géyate, sä tasya manträdi-vidäm iva vidyä-viçeña eva | tat-sädåçyät sväbhävikatvaà tv atra viçeñaù | tatas tasyä vidyä-viçeñatve, vidyäyäç ca puruñasya nija-jïäna-dhäryatve, tan-nija-jïänasya tävan-mätra-dhärakatäyäm eväsamäptatve ca vaçékåta-mäyasya parameçvarasya yan nijaà jïänaà, tan mäyä mäyikaà vä na bhavati | tasmät tenaiva svarüpa-bhüta-jïänena tad-ätmikä çaktir lakñyate—mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà ca maheçvaraà [çve.u. 4.10] iti çruteù | idaà vä ekasminn eva svarüpe jïänéti jïänam iti ca paricchedyaà yayä sä | pürvavad vä [ve.sü. 3.2.30] iti nyäyät | sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti ? sve mahimni [chä.u. 7.24.1] iti çruteù | itthaà vä, jïäné vidvän, tasya jïänenänubhavena paricchedyä avagamyä | vaikuëöhädiñu çré-bhagavatas tat-tan-nija-vaibhavänäà çuddhänanda-viläsa-mätratäà prati pramäëena vidvad-anubhavenaiva prameyety arthaù, te dhyäna-yogänugatä apaçyan, devätma-çaktià sva-guëair nigüòhäà [çve.u. 1.3] iti çruteù | tad evam antaraìgäpara-paryäyä svarüpa-çaktir darçitä |

çruty-antare cätra—

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù |ato mäyä-mayaà viñëuà pravadanti sanätanam ||

iti caturveda-çikhäyäà [ve.sü. 3.2.38 mädhva-bhäñya-dhåtäyäm] mäyä-çabdasya dvidhä våttir inäàuttam | tasyä ekasyä eva svarüpa-çakter våtti-bhedena bhedä api svékåtäù—paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] iti çruteù | tathä ca,

sarvair yuktä çaktibhir devatä sä pareti yäà prähur ajasra-çaktim |nityänandä nitya-rüpä jaòä ca yä, çäçvatätmeti ca yäà vadanti ||

iti caturveda-çikhäyäà [ve.sü. 2.1.30 mädhva-bhäñya-dhåtäyäm], açrutaà çrotå adåñöaà drañöå ity ädir anyatra [bå.ä.u. 3.7.27, 3.8.11, ve.sü. 1.3.10 dhåta-mädhva-bhäñya-dhåtäyäm] | ata eva brahma-säyujya-pratipädikä mädhyandina-çrutir api tasya sarva-çaktimattvaà svarüpa-siddham evety aìgékaroti, sa vä eña brahma-niñöha idaà çaréraà martyam atisåtya brahmäbhisampadya brahmaëä paçyati, brahmaëä çåëoti, brahmaëaivedaà

38

BHAGAVAT-SANDARBHA

sarvam anubhavati [ve.sü. 4.4.5 mädhva-bhäñya-dhåtä çrutiù] iti | eka-vijïänena sarva-vijïäna-pratijïä ca tathaiva kalpyate, yenäçrutaà çrutaà bhavaty amataà matam avijïätaà vijïätaà [chä.u. 6.1.3] iti väkyäntaraà ca | sarvasya tädåça-tan-nija-çakti-våndänugatatvän nirviçeña-vastu-jïäne sarva-jïänäsambhaväc ca | ata eva sa brahma-vidyäà sarva-vidyä-pratiñöhäm atharväya jyeñöha-puträya präha [mu.u. 1.1.1] iti cänyatra, yathä, somyaikena måt-piëòena sarvaà måë-mayaà vijïätaà [chä.u. 6.1.4] iti dåñöänto’pi | ekasmin måt-piëòe ghaöa-çarävädi-vikärän ävirbhävya, darçanayä tat-tad-vijïäna-sambhavät sat-kärya-vädäìgékäräc ca | måd-vikärasya rajju-sarpädivad asatyatvaà çuçrüñor asiddham iti vivarta-vädaç ca na tac-chruti-sväramya-siddhaù | tasmät sädhüktaà çré-paräçareëa—sarva-çakti-nilaye [vi.pu. 6.8.57] iti |

tad evam ekasyaiva vastuno’cintya-jïäna-gocaratayä çruty-eka-nirdhäritatayä ca nänä-çaktitve sati tad-ätmikä eva bhaga-saàjïitä aiçvaryädayo ñaò bhaveyuù, yenädvayam eva tat tattvaà bhagavän api tad advayaà jïänaà çabdyata iti teñäà para-brahma-dharmäëäà para-brahmaëaù pratyag-rüpatvät sva-prakäçatvam eva, na tu jaòatvam | na hi jyotir-dharmasya çlaukyädikasya tamo-rüpatvam | tac ca sva-prakäçatvam indriya-karaëaka-grahaëäbhäve sati svarüpeëa täni prakäçya teñu prakäçamänatvaà näma kvacid anidriyeñv apy acetaneñv api tasya prakäçaù çrüyate, yathä vaàçé-vädyasya, vana-latäs tarava ätmani viñëuà [bhä.pu. 10.35.9] ity ädau, tarhi bhagna-gatayaù sarito vai [bhä.pu. 10.35.7] ity ädau ca |

tatra bhagänäà sva-prakäçatvaà bhaga-viçiñöasyaiva bhagavataù para-vidyä-mäträbhivyaìgyatayä çré-viñëu-puräëe spañöam | präyaù çrédhara-svämi-pädänäà krameëa tad-vyäkhyäne ca yathä—

nirastätiçayähläda-sukha-bhävaika-lakñaëä |bheñajaà bhagavat-präptir ekäntätyantiké matä || [vi.pu. 6.5.59] iti |

atra nirasto’tiçayählädo nirvåtir yasmin sukhe tad-bhävas tad-ätmatvam evaika-lakñaëaà yasyä sä tathä | kià ca, ekäntä bhagavan-niñöhä-mätreëävaçyambhäviné, na tu åtvig-ädi-vaiguëyena karma-phalädivad anityä | ätyantiké ca nityä |

tasmät tat-präptaye yatnaù kartavyaù paëòitair naraiù |tat-präpti-hetur jïänaà ca karma coktaà mahämune || [vi.pu. 6.5.60] iti |

atra yatnasya sädhana-viñayatvät sädhanam äha—tat-präptéti | karma ca sattva-çuddhi-dvärä jïänaà säkñät | tac ca jïänaà dvividham ity ähärdhena, ägamotthaà vivekäc ca dvidhä jïänaà tathocyate [vi.pu. 6.5.61] | tad vivåëoty aparärdhena, çabda-brahmägama-mayaà paraà brahma vivekajaà

39

BHAGAVAT-SANDARBHA

[vi.pu. 6.5.61] iti | atra ägama-mayam ägamotthaà jïänam | çabda-brahma—çabdät satyaà jïänam anantaà brahma [tai.u. 2.1.2] ity ädi-väkyäj jäyamänaà brahma çravaëajaà jïänam ägamottham ity arthaù | dehädi-viviktätmäkära-citta-våttau nididhyäsanäyäà prakäçamänaà paraà brahma vivekajaà jïänam ity arthaù | våtti-vyaìgyasya brahmaëa eva jïänäbhidheyatväd brahmaiva jïänam inäàuttam |

nanu çabda-çravaëäd api brahma-jïänam evotpadyate | tenaiväjïänaà nivartya bhagavat-präpti-siddheù | kià vivekaja-jïänenety äçaìkyäha—

andhaà tama iväjïänaà dépavac cendriyodbhavam |yathä süryas tathä jïänaà yad viprarñe vivekajam || [vi.pu. 6.5.62] iti |

atra niviòaà tama iväjïänaà vyäpakam ävaraëam | indriyaiù çabdädi-dvärä jätaà jïänaà dépavad asambhävanädy-abhibhütam, na sarvätmanäjïäna-nivartakam | vivekajaà tu jïänaà süryavat sarväjïäna-nivartakam ity arthaù |

ukta-lakñaëa-jïäna-dvaidhe manu-sammatim äha—

manur apy äha vedärthaà småtvä ca muni-sattama |tad etac chrüyatäm atra sambandhe gadato mayä || [vi.pu. 6.5.63] iti |

atra, atra sambandhe’smin prasaìge—

dve brahmaëé veditavye çabda-brahma paraà ca yat |çabda-brahmaëi niñëätaù paraà brahmädhigacchati || [vi.pu. 6.5.64] iti |

atra çabda-brahmaëi çravaëena niñëäto vivekaja-jïätena paraà brahma präpnoti | tat-präpti-hetu-jïänaà ca karma coktam ity atra çruti-sammatim äha—

dve vidye veditavye vä iti cärthavaëé çrutiù |parayä tv akñara-präptir ågvedädi-mayäparä || [vi.pu. 6.5.65] iti |

atra vidyä-çabdena tad-dhetu-karma-brahma-viñayau veda-bhägau gåhyete, tad äha—parayeti | brahma-bhägo’kñara-pratipädaka-paräkhya-veda-bhägädinä, karma-bhäga åg-vedädi-çabdenocyate—brähmaëa-parivräjakädivat | sä tv aparä sädhana-gocaratvät |

atha parä yayä tad akñaram adhigamyate, yat tad adåçyam agrähyaà [mu.u. 1.1.5-6] ity-ädy atharva-çruty-uktaà para-vidyä-viñayam akñaräkhyaà paraà tattvam äha tribhiù—

40

BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tad avyaktam ajaram acintyam ajam akñayam |anirdeçyam arüpaà ca päëi-pädädy-asaàyutam ||vibhuà sarva-gataà nityaà bhüta-yonim akäraëam |vyäpy-avyäptaà yataù sarvaà tad vai paçyanti sürayaù ||tad brahma paramaà dhäma tad dhyeyaà mokña-käìkñiëäm |çruti-väkyoditaà sükñmaà tad viñëoù paramaà padam || [vi.pu. 6.5.66-68] iti |

atra vibhuà prabhuà sarva-gatam aparicchinnaà, vyäpi sarva-käryänugataà, svayaà tv anyenävyäptam | yataù sarvaà bhavati | tat paraà brahmaiva svecchayäviñkåta-ñäòguëyaà parameçvaräkhyaà bhagavac-chabda-väcyaà dvädaçäkñarädi-parävidyopäsanayä bhaktaiù sulabha-darçanam ity äha—

tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù |väcako bhagavac-chabdas tasyädyasyäkñarätmanaù || [vi.pu. 6.5.69]

édåg-viñayaà ca jïänaà para-vidyety äha—

evaà nigaditärthasya sa-tattvaà tasya tattvataù |jïäyate yena tat jïänaà param anyat trayé-mayam || [vi.pu. 6.5.70] iti |

atra nigaditärthasya dvädaçäkñarädibhir uktärthasyeçvarasya sa-tattvaà svarüpaà tattvato’pracyuta-brahma-svarüpeëa yena dvädaçäkñarädinä jïäyate, tat paraà jïänaà parä vidyä, trayé-mayaà tv anyad aparä vidyä karmäkhyä |

nanu yad éçvaro brahmaiva, kathaà tarhi tasya nirdeçyasya bhagavac-chabda-väcyatvam ity äçaìkyäha | athavä svarüpam eva bhagavac-chabdena väcyam, na tu lakñyam inäàuttam | tad eva pratipädayati—

açabda-gocarasyäpi tasyaiva brahmaëo dvija |püjäyäà bhagavac-chabdaù kriyate hy aupacärikaù ||çuddhe mahä-vibhüty-äkhye pare brahmaëi vartate |maitreya bhagavac-chabdaù sarva-käraëa-käraëe || [vi.pu. 6.5.71-72] iti |

açabdeti püjäyäà nimitta-bhütäyäm äviñkåta-ñäòguëyena bhagavac-chabdaù prayujyate, taträpi guëänäà svarüpäbhinnatväd upacärät matv-arthéyaù prayujyate, tad-bheda-vivakñäyäm | itthaà-bhüte mukhya eva bhagavac-chabdo vartata ity äha—çuddha iti | çuddhe’saìge mahä-vibhüty-äkhye’cintyaiçvarye | evam eña mahä-çabdo bhagavän iti sattama iti vakñyamäëänusäreëa präkåta-ghaöa-paöädi-çabdänäm agocarasya tad-atétasya parasyäpi brahmaëas tasyaiva bhagavac-chabdaù, nänyasya | anyasya tu püjäyäà püjyatva-pratipädane nimitte aupacärika eva kriyate,

41

BHAGAVAT-SANDARBHA

yataù çuddha ity ädi | çuddha eva sati mahä-vibhüty-äkhyä khyätir yasya tasmin | tathaiva vakñyate hi—evam eña mahä-çabdaù [vi.pu. 6.5.76] ity ädi-särdha-päda-dvayena tv anyatra hy upacärataù [vi.pu. 6.5.77] ity antena |

sambharteti tathä bhartä bhakäro’rtha-dvayänvitaù |netä gamayitä srañöä gakärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73] iti |

atra akñarärtha-niruktyä bhagavac-chabdasya parameçvara-väcakatvam äha—sambhartety ädinä | sambhartä poñakaù, bhartä ädhäraù ity artha-dvayenänvitaù | netä karma-jïäna-phala-präpakaù | netåtvaà prayojya-gamana-garbham iti ga-kärärthaù | gamayitä pralaye käryäëäà käraëaà prati | srañöä punar api teñäm udgamayitä sarga-karteti vä ga-kärärthaù |

atra çré-svämibhir bahiraìgäntaraìgayoù çaktitvenäbheda-vivakñayä vyäkhyätam | çuddha-svarüpa-çakti-vivakñäyäà tu taj-jïäna-bhakti-phala-präpakatvädy-abhipräyeëärthäntaraà yojyam iti |

idäném akñara-dvayätmakasya padasyärtham äha—

aiçvaryasya samagrasya véryasya yaçasaù çriyaù |jïäna-vairägyayoç caiva ñaëëäà bhaga itéìganä || [vi.pu. 6.5.74]

ity atra iìganeraëaà saàjïety arthaù | atra tair vyäkhyätam apy evaà jïeyam | aiçvaryasya véryasya maëi-manträdénäm iva prabhävasya, yaçaso vikhyäta-mad-guëasya, çriyaù sarva-prakära-sampatteù, jïänasya sarvajïatvasya, vairägyasya yävat-präpaïcika-vastv-anäsaìgasya ca | samagrasyeti sarvatränvitam iti |

va-kärärtham äha—

vasanti tatra bhütäni bhütätmany akhilätmani |sa ca bhüteñv açeñeñu vakärärthas tato’vyayaù || [vi.pu. 6.5.75] iti |

atra taträdhiñöhäna-bhüte bhütäni vasanti | sa ca bhüteñu vasatéti va-kärärthaù |

evam eña mahä-çabdo bhagavän iti sattama |parama-brahma-bhütasya väsudevasya nätyagaù || [vi.pu. 6.5.76] iti |

atra evam eña mahä-çabdo väsudevasya väcako na tv anyasyety arthaù |

42

BHAGAVAT-SANDARBHA

akñara-nirukti-pakñe, bhaç ca gaç ca vaç ceti dvandvas tataç ca bhagavä iti näma-rüpäëi vidyante yasya sa bhagavän påñodaräditväd va-lopaù | tatra dhätv-eka-deçe’py artha-çaktir apy akñara-sämyän nirbrüyät iti niruktät |

tad evaà parameçvare niratiçayaiçvaryädi-yukte mukhyo’yaà çabdaù | anyatra tu gauëa ity äha—

tatra püjya-padärthokti-paribhäñä-samanvitaù |çabdo’yaà nopacäreëa hy anyatra hy upacärataù || [vi.pu. 6.5.77] iti |

atra püjyasya çreñöha-padärthasyoktau yä paribhäñä, saìketa-rüpa-graho yadä tat-samanvito’yaà çabdas tadä bhagavati nopacäreëa vartate, anyatra devädäv upacäreëa vartate |

upacäre béjäntaram äha—

utpattià pralayaà caiva bhütänäm ägatià gatim |vetti vidyäm avidyäà ca sa väcyo bhagavän iti || [vi.pu. 6.5.78] iti |

bhagavac-chabda-väcyaà ñäòguëyaà prakäräntareëäha—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti |

atra heyaiù prakåti-guëais tat-käryaiù karmabhis tat-phalaiç ca vinä iti | atra jïänam antaù-karaëajaà balaà, çaktir indriyajam, balaà çarérajaà, tejaù käntiù, açeñataù sämagryeëety arthaù iti jïeyam |

dvädaçäkñaräntargata-bhagavac-chabdasyärtham uktvä väsudeva-çabdasyärtham äha—

sarväëi tatra bhütäni vasanti paramätmai |bhüteñu ca sa sarvätmä väsudevas tataù småtaù || [vi.pu. 6.5.80] iti |

atra vasanäd väsanäc ca väsuù | sädhanät sädhur itivat | dyotanäd devaù | väsuç cäsau devaç ceti väsudevaù | tad uktaà mokña-dharme—vasanäd dyotanäc caiva väsudevaà tato viduù iti | janakädayo bhagavan-nämälocana-niñöhayaiva brahma-jïänaà präptä iti darçayann äha ñaòbhiù—

khäëòikya-janakäyäha påñöaù keçi-dhvajaù purä |

43

BHAGAVAT-SANDARBHA

näma-vyäkhyäm anantasya väsudevasya tattvataù || [vi.pu. 6.5.81] spañöam |

bhüteñu vasate so’ntar vasanty atra ca täni yat |dhätä vidhätä jagatäà väsudevas tataù prabhuù || [vi.pu. 6.5.82] iti |

atra bhüteñu vasate so’ntar iti väsu-çabdo vyäkhyätaù | dhätä vidhätety ädinä deva-çabdo diver dhätor anekärtha-prapaïcena vyäkhyäta iti jïeyam |

sa sarva-bhüta-prakåtià vikärän guëädi-doñäàç ca mune vyatétaù |atéta-sarvävaraëo’khilätmä tenäståtaà yad-bhuvanäntaräle || [vi.pu. 6.5.83] iti |

atra bhuvanäntaräle yad asti, tat sarvaà tenäståtaà cchannaà vyäptam iti yävat |

samasta-kalyäëa-guëätmako’sau sva-çakti-leçävåta-bhüta-vargaù |icchä-gåhétäbhimatoru-dehaù saàsädhitäçeña-jagad-dhito yaù || [vi.pu. 6.5.84] iti |

atra grahiù prädurbhävanärtha iti jïeyam | çré-våttiñu paramäyäs tad-deça-çobhä-sampatter bhagäntaù-pätena sväbhävikatvät | uttaratra çäréra-baläder apy uktatvät | tathaiva kalyäëa-guëän äha—

tejo-balaiçvarya-mahä-bodha-suvérya-çakty-ädi-guëaika-räçiù |paraù paräëäà sakalä na yatra kleçädayaù santi parävareçaù ||

sa éçvaro vyañöi-samañöi-rüpo vyakta-svarüpo’prakaöa-svarüpaù |sarveçvaraù sarva-dåk sarva-vic ca samasta-çaktiù parameçvaräkhyaù || [vi.pu. 6.5.85-86] iti |

atra vyañöiù saìkarñaëädi-rüpaù, samañöir väsudevätmä | atra prakaöa-svarüpaù çré-vigraha-präkaöyeneti jïeyam | prakåtam upasaàharati—

sa jïäyate yena tad-asta-doñaà çuddhaà paraà nirmalam eka-rüpam |saàdåçyante väpy avagamyate vä taj-jïänam ajïänam ato’nyad uktam || [vi.pu. 6.5.87] iti |

44

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra yena jïäyate parokña-våttyä, saàdåçyate säkñät-kriyate, adhigamyate, niùçeñävidyä-nivåttyä präpyate, taj jïänaà parä vidyä, ajïänam avidyäntarvartiny aparä vidyety arthaù iti |

atraitad uktaà bhavati | sa evaà-bhüta aiçvaryädi-guëa-yukto yena jïänena tad-eka-rüpam eva tattvam ity eva jïäyate | tad eva jïänam ity asya kià vivakñitaà ? kim atad-aàçänäà tat-tad-guëänäà parityägena bheda-gandha-rahitaà taj jïäyate | kià väcintya-jïäna-gocaratayaikam eva tattvaà guëa-guëi-rüpam itéttham eväbhedaà taj jïäyate iti | ucyate—jïäna-çakti-balaiçvarya ity atra heya-guëa-miçratä-niñedhät tathä, guëäàç doñäàç ca mune vyatétaù iti, samasta-kalyäëa-guëätmako hi iti guëäntara-niñedha-pürvaka-tadätma-bhüta-guëäntara-sthäpanena teñäà svarüpa-rüpatä-pratipädäc ca te parityaktuà na çakyante | ata eva asta-doñam ity evoktam, na tu asta-tad-guëa-doñam iti | tasmät teñäm api yena yathävasthitänäm eva svarüpatvaà jïäyate, taj-jïänam ity eva tätparyam | ata eva bhagopalakñaëatvena kevalädvaya-svarüpam evocyate | iti ca pratyäkhyätam, bhagavac-chabdena bhagavataç ca bhagasya ca väcyatva-svékärät, tad etad bhagavad-väcyaà svarüpaà paramätmanaù ity anena jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù, bhagavac-chabda-väcyäni ity anena ca |

evaà ca bhagasyäpi svarüpa-bhütatvam eva vyaktam | tad-vyaktaye eva ca çuddha-svarüpa-nirüpaëa eva, vibhuà sarva-gatam ity atra prabhutä-väcaka-viçeñaëaà dattam |

evam advaita-çäréraka-kåtäpi—jïänaiçvarya-çakti-bala-tejäàsi guëä ätmänam evaite bhagavanto väsudeväù iti päïcarätrikaà matam utthäpitam | çruti-puräëädibhiù çläghite tasminn api säkñäc-chré-bhagavan-mate svarüpa-çakti-våtti-viçeñäëäà teñäà guëänäà guëitaikya-våttau düñaëaà tv advaita-väda-sthäpanägraheëaiva kÿptam | tad-ägraheëa—käraëasyätma-bhütä çaktiù ity ätma-vacanaà nänusaàhitam iti | çré-bhagavad-upaniñatsu ca—paraà bhävam ajänanto mama bhüta-maheçvaram ity anena bhütaà paramärtha-satyaà maheçvara-lakñaëam eva svasya paraà tattvam inäàuttam | ata eva çré-svämibhir api tatra tatra tathä vyäkhyätam | tathä ca pädmottara-khaëòe—

bhagavän iti çabdo’yaà tathä puruña ity api |vartate nirupädhiç ca väsudeve’khilätmani || iti |

tasmäd bhaga-viçiñöasyaiva bhagavato brahmavat para-vidyä-mätra-vyaìgatvena sva-prakäçatvaà spañöam eva | atra çruty-antaraà ca çré-mädhva-bhäñya-pramäëitam atha dve väva veditavye—parä aparä ca | tatra ye vedädyä yäny aìgäni yänu upäìgäni säparä | atha parä—yayä sa harir veditavyo yo’säv adåçyo nirguëaù paraù paramätma [ve.sü. 1.2.21 mädhva-bhäñya-dhåtam] iti | koöaravya-çrutäv api teñäà guëänäà para-vidyä-mätra-vyaìgyatvaà vyaïjitam—adåçyam avyavahäryam avyapadeçyaà sukhaà

45

BHAGAVAT-SANDARBHA

jïänam ojo balam iti, brahmaëas tasmäd brahmety äcakñate [ve.sü. 3.2.33 mädhva-bhäñya-dhåtam] iti | anyatra ca—

anyaj jïänaà tu jévänäm anyaj jïänaà parasya ca |nityänandävyayaà pürëaà paraà jïänaà vidhéyate || iti |

ato mädhva-bhäñya eva pramäëitaà—yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmik vyaktiù kim-ätmako bhagavän ? jïänätmaka aiçvaryätmikaù çakty-ätmakaç ca | iti çruty-antaram api tena guëinä teñäà guëänäà tad-vyaïjaka-çakteç caikätmakatvam eva pratipädayati—yasya jïäna-mayaà tapaù iti ca çruty-antare’pi yasya cit-svarüpam evaiçvaryam ity abhidhéyate | caturveda-çikhäyäà ca—viñëur eva jyotir viñëur eva brahma viñëur evätmä viñëur eva balaà viñëur evity amaraùaù ity ädi | bhägavata-tantre ca—

çakti-çaktimatoç cäpi na vibhedaù kathaïcana |avibhinnäpi svecchädi-bhedair api vibhäñyate || iti |

viñëu-saàhitäyäà ca—

icchä-çaktir jïäna-çaktiù kriyä-çaktir iti tridhä |çakti-çaktimatoç cäpi na bhedaù kaçcid iñyate || iti |

tasmäd bhagavataika-rüpatvam eva guëänäm | ata eva mahäbhärata-tätparya-pramäëitä çrutiù—

satyaù so’sya mahi mahimä gåëeçavo yajïeñu vipra-räjye iti |

ato mäyika-sarva-niñedhävadhi-svarüpam uktvä paçcät tasyaivaiçvaryädikam ucyate—eña sarveçvaraù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädi | ato guëa-guëinor näbheda-pakñe’pi tad-eka-rüpam iti vacanaà guëänäm antaraìgatvena guëinä saha tulyatvät tädätmyäpatteç ca saìgacchata eva |

—o)0(o—

dahara-vidyäyäm api tadéya-guëänäà dahara uttarebhyaù [ve.sü. 1.3.14] iti-nyäya-prasiddha-daharäkhya-brahmavad eva, taträpy antaraìgatayaiva ca jijïäsyatvam anveñöavyatvaà coktam | tathä hi—atha yad idam asmin brahma-pure daharaà puëòarékaà veçma daharo’sminn antara äkäças tasmin yad antas tad anveñöavyam, tad väva vijijïäsitavyaà [chä.u. 8.1.1] iti | vyäkhyätaà ca çré-rämänujäcärya-caraëaiù—

yad idam asmin brahma-pure puëòaréke veçma [chä.u. 8.1.1] ity anüdya, tasmin dahare puëòaréka-veçmani yo daharäkäço yac ca tad-antar-varti-guëa-jätam, tad-ubhayam anveñöavyaà vijijïäsitavyaà ceti vidhéyata ity arthaù |

46

BHAGAVAT-SANDARBHA

asmin kämäù samähitäù [chä.u. 8.1.5] ity atra hi kämyatvät kämäù kalyäëa-guëäs tad-antaù-sthä ucyante | te ca guëäù—asmin dyäv äpåthivé antar eva samähite [chä.u. 8.1.3] ity-ädibhir vibhutvädayaù, ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädibhir apahata-päpmätvädayaç ca tatra bahava eva vyäkhyätäù santéti |

väkya-käraiç ca ta eva tad-antarasthatvenoktä—tasmin yad-antaù [chä.u. 8.1.1] iti, käma-vyapadeçaù [chä.u. 8.1.5] ity-ädineti | atra yadi dahara-jïänärthaà dyäv-äpåthivyäv evänveñöavyatvädibhyäà vivakñite, tadä jïätatvät te pürvam upadiçyäjïätatvät paçcäd eva dahara upadekñyata iti jïeyam | tasmät svarüpa-bhütä ete guëäù sahasra-näma-bhäñye cädvaita-väda-gurubhir apédam uktam | säkñäd avyavadhänena svarüpa-bodhena paçyati sarvam iti säkñé | nirupädhikam äçcaryam asyeti éçvaraù, eña sarveçvaraù [bå.ä.u. 4.4.22] iti çruteù iti ||

atra sarva-çabdenopädher api parigrahät tad-atiriktam aiçvarya iti bhävaù |

atha yat påñöaà—niñiddha-néla-pétädy-äkärasya tasya jïäna-mätra-vastunaù kathaà tat-tad-varëanatvaà ? kathaà vä pariccheda-rahitasya caturbhujädy-äkäratvena paricchinnatvaà ? kathaà vä vaikuëöhädénäm api tad-rüpatvam iti ? taträçcaryädivat sva-prakäçatvena vibhutvena ca tat-tad-upädhi-rahita-svarüpa-mätratvaà pramäëa-cakravarti-vidvad-anubhava-sevyamänaiù çabdair eva pramitaà darçayiñyate | tad evaà bhaga-padam atra bhäsvän ayam udayate ity ädau bhäù-çabdädivat svarüpäàça-bhütaà viçeñaëam eva | tataç ca bheda-våtti-prädhänyena vä kevalayä bheda-våttyä vä kåte’pi matv-arthéye svarüpa-çakti-våtténäm advaye jïäne’py apariharaëéyatvät | svarüpa-çakti-våtti-lakñaëena bhagena sahaiva bhagavatas tenädvaya-jïänenaika-vastutvam eva sidhyatéti kåtaà jahad-ajahal-lakñaëa-maya-kañöa-kalpanayä | tata evetthaà prauòhi-yuktam uktam—bhagavän api tad advayaà jïänaà çabdyate iti | tatra pramäëaà—tattva-vidaù ity anena vidvad-anubhavaù, çabdyate ity anena çabdaç ceti ||

(9) tasmai bhagavad-äjïä-puraskäreëa çré-näräyaëähvaya-puruña-näbhi-paìkaje sthitvaiva tat-toñaëais tapobhir bhajate brahmaëe, sabhäjitaù tena bhajanena vaçékåtaù san, sva-lokaà vaikuëöhaà bhuvanottamaà bhagavän samyag darçayämäsa | yad yato vaikuëöhät param anyad vaikuëöhaà paraà çreñöhaà na vidyate, parama-bhagavad-vaikuëöhatvät |1 yad vä, yad yato

1 atra paraà na yat param ity atra atha hainaà gärgé väcaknavé papraccha [bå.ä.u. 3.6.1] ity-ädir upaniñad udähäryä | atra hy antarikña-lokädi-prajäpati-loka-paryanta-praçnäëäm uttaräëi gärgyai yäjïavalkyo dattvä brahma-lokäkhya-bhagaval-lokäd apy upari

47

BHAGAVAT-SANDARBHA

vaikuëöhät paraà brahmäkhyaà tattvaà paraà bhinnaà na bhavati | svarüpa-çakti-viçeñäviñkäreëa mäyayänävåtaà tad eva tad-rüpam ity arthaù | agre tv idaà vyaktékariñyate | tädåçatve hetuù—vyapeteti sva-dåñöeti ca | avidyäsmitäräga-dveñäbhiniveçäù païca kleçäù | vimohas taiù vaicittyaà, sädhvasaà bhayaà, vyapetäni saìkleçädéni yatra tam | svasya dåñöaà darçanaà tad vidyate yeñäà tair ätmavidbhir api abhitaù sarväàçenaiva stutaà çläghitam |

atha te munayo dåñövä nayanänanda-bhäjanam |vaikuëöhaà tad-adhiñöhänaà vikuëöhaà ca svayaà-prabham || bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca |pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñëavéà çriyam || [bhä.pu. 3.16.27-8]

(10) punas tädåçatvam eva vyanakti—pravartate iti | yatra vaikuëöhe rajas tamaç ca na pravartate | tayor miçraà sahacaraà jaòaà yat sattvaà, na tad api, kintu anyad eva | tac ca yä suñöhu sthäpayiñyamäëä mäyätaù parä bhagavat-svarüpa-çaktiù, tasyä våttitvena cid-rüpaà çuddha-sattväkhyaà sattvam iti tadéya-prakaraëa eva sthäpayiñyate | tad eva ca yatra pravartate ity arthaù |

tathä ca närada-païcarätre jitante-stotre—

lokaà vaikuëöha-nämänaà divya-ñaò-guëa-saàyutam |avaiñëavänäm apräpyaà guëa-traya-vivarjitam ||

pädmottara-khaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkåtatvaà sphuöam evaà darçitam, yataù prakåti-vibhüti-varëanänantaram—

evaà präkåta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam |tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìga-sveda-janitaais toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || [pa.pu. 6.227.57-60] ity-ädi ||

präkåta-guëänäà parasparävyabhicäritvaà tüktaà säìkhya-kaumudyäà—anyonya-mithuna-våttaya iti | taö-öékäyäà ca—anyonya-sahacarä avinäbhäva-vartina iti yävat | bhavati cäträgamaù—

påñöavatyai tasyai mätipräkñér ity ädinä çäpaà dätum udyataù | sä ca tat çrutvä jïäna-vijïeyavattväd upararämeti |

48

BHAGAVAT-SANDARBHA

anyonya-mithunäù sarve sarve sarvatra-gäminaù | rajaso mithunaà sattvam ity ädy upakramya ,naiñäm ädiç ca saàyogo viyogo copalabhyate || iti ||

tasmäd atra rajaso’sad-bhäväd asåjyatvaà, tamaso’sad-bhäväd anäçyatvaà, präkåta-sattväbhäväc ca saccidänanda-rüpatvaà tasya darçitam | tatra hetuù—na ca käla-vikrama iti | käla-vikrameëa hi prakåti-kñobhät sattvädayaù påthak kriyante | tasmäd yaträsau ñaò-bhäva-vikära-hetuù käla-vikrama eva na pravartate, tatra teñäm abhävaù sutaräm eveti bhävaù |

kià ca, teñäà mülata eva kuöhära ity äha—na yatra mäyeti | mäyätra jagat-såñöy-ädi-hetur bhagavac-chaktiù, na tu käpaöya-mätram, raja-ädi-niñedhenaiva tad-vyudäsät |

athavä, yatra tayoù sambandhi sattvaà präkåta-sattvaà yat, tad api na pravartate | miçram apåthag-bhüta-guëa-trayaà pradhänaà ca |1 agre mäyä-pradhänayor bhedo vivecanéyaù |

kaimutyenoktam evärthaà draòhayati—kim utäpare iti | tayor vimiçraà kiïcid rajas-tamo-miçraà sattvaà ca neti vyäkhyä tu piñöa-peñaëam eva | sämänyato rajas-tamo-niñedhenaiva tat-pratipatteù |

2vakñyate ca tasya sattvasya präkåtäd anyatamatvaà dvädaçe çré-näräyaëa-rñià prati märkaëòeyena—

sattvaà rajas tama itéça tavätma-bandhomäyämayäù sthiti-layodbhava-hetavo’sya |lélä-dhåtä yad api sattva-mayé praçäntyainänye nèëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm ||

tasmät taveha bhagavann atha tävakänäàçukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti |yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaà loko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [bhä.pu. 12.8.45-46] iti ||

anayor arthaù—he éça ! yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä-kåtä léläù, katham-bhütäù ? asya viçvasya sthity-ädi-hetavaù, tathäpi yä sattva-mayé saiva praçäntyai prakåñöa-sukhäya bhavati, nänye rajas-tamo-mayyau | na kevalaà praçänty-abhäva-mätram anayoù, kintv aniñöaà cety äha—vyasaneti |

1 “ata eveçitavyäbhävät käla-mäye api na staù iti” iti krama-sandarbhe’dhikaù päöhaù.2 From here to tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam is not included in all editions. In other editions the section is repeated later, in section 99. Puridäsa prints it here and not in 99. In the interest of simplicity, we are following Purédäsa.

49

BHAGAVAT-SANDARBHA

he bhagavan ! tasmät tava çukläà sattva-maya-lélädhiñöhätréà tanuà çré-viñëu-rüpäà kuçalä nipuëä bhajanti sevante, na tv anyäà brahma-rudra-rüpäm | tathä tävakänäà jévänäà ca madhye çukläà sattvaika-niñöhäà tanuà tad-bhakta-lakñaëa-sväyambhuva-manv-ädi-rüpäà te bhajanti anusaranti, na tu dakña-bhairavädi-rüpäm | katham-bhütäm ? svasya taväpi dayitäà loka-çänti-karatvät |

nanu mama rüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà | tarhi kathaà tasyäpi mäyämayatvam eva ? nahi nahéty äha—sätvatäù çré-bhägavatä yat sattvaà puruñasya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante, yataç ca sattvät loko vaikuëöhäkhyaù prakäçate, tad abhayam ätma-sukhaà para-brahmänanda-svarüpam eva, na tv anyat prakåti-jaà sattvaà tad iti |

atra sattva-çabdena sva-prakäçatä-lakñaëa-svarüpa-çakti-våtti-viçeña ucyate, sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaà yad éyate tatra pumän apävåtaù [bhä.pu. 4.3.23] ity-ädy-udähariñyamäëänusärät1 agocarasya [präkåtäpratyakña-vastunaù pratyakñatve käraëaà präkåtaà sattvaà]2 gocaratve hetuù prakåti-guëaù sattvam ity açuddha-sattva-lakñaëa-prasiddhy-anusäreëa tathäbhütaç [apräkåtäpratyakña-vastunaù pratyakñatve käraëaà] cic-chakti-våtti-viçeñaù sattvam iti saìgati-läbhäc ca |

tataç ca tasya svarüpa-çakti-våttitvena svarüpätmataivety uktam—tad abhayam ätma-sukham iti | çaktitva-prädhänya-vivakñayoktaà—loko yata iti | arthäntare bhagavad-vigrahaà prati rüpaà yad etad [bhä.pu. 3.9.2]3 ity-ädau çuddha-sattva-svarüpa-mätratva-pratijïä-bhaìgaù, abhayam ity-ädau präïjalatä-häniç ca bhavati |

anyat-padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir-ävåttau pratipatti-gauravaà cotpadyate | pürvam api nänye iti dvi-vacanenaiva parämåñöe | tasmäd asti prasiddhäd anyat svarüpa-bhütaà sattvam |

yad evaikädaçe yat-käya eña bhuvana-traya-sanniveçaù [bhä.pu. 11.4.4] ity ädau, jïänaà svata ity atra öékä-kån-mataà yasya svarüpa-bhütät sattvät tanu-bhåtäà jïänam ity anena, tathä paro-rajaù savitur jäta-vedä devasya bhargaù [bhä.pu. 5.7.14] ity-ädau çré-bharata-jäpye tan-mataà paro-rajaù rajasaù prakåteù paraà çuddha-sattvätmakam ity ädinä, ata eva präkåtäù sattvädayo guëä jévasyaiva, na tv éçasyeti çrüyate |

athaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jévasya naiva me [bhä.pu. 11.25.12] iti | çré-bhagavad-upaniñatsu ca—

1 Bhagavat-sandarbha 117.2 This section in brackets and that which follows are from the Haridäsa Çästré edition. They seem to be clarifications inserted by the editor. The Jadvapur edition did not have agocarasya, which seems like an omission.3 See below, Bhagavat-sandarbha 53.

50

BHAGAVAT-SANDARBHA

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||tribhir guëa-mayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä |mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [gétä 7.12-4] iti |

yathä daçame—harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù |sa sarva-dåg upadrañöä taà bhajan nirguëo bhavet || [bhä.pu. 10.88.5] iti |

çré-viñëu-puräëe ca—sattvädayo na santéçe yatra ca präkåtä guëäù |sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasédatu || [vi.pu. 1.9.44] iti |

atra präkåtä iti viçiñya apräkåtäs tv anye guëäs tasmin santy eveti vyaïjitaà tatraiva |

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàçraye |hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.69] iti |

tathä ca daçame devendreëoktam—viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaàtapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam |mäyämayo’yaà guëa-saàpravähona vidyate te’graëänubandha || [bhä.pu. 10.27.4] iti |

ayam arthaù—dhäma svarüpa-bhüta-prakäça-çaktiù | viçuddhatvam äha viçeñaëa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaà tapo-mayam iti ca | tapo’tra jïänaà, sa tapo’tapyata [tai.u. 2.6, bå.ä.u. 1.2.6] iti çruteù1 | tapo-mayaà pracura-jïäna-svarüpam, jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù | ätmä jïäna-mayaù çuddhaù [bhä.pu. 10.47.31] itivat | ataù präkåta-sattvam api vyävåttam | ata eva mäyä-mayo’yaà sattvädi-guëa-pravähas te tava na vidyate, yato’säv ajïänenaivänubandha iti |

ata eva çré-bhagavantaà prati brahmädénäà sa-yuktikam—

sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitauçarériëäà çreya-upäyanaà vapuù |veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhistavärhaëaà yena janaù saméhate ||

1 tapa iti jïänam ucyate. yasya jïäna-mayaà tapaù [Muëòaka Upaniñad 1.1.8] iti çruty-antarät iti çaìkaräcärya-bhagavat-pädänäà taittiréya-bhäñyam |

51

BHAGAVAT-SANDARBHA

sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhavedvijïänam ajïäna-bhidäpa märjanam |guëa-prakäçair anuméyate bhavänprakäçate yasya ca yena vä guëaù || [bhä.pu. 10.2.34-35]

ayam arthaù—sattvaà tena prakäçamänatvät tad-abhinnatayä rüpitaà vapur bhavän çrayate prakaöayati | kathambhütaà sattvaà ? viçuddham | anyasya rajas-tamobhyäm amiçrasyäpi präkåtatvena jäòyäàça-saàvalitatvän na viçeñeëa çuddhatvam | etat tu svarüpa-çakty-ätmatvena tad-aàçasyäpy asparçäd atéva çuddham ity arthaù |

kim arthaà çraye ? çarériëäà sthitau, nija-caraëäravinde manaù-sthairyäya sarvatra bhakti-sukha-dänasyaiva tvadéya-mukhya-prayojanatväd iti bhävaù, bhakti-yoga-vidhänärtham [bhä.pu. 1.8.19] iti çré-kunté-väkyät |

katham-bhütaà vapuù ? çreyasäà sarveñäà puruñärthänäm upäyanam äçrayam | nityänanda-paramänanda-rüpam ity arthaù | ato vapuñas tava ca bheda-nirdeço’yam aupacärika eveti bhävaù | ata eva yena vapuñä, yad-vapur-älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti | kaiù sädhanaiù ? vedädibhis tvad-älambakair ity arthaù | sädhanais tv arpitair eva tvad-arhaëa-präyatäsiddhäv api vapuño’napekñatvät |

tädåça-vapuù-prakäça-hetutvena svarüpätmakatvaà spañöayanti—he dhätaç ! ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaù, tadätmikä sva-prakäçatä-çaktir ity arthaù, tan na bhavet, tarhi tv ajïäna-bhidä sva-prakäçasya tavänubhava-prakära eva märjanaà çuddhim aväpa | saiva jagati paryavaséyate, na tu tavänubhava-leço’péty arthaù |

nanu präkåta-sattva-guëenaiña bhavatu, kià nijena ? ity äha—präkåta-guëa-prakäçair bhavän kevalam anuméyate, na tu säkñätkriyata ity arthaù | athavä, tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä apamärjanaà ca yan nijaà sattvaà, tad yadi na bhaven nävirbhavati, tadaiva präkåta-sattvädi-guëa-prakäçair bhavän anuméyate, tvan-nija-sattävirbhäveëa tu säkñät-kriyata evety arthaù |

tad eva spañöayituà tatränumäne dvaividhyam ähuù—yasya guëaù prakäçate, yena vä guëaù prakäçata iti | asvarüpa-bhütasyaiva sattvädi-guëasya tvad-avyabhicäri-sambandhitva-mätreëa vä tvad-eka-prakäçyamänatä-mätreëa vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya süryodaya-sännidhya-liìgatvaà, yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti | tata ubhayathäpi tava säkñätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù |1

1 çrédharaù svämé—anumäna-prakäram ähuù—prakäçate yasya ca yena vä guëa iti | yasya sambandhé ayam äbhyantaro buddhy-ädi-guëaù prakäçate, yo guëa-säkñéty evaà, yena vä buddhy-ärüòhena pramäträ buddhy-adhiñöhäträ bähyo guëaù prakäçate ity anuméyata ity arthaù |

52

BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evam apräkåta-sattvasya tvadéya-sva-prakäçatä-rüpatvaà, yena sva-prakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam | atra ye viçuddha-sattvaà näma präkåtam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà bhagavad-vigrahädikaà manyante, te tu na kenäpy anugåhétäù, rajaù-sambandhäbhävena svataù-praçänta-svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti-hetos tasya kñobhäsambhavät, vidyämayatvena yathävasthita-vastu-prakäçitä-mätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam api agocarasya gocaratve hetuù1 prakåti-guëaù sattvam, gocarasya bahu-rüpatve rajaù, bahu-rüpasya tirohitatve tamaù | tathä parasparodäsénatve sattvam | upakäritve rajaù, apakäritve tamaù, gocaratvädéni sthiti-såñöi-saàhäräù udäsénatvädéni ceti |

atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-pada-vaiyarthyam ity alaà tan-mata-rajo-ghaöa-praghaööanayeti | pädmottara-khaëòe tu vaikuëöha-nirüpaëe tasya sattvasyäpräkåtatvaà sphuöam eva darçitam | yata uktaà prakåti-vibhüti-varëanänantaram |

evaà präkåta-rüpäya vibhüter rüpam uttamam |tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyomni tripäd-bhütaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paraà padam ||çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam || ity-ädi |2

tad etat samäptaà präsaìgikaà çuddha-sattva-vivecanam |3

atha pravartate (10) ity-ädi prakåtam eva padyaà vyäkhyäyate | nanu guëädy-abhävän nirviçeña eväsau lokaù ? ity äçaìkya tatra viçeñas tasyäù çuddha-sattvätmikäyäù svarüpänatirikta-çakter eva viläsa-rüpa iti dyotayaàs

vaiñëava-toñaëé-käräù—anumäna-prakäram ähuù—yasya sambandhé viçvaikädhiñöhitåtvena nityävyabhicäri-guëaù sattväkhyaù prakäçate süryodaya-sännidhyasyeväruëodaya iti | yena ca tvad-eka-prakäçyaù sa guëaù prakäçate vahnineva dhüma iti | atas tvad-vapuñaù paramänanda-rüpatvena sva-prakäçatvät | yena prakäçaù, yena ca brahma-jïänasyäpi tirodhänaà, sä tvadéya-svaprakäçatä-rüpä çaktir eva syät | tato bähyena jaòena sattvena na tat-prakäçaù, kintu kathaïcid anumänam eva aruëodayädinä süryäder iveti, yathä manäàsy äsan prasannäni sädhünäm asura-druhäm [bhä.pu. 10.3.5] ity-ädi vakñyate | båhad-vaiñëava-toñaëé-käräù—tvat-sambandhi-guëasya tvayaiva prakäça-siddher ity arthaù | viçvanäthaù—yasya guëaù prakäçate, yena vä buddhy-adhiñöhäträ hetunä bähyo guëaù prakäçate sa éçvara iti |1 Above, page 13.2 This is a repetition and the full quotation probably does not belong here.3 13-påñöhäyäm 24-paìktau vakñyate ca tasya... ity-ädikaà prakåtam eva padyaà vyäkhyäyate ity anucchedäàçaù ka-ga-ca-karalipiñu tathä jha-granthe’pi upalabhyate, kintu etad-aàçaù ïa-öa-granthayor nästi | prakaraëa-poñakatvät granthävayave eño’nucchedäàço gåhétaù || (purédäsaù)

53

BHAGAVAT-SANDARBHA

tam eva viçeñaà darçayati—harer iti | suräù sattva-prabhaväù, asuräù rajas-tamaù-prabhaväù, tair arcitäù | tebhyo’rhattamä ity arthaù, guëätétatväd eveti bhävaù |

(11) tän eva varëayati—çyämävadätä iti | çyämäç ca avadätä ujjvaläç ca te | padma-neträù | péta-vasträù supeçaso’tisukumäräù unmiñanta iva prabhävanto maëi-pravekä maëy-uttamä yeñu täni niñkäëi padakäny äbharaëäni yeñäà te suvarcasas tejasvinaù |

(12) praväleti | ke’pi tebhyaù çré-bhagavat-särüpyaà labdhavadbhyo’nye pravälädi-sama-varëäù |

(13) punar api lokaà varëayati—bhräjiñëubhir iti |

(14) çrér yatreti | çréù svarüpa-çaktiù rüpiëé tat-preyasé-rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù rüpiëé tat preyasé-rüpä mänaà püjäà vibhütibhiù sva-sakhé-rüpäbhiù | preìkham ändolanaà çritä viläsena | kusumäkäro vasantaù, tad-anugä bhramaräù, tair vividhaà géyamänä | svayaà priyasya hareù karma gäyanté bhavati |

(15) dadarçeti | tatra loka iti präktanänäà yac-chabdänäà viçeñyam | akhila-sätvatäà sarveñäà sätvatänäà yädava-véräëäà patiù,

çriyaù patir yajïa-patiù prajäpatir dhiyäà patir loka-patir dharäpatiù |patir gatiç cändhaka-våñëi-sätvatäà prasédatäà me bhagavan satäà patiù || [bhä.pu. 2.4.20] ity etad väkya-saàväditvät |

çré-bhägavata-mate çré-kåñëasyaiva svayaà-bhagavattvena pratipädayiñyamänatvät | tac caitad anantaraà brahmaëe catuùçloké-rüpaà bhägavataà çré-bhagavatopadiñöam | tatra ca—

purä mayä proktam ajäya näbhyepadme niñaëëäya mamädi-sarge |jïänaà paraà man-mahimävabhäsaàyat sürayo bhägavataà vadanti || [bhä.pu. 3.4.13]

iti tåtéye uddhavaà prati çré-kåñëa-väkyänusäreëa,

yo brahmäëaà vidadhäti pürvaàyo vidyäs tasmai gäpayati sma kåñëaù |taà ha devam ätma-buddhi-prakäçaàmumukñur vai çaraëam amuà vrajet || [go.tä.u. 1.22]

54

BHAGAVAT-SANDARBHA

iti çré-gopäla-täpany-anusäreëa ca tasmai vopadeñöåtva-çruteù, tad u hoväca brähmaëo'säv anavarataà me dhyätaù stutaù parärdhänte so’budhyata gopa-veço me purastäd ävirbabhüva [go.tä.u. 1.25] iti çré-gopäla-täpany-anusäreëaiva kvacit kalpe çré-gopäla-rüpeëa ca såñöy-ädäv ittham eva brahmaëe darçita-nija-rüpatvät, tad-dhämno mahä-vaikuëöhatvena çré-kåñëa-sandarbhe sädhayiñyamäëatväc ca |

dvärakäyäà präkaöyävasare çruta-sunanda-nandädi-sähacaryeëa çré-prabalädayo’pi jïeyäù | yathoktaà prathame—sunanda-nanda-çérñaëyä ye cänye sätvata-rñabhä [bhä.pu. 1.14.32] iti |

(16) bhåtya-prasäda iti | dåg eväsava iva drañöèëäà mada-karé yasya tam | çriyä vakño-väma-bhäge svarëa-rekhäkärayä |

(17) adhyarhaëéyeti | catasraù çaktayo dharmädyäù | padmottara-khaëòe yoga-péöhe ta eva kathitäù—na bahiraìgä adharmädyä iti | tathä hi,

dharma-jïäna-tathaiçvarya1-vairägyaiù päda-vigrahaiù | åg-yajuù-sämätharväëa-rüpair nityaà våtaà kramät || [pa.pu. 6.228.21] iti |

samastäntas tathä-çabda-prayogas tv ärñaù | ñoòaça-çaktayaç caëòädyäù | tathä ca tatraiva—caëòädi-dvära-pälais tu kumudädyaiù surakñitä [pa.pu. 6.228.13] iti | nagaréti pürveëänvayaù | te ca—

caëòa-pracaëòau präg-dväre yämye bhadra-subhadrakau |väruëyäà jaya-vijayau saumye dhätå-vidhätarau ||kumudaù kumudäkñaç ca puëòaréko’tha vämanaù |çaìku-karëaù sarva-netraù sumukhaù supratiñöhitaù ||ete dik-patayaù proktäù puryäm atra suçobhane || [pa.pu. 6.228.13-15] iti |

kumudädayas tu dvau dväv ägneyädi-dik-pataya iti çeñaù | païca-çaktayaù kürmädyäù | tathä ca tatraiva—

kürmaç ca nägaräjaç ca vainateyas trayéçvaraù |chandäàsi sarva-manträç ca péöha-rüpatvam ästhitä || [pa.pu. 6.228.24] iti ||

trayéçvara iti vainateya-viçeñaëam, tasya chandomayatvät |

yadyapy uttara-khaëòa-vacanaà tat parama-vyoma-paraà, tathäpi tat-sädåçyägamädi-prasiddheç ca çré-kåñëa-yoga-péöham api ca tadvaj jïeyam |

1 mahaiçvarya-

55

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra ñoòaça-çaktayaù säkñät çré-kåñëa eva, çré-kåñëa-sandarbhe purastäd udähariñyamäëa-prabhäsa-khaëòa-vacanät çrutälambiny-ädaya eva vä jïeyä iti |

svaiù [bhagaiù] svarüpa-bhütair aiçvaryädibhir yuktam | itaratra yogiñu adhruvaiù präptair ity arthaù | sve sva-svarüpa eva, dhämani çré-vaikuëöhe ramamäëaà ata eveçvaram, katham api parädhéna-siddhatväbhävät |

(18) tad-darçana iti | yat padämbujaà päramahaàsyena pathädhigamyata iti saccidänanda-ghanatvaà tasya vyanakti |

(19) taà préyamäëam iti taà brahmäëaà bhagavän babhäñe | prajä-visarge kärye nijasya sväàça-bhütasya puruñasya çäsane’rhaëaà yogyam |

nanv asau puruña eva tam anugåhëätu, çré-bhagavatas tu parävasthatvät tena präkåta-såñöi-karträ sambandho’pi na sambandha ity äçaìkya tasya bhakta-vätsalyätiçaya eväyam ity äha—priyaà tasmin premavantam | yataù so’pi priyaù prema-vaçaù | taträpi préyamäëäm iti préta-manä iti ca viçeñaëaà tadänéà premolläsätiçaya-dyotakam | taà prati bhagavat-préti-cihna-darçanena tasyäpi tatra préty-atiçayaà vyaïjayati—éñat-smita-rociñä girä iti, kare spåçan iti ca |

asya çré-kåñëopäsakatvaà çré-gopäla-täpané-väkyena darçitam | tathä ca brahma-saàhitäyäà [5.22-5]—

tatra brahmäbhavad bhüyaç caturvedé caturmukhaù |sa jäto bhagavac-chaktyä tat-kälaà kila coditaù ||sisåkñäyäà matià cakre pürva-saàskära-saàskåtäm |dadarça kevalaà dhväntaà nänyat kim api sarvataù ||uväca puratas tasmai tasya divyä sarasvaté |kämaù kåñëäya govindäya gopé-jana ity api ||vallabhäya priyä vahner ayaà te däsyati priyam |tapa tvaà tapa etena tava siddhir bhaviñyati ||atha tepe sa suciraà préëan govindam avyayam || ity ädi ||

|| 2.9 || çré-çukaù ||7||

[8] atha sä bhagavattä ca näropitä, kintu svarüpa-bhütaivety etam arthaà punar viçeñataù sthäpayituà prakaraëäntaram ärabhyate | tatra vastunas tasya sa-çaktitvam äha—

vedyaà västavam atra vastv ity asya viçeñaëäbhyäm eva çivadaà täpa-trayonmülanam [bhä.pu. 1.1.2] iti |

56

BHAGAVAT-SANDARBHA

çivaà paramänandaù, tad-dänaà svarüpa-çaktyä | täpa-trayaà mäyä-çakti-käryaà tad-unmülanaà ca tayaiveti ||

|| 1.1 || çré-vyäsaù ||8||

[8] tad etat sarva-saàvädena prakaraëam ärabhyate—[müle 9-anuccheda] atha sä bhagavattä ca näropitä ity ädinä | atha çré-vigrahasya pürëa-svarüpa-bhütatva-sthäpaka-prakaraëärambhe païcaviàça-väkyasyänantarävatärikäyäà [26] tad evam aiçvaryädi ity-ädäv evaà vedäntä vicäraëéyäù |

nanu tasyärüpatvaà vedaiù prastüyate—asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8] ity-ädibhiù |

apäëi-pädo javano gåhétäpaçyaty acakñuù sa çåëoty akarëaù |sa vetti viçvaà na ca tasyästi vettätam ähur ädyaà puruñaà mahäntam || [çve.u. 3.19] ity-ädibhiç ca |

ucyate—tasya svarüpa-bhüta-sarva-çaktitva-sthäpanayä rüpasyäpi siddhiù çruti-labdhaiveti |

kià ca, atha yad ataù paro divo jyotir dépyate viçvataù påñöheñu sarvataù påñöheñv anuttameñüttameñu lokeñv idaà väva tad yad idam asminn antaù puruñe jyotiù [chä.u. 3.13.7] iti | atra jyotiù-çabdenaiva prasiddhaà brahma brahmatvaà cäsya prakaraëa-balät sütra-kådbhiù sädhitaà, tatas tasya jyotiñöve sati rüpitvam eva siddhyati |

nanu, väcaiväyaà jyotiñäs te [bå.ä.u. 4.3.5], mano-jyotir juñatäà [tai.brä. 1.6.3.3] ity-ädi-darçanät nätra tac-chabda-cakñur-anugrähake tejasi vartate | kià tarhi yad yasyävabhäsakaà tad eva tatra jyotir ucyata iti | brahmaëo’pi caitanya-mätrasya sarvävabhäsakatvät jyotiñövaà satyam | yadyapi tat-svarüpatväd api jyotiñövaà bhavet, tathäpi prasiddhärthaà yat jyotiñövaà, tad api tasyävagamyate çruty-antarät | tathä hi—

na tatra süryo bhäti na candra-tärakaànemä vidyuto bhänti kuto’yam agniù |tam eva bhäntam anubhäti sarvaàtasya bhäsä sarvam idaà vibhäti || [ka.u. 2.2.15] iti samämananti |

57

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra tejaù-svabhävänäà süryädénäà, tatra bhäna-pratiñedhät pürvavat jyoté-rüpatvam evopapadyate | süryo’vabhäsamäne candra-tärakädi na bhäsata itivat | evaà samäna-svabhäva evänukära-darçanäc ca tad-rüpatvam eva—gacchantam anugacchantétivat | yat tu vahnià dahantam anudahati sutaptaà loham ity atra väyuà vahantaà tam anuvahati raja ity atra cänyathätvaà, taträpi dahana-vahana-kriyayos tatraiva mukhyatvam iti | brahmaëy api tädåça-jyotiñövasya tathätvam | evaà tad-bhäsä sarvasya bhäsamänatve’pi tad-rüpatvaà siddhyati | ata evänumänam iti siddham | süryam anubhänti raçmaya itivat, na tu dépo dépäntaram anubhätétivad viruddham | atas tasya prasiddhärtha-jyoté-rüpatve sarva-paratve ca çruti-çabdeñv eva sati kià-nämänyathä-gati-kriyayä, çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 1.1.5] itivat | tathä hi—bhä-rüpaù satya-saìkalpaù iti |

hiraëmaye pare koçe virajaà brahma niñkalam |tac chubhraà jyotiñaà jyotis tad yadätma-vido viduù || [mu.u. 2.2.10] iti |

brahma hy anyad vyanakti brahmänyena na vyajyate—ätmanaiva jyotiñäste [bå.ä.u. 4.3.6], agåhyo na hi gåhyate [bå.ä.u. 3.9.26], tena süryas tapati tejaseddhaù iti ca | tathä coktam—

yad äditya-gataà tejo jagad bhäsayate’khilam |yac candramasi yac cägnau tat tejo viddhi mämakam || [gétä 15.12] iti |

tasmäd rüpavad eva tad iti sthitam | jyotiç caraëäbhidhänät [bå.ä.u. 1.6.24] ity adhikaraëe çré-rämänuja-caraëäç caiva äcakñyate |

etävän asya mahimä tato jyäyäàç ca püruñaù | pädo’sya sarvä bhütäni tripädasyämåtaà divi || [chä.u. 3.12.6] iti |

pratipäditasya catuñpadaù parama-puruñasya—

vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät [çve.u. 3.8]

ity abhihitä präkåta-rüpasya tejo’präkåtam iti | tadvat tayä sa eva jyotiù-çabdäbhidheya iti |

kià ca, çyämäc chabalaà prapadye [chä.u. 8.13.1] suvarëa-jyotiù iti | tasya haitasya catväri rüpäëi çuklaà raktaà raukmaà kåñëaà [tai.ä. 3.10.6] iti, yadä paçyaù paçyate rukma-varëaà kartäram éçaà puruñaà brahma-yonià [mu.u. 3.1.3], sa aikñata [ai.u. 1.1.1, bå.ä.u. 1.2.5] iti | sarve’nimeñäjajïire vidyutaù puruñädadhi [ma.nä.u. 1.8] iti | sa cakñuñä paçyati rüpam asya [ma.nä.u. 1.11] iti, yam evaiña våëute tena labhyas tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväà

58

BHAGAVAT-SANDARBHA

[mu.u. 3.2.3, ka.u. 2.1.3] iti | buddhi-mattäìga-pratyaìgavattäà bhagavato lakñayämahe, buddhimän manovän aìga-pratyaìgavän ity-ädyaiù, prakäçavac cävaiyarthyät [ve.sü. 2.2.41], rüpopanyäsäc ca [ve.sü. 1.2.23] ity ädau mädhva-bhäñyädi-pramäëitair vedaiù—paçyate, vivåëute, lakñayämahe ity ädy abhyasta-vidvat-pratyakña-pakñapäta-balavattarair virodhät, apäëi-pädädi-vedänäà na tathärthaù saìgacchate iti na tävat tasyärüpatvaà pratipäditam ||

darçanädi-kriyäyäà na manoratha-kalpanä-mätratvaà cintyam | uktaà cädvaita-çärérake’pi—

abhidhyäyater atathä-bhütam api vastu karma bhavati, manoratha-kalpitasyäpy abhidhyäyati-karmatvät | ékñates tu tathä-bhütam eva vastu loke karma dåñöam, iti || [1.3.13] iti |

anyaträpi darçanasya yathärthopalabdhärthatvaà dåñöam, yathä—dåñöa evätmanéçvaraù [mä.u. 2.2.8] ity ädau | tasmät apäda-päëy-ädi-vedaiù katham ete viruddheran ? tasya rüpasya brahmaëi svarüpa-bhüta-sarva-çaktitva-sthäpnayä, sarvair yuktä çaktibhir devatäsya ity ädau nitya-rüpeti viçeñopadeçena ca nityatvaà siddham eva | svarüpa-nityatvaà tu tatra çäçvatätmä ity anenaivoktam | ata eva vivåëute ity evoktam, na tu kalpayatéti |

atrodähariñyante ca çruti-småtayaù—udähåtä ca, yatra nänyat paçyati ity-ädi tad ittham anya-präkåta-rüpa-sädåçyena kutarka-viçeñaç ca parihåtaù, vailakñaëyät, kälätyayäpadiñöatvät, çästra-yonitvät [ve.sü. 1.1.3] ity nyäyena çabdaika-prämäëyät |

tata eva yathägre sükñma-rüpeëävyaktatvät kvacit kadäcid amürtatä-sthüla-rüpeëa vyaktatvät kadäcin mürtatä, tathä brahmaëo’péty api nirastam | viçeñatas taträvyaktatä-vyaktatä-bhedaç ca niñeddhavyaù | tasmäd rüpitvam arüpitvaà ceti na | atra samuccya-vyavasthä tv ekädhikaraëatvän na sambhavaty eva |

tathä vikalpo’py añöa-doña1-duñöatvena kriyäyäm iva vastuni tasyäsambhavän na syäd iti rüpitva-çrutir eva sarvopamardiné | tarhi kä svid arüpa-çruter gatiù ? ucyate—arüpa-rüpa-pratipädakatayä divivdhasya çruti-jätasya paraspara-saìgaööane sati durbalänäm arüpa-çruténäà tad-anugamanam eva gatiù | tad-anugamanaà cätra, kasyacid rüpasyaiva sato bhaved arüpatva-lakñaëa-prasädhanam | tathä-vidhaà rüpaà cätra präkåtäd anyad eva yujyate, yathä bhaga-saàjïakam aiçvaryädi-ñaökam |

1 pramäëatväpramäëatva-parityäga-prakalpanä |pratyujjévana-hänibhyäà pratyekam añöa-doñatä || mémäàsä 1.3.3.

59

BHAGAVAT-SANDARBHA

yadaiva hi svarüpa-çakti-prakäçamänatvena sva-prakäça-mätraà bhavet, tadä cakñur-aprakäçyatvät arüpatvam aìgékaroti | tata eva sthüla-sükñmäkhya-vyaktävyakta-padärthebhyo vilakñaëaà tad-rüpam iti, vedänte vaiñëava-panthäna-vidäm abhipräyaù |

tathä ca, prakäçavac cävaiçeñyaà [ve.sü. 3.2.25] ity atra vyäkhyätaà mädhva-bhäñye—agny-ädivat sthüla-sükñmatva-viçeñät tasya tädåçatvaà na sambhavati | näsau sthülo na sükñmaà para eva sa bhavati, tasmäd ähuù paramam iti mäëòavya-çruteù |

sthüla-sükñma-viçeño’tra na kvacit parameçvare |sarvatraika-prakäro’sau sarva-rüpeñu vartate || iti gäruòät |

avyakta-vyakta-bhävau ca na kvacit parameçvare |sarvaträvyakta-rüpo’sau yata eva janärdanaù || iti kaurmäd iti ||

yasmäd avyakta-vyakta-bhävau tasmin na staù tasmät täbhyäm atiriktaà rüpaà—yat tat prähur avyaktam ädyaà [bhä.pu. 10.3.11] ity ädau prasiddhaà yad avyaktäkhyaà paraà tattvaà rüpaà vigraho yasyeti kaurma-vacanärthaù | asya pürëa-parama-tattväkäratvam agre müla-grantha eve vivecanéyaà1 | ata eva bahu-vréhir ayam aupacärikeëaiva bhedena boddhavyaù |

ata eva tasya rüpasya para-vidyaika-vyaìgya-sva-prakäça-para-brahmatvaà—yadä paçyaù paçyataù ity asyänte tad-darçana-mätreëäçeña-karmävadhünana-pürvaka-parama-siddhi-präpti-liìgato vyaïjitam—tadä pumän puëya-päpe vidhüya niraïjanaà pätmaà sämyam upaiti ity anena | bhidyate hådaya-granthiù ity-ädi-çruti-sämänyaà, tathä paräpi çrutir äditya-puruñam adhikåtya sarva-päpmätyaya-kathanottaram eva rüpaà varëayanté tasya rüpasya päpmäpara-paryäya-mäyika-doña-rähityam eväìgékaroti—eña ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] iti çruti-sämänyät | taj-jïäninäm api päpmätyaya-liìgät kaimutyena ca tad eva draòhayati—

atha ya eño’ntaräditye hiraëmayaù puruño dåçyate, hiraëya-çmaçrur hiraëya-keça äpraëakhät sarva eva suvarëaù | tasya yathä kapy-äsaà sarva eva2 puëòarékam evam akñiëé | tasyod iti näma | sa eña sarvebhyaù päpmabhya uditaù | udeti ha vai sarvebhyaù päpmabhyo ya evaà veda || [chä.u. 1.6.6-7] iti |

kià ca, näsad äséd äkhye [å.ve. 10.129.1] iti brahma-sükte brahmaëi präkåtätétasya präëasya sad-bhäva-çravaëena tat-tan-niñedha-väkyam | apräëo hy amanäà çubhraù [mu.u. 2.1.2] ity-ädikaà präkåta-viñayam eveti gamyate, yathä—

na måtyur äséd amåtaà na tarhi 1 çré-bhagavat-sandarbhe sapta-catväriàça-väkyaà drañöavyam | 2 sarva eva iti nästi äkare.

60

BHAGAVAT-SANDARBHA

na rätryä ahna äsét praketa |änéd avätaà svadhayä tad ekaàtasmäd dhänyatra paraù kiïcanäsa || [å.ve. 10.129.2]

atra sa änéd iti präëa-karmopädänät präg-utpatteù santam eva präëaà sücayati | evaà vä are’sya mahato bhütasya niùçvasitam etat [bå.ä.u. 2.3.10] iti çruty-antare ca tat sad-bhävas tasmiàl lakñyate | tatra avätam iti viçeñaëät tu präkåta-vätatvaà niñedhatéti spañöam eva | tatas tathä-vidha-präëatva-çravaëena tat-sahacäriëaù çré-vigrahasya sad-bhävas tädåça-bhävaç ca gamyata eva—

cinmayasyädvitéyasya niñkalasyäçarériëaù |upäsakänäà käryärthaà brahmaëo rüpa-kalpanä || [rä.tä.u. 1.1.7] iti ca |

evaà vyäkhyäyate—rämaà vande sac-cid-änanda-rüpaà gadäri-çaìkhäbja-dharam iti | tatraiva vakñyamäëatvät | påthak-çaréra-dhäritä-rahitasya rüpa-kalpanä añöa-vidha-pratimä-racanaà1 vidhéyata ity arthaù |

sa ca çré-vigraho’nanta-rüpätmaka eva çrutyäntare teñäà rüpäëäm etävattva-niñedhät | tathä hi—mürtaà caivämürtaà ca [bå.ä.u. 2.3.1] ity upakramyämürta-rüpasya ca puruña-çabdoditasya mahärajanädi-rüpäëi darçayitvä tad-anantaram—athäta ädeço neti neti [bå.ä.u. 2.3.6] ity atra samäpty-arthatvät iyattä-väcakena iti-çabdena prakåta-rüpasya etävattvaà niñedhati |

punaù svayam eva sä çrutiù—na hy etasmät iti, nety anyat param asti ity aträdeça-väkyam eva vyacakñäëä tataù param anyad api rüpa-viçeñam astéti bravéti | na hy etasmän mürta-lakñaëäd rüpäd amürta-lakñaëaà rüpam iti etävad eva vaktavyaà, kintu neti naitävat | yato’nyad api paraà rüpam astéty ädeça-väkyärtha ity arthaù |

evam äha sütrakäraù—prakåtaitävattvaà hi pratiñedhati tato bravéti ca bhüyaù [ve.sü. 3.2.22] iti | atra rüpa-mätra-niñedhe çruty-abhiprete sati mahärajanädi-sadåça-rüpam aloka-prasiddhaà svayam upadiçya punar niñedha-käriëyäs tasyä unmatta-pralapitä syät sütrakärasya ca etävattvam iti saìkhyätmaka-bhäva-prayogo’samékñya käritäyai bhavet | etad-rüpaà ca—niñedhatéty eva sücayituà kathaïcid uktaà syäd iti |

—o)0(o—

1 çailé därumayé lauhé lepyä lekhyä ca saikaté | mano-mayé maëi-mayé pratimäñöa-vidhä småtä || [bhä.pu. 11.27.12] |

61

BHAGAVAT-SANDARBHA

[9]

te ca mäyä-çakti-svarüpa-çakté paraspara-viruddhe, tathä tayor våttayaç ca sva-sva-gaëa eva paraspara-viruddhä api bahvyaù | tathäpi täsäm ekaà nidhänaà, tad evety äha—

yac-chaktayo vadatäà vädinäà vaiviväda-saàväda-bhuvo bhavanti |kurvanti caiñäà muhur ätma-mohaàtasmai namo’nanta-guëäya bhümne || [bhä.pu. 6.4.31]

spañöam || 6.4 || daksaù çré-puruñottamam ||9||

[10]

tathä—yasmin viruddha-gatayo hy aniçaà patantividyädayo vividha-çaktaya änupürvyät |tad brahma viçva-bhavam ekam anantam ädyamänanda-mätram avikäram ahaà prapadye || [bhä.pu. 4.9.16]

änupürvyät sva-sva-varge uttama-madhyama-kaniñöha-bhävena vartamänä vividha-çaktayaù präyaù parasparaà viruddha-gatayo’pi yasmin yad äçritya aniçaà patanti, sva-sva-vyäpäraà kurvanti ||

|| 4.9 || dhruvaù çré-påçnigarbham1 ||10||

[11]

sargädi yo’syänuruëaddhi çaktibhirdravya-kriyä-käraka-cetanätmabhiù |tasmai samunnaddha-niruddha-çaktayenamaù parasmai puruñäya vedhase || [bhä.pu. 4.17.33]

1 çré-dhruvapriyam iti päöhäntaram.

62

BHAGAVAT-SANDARBHA

öékä ca—anuruëaddhy anuvartate karoti1 | dravyäëi mahä-bhütäni | kriyä indriyäëi | kärakä deväù | cetanä buddhiù | ätmä’haìkäraù | taiù sva-çakti-rüpaiù samunnaddhäù samutkaöä niruddhäù çaktayo yasya ity eñä ||2

|| 4.17 || çré-maitreyo viduram ||11||

[12]

täsäm acintyatvam äha—

ätmeçvaro’tarkya-sahasra-çaktiù [bhä.pu. 3.33.3] iti |

spañöam | uktaà cäcintyatvaà çrutes tu çabda-mülatväd [ve.sü. 2.1.27] ity ädau | ätmani caivaà viciträç ca hi [ve.sü. 2.1.28] ity-ädau ca ||

|| 3.33 || çré-devahütiù kapiladevam ||12||

[13]

çaktes tu sväbhävika-rüpatvam äha—

sattvaà rajas tama iti trivåd ekam ädausütraà mahän aham iti pravadanti jévam |jïäna-kriyärtha-phala-rüpatayoru-çaktirbrahmaiva bhäti sad asac ca tayoù paraà yat || [bhä.pu. 11.3.37]

brahmaivoru-çaktir anekätmaka-çaktimad bhäti | eva-käreëa brahmaëa eva sä çaktiù, na tu kalpiteti sväbhävika-rüpatvaà çakter bodhayati | tatra hetuù—yad brahma sat sthülaà käryaà påthivy-ädi-rüpaà, asat sükñmaà käraëaà prakåty-ädi-rüpaà, tayor bahiraìga-vaibhavayoù paraà svarüpa-vaibhavaà çré-vaikuëöhädi-rüpaà, taöastha-vaibhavaà çuddha-jéva-rüpaà ca | anyathä tat-tad-bhäväsiddhiù |

kià-rüpatayä tat-tad-rüpam ? taträha—jïäna-kriyärtha-phala-rüpatayä, mahad-ädi-lakñaëa-jïäna-çakti-rüpatvena, süträdi-lakñaëa-kriyä-çakti-rüpatvena, tan-mäträdi-lakñaëärtha-rüpatvena, prakåti-lakñaëa-tat-tat-sarvaikya-rüpatvena sad-asad-rüpam, phala-rüpatvena tayoù param | tatra phalaà puruñärtha-svarüpaà sa-vaibhavaà bhagavad-äkhyaà cid-vastu, tad-anugatatvät çuddha-jéväkhyaà cid-vastu ca | etena jïäna-kriyädi-rüpeëorü-çaktitvaà vyaïjitam |

1 anuruëaddhi bhakta-jévasyänurodhena karoti iti viçvanäthaù.2 The Jadavpur edition only reads anuruëaddhi karoti.

63

BHAGAVAT-SANDARBHA

çakteù sväbhävika-rüpatvaà sa-pramäëaà spañöayati—ädau yad ekaà brahma tad eva sattvaà rajas tama iti tri-våt pradhänam | tataù kriyä-çaktyä sütraà, jïäna-çaktyä mahän iti | tato’ham ahaìkära iti | tad eva ca jévaà çuddha-svarüpaà jévätmänaà tad-upalakñaëakaà vaikuëöhädi-vaibhavaà ca pravadanti vedäù | te ca—sad eva saumyedam agra äséd [chä.u. 6.2.1] ity ädyäù |

ädäv ekaà, tatas tat-tad-rüpam iti çakteù sväbhävikatvam äyätam, anyasyäsad-bhävenaupädhikatväyogät | svarüpa-vaibhavasyäìga-pratyaìgavan nitya-siddhatve’pi, sürya-sattayä tad-raçmi-paramäëu-våndasyeva, tat-sattayä labdha-sattäkatvät tad-upädänakatvaà tad-ädikatvaà ca syät, tasya bhäsä sarvam idaà vibhäti [ka.u. 2.2.15] iti çruteù |

çakter acintyatvaà sväbhävikatvaà çré-viñëu-puräëe coktam—

nirguëasyäprameyasya çuddhasyäpy amalätmanaù |kathaà sargädi-kartåtvaà brahmaëo’bhyupagamyate || [vi.pu. 1.3.1]

iti maitreya-praçnänantaraà çré-paräçara uväca—-

çaktayaù sarva-bhävänäm acintya-jïäna-gocaräù |yato’to brahmaëas täs tu sargädyä bhäva-çaktayaù |bhavanti tapasäà çreñöha pävakasya yathoñëatä || [vi.pu. 1.3.2]

atra çré-svämi-öékä ca—

tad evaà brahmaëaù såñöy-ädi-kartåtvam uktam | tatra çaìkate—nirguëasyeti | sattvädi-guëa-rahitasya, aprameyasya deça-kälädy-aparicchinnasya, çuddhasya adehasya sahakäri-çünyasyeti vä, amalätmanaù puëya-päpa-saàskära-çünyasya, rägädi-çünyasyeti vä | evam-bhütasya brahmaëaù kathaà sargädi-kartåtvam iñyate ? etad-vilakñaëasyaiva loke ghaöädiñu kartåtvädi-darçanäd ity arthaù |

pariharati—çaktaya iti särdhena | loke hi sarveñäà bhävänäà maëi-manträdénäà çaktayo'cintya-jïäna-gocaräù, acintyaà tarkäsahaà yaj jïänaà käryänyathänupapatti-pramäëakaà, tasya gocaräù santi | yad vä, acintyä bhinnäbhinnatvädi-vikalpaiç cintayitum açakyäù, kevalam arthäpatti-jïäna-gocaräù santi | yata evam, ato brahmaëo’pi täs tathä-vidhäù çaktayaù sargädi-hetu-bhütäù bhäva-çaktayaù svabhäva-siddhäù çaktayaù santy eva, pävakasya dähakatvädi-çaktivat | ato guëädi-hénasyäpy acintya-çaktimattväd brahmaëaù sargädi-kartåtvaà ghaöata ity arthaù | çrutayaç ca—

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate

64

BHAGAVAT-SANDARBHA

na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8]

mäyäà tu prakåtià vidyänmäyinaà tu maheçvaram || [çve.u. 4.10] ity ädayaç ca |

yady evaà1 yojanä—sarveñäà bhävänäà pävakasyoñëatä-çaktivad acintya-jïäna-gocaräù çaktayaù santy eva | brahmaëaù punas täù svabhäva-bhütäù svarüpäd abhinnäù çaktayaù, paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] iti çruteù |

ato maëi-manträdibhir agny-auñëyavan na kenacid vihantuà çakyante | ata eva tasya niraìkuçam aiçvaryam | tathä ca çrutiù—sa vä ayam asya sarvasya vaçé sarvasyeçänaù sarvasyädhipatiù [bå.ä.u. 4.4.22] ity ädiù | yata evaà ato brahmaëo hetoù sargädyä bhavanti, nätra käcid anupapattiù ity eñä |

atra praçnaù so’yaà brahma khalu nirviçeñam eveti pakñam äçritya, parihäras tu sa-viçeñam eveti pakñam äçritya kåta iti jïeyam | ata eva praçne çuddhasyety aträdehasyety api vyäkhyätam | çuddhatvaà hy atra kevalatvaà matam, tac ca yuktaà, parihäre brahmaëi çakti-sthäpanät | pürva-pakña-mate brahmaëi çaktir api nästéti gamyate | tataù praçna-väkye’py evam arthäntaraà jïeyam—nirguëasya präkåtäpräkåta-guëa-rahitasya, ata eva pramäëägocarasya, tata evämalätmano’pi çuddhasya, na tu sphaöikäder iva para-cchäyayänyathä-dåñöasya |

tad evaà nirviçeñatäm avalambya praçne siddhe, parihäre tu prathama-yojanäyäà nirviçeña-pakñam anädåtya brahmaëi kartåtva-pratipatty-arthaà çaktayaù sädhitäù | dvitéya-yojanäyäà tatra ca viçeña-pratipatty-arthaà, yathä jalädiñu kadäcid uñëatädikam ägantukaà syät, tathä brahmaëi na syäd iti nirdhäritam, na tat samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate [çve.u. 6.8] iti çruteù | tathä maëi-manträdibhir iti vyatireka eva dåñöänta ity ato brahma-çaktayas tu nänyena paräbhütä ity etac ca darçitam | ubhayatra ca svarüpa-çakti-prabhäva-mätreëa präkåta-sattvädi-guëa-pariëäma-rüpa-sargädi-sädhakatväd äveçäbhävena tad-doñasyälepaç ca darçitaù |

kià ca, brahma-padena sarvaà khalv idaà brahma [chä.u. 3.14.1] iti prasiddhià vyajya, sattvädi-guëamaya-mäyäyäs tad-ananyatve’pi, nirguëasyeti präkåta-guëair aspåñöatvam aìgékåtya teñäà bahiraìgatvaà svékåtam | tad etad eva mäyäà ca prakåtià vidyät [çve.u. 4.10] ity eñä çrutiù svécakära | mäyäà ca tad-apäçrayäm [bhä.pu. 1.7.4] itivan maheçvaratvän mäyäyä bahiraìgäyä äçraya iti täà paräbhüya sthitam iti ca labhyate | tasmät

1 yad vä, evam (Jadavpur)

65

BHAGAVAT-SANDARBHA

pürvavad aträpi çakti-mätrasya sväbhävikatvaà mäyä-doñäspåñöatvaà ca sädhitam |

1ata eva nyäya2-prayogaç cäyaà—brahma sväbhävika-çaktimad vastutväd agnivat, vyatireke çaça-viñäëädivad iti | çrutau ca—

mäyäà tu prakåtià vidyän mäyinaà tu maheçvaraà [çve.u. 4.10] iti |

na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] iti |

ata eva çré-gétopaniñatsu ca—

jïeyaà yat tat pravakñyämi yaj jïätvä’måtam açnute |anädimat paraà brahma na sat tan näsad ucyate || sarvataù päëi-pädaà tad [gétä 13.12-13] ity ädi |

atreyaà prakriyä—ekam eva tat parama-tattvaà sväbhävikäcintya-çaktyä sarvadaiva svarüpa-tad-rüpa-vaibhava-jéva-pradhäna-rüpeëa caturdhävatiñöhate | süryäntar-maëòala-stha-teja iva maëòala-tad-bahirgata-raçmi-tat-praticchavi-rüpeëa | evam eva çré-viñëu-puräëe—

eka-deça-sthitasyägner jyotsnä vistäriëé yathä |parasya brahmaëaù çaktis tathedam akhilaà jagat || [vi.pu. 1.22.56] iti ||

yasya bhäsä sarvam idaà vibhäti [ka.u. 2.2.15] iti çruteù | atra vyäpakatvädinä tat-tat-samäveçädy-anupapattiç ca çakter acintyatvenaiva parähatä | durghaöatvaà hy acintyatvam | çaktiç ca tridhä—antaraìgä, taöasthä, bahiraìgä ca | taträntaraìgayä svarüpa-çakty-äkhyayä sürya-tan-maëòala-sthänéya-pürëenaiva svarüpeëa vaikuëöhädi-svarüpa-vaibhava-rüpeëa ca tad avatiñöhate | taöasthayä raçmi-sthänéya-cid-ekätma-çuddha-jéva-rüpeëa, bahiraìgayä mäyäkhyayä praticchavi-gata-varëa-çävalya-sthänéya-tadéya-bahiraìga-vaibhava-jaòätma-pradhäna-rüpeëa ceti caturdhätvam | ata eva tad-ätmakatvena jévasyaiva taöastha-çaktitvam, pradhänasya ca mäyäntarbhütatvam abhipretya çakti-trayaà çré-viñëu-puräëe gaëitam—

viñëu-çaktiù parä proktä kñetra-jïäkhyä tathäparä |

1 From here until the end of quoted çve.u. 4.10 below is not found in the Jadavpur edition. Çve.u. 6.8 is only in the Mayapur edition. I am not sure why 4.10 is repeated for a third time here.2 nyäya- not in Haridäsa Çästré, but Satya Näräyaëa is translating it.

66

BHAGAVAT-SANDARBHA

avidyä-karma-saàjïänyä tåtéyä çaktir iñyate || [vi.pu. 6.7.61]tayä tirohitatväc ca çaktiù kñetra-jïa-saàjïitä |sarva-bhüteñu bhüpäla täratamyena vartate || [vi.pu. 6.7.63] iti |

avidyä-karma käryaà yasyäù sä, tat-saàjïä mäyety arthaù | yadyapéyaà bahiraìgä, tathäpy asyäs taöastha-çaktimayam api jévam ävarituà sämarthyam astéty äha—tayeti | täratamyena tat-kåtävaraëasya brahmädi-sthävaränteñu deheñu laghu-guru-bhävena vartate ity arthaù | tad uktam—yayä sammohito jéva [bhä.pu. 1.7.5] iti |*1ata eva jévasya raçmi-sthänéyatvän maëòala-vilakñaëatvaà mäyä-vyavadhäna-tirodhäpanéya-vaibhavatvaà2 yuktam | tad-anantaraà coktaà tayä [mäyayä] kñetrajïa-çaktiù sä täratamyena vartata iti | yayaiväcintya-mäyayä cid-rüpatä-nirvikäratädi-guëa-rahitasya pradhänasya jaòatvam vikäritvaà ceti jïeyam |* pradhänasya mäyä-vyaìgatvaà cägre darçayiñyate |

aträntaraìgatva-taöasthatva-bahiraìgatvädinaiva teñäm ekätmakänäà3 tat-tat-sämyam, na tu sarvätmaneti tat-tat-sthänéyatvam evoktam, na tu tat-tad-rüpatvam | tatas tat-tad-doñä api nävakäçaà labhanta iti ||

|| 11.3 || çré-pippaläyano nimim ||13||

[14]

tad evaà sarväbhir militvä cid-acic-chaktir bhagavän | evam eva parameçvaratvena stüyamänaà brahmäëaà prati hiraëyakaçipunäpy uktam—cid-acic-chakti-yuktäya [bhä.pu. 7.3.34] iti | cid-vastunaç cid-vastv-antaräçrayatvaà, raçmy-äbhäsädi-jyotiño jyotir-maëòaläçrayatvam iva | tatra taöasthäkhyä jéva-çaktir yathävasaraà paramätma-sandarbhe4 vivaraëéyä |

atha antaraìgäkhyä-vivaraëäya bahiraìgäpy uddiçyate, yataù paräparä ceti

çré-viñëu-puräëe çrüyate—sarva-bhüteñu sarvätman yä çaktir aparä tava |guëäçrayä namas tasyai çäçvatäyai sureçvara ||yätéta-gocarä väcäà manasäà cäviçeñaëä |jïäni-jïäna-paricchedyä vande täm éçvaréà paräm || [vi.pu. 1.19.76-7] iti |

saiñä bahu-våttikaiva jïeyä, paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] iti çruteù ||

tatra bahiraìgäm äha—

1 The section between asterisks (*) is not found in Jadavpur.2 ca (Mayapur)3 ekätmanäà (Mayapur)4 Paramätma-sandarbha 19-47.

67

BHAGAVAT-SANDARBHA

åte’rthaà yat pratéyeta na pratéyeta cätmani |tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù || [bhä.pu. 2.9.33]

arthaà paramärtha-bhütaà mäà vinä yat pratéyeta, mat-pratétau tat-pratéty-abhävät, matto bahir eva yasya pratétir ity arthaù | yac cätmani na pratéyeta, yasya ca mad-äçrayatvaà vinä svataù pratétir nästéty arthaù | tathä-lakñaëaà vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà, jéva-mäyä guëa-mäyeti dvy-ätmikäà mäyäkhya-çaktià vidyät | atra çuddha-jévasyäpi cid-rüpatväviçeñeëa tadéya-raçmi-sthänéyatvena ca sväntaù-päta eva vivakñitaù | taträsyä dvy-ätmikatvenäbhidhänaà dåñöänta-dvaividhyena labhyate |

tatra jéva-mäyäkhyasya prathamäàçasya tädåçatvaà dåñöäntena spañöayann asambhävanäà nirasyati—yathäbhäsa iti | äbhäso jyotir-bimbasya svéya-prakäçäd vyavahita-pradeçe kathaïcid ucchalita-praticchavi-viçeñaù | sa yathä tasmäd bahir eva pratéyate, na ca taà vinä tasya pratétiù, tathä säpéty arthaù | anena praticchavi-paryäyäbhäsa-dharmatvena tasyäm äbhäsäkhyatvam api dhvanitam | atas tat-käryasyäbhäsäkhyatvaà kvacit äbhäsaç ca nirodhaç ca [bhä.pu. 2.10.7] ity ädau |

atra sa yathä kvacid atyantodbhaöätmä sva-cäkcikya-cchaöäpatita-neträëäà netra-prakäçam ävåëoti | tam ävåtya ca svenätyantodbhaöa-tejastvenaiva drañöå-netraà vyäkulayan, svopakaëöhe varëa-çävalyam udgirati | kadäcit tad eva påthag-bhävena nänäkäratayä pariëamayati | tatheyam api jéva-jïänam ävåëoti | sattvädi-guëa-sämya-rüpäà guëa-mäyäkhyäà jaòäà prakåtim udgirati | kadäcit påthag-bhütän sattvädi-guëän nänäkäratayä pariëamayati ceti jïeyam | tad uktam—eka-deça-sthitasyägneù [vi.pu. 1.22.56] ity ädi |

tathä ca, äyurveda-vidaù—

jagad-yoner anicchasya cid-änandaika-rüpiëaù |puàso’sti prakåtir nityä praticchäyeva bhäsvataù ||acetanäpi caitanya-yogena paramätmanaù |akarod viçvam akhilam anityaà näöakäkåtiù || [çä.saà.1 5.48-49] iti ||

tad evaà nimittäàço jéva-mäyä | upädänäàço guëa-mäyety agre’pi vivecanéyam |

athaivaà siddhaà jéva-mäyäkhyam2, guëa-mäyäkhyaà dvitéyam apy aàçaà dåñöäntena spañöayati—yathä tama iti | tamaù-çabdenätra pürvoktaà

1 çärìgadhära-saàhitä.2 Not in Jadavpur.

68

BHAGAVAT-SANDARBHA

tamaù-präyaà varëa-çävalyam ucyate | tad yathä tan-müla-jyotiñy asad api tad-äçrayatvaà vinä na sambhavati, tadvad iyam apéti |

athavä, mäyä-mätra-nirüpaëa eva påthak dåñöänta-dvayam | taträbhäsa-dåñöänto vyäkhyätaù | tamo-dåñöäntaç ca | yathändhakäre jyotiño’nyatraiva pratéyate, jyotir vinä ca na pratéyate, jyotir-ätmanä cakñuñaiva tat-pratéteù, na påñöhädineti, tatheyam apéty evaà jïeyam |

tataç cäàça-dvayaà tu pravåtti-bhedenaivohyaà, na tu dåñöänta-bhedena | präktana-dåñöänta-dvedhäbhipräyeëa tu pürvasyä äbhäsa-paryäya-cchäyä-çabdena kvacit prayogaù, uttarasyäs tamaù-çabdenaiva ceti | yathä,

sasarja chäyayävidyäà païca-parväëam agrataù |tamo moho mahä-mohas tämisro hy andha-saàjïitaù ||1 [bhä.pu. 3.20.18] ity atra |

yathä ca, kvähaà tamo-mahad-aham [bhä.pu. 10.14.11] ity ädau | pürvaträvidyä-vidyäkhya-nimitta-çakti-våttikatväj jéva-viñayakatvena jéva-mäyätvam | uttaratra svéya-tat-tad-guëa-maya-mahad-ädy-upädäna-çakti-våttikatväd guëa-mäyätvam |

tathä sasarja [bhä.pu. 3.20.18] ity-ädau chäyä-çaktià mäyäm avalambya såñöy-ärambhe brahmä svayam avidyäm ävirbhävitavän ity arthaù |

vidyävidye mama tanü viddhy uddhava çarériëäm |bandha-mokña-karé ädye mäyayä me vinirmite || [bhä.pu. 11.11.3] ity uktatvät |

anayor ävirbhäva-bhedaç ca çrüyate | tatra pürvasyäù pädme çré-kåñëa-satyabhämä-saàvädéya-kärttika-mähätmye deva-gaëa-kåta-mäyä-stutau—

iti stutavantas te deväs tejo-maëòala-saàsthitam |dadåçur gagane tatra tejo-vyäpta-dig-antaram ||tan-madhyäd bhäratéà sarve çuçruvur vyoma-cäriëém |aham eva tridhä bhinnä tiñöhämi trividhair guëaiù || [pa.pu. 6.104.22-23] ity ädi ||

uttarasyäù pädmottara-khaëòe asaìkhyaà prakåti-sthänaà niviòa-dhväntam avayayam iti ||

|| 2.9 || çré-bhagavän brahmäëam ||14||

[15]

1 This is the reading in Haridäs Çästré’s edition. The Jadavpur edition only has the first line. The second line reads tämisram andha-tämisraà tamo moho mahä-tamaù in most editions of the Bhägavatam.

69

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha svarüpa-bhütäkhyäm antaraìgäà çaktià sarvasyäpi pravåtty-anyathänupapattyä tävad äha dväbhyäm—

yan na spåçanti na vidur mano-buddhéndriyäsavaù |antar bahiç ca vitataà vyomavat tan nato’smy aham || [bhä.pu. 6.16.23]

dehendriya-präëa-mano-dhiyo’méyad-aàça-viddhäù pracaranti karmasu |naivänyadä loham iväprataptaàsthäneñu tad-drañör-apadeçam eti || [bhä.pu. 6.16.24]

öékä ca—yad brahma vyomavad vitatam api asavaù präëäù kriyä-çaktya na spåçanti, mana-ädéni ca jïäna-çaktyä na viduù, tad brahma nato’smi | teñaà tad-ajïäne hetum äha—dehendriyädayo’mé yad-aàça-viddhä yac-caitanyäàçenäviñöäù santaù karmasu sva-sva-viñayeñu pracaranti jägrat-svapnayoù | anyadä suñupti-mürcchädau naiva pracaranti, yathä aprataptaà lohaà na dahati | ato yathä loham agni-çaktyaiva dähakaà sad agnià vinä na dahati, evaà brahma-gata-jïäna-kriyä-çaktibhyäà pravartamänä dehädayas tan na spåçanti na viduç ceti bhävaù | ity eñä |

aträdvaita-çärérake’pi säìkhyam äkñipyoktam, yathä—atha punaù säkñi-nimittam ékñitåtvaà pradhänasya kalpyeta yathägni-nimittam ayaù-piëòäder dagdhåtvaà, tathä sati yan nimittam ékñitatåtvaà pradhänasya, tad eva sarvajïaà mukhyaà jagataù käraëam [çaìkara-bhäñya, 1.1.5] iti |

çrutiç cätra—tam eva bhäntam anubhäti sarvam [ka.u. 2.2.15], ko hy anyät kaù präëyät yad eña äkäça änando na syät [tai.u. 2.7.1], cakñuñaç cakñur uta çrotrasya çrotram [bå.ä.u. 4.4.18] ity ädyä |

atha prakåtasyävaçiñöatä öékä—jévas tarhi drañöåtväj jänätu ? nety äha—sthäneñu jägrad-ädiñu drañör-apadeçaà drañöå-saàjïäà tad evaiti präpnoti, nänyo jévo nämästi, nänyo’to’sti drañöä [bå.ä.u. 3.7.23] ity-ädi çruteù | yad vä, drañör-apadeçaà drañöå-saàjïaà jévam api tad evaiti jänäti, na tu jévas taj jänätéty arthaù ity eñä |

tad uktam—tritayaà tatra yo veda sa ätmä sväçrayäçrayaù [bhä.pu. 2.10.9] iti | çrutau ca jévo nämäto’nyaù svayaà siddho nästi, parantu tad-ätmaka evety arthaù | tathäto’nyo drañöä nästi, sarva-drañöus tasyäparo drañöä nästéty artha iti vyäkhyeyam ||

|| 6.16 || çré-näradaç citraketum ||15||

[16]

70

BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca—

deho’savo’kñä manavo bhüta-mätränätmänam anyaà ca viduù paraà yat |sarvaà pumän veda guëäàç ca taj-jïona veda sarvajïam anantam éòe || [bhä.pu. 6.4.25]

dehaç cäsavaç ca präëä akñäëéndriyäëi ca, manavo’ntaù-karaëäni, bhütäni ca, mäträç ca tan-mäträëi, ätmänaà sva-svarüpam, anyaà sva-sva-viñaya-vargaà, tayoù paraà devatä-vargaà ca na viduù | pumän jévas tu sarvam ätmänaà sva-svarüpaà, tad anyaà pramätäraà, tayoù padaà dehädy-artha-jätaà tad-adhiñöhätå-devatä-vargaà ca veda, tathä dehädi-müla-bhütän guëäàç ca sattvädén veda | tat-taj-jïo’py asau yaà sarvajïaà dehädi-jéväntäçeña-jïätäraà na veda tam anantaà, mahad-guëatväd yam anantam ähuù [bhä.pu. 1.18.19] iti |

ata eva hi yatra hi dvaitam iva bhavati tad itara itaraà paçyati [bå.ä.u. 2.4.4] ity ärabhya jévasyetara-dåñöatvam uktvä, yatra svasya sarvam ätmaiväbhüt, tat kena kaù paçyet ? ity ädinä tasya paramätma-drañöåtvaà niñiddhya paramätmanas tu tat-tat-sarva-drañöåtvaà sva-drañöåtvam apy astéti, vijïätäram are kena vijänéyät [bå.ä.u. 2.4.14] ity anenäha |

ayam arthaù—yatra mäyä-vaibhave dvaitam iva bhavati, tan-mülakatvät tad-ananyad api mäyäkhyäcintya-çakti-hetukatayä jaòa-malina-naçvaratvena tad-vilakñaëatayä sampäditam | tataù svatantra-sattäkam iva muhur jäyate ity arthaù | tat tu tatra itaro jéva itaraà padärthaà paçyati, tasya karaëa-dåçyayor mitho yogyatväd iti bhävaù | yatra tu svarüpa-vaibhave tasya jévasya raçmi-sthänéyasya maëòala-sthänéyo ya ätmä paramätmä, sa eva svarüpa-çaktyä sarvam abhüt, anädita eva bhavann äste, na tu tat-praveçena, tat tatra itaraù sa jévaù kenetareëa karaëa-bhütena kaà padärthaà paçyet, na kenäpi kam api paçyed ity arthaù | na hi raçmayaù sva-çaktyä sürya-maëòaläntargata-vaibhavaà prakäçayeyuù, na cärciño vahnià nirdaheyur iti bhävaù | tad evaà sati, yasya khalv evam anantaà svarüpa-vaibhavaà taà vijïätäraà sarvajïaà paramätmänaà kenetareëa karaëena vijänéyät ? na kenäpéty arthaù | tad evaà jïäna-çaktau tatra siddhäyäà kriyecchä-çakté ca lakñyete ||

|| 6.4 || dakñaù çré-puruñottamam ||16||

[17]

vaçékåta-mäyatvenäpi täm äha—

sa tvaà hi nitya-vijitätma-guëaù sva-dhämnäkälo vaçé-kåta-visåjya-visarga-çaktiù | [bhä.pu. 7.9.22] iti |

71

BHAGAVAT-SANDARBHA

sva-dhämnä cic-chaktyä, yataù kälo mäyä-prerakaù iti öékä ca | ätmä tv atra jévaù, tasya guëäù sattvädayaù, sattvaà rajas tama iti guëä jévasya naiva me [bhä.pu. 11.25.12] ity uktatvät ||

|| 7.9 || prahlädaù çré-narasiàham ||17||

[18]

tathä ca—

karoti viçva-sthiti-saàyamodayaàyasyepsitaà nepsitam ékñitur guëaiù |mäyä yathäyo bhramate tad-äçrayaàgrävëo namas te guëa-karma-säkñiëe || [bhä.pu. 5.18.38]

öékä ca—yasyekñitur jévärtham épsitam | atyantänicchäyäm ékñaëäyogät | svärthaà tu nepsitam | viçva-sthity-ädi-sva-guëair mäyä karoti | tasyä jaòatve’péçvara-sannidhänät pravåtti-dåñöäntenäha, yathäyo lohaà grävëo’yaskäntän nimittäd bhramati | tad-äçrayaà tad-abhimukhaà sat | guëänäà karmaëäà ca jévädåñöänäà säkñiëe tasmai namaù ity eñä ||

|| 5.18 || bhüù çré-varäha-devam ||18||

[19]

atha mäyä-çakti-çävalye kaivalyänupapatteù, kaivalye’py anubhaväbhäve tad-änandasyärthatänupapatteç cänyathänupapatti-pramäëatas täm eväha—

tvam ädyaù puruñaù säkñädéçvaraù prakåteù paraù |mäyäà vyudasya cic-chaktyäkaivalye sthita ätmani || [bhä.pu. 1.7.23]

tvaà säkñät svayam evädyaù puruño bhagavän | tathä ya éçvaraù antaryämy-äkhyaù puruñaù so’pi tvam eva | tad evam ubhayasminn api prakäçe prakåteù paras tad-asaìgé |

nanu kathaà kevalänubhavänandasyäpi tad-anubhavitvaà yato bhagavattvam api lakñyeta ? kathaà ceçvaratvät prakåty-adhiñöhätåtve’pi tad-asaìgitvam ? taträha—mäyäà vyudasyeti, avyabhicäriëyä svarüpa-çaktyä täm äbhäsa-çaktià düre vidhäya | tathaiva svarüpa-çaktyä kaivalye—

72

BHAGAVAT-SANDARBHA

parävaräëäà parama äste kaivalya-saàjïitaù |kevalänubhavänanda-sandoho nirupädhikaù || [bhä.pu. 11.9.18]

ity ekädaçokta-rétyä kaivalyäkhye kevalänubhavänande ätmani sva-svarüpe sthitaù anubhüta-svarüpa-sukha ity arthaù | tad uktaà ñañöhe devair api—svayam upalabdha-nija-sukhänubhavo bhavän [bhä.pu. 6.9.33] iti | sandoha-çabdena caikädaçe vaicitré darçitä, sä ca çakti-vaicitryäd eva bhavatéti | ata evam asty eva svarüpa-çaktiù |

prakåtir nämätra mäyäyäs traiguëyam | evam eva çakti-traya-vivåtiù svämibhir eva darçitä | tathä hi çré-devahüti-väkye—

paraà pradhänaà puruñaà mahäntaàkälaà kavià tri-våtaà loka-pälam |ätmänubhütyänugata-prapaïcaàsvacchanda-çaktià kapilaà prapadye || [bhä.pu. 3.24.33] ity atra |

paraà parameçvaram | tatra hetuù—svacchandäù çaktayo yasya | tä eväha—pradhänaà prakåti-rüpam, puruñaà tad-adhiñöhätäram, mahäntaà mahat-tattva-svarüpam, kälaà teñäà kñobhakam, trivåtam ahaìkära-bhütam, lokätmakaà tat-pälätmakaà ca | tad evaà mäyayä pradhänädi-rüpatäm uktvä cic-chaktyä niñprapaïcatäm äha | ätmänubhütyä cic-chaktyänugataù svasmin lénaù prapaïco yasya tam | kavià sarvajïaà pradhänädy-ävirbhäva-säkñiëam ity arthaù iti1 |

atra puruñasyäpi mäyäntaùpätitvaà tad-adhiñöhätåtayopacaryata eva | vastutas tasya tu tasyäù paratvam | tathä çré-kapila-deva-väkye—

anädir ätmä puruño nirguëaù prakåteù paraù |pratyag-dhämä svayaà-jyotir viçvaà yena samanvitam || [bhä.pu. 3.26.3] iti

näma-svarüpayor nirüpaëena mahä-saàhitäyäm api viviktaà tat tri-çakti—

çrér bhür durgeti yä bhinnä jéva-mäyä mahätmanaù |ätma-mäyä tad-icchä syät guëa-mäyä jaòätmikä || [mahä-saàhitä] iti |

asyärthaù—çrér atra jagat-pälana-çaktiù, bhüs tat-såñöi-çaktiù, durgä tat-pralaya-çaktiù | tat-tad-rüpena yä bhedaà präptä, sä jéva-viñayä tac-chaktir jéva-mäyety ucyate |

pädme çré-kåñëa-satyabhämä-saàväde—aham eva tridhä bhinnä tiñöhämi trividhair guëaiù [pa.pu. 6.104.23] ity etad-väkyänantaraà—

tataù sarve’pi te deväù çrutvä tad-väkya-coditäù |1 çrédhara-svämé to 3.24.33.

73

BHAGAVAT-SANDARBHA

gauréà lakñméà dharäà1 caiva praëemur bhakti-tat-paräù || [pa.pu. 6.104.26] iti |

ekädaçe ca—eñä mäyä bhagavataù såñöi-sthity-anta-käriëé |trivarëä varëitäsmäbhiù kià bhüyaù çrotum icchasi || [bhä.pu. 11.3.16] iti |

ätma-mäyä svarüpa-çaktiù2 | méyate’nayeti mäyä-çabdena çakti-mätram api bhaëyate—

tasyäà tamovan naihäraà khadyotärcir ivähani | mahatétara-mäyaiçyaà nihanty ätmani yuïjataù || [bhä.pu. 10.13.45]

iti brahma-väkyaà tathaiva saìgacchate | çakti-mätrasya täratamyaà hi tatra vivakñitam | svalpä çaktiù khalv anåtasya satyasya vä vyaïjikä bhavatu näma, paräbhaväya kalpata eveti hi tatra gamyate | dåñöäntäbhyäà ca tathaiva prakaöitaà tasyäà tamovad ity-ädibhyäm | tathä yuddheñu mäyämaya-çasträdinä bahavaç chinna-bhinnä jätä iti puräëädiñu çrüyate | tataù sä ca mäyä mithyä-kalpikä na bhavatéti gamyate | na hi maru-marécikä-jalena kecid ärdrä bhavantéti |

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù | ato mäyämayaà viñëuà pravadanti sanätanam || iti caturveda-çikhädyä çrutiç ca |

tataç ca—ätma-mäyä tad-icchä syät ity atra jïäna-kriye api lakñyete | jïäna-kriyä-våttyor apécchopalakñitatvät te’pi gåhyete |3 mäyä vayunaà jïanam iti nighaëöau ca paryäya-çabdäù |

triguëätmikätha jïänaà ca viñëu-çaktis tathaiva ca |mäyä-çabdena bhaëyate çabda-tattvärtha-vedibhiù || iti çabda-mahodadhau |

triguëätmikätra jagat-såñöy-ädi-çaktiù | sä ca dvidhety uktam eva | mäyä syäc chämbaré buddhiù iti trikäëòa-çeñaù | mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçe |

vyäkhyätaà ca öékä-kådbhir ekädaçe kälo mäyä-maye jéve [bhä.pu. 11.24.27] ity atra mäyä-pravartake jïäna-maye vä iti | navame, dauñmantir atyagän mäyäà devänäà gurum äyayau [bhä.pu. 9.20.27] ity atra öékä ca—

1 svaräà iti päöhaù padma-puräëe dåçyate.2 Haridas Shastri’s edition does not have svarüpa-çaktiù.3 This sentence not in Jadavpur edition (?).

74

BHAGAVAT-SANDARBHA

devänäm api mäyäà vaibhavam iti |1 tåtéye’pi äpuù paräà mudam [bhä.pu. 3.15.26] ity-ädau yoga-mäya-çabdena sanakädäv añöäìga-yoga-prabhävaà vyäkhyäya, parameçvare tu cic-chakti-viläso vyäkhyätaù |

tatas tribhedaivätma-mäyeti siddham | yat tu—

mahä-mäyety avidyeti niyatir mohinéti ca |prakåtir väsanety evaà tavecchänanta kathyate ||

iti jéva-mäyäyä apécchätvaà dåçyate, tad-icchäbhäsatvenaiveti jïeyam | jagat-kärya-hetau tasyäà säkñät tad-icchätvänabhyupagamäd guëa-mäyä triguëa-sämyaà pradhänam iti |2

yathä vä—tvam ädyaù puruñaù [bhä.pu. 1.7.23] ity ädi-müla-padäm evam avatäryam | çré-vaikuëöhe mäyaà niñedhann api säkñät täm eväha—tvam ädya iti | kaivalye mokñäkhye çré-vaikuëöha-lakñaëe ätmani sväàça eva sthitaù | kià kåtvä ? taträtiviräjamänayä cic-chaktyä mäyäà düre sthitäm api tiraskåtyaiva | mataà caitan-mäyädikaà niñedhatä çré-çukadevena |

pravartate yatra rajas tamas tayoù sattvaà ca miçraà na ca käla-vikramaù |na yatra mäyä kim utäpare harer anuvratä yatra suräsurärcitäù || [bhä.pu. 2.9.10] iti |

moksaà paraà padaà liìgam amåtaà viñëu-mandiram [pa.pu. 6.227.79] iti pädmottara-khaëòe vaikuëöha-paryäya-çabdäù ||

|| 1.7 || arjunaù çré-bhagavantam ||19||

1 This sentence also seems to be missing from the Jadavpur edition.2 This section beginning with yat tu and ending here is missing from the Jadavpur edition. Haridas Shastri also ignores it in his translation.

75

BHAGAVAT-SANDARBHA

[20]

ata ürdhvaà guëädénäà svarüpätmatä-nigamanät svarüpa-çaktir eva punar api vivriyate yävat sandarbha-samäptiù |1 tatra guëänäà svarüpätmatäm ähuù—

sa yad ajayä tv ajäm anuçayéta guëäàç ca juñan bhajati sarüpatäà tad anu måtyum apeta-bhagaù |tvam uta jahäsi täm ahir iva tvacam ätta-bhagomahasi mahéyase’ñöa-guëite’parimeya-bhagaù || [bhä.pu. 10.87.38]

öékä ca— sa tu jévo yad yasmät ajayä mäyayä ajäm avidyäm anuçayéta äliìget | tataç ca guëäàç ca dehendriyädén juñan sevamänaù ätmatayä adhyasyan | tad-anu tad-anantaraà sarüpatäà tad-dharma-yogaà ca juñan apeta-bhagaù pihitänandädi-guëaù san måtyuà saàsäraà bhajati präpnoti | tvam uta tvaà tu jahäsi täà mäyäm |

nanu sä mayy evästi kathaà tyägas taträha—ahir iva tvacam iti | ayaà bhävaù—yathä bhujaìgaù svagatam api kaïcukaà guëa-buddhyä näbhimanyate, tathä tvam ajäà mäyäà | na hi nirantarähläda-saàvit-kämadhenu-vånda-pater ajayä kåtyam iti täm upekñase |

kuta etat ? tad äha—ätta-bhago nitya-präptaiçvaryaù | mahasi paramaiçvarye añöa-guëite aëimädy-añöa-vibhütimati | mahéyase püjyase viräjase |

kathambhütaù ? aparimeya-bhagaù aparimeyaiçvaryaù | na tv anyeñäm iva deça-käla-paricchinnaà taväñöa-guëitam aiçvaryam, api tu paripürëa-svarüpänubandhitväd aparimitam ity arthaù | ity eñä |

tathä ca tatraiva pürvam uktaà—tvam asi yad ätmanä samavaruddha-samasta-bhagaù [bhä.pu. 10.87.14] iti | yad vä, ahir iva tvacam ity atra tvak-çabdena parityaktä jérëa-tvag evocyate | sa yathä täà jahätéti tat-samépam api na vrajati, tathä tvam api mäyä-samépaà na yäséty arthaù |

anyatra ca—

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä samäpta-sarvärtham amogha-väïchitam || [bhä.pu. 10.37.22] iti |

tathoddhavaà prati çré-bhagavad-väkyaà—

1 This paragraph is taken as a separate section number 24 in the Jadavpur edition, but this doesn’t seeà to be necessary.

76

BHAGAVAT-SANDARBHA

siddhayo’ñöädaça proktä dhäraëä yoga-päragaiù |täsäm añöau mat-pradhänä daçaiva guëa-hetavaù || [bhä.pu. 11.15.3] iti |

agre ca—etä me siddhayaù saumya añöäv autpattikä matäù | [bhä.pu. 11.15.5] iti |

ata eva daitya-bälakän prati çré-prahläda-väkyam—

kevalänubhavänanda-svarüpaù parameçvaraù |mäyayäntarhitaiçvarya éyate guëa-sargayä || [bhä.pu. 7.6.23]

öékä ca—nanu sa eva cet sarvatra, tarhi sarvatra sarvajïatädy upalabhyeta ? taträha—guëätmakaù sargo yasyäs tayä mäyayä antarhitam aiçvaryaà yena ity eñä | atra bhagavad-aiçvaryasya mäyayäntarhitatvena, guëa-sargayeti mäyäyä viçeñaëa-vinyäsena ca tad-atétatvaà bodhayati svarüpavat | ataù parameçvara iti viçeñaëam api tat-sahayogena pürvam eva dattam iti jïeyam | çrutayaç ca—

ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäàbahvéù prajäù såjamänäà sa-rüpäù |ajo hy eko juñamäëo’nuçetejahäty enäà bhukta-bhogäm ajo’nyaù || [çve.u. 4.5]

yad-ätmako bhagaväàs tad-ätmikä vyaktiù | kim-ätmako bhagavän ? jïänätmaka aiçvaryätmakaù çakty-ätmakaç ca | daivätma-çaktià sva-guëair nigüòhäm [çve.u. 1.3] ity-ädyäù | atra sva-guëair iti yätéta-gocarä väcäm [vi.pu. 1.19.76] ity uktaiù svéya-svabhävair ity arthaù | atra çré-viñëu-puräëe ñañöhäàçe, nirastätiçayähläda- [vi.pu. 6.5.59] ity-ädi-prakaraëaà tadéya-çrédhara-svämi-öékä cänusandheyä ||1

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||20||

[21]

tathä—mäà bhajanti guëäù sarve nirguëaà nirapekñakam |suhådaà priyam ätmänaà sämyäsaìgädayo’guëäù || [bhä.pu. 11.13.40]

öékä ca—katham-bhütäù ? aguëäù, guëa-pariëäma-rüpä na bhavanti, kintu nityä ity arthaù ity eñä |

1 This last sentence not in Jadavpur.

77

BHAGAVAT-SANDARBHA

tathä ca närada-païcarätre jitaà-te-stotre—namaù sarva-guëätéta-ñaò-guëäyädi-vedhase iti | yad uktaà brahma-tarke—

guëaiù svarüpa-bhütais tu guëy asau harir éçvaraù |na viñëor na ca muktänäà kväpi bhinno guëo mataù ||

kälikä-puräëe devé-kåta-viñëu-stave—

yasya brahmädayo devä munayaç ca tapo-dhanäù |na vivåëvanti rüpäëi varëanéyaù kathaà sa me ||striyä mayä te kià jïeyä nirguëasya guëäù prabho |naiva jänanti yad rüpaà sendrä api suräsuräù || iti ||1

|| 11.13 || çré-haàsa-devaù sanakädén ||21||

[22]

anyatra ca çré-haàsa-väkya-sthitädi-grahaëa-kroòé-kåtän tän bahün eva satyaà çaucam [bhä.pu. 1.16.27] ity-ädibhir gaëayitväha—

ete cänye ca bhagavannityä yatra mahä-guëäù |prärthyä mahattvam icchadbhirna viyanti sma karhicit || [bhä.pu. 1.16.30]

öékä ca—ete ekonacatväriàçat | anye ca brahmaëyatva-çaraëyatvädayo mahänto guëä yasmin nityäù sahajä na viyanti na kñéyante sma | ity eñä |

atra çré-viñëu-puräëaà—

kalä-muhürtädi-mayaç ca kälona yad-vibhüteù pariëäma-hetuù || [vi.pu. 4.1.84] iti |

|| 1.16 || çré-påthivé çré-dharmam ||22||

[23]

ata eva äha—

1 “atra viñëu-puräëe’pi—kalä-muhürtädi-mayaç ca kälo na yad vibhüteù pariëäma-hetuù [vi.pu. 4.1.27] iti | kià ca, tädåçätmatväd eva suhådaà nirupädhi-sarva-hita-käritvaà yuktam iti bhävaù | ataù sarvotkåñöe mayi prema-bhaktir eva sädhyeti paryavasäna-väkyärthaù” ity adhika-päöhaù krama-sandarbhe.

78

BHAGAVAT-SANDARBHA

namas tubhyaà bhagavate brahmaëe paramätmane |na yatra çrüyate mäyä loka-såñöi-vikalpanä || [bhä.pu. 10.28.6]

yatra bhagavad-äditvena tridhaiva sphurati svarüpe mäyä na çrüyate | tasya tathä tathä sphürtir mäyayä na bhavatéty arthaù | tatra hetuù—loka-såñöäv eva vikalpituà såñöi-sthiti-saàhärair vividham éçituà çélaà yasyäù sä | ata eva bhügola-praçne hetutvena räjïäpy uktam—

bhagavato guëa-maye sthüla-rüpa äveçitaà mano hy aguëe’pi sükñmatama ätma-jyotiñi pare brahmaëi bhagavati väsudeväkhye kñamam äveçitum [bhä.pu. 5.16.3] iti |

|| 10.28 || varuëaù çré-bhagavantam ||23||

[24]

tathä—

tasmai namo bhagavate väsudeväya dhémahi |yan-mäyayä durjayayä mäà vadanti jagad-gurum ||vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä |vimohitä vikatthante mamäham iti durdhiyaù || [bhä.pu. 2.5.12-13]

tama-ädi-mayatvena svasya sa-doñatvät, saccidänanda-ghanatvena yasya nirdoñasya netra-gocare vilajjamänayä amuñä mäyayä vimohitä asmad-ädayo durdhiyaù ||

|| 2.5 || çré-brahmä çré-näradam ||24||

[25]

tad evam aiçvaryädi-ñaökasya svarüpa-bhütatvam uktvä, çré-vigrahasya pürëa-svarüpa-bhütatvaà vaktuà prakaraëam ärabhyate | tatra tasya tädåçatva-sacivaà nityatvaà tävat pürva-darçita-tädåça-vaikuëöhädhiñöhätåtvena siddham eva | prapaïcävatérëatve’py äha tribhiù—

nañöe loke dvi-parärdhävasänemahä-bhüteñv ädi-bhütaà gateñu |vyakte’vyaktaà käla-vegena yätebhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù || [bhä.pu. 10.3.25]

79

BHAGAVAT-SANDARBHA

ataù çeña-saàjïaù | tatra yuktiù—

yo’yaà kälas tasya te’vyakta-bandhoceñöäm ähuç ceñöate yena viçvam |nimeñädir vatsaränto mahéyäàstaà tveçänaà kñema-dhäma prapadye || [bhä.pu. 10.3.26]

he avyakta-bandho sännidhya-mätreëa prakåti-pravartaka ceñöä nimeñonmeña-rüpäm | çrutiç ca—sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñäd adhi [mahä-näräyaëa.u. 1.8] iti | sarve nimeñädayaù kälävayaväù, viçeñeëa dyotate vidyut, puruñaù paramätmeti çruti-padärthaù | sarvatra såñöi-saàhärayor nimittaà käla eva, tasya tu tad-aìga-ceñöä-rüpatvät tau tatra na sambhavata eveti bhävaù | tatra hetv-antaraà kñema-dhämeti | tvä tväm | atra sväbhéñöät tasmäd ävirbhäväd eva kaàsa-bhayaà kaimutyena väritavaté | tathaiva spañöaà punar äha—

martyo måtyu-vyäla-bhétaù paläyan lokän sarvän nirbhayaà nädhyagacchat |tvat-padäbjaà präpya yadåcchayädyasvasthaù çete måtyur asmäd apaiti || [bhä.pu. 10.3.27]

lokän präpya nirbhayaà bhayäbhävam | tvat-pädäbjaà tu präpyety ubhayaträpy anvayaù | atra tvat-pädäbjam iti çré-vigraham eva tathä vispañöaà sädhitavaté | ata evämåta-vapur iti sahasra-näma-stotre | måtaà maraëaà tad-rahitaà vapur asyety amåta-vapur iti çaìkara-bhäñye’pi | ädyeti janmäbhävo’pi darçitaù, sa-janmani sarvatra säditvasyaiva siddheù | tad uktam—präduräséd yathä präcyäà diçéndur iva puñkalaù [bhä.pu. 10.3.8] iti |

çrutiç cätra—sa brahmaëä såjati, sa rudreëa viläpayati, so’nutpattir alaya eva hariù paraù paramänandaù iti mahopaniñadi1 ||

|| 10.3 || çré-devaké-devé çré-bhagavantam ||25||

[26]

tathä utpatti-sthiti-layety-ädi-padye—yad rüpaà dhruvam akåtam [bhä.pu. 5.25.9] iti | yasya çré-saìkarñaëasya rüpaà dhruvam anantaà akåtaà cänädi | ata eva varñädhipopäsanä-varëane bhavenäpi tad-rüpam adhikåtyoktam—

na yasya mäyä-guëa-citta-våttibhirnirékñato hy aëv api dåñöir ajyate | [bhä.pu. 5.17.19] iti |

1 Not found in mahopaniñad.

80

BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tu tatra tad eva rüpam adhikåtya çré-çukena—yä vai kalä bhagavatas tämasi [bhä.pu. 5.25.1] iti | tathä bhaväné-näthair [bhä.pu. 5.17.16] iti gadye, tämaséà mürtim ity uktam, tan nijäàça-çiva-dvärä tamo-guëopakärakatvena jïeyam |

utpatti-sthiti-laya ity-ädi-padyänantaraà çré-çukenaiva çré-närada-väkyam anüktam—mürtià na puru-kåpayä babhära sattvaà saàçuddhaà sadasad idaà vibhäti yatra [bhä.pu. 5.25.10] iti | tasmän nityam eva sarvaà bhagavad-rüpam |

tathä ca pädmottara-khaëòe tat-stutiù—anädi-nidhanänanta-vapuñe viçva-rüpiëe [pa.pu. 6.239.15] iti |

yad atra skändädau kvacid bhrämakam asti, tat tu tat-tat-puräëänäà tämasa-kalpa-kathä-mayatvät, tat-tat-kalpeñu ca çré-bhagavatä sva-mahimävaraëäd yuktam eva | tad iti na bhagavattva-pratipädana-param, çuñka-vairägya-çiva-mahimädi-tätparyakatvät | tatas tat-paratväbhävän na tatra yäthärthyaà ca | tathävidhaà çivädi-pratipädakaà çästraà ca vaiñëavair na grähyam iti skända eva ñaëmukhaà prati çré-çivenoktam—çiva-çästre’pi tad grähyaà viñëu-çästropayogi yat iti | ata eva pädmottara-khaëòädau tathä-vidha-puräëänäm api tämasatvam evoktam |

na caivaà teñäà puräëänäm aprämäëyam äpatitam, paramätma-sandarbhe darçayitväyiñyämänena matsya-puräëa-vacanänusäreëa tämasa-räjasa-kalpa-kathämayatvaà teñäà, sättvika-kalpa-kathämayatvaà tu viñëu-pratipädakänäà tat-tad-guëamayatvam iti tat-tat-kalpaà präpya çré-viñëur eva tathätmänaà pratyäyata iti | tathä tathaiva ca tat-tat-puräëaà prastauti | tasmäd yathä-dåñöam eva tat-tad-vacanaà nänyathatvaà vahati | kintu sattvät saïjäyate jïänam [gétä 14.17] iti brahma-käëòasyeva sättvika-puräëänäà sarvordhva-jïänam ity eva labhyate | tac ca sättvika-puräëa eva dåçyate ca | tad api paramätma-sandarbhe lekhyam | pädma-pätäla-khaëòa-vaiçäkha-mähätmye ca—vyämohäya1 caräcarasya jagatas te te puräëägamäù [pa.pu. 5.97.27] ity uktam |2

çré-bhägavatenäpi—evaà vadanti räjarñe [bhä.pu. 10.77.30] ity-ädinä tädåçaà mataà na matam | tad idaà tu çré-kåñëa-sandarbhe viçiñya sthäpayiñyämaù |

sva-mataà tu—satyaà çaucaà dayä kñäntir [bhä.pu. 1.16.27] ity-ädinä çré-påthivé-väkyena känti-maha-ojo-balänäm api sväbhävikatvam avyabhicäritvaà darçayatä darçitam | nañöe loka3 [bhä.pu. 10.3.25] ity ädinä

1 syur mohäya in Padma-puräëa.2 This paragraph after yuktam eva not found in the Jadavpur edition. Compare Paramätma-sandarbha, 17.3 see section 25.

81

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-devaké-väkyena ca | tasmät sädhüktaà yad rüpaà dhruvam akåtam [bhä.pu. 5.25.9] iti ||

|| 5.25|| çré-çukaù ||26||

[27]

vibhutvam äha—

na cäntar na bahir yasya na pürvaà näpi cäparam |pürväparaà bahiç cäntar jagato yo jagac ca yaù ||taà matvätmajam avyaktaà martya-liìgam adhokñajam |gopikolükhale dämnä babandha präkåtaà yathä || [bhä.pu. 10.9.13-14]

öékä ca—bandhanaà hi bahiù-parétena dämnä antarävåtasya bhavati | tathä pürväpara-vibhägavato vastunaù pürvato däma dhåtvä paritaù pariveñöanena bhavati | na tv etad astéty äha—na cäntar iti | kià ca, vyäpakena vyäpyasya bandho bhavati | tac cätra viparétam ity äha—pürväparam iti | kià ca, tad-vyatiriktasya cäbhävän na bandha ity äha—jagac ca yaù iti | taà martya-liìgam adhokñajam ätmajaà matvä babandheti | ity eñä ||

jagac ca yaù ity atra yasya käraëasya vyatirekeëa käryasya jagato vyatirekaù syäd iti, tad-ananyasya jagatas tac-chaktyaiva, çaktes tad-aàçäàça-rüpayä rajjvä kathaà bandhaù syät ? na hi vahnim arciño daheyur iti bhävaù |

taà martya-liìgam ity ädau | öékä-kåtäm ayam abhipräyaù—nanu sarva-vyäpakaà kathaà babandha ? na hi brahmäëòa-golakädikam api kaçcid badhnäti | taträha—martya-liìgaà manuñya-vigraham | tarhi kathaà vyäpakatvam ? taträha—adhokñajam adhaù-kåtam indriyajaà jïänaà yena, taà sarvendriya-jïänägocaraà pratyakñädi-pramäëair acintya-svarüpam ity arthaù | tasmät tad-äkäratve’pi tasmin vibhutvam asty eveti bhävaù | adhokñajatväd evävyaktatvam api vyäkhyätam iti tan noddhåtam |

nanu manuñya-vigrahatve’py aparityakta-vibhutvaà kathaà mätur näsphurat ? taträha—ätmajaà matvä iti | vatsalädy-abhidha-prema-rasa-viçeñasya svabhävo’yam | yad asau svänanda-püreëa tasya tädåçatvaà praty anubhava-paddhatim ävåëotéty arthaù | itthaà cätad-vérya-kovidatvaà tasyä mähätmyam eva, taà rajjubhir baddham api kartus tasya prema-rasasyänubhäva1-rüpatvät | tad uktam—nemaà viriïco na bhava [bhä.pu. 10.9.20] ity-ädi |1 prema-rasasyänubhava- (Puri ga)

82

BHAGAVAT-SANDARBHA

präkåtaà yathä ity anena adhokñajam ity anena ca vastuno vyäpakatvaà mäyayä tu martya-liìgatvam ity api parihåtam | yad dhi tarka-gocaro bhavati, tatraiva kadäcid asambhava-réti-darçanena säbhyupagamyate | yat tu svata eva tad-atétaà, tatra tat-svékåtir atéva-mürkhatä | yathä bäòava-nämno vahner jala-nidhi-madhya eva dedépyamänatäyäm aindrajälikatä-svékaraëam | çrutiç ca—arväg devä asya visarjanenätha ko veda yata äbabhüva [å.ve. 10.129.6] ity ädyä |

kià ca, yad gataà bandhanaà, tasya çré-vigrahasyaiva vyäpakatvaà vivakñitaà, yat-tadoù sämänädhikaraëyät, tasyäs taträkovidatvopapädanatväc ca1 | tatra vigrahatvaà paricchinnäyäm eva sambhavati, kara-caraëädy-äkära-sanniveçät | tasmäd asyaiva tasmin paricchinnatvaà vibhutvaà ca yugapad eva | müla-siddhänta eva paraspara-virodhi-çakti-çata-nidhänatvaà tasya darçitam | dåçyate’pi loke tri-doña-ghna-mahauñadhénäà2 tädåçatvam |

tathaiva vibhutvam uktaà brahma-saàhitäyäm—

panthäs tu koöi-çata-vatsara-saàpragamyoväyor athäpi manaso muni-puìgavänäm |so’py asti yat-prapada-sémny avicintya-tattvegovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.40] iti |

çrutiç ca madhva-bhäñya-pramäëitä—asthülo’naëur amadhyamo madhyamo’vyäpako vyäpako harir ädir anädir aviçvo viçvaù saguëo nirguëa iti |

tathaiva nåñiàha-täpané ca—turéyam aturéyam, ätmänam anätmänam, ugram anugram, véram avéraà, mahäntam amahäntaà, viñëum aviñëuà, jvalantam ajvalantaà, sarvato-mukham asarvato-mukham [nå.tä.u. 2.3] ity-ädikä |

brahma-puräëe—

asthülo’nurüpo’säv aviçvo viçva eva ca |viruddha-dharma-rüpo’säv aiçvaryät puruñottamaù || iti ||

tathaiva dåñöaà çré-viñëu-dharme—

paramäëv-anta-paryanta-sahasräàçäëu-mürtaye |jaöharäntäyutäàçänta-sthita-brahmäëòa-dhäriëe || iti ||

ataù çré-gétopaniñadaç ca—1 -opapädanäc ca (Puri ga)2 mahauñadhädénäà (Puri ga)

83

BHAGAVAT-SANDARBHA

mayä tatam idaà sarvaà jagad avyakta-mürtinä |mat-sthäni sarva-bhütäni na cähaà teñv avasthitaù ||na ca mat-sthäni bhütäni paçya me yogam aiçvaram | [gétä 9.4-5] iti |

avyakta-mürtineti tädåça-rüpatväd buddhi-vaibhavägocara-svabhäva-vigraheëety arthaù ||

|| 10.9 || çré-çukaù ||27||

[28]

tad evaà paricchinnasyaiva tad-äkärasya vibhutvaà punar-vidvad-anubhavenokta-poña-nyäyena darçayitum prakaraëam ärabhyate | tatraikädaça-padyäny äha—

kvähaà tamo-mahad-ahaà-kha-carägni-vär-bhü-saàveñöitäëòa-ghaöa-sapta-vitasti-käyaù |kvedåg-vidhävigaëitäëòa-paräëu-caryä-vätädhva-roma-vivarasya ca te mahitvam || [bhä.pu. 10.14.11]

spañöam ||

utkñepaëaà garbha-gatasya pädayoùkià kalpate mätur adhokñajägame |kim-asti-nästi-vyapadeça-bhüñitaàtavästi kukñeù kiyad apy anantaù || [bhä.pu. 10.14.12]

ataù sarvasya tava kukñi-gatatvena mamäpi tathätvän mätåvad aparädhaù soòhavya iti bhävaù |

kià ca, viçeñatas tu tvatto yaj janma prasiddham ity äha—

jagat-trayäntodadhi-samplavodenäräyaëasyodara-näbhi-nälät |vinirgato’jas tv iti väì na vai måñäkintv éçvara tvan na vinirgato’smi || [bhä.pu. 10.14.13]

tathäpi tvat tvattaù kià tu notpanno’smi ha api tu tvatta evotpanno’sméty arthaù |

nanu yady ahaà pralayodadhi-çäyé näräyaëaù syäà, tarhi mattas tvam utpanno’séty api ghaöate | tat tv anyathaivety äçaìkyäha—

84

BHAGAVAT-SANDARBHA

näräyaëas tvaà na hi sarva-dehinämätmäsy adhéçäkhila-loka-säkñé |näräyaëo’ìgaà nara-bhü-jaläyanättac cäpi satyaà na tavaiva mäyä || [bhä.pu. 10.14.14]

he adhéça ! éçasya sarväntaryämiëo näräyaëasyäpy upari vartamäna ! he bhagavan ! ity arthaù | hi niçcitaà | sa näräyaëas tvaà näsi, kintu näräyaëo’sau tavaiväìgam aàçaù | yadyapy evam athäpi mama tad-aìgotpannatväd aìginas tvatta evotpattir iti bhävaù |

katham asau näräyaëa ucyate ? kathaà vä mama tasmäd vailakñaëyam ? tatraha—yo’sau dehinäm ätmä antaryämi-puruñaù | ata eva närasya jéva-samühasya ayam äçrayo yatreti tasya näräyaëatvaà, säksäd bhagavatas tava tu tad-antaryämitäyäm apy audäsényam iti bhävaù | kià ca, akhila-loka-säkñé, yasmät akhilaà lokaà säkñät paçyati, tasmän näram ayate jänätéti näräyaëo’sau, tvaà punas tenäàçenaiva tad-drañöä, na tu säkñäd iti tasmäd vilakñaëa ity arthaù |

tarhi sa näräyaëas tvaà na bhavaséti, mamäpy anyathä näräyaëatvam astéti bhavatäbhipretaà | tat katham ? ity asyottaraà tenaiva sambodhanena vyaïjayati—adhéçeti | éçaù pravartakaù | tataç ca närasya ayanaà pravåttir yasmät, sa näräyaëaù | tato’py adhikaiçvaryäd adhéças tvam api näräyaëaù, yathä maëòaleçvaro’pi nåpatis teñäm adhipo’pi nåpatir iti | çré-kåñëasyaiva säkñät-svayaà-bhagavattvena tasmäd api paratvaà kåñëa-sandarbhe prabandhena darçayiñyate |

nanu, naräj jätäni tattväni näräëéti vidur budhäù | tasya täny ayanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || iti,

tathä, äpo närä iti proktä äpo vai nara-sünavaù | ayanaà tasya täù pürvaà tena näräyaëaù småtaù || [vi.pu. 1.4.6]

iti tasyäpi näräyaëatvam anyathä-prasiddham ity äçaìkyäha—nara-bhü-jaläyanät tac cäpéti | naräd udbhütä ye’rthäs tathä naräj jätaà yaj jalaà, tad-ayanät yac ca tac cäpi näräyaëatvaà bhavati |

tarhi kathaà prasiddhi-parityägenänyathä nirvakñi ? ity ata äha—satyaà neti | tat-pralayodadhi-jalädy-äçrayatvaà satyaà na, kintu tathä-jïänaà tavaiva mäyety arthaù | mäyätra pratäraëa-çaktiù, mäyä dambhe kåpäyäà ca iti viçva-prakäçät | durvitarkya-svarüpa-çaktyaiva paricchinnäparicchinnäyäs tvan-mürter jalädibhir aparicchedäd iti bhävaù |

85

BHAGAVAT-SANDARBHA

çloka-catuñöaye’smin yasya näräyaëasyäntataà mad-ädikaà sarvam eva jagat, so’pi taväntarbhüta iti tätparyam | näräyaëasya tädåçatve mantra-varëaù—

yac ca kiïcij jagat sarvaà dåçyate çrüyate’pi vä |antar bahiç ca tat sarvaà vyäpya näräyaëaù sthitaù || iti ||

tan-mürter jalädibhir aparicchede svänubhavaà pramäëayati—

tac cej jala-sthaà tava saj-jagad-vapuù kià me na dåñöaà bhagavaàs tadaiva |kià vä sudåñöaà hådi me tadaiva kià no sapady eva punar vyadarçi || [bhä.pu. 10.14.15]

jagad-äçraya-bhütaà näräyaëäbhidhaà tava tad-vapuù jalastham evety evaà yadi sat satyaà syät, tarhi tadaiva kamala-näla-märgeëäntaù praviçya saàvatsara-çataà vicinvatäpi mayä, he bhagavann ! acintyaiçvarya ! tat kim iti na dåñöam ?

yadi ca tad-vapur mäyä-mätraà, mäyä syäc chämbaré-buddhyor iti trikäëòa-çeña-rétyä mithyäbhivyaïjaka-kalä-viçeña-darçita-mätraà syät, tarhi kià vä rüòha-samädhi-yoga-virüòha-bodhena mayä hådi tadaiva suñöhu saccidänanda-ghanatvena dåñöaà, samädhy-anantaraà kià vä punaù sapady eva no vyadarçi na dåñöam | atas tvan-mürter mäyämayatvaà deça-viçeña-kåta-paricchedaç ca satyo na bhavatéty arthaù | etad vyäkhyäna-nidänaà tåtéya-skandhetihäso drañöavyaù |1

atra tac cäpi satyam [bhä.pu. 10.14.14] ity atra, tac cäpi aìgaà satyam eva, na tu viräòvan mäyeti | tac cej jalasthe [bhä.pu. 10.14.15] ity atra ca, taj-jalasthaà sad-rüpaà tava vapur yadi jagat syät, prapaïcäntaù-päti syäd iti vyäkurvanti, tasmäd evaà näräyaëäìgakasya bhagavad-vigrahasya viçvo’pi prapaïco’ntarbhüta iti svayaà bhagavatä darçitam | çrématyä jananyaivänubhütam ity äha—

atraiva mäyädhamanävatärehy asya prapaïcasya bahiù-sphuöasya |kåtsnasya cäntar jaöhare jananyämäyätvam eva prakaöékåtaà te || [bhä.pu. 10.14.16]

atraiva tävat çré-kåñëäkhye mäyopaçamane’vatäre prädurbhäve, bahiç cäntar-jaöhare ca sphuöasya dåñöasya kåtsnasya jagataù sambandhe pürvoktaà yan mäyätvam, prapaïca-kåta-tvat-paricchedyatvasya mithyätvam | taj-jananyä jananyai te tvayä prakaöékåtaà darçitam | tasmäd bhavän

1 This last sentence seems to have only been in the Jadavpur edition.

86

BHAGAVAT-SANDARBHA

jagad-antaùstha eva, jagat tu bhavad-bahir-bhütam ity evaà mäyä-dharmaù | vastutas tu durvitarkya-svarüpa-çaktyä madhyamatve’pi vyäpako’séti bhävaù |

mäyä-dharmeneti yad bhavatä kåpayä dåñöa-pramäëe’pi çré-vigrahe sarvo’pi prapaïco’ntar-bhüta iti darçitaà tat satyam eveti dyotanärthaà bhagavaty apy anyathä pratéti-nirasanärthaà ca pürvam evärtham upapädayati—

yasya kukñäv idaà sarvaà sätmaà bhäti yathä tathä |tat tvayy apéha tat sarvaàkim idaà mäyayä vinä || [bhä.pu. 10.14.17]

yasya tava kukñau sarvam idaà sätmaà tvat-sahitaà yathä bhäti, tat sarvam iha bahir api tathaiva tvayi bhäti ity anvayaù |

ayam arthaù—svasya vraje’ntar-bhütatä-darçanenaiva samaà vrajasya svasminn antar-bhütatäà darçayan, tac cäntar-bahir-darçanaà kià svapna etad uta deva-mäyä1 [bhä.pu. 10.8.40] ity-ädau çré-jananyä eva vicäre sväpnikatva-mäyikatva-bimba-pratibimbatvänäm ayogyatväd ekam evety abhijïäpayan, kià svapna ity-ädäv eva, yaù kaçcana autpattika ätma-yogaù [bhä.pu. 10.8.40] ity anena carama-pakñävasitayä durvitarkya-svarüpa-çaktyaiva madhyama-parimäëa-viçeña eva sarva-vyäpako’sméti svayam eva bhagavän jananéà prati yugapad ubhayätmakaà nija-dharma-viçeñaà darçitavän | ata eva dvitéye gåhëéta yad yad upabandham amuñya mätä ity ädau, pratibodhitäsét [bhä.pu. 2.7.30] ity uktam | tasmät tava kukñau sarvam idaà yathä bhäti, iha bahir api tathä, tad-antar-bhüto’pi tad-vyäpako’séti prakäreëaiva,2 tvayi tat sarvaà bhätéti | tad evaà tad idaà prapaïcena paricchedyatva-pratyayanaà tava mäyayä sva-yäthärthyävaraëa-çaktyä vinä kià sambhavati ? naiva sambhavatéty arthaù |

mayäpy evam evänubhütam ity äha—

adyaiva tvad-åte’sya kià mama na te mäyätvam ä-darçitam eko’si prathamaà tato vraja-suhåd-vatsäù samastä api |

1 kià svapna etad uta devamäyäkià vä madéyo bata buddhi-mohaùatho amuñyaiva mamärbhakasyayaù kaçcanautpattika ätma-yogaù2The words tvayi tat sarvaà bhätéti | tad evaà tad idaà prapaïcena paricchedyatva-pratyayanaà are missing in the Jadavpur edition.

87

BHAGAVAT-SANDARBHA

tävanto’si caturbhujäs tad akhilaiù säkaà mayopäsitästävanty eva jaganty abhüs tad amitaà brahmädvayaà çiñyate ||

[bhä.pu. 10.14.18]

adyaiva te tvayä kim asya viçvasya tvad-åte tvatto bahir mäyätvaà mäyayaiva sphuraëaà bhavatéti mama mäà prati na darçitam ? api tu darçitam eva | etan-naräkära-rüpät tvatto bahir evedaà jagad iti yan mugdhänäà bhäti, tan mäyayaivety arthaù |

katham etad-äkära-rüpasya mama tädåçatvam ? taträha—eko’si iti | vraja-suhåd-ädi-rüpaà yad yasmäd ävirbhütaà, tat tad akhilam adhunä tirodhäna-samaye yena punar anena çré-vigraha-rüpeëävaçiñyate, tad advayaà brahmaivety arthaù | açeña- präpaïcikäpräpaïcika-vastünäà prädurbhäva-sthiti-tirobhäva-darçanena tal-lakñaëäkräntatväd iti bhävaù | tataç cäsya brahmatve siddhe vyäpakatvam api sidhyatéti tätparyam |

nanu, såñöy-ädau brahma-viñëu-maheçvarä bhinnä eva käraëa-bhütäs tathä sthitau kecid anye’vatäräç ca, tat kathaà mamaivaà sarva-käraëatvam ucyate ? taträha—

ajänatäà tvat-padavém anätmany ätmätmanä bhäsi vitatya mäyäm |såñöäv ivähaà jagato vidhäna iva tvam eño’nta iva trinetraù || [bhä.pu. 10.14.19]

tvam ity asya bhäséty anenänvayaù, kartå-kriyayor anvayasyaiva präthamikatvät | karträ cätra tvam ity eva madhama-puruñeëa yujyate | tasmäd atra neva-çabdaù sambadhyate, kintv eña ity atraiva | tataç ca çré-vigraho’yaà väcyaù | svayaà bhagavattvenäsya guëävatäratväbhävät | adyaiva tvad-åte’syety anenävyvavahita-vacanena viruddhatväc ca |

tasmäd ayam arthaù—tvat-padavéà tava tathäbhütaà svarüpam ajänatäm ajänataù prati | ätmä tat tad aàçi-svarüpas tvam eva | ätmanä tat-tad-aàçena | mäyäà såñöy-ädi-nimitta-çaktim | anätmani jaòa-rüpe mahad-ädy-upädäne pradhäne | vitatya pravarty, tat-tat-kärya-bhedena bhinna iva bhäséty arthaù |

katham ? jagataù såñöäv ahaà brahmeva, vidhäne pälane eña iva etat-kärya-paricchinna iva, pälana-mätra-kärya ivety arthaù, ante tri-netra iveti | vastutas tvam eva tat-tad-rüpeëa vartase, müòhäs tu tvattas tän påthak paçyantéti bhävaù, yato dvitéye brahma-väkyam—

88

BHAGAVAT-SANDARBHA

såjämi tan-niyukto’haà haro harati tad-vaçaù |viçvaà puruña-rüpeëa paripäti tri-çakti-dhåk || [bhä.pu. 2.6.30] iti |

ato bhagavat-svarüpaikatvena na brahmädivad viñëur iveti nirdiñöam |

evaà yathä guëävatäräs tathänye’py avatärä ity äha—

sureñv åñiñv éça tathaiva nåñv apitiryakñu yädaùsv api te’janasya |janmäyatäà durmada-nigrahäyaprabho vidhätaù sad-anugrahäya ca || [bhä.pu. 10.14.20]

ajanasya janmety anena prädurbhäva-mätraà janmeti bodhayati |

nanu brahman kim atra vicäritaà bhavatä ? yad ekasyä eva mama mürter vyäpakatve saty anyäsäà darçana-sthänaà na sambhavati ? iti | tathä jaòa-vastünäà ghaöädénäm eva präkaöya-prakäro loke dåñöaù, kathaà tad-itara-svabhävänäà cid-vastünäà mama çré-mürty-ädénäm ? iti | yathä yävatyo vibhütayo mama bhavatä dåñöäù, tävatébhir eva bhavän vismito, näparäù santéti sambhävayann iva tat-parimitatäm adhigatavän astéti, tathä ye mamäàçäù pürvaà bäla-vatsädi-rüpäù, ta eva caturbhujä abhavann iti kasyäpi rüpasya kadäcid udbhavaù, kasyäpi kadäcin na ? iti | kià ca, satya-jïänänantänandaika-rasa-mürtitväd yugapad eva sarvam api tat-tad-rüpaà vartata eva, kintu yüyaà sarvadä sarvaà na paçyatheti tatra ca yaugapadyaà katham ? iti taträha—

ko vetti bhüman bhagavan parätmanyogeçvarotér bhavatas trilokyäm |kva vä kathaà vä kati vä kadetivistärayan kréòasi yoga-mäyäm || [bhä.pu. 10.14.21]

kva vä, kathaà vä, kati vä, kadä vä, yoga-mäyäà dustarkyäà cic-chaktià vistärayan tathä tathä pravartayan kréòaséti bhavata ütér léläs trilokyäà ko vetti? na ko’péty arthaù | yasyämataà tasya mataà mataà yasya na veda saù [kena.u. 2.3] iti bhävaù |

atra durjïeyatä-puraskåtenaiva sambodhana-catuñöayena caturñu yuktim äha—he bhüman ! kroòékåtänanta-mürty-ätmaka-çré-mürte ! ayaà bhävaù—ekam api mukhyaà bhagavad-rüpaà yugapad ananta-rüpätmakaà bhavati | tathaiväkrüreëa stutaà bahu-mürty-eka-mürtikam [bhä.pu. 10.40.7] iti | tathä çrutiù—ekaà santaà bahudhä dåçyamänam1 iti | tato yadä yädåçaà yeñäm upäsanä-phalodaya-bhümikävasthänaà, tadä tathaiva te paçyanti | tathä ca—prajïäntara-påthaktvavad dåñöiç ca tad uktià [ve.sü. 3.3.50] ity atra

1 Source not found.

89

BHAGAVAT-SANDARBHA

brahma-sütre madhva-bhäñyam—upäsanä-bhedäd darçana-bheda iti | dåñöäntaç ca—yathaikam eva paööa-vastra-viçeña-picchävayava-viçeñädi-dravyaà nänä-varëamaya-pradhänaika-varëam api kutaçcit sthäna-viçeñäd datta-cakñuño janasya kenäpi varëa-viçeñeëa pratibhätéti | aträkhaëòa-paööa-vastra-viçeñädi-sthänéyaà nija-pradhäna-bhäsäntar-bhävita-tat-tad-rüpäntaraà çré-kåñëa-rüpaà, tat-tad-varëa-cchavi-sthänéyäni rüpäntaräëéti jïeyam | yathä çré-närada-païcarätre—

maëir yathä vibhägena néla-pétädibhir yutaù |rüpa-bhedam aväpnoti dhyäna-bhedät tathä vibhuù || iti |

maëir atra vaiduryaà, néla-pétädayas tad-guëäù | tad evaà kvety asya yuktir uktä |

evam eva çré-vämanävatäram upalakñya çré-çuka-väkyam—

yat tad vapur bhäti vibhüñaëäyudhair avyakta-cid vyaktam adhärayad dhariù |babhüva tenaiva sa vämano baöuù saàpaçyator divya-gatir yathä naöaù || [bhä.pu. 8.18.12]

arthaç cäyam—yad vapuù çaréraà na kenäpi vyajyate, yä1 cit pürëänandas tat-svarüpam eva, yad vibhüñaëäyudhair bhäti, tad vapus tadä prapaïce’pi vyaktaà yathä syät tathä adhärayat sthäpitavän | punaç ca, tenaiva vapuñä vämano baöur babhüva hariù | eva-käreëa pariëäma-veñäntara-yogädikaà niñiddham | kadä ? pitroù sampaçyatoù | tenaiva vapuñä | tad-bhäve hetuù—divyäù paramäcintyäù, yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.9.3] ity-ädi-çruteù | svasminn eva nitya-sthitänäà nänä-saàsthänänäà prakäçanäprakäçana-rüpä gatayaç ceñöä yasya saù |

taträlaksita-svadharma-mätrolläsäàçe dåñöänta-leçaù—yathä naöa iti | naöo’pi kaçcid äçcaryatamä divyä parama-vismäpikä gatir hastaka-rüpä ceñöä yasya tathäbhütaù san, tenaiva rüpeëa vaiñamyädikam2 anurékåtyäpi nänäkäratäà yathä darçayati | svargyo naöo vä divya-gatiù | tataç ca tat-tad-anukaraëaà tasyätyanta-tad-äkäram eva bhavati, atra parameçvaraà vinä anyasya sarväàçe tädåçatväbhävät | na ca dåñöänte khaëòatva-doñaù prapaïcanéyaù3 | yathä bhakñita-kéöa-pariëäma-lälä-jäta-tantu-sädhano’py ürëa-näbhaù parameçvarasya jagat-såñöäv ananya-sädhakatve dåñöäntaù çrüyate, yathorëa-näbhir hådayät [bhä.pu. 11.9.21] ity-ädi, tadvat |

tad evaà çré-brahmaëäpi sarva-rüpa-sad-bhäväbhipräyeëaivoktam—

tvaà bhakti-yoga-paribhävita-håt-saroja

1 yac iti krama-sandarbhaù. 2 veña-mäyädikam iti krama-sandarbhaù.3 prasaïjanéyaù iti krama-sandarbhaù.

90

BHAGAVAT-SANDARBHA

ässe çrutekñita-patho nanu nätha puàsäm |yad yad-dhiyä ta urugäya vibhävayanti tat tad vapuù praëayase sad-anugrahäya || [bhä.pu. 3.9.11] iti |

praëayase prakarñeëa nayasi prakaöayasi, çruteksita-patha ity anena kalpanäyä nirastatvät | sarva-rüpatve’pi bhaktänabhirucita-rüpatve’pavädaù çré-kardama-väkyena—

täny eva te’bhirüpäëi rüpäëi bhagavaàs tava |yäni yäni ca rocante sva-janänäm arüpiëaù || [bhä.pu. 3.24.30]

yäni yäni ca tvadéya-svabhaktebhyo rocante, täni | käny eva tava rüpäëi ? te tava abhirüpäëi yogyäni, nänyänéty arthaù | anyäni ca, yädåçaà ranti-deväya kutsita-rüpaà prapaïcitaà, tädåçäni jïeyäni | tädåçasya ca mäyikatvam eva hi tatroktam—

tasya tribhuvanädhéçäù phaladäù phalam icchatäm |ätmänaà darçayäïcakrur mäyä viñëu-vinirmitä || [bhä.pu. 9.21.15] iti |

öékä ca—tribhuvanädhéçäù brahmädayaù mäyäs tadéya-dhairya-parékñärthaà prathamaà mäyayä våñalädi-rüpeëa pratétäù santa ity arthaù | ity eñä |

anabhirüpatve hetuù—arüpiëa iti | präkåta-rüpa-rahitasyeti | öékä ca—apräkåtatvena kutsitatväsambhaväd iti bhävaù |

atha prakåta-pakñasya kathaà vety-ädi-traya-yuktaye’vaçiñöaà sambodhana-trayaà vyäkhyäyate | he bhagavann acintya-çakte! acintyasya bhagavan-mürty-ädy-ävirbhävasyänyathänupapatter acintyä svarüpa-çaktir eva käraëam iti bhävaù | iyaà kathaà vety asya yuktiù |

tathä, he parätman! pareñäà pratyekam apy ananta-çakténäà puruñädy-avatäräëäm ätmann avatärin, tvayi tu täsäà sutaräm anantatvät | tad-ävirbhäva-vibhütayaù kati vä väì-manaso’gocaratvam äpadyerann iti bhävaù | iyaà kati vety asya yuktiù |

tathä he yogeçvara! ekasminn api rüpe nänä-rüpa-yojanä-lakñaëäyä yoga-nämnyäù svarüpa-çaktes tayä vä éçana-çéla | ayaà bhävaù—yathä tava pradhänaà rüpam antar-bhütänanta-rüpaà tathä taväàça-rüpaà ca, tataç ca yadä tava yaträàçe tat-tad-upäsanä-phalasya yasya rüpasya prakäçanecchä, tadaiva tatra tad rüpaà prakäçase iti | iyaà kadety asya yuktiù ||

tasmät tat tat sarvam api tasmin çré-kåñëa-rüpe’ntar-bhütam ity evam aträpi tätparyam upasaàharati—

tasmäd idaà jagad açeñam asat-svarüpaà

91

BHAGAVAT-SANDARBHA

svapnäbham asta-dhiñaëaà puru-duùkha-duùkham |tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanäv anantemäyäta udyad api yat sad ivävabhäti || [bhä.pu. 10.14.22]

yasmäd evaà prapaïcäprapaïca-vastünäà sarveñäm api tattva-vigraho’si, tasmäd eva nitya-sukha-bodhana-laksaëä yä tanus tat-svarüpe’nante tvayy eväçeñam idaà jagad avabhäti ity anvayaù |

kathambhütaà ? sat udyad api yat muhur ubhavat tirobhavac ca | yad yasmin muhur jäyate léyate ca, tat tasminn evävabhäti, bhuvi tad-vikära iveti bhävaù |

tarhi kià mama vikäritvaà ? nety äha—mäyäto mäyayä tvadéyäcintya-çakti-viçeñeëa vikärädi-rahitasyaiva, çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.17] ity-ädau pariëäma-svékärät | muhur udbhava-tirobhavatväd eva svapnäbhaà tat-tulyaà, na tv ajïäna-mätra-kalpitatväd api, vaidharmyäc ca na svapnädivat [ve.sü. 2.2.29] iti nyäyena | tathä, avidyä-våttika-mäyä-käryatväc ca asta-dhiñaëaà, jéva-paramätma-jïäna-lopa-kartå | ubhayasmäd api hetoù puru-duùkha-duùkhaà, tadéya-sukhäbhäsasyäpi vastuno duùkha-rüpatvät | vinä tvat-sattayä asat-svarüpaà, çaça-viñäëa-tulyaà | tad evaà-bhütam api sad ivänaçvaram iväbhäti mugdhänäm iti çeñaù | upalakñaëaà caitad vyavahära-jïäna-maya-mahad-ädy-ätmakatvät jïänodbodhakam iva svargädy-ätmakatvät sukham iva ca |

tad evam anyasya tat-paricchedyatvät svarüpa-çaktyaiva paricchinnam aparicchinnaà ca tavedaà vapur iti prakaraëärthaù ||

|| 10.14 || brahmä çré-bhagavantam ||28||

[29]

tad itthaà madhyamäkära eva sarvädhäratväd vibhutvaà sädhitam | sarvagatatväd api sädhyate—

citraà bataitad ekena vapuñä yugapat påthak |gåheñu dvy-añöa-sähasraà striya eka udävahat || [bhä.pu. 10.69.2]

etad bata aho citraà ! kià tat ? eka eva çré-kåñëo dvy-añöa-sähasraà strér yad udävahat pariëétavän | nanu kim aträçcaryaà ? taträha—gåheñv iti tat-saìkhyeñu sarveñv iti çeñaù | bhavatu, tato’pi kià ? taträha—påthak påthag eva sthitvä päëi-grahaëädi-viväha-vidhià kåtavän |

nanu kramaça udvähe näsambhavam etat ? taträha—yugapad iti | nanu yogeçvaro’pi yugapan nänä-vapüàñi vidhäya tad vidhätuà çaknoti ? kim atra

92

BHAGAVAT-SANDARBHA

yogeçvarärädhya-caraëänäà yuñmäkam api citraà ? taträha—ekena vapuñä iti |

tarhi katham aneka-bähv-ädikena vyäpakenaikena vapuñä tat kåtavän ? maivam |

äsäà muhürta ekasmin nänägäreñu yoñitäm |savidhaà jagåhe päëin anurüpaù svamäyayä || [bhä.pu. 3.3.8]

iti çrémad-uddhava-väkyädau tat-tad-anurüpatä-prasiddheù, ity abhipretya pürveëaika-padopanyäsena pariharati—påthag iti | ekena naräkäreëa vapuñä påthak-påthaktvena dåçyamänas tathä vihitavän | tasmäd ekam eva nara-vapur yato yugapat sarva-deçaà sarva-kriyäà ca vyäpnoti, tasmän mahad-äçcaryam iti väkyärthaù |

ittham eva païcame lokädhiñöhätuù çré-bhagavad-vigrahasya teñäm [bhä.pu. 5.20.40] ity ädi gadyopadiñöasya tädåçatvaà vyäkhyätaà çré-svämi-caraëaiù—mahä-vibhüteù päramaiçvaryasya patitväd ekayaiva mürtyä samantäd ästa iti |

atho muhürta ekasmin nänägäreñu täù striyaù | yathopayeme bhagavän tävad-rüpa-dharo’vyayaù || [bhä.pu. 10.59.42]

ity aträpy atas tävad-rüpatvaà näma yugapat tävat-pradeça-prakäçatvam eveti vyäkhyeyam | na tu näräyaëädivad bhinnäkäratvam | yathoktam—

anekatra prakaöatä rüpasyaikasya yaikadä |sarvathä tat-svarüpaiva sa prakäça itéryate || [la.bhä. 1.1.21]1 iti |

eña evänyaträkärasya prakäçasya ca bhedo jïeyaù ||

|| 10.69 || çré-näradaù ||29||

[30]

tathaiväha—

ity äcarantaà sad-dharmän pävanän gåha-medhinäm |tam eva sarva-geheñu santam ekaà dadarça ha || [bhä.pu. 10.69.41]

1 The verse that follows this in la.bhä.: dväravatyäà yathä kåñëaù pratyakñaà prati mandiram | citraà bataitad ity-ädi-pramäëena sa setsyati ||

93

BHAGAVAT-SANDARBHA

sarva-geheñu tam eva, na tu tasyäàçän | ekam eva santaà, na tu käya-vyühena bahu-rüpam | ekaà santaà bahudhä dåçyamänam iti çruteù, na cäntar na bahir yasya [bhä.pu. 10.9.11] ity-ädinä vibhutva-siddheç ca | ha sphuöam eva | dadarça bhagavad-datta-çaktyä säkñäd evänubhütavän, na tu kevalam anumitavän närada iti çeñaù |

ata eva—

kåñëasyänanta-véryasya yoga-mäyä-mahodayam |muhur dåñövä åñir abhüd vismito jäta-kautukaù || [bhä.pu. 10.69.42]

tatra ca yogamäyä durghaöa-ghaöané cic-chaktiù | tåtéye sanakädénäà vaikuëöha-gamane yogamäyä-çabdena parameçvare tu prayujyamänena cic-chaktir ucyate [bhä.dé. 3.15.26]1 iti svämibhir api vyäkhyätam asti |

jäta-kautuko munir muhur dåñövä vismito’bhüt | käya-vyühas tävat tädåçeñv api bahuñv eva sambhavati, taà vinäpi madhyamäkäre’pi tasmin sarva-vyäpakatva apürvam iti tasyäpi vismayaà hetur nänyatheti spañöam eva yathoktaà jïeyam | anena sarvataù päëi-pädaà tat [gétä 13.14] iti tädåçyäà çré-mürtyäm eva vyäkhyätaà bhavati | ata eva, na sthänato’pi parasyobhaya-liìgaà sarvatra hi [ve.sü. 3.2.11] iti sütraà tattva-vädibhir evaà yojitam—

sthänäpekñayäpi paramätmano na bhinnaà rüpaà | hi yasmät | tad-rüpatvaà sarvatraiva | sarva-bhüteñv evam eva brahma ity äcakñata iti çruteù |

eka eva paro viñëuù sarvaträpi na saàçayaù |aiçvaryäd rüpam ekaà ca süryavad badhudheyate || iti mätsyät |

pratidåçam iva naikadhärkam ekaàsamadhigato’smi vidhüta-bheda-mohaù || [bhä.pu. 1.9.42] iti bhägavatäc ca || iti |

evaà na bhedäd iti cen, na, pratyekam atad-vacanät [ve.sü. 3.2.12] ity etasya, api caivam ekam [ve.sü. 3.2.13] ity etasya ca sütrasya vyäkhyänaà tad-bhäñye dåçyam ||

|| 10.69 || çré-çukaù ||30||

[31]

tathä ca—

1 parameçvare tu yoga-mäyeti cic-chakti-viläsa iti drañöavyam ity äkare.

94

BHAGAVAT-SANDARBHA

tam imam aham ajaà çaréra-bhäjäàhådi hådi dhiñöhitam ätma-kalpitänäm |pratidåçam iva naikadhärkam ekaàsamadhi-gato’smi vidhüta-bheda-mohaù || [bhä.pu. 1.9.42]

tam imam agrata evopaviñöaà çré-kåñëaà vyañöy-antaryämi-rüpeëa nijäàçena çaréra-bhäjäà hådi hådi dhiñöhitam |

kecit sva-dehäntar-hådayävakäçeprädeça-mätraà puruñaà vasantam || [bhä.pu. 2.2.8]

ity-ukta-diçä tat-tad-rüpeëa bhinna-mürtivad1 vasantam apy ekam abhinna-mürtim eva samadhi-gato’smi | ayaà paramänanda2-vigraha eva vyäpakaù sväntar-bhütena nijäkära-viçeñeëäntaryämitayä tatra tatra sphuratéti vijïänavän asmi |

yato’haà vidhüta-bheda-mohaù, asyaiva kåpayä durékåto bheda-mohaù, bhagavad-vigrahasya vyäpakatväsambhävanä-janita-tan-nänätva-vijïäna-lakñaëo moho, yasya tathäbhüto’ham |

teñu vyäpakatve hetuù—ätma-kalpitänäm ätmany eva paramäçraye präduñkåtänäm |

tatra dåñöäntaù—pratidåçaà iti | präëinäà nänä-deça-sthitänäm avalokanam avalokanaà prati yathaika evärko3 våkña-kuòyädy-upari-gatatvena taträpi kutracid avyavadhänaù sampürëatvena sa-vyavadhänas tv asampürëatvenänekadhä dåçyate, tathety arthaù |dåñöänto’yam ekasyaiva tatra tatrodaya ity etan-mäträàçe | vastutas tu çré-bhagavad-vigraho’cintya-çaktyä tathä bhäsate | süryas tu dürastha-vistérëätmatä-svabhäveneti viçeñaù |

athavä, taà pürva-varëita-svarüpam imam agrata evopaviñöaà çaréra-bhäjäà hådi hådi santam api samadhigato’smi | yadyapy antaryämi-rüpam etasmäd rüpäd anyäkäraà, tathäpy etad rüpam evädhunä tatra tatra4 paçyämi | sarvato mahä-prabhävasya tasya rüpasyägrato’nyasya rüpasya sphuraëäçakter iti bhävaù | atra dåñöänto deça-bhede’py abheda-bodhanäya jïeyaù, na tu pürëäpürëatva-vivakñäyai |

1 bhinna-mürtimatsu (krama-sandarbha reading prefered in Puridas edition).2 parama-mohana- (ca, jha)3 -ärke | iti krama-sandarbhaù (puré)4 Krama-sandarbha here adds tathä.

95

BHAGAVAT-SANDARBHA

amélita-dåg vyadhärayat [bhä.pu. 1.9.30] iti, kåñëa evaà bhagavati mano-väk-käya-våttibhiù [bhä.pu. 1.9.43] ity upakramopasaàhärädibhir atra çré-vigraha eva prastüyate | tato nedaà padyaà brahma-paraà vyäkhyeyam | tad evaà paricchinnatväparicchinnatvayor yugapat-sthiter acaraà caram eva ca [gétä 13.14] ity etad apy atra susaìgacchate | ato vibhutve’pi léläyä yäthärthyaà sidhyati ||

|| 1.9 || bhéñmaù çré-bhagavantam ||31||

[32]

evaà tasya nityatva-vibhutve sädhite | tathaiva vyäkhyätaà çré-svämibhir añöamasya ñañöhe—

anäviräviräseyaà näbhütäbhüd iti bruvan | brahmäbhipraiti nityatva-vibhutve bhagavat-tanor || iti |1

tathä hi çloka-dvayaà taö-öékä ca—

ajäta-janma-sthiti-saàyamäyä-guëäya nirväëa-sukhärëaväya |aëor aëimne’parigaëya-dhämnemahänubhäväya namo namas te ||

rüpaà tavaitat puruñarñabhejyaàçreyo’rthibhir vaidika-täntrikeëa |yogena dhätaù saha nas tri-lokänpaçyämy amuñminn u ha viçva-mürtau || [bhä.pu. 8.6.8-9]

çré-mürter ayam ävirbhäva eva, na tv asmad-ädivaj janmädi tavästéty äha—na jätä janmädayo yasya | kutaù ? aguëäya, ato nirväëa-sukhasyärëaväya, apära-mokña-sukha-rüpäyety arthaù | tathäpy aëor apy aëimne’tisükñmäya, durjïänatvät | vastutas tv aparigaëyam iyattätétaà dhäma mürtir yasya tasmai | na caitad asaàbhävitam, yato mahän acintyo’nubhävo yasya tasmai ||

tan-mürteù sanätanatvam aparimeyatvaà copapädayati—rüpam iti | he puruñarñabha! he dhätaù ! etat tava rüpaà vaidikena täntrikeëa ca yogenopäyena çreyo’rthibhiù sadä ijyaà püjyaà, ato nedam idäném apürvaà jätam iti bhävaù |

nanu yüyaà deväù püjyatvena prasiddhäù ? satyaà, sarve’py atraiväntarbhütä ity äha | u aho, ha sphuöam | amuñmiàs tvayi no’smäàs

1 This is a kärikä by Çrédhara Svämé in the commentary to 8.6.8.

96

BHAGAVAT-SANDARBHA

trilokäàç ca saha paçyämi | tatra hetuù—viçvaà mürtau yasya, atas tavaitad rüpaà paricchinnam api na bhavatéty arthaù | ity eñä |

atra nirväëa-sukhärëaväya ity arëavatva-rüpakeëa nirväëa-sukha-mätratvaà nirasya, tato’py adhika-mahä-sukhatvam darçitam | tad uktaà çré-dhruvena—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syät |sä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhütkià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || [bhä.pu. 4.9.10] iti |

tathä aëor aëimne iti procya, aparimeya-dhämne ity ukter acintya-çaktitva-rüpeëa mahänubhävatvena sarva-parimäëädhäratvaà tava darçitam iti viçeño’pi jïeyaù ||

|| 8.6 || çré-brahmä paramaà pumäàsam ||32||1

[33]

atha sthüla-sükñmätiriktatäm äha dväbhyäm—

sa vai na deväsura-martya-tiryaìna stré na ñaëòho na pumän na jantuù |näyaà guëaù karma na san na cäsanniñedha-çeño jayatäd açeñaù || [bhä.pu. 8.3.24]

evaà gajendram upavarëita-nirviçeñaàbrahmädayo vividha-liìga-bhidäbhimänäù |naite yadopasasåpur nikhilätmakatvättaträkhilämara-mayo harir äviräsét || [bhä.pu. 8.3.30]

yasya brahmädayo devä [bhä.pu. 8.3.22-23] ity-ädi-präktana-padya-dvayena yasmät sarva-käraëa-käraëatvaà vyaïjitaà, tasmäd devädénäà madhye ko’pi na bhavati | vailakñaëyaà sättvikatva-bhautikatvädi-hénataiva strétva-puruñatva-hénatä ca präkåta-tat-tad-dharma-rähityam | ata eva na ñaëòha ity uktam | tasmän na ko’pi jantuù |

käraëa-bhütaù sattvädir guëaù puëya-päpa-lakñaëaà karma ca nety äha—näyaà guëaù karmeti | tayor api pravartakatväd iti bhävaù | kià bahunä, yad atra sat sthülam asat sükñmaà, tad ekam api na bhavati, sva-prakäça-rüpatväd iti bhävaù | kintu sarvasya niñedhe’vadhitvena çiñyata iti çeñaù |

1 This break here is found only in the Jadavpur edition, but it is accepted as authoritative, since it fits the text.

97

BHAGAVAT-SANDARBHA

mäyayä tat-tad-açeñätmakaç ca jayatät, mad-vimokñaëäyävirbhavatu iti öékä ca |

evam upavarëitaà nirviçeñaà devädi-rüpaà vinä paraà tattvaà yena, taà gajendram | vividha-liìga-bhidäbhimänä vividhä cäsau liìga-bhidä devädi-rüpa-bhedaç ca, tasyäbhimäno yeñäm te evaite brahmädayo yadä nopajagmus tatra, tadä nikhilätmakatvät nikhilänäà teñäà paramätma-sukha-rüpatvät tad-vilakñaëo mäyayäçeñätmakatväd akhilämara-mayo harir äviräséd iti |

evam ävirbhävaà prärthayamäne çré-gajendre yad rüpeëävirbhütaà tat khalu tädåçam eva bhavitum arhatéti sädhüktaà sthüla-sükñma-vastv-atiriktas tava çré-vigraha iti | anyathä tv apäëi-päda-rüpatvenaiva tac cetasy ävirbhüya tad vidadhyät | tad uktaà svecchämayasya [bhä.pu. 10.14.2] iti |

çloka-dvayam idaà çlokäntara-vyavahitam apy arthenävyavahitatväd yugalatayopadadhre ||

|| 8.3 || prathamaà gajendraù çré-harim, dvitéyaà çré-çukaù ||33||

[34]

atha pratyag-rüpatatvam apy äha—

sa tvaà kathaà mama vibho’kña-pathaù parätmä yogeçvaraiù çruti-dåçämala-hådi-bhävyaù |säkñäd adhokñaja uru-vyavasanändha-buddheùsyän me’nudåçya iha yasya bhaväpavargaù || [bhä.pu. 10.64.26]

öékä ca—he vibho ! sa tvaà mamäkña-pathaù locana-gocaraù etac citram ity arthaù | kim aträçcaryaà ? tad äha para ätmä, ata eva yogeçvarair api çruti-dåçä amala-hådi vibhävyaç cintyaù | yato’dhokñajaù akñajam aindriyakaà jïänaà tad adhaù arväg eva yasya saù | yasya hi bhaväpavargo bhavet tasya bhavän anudåçyaù syät | uru-vyasanena kåkaläsa-bhava-duùkhena andha-buddhes tu mama etac citram ity arthaù | ity eñä |

darçana-käraëaà tüktaà näräyaëädhyätme—

nityävyakto’pi bhagavän ékñyate nija-çaktitaù |täm åte paramätmänaà kaù paçyetämåtaà prabhum || iti |

tädåça-çakter apy ulläse tat-kåpaiva käraëam | tad uktaà çrutau—

98

BHAGAVAT-SANDARBHA

na cakñuñä paçyati rüpam asya || [kaöha.u. 2.3.9]1

yam evaiña våëute tena labhyastasyaiña ätmä vivåëute tanuà sväm || [kaöha.u. 1.2.23]

na sandåçe tiñöhati rüpam asya [kaöha.u. 2.3.9, çve.u. 4.20] ity-ädikaà ca kutracit | evam eva näräyaëéye mokña-dharme näradaà prati çré-çvetadvépa-patinoktam—

etat tvayä na vijïeyaà rüpavän iti dåçyate |icchan muhürtän naçyeyam éço’haà jagato guruù || mäyä hy eñä mayä såñöä yan mäà paçyasi närada |sarva-bhüta-guëair yuktaà naivaà tvaà jïätum arhasi || [ma.bhä. 12.306.42-43]

yathä’nyo rüpavän iti hetor dåçyate, tathäyam apéty etat tvayä na jïeyam | tataç ca svasya rüpitve’py adåçyatvam uktvä, nija-rüpasyäpräkåtatvam eva darçitam | tad-darçane ca parama-kåpä-mayy akuëöhä mamecchaiva käraëam ity äha—icchann iti | naçyeyam adåçyatäm äpadyeyam | tatra svätantryaà jagad-vilakñaëatvaà ca hetum äha—éça ity ädi | tathäpi mäà sarva-bhüta-guëair yuktaà yat paçyasi, tad-yuktatvena yat pratyeñi, eñä mäyä mayaiva såñöä mama mäyayaiva tathä bhänam ity arthaù | tasmin—naivam ity-ädi | mäyätra pratäraëa-çaktiù |

tathä hi tatraiva çré-bhéñma-vacanam—

prétas tato’sya bhagavän deva-devaù sanätanaù |säkñät taà darçayämäsa dåçyo nänyena kenacit || [ma.bhä. 12.323.11] iti |

tam uparicaraà vasuà prati svätmänam iti çeñaù | tad-agre ca vasv-ädi-väkyam |

na çakyaù sa tvayä drañöum asmäbhir vä båhaspate |yasya prasädaà kurute sa vai taà drañöum arhati || [ma.bhä. 12.323.18] iti |

tad evaà çrutäv apy adåçyatvädayo dharmäù çré-vigrahasyaivoktäù | çruty-antaraà ca na cakñuñä paçyati rüpam asya [kaöha.u. 2.3.9] iti ||

|| 10.64 || någaù çré-bhagavantam ||34||

[35]

1 na sandåçe tiñöhati rüpam asyana cakñuñä paçyati kaçcanainamhådä manéñä manasä’bhikÿptoya etad vidur amåtäs te bhavanti

99

BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva1 präkåtäni rüpädéni niñidhya, anyäni sampratipädyante |

na vidyate yasya ca janma karma väna näma-rüpe guëa-doña eva vä |tathäpi lokäpyaya-sambhaväya yaùsva-mäyayä täny anukälam åcchati || [bhä.pu. 8.3.8]

ayam arthaù—avasthäntara-präptir vikäraù | tatra prathama-vikäro—janma iti | apürëasya nija-pürty-arthä ceñöä—karma iti | mano-grähyasya vastuno vyavahärärthaà kenäpi saìketitaù çabdaù—näma iti | cakñuñä grähyo guëaù—rüpam iti | sattvädi-präkåta-guëa-nidäno dravyasyotkarña-hetur-dharma-viçeño guëa iti prakåtije loke dåçyate |

yasya ca sarvadä svarüpa-sthatvät pürëatvän manaso’py agocaratvät svaprakäçatvät prakåty-atétvät täni na vidyante, tathäpi yas täni åcchati präpnoti tasmai nama [bhä.pu. 8.3.9] ity uttara-çlokenänvayaù |

ata eva çrutyäpi—niñkalaà niñkriyaà çäntam [çve.u. 6.19] ity ädau, açabdam asparçam arüpam avyayam [kaöha.u. 1.3.15] ity ädau ca tan niñidhyäpi sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasa [chä.u. 3.14.4] ity ädau vidhéyate |

guëa-doña iti aparamärthatväd guëa eva doña ity arthaù | tato rüòha-doñas tu sarvathä na sambhavaty eveti vyajyate2 | tathä ca kaurme—

aiçvarya-yogäd bhagavän viruddhärtho’bhidhéyate |tathäpi doñäù parame naivähäryäù kathaïcana |guëä viruddhä api tu samähäryäç ca sarvataù || iti |

ayam ätmäpahata-päpmä [chä.u. 8.7.1] ity-ädyäù çrutayaç ca, etaà saàyad väma ity äcakñate etaà sarväëi vämäny abhisaàyanti, eña u eva vämanéù, eña hi sarväëi vämäni nayati, eña u eva bhämanéù, eña sarveñu vedeñu bhäti [chä.u. 4.15.2-4] ity ädyä ca | ata eva sarva-gandhaù [chä.u. 3.14.4] ity-ädau gandhädi-çabdena saugandhädikam evocyate |

yadä tu åcchatinänvayas3 tu guëasya doñatvena rüpakam avivakñitaà, çruti-viruddhatvät, paramärthatvenaiva pratipädayiñyamäëatväc ca |

nanv ekatra teñäà janmädénäà bhäväbhävayor virodha ity äçaìkya tad-avirodhe hetum äha—sva-mäyayä iti | anyathänupapatti-pramitä dustarkyä svarüpa-çaktir eva tatra hetuù | ata eva svarüpa-bhütatvena tebhyaù

1 tatra ity adhikaù päöhaù (Puridas)2 vakñyate (ïa, öa, jä.)3 åcchatéty anena kriyä-padenänvayas iti krama-sandarbhaù |

100

BHAGAVAT-SANDARBHA

präkåtebhyo vilakñaëatvät täny api na vidyanta iti ca vaktuà na çakyata iti bhävaù | yathä çaìkara-çärérake samäkarñäd [ve.sü. 1.4.15] ity atra näma-rüpa-vyäkåta-vastu-viñayaù svacchandaù präyeëa prasiddha iti tad-vyakaraëäbhäväpekñayä präg-utpatteù sad eva brahma çrutäv asad ity ucyate ity uktam, tathaiva jïeyam |

ata eva çré-viñëu-puräëe—guëäàç ca doñäàç ca mune vyatéta [vi.pu. 6.5.83] ity uktvä punar äha—samasta-kalyäëa-guëätmako hi [vi.pu. 6.5.84] iti | tathä—

jïäna-çakti-balaiçvarya-vérya-tejäàsy açeñataù |bhagavac-chabda-väcyäni vinä heyair guëädibhiù || [vi.pu. 6.5.79] iti |

pädmottara-khaëòe ca—

yo’sau nirguëa ity uktaù çästreñu jagad-éçvaraù | präkåtair heya-saàyuktair guëair hénatvam ucyate || iti |

na ca sva-mäyayä ity anyathärthaà mantavyam |

svarüpa-bhütayä nitya-çaktyä mäyäkhyayä yutaù |ato mäyä-mayaà viñëuà pravadanti sanätanam || [caturveda-çikhä.u] iti çruteù ||

ätma-mäyä tad-icchä syät iti mahä-saàhitätaù |

triguëätmikätha jïänaà ca viñëu-çaktis tathaiva ca |mäyä-çabdena bhaëyante çabda-tattvärtha-vedibhiù || iti çabda-mahodadheù |

mäyä vayunaà jïänam iti nighaëöoù, mäyä syäc chämbaré-buddhyoù iti trikäëòa-çeñäc ca,

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä samäpta-sarvärtha-mayé väïchitam | sva-tejasä nitya-nivåtta-mäyä- guëa-pravähaà bhagavantam émahi || [bhä.pu. 10.37.23] iti çré-närada-väkyät,1

sva-sukha-nibhåta- [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädi-vaktå-hådaya-virodhäc ca | tataù sarvathä cic-chaktyä ity arthaù | ataù svämibhir api yoga-mäyä-çabdena cic-chaktir vyäkhyätä [bhävärtha-dépikä 3.15.26] |

1 dhämnä svena sadä nirasta-kuhakaà [bhä.pu. 1.1.1] iti | mäyäà vyudasya cic-chaktyä kaivalye sthita ätmani [bhä.pu. 1.7.23] ity-ädi-vacanebhyaù | ity adhika-päöhaù krama-sandarbhe.

101

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu präpnotéty1 ukteù kadäcitkatvam apy avagamyate, taträha—anu-kälaà, nityam eva präpnoti, kadäcid api na tyajatéty arthaù | svarüpa-çakti-prakäçitvasya ca mitho hetumattä jïeyä |

nanu kathaà janma-karmaëor nityatvam ? te hi kriye | kriyätvaà ca prati nijäàçam2 apy ärambha-parisamäptibhyäm eva sidhyatéti te vinä sva-svarüpa-häny-äpattiù ? naiña doñaù | çré-bhagavati sadaiväkäränantyät prakäçänantyät janma-karma-lakñaëa-lélänantyäd ananta-prapaïcänanta-vaikuëöha-gata-tat-tal-lélä-sthäna-tat-tal-lélä-parikaräëäà vyakti-prakäçayor änantyäc ca |3 yata evaà4 satyor api tat-tad-äkära-prakäça-gatayos tad-ärambha-samäptyor ekatraiva te te janma-karmaëor aàçä yävat samäpyante na samäpyante vä, tävad evänyaträpy ärabdhä bhavatéty evaà çré-bhagavati vicchedäbhävän nitye eva tatra te janma-karmaëé vartete | tatra te kvacit kiïcid vilakñaëatvenärabhyete te kvacid aikarüpyeëa ceti jïeyam, viçeñaëa-bhedäd viçeñaëaikyäc ca | eka eväkäraù prakäça-bhedena påthak kriyäspadaà bhavatéti citraà bataitad ekena vapuñä [bhä.pu. 10.69.2] ity ädau pratipäditam | tataù kriyä-bhedät tat-tat-kriyätmakeñu prakäça-bhedeñv abhimäna-bhedaç ca gamyate | tathä sati, ekatraikatra lélä-krama-janita-rasodbodhaç ca jäyate |

nanu kathaà te eva janma-karmaëé vartete ity uktaà, påthag-ärabdhatväd anye eva te ? ucyate—käla-bhedenoditänäm api samäna-rüpäëäà kriyäëäm ekatvam | yathä çaìkara-çärérake—dvir-go-çabdobhayam uccaritaù, na tu dvau go-çabdau [1.3.28] iti | tathaiva dviù päkaù kåto’nena na tu dvidhä päkaù kåto’neneti pratétyä bhaviñyati | tato janma-karmaëor api nityatä yuktaiva | ata evägamädäv api bhüta-pürva-lélopäsana-vidhänaà yuktam |

tathä coktam madhva-bhäñye—paramätma-sambandhitvena nityatvät trivikramatvädiñv apy upasaàhäryatvaà yujyate [3.3.21] iti | anumataà caitat çrutyä—yad gataà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.8.4] ity anayaiva | upasaàhäryatvam upäsanäyäm upädeyatvam ity arthaù |

tatra tasya janmanaù präkåtät tasmäd vilakñaëatvaà präkåta-janmänukaraëenävirbhäva-mätratvaà, kvacit tad-ananukaraëena vä | ajäyamänä bahudhä vijäyate [çukla-yajuù 31.17] iti çrutiù | 

tad yathä—devakyäà deva-rüpiëyäà viñëuù sarva-guhäçayaù |äviräséd yathä präcyäà diçéndur iva puñkalaù || [bhä.pu. 10.3.8] iti |

tathä ca—

1 åcchatéty-ukteù iti krama-sandarbha-päöho’tra samécéna eveti manyate.2 nijäàça-lakñaëaà iti krama-sandarbhaù.3 etad eva çré-brahmaëoktaà—ko vetti bhüman [bhä.pu. 10.14.21] ity-ädi. ity adhikaù päöhaù krama-sandarbhe.4 ata eva (jha, krama-sandarbhaù)

102

BHAGAVAT-SANDARBHA

satyaà vidhätuà nija-bhåtya-bhäñitaà vyäptitvaà ca bhüteñv akhileñu cätmanaù |adåçyatäty-adbhüta-rüpam udvahan stambhe sabhäyäà na mågaà na mänuñam || [bhä.pu. 7.8.17] iti |

kärdamaà véryam äpannaù [bhä.pu. 3.24.6] ity atra çré-kapila-devävatära-prasaìge kardamasya bhakti-sämarthya-vaçébhüta ity eva vyäkhyeyam | vérya-çabda-nyäsas tu prasiddhaà putratvam api çliñöaà bhavatéty evam arthaù |

tathä karmaëo vailakñaëyaà svarüpänanda-viläsa-mätratvam | tad yathä, lokavat tu lélä-kaivalyam [ve.sü. 2.1.33] iti | vyäkhyätaà ca tattva-vädibhiù, yathä—loke mattasya sukhodrekäd eva nåtyädi-lélä, na tu prayojanäpekñayä, evam eveçvarasya iti | näräyaëa-saàhitäyäà ca—

såñöy-ädikaà harir naiva prayojanam apekñya tu |kurute kevalänandäd yathä mattasya nartanam ||pürëänandasya tasyeha prayojana-matiù kutaù |muktä apy äpta-kämäù syuù kim utäsyäkhilätmanaù || iti |

na conmatta-dåñöäntenäsarvajïatvaà prasaïjayitavyam, svarüpänandodrekeëa sva-prayojanam ananusandhäyaiva léläyate ity etad-aàçenaiva svékärät | ucchväsa-praçväsa-dåñöänte’pi suñupty-ädau tad-doñäpätät | tasmät svarüpänanda-sväbhävikyena tal-lélä | çrutiç ca—devasyaiva svabhävo’yam äpta-kämasya kä spåhä [mäëòükya-kärikä 9] iti |

atra präkåta-såñöy-ädi-gatasya säkñäd-bhagavac-ceñöätmakasya vékñaëädi-karmaëo vastutas tu tathä-vidhatve vaikuëöhädi-gatasya kaimutyam eväpatitam | yathoktaà näga-patnébhiù avyäkåta-vihäräya [bhä.pu. 10.16.47] iti | ata eva çré-çukädénäm api tal-lélä-çravaëe rägataù pravåttir yujyate |1 ataç ca—

evaà ca janmäni karmäëi hy akartur ajanasya ca |varëayanti sma kavayo veda-guhyäni håt-pateù || [bhä.pu. 1.3.35]

ity atra janma-guhyädhyäya-padye’py evam eva vyäkhyeyam | yatreme sad-asad-rüpe [bhä.pu. 1.3.33-4] ity-ädibhyäm avyavahita-padyäbhyäà yathä svarüpa-samyag-jïänenaiva kåtasyävidyä-kåtätmädhyäsa-sad-asad-rüpa-niñedhasya hetor brahma-darçanaà bhavati, yathä ca mäyoparatäv eva svarüpa-sampattir bhavatéty uktam, evam eva kavaya ätmärämäù, håt-pateù paramätmano janmäni karmäëi ca varëayanti | tat-tat-pratiñedhe tad-uparatau caiva satyäà taj-janma-karmänubhava-sampatté bhavata ity arthaù | sampattir atra säkñäd darçanam | tasmät svarüpänandätiçayita-bhagavad-änanda-viläsa-rüpäëy eva tänéti bhävaù | ata eva präkåta-1 yathoktaà—ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädi | ity adhika-päöhaù krama-sandarbhe.

103

BHAGAVAT-SANDARBHA

vailakñaëyäd akartur ajanasya ity uktam | ata eva veda-guhyäni api tänéti |

yathä akrüra-stutau tvayoditaù [bhä.pu. 10.48.23-24] ity-ädi-dvayaà öékäyäm evettham utthäpitam—nanu tarhi mamävatäräs tac-caritäni ca çukti-rajata-vad avidyä-kalpitäny eva kim ? nahi nahi, iyaà tu tava lélety äha dvayena—tvayodita iti iti |

tathaiva ca bhagavat-svarüpa-sämyenoktaà vaiñëave—

näma-karma-svarüpäëi na pariccheda-gocare |yasyäkhila-pramäëänaà sa viñëur garbhagas tava || [vi.pu. 5.2.19] iti |

rüpa-karmeti vä päöhäntaram1 | ittham eväbhipretaà çré-gétopaniñadbhiù—janma-karma ca me divyam evaà yo vetti tattvataù [gétä 4.9] iti |

tathä nämno vailakñaëyaà väì-manasägocara-guëävalambitvena svataù-siddhatvam | tad yathä väsudevädhyätme—aprasiddhes tad-guëänäm anämäsau prakértitaù iti | brähme—anämä so’prasiddhatväd arüpo bhüta-varjanät iti |

ata eva näma-karma-svarüpäëi iti pürvodäharaëänusäreëäsyäpi vaiñëava-väkyasyäyam evärthaù—

na yatra nätha vidyante näma-jäty-ädi-kalpanäù |tad brahma paramaà nityam avikäri bhavän aja ||na kalpanäm åte’rthasya sarvasyädhigamo yataù |tataù kåñëäcyutänanta-viñëu-nämabhir éòyase || [vi.pu. 5.18.53-54]

ity etad2-vaiñëava-vacanänantaram api na viruddham | tathä hi—aträpätataù pratétärthatäyäà kalpanä-çabdo vyarthaù syät, näma-jäty-ädayo na vidyante ity anenaiva vivakñitärtha-siddheù, svayam eva brahmäjädi-çabdänäà paramärtha-pratipädaka-nämatayä svékåteç ca, ajäm ekäà lohita-çukla-kåñëäm [çve.u. 4.5] ity-ädiñv ajäyamänatva-lakñaëa-jätiç ca dåçyata eva | tathä nämädi-kalpanä na vidyante ity uktyä svayaà kåñëädi-näma-kalpanoktir viruddhä syät | kalpanayä vä katham éòyatä syät ? kalpanäyä aniyatatväc ca kathaà kåñëädinäm naiyatyam ucyate ?

tasmän näma-karma-svarüpäëéty anusäräc cäyam arthaù—yathä yatra näma-jäty-ädénäà nämani kåñëädéni jätayo devatva-manuñyatva-kñatriyatvädi-léläù, tad-ädénäà kalpanä na vidyante | kintu sva-saàsthayä samäpta-sarvärtham [bhä.pu. 10.37.22] ity-ukta-diçä svarüpa-siddha-nitya-çakti-viläsa-rüpäëy eva tänéty arthaù | tataç ca yato yasmät sarvasyäpi

1 This is the Gita Press reading. Gita Press also has pramäëäni not pramäëänäm.2 ity asya | ity etad… (Purédäsa). Jadavpur: ity asyaitad… I have chosen the Krama-sandarbha reading here.

104

BHAGAVAT-SANDARBHA

dåñöasya vastunaù kalpanäà nämädi-racanämåte’dhigamo vyavahärika-bodho na bhavati | tatas tasmäd eva hetoù kalpanä-mayaà näma tan-näminaà cärthaà sarvam avajïäya nikhila-pramäëa-paricchedägocaratvena vedätmatayä svataù-siddhaiù kåñëädi-nämopalakñaëaiù prasiddhair eva nämabhiù svataù-siddhas tvam eveòyase, munibhir vedaiç ca çläghyase | na tu kalpanä-mayair anyais tvam api çläghyase, tädåça-mahimabhis tair eva tava mahimä vyaktébhavatéti | yad vä, tair eveòyase vyakta-mähätmékriyasa iti |

atra yaiù çästre’tiprasiddhaiù çré-bhagavän eva jhaöiti pratéto bhavati, yeñäà ca säìkety-ädäv api tädåça-prabhävaù çrüyate, teñäà svataù-siddhatvam, anyeñäà kalpanä-mayatvaà jïeyam | athavä, he nätha ! yatra näma-jäty-ädénäà kalpanä na vidyante, tat kevalaà viçeñya-rüpaà paramaà brahma bhavän |

tat-tat-kalpanäyä aviñayatve hetuù—viçeñeëa karoti léläyata iti vikäri, tathä na bhavatéty avikäri iti | tad-rüpeëa na jäyate na prakaöébhavatéti he ajeti ca | tataù kim avalambya tatra näma-jäty-ädi-kalpanäù kriyantäm ? iti bhävaù | tat-tat-kalpanäà vinä ca sarvasyäpy arthasya vastu-mätrasyädhigama-mätraà na bhavet, kim uta tädåça-brahma-svarüpasya bhavataù | kalpanämaya-näma-jäty-ädayas tu na kasyäpi svarüpa-dharmä bhavanti | yata evaà, tataù säìketyädinä bhävitair api bhavadvat-sarva-puruñärtha-pradais tat-tad-viçeña-pratipädakaiù kåñëädi-nämabhir eva tvam éòyase, nitya-siddha-çruti-puräëädibhiù çläghyase, na tu nirviçeñatä-pratipädakair nitaräà kalpanämayair ity arthaù |

kintu kåñëädénäà caturëäà nämnäà upalaksaëatvam eva jïeyam | näräyaëädi-nämnäm api säìketyädau tathä prabhäva-çravaëät | varëä eva tu çabdä iti bhagavän upavarñaù [jai.sü. 1.5.5 çavara-bhäñye] ity anena, tasya ca nityatväd [ve.sü. 2.4.17] ity anena ca nyäyena varëatayaiva nityatvam asya veda-sära-varëätmaka-nämnaù sidhyati | tathaiva gopäla-täpané-çrutau näma-mayäñöadaçäkñara-prasaìge brahma-väkyam—teñv akñareñu bhaviñyaj-jagad-rüpaà prakäçayann [go.tä.u. 1.26] iti |

aträvara-käla-jäta-çabdädi-maya-jagat-käraëatvena tad-vailakñaëyät svataù-siddhatvaà tathä bhagavat-svarüpäbhinnatvaà ca tad-vailakñaëyaà nämnaù | tad yathä çrutau—oà äsya jänanto näma cid viviktana mahas te viñëo sumatià bhajämahe | oà tat sat [å.ve. 1.156.3] ity ädi |

ayam arthaù—he viñëo ! te tava näma cit cit-svarüpam, ata eva mahaù sva-prakäça-rüpam | tasmäd asya nämna ä éñad api jänantaù, na tu samyag uccära-mähätmyädi-puraskäreëa | tathäpi vivaktana bruväëäù kevalaà tad-akñaräbhyäsa-mätraà kurväëäù sumatià tad-viñayäà vidyäà bhajämahe präpnumaù | yatas tad eva praëava-vyaïjitaà vastu sat svataù-siddham iti |

105

BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva bhaya-dveñädau çré-mürteù sphürter iva säìketyädäv apy asya muktidatvaà çrüyate | tathä coktaà brähme—

apy anya-cittaù kruddho vä yaù sadä kértayed dharim |so’pi bandha-ksayän muktià labhec cedi-patir yathä || iti |

tathä çré-bhagavata iva tasya nämnaù sakåd api säkñätkäraù saàsära-dhvaàsako bhavati | yathä skände—

sakåd uccäritaà yena harir ity akñara-dvayam |baddhaù parikaras tena mokñäya gamanaà prati ||1 iti |

çrutau ca praëavam uddiçya—om ity etat brahmaëo nediñöaà näma… yasmäd uccäryamäëa eva saàsära-bhayät tärayati, tasmäd ucyate täraù ity-ädi bahutaram |

na cäsyärtha-vädatvaà cintyam, tathärtha-vädo hari-nämni kalpanam iti padma-puräëänusäreëäparädhäpätät | yasya tu gåhéta-nämno’pi punaù saàsäras tasya,

nänuvrajati yo mohäd vrajantaà parameçvaram | jïänägni-dagdha-karmäpi sa bhaved brahma-räkñasaù ||

iti çré-viñëu-bhakti-candrodayädi-pramäëita-puräëa-vacanavan mahad-aparädha-tad-artha-väda-kalpanädikaà pratibandhakaà jïeyam |

ata evänanda-rüpatvam asya mahad-dhådaya-säkñikaà yathä çré-vigrahasya | tad uktaà çré-çaunakena—

tad açma-säraà hådayaà batedaàyad gåhyamäëair hari-näma-dheyaiù |na vikriyetätha yadä vikäronetre jalaà gätra-ruheñu harñaù || [bhä.pu. 2.3.24]

ata eva prabhäsa-puräëe kaëöhoktyä kathitair hetubhiù sakala-veda-phalatvena ca bhagavat-svarüpatvam eva pratipäditam |

madhura-madhuram etan maìgalaà maìgalänäàsakala-nigama-vallé-sat-phalaà cit-svarüpam |sakåd api parigétaà çraddhayä helayä vä bhågu-vara nara-mätraà tärayet kåñëa-näma || iti ||

tasmäd bhagavat-svarüpam eva näma | çré-närada-païcarätre añöäkñara-mantram uddiçya—

1 viñëu-khaëòe märgaçérña-mäsa-mähätmye 15.52.

106

BHAGAVAT-SANDARBHA

vyaktaà hi bhagavän eva säkñän näräyaëaù svayam |añöäkñara-svarüpena mukheñu parivartate || iti |

upaniñatsu ca praëavam uddiçya—oà ity etad akñaram idaà sarvaà [chä.u. 2.23.3], oàkära evedaà sarvam [mä.u. 1],

praëavo hy aparaà brahma praëavaç ca paraà småtam |apürvo’nantaro’bähyo’naparaù praëavo’vyayaù ||sarvasya praëavo hy ädir madhyam antas tathaiva ca |evaà hi praëavaà jïätvä vyaçnute tad-anantaram ||praëavaà héçvaraà vidyät sarvasya hådaye sthitam |sarva-vyäpinam oàkäraà matvä dhéro na çocati ||amätro’nanta-mätraç ca dvaitasyopaçamaù çivaù |oàkäro vidito yena sa munir netaro janaù || [ägama-kärikä 26-29] iti |

na tu parameçvarasyaiva tat-tad-yogyatä-sambhaväd varëa-mätrasya tathoktiù stuti-rüpaiveti mantavyam | avatäräntaravat parameçvarasyaiva varëa-rüpeëävatäro’yam iti asminn arthe tenaiva çruti-balenäìgékåte tad-abhedena tat-sambhavät | tasmän näma-näminor abheda eva | tad uktaà pädme—

näma cintämaëiù kåñëaç caitanya-rasa-vigrahaù |pürëaù çuddho nitya-mukto’bhinnatvän näma-näminoù || iti ||

asyärthaù—nämaiva cintämaëiù, sarvärtha-dätåtvät | na kevalaà tädåçam eva, api tu caitanyety-ädi-lakñaëo yaù kåñëaù, sa eva säkñät | tatra hetuù—abhinnatväd itéti |

nanu, tathä-vidhaà nämädikaà kathaà puruñendriya-janyaà bhavati ? na, veda-mätrasya bhagavataiva puruñendriyädiñv ävirbhävanät | yathoktam ekädaçe svayaà çré-bhagavatä—çabda-brahma sudurbodham [bhä.pu. 11.21.36] ity ärabhya,

mayopabåàhitaà bhümnä brahmaëänanta-çaktinä |bhüteñu ghoña-rüpeëa viçeña-pürëeva lakñyate || [bhä.pu. 11.21.37] iti ||

dvädaçasya ñañöhe veda-vyasana-prasaìge, kñéëäyuñaù [bhä.pu. 12.6.47] ity ädau | öékä ca—tarhi puruña-buddhi-prabhavatvän nädaraëéyaà syäd ity äçaìkyäha hådi-sthäcyuta-coditeti | ity eñä | kasmai yena vibhäsito’yam [bhä.pu. 12.13.19] ity-ädau tad-rüpeëety-ädivat |1

etat sarvam abhipretya garbha-stutäv uktam—

na näma-rüpe guëa-janma-karmabhir1 This sentence follows the 10.2.36 quote in Krama-sandarbha.

107

BHAGAVAT-SANDARBHA

nirüpitavye tava tasya säkñiëaù |mano-vacobhyäm anumeya-vartmanodeva kriyäyäà pratiyanty athäpi hi || [bhä.pu. 10.2.36] iti ||

tathä-rüpasyäpi vailakñaëyaà sva-prakäçatä-lakñaëa-svarüpa-çaktyaivävirbhävitvam | tac ca pürva-darçitam | ata eva dvitéye,

ätma-tattva-viçuddhy-arthaà yad äha bhagavän åtam |brahmaëe darçayan rüpam avyaléka-vratäd åtaù || [bhä.pu. 2.9.4] ity atra |

öékä ca—yac coktam añöamädhyaye parameçvarasyäpi deha-sambandhäviçeñät kathaà tad-bhaktyä mokñaù syät ? iti, äséd yad udarät padmam [bhä.pu. 2.8.8] ity-ädinä | taträha—ätma-tattva-viçuddhy-artham iti | ätmano jévasya tattva-viçuddhy-arthaà tattva-jïänärthaà tad bhaved eva | kià tat ? yat tapa-ädinä1 sva-bhajanaà bhagavän brahmaëa äha | kià kurvan ? åtaà satyaà cid-ghanaà rüpaà darçayan | darçane hetuù—avyalékena tapasädåtaù sevitaù san | ayaà bhävaù—jévasyävidyayä mithyä-bhüta-deha-sambandhaù, éçvarasya tu yogamäyayä cid-ghana-vigrahävirbhäva iti mahän viçeñaù | atas tad-bhajane mokñopapattir iti | ity eñä ||

ata eva, sa tvaà tri-loka-sthitaye2 [bhä.pu. 10.3.20-21] ity-ädi-dvaye çrémad-änaka-dundubhinäpi samähitam | atra hy ayam arthaù—sa prapaïcasya såñöi-sthiti-pralaya-kartä tvaà triloka-sthitaye yadä tasya sthitim icchasi, tadä sva-mäyayä sväçritayä mäyä-çaktyä kåtvä, ätmanaù çuklaà varëaà svena såñöäà dharma-paräà viprädi-jätià bibharñi pälayasi | atra sattva-mayy eva sva-mäyä jïeyä, niñkåñöatväd upayuktatväc ca |

atha yadä sargam icchasi, tadä rajasä rajo-mayyä sva-mäyayä kåtvä, upabåàhitaà raktam käminaà viprädi-varëaà bibharñi | yadä ca janätyayam icchasi, tadä tamo-mayyä kåtvä kåñëaà malinaà päpa-rataà taà bibharñi | athavä, yadä sthitim icchasi, tadätmanaù çré-viñëu-rüpasya çuklaà çuddhaà guëa-saìkara-rahitam ity arthaù | çiva-brahmavat tasya tat-saìgäbhävät |

tathaiva siddhäntitaà çré-çukadevena—çivaù çakti-yutaù çaçvat triliìgo guëa-saàvåtaù [bhä.pu. 10.88.3] ity ädau, harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù [bhä.pu. 10.88.5] ity ädi | ata eva—

candrikä-viçada-smeraiù säruëäpäìga-vékñitaiù |svakärthänäm iva rajaù-sattväbhyäà srañöå-pälakäù || [bhä.pu. 10.13.50] iti |

1 tapety-ädinä (?)2 sa tvaà tri-loka-sthitaye sva-mäyayä bibharñi çuklaà khalu varëam ätmanaùsargäya raktaà rajasopabåàhitaà kåñëaà ca varëaà tamasä janätyaye

108

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra sättvikatva-räjasatve utprekñite eva, na tu vastutayä nirüpite | varëaà rüpaà, na tu känti-mätram | guëa-mayatva-svékäre’pi tat-tad-guëa-vyaïjakäkärasyäpy apekñyatvät, na tu çvetaà varëam iti vyäkhyeyaà | çré-viñëu-rüpasya pälanärthaà guëävatärasya paramätma-sandarbhe kñéroda-çäyitvena sthäpayiñyamäëasya tatra çyämatvenätiprasiddheù, janätyaya-heto rudrasya çvetatätiprasiddhyä tad-vaiparétya-pätät | tathaiva hi gobhilokta-sandhyopäsanäyäm | ato’tra brahmaëo na çoëa-varëatve tätparyam | na ca tat-tad-guëänäà tat-tad-varëa-niyamaù, parama-tämasänäà bakädénäà çuklatva-darçanät, sättvika-guëopäsyänäà çré-bädaräyaëa-çukädénäà çyämatva-çravaëäc ca | sva-mäyayä bhakteñu kåpayä bibharñi, jagati dhärayasi, prakaöayaséty arthaù | raktaà rajomayatvena sisåksädi-räga-bahulam | kåñëaà tamomayatvena svarüpa-prakäça-rahitam ity arthaù |

pärthiväd däruëo dhümas tasmäd agnis trayémayaù |tamasas tu rajas tasmät sattvaà yad brahma-darçanam || [bhä.pu. 1.2.24] ity ukteù |

nanu, katham anyärthena väkyena loka-bhrämakaà varëayasi, yataù samprati janätyayärthaà kåñëo’yaà varëo mayä tamasä gåhéta ity artho’py äyäti ? tad etad äçaìkya pariharann äha—tvam asya [bhä.pu. 10.3.21]1 iti | nirvyühyamänä itas tataç cälyamänäù |

ayaà bhävaù—ästäà tävad brahma-ghanatva-çuddha-sattva-mayatva-bodhakaà pramäëäntaraà, guëänurüpa-rüpäìgékäre’pi yathä pralayasya duùkha-mätra-hetutvät suñupti-rüpatväc ca tatra tad-arthävasaro bhavati, tathäsya tu kälasya tvat-kåta-rakñayä jagat-sukha-hetutvät, tamomayäsura-vinäça-yogyatvät, teñäm asuräëäm api hanana-vyäjena sarva-guëätéta-mokñätmaka-prasäda-läbhät, tad-arthävasaro na bhavati, saindhavam änayetivat | tathaivoktam—

jaya-käle tu sattvasya devarñén rajaso’surän | tamaso yakña-rakñäàsi tat-kälänuguëo’bhajat || [bhä.pu. 7.1.8] iti |

tasmän na tamaù-kåto’yaà varëa iti rajaù-sattväbhyäà rakta-çukläv eva bhavata iti pürva-pakñi-matam | tataç ca päriçeñya-pramäëena svarüpa-çakti-vyaïjitatvam eväträpi paryavasyati iti bhävaù | tathaiva tam evärthaà çré-devaké-devy api sambhrameëa präg eva vivåtavaté—rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyäm [bhä.pu. 10.3.24] iti |

atha prakåtam anusarämaù | tathä guëasya vailakñaëyam ätmärämäëäm apy äkarñaëa-liìga- gamyädbhuta-rüpatvam | tad yathä çré-sütoktau—

1 tvam asya lokasya vibho rirakñiñur gåhe’vatérëo’si mamäkhileçvaraùräjanya-saàjïäsura-koöi-yüthapair nirvyühyamänä nihaniñyase camüù

109

BHAGAVAT-SANDARBHA

ätmärämäç ca munayaù [bhä.pu. 1.7.10] ity ädau | harer guëäkñipta-matir [bhä.pu. 1.7.11] ity-ädi ca | ata evoktaà viñëu-dharmottare—

guëäù sarve’pi yujyante hy aiçvaryät puruñottame |doñäù kathaïcin naivätra yujyante paramo hi saù ||guëa-doñau mäyayaiva kecid ähur apaëòitäù |na tatra mäyä mäyé vä tadéyau tau kuto hy ataù ||tasmän na mäyayä sarvaà sarvam aiçvarya-sambhavam |amäyé héçvaro yasmät tasmät taà paramaà viduù || iti ||

atha na vidyate [bhä.pu. 8.3.8] ity asya prakåta-çlokasya vyäkhyätävaçeñaù | tad evaà svarüpa-çakti-viläsa-rüpatvena teñäà präkåtäd vailakñaëyaà sädhitam | tatra äçaìkate—nanu bhavantu sva-svarüpa-bhütäny eva täni, tathäpi svarupasyaiva pürëatvät tat-tat-präptau kià prayojanaà ? taträha—lokäpyaya-sambhaväya, loko bhakta-janaù, tasyäpyayaù saàsära-dhvaàsaù, tat-pürvakaù sambhavo bhakti-sukha-präptiù | bhü präptau, tad-artham | etad apy upalakñaëaà, nitya-pärñadänäm api bhakti-sukhotkarñärtham |

tad uktaà çrémad-arjunena prathame—

tathäyaà cävatäras te bhuvo bhära-jihérñayä |svänäà cänanya-bhävänäm anudhyänäya cäsakåt || [bhä.pu. 1.7.25] iti |

asyärthaù—yathänye puruñädayo’vatäräù, tathäyaà cävatäraù säkñäd-bhagavataù çré-kåñëäkhyasya tavaiva präkaöyaà, parama-bhaktäyä bhuvo bhära-jihérñayä jäto’pi, anyeñäà svänäà bhaktänäm asakåc ca muhur apy anudhyänäya nija-bhajana-saukhyäya bhavati |

nanu tarhi bhakta-saukhyam eva prayojanaà jätam iti pürëänandasya tasyeha prayojana-matiù kutaù [pürvam uddhåte mädhva-bhäñya-dhåta-näräyaëa-saàhitä-dhåta-çloke] ity etat1 katham upapadyeta ? taträha—ananya-bhävänäm iti | anyathä sarva-jïa-çiromaëer nirdoñasya tasya tan-mäträpekñakänäà teñäm upekñäyäm akäruëya-doñaù prayujyeta iti bhävaù | ätmäräme’pi käruëya-guëävakäço guëä viruddhä api tu samähäryäç ca sarvataù [kürma.pu.] iti smaraëät vicitra-guëa-nidhäne çré-bhagavaty eva sambhavati | tato’nyatra tu saïcarita-tad-guëäàçe tadéya eva yaù pratipadam eva säçcaryaà çruty-ädibhir uccair géyate | yaç cäviriïcim äpämara-janam äkarñann eva vartate | tad uktaà svayam eva—

bhajato’pi na vai kecid bhajanty abhajataù kutaù |ätmärämä hy äpta-kämä akåta-jïä guru-druhaù ||

nähaà tu sakhyo bhajato’pi jantün1 sva-svarüpasya pürëatvaà ity aträdhikaù päöhaù krama-sandarbhe.

110

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhajämy améñäm anuvåtti-våttaye || [bhä.pu. 10.32.19-20] ity ädi |

tasmät parama-samarthasya tasya kåpä-lakñaëaà bhakta-jana-sukha-prayojanakatvaà näma ko’pi svarüpänanda-viläsa-bhüta-paramäçcarya-svabhäva-viçeña iti müla-padye’py anukälam åcchati ity anenaiva darçitam | ataù prayojanäntara-matitvaà tu tasmin nästy eva | tat-prayojanatvaà ca tasya parama-samarthasyänanda-viläsa eveti dik | yathoktam—

kåpälor asamarthasya duùkhäyaiva kåpälutä |samarthasya tu tasyaiva sukhäyaiva kåpälutä || iti ||

|| 8.3 || gajendraù çré-harim ||35||

[36]

tasmäd apäëi-päda-çruter api yad ananta-svaprakäçänanda-vigraha eva bhagavati tätparyaà, nänyatreti pratipädayanti—

tvam akaraëaù svaräò akhila-käraka-çakti-dharas tava balim udvahanti samadanty ajayänimiñäù |varña-bhujo’khila-ksitipater iva viçva-såjo vidadhati yatra ye tv adhikåtä bhavataç cakitäù || [bhä.pu. 10.87.28]

ayam arthaù—atra karaëaà näma väsyädivat kartå-çakti-preritatayä kärya-karaà kartur bhinnatamaà kevala-karaëatväpannam eva vastv aìgékåtaà, na tu svarüpatväpannam api yat tad api, yathä dahanädau tac-chakty-ädikam, gauëärthatvät, svaräö-pada-niruktau sveneti tåtéyänta-padasya svarüpa-çaktäv eva paryavasänäc ca | tato jévasya cid-rüpatvät päëy-ädénäà svato jaòatvät tad-adhéna-çakténäà teñäà bhinnatamänäà karaëatvaà mukhyärtham eva | tato’sau tad-äsaktatvät sa-karaëaù | tvaà tu tad-antaryämé tad-anäsaktatvät tad-anapekño yataù svaräö svarüpa-çaktyaiva räjase iti | tathä pralaya-kälävasäne,

striya urugendra-bhoga-bhuja-daëòa-viñakta-dhiyo vayam api te samäù samadåço’ìghri-saroja-sudhäù || [bhä.pu. 10.87.23]

iti vidvad-gaëa-gurubhir asmäbhir api nijälambanatvena varëyamäna-parama-divya-karaëa-gaëa-vicitro’py asau akaraëa eva | kutaù ? svaräö svena svarüpa-çakti-viçeña-siddha-prädurbhäva-viçeñeñeëa svarüpeëaiva tat-tat-karaëatayä räjase | teñäà svarüpa-bhütatvena mukhya-karaëatväyogäd iti bhävaù | anyathaupädhika-vastu-dvärä taväpi prakäçe kathaà näma svaräötvaà sidhyed iti ca |

111

BHAGAVAT-SANDARBHA

änanda-mätram ajaraà puräëam ekaà santaà bahudhä dåçyamänaà [?], neha nänästi kiïcana [bå.ä.u. 4.4.19] ity-ädi-çruteù, änanda-mätra-kara-päda-mukhodarädiù [nä.pa.] ity-ädi-småteç ca |

nanu, mayi tathäbhüta-svarüpa-çakténäm astitäyäà kià pramäëam ? taträhuù—akhila-käraka-çakti-dharaù iti | akhilebhyaù präëibhyaù kärakäëi karaëäni cakñur-ädi-golakäni, teñu çaktéç cendriyäëi dharasi dadäséti, tathä sarveñu teñu tat-tad-dhäraëät täs tu tvayi svataù-siddhä avyayäù pürëä eva santéti bhävaù | tathä ca çrutiù—präëasya präëam uta cakñuñaç cakñuù [bå.ä.u. 4.4.18] iti ädyä, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] ity ädyä ca |

tad uktam ekädaçe—

yasyendriyas tanu-bhåtäm ubhayendriyäëijïänaà svataù çvasanato bala-bhoja éhä || [bhä.pu. 11.4.4] iti |

ata eva vikaraëatvän neti cet tad uktam [ve.sü. 2.1.32] ity atra sütrakäro’pi | tad uktam ity anena çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.27] ity-ukta-rétyaiva çruty-eka-gamyaà tarkätétaà tasya vikaraëatvaà sakaraëatvaà ca sädhitavän | çrutiç ca—na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity-ädyä |

athavä, akhila-käraka-çakti-dharo’pi tvam asäv akaraëa evety anvayaù | kutaù ? svaräò ity-ädi | ataù sarvato vilakñaëa-mahimatväd animiñä devä indrädayas tat-püjyä viçva-såjo brahmädayo’pi tava tubhyaà balim upahäraà tad uccaiù çirobhir vahanti |

ajayä teñäm adhikäriëyä mäyayäpi sahitäù | säpi äbhäsa-çakti-rüpä svarüpänanda-çakti-mayäya tubhyam ätma-sampad-udbhävanärthaà balim haratéty arthaù |

samadanti ca manuñyair dattaà havya-kavyädi-lakñaëaà balià bhakñayanti ca | atra dåñöäntaù—varña-bhuja iti | varñaà khaëòa-maëòalam |

kathaà balim udvahanti ? tad ähuù—vidadhatéti | tvad-äjïä-pälanam eva bali-haraëam ity arthaù |

bhéñäsmäd vätaù pavate bhéñodeti süryaù | bhéñäsmäd agniç cendraç ca måtyur dhävati païcamaù || [tai.u. 2.8.1] iti çruteù |

athavä, nanu mama päëy-ädi-karaëänäà svarüpa-bhütatve yukti yuktià kathayatety ata ähuù—animiñäù karaëädhiñöhätå-deväs tava balim

112

BHAGAVAT-SANDARBHA

udvahantéti | ajänaja-devatväd viçva-såjaù viçveñäà såñöi-hetavaù | anye tat-tad-adhiñöhätå-devatäçrayäd eva karaëair viñayaà prakäçayituà çaknuvanti | tvaà punas teñäm apy äçraya iti tvat-karaëänäà sva-prakäçatäpatteù svarüpa-bhütatvam eveti |athäpy ästäà mahä-çaktir mäyaiväçraya ity ata ähuù—ajayä iti | nanu jévä api nijendriyädhiñöhätèëäm äçrayä bhavanti | taträhuù—vidadhati iti | viñaya-bhoga-dväreñv indriyeñu bhavatä viçva-patinä dattädhikäräëäà devänäm evädhikäryäù katipaya-gräma-bhaumikä iva jévä iti na teñäm äçrayäù, kintu bhavän eva teñäm adhikärakatväd äçraya iti bhävaù ||

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam ||36||

[37]

tasmäd vilakñaëa-päëi-pädäditvenaiväpäëi-pädäditvam | yathäha—

tvak-çmaçru-roma-nakha-keça-pinaddham antarmäàsästhi-rakta-kåmi-viö-kapha-pitta-vätam |jévac-chavaà bhajati käntam ativimüòhäyä te padäbja-makarandam ajighraté stré || [bhä.pu. 10.60.45]

atha çré-bhagavati keçädénäà çrüyamäëänäm änanda-svarüpatvam, anyeñäà tv abhäva eveti vailakñaëyaà spañöam eva | ata eva hi hiraëyakaçipuà prati tan-märaka-jana-niñedha-lakñaëa-brahma-vara-dänam api saìgacchate, vyasubhir väsumadbhir vä suräsura-mahoragaiù [bhä.pu. 7.3.37] iti | na caitat karaëasya niñedha-paraà, kintu kartur eva, kartå-prakaraëät, apräëibhiù präëibhir vety uktes tasyaiva präptatvät | hantur jévad1-deha-sämye’pi sa-präëa-bhägän niñkräntasya kartanéya2-nakhägra-bhägasya tyakta-präëatväc ca |

tasmäd asmäkam apräëo hy amanäù çubhraù [mu.u. 2.1.2] iti, asya mahato bhütasya niùçvasitam etad [bå.ä.u. 2.4.10] iti ca çrutir näsaìgateti | ata evoktaà värähe—

na yasya präkåtä mürtir medo-majjästhi-sambhavä |na yogitväd éçvaratvät satya-rüpo’cyuto vibhuù || iti ||

tac cäpräkåta-mürtitvaà tasya mahä-yogitväd icchä-kåtam iti na, kintv éçvaratvän nityam evety arthaù |

tathä ca prayogaù—éçvaraù sa-vigrahaù jïänecchä-prayatnavat-kartåtvät kulälädivat | sa ca vigraho nityaù, éçvara-karaëatvät taj-jïänädivad iti | ata

1 hantå-jévavad- or hantur jéva-2 kartaréya- (Puri ïa, öa)

113

BHAGAVAT-SANDARBHA

eva vilakñaëatvam api3 | jévac-chavam iti caitanya-yogena jévantaà, svatas tu çavam | tataù çré-bhagavad-vigrahas tu cid-eka-rasatvät sadä jévann eveti vailakñaëyaà yuktaà, nityänanda-cid-rüpatväd bhajanéyatvaà ca yuktam iti bhävaù ||

|| 10.60 || çré-rukmiëé çré-bhagavantam ||37||

[38]

näma-rüpitva-vidhi-niñedha-çrutibhir vivadamänänäà vivädävasare tad eva hy upapädayati—

astéti nästéti ca vastu-niñöhayoreka-sthayor bhinna-viruddha-dharmaëoùavekñitaà kiïcana yoga-säìkhyayoùsamaà paraà hy anukülaà båhat tat || [bhä.pu. 6.4.32]

astéti yogaù sthülopäsanä-çästram | tatra hi yad bhagavato näma-rüpitvaà çrüyate, tad dåñöa-kalpanä-läghaväd ghaöa-paöädi-lakñaëäkhila-näma-dheyatvaà pätäla-pädädikatvaà ceti vidhéyate | nästéti säìkhyaà jïäna-çästraà | tatra hi niñedha-çrutibhis tasya näma-rüpitvaà yan niñidhyate, tat präpaïcika-näma-rüpitvasya kalpitatvät sarvathaiva nästéti niçcéyate | tad uktam ubhaya-matasyaiva präk—sa sarva-nämä sa ca viçva-rüpaù ity ädinä, yad yan niruktaà vacasä nirüpitam [bhä.pu. 6.4.28-29] ity-ädinä ca | astéti nästéti ca vastuni niñöhä yayoù |

tam eva vivädaà sphuöayati—bhinnau, astéti nästéty evambhütau viruddhau dharmau yayos tayoù |

nanv ästäm anayor bhinna-viñayatvaà, nety äha—eka-sthayoù samäna-viñayayoù | tad evaà viväde sati, yat kiïcit samaà samaïjasatvenaiva avekñitaà pratétaà vastu, tad dvayor api båhan mahad anukülaà bhavati | kià tat samaïjasaà ? yat paraà näma-rüpäd atyanta-tad-abhäväc ca vilakñaëaà, yatra yugapan näma-rüpitvam anäma-rüpitvam api vaktuà çakyate, tad vilakñaëaà kim api näma-rüpa-lakñaëam eva vastv ity arthaù |

etad uktaà bhavati | ekasminn eva vastuni näma-rüpitva-vidhi-niñedhäbhyäà parasparaà çrutayaù parähatärthäù syuù | atra tu paratvenobhayaträpi präktana-yuktyä samaïjasam apräkåta-näma-rüpitvam eva vidhi-niñedha-çruti-tätparyenopasthäpyata iti tat-tan-mataà viväda-mätram |

ittham evätra çré-dhruveëa nirvivädatvam uktam—

tiryaì-naga-dvija-sarésåpa-deva-daitya-

3 vilakñaëatve’pi (Puri, jha)

114

BHAGAVAT-SANDARBHA

martyädibhiù paricitaà sad-asad-viçeñam |rüpaà sthaviñöham aja te mahad-ädy-anekaànätaù paraà parama vedmi na yatra vädaù || [bhä.pu. 4.9.13] iti |

atra rüpa-çabdasyaivobhayatra viçeñyatvena, bhüpa rüpam arüpaà ca paraà cäparam eva ca [vi.pu. 6.7.47] iti vaiñëava-väkyänusäreëa ca | ataù paraà caturbhujäditva-lakñaëaà rüpaà vapur ity arthaù | tac cägre darçayiñyate | tan na vedmi, etat-paryantaà kälaà näjïäsiñam ity arthaù |

tad eva vyanakti—

yo’nugrahärthaà bhajatäà päda-mülamanäma-rüpo bhagavän anantaù |nämäni rüpäëi ca janma-karmabhirbheje sa mahyaà paramaù prasédatu || [bhä.pu. 6.4.33]

yo näma-rüpa-rahita eva nämäni rüpäëi ca bheje prakaöitavän | janma-karmabhiù saha täni ca prakaöitavän ity arthaù | vyatireke doñam äha—ananta iti | yadi tasmin näma-rüpitvädikaà nästi, tarhi tac-chaktimattvaà prati säntatvam eva prasajyeteti | tad uktaà pracetobhiù—na hy antas tvad-vibhüténäà so’nanta iti géyase [bhä.pu. 4.30.31] iti |

tat-tat-prakäçane hetuù—bhagavän bhagätmaka-çaktimän | tasyäù çakter mäyätvam niñedhati—paramaù | paräkhya-çakti-rüpä mä lakñmér yasmin | anyathä paramatva-vyäghätaù syäd iti bhävaù |

tasmän na mäyayä sarvaà sarvam aiçvarya-sambhavam |amäyé héçvaro yasmät tasmät taà paramaà viduù || ity ukteù1 |

nanu, sarva-näma-viçva-rüpatve tad-rähitye ca santy eva tat-tad-upäsakäù pramäëam | atra tu ke syuù ? ity äçaìkyäha—päda-mülaà bhajatäm anugrahärtham iti | yoga-säìkhyayos tat tattvaà na samyak prakäçate, kintu bhaktäv eva | bhaktir evainaà nayati, bhaktir evainaà darçayati ity-ädi-çruteù | tasmäd yuktaà tayor viväda-mätratvam iti bhävaù | ata eva vakñyate’nantaram eva—

iti saàstuvatas tasya sa tasminn agha-marñaëe |präduräsét kuru-çreñöha bhagavän bhakta-vatsalaù || kåta-pädaù suparëäàse [bhä.pu. 6.4.35-6] ity-ädeù |

päda-mülaà bhajatäm ity anena tän prati rüpa-präkaöyät pürvam api rüpam asty eveti vyaïjitam | caraëaà pavitraà vitataà puräëam ity-ädi-çruteù | bheje ity atéta-nirdeçaù prämäëya-däròhyäyänäditvaà bodhayati | ananta-

1 viñëu-dharmottara-puräëa. 35-anucchedo’pi drañöavyaù.

115

BHAGAVAT-SANDARBHA

padasya ca nämäni rüpäëi cänantäny eveti bhävaù | atra präkåta-näma-rüpa-rahito’pi iti öékä ca ||

|| 6.4 || dakñaù çré-puruñottamam ||38||

[39]

tad evaà nityatväd vibhutvät sarväçrayatvät sthüla-sükñma-präkåta-vastv-atiriktatvät pratyag-rüpatvät sva-prakäçatvät sarva-çruti-samanvaya-siddhatvät tad-rüpaà parama-tattva-rüpam eveti siddham | tathaiva hi param-vaiduñyeëänubhütaà spañöam eväha tribhiù—

rüpaà yad etad avabodha-rasodayenaçaçvan-nivåtta-tamasaù sad-anugrahäya |ädau gåhétam avatära-çataika-béjaàyan-näbhi-padma-bhavanäd aham äviräsam ||

nätaù paraà parama yad bhavataù svarüpamänanda-mätram avikalpam aviddha-varcaù |paçyämi viçva-såjam ekam aviçvam ätmanbhütendriyätmakam adas ta upäçrito’smi ||

tad vä idaà bhuvana-maìgala maìgaläyadhyäne sma no darçitaà ta upäsakänäm |tasmai namo bhagavate’nuvidhema tubhyaàyo’nädåto naraka-bhägbhir asat-prasaìgaiù || [bhä.pu. 3.9.2-4]

öékä ca—nanu tvam api samyak na jänäsi yat tvayä dåñöaà rüpam etad api guëätmakam eva, nirguëaà brahmaiva tu satyaà ? taträha—rüpam iti dväbhyäm | avabodha-rasodayena cic-chakty-ävirbhävena çaçvan1 nivåttam tamo yasmät, tasya tava yad etad rüpaà tvayaiva svätantryeëa satäm upäsakänäm anugrahäya gåhétam äviñkåtam | avatära-çatasya çuddha-sattvätmakasya yad ekaà béjaà mülam, tat-pradarçanärthaà guëävatära-béjatvaà darçayati—yan-näbhéti |

he parama ! aviddha-varcaù anävåta-prakäçam, ato’vikalpaà nirbhedam, ata evänanda-mätram | evam-bhütaà yad bhavataù svarüpaà, tad ato rüpät paraà bhinnaà na paçyämi, kintv idam eva2 tat | ataù käraëät te tava ada idaà rüpam äçrito’smi |

1 sadä inserted here in Räma-teja Päëòeya (RTP) edn. of Çrédhara.2 eva not in RTP.

116

BHAGAVAT-SANDARBHA

yogyatväd apéty äha—ekam upäsyeñu mukhyaà, yad viçva-såjam | ata eva aviçvaà viçvasmäd anyat | kià ca, bhütendriyätmakaà bhütänäm indriyäëäà cätmänaà käraëam ity arthaù |

nanv evam api sopädhikam etad arväcénam evety äçaìkyäha tad vai tad evedaà, he bhuvana-maìgala ! yatas te tvayä no’smäkam upäsakänäà maìgaläya dhyäne darçitam | na hy avyakta-vartmäbhiniveçita-cittänäm asmäkaà sopädhikaà darçanaà dätuà yuktam iti bhävaù | atas tubhyaà namo’nuvidhema anuvåttyä karaväma | tarhi kim iti kecin mäà nädriyante ? taträha—yo’nädåta iti | asat-prasaìgair niréçvara-kutarka-niñöhaiù | ity eñä ||

atra kalpitam apy arthäntaraà yasya vidvad-guëa-gurutvän na sambhavaty eveti vyaïjitam—na hy avyakta-vartmeti | uktaà caitat stutitaù präk avyakta-vartmäbhiniveçitätmä [bhä.pu. 3.8.33] iti | mäà nädriyante iti vigraha-rüpaà mäm ity evärthaù, vigrahy eva para-brahmatvena sthäpitatvät | ata eva ye vigraham etädåçatayä na manyante, te vidvad-anubhava-viruddha-matayo neçvaram api manyanta iti, ata äha—niréçvara iti | yata eva—

ye tu tvadéya-caraëämbuja-koña-gandhaàjighranti karëa-vivaraiù çruti-väta-nétam |bhaktyä gåhéta-caraëaù parayä ca teñäànäpaiñi nätha hådayämbu-ruhät sva-puàsäm || [bhä.pu.

3.9.5]

ity anantara-padye tu-çabdena yo’nädåta ity-ädy-uktebhyo bahirmukha-janebhyo vilakñaëatvena nirdiñöänäà tädåça-çré-bhagavad-rüpa-niñöhänäm eva çruti-väta-nétam iti çabdena pramäëena bhaktyä gåhéta-caraëa ity anubhavena ca präçastyam uktam |

|| 3.9 || brahmä çré-näräyaëam ||39||

[40]

äveçävatäratayä pratétasya çré-åñabhadevasyäpi vigraha evaà yojyate, yathä—

idaà çaréraà mama durvibhävyaàsattvaà hi me hådayaà yatra dharmaù |påñöhe kåto me yad adharma ärädato hi mäm åñabhaà prähur äryäù || [bhä.pu. 5.5.19]

idaà manuñyäkära-çaréraà hi niçcitaà durvibhävyaà durvitarkyaà yat tattvaà tad eva | yatraiva dharmo bhägavata-lakñaëas tatraiva me hådayaà manaù |

117

BHAGAVAT-SANDARBHA

yad yasmät tad-viparétädi-lakñaëo’dharmo mayä påñöhe kåtaù | tataù paräì-mukho’ham ity arthaù | ata eva vaktur asya åñabhadevasya ca sarväntima-léläpi vyäjenäntardhänam eva präkåta-loka-pratéty-anusäreëaiva tu tathä varëitam | ätmärämatä-réti-darçanärtham | tad uktam—yoginäà sämparäya-vidhim anuçikñayan iti [bhä.pu. 5.6.6] | ataù svakalevaraà jihäsur ity atra kaevara-çabdasya prapaïca evärthaù | upäsanä-çästre tasya tathä prasiddheù |

tathä—atha saméra-vega-vidhüta-veëu-vikarñaëa-jätogra-dävänalas tad vanam älelihänaù saha tena dadäha [bhä.pu. 5.6.8] ity asya västavärthe tu tena saheti kartå-sähäyye tåtéyä | gauëa-mukhya-nyäyena kartary eva präthamika-pravåtteù | tataç ca dävänalas tad-vana-varti-tarv-ädi-jévänäà sthülaà dehaà dadäha | åñabhadevas tu sükñmaà deham iti tasya sarva-moksadatvam anusandheyam |

sa yaiù spåñöo’bhidåñöo vä saàviñöo’nugato’pi vä |kosaläs te yayuù sthänaà yatra gacchanti yoginaù || [bhä.pu. 9.11.22] itivat |

tato’nala-sädharmyaà varëayitvä tadvad antardhänam eva tasyeti ca vyaïjitam | ata eva åñabha-devävirbhävas tåtéyo’dhyäya ity evoktaà na tu taj-janmeti ||

|| 5.5 || çré-åñabhadevaù sva-puträn ||40||

[41]

tad evaà åñabhasyäpi vigrahe tädåçatä cet kim uta svayaà bhagavata ity äha—

muni-gaëa-nåpa-varya-saìkule’ntaù-sadasi yudhiñöhira-räjasüya eñäm |arhaëam upapeda ékñaëéyomama dåçi-gocara eña ävir ätmä || [bhä.pu. 1.9.41]

öékä ca—eña jagatäm ätmä mama dåçi-gocaro dåñöi-pathaù sann äviù prakaöo vartate | aho bhägyam iti bhävaù ity eñä ||

|| 1.9 || çré-bhéñmaù çré-bhagavantam ||41||

[42]

tathaiva ca—rüpaà yat tad ity ädau sa tvaà säkñäd viñëur adhyätma-dépaù [bhä.pu. 10.3.24]1 iti |1 rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà

118

BHAGAVAT-SANDARBHA

yat tat kim api rüpaà vastu prähur vedäù | kià tad vastu ? tad äha—avyaktam ity-ädi... evambhütaà kim api kärya-kalpaà vastu yat, sa eva säkñäd akñi-gocaras tvaà viñëur iti |1

tathä ca pädme nirmäëa-khaëòe2 çré-bhagavantaà prati çré-veda-vyäsa-väkyam—

tväm ahaà drañöum icchämi cakñurbhyäà madhusüdana |yat tat satyaà paraà brahma jagad-yonià jagat-patim |vadanti veda-çirasaç cäkñuñaà nätha me’stu tad || [pa.pu. 5.73.13] iti |

tatra hetuù—adhyätma-dépaù, dehi-tat-käraëa-kärya-saìgha-prakäçakatvenävabhäsana ity arthaù3 | evambhütasya na tava bhaya-çaìketi bhävaù ity eña prakaraëänurüpaù çré-svämi-darçita-bhävärtho’pi çré-vigraha-para eva, anyatra bhaya-sambhävanänutpatteù ||

|| 10.3 || çré-devaké çré-bhagavantam ||42||

[43]

atas tad-aàçänäm api tädåçatvam äha—

satya-jïänänantänanda-mätraika-rasa-mürtayaù |aspåñöa-bhüri-mähätmyäapi hy upaniñad-dåçäm || [bhä.pu. 10.13.54]

öékä ca—sarveñäà mürtimattve’py aviçeñam äha—satya-jïäneti | satyäç ca jïäna-rüpäç ca anantäç ca änanda-rüpäç ca | taträpi tad-eka-mäträ vijätéya-sambheda-rahitäù | taträpi ca eka-rasäù sadaika-rüpä mürtayo yeñäà te | yad vä, satya-jïänädi-mätraika-rasaà yad brahma, tad eva mürtir yeñäm iti | ata eva upaniñad ätma-jïänaà saiva dåk cakñur yeñäà, teñäm api hi niçcitam | aspåñöa-bhüri-mähätmyäù na spåñöaà sparça-yogyaà bhüri mähätmyaà yeñäà, te tathä-bhütäù sarve4 vyadåçyanteti | ity eñä |

atra mätra-padaà tad-varëädénäà svarüpäntaraìga-dharmatvaà bodhayati | na hy aträparasminn arthe mürti-çabdaù kevalätma-para iti sväminaù çré-çuka-devasya vä matam, lakñaëäyäù kañöa-kalpanämayatvät, aspåñöety

brahma jyotir nirguëaà nirvikäram |sattä-mätraà nirviçeñaà niréhaàsa tvaà säkñäd viñëur adhyätma-dépaù ||1 This is a direct quote from Çrédhara, but not so designated by Jéva.2 In the extant edition, this falls in the Pätäla-käëòa, Våndävana-mähätmya.3 adhyätma-dépa iti buddhy-ädi-karaëa-saìghäta-prakäçaka ity arthaù iti çrédharaù.4 santaù in Çrédhara.

119

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra aspåñöeti bhüri-mähätmyeti apéti upaniñad-dåg iti pada-catuñöayasyaiva vyastasya samastasya ca svärasya-bhaìga-prasaìgät, ukta-prakäränurodhät, te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam [bhä.pu. 3.15.38] ity-ady-udähariñyamäëänusärät, sva-sukha- [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädi çré-çuka-hådaya-virodhäc ca |

ata eva viçuddha-vijïäna-ghanaà [bhä.pu. 10.37.20], viçuddha-jïäna-mürtaye [bhä.pu. 10.27.21], tvayy eva nitya-sukha-bodha-tanau [bhä.pu. 10.14.22] ity-ädi-väkyäni ca na läkñaëikatayä kadarthanéyäni |

tathaiva änanda-mürtim upaguhya dåçätma-labdham [bhä.pu. 10.41.25] ity ädau,

dorbhyäà stanäntara-gataà parirabhya käntam änanda-mürtim ajahäd atidérgha-täpam || [bhä.pu. 10.48.6]

ity ädau ca darçanäliìganäbyäm anyärthatvaà vyavacchidyate | uktaà ca mahävärähe—

sarve nityäù çäçvatäç ca dehäs tasya parätmanaù |heyopädeya-rahitä naiva prakåtijäù kvacit ||paramänanda-sandohä jïäna-mäträç ca sarvataù |deha-dehi-bhidä cätra neçvare vidyate kvacit1 || iti ||

|| 10.13 || çré-çukaù ||43||

[44]

ittham eväbhipretyäha—

kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm |jagad-dhitäya so’py atra dehéväbhäti mäyayä || [bhä.pu. 10.14.55]

enaà nauméòya te’bhra-vapuñe [bhä.pu. 10.14.1]2 ity-ädi-varëita-rüpam avehi mat-prasäda-labdha-vidvattayaivänubhava, na tu tarkädénäà vicärayety arthaù | evambhüto’pi mäyayä kåpayä jagad-dhitäya sarvasyäpi svätmänaà prati cittäkarñaëäya dehéva jéva iväbhäti kréòati | iva-çabdena çré-kåñëas tu jévavat påthag-dehaà praviñöavän iti gamyate |

1 deha-dehi-vibhägo’tra neçvare vidyate kvacit || iti kvacit päöhaù.2 nauméòya te’bhra-vapuñe taòid-ambaräyaguïjävataàsa-paripicchala-san-mukhäyavanya-sraje kavala-vetra-viñäëa-veëu-lakñma-çriye mådu-pade paçupäìgajäya

120

BHAGAVAT-SANDARBHA

ata eva çré-vigrahasya parama-puruñärtha-lakñaëatvam uktaà çré-dhruveëa—

satyäçiño hi bhagavaàs tava päda-padmamäçés tathänubhajataù puruñärtha-mürteù [bhä.pu. 4.9.17] ity atra |

öékä ca—he bhagavan puruñärthaù paramänandaù sa eva mürtir yasya tasy atava päda-padmam äçiño räjyädeù sakäçät satyä | äçéù paramärtha-phalaà hi niçcitaà kasya tena prakäreëa tvam eva puruñärtha ity evaà niñkämatayä anubhjataù | ity eñä ||

|| 10.14 || çré-çukaù ||44||

[45]

ataù çabda-pratipädyaà yad brahma tac chré-vigraha evety upasaàhära-yogyaà väkyam äha—

tävat prasanno bhagavänpuñkaräkñaù kåte yuge |darçayäm äsa taà kñattaùçäbdaà brahma dadhad vapuù || [bhä.pu. 3.21.7]

tad vapur dadhat prakäçayann asau çukläkhyo bhagavän kåte yuge vartate | tad eva çabda-pratipädyaà brahma parama-tattvaà taà kardamaà prati darçayämäsety arthaù ||

|| 3.21 || çré-maitreyaù ||45||

[45] atha païca-catväriàçasya väkyasya vyäkhyänte idaà vicäryam—yat yasya tasya çré-vigrahasya paricchinnatve’py aparicchinnatvaà çrüyate, tac ca yuktam, acintya-çaktitvät, sarveñäà vibhutvädi-parama-çakténäm ekäçrayatväc ca | yathaiva hi çré-kåñëa-vigraham adhikåtyojjagau müle’pi, yathä ca daharäkäça-saàjïasya parameçvarasya, tathä hi, daharaà puëòarékaà veçma dahare’sminn antaräkäçaù [chä.u. 8.1.1] ity uktvocyate, yävän vä ayam äkäças tävän eño’ntar-hådaya akäçaù [chä.u. 8.1.3] iti | dåñöäntaç cäyam iñuvad gacchati savitetivad atyantaà mahattvam eva nirdiçati |

väkyäntaräëi ca—jyäyän påthivyä jyäyän antarikñät [chä.u. 3.14.3] iti, ubhe asmin dyäv-äpåthivé antar eva samähite ubhäv agniç ca väyuç ca süryäcandramasäv ubhau vidyun nakñaträëi yac cäsyehästi yac ca nästi sarvaà tad asmin samähitam iti [chä.u. 8.1.3] iti ca |

121

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra yävatä hådaya-puëòarékäntarvartitvaà bhävatä eva sarva-vyäpakatvam acintyäà çaktià vinä na sambhavati | nahi ghaöa-varty-äkäço yävän tävaty eva candra-süryädy-ädhäratvaà yujyate iti | na ca håt-puëòaréke brahmaëaù pratibimbatvät sarva-samäveçaù sambhävéti | vibhoù paricchinnopädhau sämastyena pratibimbatvam adåñöa-caram |

na hi ghaöädäv äkäçaà sämastyena pratibimbatvam äpadyeteti | tasmäd acintyaiva çaktir yogamäyäkhyä taträbhyupagamanéyä | evam evaikair brahma-sütreñu vaiçvänaräkhyasya prädeça-mätratvena çrutasya parama-puruñasya vicäre siddhäntitam | sampatter iti1 jaiminis tathä hi darçayati [ve.sü. 1.2.32], yathä sampattir acintyaiçvaryaà çrutiç ca tathä2 darçayati—yas tv etam evaà prädeça-mätram abhivimänam ätmänaà vaiçvänaram upäste [chä.u. 5.18.1] iti | mitatvena sarvato vigatamänatvena ca darçanät | tatraiva, prädeça-mätre tasyä ha vä etasätmano vaiçvänarasya mürdhaiva sutejäç cakñur viçva-rüpaù [chä.u. 5.18.2] ity-ädinä trailokya-samäveçanäc ceti |

atha çré-vigraha-prasaìge sütra-catuñöayasya mädhva-bhäñye, yathä—arüpavad eva hi tat-pradhänatvät [ve.sü. 3.2.14], iti | asya sütrasya bhäñyaà, yathä—prakåty-ädi-pravartakatvena tad-uttamatvän naiva rüpavad brahma hi, çabdäd asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8] ity-ädi-çruteç ca |

bhautikänéha rüpäëi bhütebhyo’sau paro yataù |arüpavän ataù proktaù kva tad avyaktataù paraù || iti ca mätsye |

prakäçavac cävaiyarthyät [ve.sü. 3.2.15] iti | bhäñyaà—

yadä paçyaù paçyate rukma-varëaà [mu.u. 1.3], çyämäc chabalaà prapadye [chä.u. 8.13.1] suvarëa-jyotiù [tai.u. 3.10.6] ity-ädi-çrutinäà ca na vaiyarthyaà vilakñaëa-rüpatvät, yathä cakñur-ädi-prakäçe vidyamäne’pi vailakñaëyäd aprakäçatvädi-vyavahäraù ||

äha ca tan-mätraà [ve.sü. 3.2.16] iti | bhäñyam—vailakñaëyaà cocyate—

änanda-mätram ajaraà puräëaàekaà santaà bahudhä dåçyamänam |tam ätma-sthaà ye tu paçyanti dhérästeñäà sukhaà çäçvataà netareñäm || [çve.u. 6.12] iti caturveda-çikhäyäm ||

1 sampatter iti | ärädhanä-rüpe präëähuteù sampädanäya uraù-prabhåténäà veditvädy-upadeça iti jaiminir äcäryo manyate | paramätopäsanocita-phalaà çrutir darçayati ||2 yathä çré-bhagavat-sandarbhe païca-catväriàça-väkya-vyäkhyänte—rüpaà yat tad ity ädau |

122

BHAGAVAT-SANDARBHA

darçayati cätho api smaryate [ve.sü. 3.2.17] iti | bhäñyam—darçayati cänanda-svarüpam—tad-vijïänena paripaçyanti dhérä änanda-rüpam ajaraà yad vibhäti [mu.u. 2.2.7] iti çrutiù |

çuddha-sphaöika-saìkäçaà väsudevaà niraïjanaù |cintayéta yatir nänyaà jïäna-rüpäd åte hareù || iti mätsya iti |

atra, änandaà brahmaëo rüpaà bheda-nirdeçaç ca çrüyate | tathä mädhva-bhäñya evodähåtaà çruty-antaraà ca—

sad-dehaù sukha-gandhaç ca jïänabhäù sat-paräkramaù |jïäna-jïänaù sukhé mukhyaù sa viñëuù paramäkñaraù || iti |

çré-rämänuja-caraëäç caivaà vadanti—antas tad-dharmopadeçät [ve.sü. 1.1.20] ity atra bhäñyam—

parasyeva brahmaëo nikhila-heya pratyanékänanta-jïänänandaika-svarüpatayä sakaletara-vilakñaëasya sväbhävikänatiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëäç ca santi | tadvad eva sväbhimatänurüpaika-rüpäcintya-divyädbhuta-nitya-niravadya-niratiçayaujjvalya-saundarya-saugandha-saukumärya-lävaëya-yauvanädy-ananta-guëa-nidhi divya-rüpam api sväbhävikam asti | tad evopäsakänugraheëa tat-tat-pratipattyänurüpa-saàsthänaà karoty apära-käruëya-sauçélya-vätsalyaudärya-jalanidhi-nirastäkhila-heya-gandhopahata-päpmä paraà brahma puruñottamo näräyaëa iti |

yato vä imäni bhütäni jäyante [tai.u. 3.1], sad eva somyedam agra äsét [chä.u. 6.2.1], ätmä vä idam eka evägra äsét [ai.u. 1.1.1], eko hi vai näräyaëa äsét, na brahmä neçänaù [mahä.u. 1.1] ity-ädiñu nikhila-jagad-eka-käraëatayävagatasya parasya brahmaëaù, satyaà jïänam anantaà brahma [tai.ä. 1], vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 5.9.18] ity-ädiñv evambhütaà svarüpam ity avagamyate | nirguëaà [ätmopaniñat], niraïjanaà [çve.u. 6.19], apahata-päpmä vijaro vimåtyur viçoko vijghaàso’pipäsaù satya-kämaù satya-saìkalpaù [chä.u. 8.5.1] ||

na tasya käryaà karaëaà ca vidyatena tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate |paräsya çaktir vividhaiva çrüyatesväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8]

tam éçvaräëäà paramaà maheçvaraàtaà devatänäà paramaà ca daivatam |patià paténäà paramaà parastäd

123

BHAGAVAT-SANDARBHA

vidäma devaà bhuvaneçam éòyam || [çve.u. 6.7],

sarväëi rüpäëi vicintya dhéronämäni kåtväbhivadan yadäste | vedäham etaà puruñaà mahäntamäditya-varëaà tamasaù parastät || [yajuù 3.12]

sarve nimeñä jajïire vidyutaù puruñäd adhi [tai.närä. 1] ity-ädiñu parasya brahmaëaù präkåta-heya-guëän präkåta-heya-deha-sambandhaà tan-müla-karma-vaçyatä-sambandhaà ca pratiñidhya kalyäëa-guëän kalyäëa-rüpaà ca vadanti |

tad idaà sväbhävikam eva rüpam upäsakänugraheëa tat-pratipatty-anuguëäkäraà deva-manuñyädi-saàsthänaà karoti svecchayeva parama-käruëiko bhagavän | tad idam äha çrutiù—ajäyamäno bahudhä vijäyate iti | småtiç ca—ajo’pi sann avyayätmä bhütänäm éçvaro’pi san [gétä 4.6] iti | na pariträëäya sädhünäm ity-ädi, sädhavo hy upäsakäù | tat-pariträëam evoddeçyam änuñaìgikas tu duñkåtäà vinäçaù | saìkalpa-mätreëa tad-utpatteù | prakåtià sväm adhiñöhäya ity-ädi | prakåtià sväm iti prakåtiù svabhävaù | svam eva svabhävam ästhäya na saàsäriëaà svabhävam ity arthaù |

ätmanä yayeti sva-saìkalpa-rüpeëa jïänenety arthaù | mäyä vayünaà jïänaà [veda-nirghaëöau dharma-varge 22] iti jïäna-paryäyam api mäyä-çabdaà nirghaëöukä adhéyate | äha ca bhagavän paräçaraù—

samastäù çakayaç caitän äpur yatra pratiñöhitäù |tad viçva-rüpa-vairüpyaà rüpam anyad dharer mahat ||samasta-çakti-rüpäëi tat karoti janeçvara |deva-tiryaì-manuñyäkhyä ceñöävanti sva-lélayä |jagatäm upakäräya na sä karma-nimittajä || [vi.pu. 6.9.90] iti |

mahäbhärate cävatära-rüpasyäpy apräkåtatvam ucyate—na bhüta-sarvgätma-saàsthäno deho’sya paramätmanaù iti mahäbhärate udyoga-parvaëi | ataù parasyaiva brahmaëa evaà-rüpa-rüpavattväd ayam api tasyaiva dharmaù [çré-bhäñya 2.1.20] iti ||

tatra tair api viçvarüpäd vailakñaëyavattvena svarüpäntaraìga-dharmatvena svarüpäntaraìga-dharmäëäà tat-tad-avyava-sanniveçänäà svarüpam eva dharmi bhaved ity evaà tad eväyavé-deha ity ägatatvena, yugapad api samasta-çakti-prädurbhäva-kartåtvena ca svarüpatvam eväìgékåtaà, pürëatvaà ca |

124

BHAGAVAT-SANDARBHA

täç ca çaktayo nijecchätmaka-sväbhävika-çaktimayya iti täsäm api tad-rüpatvaà dhvanitam | ataù kartåtvam apy atra prädurbhävayitåtvam eva, na tu kalpayitåtvam iti | tathä, mano-mayaù präëa-çaréro bhä-rüpaù satya-kämaù satya-saìkalpaù äkäçätmä sarva-karmä sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù sarvam idam abhyätto’väkyanädaraù [chä.u. 3.14.2] ity api |

ta idam ähuù—mano-mayaù pariçuddhena manasaikyena grähyaù | präëa-çaréraù iti jagati sarveñäà präëänäà dhärakaù | bhä-rüpaù bhä-svarüpaù | apräkåta-sväsädharaëa-niratiçaya-kalyäëa-divä-rüpatvena niratiçaya-dépti-yukta ity arthaù | äkäçätmä äkäçavat sükñma-svaccha-rüpaà sakaletara-käraëasyätma-bhüta iti | äkäçätmä svayaà ca prakäçate’syäàç ca prakäçayatéti väkäçätmä | evaà sarva-karmä kriyate iti karma | sarvaà jagad asya karma sarvä vä kriyä yasyäsau sarva-karmä | sarva-kämaù kämantya iti kämä bhogya-bhogopakaraëädayas te pari sarva-vidhäs tasya santéty arthaù | sarva-gandhaù sarva-rasaù açabdam asparçaà [ka.u. 1.3.15] ity-ädinä präkåta-gandhädi-niñedhäd apräkåtasyäsädhäraëä niravadyä niratiçayäù kalyäëäù sva-bhogya-bhütäù sarva-vidhä gandha-rasäs tasya santéty arthaù | sarvam idam abhyätta uktam idaà paryantaà sarvam idaà kalyäëa-guëa-jätaà svékåtavän | abhyättaù iti bhuktä brähmaëäù itivat kartari ktaù pratipattavyaù | aväké väg uktiù säsya nästéty aväké | kutaù ? ity äha—anädaraù | aväpta-samasta-kämatvenädartavyäbhäväd ädara-rahitaù | ata eväväké ajalpäka iti |

atra präëa-çaréra iti präëavad upäsakänäà parama-preñöha-çaréra ity arthaù ity api | tathä präëayati sarvam iti präëaà paraà brahmaiva çaréraà yasya sa ity arthaù | ity api ca vyäkhyänaà ghaöate ||

[46]

tad evaà siddhe bhagavatas tädåçe vailakñaëye dåçyatvät ghaöavad ity ädya-sad-anumänaà na sambhavati kälätyayopadiñöatvät | tad etad abhipretya tasmin satyatä-puraskåtaà ñaò-bhäva-vikärädya-bhävaà sthäpayan pürëa-svarüpatvam abhupagacchati |

ekas tvam ätmä puruñaù puräëaù satyaù svayaà jyotir ananta ädyaù |nityo’kñaro’jasra-sukho niraïjanaù pürëo’dvayo mukta upädhito’måtaù || [bhä.pu. 10.14.23]

nauméòya te [bhä.pu. 10.14.1] ity ädinä stutyatvena pratijïä-rüpo’yam abhra-vapur-ädi-lakñaëatvam eka eva sarveñäm ätmä paramäçrayaù | tad

125

BHAGAVAT-SANDARBHA

uktam—eko’si prathamam [bhä.pu. 10.14.18] iti iti ca | kåñëam enam avehi tvam ätmänam akhilätmanäm [bhä.pu. 10.14.55]iti ca | yatas tvam ätmä tata eva satyaù | paramäçrayasya satyatäm abalambyaivänyeñäà satyatvät tvayy eva satyatvasya mukhyä viçräntir iti bhävaù | tad uktam—satya-vrataà satya-param [bhä.pu. 10.2.26] ity ädi |

satye pratiñöhitaù kåñëaù satyam atra pratiñöhitam |satyät satyaà ca govindas tasmät satyo hi nämataù || [ma.bhä. 5.68.12] ity udyama-parvaëi ca |

na ca tvayi janmädayo vikäräù santéty äha ädyaù käraëam | eko’si prathamam ity ädau [bhä.pu. 10.14.18] tädåçatva-dåñöeù | ato na janma, kintu pratyakñatvaà harer janma na vikäraù kathaïcana iti pädma-rétikam eva | ata eva skände—

avijïäya paraà deham änandätmänam avyayam |äropayanti janimat païca-bhütätmakaà jaòam || iti ||

ädyatve hetuù | puruñaù puruñäkära eva san puräëaù puräpi navaù käryät pürvam api vartamäna ity arthaù | çrutiç ca—ätmaivedam agra äsét puruña-vidha [bå.ä.u. 1.4.1] iti | ata eva janmäntarästitva-lakñaëaà vikäraà värayati nityaù sanätana-mürtiù | tathä pürvavan madhyamäkäratve’pi pürëa iti våddhim | ajasra-sukho nityam eva sukha-rüpa iti pariëämam | sukhasya puàstvaà chändasaà, vijïänam änandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] ity atränandasya napuàsakatvavat |

tathä akñara ity apakñayam | amåta iti vinäçam | pürëatve hetuù | ananta advaya iti deça-käla-pariccheda-rahitaù | vastu-pariccheda-rahito’pi | anyasya tac-chaktitvät taà vinänavasthänät | aträmåtatvopapädanäya caturvidha-kriyä-phalatvaà ca värayati | tatrotpattir ädya ity anenaiva niräkåtä | çiñöa-trayaà svayaàjyotir niraïjana upädhito mukta iti pada-trayeëa | tatra ca präptiù kriyayä jïänena vä bhavet | kriyayä präptir ätma-padenaiva niräkåtä, sarva-pratyag-rüpatvät | tathä jïänataù präptià värayati | svayaàjyotir iti | tad uktaà brahmäëaà prati çré-bhagavatä manéñitänubhävo’yaà mama lokävalokanam [bhä.pu. 2.9.22] iti |

öékä ca—etac ca mat-kåpayaiva tvayä präptam ity äha | manéñitam icchä, tubhyaà dätavyam iti yä mamecchä tasyä anubhävo’yam | ko’sau? tam äha—mama lokasyävalokanaà yat | ity eñä | tad uktam—nityävyakto’pi bhagavän ékñyate nija-çaktitaù | iti |1

nanu, çré-bhagavatoddhavaà prati väsudevo bhagavatäm [bhä.pu. 11.16.29] ity ädikaà vibhüti-madhye gaëayitvä sarvänte manovikärä evaite [bhä.pu. 11.16.41] ity uktam | satyam | tad-gaëanaà präcurya-vivakñayä kñatriëo gacchantétivat | tatraiva hi—1 Quoted from Näräyaëädhyätma in Section 47 above.

126

BHAGAVAT-SANDARBHA

påthivé väyur äkäça äpo jyotir ahaà mahän |vikäraù puruño’vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu. 11.16.37] ity atra |

para-çabdena brahmäpi tan-madhye gaëitam asti | tad evaà präptir niñiddhä | atha vikåtir api tuñäpäkaraëenävadhätena vréhéëäm ivopädhyapäkareëena bhavet | tac cäsaìgatvän na sambhaved ity äha mukta upädhita iti | tad uktam—viçuddha-jïäna-mürtaye [bhä.pu. 10.27.21] viçuddha-vijïäna-ghanaà [bhä.pu. 10.37.20] ity ädau ca | tasmän mama niçita-çarair vibhidyamäna-tvaci [bhä.pu. 1.9.34] ity-ädikaà tu mäyika-lélä-varëanam eva |

evaà vadanti räjarñe åñayaù kecanänvitäù |yat sva-väco virudhyeta na nünaà te samaranty anu || [bhä.pu. 10.77.30] ity ädi nyäyena västavatva-virodhät |

tathä hi skände—

asaìgaç cävyayo’bhedyo’nigrähyo’çoñya eva ca |viddho’såg-äcito baddha iti viñëuù pradåçyate ||asurän mohayan devaù kréòaty eña sureñv api |manuñyän madhyayä dåñöyä na mukteñu kadäcana || iti ||

çré-bhéñmasya yuddha-samaye daityäviñöatvät tathä bhänaà yuktam eveti | kintv adhunä duùsvapna-duùkhasyeva tasya nivedanaà kåtam iti jïeyam | saàskäro’pi kim atiçayädhänena maläpäkäreëa vä | taträtiçayädhänaà pürëatvenaiva niräkåtam | maläpakaraëaà värayati niraïjanaù nirmalaù viçuddha-jïäna-mürtir ity arthaù ||

|| 10.14 || çré-brahmä ||46||

[47]

tad evaà pürvaà tad-aiçvaryädénäà svarüpa-bhütatvaà sädhitaà tac ca teñäà svarüpäntaraìga-dharmatväd yuktam | yathä jyotir antaraìga-dharmänäà tadéya-çuklädi-guëänäà jyotir-bhütatvam eva, na tama ädirüpatvaà tadvat |

atha çré-vigrahasya pürëa-svarüpa-lakñaëatvaà tadvat | atha çré-vigrahasya pürëa-svarüpa-lakñaëatvaà sädhitaà, tac ca yuktam, sarva-çakti-yukta-parama-vastv-eka-rüpatvät tasya | tatra yo nijäntaraìga-nitya-dharmaù çré-vigrahatägamas tat tat saàsthäna-lakñaëas tad viçiñöaà paramänanda-lakñaëaà vastv eva çré-vigrahaù | sa eva cäntaraìga-dharmäntaräëäà, aiçvaryädénäm api nityäçrayatvät svayaà bhagavän, yathä çuddha-khaëòa-laòòukam | yato yathä laòòukatägamaka-saàsthäna-viçiñöa-khaëòam eva

127

BHAGAVAT-SANDARBHA

laòòukaà tad eva khaëòa-sväbhävika-saugandhyädimac ceti lokaiù pratéyate prayujyate ca tathä rüpaà yad etat [bhä.pu. 3.9.2] ity ädiñu paraà tattvam eva çré-vigrahaù sa eva ca bhagavän iti vidvadbhiù pratéyate prayujyate caiveti |

tad evaà çré-vigrahasya pürëa-svarüpatvaà sädhayitvä, to-poñaëärthaà prakaraëäntaram ärabhyate | yävat pärñada-nirüpaëam | tatra paricchadänäà tat-svarüpa-bhütatve tad-aìga-sahitatayaivävirbhäva-darçana-rüpaà liìgam äha dvayena—

tam adbhutaà bälakam ambujekñaëaàcatur-bhujaà çaìkha-gadädy-udäyudham | [bhä.pu. 10.3.9] ity ädi ||

spañöam || 10.3 | çré-çukaù ||47||

[48]

evam abhipräyeëaivedam äha—

yathaikätmyänubhävänäàvikalpa-rahitaù svayam |bhüñaëäyudha-liìgäkhyädhatte çaktéù sva-mäyayä ||

tenaiva satya-mänenasarva-jïo bhagavän hariù |pätu sarvaiù svarüpair naùsadä sarvatra sarva-gaù || [bhä.pu. 6.8.32-33]

aikätmyänubhävänäà kevala-parama-svarüpa-dåñöi-paräëäà vikalpa-rahitaù paramänandaika-rasa-parama-svarüpatayä sphurann api, yathä yena prakäreëa, sveñu sva-svämitayä bhajatsu yä mäyä kåpä, tayä hetunä, svayaà vicitra-çakti-mayena svarüpeëaiva käraëa-bhütena bhüñaëädy-äkhyäù çaktéù çakti-mayävirbhävät dhatte gocarayati | tenaiva vidvad-anubhava-lakñaëena satya-pramäëena, tad yadi satyaà syät, tadety arthaù | tair eva bhüñaëädi-lakñaëaiù sarvaiù svarüpair vicitra-svarüpävirbhävair naù pätu |

ata eva çré-viñëu-dharme bali-kåta-cakra-stave—yasya rüpam anirdeçyam api yogibhir uttamair ity-ädi | tad-anantaraà ca—

bhramatas tasya cakrasya näbhi-madhye mahé-pate |

128

BHAGAVAT-SANDARBHA

trailokyam akhilaà daityo dåñöavän bhür bhuvädikam || iti ||

tad evam eva navame [9.5.3-11] çrémad-ambaréñeëäpi cakram idaà stutam asti | liìgäni garuòäkära-dhvajädéni | anena yat kvacid äkasmikatvam iva çrüyate, tad api çré-bhagavad-ävirbhävavaj jïeyam |

atra tåtéye caityasya tattvam amalaà maëim asya kaëöhe [bhä.pu. 3.28.28] ity api sahäyam | ato dvädaçe’pi kaustubha-vyapadeçena svätma-jyotir bibharty ajaù [bhä.pu. 12.11.10] ity-ädikaà viräò-gatatvenopäsanärtham abheda-dåñöyä darçitam eva yathä-sambhavaà säkñäc chré-vigrahatvenäpy anusandheyam | tathä hi çré-viñëu-puräëe—

ätmänam asya jagato nirlepam aguëämalam |bibharti kaustubha-maëi-svarüpaà bhagavän harir || [vi.pu. 1.22.68] iti ||

|| 6.8 || viçva-rüpo mahendram ||48||

[49]

atha çré-vaikuëöha-lokasyäpi tädåçatvaà tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjitaù [bhä.pu. 2.9.9]1 ity atra sädhitam eva | punar api durdhiyäà pratéty-arthaà sädhyate | yataù,

1. sa karmädibhir na präpyate (49), 2. prapaïcitätétatvena çrüyate (50, 52), 3. taà labdhavatäm askhalana-guëa-sätmyena stüyate (51, 52), 4. nairguëyävasthäyäm eva labhyate (53), 5. laukika-bhagavan-niketasyäpi tad-äveçän nairguëyam atidiçyate, ity

ataù sa tu tad-rüpatayä sutaräm eva gamyate (54), 6. säkñäd eva prakåteù paratvena çrüyate (55), 7. nityatayodghoñyate (56), 8. mokña-sukham api tiraskurvantyä bhaktyaiva labhyate (57), 9. saccidänanda-ghanatvenäbhidhéyate (58) iti |

(1) tatra karmädibhir apräpyatvam | yathä—

devänäm eka äsét svar-bhütänäà ca bhuvaù padam |martyädénäà ca bhür-lokaù siddhänäà tritayät param ||adho’suräëäà nägänäà bhümer eko’såjata prabhuù |trilokyäà gatayaù sarväù karmaëäà triguëätmanäm ||yogasya tapasaç caiva nyäsasya gatayo’maläù |

1 Discussed above in Section 8.

129

BHAGAVAT-SANDARBHA

mahar-janas-tapaù-satyaà bhakti-yogasya mad-gatiù ||

[bhä.pu. 11.24.12-14]

siddhänäà yogädibhiù tritayät paraà mahar-lokädi || bhümer adhaç cätalädi | trilokyäà pätälädika-bhürbhuvaù svaç ceti | karmaëäà gärhasthya-dharmäëäà tapo vänaprasthena brahmacaryaà ca | tatra brahmacaryeëopakurväëa-naiñöhika-bhedena kramän mahar-janaç ca, vänasthena tapaù, nyäsena satyaà, yoga-täratamyena tu sarvam iti jïeyam | mad-gatiù çré-vaikuëöha-lokaù bhakti-yoga-präpyatvena vakñyamäëaù, yan na vrajanti [bhä.pu. 3.15.23] ity ädi-väkya-sähäyyät loka-prakaraëäc ca | uktaà ca tåtéye devän prati brahmaëaiva tat1-saìkulaà hari-padän atimätra-dåñöaiù [bhä.pu. 3.15.20] ity-ädi | öékä ca—punar vaikuëöham eva viçinañöi | yat saìkulaà vyäptaà bhavati | kaiù ? hari-padayor änatiù praëämas tävan-mätreëa dåñöair bhaktänäà vimänair na karmädi-präpyaiù | ity eñä |

evam eva çrutiç ca—parékñya lokän karma-citän brähmaëo nirvedam äyän nästyakåtaù kåtena2 [mu.u. 1.2.12] iti | aträpy akåta ity asya viçeñyaà loka ity eva, tat-prasakteù |

éçvaraù sarva-bhütänäm [gétä 18.61] ity ädau,tam eva çaraëaà gaccha sarva-bhävena bhärata |tat-prasädät paräà çäntià sthänaà präpsyasi çäçvatam ||

iti [gétä 18.62] çré-bhagavad-upaniñatsu |

|| 11.14 || çré-bhagavän ||49||

[50]

(2) prapaïcätétatvam—

sva-dharma-niñöhaù çata-janmabhiù pumänviriïcatäm eti tataù paraà hi mäm |avyäkåtaà bhägavato’tha vaiñëavaàpadaà yathähaà vibudhäù kalätyaye || [bhä.pu. 4.24.29]

tato’pi puëyätiçayena mäm eti, bhägavatas tu atha dehänte avyäkåtaà, näma-rüpe vyäkaraväëi [chä.u. 6.3.2] iti çruti-prasiddha-vyäkaraëäviñayaà prapaïcätétaà vaiñëavaà padaà vaikuëöham eti | yathähaà rudro bhütvädhikärikatayä vartamänaù, vibudhä deväç cädhikärikäù kalätyaye adhikäränte liìga-bhaìge saty eñyantéti, yävad adhikäram avasthitir ädhikärikäëäm [ve.sü. 3.3.33] iti nyäyena ||29||

1 yato

2 The Bhagavat-sandarbha reading asyas parétya lokän karma-citän... nätyakåtaù.

130

BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasam ||50||

[51]

(3) tato’skhalanam |

atho vibhütià mama mäyayäcitäm1

aiçvaryam añöäìgam anupravåttam |çriyaà bhägavatéà väspåhayanti bhadräàparasya me te’çnuvate tu loke ||

na karhicin mat-paräù çänta-rüpenaìkñyanti no me’nimiño leòhi hetiù |yeñäm ahaà priya ätmä sutaç casakhä guruù suhådo daivam iñöam || [bhä.pu. 3.25.37-38]

atho’vidyä-nivåtty-anantaraà mama mäyayä bhakta-viñayaka-kåpayä äcitäà tad-arthaà prakaöitäà vibhütià bhoga-sampattim, tathäëimädy-añöaiçvaryam anupravåttam svabhäva-siddhaà, tathä bhägavatéà çriyaà säkñäd-bhagavat-sambandhinéà särñöi-saàjïäà sampattim api aspåhayanti, bhakti-sukha-mäträbhiläñeëa | yadyapi tebhyo na spåhayantéty arthaù, tathäpi te me mama loke vaikuëöhäkhye açnuvate präpnuvanty eveti sva-vätsala-viçeño darçitaù | yathä sudäma-mäläkära-vare,

so’pi vavre’caläà bhaktià tasminn eväkhilätmani |tad-bhakteñu ca sauhärdaà bhüteñu ca dayäà paräm |iti tasmai varän dattvä çriyaç cänvaya-vardhiném || [bhä.pu. 10.41.51-52] iti |

atas teñäà tatränäsaktiç ca dyotitä | “avidyä-nivåtty-anantaram” iti “mama kåpayäcitäm” iti ca teñäm anartha-rüpatvaà khaëòitam | kià vä, mäyayäcitäà brahma-lokädi-gatäà sampattim apéti teñäà sarva-vaçékäritvam eva darçitaà, na tu tad-bhogaù | tasyäti-tucchatvena teñv anarhatvät | çrutiç cätra—tad yatheha karma-jito lokaù kñéyate evam evämutra puëya-jito lokaù kñéyate [chä.u. 8.1.6] ity anantaraà atha ya ihätmänam anuvidya vrajanty etäàç ca satya-kämäàs teñäà sarveñu lokeñu käma-cäro bhavati iti |

nanv evaà tarhi lokatväviçeñät svargädivat bhoktå-bhogyänäà kadäcid vinäçaù syät | taträha—çänta-rüpe çäntam avikåtaà rüpaà yasya tasmin vaikuëöhe mat-paräs tad-väsino lokäù kadäcid api na naìkñyanti bhogya-hénä na bhavanti | animiño me hetiù madéyaà käla-cakraà no leòhi, tän na grasate, na sa punar ävartate [chä.u. 8.15.1] iti çruteù |

1 mäyävinas täm iti çrédharéya-päöhaù.

131

BHAGAVAT-SANDARBHA

äbrahma-bhuvanäl lokäùpunar ävartino’rjuna |mäm upetya tu kaunteyapunar janma na vidyate || [gétä 8.16] iti çré-gétopaniñadbhyaù |

sahasra-näma-bhäñye’py uktam—param utkåñöam ayanaà sthänaà punar-ävåtti-çaìkä-rahitam iti paräyaëaù | puàliìga-pakñe bahu-vréhir [75] iti |

na kevalam etävat teñäà mähätmyam ity äha—yeñäm iti | yeñäà mäà vinä na kaçcid aparaù prema-bhäjanam astéty arthaù | yad vä—golokädikam apekñyaivam uktam | tatra hi tathäbhävä eva çré-gopä nityä vidyante |

athavä, taà lokaà kédåg-bhävä avidyänantaraà präpnuvantéti | taträha yeñäm iti | ye kecit pädmottara-khaëòe darçita-muni-gaëa-saväsanäù ätmä brahmaiväyaà säkñäd iti mäà bhävayanti, evam anye ca ye ye, ta eva präpnuvantéty arthaù | suhåda iti bahutvaà sauhådasya nänä-bhedäpekñayä | evaà caturthe çré-närada-väkye—

çäntäù sama-dåçaù çuddhäù sarva-bhütänuraïjanäù |yänty aïjasäcyuta-padam acyuta-priya-bändhaväù || [bhä.pu. 4.12.37] iti |

|| 3.25 || çré-kapilaù ||51||

[52]

prapaïcätétatvaà tato’skhalanaà ca yugapad äha—

ätapatraà tu vaikuëöhaà dvijä dhämäkutobhayam || [bhä.pu. 12.11.19] iti |

prapaïca-rüpasyaiveti prakaraëät | dvijä iti sambodhanam ||

|| 12.11 || çré-sutaù ||52||

[53]

(4) nairguëya-präpyatvam—

sattve pralénäù svar yänti naräù lokaà rajo-layäù |tamo-layäs tu nirayaà yänti mäm eva nirguëäù || [bhä.pu. 11.25.22]

132

BHAGAVAT-SANDARBHA

loka-prasakter mal-lokam iti vaktavye tat-präptir näma mat-präptir eveti sväbhedam abhipretyäha mäm eveti ||

|| 11.25 || çré-bhagavän ||53||

[54]

(5) sutaräà nairguëyäçrayatvam |

vanaà tu sättviko väso grämo räjasa ucyate |tämasaà dyüta-sadanaà man-niketaà tu nirguëam || [bhä.pu. 11.25.25]

tad-äveçenaiväsyäpi nirguëatva-vyapadeça iti bhävaù ||

|| 11.25 || sa eva ||54||

[55]

(6) prakåteù paratvam—

tato vaikuëöham agamad bhäsvaraà tamasaù param |yatra näräyaëaù säkñän nyäsinäà paramä gatiù ||çäntänäà nyasta-daëòänäà yato nävartate gataù || [bhä.pu. 10.88.25-26]

agamat jagäma çiva iti çeñaù ||

|| 10.88 || çré-çukaù ||55||

[56]

(7) nityatvam—

gréväyäà jana-loko’syatapolokaù stana-dvayät |mürdhabhiù satya-lokas tubrahma-lokaù sanätanaù || [bhä.pu. 2.5.39]

öékä ca—brahma-lokaù vaikuëöhäkhyaù | sanätano nityaù, na tu såjya-prapaïcäntar-varti ity eña | brahma-bhüto loko brahma-lokaù ||

|| 2.5 || çré-brahmä çré-näradam ||56||

133

BHAGAVAT-SANDARBHA

[57]

(8) mokña-sukha-tiraskäri-bhakty-eka-labhyatvam—

yan na vrajanty agha-bhido racanänuvädäc chåëvanti ye’nya-viñayäù kukathä mati-ghnéù |yäs tu çrutä hata-bhagair nåbhir ätta-särästäàs tän kñipanty açaraëeñu tamaùsu hanta || [bhä.pu. 3.15.23]

yac ca vrajanty animiñäm åñabhänuvåttyädüre yamä hy upari naù spåhaëéya-çéläù |bhartur mithaù suyaçasaù kathanänuräga-vaiklavya-bäñpa-kalayä pulaké-kåtäìgäù || [bhä.pu. 3.15.25]

yad vaikuëöhaà, yac ca no’smäkam upari-sthitaà, naù spåhaëéya-çélä iti vä | düre yamo yeñäà te siddhatvena dürékåta-yama-niyamäù santo vä vrajantéti | bhartur mithaù suyaçasaù ity anena tathä-vidhäyä bhakter mokña-sukha-tiraskäritva-prasiddhiù sücitä | nätyantikaà vigaëayanty apéty ädau, ye’ìga tvad-aìghri-çaraëä bhavataù kathäyäà kértanya-tértha-yaçasaù kuçalä rasajïä [bhä.pu. 3.15.48] iti sanakädy-ukteù |

|| 3.15 || çré-brahmä devän ||57||

[58]

(9) sac-cid-änanda-rüpatvam—

evam etän mayädiñöä nanu tiñöhanti me pathaù |kñemaà vindanti mat-sthänaà tad brahma paramaà viduù || [bhä.pu. 11.20.37]

me pathaù jïäna-karma-bhakti-lakñaëän mat-präpty-upäyän, jïäna-karmaëor api bhakteñu bhakteù prathamataù kvacit kadäcit kiïcit sähäyya-käritvät | kñemaà mad-bhakti-maìgala-mayaà yat sthänaà paramaà brahmeti vidur jänanti | ittham evodähariñyate ca—

iti saïcintya bhagavän mahä-käruëiko hariù |darçayämäsa lokaà svaà gopänäà tamasaù param ||satyaà jïänam anantaà yad brahma-jyotiù sanätanam |yad dhi paçyanti munayo guëäpäyo samähitä || [bhä.pu. 10.28.14-15] iti |

134

BHAGAVAT-SANDARBHA

ubhayaträpi ca-kärädy-adhyähärädinä tv arthäntaraà kañöaà bhavati | tair eva ca tamasaù prakåteù param iti vaikuëöhasyäpi viçeñaëatvena vyäkhyätam iti ||

|| 11.20 || çré-bhagavän ||58||

[59]

tathaiva—

na yatra kälo’nimiñäà paraù prabhuùkuto nu devä jagatäà ya éçire |na yatra sattvaà na rajas tamaç cana vai vikäro na mahän pradhänam ||

paraà padaà vaiñëavam ämananti tadyan neti netéty atad-utsisåkñavaù |visåjya daurätmyam ananya-sauhådähådopaguhyärha-padaà pade pade || [bhä.pu. 2.2.17-18]

atat cid-vyatiriktam | neti netéty evam utsrañöum icchavo daurätmyaà bhagavad-ätmanor abheda-dåñöià visåjya, arhasya çré-bhagavataù, padaà caraëäravindaà, pade pade pratikñaëaà hådä upaguhya äçliñya, nänyasmin sauhådaà yeñäà tathäbhütäù santo yad ämananti jänanti, tad vaiñëavaà padaà çré-vaikuëöham iti brahma-svarüpam eva tad iti tätparyam | anena prema-lakñaëa-sädhana-liìgena niräkära-rüpam arthäntaraà nirastam |

atra niräkära-paräyaëasyäpi muktä-phala-öékä-kåto daiväbhivyaïjitä gér yathä—tat paraà padaà vaiñëavam ämananti, adhikåtädhiñöhita-räjädhiñöhitatvavat | brahmädi-padänäm api | viñëunädhiñöhitatvät param ity uktam | viñëunaivädhiñöhitam ity artha iti |

ata eva çrutäv api tasya sva-mahimaika-pratiñöhitatvaà sa bhagavaù kasmin pratiñöhita iti sve mahimni [chä.u. 7.24.1] iti | ata evoktaà ka itthä veda yatra saù [ka.u. 1.2.25] iti ||

|| 2.2 || çré-çukaù ||59||

[60]

ka itthä [ka.u. 1.2.25] ity-ädi-çruter arthatvenäpi spañöam äha—

135

BHAGAVAT-SANDARBHA

svaà lokaà na vidus te vaiyatra devo janärdanaù |ähur dhümra-dhiyo vedaàsakarmakam atad-vidaù || [bhä.pu. 4.29.48]

ye dhümra-dhiyo vedaà sa-karmakaà karma-mätra-pratipädakam ähuù, te janärdanasya svaà svarüpaà lokaà na viduù, kintu svargädikam eva viduù | yatra loke ||

|| 4.29 || çré-näradaù präcéna-barhiñam ||60||

[61]

evaà ca oà namas te’stu bhagavan ity-ädi-gadye—

paramahaàsa-parivräjakaiù parameëätma-yoga-samädhinä paribhävita-parisphuöa-päramahaàsya-dharmeëodghäöita-tamaù-kapäöa-dväre citte’pävåta ätma-loke svayam upalabdha-nija-sukhänubhavo bhavän || [bhä.pu. 6.9.33]

tamaù prakåtir ajïänaà vä | ätma-loke sva-svarüpe loke | eña ätma-loka eña brahma-lokaù [bå.ä.u. 4.3.32] iti | divye brahma-pure hy eña paramätmä pratiñöhitaù [mu.u. 2.2.7] ity-ädi-çrutau |

yat tat sükñmaà paramaà veditavyaà nityaà padaà vaiñëavam ämananti |etal lokä na vidur loka-säraà vidanti tat kavayo yoga-niñöhäù || iti pippaläda-çäkhäyäm |

pareëa näkaà nihitaà guhäyäà bibhräjate yad yatayo viçanti || iti parasyäm |

tad vä etat paraà dhäma mantra-räjädhyäpakasya, yatra na duùkhädi na süryo bhäti, yatra na måtyuù praviçati, yatra na doñaù, tad änandaà çäçvataà çäntaà sadä-çivaà brahmädi-vanditaà yogi-dhyeyaà, yatra gatvä na nivartante yoginaù1 | tad etad åcäbhyuktaà—tad viñëoù paramaà padaà sadä paçyanti sürayaù divéva cakñur ätatam | tad-vipräso vipanyavo jägåväàsaù samindhate |

1 tad vä etat paramaà dhäma mantraräjädhyäpakasya yatra na süryas tapati yatra na väyur väti yatra na candramä bhäti yatra na nakñaträëi bhänti yatra nägnir dahati yatra na måtyuù praviçati yatra na duùkhaà sadänandaà paramänandaà çäntaà çäçvataà sadä-çivaà brahmädi-vanditaà yogi-dhyeyaà paramaà padaà yatra gatvä na nivartante yoginaù ||

136

BHAGAVAT-SANDARBHA

viñëor yat paramaà padam || [nå.tä.u. 5.10] iti çré-nåsiàha-täpanyäm |

na tv iyam api brahma-paratvenaiva vyäkhyeyä, vanditatvena yatra gatvety anena ca tad-anaìgékärät | yataù çré-viñëu-puräëe ca çré-viñëu-lokam uddiçya åg iyam anusmåtä, yathä—

ürdhvottaram åñibhyas tu dhruvo yatra vyavasthitaù |etad viñëu-padaà divyaà1 tåtéyaà vyomni bhäsvaram ||nirdhüta-doña-paìkänäà yaténäà saàyatätmanäm |sthänaà tat paramaà vipra puëya-päpa-parikñaye ||apuëya-puëyoparame kñéëäçoñäpti-hetavaù |yatra gatvä na çocanti tad viñëoù paramaà padam ||dharmaà dhruvädyäs tiñöhanti yatra te loka-säkñiëaù |tat-särñöyotpanna-yoga-rddhäs tad-viñëoù paramaà padam ||yatraitad otaà protaà ca yad bhütaà sa-caräcaram |bhävyaà ca viçvaà maitreya tad viñëoù paramaà padam || divéva cakñur ätataà vitataà tan mahätmanäm |viveka-jïäna-våddhaà2 ca tad viñëoù paramaà padam || [vi.pu. 2.8.93-98]

täpané-çrutau3 ca yatra na väyur väté ity-ädikaà präkåta-tat-tan-mätra-niñedhätmakaà taträpi tat-tac-chravaëät |

yat tu mätuù sapatnyä väg-bäëair hådi viddhas tu tän smaran | naicchan mukti-pater muktià paçcät-täpam upeyivän || [bhä.pu. 4.9.29] iti |

tathä—

aho bata mamänätmyaà manda-bhägyasya paçyata |bhava-cchidaù päda-mülaà gatvä yäce yad antavat || [bhä.pu. 4.9.31]

iti çré-dhruvasyäpürëaà-manyatä çrüyate | tad-ucca-pada-kämanayaiva tat-prärthitavatä tena labdha-manorathätéta-vareëäpi sva-saìkalpam eva tiraskartum uktam iti ghaöate | tatra hy evoktaà çré-vidureëa—sudurlabhaà yat paramaà padaà harer [bhä.pu. 4.9.28] iti | svayaà çré-dhruva-priyeëa—

tato gantäsi mat-sthänaà sarva-loka-namaskåtam |upariñöäd åñibhyas tvaà yato nävartate gataù || [bhä.pu. 4.9.25] iti |

1 tad dhi vairäjasya hådaya-näòé-sthänam, atas tad antaryämino viñëoù sthänam iti çrédharaù.2 dåñöaà ity äkare päöhaù.3 nå.tä.u. 5.10 quoted above.

137

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-pärñadäbhyäm api—ätiñöha jagatäà vandyaà tad viñëoù paramaà padam [bhä.pu. 4.12.26] iti | çré-sutena ca—dhruvasya vaikuëöha-padädhirohaëam [bhä.pu. 4.13.1] iti | païcame jyotiç-cakra-varëane ca—viñëor yat paramaà padaà pradakñiëaà prakrämanti iti [bhä.pu. 5.22.17] | yad viñëoù paramaà padam abhivadanti [bhä.pu. 5.23.1] iti ca | prapaïcäntargatatve’pi tad-dharmam uktatvaà, vikärävarti ca tathä hi sthitim äha [ve.sü. 4.4.19] iti nyäyena |

ato’smin loke präpaïcikasya bahir-aàçasyaiva pralayo jïeyaù | tasya tu tadäném antardhänam eva | etad älambyaiva hiraëyakaçipunoktam—kim anyaiù käla-nirdhütaiù kalpänte vaiñëavädibhiù [bhä.pu. 7.3.11] iti | ato’dyäpi ye tathä vadanti, te’pi tat-tulyä iti bhävaù |

atha çré-mahä-vaikuëöhasya tädåçatvaà tu sutaräm eva | yathä nänä-çruti-pathotthäpanena pädmottara-khaëòe’pi1 prakåty-antargata-vibhüti-varëanäntaraà tädåçatvam abhivyaïjitaà çré-çivena—

evaà präkåta-rüpäyä vibhüte rüpam uttamam |tripäd-vibhüti-rüpaà tu çåëu bhüdhara-nandini ||pradhäna-parama-vyomnor antare virajä nadé |vedäìga-sveda-janita-toyaiù prasrävitä çubhä ||tasyäù päre para-vyoma tripäd-bhutaà sanätanam |amåtaà çäçvataà nityam anantaà paramaà padam ||çuddha-sattva-mayaà divyam akñaraà brahmaëaù padam |aneka-koöi-süryägni-tulya-varcasam avyayam ||sarva-veda-mayaà çubhraà sarva-pralaya-varjitam |hiraëmayaà mokña-padaà brahmänanda-sukhähvayam ||samänädhikya-rahitam ädy-anta-rahitaà çubham ||tejasätyadbhutaà ramyaà nityam änanda-sägaram |evam ädi-guëopetaà tad viñëoù paramaà padam ||na tad bhäsayate süryo na çaçäìko na pävakaù |yad gatvä na nivartante tad dhäma paramaà hareù ||tad viñëoù paramaà dhäma çäçvataà nityam acyutam |na hi varëayituà çakyaà kalpa-koöi-çatair api ||

hareù padaà varëayituà na çakyaàmayä ca dhäträ ca munéndra-varyaiù |yasmin pade acyuta éçvaro yaù so aìga veda yadi vä na veda ||

yad akñaraà veda-guhyaà yasmin devä adhi viçve niñeduù |yas taà na veda kim åcä kariñyati ya u tad vidus ta ime samäsate ||tad viñëoù paramaà padaà sadä paçyanti sürayaù |akñaraà çäçvataà nityaà divéva cakñur ätatam ||

1 This section is full of quotes from Çruti that should be pointed out. The section is also quoted in la.bhä. 1.5.247-250.

138

BHAGAVAT-SANDARBHA

ä praveñöum açakyaà tad brahma-rudrädi-daivataiù |jïänena çästra-märgeëa vékñyate yogi-puìgavaiù ||ahaà brahmä ca deväç ca na jänanti maharñayaù |sarvopaniñadäm arthaà dåñövä vakñyämi suvrate ||viñëoù pade parame tu madhya utsaù çubhähvayaù |yatra gävo bhüri-çåìgä äsate sva-sukhaà prajäù ||atra hi tat paraà dhäma géyamänasya çärìgiëaù |tad bhäti paramaà dhäma gobhir geyaiù1 çubhähvayaiù2 ||äditya-varëaà tamasaù parastät jyotir uttamam3 |athäto4 brahmaëo lokaù çuddhaù sa ha sanätanaù ||

sämänyäviyute düre ante’smin çäçvate pade |tasthatur jägarüke’smin yuvänau çré-sanätanau ||yataù svasärau yuvaté bhü-léle viñëu-vallabhe |atra pürve ye ca sädhyä viçva-deväù sanätanäù ||te ha näkaà mahimänaù sacantaù çubha-darçanäù |tat-padaà jïänino viprä jägåväàsaù samindhate ||tad viñëoù paramaà padaà mokña ity abhidhéyate |tasmin bandha-vinirmuktäù präpyante sva-sukhaà padam ||yaà präpya na nivartante tasmän moksa udähåtaù |mokñaù paraà padaà liìgam amåtaà viñëu-mandiram ||akñaraà paramaà dhäma vaikuëöhaà çäçvataà param |nityaà ca parama-vyoma sarvotkåñöaà sanätanam ||paryäya-väcakäny asya paraà dhämno’cyutasya hi |tasya tripäd-vibhütes tu rüpaà5 vakñyämi vistarät || [pa.pu. 6.227.57-80]6 ity-ädi ||

etad-rétika-çrutayo vaidikeñu präyaù prasiddhä iti nodähriyante | çré-närada-païcarätre ca çré-brahma-närada-saàväde jitaà-te-stotre ca—

lokaà vaikuëöha-nämänaà divya-ñaò-guëa-saàyutam |avaiñëavänäm apräpyaà guëa-traya-vivarjitam ||nitya-siddhaiù samäkérëaà tan-mayaiù päïca-kälikaiù7 |sabhä-präsäda-saàyuktaà vanaiç copavanaiù çubham ||väpé-küpa-taòägaiç ca våkña-ñaëòaiù sumaëòitam |apräkåtaà surair vandyam ayutärka-sama-prabham || iti ||

brahmäëòa-puräëe—

tam ananta-guëäväsaà mahat-tejo duräsadam |1 gopaiù (cha)2 sukhävahaiù (ca, ja, jha)3 acyutam (kha, ga cha, jha)4 ädhäro (jadavpur)5 paraà (ga)6 Alternative numbering given as 6.255.56-647 cinmayaiù päïca-bhautikaiù (gha)

139

BHAGAVAT-SANDARBHA

apratyakñaà nirupamaà paränandam aténdriyam || iti ||

itihäsa-samuccaye mudgalopakhyäne—brahmaëaù sadanäd ürdhvaà tad viñëoù paramaà padam |çuddhaà sanätanaà jyotiù paraà brahmeti yad viduù ||nirmamä nirahaìkärä nirdvandvä ye jitendriyäù |dhyäna-yoga-paräç caiva tatra gacchanti sädhavaù ||ye’rcayanti harià viñëuà kåñëaà jiñëuà sanätanam |näräyaëam ajaà devaà viñvaksenaà caturbhujam ||dhyäyanti puruñaà divyam acyutaà ca smaranti ye |labhante te’cyuta-sthänaà çrutir eñä sanätané || iti ||

skände çré-sanat-kumära-märkaëòeya-saàväde—

yo viñëu-bhakto viprendra çuddha-cakrädi-cihnitaù |sa yäti viñëu-lokaà vai däha-pralaya-varjitam || iti |

atra pada-dhämädi-çabdena sthäna-väcakena, svarüpe tv arüòhena yadi kaçcit kathaïcit svarüpam eva väcayati, tarhy anyatra tat-prasaìge te’bhigacchanti mat-sthänaà yad brahma paramaà viduù ity-ädau säkñäd eva sthäna-çabda-nigadena tan nirasanéyam |

yadi taträpi ca-kärädy-adhyähärädi-dainyena pürva-darçitetihäsa-samuccayasya paraà brahmeti yad vidur iti viçeñaëa-viruddhaà väkya-bhedam eväìgékaroti, tarhi sva-mate tatra tatrokta-loka-çabdaù sahäyé-kartavyaù |

tataç ca, pada-dhäma-sthäna-loka-rüpäëäà teñäà çabdänäà ekatra vastuni prayogät parasparam anyärthaà dürékurvantas te kaà vä na bodhayanti svam arthaà, yathä bhagavän harir viñëur ayam iti |

atha hanta taträpi cet svarüpa-mätra-väcakatäà bhikñate, tarhi sphuöam eva pädma-vaiñëavädi-vacanaiù vipakño hrepaëéyaù | karmädy-apräpyatvädi-pratipädaka-väkyäni tu viçeñato vetra-päëi-rüpäëi santy eveti vaktavyam |

tasmät oà namas te [bhä.pu. 6.9.33] ity ädi-padyam api sädhv eva vyäkhyätam ||

|| 6.9 || deväù çré-harim ||61||

140

BHAGAVAT-SANDARBHA

[57] oà namas te ity-ädi deväù çré-harià [bhä.pu. 6.9.30]1 ity atra tasya haritvaà, grähät prapannaà [bhä.pu. 11.4.18]2 ity-ädau muktä-phala-vyäkhyänusåtaikädaça-skandha-väkya-sväräsyäl labhyate | ata eväträpi, athaivam érito räjan sädaraà tridaçair hariù [bhä.pu. 6.9.43] ity atra hari-çabdenaivokto’säv iti |

[62]

tad etac chré-vaikuëöhasya svarüpaà nirüpitam | tac ca yathä çré-bhagavän eva kvacit pürëatvena kvacid aàçatvena ca vartate, tathaiveti | bahavas tasyäpi bhedäù pädmottara-khaëòädau drañöavyäù | yeñu çré-matsya-devädénäm api padäni vakñyante | tad eva sücayati—

evaà hiraëyäkñam asahya-vikramaàsa sädayitvä harir ädi-sükaraù |jagäma lokaà svam akhaëòitotsavaàsaméòitaù puñkara-viñöarädibhiù || [bhä.pu. 3.19.28]

sädayitvä hatvä | paviträropa-prasaìge caivam äha bodhäyanaù—

evaà yaù kurute vidvän varñe varñe na saàçayaù |sa yäti paramaà sthänaà yatra devo nåkeçaré || iti |

väyu-puräëe tu çiva-puram api tadvat çrüyate, yathä—

aëòaughasya samantät tu sanniviñöo ghanodadhiù |samantäd yena toyena dhäryamäëaù sa tiñöhati ||bähyato ghana-toyasya tiryag ürdhvaà ca maëòalam |dhäryamäëaà samantät tu tiñöhate ghana-tejasä ||ayo-güòha3-nibho vahniù samantät maëòaläkåtiù |samantäd ghana-vätena dhäryamäëaù sa tiñöhati ||bhütädiç ca tathäkäçaà bhütädià ca tathä mahän |

1 çré-bhagavat-sandarbhe païca-saptatitama-väkye—deväù çré-harim iti müla-granthéya-viñayoddhära-sücakaù saìketaù, arthät saìketo’yaà çré-bhägavatéya-ñañöha-skandhäntar-bhüta-våtra-vadhopäkhyäne deva-gaëair hari-stutià sücayati ||2 grähät prapannam ity atra dépikädépana-vyäkhyäyäà manvantarävatäro harir eva lakñyate | tad yathä—hari-saàjïake’vatäre grähäd gajendraà mocayämäsa | kuto’mocayat ity apekñäyäà kaçyapärtham ity ädyädhyähåtam iti | harir hi manvanarävatäraà, yathä çré-laghu-bhägavata-vacanam—caturthe tämaséye hariù—taträpi jajïe bhagavän hariëyäà hari-medhasaù | harir ity ähåto yena gajendro mocito grähät || [bhä.pu. 6.9.30] smaryate’sau sadä prätaù sadäcära-paräyaëaiù | sarväniñöa-vinäçäya harir danténdra-mocanaù || [çré-laghu-bhägavatämåte | 3 ayo-guòa-

141

BHAGAVAT-SANDARBHA

mahän vyäpto hy anantena avyaktena tu dhäryate ||anantam aparivyaktam anädi-nidhanaà ca tat |tama eva nirälokam amaryädam adeçikam ||tamaso’nte ca vikhyätam äkäçänte ca bhäsvaram |maryädäyäm atas tasya çivasyäyatanaà mahat |tri-daçänäm agamyaà tu sthänaà divyam iti çrutiù || iti ||

|| 3.19 || çré-maitreyaù ||62||

[63]

evaà ca yathä çré-bhagavad-vapur ävirbhavati loke, tathaiva kvacit kasyacit tat-padasyävirbhävaù çrüyate—

patné vikuëöhä çubhrasya vaikuëöhaiù sura-sattamaiù |tayoù sva-kalayä jajïe vaikuëöho bhagavän svayam ||vaikuëöhaù kalpito yena loko loka-namaskåtaù |ramayä prärthyamänena devyä tat-priya-kämyayä || [bhä.pu. 8.5.4-5]

yathä bhagavata ävirbhäva-mätraà janmeti bhaëyate, tathaiva vaikuëöhasyäpi kalpanam ävirbhävanam eva, na tu präkåtavat kåtrimatvam, ubhayaträpi nityatvät, ity abhipräyeëa tat-sämyenäha—jajïa iti | çré-vikuëöhä-sutasyaivedaà vaikuëöham, müla-vaikuëöhaà tu såñöeù präk çré-brahmaëä dåñöam iti dvitéye prasiddham eva | sa tan-niketaà parimåçya çünyam apaçyamänaù kupito nanäda [bhä.pu. 8.19.11] ity uktam | tat-sthänaà tu svargädi-gatam eva jïeyam ||

|| 8.5 || çré-çukaù ||63||

[64]

tad evaà çré-vaikuëöhasya svarüpa-bhütatve siddhe, tad-aìga-bhütänäà çré-pärñadänäà tädåçatvaà sutaräà siddham eva | yuktaà caiva tat-sevakänäà—nädevo devam arcayet iti tat-sadåçatä-bhävanäm antareëoddeçenäpi tat-seväyäm anadhikärät, säkñät tu säkñäd eva tat-sadåçatvam iti | tad evaà nitya-pärñadänäà kaimutyam eväpatitam | ata eväha—

dehendriyäsu-hénänäàvaikuëöha-pura-väsinäm | [bhä.pu. 7.1.35]

142

BHAGAVAT-SANDARBHA

janma-hetu-bhütaiù präkåtair dehendriyäsubhir hénänäà çuddha-sattva-maya-dehänäm ity arthaù1 ||

|| 7.1 || yudhiñöhiraù çré-näradam || 64 ||

[65]

tathä—

ätma-tulyaiù ñoòaçabhir vinä çrévatsa-kaustubhau |paryupäsitam unnidra-çarad-amburuhekñaëam || [bhä.pu. 6.9.29]

ñoòaçabhiù çré-sunandädibhiù ||

|| 6.9 || çré-çukaù ||65||

[66]

ata eva kälätétäs te parama-bhaktänäm api parama-puruñärtha-sämépyäç cety äha—

tasmäd amüs tanu-bhåtäm aham äçiño jïa äyuù çriyaà vibhavam aindriyam äviriïcyät |necchämi te vilulitän uru-vikrameëakälätmanopanaya mäà nija-bhåtya-pärçvam || [bhä.pu. 7.9.24]

spañöam || 7.9 || prahlädaù çré-nåsiàham ||80||

[67]

tathä ca, pädmottara-khaëòe—

tripäd-vibhüter lokäs tu asaìkhyäù parikértitäù |çuddha-sattva-mayäù sarve brahmänanda-sukhähvayäù ||sarve nityä nirvikärä heya-räga-vivarjitäù |sarve hiraëmayäù çuddhäù koöi-sürya-sama-prabhäù ||sarve vedamayä divyäù käma-krodhädi-varjitäù |näräyaëa-padämbhoja-bhakty-eka-rasa-sevinaù ||nirantaraà säma-gäna-paripürëa-sukhaà çritäù |

1 iti vyäkhyätaà svämi-caraëair eva |

143

BHAGAVAT-SANDARBHA

sarve païcopaniñat-sva-rüpayä veda-varcasaù || [pa.pu. 6.228.1-4] ity-ädi ||

atra tripäd-vibhuti-çabdena prapaïcätéta-loko’bhidhéyate, päda-vibhüti-çabdena tu prapaïca iti | yathoktaà tatraiva—

tripäd-vyäptiù paraà dhämni pädo’syehäbhavat punaù |tripäd-vibhüter nityaà syät anityaà pädam aiçvaram ||nityaà tad-rüpam éçasya paraà dhämni sthitaà çubham |acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam ||nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåttam || [pa.pu. 6.227.11-13] iti ||

ata eva tad-anusäreëa dvitéya-skandho’py evaà yojanéyaù | tatra—

so’måtasyäbhayasyeço martyam annaà yad atyagät |mahimaiña tato brahmanpuruñasya duratyayaù || [bhä.pu. 2.6.18]

amåtädi-dvayaà tat-tåtéyatvena vakñyamäëasya kñemasyäpy upalakñaëam | çrutau ca—utämåtatvasyeçäna [åk.saà. 10.90.2] ity aträmåtatvaà tad-yugalopalakñaëam | atra dharmi-pradhäna-nirdeçaù, çrutau tu tatra dharma-mätra-nirdeçasyäpi tatraiva tätparyam | taträmåtaà—sva-dåñöavadbhir puruñair abhiñöutam ity ädau paraà na yat-param [bhä.pu. 2.9.9] ity-ädy uktänusäreëa paramänandaù | ata eva, amåtaà viñëu-mandiram [pa.pu. 6.227.79] iti tat-paryäyaù |

abhayaà—na ca käla-vikrama [bhä.pu. 2.9.10] ity-ädi bhaya-mäträbhävaù | ata eva dvijä dhämäkuto-bhayam [bhä.pu. 12.11.19] ity uktam |

kñemaà, na yatra mäyä [bhä.pu. 2.9.10] ity-ädy-uktänusäreëa bhagavad-bahirmukhatä-kara-guëa-sambandhäbhäväd bhagavad-bhajana-maìgaläçrayatvaà jïeyam | tathä ca näradéye—

sarva-maìgala-mürdhanyä pürëänanda-mayé sadä |dvijendra tava mayy astu bhaktir avyabhicäriëé || iti ||

ata eva, kñemaà vindanti mat-sthänam [bhä.pu. 11.20.37] ity uktam |

tatra tat-tac-chabdena lakñaëä-maya-kañöa-kalpanayä jana-lokädi-väcyatäà niñedhan hetuà nyasyati—martyaà, brahmaëo’pi bhayaà matto dviparärdha-paräyuña [bhä.pu. 11.10.30] ity-ädi-nyäyena maraëa-dharmakam |

144

BHAGAVAT-SANDARBHA

annaà karmädi-phalaà trilokyädikaà | yad yasmäd atyagät atikramyaiva tatra viräjata iti | eña amåtädy-aiçvarya-rüpaù | duratyayaù—brahmacaryädibhiù kenacin manasäpy avaroddhum açakyaù ||

tad evam amartyam aiçvaryaà tri-pät, martyam eka-pät iti tasya catuñpäd-aiçvaryaà punar vivåëoti—

pädeñu sarva-bhütänipuàsaù sthiti-pado viduù |amåtaà kñemam abhayaàtri-mürdhno’dhäyi mürdhasu || [bhä.pu. 2.6.19]

tiñöhanty atra sarva-bhütänéti sthitayo martyädy-aiçvaryäëi täni pädä ivädhiñöhäna-bhütäni yasya, tasya sthiti-padaù | pädeñu caturñv evaiçvarya-bhägeñu sarva-bhütäni pärñada-paryantäni | pädän darçayati—trayäëäà sättvikädi-padarthänäà mürdhaiva mürdhä pravåttiù tasya trayäëäà mürdhasu tad upari viräjamäneñu çré-vaikuëöha-lokeñu amåtaà kñemam abhayaà cädhäyi nityaà dhåtam eva tiñöhatéty arthaù |

tataù pürvasya martyänna-mäträtmakatväd ekapättvam, uttarasyämåtädi-trayätmakatvät tripättvam iti bhävaù | tad anena pädo’sya viçvä bhütäni tripädasyämåtaà divi [å.ve. 10.90.3] ity asyärtho darçitaù | asya pädas tathäsyaiva divi vaikuëöhe yad amåtädy-ätmakaà tripät tac ca viçvä bhütänéty arthaù | aträdhiñöhänädhiñöheyayor aikyoktiù |

atha catuñpättve ca triloké-vyavasthävat pakñäntaraà darçayati—

pädäs trayo bahiç cäsannaprajänäà ya äçramäù |antas tri-lokyäs tv aparogåha-medho’båhad-vrataù || [bhä.pu. 2.6.20]

ca-çabdaù ukta-samuccayärthaù | prapaïcäd bahiù pädäs traya äsann eva prapaïcätmakasya caturtha-pädasyaiva vibhäga-vivakñäyäà tu trilokyä bahiç cänye pädäs traya äsann ity evaà mantre’pi1 hi tathaiva punaù-çabdaù | te ke? aprajänäà brahmacäri-vanastha-yaténäm äçramäù präpyä ye lokäù | ata eva dharma-traya-präpyatvät caturëäm api tripättvam |

aparas tu caturthaù pädas trilokyä antar iti gåha-medhas tat-präpyaù, yasmäd abåhad-vrato brahmacarya-rahita iti |

ata evobhayathäpi puruñaç catuñpäd ity äha—

1püruña-sükte 10.90.4 mantre.

145

BHAGAVAT-SANDARBHA

såté vicakrame viçvamsäçanänaçane ubhe |yad avidyä ca vidyä capuruñas tübhayäçrayaù || [bhä.pu. 2.6.21]

viñvaì sarva-vyäpé | puruñaù puruñottamaù | ete såté te prapaïcäprapaïca-lakñaëe jévasya gaté | vicakrame—äkramya sthitaù | kathambhüte ? säçanänaçane karmädi-phala-bhoga-tad-atikrama-yukte | tasyaiva etad-äkramaëe hetuù | yat yayoù såtyoù avidyä mäyaikatra vidyä cic-chaktir anyaträçraya ity arthaù | puruñottamas tu tayor dvayor apy äçrayaù |

vakñyate ca—yasmäd daëòaà viräò jajïe [bhä.pu. 2.6.22] ity-ädinä | tasmät sarvaiçvaryeëaika-deçaiçvaryeëa ca catuñpättvam iti bhävaù ||

|| 2.6 || çré-brahmä çré-näradam || 67||

[68]

evaà säntaraìga-vaibhavasya bhagavataù svarüpa-bhütayaiva çaktyä prakäçamänatvät svarüpa-bhütatvam | sä ca çaktir viçiñöasyaiva svarüpatvät svarüpäntaù-päte’pi bheda-lakñaëäà våttià bhajanté tatra prakäça-viçeñaà vaicitré-våndaà ca prakaöayati | tatra tatra tädåçatve brahmopäsanä-siddha-gurava eväsmäkaà pramäëam |

tad etad äha caturdaçabhiù—

evaà tadaiva bhagavän aravinda-näbhaùsvänäà vibudhya sad-atikramam ärya-hådyaù |tasmin yayau paramahaàsa-mahä-munénämanveñaëéya-caraëau calayan saha-çréù ||

taà tv ägataà pratihåtaupayikaà sva-pumbhiste’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam |haàsa-çriyor vyajanayoù çiva-väyu-lolac-chubhrätapatra-çaçi-kesara-çékarämbum ||

kåtsna-prasäda-sumukhaà spåhaëéya-dhämasnehävaloka-kalayä hådi saàspåçantam |çyäme påthäv urasi çobhitayä çriyä svaç-cüòämaëià subhagayantam ivätma-dhiñëyam ||

pétäàçuke påthu-nitambini visphurantyäkäïcyälibhir virutayä vana-mälayä ca |

146

BHAGAVAT-SANDARBHA

valgu-prakoñöha-valayaà vinatä-sutäàsevinyasta-hastam itareëa dhunänam abjam ||

vidyut-kñipan-makara-kuëòala-maëòanärha-gaëòa-sthalonnasa-mukhaà maëimat-kiréöam |dor-daëòa-ñaëòa-vivare haratä parärdhya-häreëa kandhara-gatena ca kaustubhena ||

atropasåñöam iti cotsmitam indiräyäùsvänäà dhiyä viracitaà bahu-sauñöhaväòhyam |mahyaà bhavasya bhavatäà ca bhajantam aìgaànemur nirékñya na vitåpta-dåço mudä kaiù ||

tasyäravinda-nayanasya padäravinda-kiïjalka-miçra-tulasé-makaranda-väyuù |antar-gataù sva-vivareëa cakära teñäàsaìkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù ||

te vä amuñya vadanäsita-padma-koçamudvékñya sundaratarädhara-kunda-häsam |labdhäçiñaù punar avekñya tadéyam aìghri-dvandvaà nakhäruëa-maëi-çrayaëaà nidadhyuù ||

puàsäà gatià mågayatäm iha yoga-märgairdhyänäspadaà bahu-mataà nayanäbhirämam |pauàsaà vapur dara-çayänam ananya-siddhairautpattikaiù samagåëan yutam añöa-bhogaiù ||

çré-kumärä ücuùyo’ntarhito hådi gato’pi durätmanäà tvaà so’dyaiva no nayana-mülam ananta räddhaù |yarhy eva karëa-vivareëa guhäà gato naùpitränuvarëita-rahä bhavad-udbhavena ||

taà tväà vidäma bhagavan param ätma-tattvaàsattvena samprati ratià racayantam eñäm |yat te’nutäpa-viditair dåòha-bhakti-yogairudgranthayo hådi vidur munayo virägäù ||

nätyantikaà vigaëayanty api te prasädaà

147

BHAGAVAT-SANDARBHA

kimv anyad arpita-bhayaà bhruva unnayais te |ye’ìga tvad-aìghri-çaraëä bhavataù kathäyäùkértanya-tértha-yaçasaù kuçalä rasa-jïäù ||

kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stäcceto’livad yadi nu te padayo rameta |väcaç ca nas tulasivad yadi te’ìghri-çobhäùpüryeta te guëa-gaëair yadi karëa-randhraù ||

präduçcakartha yad idaà puruhüta rüpaàteneça nirvåtim aväpur alaà dåço naù |tasmä idaà bhagavate nama id vidhemayo’nätmanäà durudayo bhagavän pratétaù || [bhä.pu. 3.15.37-50]

atha krameëa vyäkhyäyate | evaà tadaiveti | öékä ca—

evaà svänäà mahatsu atikramam aparädhaà tat-kñaëam eva vibudhya, tasmin yatra te sanakädayas täbhyäà jaya-vijayäbhyäà ruddhäù | taà deçaà yayau | äryäëäà hådyaù manojïaù | caraëau calayann iti | ayaà bhävaù—mac-caraëa-darçana-pratighätajaà krodhaà tau darçayan çamayiñyäméti tvarä-vyäjena padbhyäm eva yayau | çré-sähityaà ca niñkämän api vibhütibhiù pürayitvä kñamäpayitum iti | ity eñä |

atra teñäm ätmärämäëäm apy änanda-dänärthaà caraëa-darçanena tasya saccidänanda-ghanatvaà | çré-sähityena tac-chakti-viläsasyäpi svarüpänitaratvaà vivakñitam | svänäm iti bahu-vacanaà dvayor apy aparädhaù sarveñv eva pariväreñv äpatatéty apekñayä tayor bahumänäd vä | sva-çabdena munénäà na tädåçaà tad-ätméyatvam iti vivakñitam || (37)

tatra tair dåñöaà devam anuvarëayati païcabhiù—taà tv ägatam iti | te sanakädayaù | sva-samadhinä bhägyaà bhajanéyaà phalaà yad brahma, tad eva akña-viñayaà |

yad vä, sva-samädheù svasya hådi brahmäkäreëa para-tattva-sphürter bhägyaà phala-rüpaà | yato’kña-viñayaà tadéya-sva-prakäçakatä-çakti-saàskåta-nikhila-dhéndriya-sphuritatvena samprati vispañöam evänubhüyamänam | anena pürvavat tasya çabda-sparça-rüpa-rasa-gandhäkhyänäà sarveñäm eva dharmäëäà sac-cid-änanda-ghanätmatvaà sädhitam | tathä nityam eva tathä-vidha-satatoditvara-mädhuré-vaicitryänubhava-pürvakaà parama-premänanda-sandohena sevamänais tasyätméyaiù puruñair änéta-sevaupayika-nänä-vastubhiù sevyamänaà bhagavantaà kathaïcit kvacit kadäcid eva tadänéà kenäpi samädhija-

148

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhägyodayena kevalam apaçyann iti teñäà parama-viduñäà spåhäspadävastheñu teñu çré-vaikuëöha-puruñeñu kasyä api bhagavad-änanda-çakter viläsa-mayatvaà darçitam |

atha teñäà bhagavad-rater uddépanatvena citta-kñobhakatvät tat-paricchadädénäm api tädåçatvam äha—haàsa- iti särdhais tribhiù | keçarä muktä-maya-pralambäù |1

kåtsna-prasäda- [bhä.pu. 3.15.39] iti |2 kåtsnasya dvära-päla-muni-våndasya prasäde sumukham iti, spåhaëéyänäà guëänäà dhäma sthänam iti ca, tat-tad-guëänäà tädåçatvaà darçitam | snehävaloketi viläsasya | svaù sukha-bhoga-sthänäni, nityänantänanda-rüpatvät teñäà cüòämaëim ätma-dhiñëyaà sva-svarüpa-sthänaà çré-vaikuëöham | tädåçe’3py urasi çobhitayä rekhä-rüpayä çriyä kåtvä subhagayantam iva, tatra bhüñaëa-viçeñaà nidadhänam iva | iveti väkyälaìkäre | anena çré-vaikuëöhasya nityatvaà sarvotkåñöatvaà ca |

uktaà ca, tad-viçva-gurv [bhä.pu. 3.15.26] ity-ädau, äpuù paräà mudam ity-ädi |

atha te munayo dåñövä nayanänanda-bhäjanam |vaikuëöhaà tad-adhiñöhänaà vikuëöhaà ca svayaà-prabham || bhagavantaà parikramya praëipatyänumänya ca |pratijagmuù pramuditäù çaàsanto vaiñëavéà çriyam || [bhä.pu. 3.16.27-28]

pétäàçuke [3.15.40] iti | käïcyä vana-mälayä cety atrettham-bhüta-lakñaëe4

tåtéyä ||

vidyud [3.15.41] iti | haratä manohareëa ||

tad evaà paricchadädénäm api tädåçatvaà varëayitvä, punas tasyaivätimanoharatvam äha—atropasåñöam [3.15.42] iti | indiräyä utsmitaà garvaù | atra bhagavati upasåñöaà, asya käntasya nityena läbhena nityam evädhikam ävirbhävitam iti [svänäà] tadéyänäà dhiyä vitarkitam | atra hetuù—bahu-sauñöhaväòhyam ananta-svarüpa-rüpa-guëa-sampadbhir yuktam |

nanv evambhütasya lakñmyä api rahasya-mahä-nidhi-rüpasya parama-vastunaù kathaà prakäçaù sambhavati ? ity ata äha—mahyam iti | mad-1 “atra chatrasya çaçitayä keçaräëäà çékarämbutvena rüpakam | çaçi-sambandhitväc chékara-rüpäëäm ambunäm amåtatvaà labhyate” ity aträdhikä vyäkhyä krama-sandarbhe.2 “kåtsnaù pürëo yo muniñu prasädaù, tena sumukhaà manohara-vaktram | pärñadayos tu prasädo na sphuöaù | etau dvau [bhä.pu. 3.16.2] ity-ädi vakñyamäëa-virodhät |” ity aträdhikä vyäkhyä krama-sandarbhe.3 tädåçatve iti kvacid dåçyate.4 upalakñaëe tåtéya iti krama-sandarbhaù.

149

BHAGAVAT-SANDARBHA

ädénäà bhaktänäà kåte aìgaà bhajantaà mürtià prakaöayantam, asmad-viñayakam aìgékäraà bhajantam ity arthaù |

ullaìghita-trividha-séma-samätiçäyi-sambhävanaà tava parivraòhima-svabhävammäyä-balena bhavatäpi niguhyamänaàpaçyanti kecid aniçaà tvad-ananya-bhäväù || [stotra-ratna, 13] itivat |

bhaktir evainaà nayati bhaktir evainaà darçayati ity-ädi-çruteù |

tathä-bhütaà tam acakñateti | nirékñya ca mudä kaiù çirobhir nemuù | na viçeñeëa tåptä dåço neträëi yeñäà te ||

tasya [3.15.43] iti | öékä ca—

svarüpänandäd api teñäà bhajanänandädhikyam ity äha | tasya padäravinda-kiïjalkaiù keçarair miçrä yä tulasé, tasyä makarandena yukto yo väyuù, sva-vivareëa näsä-cchidreëa, akñara-juñäà brahmänanda-sevinäm api, saìkñobhaà citte’tiharñaà tanau romäïcam | ity eñä ||

atra padayor aravinda-kiïjalka-miçrä yä tulaséti vyäkhyeyam | aravinda-tulasyau ca tadänéà vana-mälä-sthite eva jïeye | astu tävad bhagavad-ätma-bhütänäà teñäm aìgopäìgänäà teñu kñobha-käritvaà tat-sambandhino väyor apéti bhävaù |

çré-rämänuja-çärérake hi darçitam idam—

so’çnute sarvän kämän saha brahmaëä vipaçcitä [tai.u. 2.1.2] iti brahma-vedana-phalam avagamayad väkyaà parasya vipaçcito brahmaëo guëänantyaà bravéti, vipaçcitä brahmaëä saha sarvän kämän açnute | kämyanta iti kämäù kalyäëa-guëäù | para-brahmaëä saha tad-guëän sarvän açnute ity arthaù | dahara-vidyäyäà, tasmin yad antas tad anveñöavyam [chä.u. 8.1.1] itivad guëa-prädhänyaà vaktuà saha-çabdaù || [ve.sü.rä.bhä. 1.1.1] iti |1

harña-käritaà sambhramam äha dväbhyäm—te vä [3.15.44] iti | te vai kila, vadanam eva asita-padma-koña éñad-vikasitaà nélämbujaà taà, ut ürdhva-dåñöyä vékñya, labdha-manorathäù santaù | nakhä eva aruëa-maëayaù, teñäà çrayaëam äçraya-bhütaà aìghri-dvandvaà punar avekñya adho-dåñöyä vékñya, punaù punar evaà vékñya yugapat sarväìga-lävaëya-grahaëäçakteù paçcän nidadhyuç cintayämäsuù, “yugapad eva

1 “atra rämänuja... saha-çabda iti |” iti anucchedäàçaù kha-ga-ca-kara-lipiñu tathä jha-granthe’pi upalabhyate. nästa yädavapura-saàskaraëe.

150

BHAGAVAT-SANDARBHA

katham idam idaà sarvaà paçyema ?” ity utkaëöhäbhiù sthäyi-bhäva-poñakaà cintäkhyaà bhävam äpur ity arthaù ||

puàsäm [3.15.45] iti | bahu-mataà brahmaëo’pi ghana-prakäçatväd atyädaräspadam, bahünäà tattva-dåçäà sammatam iti vä, 2pauàsnaà vapur darçayänam iti | puruñasya garbhoda-çäyino guëävatära-rüpaà çré-viñëv-äkhyaà yad vapuù, tad-abhinnataù svaà vapur darçayantaà, na tu brahmädivad anyathätvenety arthaù | ananyena svenaiva siddhaiù svarüpa-bhütair ity arthaù | ata eva autpattikaiù, tadvad evänädi-siddhair ity arthaù1 | aëimädy-añöaiçvarya-yutam viçiñöaà, na tüpalakñitam | anena teñäà stuty-äspada-viçeñaëatvena aiçvaryopalakñita-samasta-bhagänäà tädåçatvaà vyaïjitam | samagåëan samyag astuvann ity arthaù ||

atha çré-bhagavatas tädåça-bhäva-vyaïjinéà nijäà mürtià teñäm eva sva-härdäbhivyakti-kareëa stuti-väkyena pramäëayati—çré-kumärä ücur iti | stutim äha—ya [bhä.pu. 3.15.46] iti païcabhiù | atra akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] ity anusåtya vyäkhyäyate |

nityaà brahma-rüpeëa prakäçase, na tac citram | idänéà tu viçuddha-sattva-laksaëena svarüpa-çakti-våtti-viçeñeëa prakäçitayä ghana-prakäça-para-tattvaika-rüpayä mürtyä pratyakño’si, aho bhägyam asmäkam ity ähuù—he ananta ! yas tvaà håd-gato’pi durätmanäm antarhito na sphurasi, sa tvaà no’smäkam antarhito na bhavasi, nayana-mülaà tv adyaiva räddhaù präpto’si |

tathä ca—api saàrädhane pratyakñänumänäbhyäà [ve.sü. 3.2.24] ity asya viñaya-väkyam,

paräïci khäni vyatåëat svayambhüs tasmät paräì paçyati näntarätman | kaçcid dhéraù pratyag-ätmänam aikñad ävåtta-cakñur amåtatvam icchann || [ka.u. 2.1.1] iti |

antardhänäbhäve hetuù—bhavad-udbhavena brahmaëä tenäsmat-piträ yarhi yadä eva anuvarëita-rahä uddiñöa-brahmäkhya-rahasyaù,2 tadaiva naù karëa-märgeëa tad-rüpatayä guhäà buddhià gato’séti | tad uktaà—akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti3 ||

1 “pauàsnaà... evänädi-siddhair ity arthaù” ity atra ca-kara-lipes tathä jha-granthasya päöhäntaram, yathä—“pauàsnaà pauruñaà vapur darçayantaà, asya vikuëöhä-tanasyärëava-çäyi-näräyaëäkhya-puruñävatäratve’pi, na tu brahmädivat sopädhitayänavirbhüta-puruñäkäratvam asti, kintu çré-viñëuvat säkñät tad-äkäratvam evety arthaù” iti.2 “tad-brahmäkhya-rahasyaù” iti sthäne, “upadiñöa-catuùçloké-prokta-prema-bhakty-äkhya-rahasyaù proktaù” iti krama-sandarbhaù. 3 “tad uktaà” ity-ädi yädavapura-saàskaraëe nästi.

151

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu, pitropadiñöaà bhavatäm adåçyam ätma-tattväkhyaà rahaù, ahaà tv anya eva syäà dåçyatvät | naivam, asmat-pratyabhijïayä bheda-niräsäd ity ähuù—taà tväm [bhä.pu. 3.15.47] iti | he bhagavan ! paraà kevalam ätma-tattvaà brahma-svarüpaà tväà vidäma vidmaù pratyabhijänémaù | kena pratyabhijänétha? samprati adhunä sattvena, asmäsv etad-rüpävirbhävena | etävantaà kälaà na jïätavanto vayaà, adhunä tu säkñäd-anubhavena niçcitavantaù sma ity arthaù |1 tvaà çuddha-citta-våttau brahmavat netre’py asmäkaà sphurasi, na tu dåçyatveneti bhävaù |

na kevalaà pratyabhijïä-mätram ity ähuù—eñäm asmäkaà ratià racayantam, anyathä ratir api tvayy asmäkaà nodbhaved iti bhävaù | nirahaà-mänäditvenänyeñäm apy ätmärämäëäm anyato raty-abhävam eva dyotayantas tad ätma-tattvam ähuù | tatraiva sädhana-vaiçiñöyät kim api vaiçiñöyaà cähuù—yat tvad-rüpatvenävirbhavad-ätma-tattvaà te’nutäpaù kåpä, tenaiva viditair dåòha-bhakti-yogair viduù | yad vä, anutäpo dainyaà, tena viditais te tava dåòha-bhakti-yogaiù |

kédåçäù ? udgranthayo nirahaà-mänäù, ata eva virägäù | tad evaà pitränuvarëita-rahä ity atra rahaù-çabdaç catuù-çloké-rétyä prema-bhakter eva väcaka iti vyaïjitam ||

atha pürvam abheda-matayo’pi samprati svarüpänanda-çakti-viläsair vicitrita-matayo bhüyo’pi bhedätmikäà bhaktim eva prärthayituà bhaktänäà sukhätiçayam ähuù—nätyantikam [3.15.48] iti | ätyantikaà mokña-lakñaëaà prasädam api, kim utänyad indrädi-padam ||

idänéà sväparädhaà dyotayanto bhaktià prärthayante—kämam [3.15.49] iti | he bhagavan ! ataù pürvam asmäkaà våjinaà näbhavat | idänéà tu sarväëy api jätäni, yatas tvad-bhaktau çaptau | atas tair våjinair nirayeñu kämaà no’smäkaà bhavo janma syät | anena, tad-adhigama uttara-pürvärdhayor açleña-vinäçau tad-vyapadeçät [ve.sü. 4.1.13] iti nyäyenäsambhava-tad-bhävänäà brahma-jïäninäm api sveñäà bahu-naraka-käri-våjinäpäta-kñamäpaëena tayor itthambhüta-guëo hariù [bhä.pu. 1.7.11] itivat sarvädbhuta-mahattamatvaà sücitam | aho nirayä api bhaveyur eva, na tävatäpi paryäptaà, tebhyaç ca näsmäkam api bhayam |

atra tu mülaà duñphalaà bhagavat-paräì-mukhé-bhäva eva, sa tv asmäkaà mäbhüd iti sa-käku prärthayante | nu vitarke | yadi tu naç cetas te padayo rameta, taträpy alivad eva kevala-tan-mädhuryäsvädäpekñayä, na tu brahmätmänubhaväpekñayä | evaà väcaç cety-ädi |

1 ity asmät paraà “brahma ca çré-vigrahaç cäyaà sva-prakäça-paramätmatvenaiva sphurati citta-våttau, brahmavat netre sphurati, na tu dåçyase. netre ca tadädhära-mätram iti svayam apy abhedenaiva pratéma iti bhävaù |” ity atirikta-päöhaù ga-ca-karalipyoù, tathä jha-granthe’pi upalabhyate.

152

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra bhaktäparädhasya bhagavatä kñamä tad-icchä-mätra-kåta-tat-krodha-jananät teñäm aparädhäbhäsatveneti jïeyam | çloka-dvaye’smin kaivalyän narake’pi tvad-bhakti-mätraà kämayamänänäm asmäkaà tad-avirodhatvät çreyän iti svärasya-labdham ||

tathäpétthaà kåtärthatvam asmäkam aticitram ity ähuù—präduù [3.15.50] iti | anätmanäm ätmanas tava ekänta-bhakti-rahitänäm aprakaöo’pi it itthaà yaù pratéto’si, tasmai tubhyaà nama idaà vidhemeti |

tatraitad uktaà bhavati | ete brahma-vidyä-siddhänäà parävara-gurüëäm api guravaù | ata eva paramahaàsa-mahä-munénäm [bhä.pu. 3.15.37] ity uktam |

taà tväm ahaà jïäna-ghanaà svabhäva-pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohaiù | sanandanädyair hådi saàvibhävyam1 [bhä.pu. 9.8.23]

iti çrémad-aàçumad-väkyädau, ihätma-tattvaà samyag jagäda munayo yad acakñatätmann [bhä.pu. 2.7.5] iti brahma-väkyädau, tasmai mådita-kañäyäya tamasaù päraà darçayati bhagavän sanat-kumäraù [chä.u. 7.26.2] ity-ädi-çrutau ca tathä prasiddham |

äsannänubhavasyaiva tu siddhasyäëimädibhir vighno’pi sambhävyaù, na tu siddhänubhavasya,

taà sa-prapaïcam adhirüòha-samädhi-yogaù |sväpnaà punar na bhajate pratibuddha-vastuù || [bhä.pu. 3.28.38] iti çré-kapila-deva-väkyät |

ata eva teñäà pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohänäà krodhädikam api durghaöa-ghaöanä-käriëyä çré-bhagavad-icchayaiva jätam iti tair api vyäkhyätam | tad evaà teñäà satata-brahmänanda-magnatvaà siddham | tad uktam—akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti, yo’ntarhita [bhä.pu. 3.15.46] ity-ädi ca | çrüyate cänyatra brahma-juñäm avikñipta-cittatvam | yathä saptame çré-närada-väkyam—

kämädibhir anäbiddhaà praçäntäkhila-våttir yat |cittaà brahma-sukha-spåñöaà naivottiñöheta karhicit || [bhä.pu. 7.15.35] iti |

tathäpi teñäà bhagavad-änandäkåñöa-cittatvam ucyate | evam anyeñäm apy ätmärämäëäà tädåçatvaà çrüyate | sva-sukha-nibhåta-cetäs tad-vyudas täny abhävo’py ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity-ädiñu |

1 “sanandanädyair munibhir vibhävyam” iti päöhäntaraù.

153

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha loka-saìgrahärthair vaiñä teñäà bhakti-prakriyä, präcéna-saàskära-vaçä vä ? naivam | ubhayaträpi, väso yathä parikåtaà madirä-madändha [bhä.pu. 3.28.37] itivat taträveçäsambhavät | dåçyate tv anyatränäveçaù—

mänasä me sutä yuñmat-pürvajäù sanakädayaù | cerur vihäyasä lokän lokeñu vigata-spåhäù [bhä.pu. 3.15.12] ity abhidhänät |

bhagavati tv äveçaù, paramahaàsa-mahä-munénäm anveñaëéya-caraëau [bhä.pu. 3.15.37] ity atra yädåcchikatävirodhy anveñaëéyatväbhidhänät |

païcame tu, asaìga-niçita-jïänänala-vidhütäçeña-malänäà bhavat-svabhävänäm ätmärämäëäà munénäm anavarata-pariguëita-guëa-gaëa [bhä.pu. 5.3.11] ity atra gadye tad-eka-niñöhatvam apy uktam | ajita-rucira-léläkåñöa-säraù [bhä.pu. 12.12.69] ity atraiva ca | aträpi teneça nirvåtim aväpur alaà dåço naù [bhä.pu. 3.15.50] ity-ädau sukhadatvam api säkñäd evoktam |

atra pürvokta-hetoç ca, stutau pratyutopälambha-prasaìgäc ca, snehävaloka-kalayä hådi saàspåçantam [bhä.pu. 3.15.39] iti säkñäd-ukteç ca, dåçäm eva sukhaà jätam ity anäsaktir eva vyaïjitety api na vyäkhyeyam |

tasmäd ätmärämäëäà ramaëäspadatväd brahmäkhyam ätma-vastv eva çré-bhagavän | taträpi cakära teñäà saàkñobham akñara-juñäm api citta-tanvoù [bhä.pu. 3.15.43] iti çravaëät tato’pi ghana-prakäçaù | tat-tad-vicitra-çré-bhagavad-aìgopäìgädy-abhiniveça-darçanänanda-vaicitré copalabhyate, sä cänyathänupapattyä svarüpa-çakti-viläsa-rüpaiveti |

nanu, bhavatu teñäm änandädhikyät tasmin nirviçeña-svarüpänandasyaiva ghana-prakäçatä, upädhi-vaiçiñöyät | yataù, viçuddha-sattva-sambhävitäyäà citta-våttau yad brahma sphurati, tad eva ghanébhütäkhaëòa-viçuddha-sattva-maye bhagavati sphurat, tad-adhyastatayä tad-aikyam äpannäyäà tasyäà viçeñata eva sphurati | ata eva çré-vigrahädi-para-brahmaëor abheda-väkyam api tad-atyanta-tädätmyäpekñayaiva | ata eva tatra tatropädhäv eka eva nirbheda-paramänandaù samupalabhyate, na tu viçeñäkära-gandho’pi | tat-tad-upädher apekñaëaà tu pratipada-tad-änanda-samädhi-gata-kautuka-nibandhanam | tasmät katham anena pramäëena tat-tad-upädhénäm api para-tattväkäratvaà sädhyate ? iti cet1, ucyate—

bhavan-mate tävad yac chuddha-citta-våttau para-brahma sphurati, tat samyag eva sphurati, bhedäàça-leça-parityägenaiva brahma-vidyätväìgékärät, asamyag-jïänasya tattvänaìgékärät, tena kaivalyäsambhaväc ca | ato na çré-vigrahädäv adhikävirbhäväìgékäro yujyate |

1 cet iti puri-däsa-saàskaraëe nästi.

154

BHAGAVAT-SANDARBHA

kià ca, çuddha-sattva-mayä vigrahädi-lakñaëopädhaya iti vadatas tava ko’bhipräyaù ? kià tat-pariëämäs te, tat-pracurä vä ? nädyaù, rajo’sad-bhävena pariëämäsambhava iti hy uktam | na cäntyaù, yeñu vigrahädiñu tat-präcuryaà te miçra-sattvasya kärya-bhütä ity arthäpattau, sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitau [bhä.pu. 10.2.34] ity-ädi-vacana-jäte viçuddha-pada-vaiyarthyam iti coktam eva | astu vä vimiçratvaà, tathäpi tädåçe brahma-sphuraëa-yogyataiva na sambhavet, kià punar viçeñeëety uddeçya-vismåtiç ca syät |

athäkhaëòa-viçuddha-sattväçrayatvena te’pi tad-rüpatayaivocyante | tataç ca te svanubhütäkhaëòa-çuddha-sattve tasmin brahmänubhavantéti cet, tad ayuktaà, kalpanä-gauravät, te’cakñatäkña-viñayaà sva-samädhi-bhägyam [bhä.pu. 3.15.38] iti säkñäd eva gocaré-kåtatvenoktatayä paramparä-dåñöatva-pratighätäc ca | tasya çuddha-sattvasya präkåtatvaà tu niñiddham eva | tasmän na te präkåta-sattva-pariëämäù, na vä tat-pracuräù, kintu sva-prakäçatä-lakñaëa-çuddha-sattva-prakäçitä iti präktanam evoktaà vyaktam |

ata eva teñäm upädhitva-niräkåtes tat-tad-anubhavänanda-vaicitré ca sampadyate | tathaiva tam evam evambhütam acakñata [bhä.pu. 3.15.38] iti tat-tad-viñaya-saundarya-varëanaà prastutopakäritvät särthakaà syät, akhaëòa-çuddha-sattva-maya-mätreëaiväbhipreta-siddheù | ata eva nirékñya ca na vitåpta-dåçaù [bhä.pu. 3.15.42] iti dåk-sambandhitväd rüpa-kåtaivätåptir uktä |

tathaiva ca, çabdenaiväkñara-jayitvaà padäravinda-parimalätmaka-väyu-lakñaëasya tad-viçeñasya darçitam | anyathobhayaträpi brahmänandasyaiva nirviçeñatayopalabhyamänatve vidyä-juñäm apéty upädhi-pradhänam evocyate, upädhi-yugalasyaiva mithaù-spardhitva-präpteù | anenäkñaränubhava-sukha-jayitva-kathanena vaçiñöhädénaà putra-çokädikam iva tad-äveçäbhäsa eväyam ity api nirastam | ata evam evoktaà çré-svämibhir api—svarüpänandäd api teñäà bhajanänandädhikyam äha iti |

tasmäd asti vaicitryam api | ata eva tair api vicitratayaiva prärthitaà—ceto’livad yadi nu te padayo rameta [bhä.pu. 3.15.49] ity ädau | akke cen madhu vindeta kim arthaà parvataà vrajet iti nyäyena tad-upädhy-antaränveñaëa-vaiyarthyät, teñäm atad-anveñaëa-kautukäbhäväc ca |

kià ca, na teñäm abhedätmako’nubhavo vä dåçyate, pratyuta nemur nirékñya na vitåpta-dåço mudä kaiù [bhä.pu. 3.15.42], kämaà bhavaù sva-våjinair nirayeñu naù stät [bhä.pu. 3.15.49] ity-ädäv abhedasya tat-pratiyogi-namaskärädy-upalakñita-bhedätmaka-bhakti-sukham eva dåçyate | tasmän mäyikopädhi-nirhénatväd dheyäàçatayä pratibhätatväc ca na taj-jätéyaà sukham apy anya-jätéyaà kartuà çaknotéti santy evänyathänupapatti-siddhäyäùsvarüpa-çakter eva viläsäù |

155

BHAGAVAT-SANDARBHA

api ca—astu tävaj jévan-mukta-daçäyäà tan-mate vidyopädhi-pratiphalitasyaiva sato brahmaëaù sakäçät çré-bhagavato ghana-prakäçatä, sarvopädhi-vinirmukta-mukti-daçäyäm api säkñät tädåçatästy eveti suvyaktaà, nätyantikaà vigaëayanty api te prasädam [bhä.pu. 3.15.48] ity-ädau |

ata eva yaù kaçcid api jalpati—jïänäkäräyäà premäkäräyäà ca citta-våttau brahma prakäçate, tatra tüttarasyäm upädhi-vaiçiñöyät prakäça-vaiçiñöyam ity atraiva puruñärtha-säratvaà tatra tatrocyata iti tad api svayam eva bahiñkåtam |1 tasmän nopädhi-täratamya-cintä | bhavataù kathäyäù [bhä.pu. 3.15.48] ity anena nirupädhi-brahma-bhüyäd upari ca vaicitré sphuöam eväsau svékåtä |

tasmät säntaraìga-vaibhavasya bhagavataù sukhaika-rüpatvaà, tad-rüpatve’pi brahmato’pi ghana-prakäçatvaà, svarüpa-çakit-viläsa-vaicitré ceti vidvad-anubhava-pramäëena nirëétam | tatra, muktä api lélayä vigrahaà kåtvä bhajanta iti, yaà sarve devä ämananti mumukñavo brahma-vädinaç ca [nå.tä.u. 1.2.4]2 ity atra çrutäv advaita-väda-guravo’pi | kåñëo muktair ijyate véta-mohaiù3 iti bhärate |

brahma-bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati |samaù sarveñu bhüteñu mad-bhaktià labhate paräm || [gétä 18.54] iti çré-bhagavad-gétopaniñatsu |

muktänäm api bhaktir hi nityänanda-svarüpiëé iti bhärata-tätparye pramäëitä çrutiç ca | tathä ä präyaëät taträpi hi dåñöam [ve.sü. 4.1.12] ity atra ca madhva-bhäñya-pramäëitä sauparëa-çrutiù—sarvadainam upäséta yävan-mukti muktä hy enam upäsata iti |

ata eva çré-prahläda-bali-prabhåti-mahä-bhägavata-sambandham abhipretya çré-viñëu-puräëe’py uktaà, pätäle kasya na prétir vimuktasyäpi jäyate [vi.pu. 2.5.7] iti |

|| 3.15 || çré-brahmä devän ||68||

[69]

ata eva çeña-puruñärtha-svarüpa eväsäv iti sphuöam evähur gadyena—

1 ata eva yaù... bahiñkåtaà iti kha-ga-ca-karalipiñu, jha-granthe’pi upalabhyate. ayam aàçaù krama-sandarbhe nopalabhyate. 2 10.87.21-bhävärtha-dépikäyäà dhåtaà sarvajïasya vacanam.3 mahäbhärate nopälabhyata.

156

BHAGAVAT-SANDARBHA

athänayäpi na bhavata ijyayoru-bhära-bharayä samucitam artham ihopalabhämahe | ätmana evänusavanam aïjasävyatirekeëa bobhüyamänäçeña-puruñärtha-

svarüpasya || [bhä.pu. 5.3.7-8 ]

öékä ca—ätmanaù svata evänusavanaà sarvadä aïjasä säkñäd bobhüyamänä atiçayena bhavanto ye açeñäù puruñärthäù, te svarüpaà yasya paramänandasya ity eñä | çrutiç ca—sarva-kämaù sarva-gandhaù sarva-rasaù [chä.u. 3.14.2] ity ädau ||

|| 5.3 || åtvig-ädayaù çré-yajïa-puruñam ||69||

[70]

tad evaà brahmaëo’pi yat çré-bhagavati prakäça-samyaktvaà, tat pürvam eva vidvad-anubhava-vacana-pracayena siddham api viçeñato vicäryate | tatraikam eva tattvaà dvidhä çabdyata iti na vastuno bheda upapadyate | ävirbhävasyäpi bheda-darçanät, na ca saàjïä-mätrasya, kintu sva-sva-darçana-yogyatä-bhedena dvividho’dhikäré dvidhä dåñöaà tad upästa iti |

taträpy ekasya darçanasya västavatvam, anyasya bhramajatvam iti na mantavyam, ubhayor api yäthärthyena darçitatvät | na caikasya vastunaù çaktyä vikriyamäëäàçakatväd aàçato bhedaù, vikåtatva-niñedhät tayoù |

tasmäd dåñöer asamyak-samyaktvät, saty api samyaktve tad-ananusandhänäd vä, ekasminn adhikäriëy eka-deçena sphurad eko bhedaù, parasminn akhaëòatayä dvitéyo bhedaù | evaà sati yatra viçeñaà vinaiva vastunaù sphürtiù, sä dåñöir asampürëä, yathä brahmäkäreëa, yatra svarüpa-bhüta-nänä-vaicitré-viçeñavad-äkäreëa, sä sampürëä, yathä çré-bhagavad-äkäreëeti labhyate |

tad etad abhipretya prathamaà dåñöi-täratamyena tad-abhivyakti-täratamyaà tan-mahä-puräëävirbhäva-käraëäbhyäà praçnottaräbhyäà prpratipädyate ñaòbhiù—

çré-närada uväca—

jijïäsitam adhétaà cabrahma yat tat sanätanam |tathäpi çocasy ätmänamakåtärtha iva prabho || [bhä.pu. 1.5.4]

çré-vyäsa uväca—

157

BHAGAVAT-SANDARBHA

tvaà paryaöann arka iva tri-lokémantaç-caro väyur ivätma-säkñé |parävare brahmaëi dharmato vrataiùsnätasya me nyünam alaà vicakñva || [bhä.pu. 1.5.7]

çré-närada uväca—

bhavatänudita-präyaàyaço bhagavato’malam |yenaiväsau na tuñyetamanye tad darçanaà khilam || [bhä.pu. 1.5.8]

naiñkarmyam apy acyuta-bhäva-varjitaàna çobhate jïänam alaà niraïjanam |kutaù punaù çaçvad abhadram éçvarena cärpitaà karma yad apy akäraëam || [bhä.pu. 1.5.12]

oà namo bhagavate tubhyaàväsudeväya dhémahi |pradyumnäyäniruddhäyanamaù saìkarñaëäya ca || [bhä.pu. 1.5.37]

iti mürty-abhidhänenamantra-mürtim amürtikam |yajate yajïa-puruñaàsa samyag darçanaù pumän || [bhä.pu. 1.5.38]

çlokä amé bahubhiù saàmiçrä apy avistaratväya jhaöity artha-pratyayasya ca saàkñipyaiva samuddhåtäù | krameëärthä yathä jijïäsitam iti | öékä ca—yat sanätanaà nityaà paraà brahma, tac ca tvayä jijïäsitaà vicäritam, adhétam adhigataà präptaà cety arthaù | tathäpi çocasi, tat kim-artham ? iti çeñaù | ity eñä ||

tvam iti | tvam arka iva trilokéà paryaöan, tathä vaiñëava-yoga-baläàçena ca präëa-väyur iva sarva-präëinäm antaçcaraù san ätmanäà sarveñäm eva säkñé bahir antar våtti-jïaù | ataù pare brahmaëi dharmato yogena niñëätasya | tad uktaà yäjïavalkyena—

ijyäcära-dayähiàsä-däna-svädhyäya-karmaëäm | ayaà paramo läbho yad yogenätma-darçanam || iti |

158

BHAGAVAT-SANDARBHA

avare ca brahmaëi vedäkhye vrataiù svädhyäya-niyamair niñëätasyäpi me alam atyarthaà yan nyünaà tat svayam eva vicakñva vitarkaya ||

bhavatä iti | bhagavad-yaço-varëanopalakñaëaà bhajanaà vinä yenaiva rukña-brahma-jïänena asau bhagavän tu tuñyeta, tad eva darçanaà jïänaà khilaà nyünaà manye |

tad eva spañöayati—naiñkarmyam iti |

öékä ca—niñkarma brahma, tad-ekäkäratvän niñkarmatä-rüpaà naiñkarmyam, ajyate’nenety aïjanam upädhiù, tan-nivartakaà niraïjanam | evambhütam api jïänam acyute bhävo bhaktiù, tad-varjitaà cet alam atyarthaà na çobhate samyag-aparokñatväya na kalpata ity arthaù | tadä çäçvat sädhana-käle phala-käle ca abhadraà duùkha-svarüpaà yat kämyaà karma, yad apy akäraëam akämyaà, tac ceti ca-kärasyänvayaù | tad api karma éçvare närpitaà cet kutaù punaù çobhate ? bahir-mukhatvena sattva-çodhakatväbhävät | ity eñä |

yad vä, niraïjanam iti nirüpädhikam apéty arthaù | paramädaraëéyatväd eva dvädaçänte [12.12.53] çré-sütenäpi punaù kåtam idaà padyam ||

tasmäd uktir eva samyag-darçana-hetur ity upasaàharati dväbhyäm—nama iti | mantra-mürtià mantrokta-mürtià, mantro’pi mürtir yasyeti vä | amürtikaà mantrokta-vyatirikta-mürti-çünyaà; präkåta-mürti-rahitaà vä, mürti-svarüpayor ekatvät; präkåtavan na vidyate påthaktvena mürtir yasya, tathä-bhütaà vä | sa pumän samyag-darçanaù säkñäc-chré-bhagavataù säkñät-kartåtväd iti bhävaù ||38||

|| 1.5 || çré-sutaù || 70 ||

[71]

tad evaà dåñöi-täratamya-dvärä tad-abhivyakta-täratamyena çré-bhagavata utkarña uktaù | atha liìgäntarair api darçyate | taträtmaräma-janäkarña-liìgena guëotkarña-viçeñeëa tasyaiva pürëatäm äha—

ätmärämäç ca munayonirgranthä apy urukrame |kurvanty ahaitukéà bhaktimittham-bhüta-guëo hariù || [bhä.pu. 1.7.10]

öékä ca—nirgranthä granthebhyo nirgatäù | tad uktaà gétäsu—

yadä te moha-kalilaà buddhir vyatitariñyati |

159

BHAGAVAT-SANDARBHA

tadä gantäsi nirvedaà çrotavyasya çrutasya ca || [gétä 2.52] iti |

yad vä, granthir eva granthaù nirvåtta-hådaya-granthaya ity arthaù | nanu muktänäà kià bhaktyetyädi-sarväkñepa-parihärärtham äha itthambhüta-guëaù | ity eñä ||

|| 1.7 || çré-sütaù ||71||

[72] äroha-bhümikä-krameëäpi tasyaivädhikyam äha—

mano brahmaëi yuïjäno yat tat sad asataù param |guëävabhäse viguëa eka-bhaktyänubhävite || nirahaìkåtir nirmamaç ca nirdvandvaù sama-dåk sva-dåk |pratyak-praçänta-dhér dhéraù praçäntormir ivodadhiù || väsudeve bhagavati sarva-jïe pratyag-ätmani |pareëa bhakti-bhävena labdhätmä mukta-bandhanaù || ätmänaà sarva-bhüteñu bhagavantam avasthitam |apaçyat sarva-bhütäni bhagavaty api cätmani || icchä-dveña-vihénena sarvatra sama-cetasä |bhagavad-bhakti-yuktena präptä bhägavaté gatiù || [bhä.pu. 3.24.43-47]

eka-bhaktyä avyabhicäriëyä sädhana-lakñaëayä bhaktyä, anubhävite nirantaram aparokñékåte, täà vinä kasyacid apy arthasyäsiddheù |

nirahaìkåtitväd eva nirmamaù | tad-dvayäbhäväd eva mana-ädénäm apy abhävaù sidhyati | sama-dåk bhedägrähakaù | sva-dåk sva-svarüpäbhedena brahmaiva paçyan | pratyak antar-mukhé | praçäntä vikñepa-rahitä dhér jïänaà yasya saù |

tad evaà brahma-jïäna-miçra-bhakti-sädhana-vaçena brahmänubhave jäte’pi bhakti-saàskära-balena labdha-premädes tad-ürdhvam api çré-bhagavad-anubhavam äha—väsudeva iti | pratyag-ätmani sarveñäm äçraya-bhüte pareëa prema-lakñaëena bhakti-bhävena tat-sattayaiva labdhä ätmänas tadéyätmakä ahaìkärädayo yeneti | brahma-jïänena präkåtähaìkärädi-layänantaram ävirbhütän premänandätmaka-çuddha-sattva-mayän labdhavän ity arthaù |

160

BHAGAVAT-SANDARBHA

nanu ta eva pratyävartantäà, kià vä pürvavad amé api bandha-hetavo bhavantu ? nety äha—mukta-bandhanaù, anävåttiù çabdät [ve.sü. 4.4.22] iti nyäyät |

bhakty-atiçayena labdhätmatvam eva pratipädayati—ätmänam iti | ätmätra paramätmä, sarvathä tasya bhagavän eväsphurad iti väkyärthaù |

tataù säkñäd eva tat-präptim äha—icchä-dveña- iti | tad evaà tena bhägavaté gatiù präptä | heyatväd anyatra icchä-dveña-vihénena, tasmäd eva hetoù sarvatra sama-cetasä | tad uktam—

näräyaëa-paräù sarve na kutaçcana bibhyati |svargäpavarga-narakeñv api tulyärtha-darçinaù || [bhä.pu. 6.17.28]

yad vä, mayä lakñmyä saha vartate iti sama iti sahasra-näma-bhäñyät | “bhagavac-cetaseti präpto bhägavatéà gatim” iti päöhe, sa kardama eva täà gatià präptaù | atra bhagavad-bhakti-yogenety eva viçeñyam iti | evam evoktaà çré-bhagavad-gétopaniñatsu—

buddhyä viçuddhayä yukto dhåtyätmänaà niyamya ca |çabdädén viñayäàs tyaktvä rägadveñau vyudasya ca || vivikta-sevé laghväçé yata-väk-käya-mänasaù |dhyäna-yoga-paro nityaà vairägyaà samupäçritaù || ahaàkäraà balaà darpaà kämaà krodhaà parigraham |vimucya nirmamaù çänto brahma-bhüyäya kalpate || brahma-bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati |samaù sarveñu bhüteñu mad-bhaktià labhate paräm || bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù |tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [gétä 18.51-55] iti |

atra viàçatir milanärthaù, yathä duryodhanaà parityajya yudhiñöhiraà praviñöavän ayaà räjeti |

çré-daçame’pi çré-gopair brahma-sampatty-anantaram eva vaikuëöho dåñöa iti çré-svämibhir eva ca vyäkhyätam ||

|| 3.24 || çré-maitreyaù ||72||

[73]

tathä—tasmäj jïänena sahitaà jïätvä svätmänam uddhava |

161

BHAGAVAT-SANDARBHA

jïäna-vijïäna-sampanno bhaja mäà bhakti-bhävitaù || [bhä.pu. 11.19.5]

svätmänaà jéva-svarüpam | jïänaà vijïänaà ca brähmyam | kià bahunä, atra çré-catuùsana-çukädaya evodäharaëam iti ||

|| 11.19 || çré-bhagavän || 73 ||

[74]

çré-bhagavatä çabda-brahma-maya-kambu-spåñöa-kapolaù tat-prakäçita-yathärtha-nigado dhruvo bälako’pi tathä vivåtavän ity evam änanda-camatkära-viçeña-çravaëäd api tasyaiva pürëatvam äha—

yä nirvåtis tanu-bhåtäà tava päda-padma-dhyänäd bhavaj-jana-kathä-çravaëena vä syätsä brahmaëi sva-mahimany api nätha mä bhütkià tv antakäsi-lulität patatäà vimänät || [bhä.pu. 4.9.10]

sva-mahimany asädhäraëa-mähätmye’pi mä bhüt na bhavatéty arthaù | antakäsiù kälaù ||

|| 4.9 || dhruvaù çré-dhruva-priyam || 74 ||

[75]

parama-siddhi-rüpäd brahmaëi layäd api tad-bhajanasya garéyastvena tasyaiva garéyastvam upadiçati—

animittä bhägavati bhaktiù siddher garéyasé || [bhä.pu. 3.25.3]

siddher mukter api öékä ca | siddher jïänät mukter vä iti çré-bhagavan-näma-kaumudé |

|| 3.25 || çré-kapila-devaù || 75 ||

[76]

tad evaà çré-bhagavän eväkhaëòaà tattvaà sädhaka-viçeñäëäà tädåça-yogyatväbhävät sämänyäkärodayatvena tad asamyak sphürtir eva brahmeti säkñäd eva vakti dväbhyäm—

jïäna-yogaç ca man-niñöho

162

BHAGAVAT-SANDARBHA

nairguëyo bhakti-lakñaëaù |dvayor apy eka evärthobhagavac-chabda-lakñaëaù || [bhä.pu. 3.32.32]

yathendriyaiù påthag-dvärairartho bahu-guëäçrayaù |eko näneyate tadvadbhagavän çästra-vartmabhiù || [bhä.pu. 3.32.33]

öékä ca—anena ca jïäna-yogena bhagavän eva präpyaù yathä bhakti-yogenety äha | nairguëyo jïäna-yogaç ca man-niñöho bhakti-lakñaëaç ca yo yogaù tayor dvayor apy eka evärthaù prayojanam | ko’sau ? bhagavac-chabdo lakñaëaà jïäpako yasya | tad uktaà gétäsu—te präpnuvanti mäm eva sarva-bhüta-hite ratäù [gétä 12.4] iti |

nanu jïäna-yogasyätma-läbhaù phalaà çästreëävagamyate, bhakti-yogasya tu bhajanéyeçvara-präptiù | kutas tayor ekärthatvam ? ity äçaìkya dåñöäntenopapädayati—yathä bahünäà rüpa-rasädénäà guëänäm äçrayaù kñérädir eka evärtho märga-bheda-pravåttair indriyair nänä pratéyate—cakñuñä çukla iti, rasanena madhura iti, sparçena çéta ity-ädi—tathä bhagavän eka eva tat-tad-rüpeëävagamyate | ity eñä |

atra bhagavän eväìgitvena nigaditaù | ataù sarväàça-pratyäyakatväd bhakti-yogaç ca manaù-sthänéyo jïeyaù ||

|| 3.32 || çré-kapila-devaù || 76 ||

[77]

ata eva tad-aàçatvenaiva brahma çrüyate |

ahaà vai sarva-bhütäni bhütätmä bhüta-bhävanaù |çabda-brahma paraà brahmamamobhe çäçvaté tanü || [bhä.pu. 6.16.51]

öékä ca—sarva-bhütäny aham eva | bhütänäm ätmä bhoktäpy aham eva | bhoktå-bhogyätmakaà viçvaà mad-vyatiriktaà nästéty arthaù | yato’haà bhüta-bhävanaù bhütänäà prakäçakaù käraëaà ca |

nanu çabda-brahma prakäçakaà para-brahma käraëaà prakäçakaà ca ? satyaà, te ubhe mamaiva rüpe ity äha—çabda-brahmeti | çäçvaté çäçvatyau | ity eñä ||

163

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra çabda-brahmaëaù sähacaryät para-brahmaëo’py aàçatvam eväyäti |

|| 6.16 || çré-saìkarñaëaç citra-ketum || 77 ||

[78]

ato bhagavato’samyak-prakäçatväd vibhüti-nirviçeñam eva tad ity apy äha—

madéyaà mahimänaà caparabrahmeti çabditam |vetsyasy anugåhétaà mesampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38]

mahimänam aiçvaryam, vibhütir nirviçeñam iti yävat | ata eva me mayä anugåhétam anugraheëa prakäçitaà hådy aparokñaà vetsyasi | tvayä kåtaiù sampraçnair mayä vivåtaà iti | sa tu yadyapi1 mad-anubhaväntar-bhüta eva, sa tu brahmänubhava ity ato nästi mattaù påthag-anubhaväpekñä, tathäpi bhakti-prakäçita-säkñän-mad-anubhave2 tan-mätränubhavo na sphuöo bhavati | yadi tadéya-sphuöatäyäà tavecchä kathaïcid vartate, tadä säpi bhaved iti bhävaù |

ata eva—

etau hi viçvasya ca béja-yonérämo mukundaù puruñaù pradhänam |anvéya bhüteñu vilakñaëasyajïänasya ceçäta imau puräëau || [bhä. 10.46.31] iti çrémad-uddhava-väkyam |

jïänasyety eka-vacanät ekaà brahmaivocyata iti ||

|| 8.24 || çré-matsya-devaù satyavratam || 78 ||

[79]

tathä ca vibhüti-prasaìga eva—

påthivé väyur äkäça äpo jyotir ahaà mahän |vikäraù puruño’vyaktaàrajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu. 11.16.37]

1 santam iti | yadyapi iti krama-sandarbhaù.2 -anubhavena iti krama-sandarbhaù.

164

BHAGAVAT-SANDARBHA

öékä ca—paraà brahma ca ity eñä ||

ata eva çré-vaiñëava-sämpradäyikaiù çrémadbhir älabandaräcärya-mahänubhava-caraëair apy uktam—

yad aëòam aëòäntara-gocaraà ca yaddaçottaräëy avaraëäni yäni caguëäù pradhänaà puruñaù paraà padaàparätparaà brahma ca te vibhütayaù [stotra-ratna, 14] iti ||

paiìga-çrutäv api tad-gaëa-pätitvena çrüyate—eña puruña eña prakåtir eña ätmaiña brahmaiña loka eña aloka eña yo’sau harir ädir anädir anto’nantaù paramaù paräd viçvarüpaù iti ||1

|| 11.16 || çré-bhagavän || 79 ||

[96] påthivy-ädi2 | atra yad aëòam aëòäntara-gocaraà ca ity-ädi-padya evaà vivecanéyam | yadyapi çré-rämänujéyair nirviçeñaà brahma na manyate, tathäpi sa-viçeñaà manyamänair viçeñätiriktaà mantavyam eva | tac ca brahma-çabdenoktaà viçiñöa-brahmaëo guëa-bhütam iti, so’çnute sarvän kämän saha brahmaëä vipaçcitä [tai.u. 2.1.1] ity atra saha-çabda-balena tair eva vyäkhyätam | tac cägre müla eva vivecanéyam |

[80]

ato brahma-rüpe prakäçe tad vaiçiñöyänupalambhanät tat-prabhävatva-lakñaëam api tasya vyapadiçyate | rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà brahma-jyotir [bhä.pu. 10.3.24]3 ity-ädi |

1 paiìga-çrutäv api... -rüpa itéty anucchedäàçaù kha-ga-ìa-ca-ja-kara-lipiñu tathä jha-granthe’pi upalabhyate.2 çré-bhagavat-sandarbhe ñaëëavatitama-saìkhyäyäà çré-bhägavataikädaça-skandéya-ñoòaçädhyäya-stha-saptatriàçattamaù çlokaù | tad yathä—påthivé väyur äkäça äpo-jyotir ahaà mahän | vikära-puruño’vyaktaà rajaù sattvaà tamaù param || [bhä.pu. 11.16.37] iti |3 This verse has already been refered to in sections 48 and 56. The complete verse is:rüpaà yat tat prähur avyaktam ädyaà brahma-jyotir nirguëaà nirvikäram |sattä-mätraà nirviçeñaà niréhaà sa tvaà säkñäd viñëur adhyätma-dépaù ||

165

BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmaiva jyotiù prabhä yasya tathäbhütaà rüpaà çré-vigraham | tathä coktaà brahma-saàhitäyäà—

yasya prabhä prabhavato jagad-aëòa-koöi-koöiñv açeña-vasudhädi-vibhüti-bhinnam |tad brahma niñkalam anantam açeña-bhütaàgovindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.40] iti ||

|| 10.3 || çré-devaké çré-bhagavantam || 80 ||

[81]

ato brahmaëaù paratvena çré-bhagavantaà kaëöhoktyaiväha—

yaù paraà rahasaù1 säkñät triguëäj jéva-saàjïität |bhagavantaà väsudevaàprapannaù sa priyo hi me || [bhä.pu. 4.24.28]

pitränuvarëita-rahäù [bhä.pu. 3.15.46] iti çravaëena raho brahma, tasmäd api paraà, tataù sutaräà triguëät pradhänäj jéva-saàjïität jévätmanaù paraà bhagavantaà yaù säkñät çravaëädinaiva, na tu karmärpaëädinä prapanna ity anvayaù |

tathä ca viñëu-dharme naraka-dvädaçé-vrate çré-viñëu-stavaù—

äkäçädiñu çabdädau çroträdau mahad-ädiñu |prakåtau puruñe caiva brahmaëy api ca sa prabhuù ||yenaika eva sarvätmä väsudevo vyavasthitaù |tena satyena me päpaà narakärti-pradaà kñayam ||prayätu sukåtasyästu mamänudivasaà jayaù || iti ||

atra prakaraëänurüpeëa sarvätma-çabdena cänyathä samädhänaà ca parähatam | tathä ca tatrottaraà kñatra-bandhüpäkhyäne—

yan-mayaà paramaà brahma tad avyaktaà ca yan-mayam |yan-mayaà vyaktam apy etad bhaviñyämi hi tan-mayaù || iti ||

tatraiva mäsarkña-püjä-prasaìge tataù paratvaà sphuöam evoktaà—

yathäcyuta tvaà parataù parasmät sa brahma-bhütät paramaù parätman | tathäcyuta tvaà väïchitaà tan mamäpadaà cäpaharäprameya || iti ||

1 raàhasa iti präyaù päöho dåçyate.

166

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-viñëu-puräëe ca—sa brahma-päraù para-pära-bhüta [vi.pu. 1.15.55] iti | akñarät tataù parataù para [mu.u. 2.1.2] iti çruteù ||

|| 4.24 || çré-rudraù pracetasam || 81 ||

167

BHAGAVAT-SANDARBHA

[82]

tad evam eväbhipräyeëa, sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù [tai.u. 2.1] ity-ädäv antaraìgäntaraìgaikaikätmya-kathanänte, idaà pucchaà pratiñöhä, påthivé pucchaà pratiñöhä, atharväìgirasaù pucchaà pratiñöhä, mahaù pucchaà pratiñöhä, brahma pucchaà pratiñöhä [tai.u. 2.1-5] iti çruty-uktäyäù païcamyä api pratiñöhäyä upari | çré-gétopaniñado yathä—brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti | atra brahma-çabda-sannihita-pratiñöhä-çabdena sä çrutiù smaryate | tataç caivam eva vyäkhyeyam | hi-çabdaù,

mäà ca yo’vyabhicäreëa bhakti-yogena sevate |sa guëän samatétyaitän brahma-bhüyäya kalpate || [gétä 14.26]

ity asya nirantara-präcéna-vacanasya hetutä1-vivakñayä | ato guëätéta-brahmaëaù prakåtärthatvät präcénärtha-hetu-vacane’sminn upacäreëa tac-chabdasya brahma-çakti-rüpaà hiraëyagarbha-rüpaà vä arthäntaram ayuktaà, kintv evam eva yuktaà | yathä—

nanu tvad-bhaktyä kathaà nirguëa-brahma-dharma-präptiù, sä tu tad-ekänubhavena ? taträha—brahmaëo héti | hi yasmät brahma-pucchaà pratiñöhä [tai.u. 2.5.1] iti parama-pratiñöhatvena çrutau yat prasiddhaà, tac ca tasyäm eva çrutau änanda-mayäìgatvena darçitaà tasya pucchatva-rüpita-brahmaëaù | änanda-mayo’bhyäsät [ve.sü. 1.1.13] iti sütra-kära-sammata-para-brahma-bhäva änanda-mayäkhyaù pracura-prakäço ravir itivat pracuraç cänanda-rüpaù çré-bhagavän ahaà pratiñöhä |

yadyapi brahmaëo mama ca na bhinna-vastutvaà, tathäpi çré-bhagavad-rüpeëaivodite mayi pratiñöhätvasya parä käñöhety arthaù, svarüpa-çakti-prakäçenaiva svarüpa-prakäçasyäpy ädhikyärhatvät, nirviçeña-brahma-prakäçasyäpy upari çré-bhagavat-prakäça-çravaëät |

ata ekasyäpi vastunas tathä tathä2 prakäça-bhedo rajané-khaëòino jyotiño märtaëòa-maëòala-tad-gata-gabhasti-bhedavad utprekñyaù |

ato brahma-prakäçasyäpi mad-adhénatvät kaivalya-kämanayä kåtena mad-bhajanena brahmaëi néyamäno3 brahma-dharmam api präpnotéty arthaù |

atra çré-viñëu-puräëam api sampravadate—çubhäçrayaù sa cittasya sa-vargasya tathätmanaù [vi.pu. 6.7.76] iti | vyäkhyätaà ca taträpi svämibhiù—sa-vargasyätmanaù para-brahmaëo’py äçrayaù pratiñöhä | tad uktaà bhagavatä brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti |

1 hetutayä iti yädavapura-saàskaraëam.2 tathä-çabdasya eka-väratvam iti känäiläla-adhikäri-saàskaraëe.3 léyamäna- iti haridäsa-çästriëaù saàskaraëe.

168

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra ca tair vyäkhyätam—brahmaëo’haà pratiñöhä ghanébhütaà brahmaiväham | yathä ghanébhüta-prakäça eva sürya-maëòalaà, tadvad ity arthaù | iti |

atra cvi-pratyayas tu tat-tad-upäsaka-hådi tat-prakäçasyäbhütatvaà1 brahmaëa upacaryate itéttham eva | atraiva pratiñöhä pratimeti öékä matsara-kalpitä | na hi tat-kåtä, asambandhatvät | na hi niräkärasya brahmaëaù pratimä sambhavati | na ca tat-prakäçasya pratimä süryaù | na cämåtasyävyayasyety-ädy-anantara-päda-trayoktänäà mokñädénäà pratimätvaà ghaöate | na vä çruti-çailé-viñëu-puräëayoù saàväditästi | tasmän na sädaraëéyä | yadi vädaraëéyä, tadä tac-chabdenäpy äçraya eva väcanéyaù | “prati” lakñékåtya “mäti” parimitaà bhavati yatreti |

tad etat sarvam abhipretyähuù—

dåtaya iva çvasanty asu-bhåto yadi te’nuvidhä mahad-aham-ädayo’ëòam asåjan yad-anugrahataù | puruña-vidho’nvayo’tra caramo’nnamayädiñu yaùsad-asataù paraà tvam atha yad eñv avaçeña-måtam ||

[bhä.pu. 10.87.17]

asu-bhåto jévä dåtaya iva çvasad-äbhäsä api yadi te tava anuvidhä bhaktä bhavanti, tadä çvasanti präëanti | teñu tad-bhaktänäm eva jévanaà2 jévanaà manyämahe iti bhävaù | katham ? yasya tava anugrahataù samañöi-vyañöi-rüpam aëòaà dehaà mahad-aham-ädayo’såjan, ataù svayam eva tathävidhät tvattaù paräì-mukhänäm anyeñäà dåti-tulyatvaà yuktam eveti bhävaù |

anugraham eva darçayanti—atra mahad-aham-ädiñu anvayaù praviñöas tvam iti | kathaà mat-praveça3-mätreëa teñäà tathä sämarthyaà syät ? taträhuù—yad yasmät sata änanda-mayäkhya-brahmaëo’vayavasya priyädeù, asatas tad-anyasmäd annamayädeç ca yat paraà puccha-bhütaà sarva-pratiñöhä brahma, tat khalu tvam |

taträpi, eñu pratiñöhä-väkyeñu avaçeñaà väkya-çeñatvena sthitaà, brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] ity-ädäv anyatra prasiddham—

ätma-tattva-viçuddhy-arthaà yad äha bhagavän åtam |brahmaëe darçayan rüpam avyaléka-vratädåtaù ||4 [bhä.pu. 2.9.4] iti |

1 prakäçasyätma-bhütatvaà iti känäiläla-adhikäri-saàskaraëe.2 jévänäà iti yädavapura-päöho neñöaù.3 mad-ädeça- (yädavapura)4 çlokasya dvitéya-caraëaà yädavapüra-saàskaraëe nästi.

169

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra åtatvenäpi prasiddhaà çré-bhagavad-rüpam eva, tat tvam | ato’nna-mayädiñu puruña-vidhaù puruñäkäro yaç caramaù priya-moda-pramodänanda-brahmaëäm avayavé änanda-mayaù, sa tvam iti | tasmän müla-paramänanda-rüpatvät tavaiva praveçena teñäà tathä sämarthyaà yuktam eveti bhävaù, ko hy evänyät kaù präëyäd yad eña äkäça änando na syät ? [tai.u. 2.7.1] iti çruteù |

prakaraëe’sminn etad uktaà bhavati—yadyapy eka-svarüpe’pi vastuni sva-gata-nänä-viçeño vidyate, tathäpi tädåça-çakti-yuktäyä eva dåñöes tat-tat-sarva-viçeña-grahaëe nimittatä dåçyate, na tv anyasyäù | yathä mäàsa-mayé dåñöiù sürya-maëòalaà prakäça-mätratvena gåhëäti, divyä tu prakäça-mätra-svarüpatve’pi tad-antargata-divya-sabhädikaà gåhëäti | evam atra bhakter eva samyaktvena tayaiva samyak tattvaà1 dåçyate | tac ca bhagavän eveti tasyaiva samyag-rüpatvam | jïänasya tu asamyaktvena darçitatvät, tenäsamyag eva tad dåçyate | tac ca brahmety asya asamyag-rüptavam |

tatra ca sämänyatvenaiva grahaëe ekäkärasya2 jïänasya tad-antaréëäväntara-bheda-paryälocaneñv asämärthyäd bahir evävasthitena tena bhägavata-paramahaàsa-våndänubhava-siddha-nänä-prakäça-vicitre’pi sva-prakäça-lakñaëa-para-tattve prakäça-sämänya-mätraà yad gåhyate, tat tasya prabhä-rüpatvenaivotprekñyate | tataç cäghanatvam aàçatvaà vibhütitvaà ca vyapadiçyate tasya | tasmäd akhaëòa-tattva-rüpo bhagavän sämänyäkära-sphürti-lakñaëatvena sva-prabhäkärasya brahmaëo’py äçraya iti yuktam eva |

ata eva, yasya påthivé çaréraà, yasyätmä çaréraà, yasyävyaktaà çaréraà, yasyäkñaraà çaréram, eña sarva-bhütäntarätmä, apahata-päpmä, divyo deva eko näräyaëaù [subälopaniñad 7.1] ity etac-chruty-antaraà cäkñara-çabdoktasya brahmaëo’py ätmatvena näräyaëaà bodhayati |

uktätmädi-çabda-päriçeñya-pramäëena, cakära teñäà saìkñobham akñara-juñäm api [bhä.pu. 3.15.43] iti prayoga-dåñöyä cätra hy akñara-çabdena brahmaiva väcyam | tathä çré-bhagavatä säìkhya-kathane—kälo mäyä-maye jéve [bhä.pu. 11.24.27] ity-ädau mahä-pralaye sarvävaçiñöatvena brahmopadiçya tadäpi tasya drañöåtvaà svasminn uktam,

eña säìkhya-vidhiù proktaù saàçaya-granthi-bhedanaù | pratilomänulomäbhyäà parävara-dåçä mayä || [bhä.pu. 11.24.29]

ity atra parävara-dåçety anena |

1 samyaktvaà iti känäiläla-saàskaraëe.2 kärakasya [ca, jha, yädavapüra]

170

BHAGAVAT-SANDARBHA

so’yaà cätra vivekaù—säìkhyaà hi jïänaà,1 tac chästraà khalu svarüpa-bhüta-tad-viçeñam ananusandhäya2 yat tat-svarüpa-mätraà tadäném avaçiñöaà vadati, tad eva ca brahmäkhyam |

tad eva prapaïcävacchinna-carama-pradeçe3 prapaïca-layäd vaikuëöha iva svarüpa-bhüta-viçeñäprakäçäd4 avaçiñyamänatvena vaktuà yujyate |

tac ca sva-viçeñya-mätraà svarüpa-çakti-viçiñöena vaikuëöha-sthena çré-bhagavatä påthag iva tatränubhüyata iti |

tad evaà nirviçeñatvena sparça-rüpa-rahitasyäpi tasya bhagavat-prabhä-rüpatvam utprekñya tad-abhinnatvena brahmatvaà vyapadiñöam |

tataù sparça-rüpädi5-mädhuré-dhäritayä sa-viçeñasya säkñäd bhagavad-aìga-jyotiñaù sutaräm eva tat sidhyati | yathoktaà çré-harivaàçe mahä-käla-puräkhyäne çrémad-arjunaà prati svayaà bhagavatä—

brahma-tejo-mayaà divyaà mahad yad dåñöavän asi |ahaà sa bharata-çreñöha mat-tejas tat sanätanam ||prakåtiù sä mama parä vyaktävyaktä sanätané |täà praviçya bhavantéha muktä yoga-vid-uttamäù ||sä säìkhyänäà gatiù pärtha yoginäà ca tapasvinäm |tat paraà paramaà brahma sarvaà vibhajate jagat || mäm eva tad ghanaà tejo jïätum arhasi bhärata || [ha.vaà. 2.114.9-12] iti |

prakåtir iti tat-prabhätvena svarüpa-çaktitvam api tasya nirdiñöam | evaà pürvodähåta-kaustubha-viñayaka-viñëu-puräëa-väkyam apy etad upodvalakatvena drañöavyam | tasmäd dåtaya iva ity api sädhv eva vyäkhyätam ||

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam || 82 ||[98] athäñöanavatitama-väkya-vyäkhyänte, sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù ity ädikä çrutir vivåtya vyäkhyäyate, yathä—

sa vä eña puruño’nna-rasa-mayaù | tasyedam eva çiraù, ayaà dakñiëaù pakñaù, ayam uttara-pakñaù, ayam ätmä, idaà pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.1]

tasmäd vä etasmäd anna-rasa-mayät | anyo’ntara ätmä präëa-mayaù | tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva | tasya

1 khyänam (yädavapüra)2 anusandhäpya (ga, jha)3 prapaïcävacchinnatara-pradeçe (ga, ca, jha, känäiläla)4 svarüpa-bhüta-prakäçät iti känäiläla-päöhaù.5 svarüpädi (yädavapüraù)

171

BHAGAVAT-SANDARBHA

puruña-vidhatäm | anvayaà puruña-vidhaù | tasya präëam eva çiraù, vyäno dakñiëaù pakñaù, apäna uttaraù pakñaù, äkäça ätmä, påthivé pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.2]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmät präëa-mayäd anyo’ntara ätmä mano-mayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva, tasya puruña-vidhatäm anvayaà puruña-vidhaù, tasya yajur eva çiraù, åg dakñiëaù pakñaù, sämottaraù pakñaù, ädeça ätmä, atha sarväìgirasaù pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.3]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmän mano-mayäd anyo’ntara ätmä vijïänamayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidha eva | tasya çraddhaiva çiraù, åtaà dakñiëaù pakñaù, satyam uttaraù pakñaù, yoga ätmä, mahaù pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.4]

tasyaiña eva çäréra ätmä | yaù pürvasya, tasmäd vä etasmäd vijïäna-mayäd anyo’ntara ätmä änanda-mayaù, tenaiña pürëaù | sa vä eña puruña-vidhatäm anvayaà, puruña-vidhaù | tasya priyam eva çiraù, modo dakñiëaù pakñaù, pramoda uttaraù pakñaù, änanda ätmä, brahma pucchaà pratiñöhä | [tai.u. 2.5] iti |

ayam arthaù—sa vä-çabdaù prasiddhau niçcaye vä | eña måj-jalägni-piëòa-lakñaëaù puruñaù anna-rasa-mayaù anna-rasa-präcuryavän | yad vä, anna-raso nämänna-vikäraù, tena tvag-ädi-rüpaù sarvo’pi tad-vikäro gåhyate | tataç ca jala-vikärädibhir éñan-miçratvät tat-pracuraù kaivalyäbhävenäàçasyaivänna-rasa-vikäratve sati saàçinas tad-vikäratva-vivakñänarhatvät präëa-mayädäv api çuddha-väyu-vigrahädénäà rüpäntara-präptädarçanät påthivy-abhimäni-devatädi-lakñaëaù pucchädénäà tad-vikäratväbhävät | vikära-çabdät [ve.sü. 1.1.13] ity-ädau sütra-käräëäm asvärasyät | nadvyacäç iti niñedhäc ca, na tu tad-vikära iti | idaà prasiddhaà çira eva çiraù, na tüttarottaratreväträpi kalpanä-mayam |

evaà pakñädiñv api vyäkhyeyam | pakño bähuù | uttaro vämaù | madhyama-deha-bhäga ätmäìgänäm | madhyaà hy eñäm ätmä iti çruteù | idam api näbher adhastät yad aìgaà taà puccham iva puccham adho-lambana-sämyät | tad eva ca prakarñeëa tiñöhaty asyäm iti pratiñöhä äçrayaù | çäkhä-candra-darçanavad antaratamatva-jïänärthaà loka-prasiddham ätmänam anüdya tasyäntaram antarätmänaà çästra-prasiddha-sädhanädi-krameëa praveçayan präëa-mayädén apy äha tatra manaso dhäraëärthaà tad-ädhäraù präëo dhärya iti |

prathamaà präëamayam äha—tasmäd iti | antaras tad-apagamäd anna-rasa-mayasya dåteù eño’nna-rasa-mayas tena pürëo väyuneva dåtiù, sa ca

172

BHAGAVAT-SANDARBHA

puruña-vidhaù puruñäkäraù | kathaà tasya pürvasyänna-rasamayasya puruña-vidhatäm eva lakñékåtya viçeñaà bodhayitum ayam api rüpaka-kalpitaiù çira-pakñädibhiù puruñäkära eva varëyate iti |

tad eva rüpakaà darçayati—tasya präëa-mayasya präëaà hådi-stho väyur eva prathama-dhäryatvena çiraù kalpyate | evaà sädhana-krameëaiva dakñiëa-pakñatvädi-kramo jïeyaù | äkäçaù äkäça-stha-våtti-viçeñaù samänäkhyaù, präëa-våtty-adhikärät | madhya-sthatväditarä paryanta-våttér apekñyätmä påthivé tad-abhimäniné devatä ädhyätmikasya präëasya dhärayitré sthiti-hetutvät, saiñäà puruñasyäpänam avañöabhya [praçna.u. 3.8] çruty-antarät |

tasya präëa-mayasya eña tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù ity atropakränta evätmä çäréra ätmä tad-rüpa-çaréräntaryämé | katham-bhütaù ? yaù pürvasya anna-mayasyäpi çäréra ätmä | evaà yaù pürvasya präëa-mayasya ity-ädikam uttaraträpi yojyam | yasya påthivé çaréraà, yasyäpaù çaréraà, yasya tejaù çaréraà, yasya väyuù çaréraà [bå.ä.u. 3.7.9] ity-ädy-antaryämi-çruteù |

yat tv änanda-mayäs te’pi tasyaiña eva çäréra ätmeti çrüyate tat tu tasyaupacärika-bheda-nirdeçenänanyatvam eva bodhayati | nätmäntaraà vijïäna-mayäd anyo’ntara ätmetivad anyä—prastävät | präëa-mayäntokte yaù pürvasyety atränyair api tathäbhyupagamät | tataç ca eña pürvokta änanda-maya-tätparyävasäna-viveka ätmaiva tasya, çäréra ätmä iti yojyam | evaà präëa-dhäraëayä mano-vaçaà kåtya tac ca mano-vaidika-niñkäma-karmätmakatayä dhäraëéyam ity äçayena manomayam äha—manaù saìkalpädy-ätmakam antaùkaraëam | yajur iti, aniyatäkñara-päda-viçeño mantra-viçeñaù | taj-jäti-vacano’pi yajuù-çabdaù | tasya çirastvaà präthamyät yajuñä hi havir déyate | evam åk-sämayor api vaiçiñöyaà1 jïeyam | ädeço’tra brähmaëaù, ädeñöavya-viçeñän nirdiçati asyätmatvaà pravartakatvät |

atharvaëä aìgirasä dåñöä manträ brähmaëaà ca çänty-ädi-pratiñöhä-hetu-karma-prädhänatvät pucchaà pratiñöhä | mano-mayatvaà caiñäà mano-våttyä vävirbhävatvena tat-präcuryät | tad-vikäratve tu pauruñeyatväpätaù syät |

atra päramärthika-pathasyaiva prakåtatvät vyävahärika-saìkalpädy-ätmaka-manomayatvaà na prayujyate | präëa-dhäraëäyäù pürvam eva hi tyaktaà tat | evam uttaraträpi |

tathaiva vijïänamayam äha—çraddhä, adhyätma-çästre yäthärthya-pratétiù | åtaà çästrärtha-niçcitä buddhiù | satyaà tad-arthänubhava-prayatnaù | yogo yuktiù | samädhänaà—ätmä çraddhädénäm etat säkñätkäräìgatvät | mahaù—tat-tat-sarva-prakäça-hetutvenottamataraà çuddha-jéva-rüpaà yasyaiva 1 åk-säma-samäsöa-nipäta-näda-dantayor api vaiçiñöyaà jïeyam iti päöho dåçyate |

173

BHAGAVAT-SANDARBHA

prasiddhena vijïänätmatvenäsya vijïäna ätmatvenäsya vijïäna-mayatvam ucyate | yo vijïäne tiñöhan, vijïänäd antaro yaà vijïänaà na veda, yasya vijïänaà çaréraà [bå.ä.u. 3.7.22] iti jéväntaryämi-pratipädaka-çruteù | atra sthäna eva—ya ätmani tiñöhan [ça.brä. 14.6.7.30] ity-ädi-çruty-antarät | pratiñöhä teñäà sarveñäm äçrayaù |

tad evaà çuddha-jéva-paryantam uktvä tathä tathä labdhäntaräëäà punaù sarväntaratamatvena tatraiva pürvopakränta-mukhyätmatvaà paryavasäyayan—änanda-mayam upadiçati | evaà pürva-pürvaà çästréya-paramärtha-prakriyaiva labdhä, na tu vyavahäriké | tato neñöa-putra-darçanajänandädikaà priyädibdair vyäkhyeyaà, kintv ekasyaiva paramänandasya brahmaëa uttarottaro dayotkarña-täratamyaà, tat-tan-näma-bhedaù | änandasya sämänyatvena priyädiñu vyäpty-apekñayä ätmatva-rüpakaà brahmaëas tu sarvottaroditatvena pucchatva-rüpakam iti |

tad eva ca sarvotkåñöatvät priyädi-lakñaëa-sva-prakäça-viçeñäëäm anna-mayädénäm apy äçrayaù | etad eva priyädi-sva-prakäça-viçeñavac ceti | etad apy upalakñaëam—tat-tad-açeña-çakti-viçeñavac cet tarhy änanda-maya ätmety ucyate | so’khaëòo’pi para-brahmaiva tad uktam änanda-mayo’bhyäsät iti |

tatas tasya tu tat-tad-viçeñavattve paramäkhaëòatvam iti, brahmaëo hi pratiñöhähaà [gétä 14.27] ity etad gétärtho’pi çruti-hådaya-gata eva boddhavyaù |

[83]

tataç ca yasmin parama-båhati sämänyäkära-sattäyä api tad-aìga-jyotiño’pi båhattvena brahmatvaà tasminn eva mukhyä tac-chabda-pravåttiù | tathä ca brähme—

ananto bhagavän brahma änandety-ädibhiù padaiù | procyate viñëur evaikaù pareñäm upacärataù || iti |

yathä pädme—

påthag vaktuà guëäs tasya na çakyante’mitatvataù |yato’to brahma-çabdena sarveñäà grahaëaà bhavet ||etasmäd brahma-çabdo’sau viñëor eva viçeñaëam |amito hi guëo yasmän nänyeñäà tam åte vibhum || iti |

atra nirgalito’yaà mahä-prakaraëärthaù—yad advayaà jïänaà, tad eva tattvam iti tattva-vido vadanti | tac ca vaiçiñöyaà vinaivopalabhyamänaà1

1 upalambhamänaà iti çyämaläla-haridäsa-çästriëoù saàskaraëayoù.

174

BHAGAVAT-SANDARBHA

brahmeti çabdyate, vaiçiñöyena saha tu çré-bhagavän iti | sa ca bhagavän pürvodita-lakñaëa-çré-mürtyätmaka eva, na tv amürtaù |

atha, bhüpa mürtam amürtaà ca paraà cäparam eva ca [vi.pu. 6.7.47] iti çré-viñëu-puräëa-padye tasya caturvidhatvam aìgékurvadbhir yady amürtatvam api påthag aìgékartavyaà, tadä brahmatvavat tad-upäsaka-dåñöi-yogyatänurüpam evästu | tathä hi, yasya samécénä bhaktir asti tasya para-mürtyä çyämasundara-caturbhujädi-rüpayä prädurbhavati | yasyärväcénopäsanä-rüpä, tasyäpara-mürtyä pätäla-pädädi-kalpanä-mayy eva | yasya ca rükñaà jïänaà, tasya pareëa brahma-lakñaëämürtatvena | yasya jïäna-pracurä bhaktiù, tasya tv apareëeçvara-laksaëa-mürtatveneti | aträparatvaà para-mürty-ävirbhävänantara-sopänatvena na brahmavad atéva mürtatvänapekñyam ity evam1 | na tv açreñöhatva2-vivakñayeti jïeyam | para-mürtäpekñayäparatvaà vä |

tatraiva tad viçva-rüpaà vai rüpam3 rüpam anyad dharer mahat [vi.pu. 6.7.70] iti viçvädhiñöhänatvena nityatva-vibhütve4 | mürtaà bhagavato rüpaà sarväpäçraya-niùspåham [vi.pu. 6.7.78] iti nirupädhitvam | cintayed brahma-bhütaà tam [vi.pu. 6.7.83] iti para-tattva5-lakñaëatvam | tri-bhäva-bhävanätéta [vi.pu. 6.7.76] iti tatra prasiddha-karma-maya-jïäna-karma-samuccaya-maya-kevala-jïäna-maya-bhävanä-trayätétatvena para-tattva-lakñaëatve’pi bhaktyaikävirbhävitatayä samyak-prakäçatvaà mürtasyaiva vyaïjitam | ata eva, çubhäçrayaù sa-cittasya sarvagasya tathätmanaù6 [vi.pu. 6.7.76] ity uktam |

tataç ca tasyäù çré-mürter api sakäçät tad-ante pratyähäroktiù, kevaläbhedopäsakaà prati vyavasthäpitä7 bhavatéty apy anusandheyam | atra tad-viçva-rüpa-vairüpyam [vi.pu. 6.7.70] ity etat padyaà mürta-param eva jïeyam,

samasta-çakti-rüpäëi yat karoti nareçvaraù |deva-tiryaì-manuñyädi8-ceñöävanti sva-lélayä || [vi.pu. 6.7.71] ity anantara-väkya-balät |

yataù prathamasya tåtéye—yasyämbhasi çayänasya yoga-nidräà vitanvataù [bhä.pu. 1.3.2] ity-ady-ukta-laksaëasya mürtasyaiva tat-tad-avatäritvaà darçitam, etan nänävatäräëäà nidhänaà béjam avyayam [bhä.pu. 1.3.5] iti |

1 eva iti känäilälaù.2 açreñöha- iti känäilälaù.3 vairüpyam iti müle päöhaù. tat-päöhaù çré-jévena nimne dhåtaù. 4 -vibhütvena iti känäilälaù.5 parataù iti yädavapuraù.6 sarvagasyäcalätmanaù iti müla-viñëu-puräëa-päöhaù.7 eva vyavasthitä iti känäilälaù. 8 manuñyäkhyä iti sarveñu saàskaraëeñu. ayaà päöhas tu müle dåñöaù, samyak caiva mataù.

175

BHAGAVAT-SANDARBHA

“tad viçva-rüpa-vairüpyam” [vi.pu. 6.7.70] iti paöhadbhiù çré-rämänuja-caraëair api mürta-paratvenaiva vyäkhyätam—viçva-rüpäd vairüpyaà vailaksaëyaà yatra tad-viçva-vilakñaëaà mürtaà svarüpam iti |

tad evaà tasya vastutaù1 çré-mürty-ätmakatva eva siddhe, yat sarvataù päëi-pädädi-lakñaëä mürtiù çrüyate, säpi pürvokta-lakñaëäyäù çré-mürter na påthag iti vibhutva-prakaraëänte vyaïjitam eva |

yat tu—båhac-charéro’bhivimäna-rüpo yuvä kumäratvam upeyivän hariù | reme çriyä’sau jagatäà jananyä sva-jyotsnayä candra ivämåtäàçuù | [6.227.7] iti pädmottara-khaëòa-vacanam |

atra para-brahma-svarüpa-çaréraù sarvato-bhävena vigata-parimäëo’pi nityaà kaiçoräkäram eva präptaù san çriyä saha rema ity arthaù | upeyivän ity uktäv api nityatvam apahata-päpmetivat | tatraiva tadéya-tac-chré-mürty-adhiñöhätåka-tripäd-vibhüter api praghaööakena väkya-samühakena2 parama-nityatä-pratipädanät | tathä coktaà tatraiva—

acyutaà çäçvataà divyaà sadä yauvanam äçritam |nityaà sambhogam éçvaryä çriyä bhümyä ca saàvåtam || iti |

tasmät çré-bhagavän yathokta-lakñaëa eva | sa eva vadantéty asya mukhyärtha-bhütaà mülaà tattvam iti paryavasänam | tad uktaà mokña-dharme çré-näräyaëopäkhyäne—

tattvaà jijïäsamänänäà hetubhiù sarvato-mukhaiù |tattvam eko mahä-yogé harir näräyaëaù prabhuù || [ma.bhä. 12.335.83] iti |

näräyaëopaniñadi ca—näräyaëaù paraà brahma tattvaà näräyaëaù param [ma.nä.u. 13.4] iti | atra çré-rämänujodähåtäù çrutayaç ca—yasya påthivé çaréram ity ärabhya, eña sarva-bhütäntarätmä divyo deva eko näräyaëaù [subäla.u. 7.1] ity-ädyä bahvyaù | iha çré-bhagavad-aàça-bhütänäà puruñädénäà parama-tattva-vigrahatä-sädhanaà väkya-jätam api tasyäàçinas tad-rüpa-vigrahatvaà kaimutyenäbhivyanaktéti pürvatra cottaratra ca3 granthe tathodäharaëäni |

çré-viñëu-puräëe tu säkñät çré-bhagavantam adhikåtya tathodäharaëam—

dve rüpe brahmaëas tasya mürtaà cämürtam eva ca |

1 vastunaù iti yädavapuraù.2 väkya-samühakena iti nästi känäiläla-saàskaraëe.3 bahutra ity aträdhika-päöhaù känäiläla-saàskaraëe.

176

BHAGAVAT-SANDARBHA

kñaräkñara-svarüpe te sarva-bhüteñv avasthite | akñaraà tat paraà brahma kñaraà sarvam idaà jagat || [vi.pu. 1.22.55]

ity uktvä jagan-madhye brahma-viñëv-éça-rüpäëi ca paöhitvä punar uktam—

tad etad akñaraà nityaà jagan-muni-varäkhilam |ävirbhäva-tirobhäva-janma-näça-vikalpanavat || [vi.pu. 1.22.60] iti |

tad etad akñaräkhyaà para-brahma nityam akhilaà jagat tu ävirbhävädi-bhedavad ity arthaù | taträvirbhäva-tirobhävau çré-viñëu-tad-aàçänäà, janma-näçau tv anyeñäm | ato jagaty ävirbhävädi-kåtyenaiva pürveñäà brahmädénäà tad-antaù-päta-vyapadeçaù, na vastuta ity arthaù |

atha sadä sva-dhämni viräjamänatvena kñara-rüpato mürtatvädinä cäkñarato’pi vilakñaëaà tåtéyaà rüpaà bhagavataù paramaà svarüpam iti punar ucyate |

sarva-çakti-mayo viñëuù svarüpaà brahmaëo’param |mürtaà tad yogibhiù pürvaà yogärambheñu cintyate || [vi.pu. 1.22.61]sa paraù sarva-çakténäà brahmaëaù samanantaram |mürtaà brahma mahä-bhäga sarva-brahma-mayo hariù || [vi.pu. 1.22.63]tatra sarvam idaà protam otaà caiväkhilaà jagat || [vi.pu. 1.22.64] iti |

brahma-säkñät-kärät pürvaà yogibhiç cintyate | tathä brahmaëaù samanantaram upäsanänukrameëa yathägre’kñaräd anantaraà tad uktam, yathä—brahma-bhütaù prasannätmä [gétä 18.55] ity-ädy-anusäreëa brahma-säkñätkäränantarävirbhävé ca sa ity arthaù | yataù sarväsäà çakténäà svarüpa-bhütädénäà paramäçrayaù | ata eva sarva-brahma-mayo’khaëòa-brahma-svarüpaà ca, akñaräkhyasya pürvasya çakti-hénatvena khaëòitatvät | yad vä, ata eva sarva-veda-vedya ity arthaù | tata eva ca tatra sarvam ity ädéti | evaà—

yasmät kñaram atéto’ham akñaräd api cottamaù |ato’smi loke vede ca prathitaù puruñottamaù || [gétä 15.18] ity-ädi çré-gétopaniñad api yojyä |

atra yadyapi küöastho’kñara ucyate [gétä 15.16] ity akñara-çabdena çuddha-jéva eva prastüyate, tathäpi para-brahma eva ca lakñaëam, akñaraà paramaà brahma [gétä 8.3] iti | tac ca tatra pürvoktam iti | anayoç cin-mätra-vastutvenaikärthatväd iti tad etad abhipretya mallänäm açanir nèëäà naravara ity-ädau mürtasyaiva svayaà bhagavata eva lakñaëatvam | säkñäd eväha—tattvaà paraà yoginäm [bhä.pu. 10.43.17] iti | yoginäà catuùsanädénäm iti ||

177

BHAGAVAT-SANDARBHA

|| 10.43 || çré-çukaù || 83 ||

[99] atha çré-bhagavataù pürëa-tattväkäratva-nirdhäraëa-prakaraëe ekonaçatatamäd väkyät pürvatra mokña-dharma-vacanänantaraà çré-madhva-bhäñyäd eva tad-ähäryäëi, yathä prathama-sütre—

yam antaù-samudre kavayo’vayantiyad-akñare parame prajäù |yataù prasütä jagataù prasütétoyena jévän vyasasarja bhümyäm ||

ity ärabhya, tad eva brahma paramaà kavénäm ity-antä çrutiù, tathä—

yaà kämaye tvaà tam ugraà kåëomitaà brahmäëaà tam åñis taà sumedhäm || [å.ve. 10.125.5]

ity uktvä, mama yonir apsv antaù iti çakti-vacanätmaka-çrutiù | antas tad-dharmopadeçät [ve.sü. 1.1.20] ity atra ca tad-bhäñyam—antaù çrayamäëo viñëur eva |

antaù samudre manasä carantaàbrahmänvavindad daça-hotäram arëe |samudre’ntaù kavayo vicakñatemarécénäà padam icchanti vedhasaù || [tai.ä. 3.11.1]

yasyäëòa-koçaà sükñmam ähuù ity-ädi-tad-dharmopadeçät | sa hi pralaya-samudra-çäyé tasya ca viçvam aëòä-koçaù ||

so’bhidhyäya çarérät svät sisåkñur vividhäù prajäù |apa eva sasarjädau täsu véryam aväsåjat ||tad aëòam abhavadd haimaà sahasräàçusama-prabham | tasmiï jajïe svayaà brahmä sarvalokapitämahaù ||äpo narä iti proktä äpo vai narasünavaù |tä yad asyäyanaà pürvaà tena näräyaëaù småtaù || [manu 1.8-10] iti |

178

BHAGAVAT-SANDARBHA

[84]

ata eva çrémad-bhägavatasya nigama-kalpa-taru-parama-phala-bhütasya çraiñöhye saty api tathäbhütasyäpi bhagavad-äkhya-parama-tattvasyotkarña-vidyä-rüpatväd eva parama-çraiñöhyam äha—

dharmaù projjhita-kaitavo’tra paramo nirmatsaräëäà satäàvedyaà västavam atra vastu çivadaà täpa-trayonmülanam |çrémad-bhägavate mahä-muni-kåte kià vä parair éçvaraùsadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät ||

[bhä.pu. 1.1.2]

atra yas tävad dharmo nirüpyate sa khalu, sa vai puàsäà paro dharmo yato bhaktir adhokñaje [bhä.pu. 1.2.6] ity-ädikayä,

ataù pumbhir dvija-çreñöhä varëäçrama-vibhägaçaù |svänuñöhitasya dharmasya saàsiddhir hari-toñaëam || [bhä.pu. 1.2.13]

ity-antayä rétyä bhagavat-santoñaëaika-tätparyeëa çuddha-bhakty-utpädakatayä nirüpaëät parama eva | yataù so’pi tad-eka-tätparyatvät pra-karñeëa ujjhitaà kaitavaà phaläbhisandhi-laksaëaà kapaöaà yasmin tathä-bhütaù | pra-çabdena sälokyädi-sarva-prakära-mokñäbhisandhir api nirastaù |

yata eväsau tad-eka-tätparyatvena nirmatsaräëäà phala-kämukasyeva parotkarñäsahanaà matsaraù, tad-rahitänäm eva, tad-upalakñaëatvena paçv-älambhane dayälünäm eva ca, satäà sva-dharma-paräëäà vidhéyate iti | evam édåçaà spañöam anuktavataù karma-çästräd upäsanä-çästräc cäsya1

tat-tat-pratipädakäàçe çraiñöhyam uktam, ubhayatraiva dharmotpatteù | tad evaà sati säkñät çravaëa-kértanädi-rüpasya värtätidürata evästäm iti bhävaù |

atha jïäna-käëòa-çäkhäbhyo2’py asya pürvavat3 çraiñöhyam äha—vedyam iti | bhagavad-bhakti-nirapekña-präyeñu teñu pratipäditam api çreyaù-såtià bhaktim udasya [bhä.pu. 10.14.4] ity-ädi-nyäyena vedyaà niçceyaà bhavatéty atraiva vedyam ity arthaù |1 anuktavataù… cäsya iti sthäne, anuktavadbhyaù karma-käëòebhya upäsanä-käëòebhyaç cäsya iti känäilälaù.2 çästrebhyaù iti çyämalälaù. 3 atha…pürvavat iti sthäne, jïäna-käëòebhyo’pi iti känäilälaù.

179

BHAGAVAT-SANDARBHA

tan-mataika-deçi-çästrebhyo vaiçiñöyam äha—çivaà svarüpaà paramänandaà dadäty anubhävayatéti | tathä täpa-trayam unmülayati tan-müla-bhütävidyä-paryantaà khaëòayatéti |1 tathänyatra muktäv anubhavämanane hy apuruñärthatväpätaù syäd iti tan-mananäd atra tu vaiçiñöyam iti | na cäsya tat-tad-durlabha-vastu-sädhanatve tädåça-nirüpaëa-sauñöhavam eva käraëam |

api tu svarüpam apéty äha—çrémad-bhägavata iti | çrémad-bhägavatatvaà bhagavat-pratipädakatvaà, çrémattvaà çré-bhagavan-nämäder iva tädåça-sväbhävika-çaktimattvam | nitya-yoge matup | ata eva samastatayaiva nirdiçya nélotpalädivat tan-nämatvam eva bodhitam, anyathä tv avimåñöa-vidheyäàça-doñaù syät |

ata2 uktaà çré-gäruòe—grantho’ñöädaça-sähasraù çrémad-bhägavatäbhidhaù iti | öékä-kådbhir api çrémad-bhägavatäbhidhaù sura-tarur iti | ataù kvacit kevala-bhägavatäkhyatvaà tu satya-bhämä bhämä itivat |

tädåça-prabhävatve käraëaà parama-çreñöha-kartåkatvam apy äha—mahä-muniù çré-bhagavän, tasyaiva parama-vicära-päraìgatatvät, mahä-prabhäva-gaëa-çiromaëitväc ca | sa munir bhütvä samacintayat iti çruteù | tena prathamaà catuù-çloké-rüpeëa saìkñepataù prakäçite, kasmai yena vibhäñito’yam [bhä.pu. 12.13.19]3 ity-ädy-anusärena sampürëa eva vä prakäçite |

tad evaà çraiñöhya-jätam anyaträpi präyaù sambhavatu näma sarva-jïäna-çästra-parama-jïeya-puruñärtha-çiromaëi-çré-bhagavat-säkñätkäras tatraiva sulabha iti vadan sarvordhva-prabhävam äha—kià vä iti | paraiù çästrais tad-ukta-sädhanair vä, éçvaro bhagavän hådi kià vä, sadya evävarudhyate sthirékriyate | vä-çabdaù kaöäkñe | kintu vilambena kathaïcid eva | atra tu çuçrüñubhiù çrotum icchadbhir eva tat-kñaëäd evävarudhyate |

nanu idam eva tarhi sarve kim iti na çåëvanti ? taträha—kåtibhir iti sukåtibhir ity arthaù | çravaëecchä tu tädåça-sukåtià vinä notpadyata iti bhävaù | athavä, aparair mokña-paryanta-kämanä-rahiteçvarärädhana-lakñaëa-dharma4-brahma-säkñätkärädibhir uktair anuktair vä sädhyais tair atra kià vä kiyad vä mähätmyam upapannam ity arthaù | yato ya éçvaraù kåtibhiù kathaïcit tat-tat-sädhanänukrama-labdhayä bhaktyä kåtärthaiù

1 tan-mataika… khaëòayatéti. yädavapüra-saàskaraëe etayoù paìktyor édåçaù pätùo dåçyate—täpa-trayam unmülayati tan-müla-bhütävidyä-paryantaà khaëòayatéti | tathä çivaà paramänandaà dadäty anubhävayatéti |2 tad uktaà iti känäilälaù.3 This verse is also cited in sections 48 and 107.4 -dharme iti asamasta-rüpaà känäiläla-saàskaraëe dåçyate.

180

BHAGAVAT-SANDARBHA

sadyas tad-eka-kñaëam eva vyäpya hådi sthirékriyate sa evätra çrotum icchadbhir eva tat-kñaëam ärabhya sarvadaiveti | tasmäd atra käëòa-traya-rahasyasya pravyakta-pratipädanäder viçeñata éçvaräkarñi-vidyä-rüpatväc cedam eva sarva-çästrebhyaù çreñöham | ata evätra “iti”-padasya trir-uktiù kåtä | sä hi nirdhäraëärtheti | ato nityam etad eva sarvair eva çrotavyam iti bhävaù ||

|| 1.1 || veda-vyäsaù çré-çukam || 84 ||

181

BHAGAVAT-SANDARBHA

[85]

tad evaà çré-çuka-hådayam api saìgamitaà syät | ataç catuùçloké-prasaìge’pi çré-bhagavän evärthaù | sa hi sva-jïänädy-upadeçena svam evopadideça | tatra parama-bhägavatäya brahmaëe çrémad-bhägavatäkhyaà nijaà çästram upadeñöuà tat-pratipädyatamaà vastu-catuñöayaà pratijänéte |

jïänaà parama-guhyaà meyad vijïäna-samanvitam |sa-rahasyaà tad-aìgaà cagåhäëa gaditaà mayä || [bhä.pu. 2.9.30]

me mama bhagavato jïänaà çabda-dvärä yäthärthya-nirdhäraëaà mayä gaditaà sad gåhäëa ity anyo na jänätéti bhävaù | yataù parama-guhyaà hy ajïänäd api rahasyatamaà, muktänäm api siddhänäm [bhä.pu. 6.14.5] ity-ädeù | tac ca vijïänena tad-anubhävenäpi yuktaà gåhäëa | na caitävad eva, kià ca, sa-rahasyaà, taträpi rahasyaà yat kim apy asti, tenäpi sahitam | tac ca prema-bhakti-rüpam ity agre vyaïjayiñyate | tathä tad-aìgaà ca gåhäëa | tac ca sati tv aparädhäkhya-vighne na jhaöiti vijïäna-rahasye prakaöayet | tasmät tasya jïänasya sahäyaà ca gåhäëety arthaù | tac ca çravaëädi-bhakti-rüpam ity agre vyaïjayiñyate | yad vä, sa-rahasyam iti tad-aìgasyaiva viçeñaëaà jïeyam1 | suhådor iva mithaù saàvardhakayor ekaträvasthänät ||

atra sädhyayor vijïäna-rahasyayor ävirbhävärtham äçiñaà dadäti—

yävän ahaà yathä-bhävoyad-rüpa-guëa-karmakaù |tathaiva tattva-vijïänamastu te mad-anugrahät || [bhä.pu. 2.9.31]

yävän svarüpato yat-parimäëako’ham | yathä-bhävaù sattä yasyeti, yal-lakñaëo’ham ity arthaù | yäni svarüpäntaraìgäni rüpäëi çyämatva-catur-bhujatvädéni, guëä bhakta-vätsalyädyäù karmäëi tat-tal-lélä yasya sa yad-rüpa-guëa-karmako’ham | tathaiva tena tena sarva-prakäreëaiva tattva-vijïänaà yäthärthyänubhavo mad-anugrahät te tavästu bhavatäd iti |

etena catuùçloky-arthasya nirviçeñatvaà svayam eva parästam | vakñyate ca catuùçlokém evoddiçatä2 çré-bhagavatä svayam uddhavaà prati—purä mayä ity-ädau, jïänaà paraà man-mahimävabhäsam3 [bhä.pu. 3.4.13] iti | tatra vijïäna-padena rüpädénäm api svarüpa-bhütatvaà vyaktam | atra 1 jïeyam iti nästi känäiläla-saàskaraëe.2 evopadiçatä iti känäiläla-saàskaraëe.3 purä mayä proktam ajäya näbhye padme niñaëëäya mamädi-sarge |jïänaà paraà man-mahimävabhäsam yat sürayo bhägavataà vadanti || iti |

182

BHAGAVAT-SANDARBHA

vijïänäçéù spañöä | rahasyäçéç ca paramänandätmaka-tat-tad-yäthärthyänubhavenävaçyaà premodayät ||

tad eva upadeçya1-catuñöayaà catuùçlokyä nirüpayan prathamaà jïäna-vijïänärthaà sva-lakñaëaà pratipädayati dväbhyäm | tatra jïänärtham äha—

aham eväsam evägrenänyad yat sad-asat param |paçcäd ahaà yad etac cayo’vaçiñyeta so’smy aham || [bhä.pu. 2.9.32]

atra ahaà-çabdena tad-vaktä mürta evocyate, na tu nirviçeñaà brahma, tad-aviñayatvät | ätma-jïäna-tätparyake tu, tat tvam asi itivat tvam eväsér eva vaktum upayuktavät | tataç cäyam arthaù—samprati bhavantaà prati prädurbhavann asau parama-manohara-çré-vigraho’ham evägre mahä-pralaya-käle’py äsam eva | väsudevo vä idam agra äsén na brahmä na ca çaìkaraù | eko näräyaëa äsén na brahmä neçänaù [mahä.u. 1] ity-ädi-çrutibhyaù | bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù [bhä.pu. 3.5.23] ity-ädi-tåtéyät | ato vaikuëöha-tat-pärñad-ädénäm api tad-upäìgatväd ahaà-padenaiva grahaëaà räjäsau prayätétivat | tatas teñäà ca tadvad eva sthitir bodhyate |

tathä ca räja-praçnaù—

sa cäpi yatra puruño viçva-sthity-udbhaväpyayaù |muktätma-mäyäà mäyeçaù çete sarva-guhäçayaù || [bhä.pu. 2.8.10] iti |

çré-vidura-praçnaç ca—

tattvänäà bhagavaàs teñäà katidhä prati-saìkramaù |tatremaà ka upäséran ka u svid anuçerata || [bhä.pu. 3.7.37] iti |

käçékhaëòe’py uktaà çré-dhruva-carite—

na cyavante hi mad-bhaktä mahatyäà pralayäpadi |ato’cyuto’khile loke sa ekaù sarvago’vyayaù || iti |

aham evety eva-käreëa kartr-antarasyärüpatvädikasya ca vyävåttiù | äsam eveti taträsambhävanäyä nivåttiù | tad uktaà, yad-rüpa-guëa-karmakaù [bhä.pu. 2.9.32] iti |

ata eva yad vä, äsam eveti brahmädi-bahir-jana-jïäna-gocara-såñöy-ädi-lakñaëa-kriyäntarasyaiva vyävåttiù | na tu sväntaraìga-léläyä api |

1 abhidheya- iti känäilälaù.

183

BHAGAVAT-SANDARBHA

yathädhunäsau räjä käryaà na kiïcit karotéty ukte räjya-sambandhi-käryam eva niñidhyate, na tu çayana-bhojanädikam apéti, tadvat |

yad vä, asa gati-dépty-ädäneñv ity asmät äsaà sämprataà bhavatä dåçyamänair viçeñair ebhir agre’pi viräjamäna evätiñöham iti niräkäratvädikasyaiva viçeñato vyävåttiù |

tad uktam anena çlokena säkära-niräkära-viñëu-lakñaëa-käriëyäm muktä-phala-öékäyäm api—näpi säkäreñv avyäptiù | teñäm äkärätirohitatväd iti | aitareyaka-çrutiç ca—ätmaivedam agra äsét puruña-vidhaù [bå.ä.u. 1.4.1]1 iti | etena prakåtékñaëato’pi präg-bhävät puruñäd apy uttamatvena bhagavaj-jïänam eva kathitam |

nanu kvacin nirviçeñam eva brahma äséd iti çrüyate ? taträha—nänyad yat sad-asat-param iti | sat käryam, asat käraëaà, tayoù paraà yad brahma, tan na matto’nyat | kvacid adhikäriëi çästre vä svarüpa-bhüta-viçeña-vyutpatty-asamarthe so’yam aham eva nirviçeñatayä pratibhätéty arthaù | yadä tadänéà prapaïce viçeñäbhävän nirviçeña-cin-mäträkäreëa, vikuëöhe tu sa-viçeña-bhagavad-rüpeëeti çästra-dvaya-vyavasthä | etena ca brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] ity atroktaà bhagavaj-jïänam eva pratipäditam | ata eväsya parama-guhyatvam uktam |

nanu såñöer anantaraà nopalabhyase ? taträha—paçcät såñöer anantaram apy aham eväsmy eva, vaikuëöheñu bhagavad-ädy-äkäreëa, prapaïceñv antaryämy-äkäreëeti çeñaù | etena såñöi-sthiti-pralaya-hetur ahetur asya [bhä.pu. 11.3.35]2 ity-ädi pratipäditaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

nanu sarvatra ghaöa-paöäkärä ye dåçyante te tu tad-rüpäëi na bhavantéti taväpürëatva-prasaktiù syäd ity äçaìkyäha | yad etad viçvaà tad apy aham eva mad-ananyatvän mad-ätmakam evety arthaù | anena

so’yaà te’bhihitas täta bhagavän viçva-bhävanaù | samäsena harer nänyad anyasmät sad-asac ca yat || [bhä.pu. 2.7.50]

ity-ädy-uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

tathä pralaye yo’vaçiñyate so’ham eväsmy eva | etena

bhavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù |ätmecchänugatäv ätmä’nänä-maty-upalakñaëaù || [bhä.pu. 3.5.23]3

1 uddhåta-päthaù båhad-äraëyake präptaù. aitareyakasya pätha édåçaù—ätmä vä idam agra äsét | nänyat kiïcana miñat | sa ékñata lokän nu såjä iti || [ai.u. 1.1]2 sthity-udbhava-pralaya-hetur ahetur asya iti päöha äkare dåçyate.3 kevalaà prathame dve caraëe känäiläla-saàskaraëe. bhavän ekaù çiñyate çeña-saàjïaù [bhä.pu. 10.3.25] iti tu yädavapura-saàskaraëe.

184

BHAGAVAT-SANDARBHA

ity uktaà bhagavaj-jïänam evopadiñöam |

tathä pürvaà svänugraha-prakäçyatvena pratijïätaà yävattvaà1 sarva-käla-deçäparikcchedyatva-jïäpanäyopadiñöam | evaà nänyad yat sad-asat-param ity anena brahmaëo hi pratiñöhäham [gétä 14.27] iti jïäpanayä yathä-bhävatvam2 | sarväkärävayavi-bhagavad-äkära-nirdeçena vilakñaëänanta-rüpatva-jïäpanayä yad-rüpatvam | sarväçrayäti-nirdeçena vilakñaëänanta-guëatva-jïäpanayä yad-guëatvam | såñöi-sthiti-pralayopalakñita-vividha-kriyäçrayatva-kathanena laukikänanta-karmatva-jïäpanayä yat-karmatvaà ca ||

atha tädåça-rüpädi-viçiñöasyätmano vyatireka-mukhena vijïänärthaà mäyä-laksaëam äha—åte’rtham [bhä.pu. 2.9.33] ity-ädi | pürvaà vyäkhyätam eva |3 saìkñepaç cäyam arthaù—parama-puruñärtha-bhütaà mäm åte mad-darçanäd anyatraiva yat pratéyeta, yac cätmani na pratéyeta, mäà vinä svataù pratétir api yasya nästéty arthaù, tad vastu ätmano mama parameçvarasya mäyäà vidyät |

atra dåñöäntaù—yathä’’bhäsaù pratibimba-raçmiù | yathä ca tamas timiram iti | taträbhäsasya tädåçatvaà spañöam eva | tamaso’pi jyotir darçanäd anyatraiva pratéter jyotir-ätmakaà cakñur vinä cäpratétir iti |

vidyäd iti prathama-puruña-nirdeçasyäyaà bhävaù—anyän praty eva khalv ayam upadeçaù | tvaà tu mad-datta-çaktyä säkñäd evänubhavann aséti | evaà mäyika-dåñöim atétyaiva rüpädi-viçiñöaà mäm anubhaved iti |

vyatireka-mukhenänubhävanasyäyaà bhävaù | çabdena nirdhäritasyäpi4 sat-svarüpäder mäyä-käryäveçenaivänubhavo na bhavati | atas tad-arthaà mäyä-tyäjanam eva kartavyam iti | etena tad-avinäbhävät premäpy anubhävita iti gamyate ||

atha tasyaiva premno rahasyatvaà bodhayati—

yathä mahänti bhütänibhüteñüccävaceñv anupraviñöäny apraviñöänitathä teñu na teñv aham [bhä.pu. 2.9.34]

1 2.9.31 drañöavyam yävän aham ity-ädi.2 aträpi 2.9.31 drañöavyam.3 åte’rthaà yat pratéyeta na pratéyeta cätmani |tad vidyäd ätmano mäyäà yathäbhäso yathä tamaù || iti pürëa-çlokaù 14-tama-paricchede uddhåtaù.4 nirüpitasyäpi iti känäilälaù.

185

BHAGAVAT-SANDARBHA

yathä mahä-bhütäni bhüteñv apraviñöäni bahiù-sthitäny api anupraviñöäny antaù-sthitäni bhänti, tathä lokätéta-vaikuëöha-sthitatvena apraviñöo’py ahaà teñu tat-tad-guëa-vikhyäteñu na teñu praëata-janeñu praviñöo hådi sthito’haà bhämi | atra mahä-bhütänäm aàça-bhedena praveçäpraveçau tasya tu prakäça-bhedeneti bhede’pi praveçäpraveça-mätra-sämyena dåñöäntaù | tad evaà teñäà tädåg-ätma-vaça-käriëé prema-bhaktir näma rahasyam iti sücitam | tathä ca brahma-saàhitäyäm—

änanda-cinmaya-rasa-pratibhävitäbhistäbhir ya eva nija-rüpatayä kaläbhiù |goloka eva nivasaty akhilätma-bhüto govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.29]

premäïjana-cchurita-bhakti-vilocanenasantaù sadaiva hådayeñu vilokayanti |yaà çyämasundaram acintya-guëa-svarüpaà govindam ädi-puruñaà tam ahaà bhajämi || [bra.saà. 5.30]

acintya-guëa-svarüpam api premäkhyaà yad aïjanaà tena cchuritavat uccaiù prakäçamänaà bhakti-rüpaà vilocanaà tena ity arthaù |

ye bhajanti tu mäà bhaktyä mayi te teñu cäpy aham [gétä 9.29] iti gétopaniñadaç ca |

yad vä, teñu yathä täni bahiù-sthitäni cäntaù-sthitäni ca bhänti, tadvat bhakteñv aham antar-mano-våttiñu bahir-indriya-våttiñu ca visphuräméti ca | bhakteñu sarvathä’nanya-våttitä-hetur näma kim api sva-prakäçaà premäkhyam änandätmakaà vastu mama rahasyam iti vyaïjitam | tathaiva çré-brahmaëoktam—

na bhäraté me’ìga måñopalakñyatena vai kvacin me manaso måñä gatiù |na me håñékäëi patanty asat-patheyan me hådautkaëöhyavatä dhåto hariù || [bhä.pu. 2.6.34] iti |

yadyapi vyäkhyäntaränusäreëäyam artho’palapanéyaù syät, tathäpy asminn evärthe tätparyaà, pratijïä-catuñöaya-sädhanäyopakräntatvät, tad-anuktrama-gatatväc ca | kià ca, tasminn arthe na teñv iti chinna-padam api vyarthaà syät, dåñöäntasyaiva kriyäbhyäm anvayopapatteù | api ca, rahasyatvaà näma hy etad eva, yat parama-durlabhaà vastu duñöodäséna-jana-dåñöi-niväraëärthaà sädhäraëa-vastv-antareëäcchädyate, yathä cintämaëiù sampuöädinä | ata eva parokña-vädä åñayaù parokñaà ca mama priyam [bhä.pu. 11.21.35] iti çré-bhagavad-väkyaà ca |

186

BHAGAVAT-SANDARBHA

tad eva ca parokñaà kriyate, yad adeyaà virala-pracäraà mahad vastu bhavati | asyaivädeyatvaà virala-pracäratvaà mahattvaà ca, muktià dadäti karhicit sma na bhakti-yogam [bhä.pu. 5.6.18] ity-ädiñu bahutra vyaktam |

svayaà caitad eva çré-bhagavatä parama-bhaktäbhyäm arjunoddhaväbhyäà kaëöhoktyaiva kathitam—sarva-guhyatamaà bhüyaù çåëu me paramaà vacaù [gétä 18.64] ity-ädinä, sugopyam api vakñyämi [bhä.pu. 11.11.46] ity-ädinä ca |

idam eva rahasyaà çré-näradäya svayaà çré-brahmaëaiva prakaöékåtam—

idaà bhägavataà näma yan me bhagavatoditam |saìgraho’yaà vibhüténäà tvam etad vipulé kuru || yathä harau bhagavati nåëäà bhaktir bhaviñyati |sarvätmany akhilädhäre iti saìkalpya varëaya || [bhä.pu. 2.7.51-52]

tasmät sädhu vyäkhyätaà svämi-caraëair api rahasyaà bhaktir iti ||

atha kathaà tathä-bhütaà rahasyam udayeta ? ity apekñäyäà krama-präptaà tad-aìga-bhütaà tadéya-sädhanam upadiçati—

etävad eva jijïäsyaàtattva-jijïäsunätmanaù |anvaya-vyatirekäbhyäàyat syät sarvatra sarvadä || [bhä.pu. 2.9.35]

ätmano mama bhagavatas tattva-jijïäsunä prema-rüpaà yäthärthyaà1 rahasyam anubhavitum icchunä etävad eva jijïäsyaà çré-guru-caraëebhyaù çikñaëéyam | kià tat ? sad ekam eva anvaya-vyatirekäbhyäà vidhi-niñedhäbhyäà sadä sarvatra syäd upapadyate | yathä—

na hy ato’nyaù çivaù panthä viçataù saàsåtäv iha |väsudeve bhagavati bhakti-yogo yathä bhavet || [bhä.pu. 2.2.33]

iti vyatirekeëopakramya tad-upasaàhäre—

tasmät sarvätmanä räjan hariù sarvatra sarvadä |çrotavyaù kértitavyaç ca smartavyo bhagavän nèëäm || [bhä.pu. 2.2.36]

ity anvayena sarvadety uktam |

1 yäthärthyam iti yädavapure nästi.

187

BHAGAVAT-SANDARBHA

tasmät sva-jïäna-vijïäna-rahasya-tad-aìgänäm upadeçena catuùçlokyäm api svayaà çré-bhagavän evopadiñöaù | ataù tasmai sva-lokaà bhagavän sabhäjitaù [bhä.pu. 2.9.9] iti bhagavac-chabdena, dadarça taträkhila-sätvatäà patim [bhä.pu. 2.9.15] ity atra täpané-çruty-anukülitaà çré-kåñëa-liìgatvena ca | asya vaktuù çré-bhagavattvam eva sphuöam | na jätu tad-aàça-bhüta-näräyaëäkhya-garbhoda-çäyi-puruñatvam |

ata eväsya mahä-puräëasyäpi çré-bhägavatam ity eva vyäkhyä | tathaivoktam—kasmai kena vibhäñito’yam atulo jïäna-pradépaù purä ity-ädau, tac chuddhaà vimalaà viçokam amåtaà satyaà paraà dhémahi [bhä.pu. 12.13.19] ity atra para-çabdena bhagavad-vaktåtvam | ädyo’vatäraù puruñaù parasya [bhä.pu. 2.6.42] iti dvitéye bhedäbhidhänät |

ataù—idaà bhagavatä pürvaà brahmaëe näbhi-paìkaje | sthitäya bhava-bhétäya käruëyät samprakäçitam || [bhä.pu. 12.13.10]

ity aträpi bhagavac-chabda-prayogaù | çré-näräyaëa-näbhi-paìkaje sthitaà brahmäëaà prati svayaà çré-bhagavatä tatraiva vyäpi-mahä-vaikuëöhaà prakäçyedaà puräëaà prakäçitam ity arthaù | anugataà caitat dvitéya-skandhetihäsasyeti |

|| 2.9 || çré-bhagavän brahmäëam || 85 ||

[86]

tad etat1 sarva-çästräëäà samanvayas tasminn eva bhagavati | tathä ca,

sarvaiç ca vedaiù paramo hi devo jijïäsyo nänyo vedaiù prasidhyet | tasmäd enaà sarva-vedän adhétya vicärya ca jïätum icchen mumukñuù || iti caturveda-çikhäyäm |

yaà sarve devä änamanti mumukñavo brahma-vädinaç ca [nå.tä.u. 2.4.10] iti çré-nåsiàha-täpanyäm |

sarve vedä yat padam ämananti tapäàsi sarväëi ca yad vadanti [ka.u. 1.2.15], näveda-vin manute taà båhantaà sarvänubhütam ätmänaà sämparäye [?], taà tv aupaniñadaà puruñaà påcchämi [bå.ä.u. 3.9.27] ity-ädir anyatra çrutau |

vedaiç ca sarvair aham eva vedyo vedänta-kåd veda-vid eva cäham [gétä 15.15] iti çré-gétopaniñatsu, siddhänte punar eka eva bhagavän viñëuù samastägama-vyäpäreñu vivecana-vyatikaraà néteñu niçcéyate [pa.pu. 1 tad evam iti känäilälaù.

188

BHAGAVAT-SANDARBHA

5.97.27] iti pädme, sarva-nämäbhidheyaç ca sarva-vedeòitaç ca sa iti skände, natäù sma sarva-jagatäà vacasäà pratiñöhä yatra çäçvaté [vi.pu. 1.14.23] iti vaiñëave |

sarva-vedän setihäsän sa-puräëän sa-yuktikän | sa-païcaräträn vijïäya viñëur jïeyo na cänyathä || iti brahma-tarke |

tad evaà sarva-veda-samanvayaà svasmin çré-bhagavaty eva svayam äha—

mäà vidhatte’bhidhatte mäàvikalpyäpohyate hy aham | [bhä.pu. 11.21.42] iti |

mäm eva yajïa-puruñaà vidhatte, çrutir mäm eva tat-tad-devatä-rüpam abhidhatte | yac cäkäçädi-prapaïca-jätaà—tasmäd vä etasmäd ätmana äkäçaù sambhütaù [tai.u. 2.1.3] ity-ädinä vikalpyäpohyate, tad apy aham eva | na mattaù påthag asti, sarvasya mad-ätmakatväd iti bhävaù ||

|| 11.21 || çré-bhagavän || 86 ||

[107] atha sarvaiç ca vedaiù paramo hi devo jijïäsyaù iti | prakaraëäntaram añöottara-çatama-väkyät pürvatra çré-bhagavati sarva-çästra-samanvaya evaà vivecanéyaù, yathä vedo dvividhaù—mantro brähmaëaà ca | mantro’pi dvividhaù—bhagavan-niñöho devatäntara-niñöhaç ca | taträdyasya säkñäd eva tat-paratä, dvitéyas tu karmopäsanayor aìgam iti—tad-gatyaiva gatià bhajati |

atha brähmaëasya karmopästi-jïäna-käëòätmakäs trayo bhedäù | tatra karmaëo jaòatvenäsvätantryät sa eva phaladäteti tat-käëòasya tat-paratvam eva | upästir atra devatäntara-niñöhaiva gåhyate, bhagavan-niñöhäyäs tu jïänäntarbhävät | tataç copäsanä-käëòasya anyäsäà devatänäà tadéyatvena tat-paratvam | jïäna-käëòaà—brahma-bhagavat-pratipädakatvena dvivdidham—ubhayor api cid-eka-rasatvät | jïäna-çabdenätra jïänaà bhaktiç cocyate | jïäne jïäna-çabdasya prädhänyato våttiù dhärtaräñöreñu kaurava-çabdavat | tatra dvitéyaà—säkñäd eva bhagavat-param |

prathamaà tadéya-sämänyäkäreëa svarüpa-nirüpakatvät tat-param |

atha veda-nirviçeñäëi tad-aìgäny api çré-bhagavad-upäsana-sädhanatvät tatra samanvayante | yathä çré-viñëu-süktädénäà kara-svaräder jïänäya çikñä | änupürvyäù kalpaù | sädhutvasya vyäkaraëaà, padärthasya niruktam, çré-viñëor mahotsavädi-samayasya jyotiù | manträëäà chandaù |

189

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha vedänugäny aparäëy api çästräëi vakñyamäëa-hetoù samanvayante—tatra pürvottara-mémäàse karma-jïäna-käëòayos tätparyävadhåteù, gautama-kaëäda-kapila-nyäyäù—éçvarästitva-cid-acid-vastv-ädénäà ühanät, pataïjali-nyäyas tv éçvaropäsanoddeçät | småty-ädény aparäëi tu käëòa-trayam anugacchantéti pürva-yukter eva, kävyälaìkära-käma-tantra-gändharva-kaläs tu tasya tat-tac-carita-mädhuryänubhava-vaiduñya-siddheù | nétiù çilpaà ca, tat-sevä-cäturé-siddeù | äyur-veda-dhanur-vidye tad-upäsana-pratibandha-niräkaraëataù ||

ittham abhipretyaivoktaà çrémat-prahlädena—

dharmärtha-käma iti yo’bhihitas tri-vargaékñä trayé naya-damau vividhä ca värtä |manye tad etad akhilaà nigamasya satyaàsvätmärpaëaà sva-suhådaù paramasya puàsaù || [bhä.pu. 7.6.26] iti |

—o)0(o—

[87]

tad evaà bhagavata eva sarva-vedärthatvaà darçitam | tatra räjïaù praçnaù | çré-viñëu-räta uväca—

brahman brahmaëy anirdeçye nirguëe guëa-våttayaù |kathaà caranti çrutayaù säkñät sad-asataù pare || [bhä.pu. 10.87.1]

asyärthaù—açrutayas tävac chabda-mätrasya sädhäraëyäd guëeñu sattvädiñu våttir yäsäà tädåçyo dåçyante | brahma tu nirguëaà sattvädi-guëätétaà, tasmäd eva anirdeçyam | tat-tad-guëa-kärya-bhüta-jäti-guëa-kriyäkhyänäà guëäntaräëäm abhäväspadatvät tädåça-dravyasyäpy aprasiddhatväd anirdeçyaà sattvädi-kärya-bhütäbhyäà sad-asadbhyäà kärya-käraëäbhyäà param iti tena tenäsambandhaà cety arthaù |

tathä ca sati yathä òittha-väci kasmiàçcid advitéye dravye tac-chabdasya mukhyä våttiù pravartate | yathä ca “siàho devadattaù” ity atra gauëyä våttyä çaurya-guëa-yukte devadatte siàha-çabdaù pravartate | yathä ca “gaìgäyäà ghoñaù” ity atra-lakñaëayä våttyä gaìgä-çabdas tasminn ity asambandhe taöe pravartate | tathä tat-tad-bhäväspade brahmaëi tayä tayä våttyä çrutayaù kathaà pravarteran ? çruténäà ca çästra-yonitvät [ve.sü. 1.1.3] iti-nyäyena tat-pratipädakatäyäm ananyänäà tatra pravåttir avaçyaà vaktavyä | svataù-pramäëänäà ca täsäà mukhyä pravåttis tu viçeñato

190

BHAGAVAT-SANDARBHA

vaktavyä | tasmät tasmiàs täù säkñäd-rüpatayä mukhyayä våttyä kena prakäreëa caranti | taà prakäraà viçeñataù kåpayäpi svayam upadiçeti | anyathä padärthatväyogäd apadärthasya ca väkyärthatväyogän na çruti-gocaratvaà brahmaëaù syäd iti sthite kutastaräà tad uparicara-sphürter bhagavatas tad-gocaratvaà, tat katham evaà sva-bhaktayoù [bhä.pu. 10.86.59] ity-ädau svatäà svataù-pramäëa-bhütänäà vedänäà märgaà bhagavat-paratvam ädiçyety uktam iti |a1

bsvataù-prämäëya-siddhaye mukhya-väkyänäà tu säkñäc-caraëam avaçyaà vaktavyam | lakñaëädau pramäëäntara-mülatvät | tato yatra lakñaëädikam api na sambhavati, tatra kathantaräà säkñäc caraëam iti bhävaù ||b2

atra çré-çukadevena dattam uttaram äha—åñir uväca—

buddhéndriya-manaù-präëän janänäm asåjat prabhuù |mäträrthaà ca bhavärthaà ca ätmane’kalpanäya ca || [bhä.pu. 10.87.2]

buddhy-ädén upädhén janänäm anuçäyinäà jévänäà mäträdy-arthaà prabhuù parameçvaro’såjat, na tu janäù svävidyayäsåjann iti vivarta-vädaù parihåtaù | méyanta iti mäträ viñayäù, tad-artham | bhavärthaà bhavo janma-lakñaëaà karma tat-prabhåti-karma-karaëärtham ity arthaù | ätmane lokäntara-gämine, ätmanas tat-tal-loka-bhogäyety arthaù | akalpanäya kalpanä-nivåttaye muktaye ity arthaù |

artha-dharma-käma-mokñärtham iti krameëa pada-catuñöayasyärthaù | mokño’py atra cin-mätratayävasthiti-rüpaù, yathävarëa-vidhänam apavargaç ca bhavati [bhä.pu. 5.19.19], yo’sau bhagavati [bhä.pu. 5.19.20] ity-ädinä, ananya-nimitta-bhakti-yoga-lakñaëo nänä-gati-nimittävidyä-granthi-randhana-dväreëa [bhä.pu. 5.19.20] ity-antena païcamokta-gadyena tathä

1a-cihnayor madhye sthita-paricchedäàçaù ca-karalipyäà tathä jha-granthe’pi känäiläla-saàskaraëe’pi nimna-likhita-rüpopalabhyete: asyärthaù—çabdasya hi våttir mukhya-lakñaëa-guëa-bhedena tridhä | mukhyäpi rüòhi-yoga-bhedena dvidhä | tatra prathamaà tävad brahmaëi rüòhi-våttir na sambhavatéti—ñäkñät kathaà carantéti | tatra hetur—anirdeçya iti | sä hi svarüpeëa jätyä guëena vä saàjïä-saàjïi-saìketena pravartate | anirdeçyatve hetuà vadan guëa-våttià niräkaroti—nirguëe guëa-våttaya iti | guëair vartamänä api nirguëe kathaà carantéty arthaù | nirguëatve ca hetuà vadan lakñaëä-yogau niräkaroti—sad-asataù para iti | sad-asataù pare kärya-käraëäbhyäà parasminn asaìge | lakñaëärüòhiç ca saìketenäbhihitaù sambandhi-niyogas tu tat-trividha-våtti-pratipädita-padärthayoù prakåti-pratyayärthayor yogena bhavatéti tasya kenacid api sambandhäbhävät te na sambhavata ity arthaù | evaà padärthatväyogyäd apadärthasya ca väkyärthatväyogän na çruti-gocaratvam | brahmaëa iti sthitekutstaräà tad-uparicaya-sphürter bhagavatas tad-agocaratvaà | tat kathaà evaà sva-bhaktayor ity-ädau satäà svataù pramäëa-bhütänäà vedänäà märgaà bhagavat-paratvaà ädiçyety uktam | 2 b-cihnayor madhya-sthita-väkyäàçaù yädavapura-saàskaraëe nästi.

191

BHAGAVAT-SANDARBHA

niruktatvät | sädhya-bhakti-prädurbhäva-lakñaëaç ceti dvividho jïeyaù, ubhayaträpi kalpanä-rüpävidyäyä nivåtteù |

etad uktaà bhavati—yasmät svayam éçvaras tat-tad-arthaà tat-tat-sädhakatvena dåçyamänänäà jévänäà buddhy-ädén såñöavän, tasmät tat-tat-sampädana-çakti-nidhäna-yogyatäà1 teñu kåtavän iti labhyate | tatra trivarga-sampädikäù çaktayaù kalpanätmikä-mäyä-våtty-avidyä-çakter aàçäù, bahirmukha-karmätmakatvät, svarüpänyathä-bhäva-saàsäritva-hetutväc ca | aparä mokña-sampädikä çaktir akalpanä-rüpä cic-chakter eväàçaù, antar-mukha-jïäna-bhakti-rüpatvät, svarüpänyathä-bhäva-saàsäritva-ccheda-hetutväc ca |

evaà ca yävaj jévänäà bhagavad-bahirmukhatä, tävat kevalaà kalpanätmikänäm avidyä-çakténäà prakäçät tat-pradhänä buddhy-ädayaù sa-guëä eveti nirguëaà säkñän na kurvata ity evaà satyam eva | yadä tu tad-antarmukhatä, tadä teñu cic-chakteù prädurbhävät taà säkñät-kurvata eva iti sthite,2 buddhy-ädi-mayatväd vacaso’pi tathä vyavahäraù sidhyati | tad atraiväbhedena siddhäntitam ante—

tad etad varëitaà räjan yo naù praçnaù kåtas tvayä |yathä brahmaëy anirdeçye nirguëe’pi manaç caret || [bhä.pu. 10.87.49] iti |

atra mana iti, tatra buddhy-ädau cic-chaktis tadéyäpräkåta-paramänanda-svarüpa-tädåça-guëädi-3svayaà-prakäçamayé vacasi ca tat-tan-nirdeça-mayéti jïeyam | ato’präkåta-tädåça-svarüpädyälambanena çrutayaç caranti [bhä.pu. 10.87.1] iti siddhäntayiñyate |

tad evaà pauruñasyäpi vacaso bhagavac-caritraà siddham | yathoktam—yasmin prati çlokam abaddhavaty api [bhä.pu. 1.5.11] iti | tathä ca sati, tathävidha-vaca-ädénäm ekäçrayasya säkñäd-bhagavan-niçväsävirbhävino’pauruñeyasya tac-cäritvaà kim uta | tasmät säkñäc caranty eva çrutayaù | vakñyate ca—kvacid ajayätmanä ca carato’nucaren nigamaù [bhä.pu. 10.87.14] iti | tathä ca praëavam uddiçyoktaà dvädaçe—

sva-dhämno brahmaëaù säkñäd väcakaù paramätmanaù | sa sarva-mantropaniñad veda-béjaà sanätanam || [bhä.pu. 12.6.41] iti |

çrutau ca—om ity etad brahmaëo nediñöhaà näma [çruti] iti nediñöhaà lakñaëädi-vyavadhänaà vinety arthaù | ata eva kena ca prakäreëa säkñäc caranti sa kathyatäm ity evaà räjäbhipräyaù | atra çabda-nirdeçyatve doñas tv agre dyupatayaù [bhä.pu. 10.87.41] ity atra parihäryaù |

1 -yogyatayä iti ïa-öayoù päöhäntaram.2 iti sthitam iti ïa-öayoù päöhäntaram. sthiteù, sthitiù api kvacid dåçyate.3 guëädau iti yädavapura-saàskaraëe.

192

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha çrutiñv api yäù käçcit trivarga-paratvena bahirmukhäù pratéyante, täsäm apy antarmukhatäyäm eva paryavasänam | tathä hi—parameçvarasya satata-paramärtha-bahirmukhatä-parähata-jéva-nikäya-viñaya-kåpä-viläsa-paryavasäyi1-niùçväsa-rüpäù çrutayaù prathamataù sva-viñayakaà viçväsaà janayitum adåñöa-vastv-anabhijïän2 satataà dåñöam aihikam evärtham éhamänäàs tän prati tat-sampädakaà putreñöy-ädikaà vidadhati | tataç ca tena jäta-viçväsän3 aihikasyätyantam asthiratvaà pradarçya, divyänanda-camatkära-vicitrasya päralaukika-svargädi-lakñaëa-tat-tat-kämasya janake’gniñöomädau pravartayanti | tatas teñäà nirantara-tad-abhyäsäd dharma eva rucià janayanti |

atha labdha-dharma-rucénäà çuddhäntaù-karaëänäà tad-artha-vicära-paräëäà jagad apy anityam iti jïänavatäà saàsära-bhaya-dénänäà nirväëänandäbhiläñaà sampädayanti | nirväëänandaç ca para-tattvävirbhäva-rüpa eveti | tad uktam çré-sütena—

dharmasya hy äpavargyasya närtho’rthäyopakalpate |närthasya dharmaikäntasya kämo läbhäya hi småtaù ||kämasya nendriya-prétir läbho jéveta yävatä | jévasya tattva-jijïäsä närtho yaç ceha karmabhiù || [bhä.pu. 1.2.9-10] iti |

tataç ca yathä buddhy-ädayo’ntarmukhatä-täratamyena cic-chaktyävirbhävät pare tattve täratamyena caranti, tathä çruti-lakñaëaà vacanam api cic-chakti-prakäçänukrameëa traiguëya-viñayatvam atikramya kevala-nairguëya-viñayam eva sat, tasmin nirguëe tattve samyag eva carituà çaknoti, aguëa-våttitvena yogyatvät | tad uktaà dvädaçe praëavam upalakñya—

tato’bhüt trivåd oàkäro yo’vyakta-prabhavaù svaräö |yat tal liìgaà bhagavato brahmaëaù paramätmanaù || [bhä.pu. 12.6.39] iti ||

tatra tat tattvaà dvidhä sphurati—bhagavad-rüpeëa, brahma-rüpeëa ceti | cic-chaktir api dvidhä—tadéya-svayaà-prakäçädi-maya-bhakti-rüpeëa, tan-maya-jïäna-rüpeëa ca | tato bhakti-maya-çrutayo bhagavati caranti, jïäna-maya-çrutayo brahmaëéti sämänyataù siddhäntitam ||

atha tatra tatra viçeñaà vaktuà tadéya evetihäsa upakñipyate—çré-sanandana uväca—

sva-såñöam idam äpéya 1 -maya- iti känäilälaù.2 -anabhijïaà iti känäilälaù.3 - viçväsena iti känäilälaù.

193

BHAGAVAT-SANDARBHA

çayänaà saha çaktibhiù |tad-ante bodhayäïcakrustal-liìgaiù çrutayaù param || [bhä.pu. 10.87.12]

svayaà nirmitam idaà viçvaà laya-samaye äpéya saàhåtya çaktibhiù saha çayänaà prakåtià puruñaà tad-aàçäàç cätma-sätkåtya tat-käryaà prati nimélitäkñaà paraà bhagavantaà tad-ante pralaya-kälävasäna-präye tal-liìgais tat-pratipädakair väkyaiù çrutayaù prabodhayäïcakruù prätaù prabodhana-stuti-bhaìgyä tuñöuvur ity arthaù | asya bhagavattvam eva gamyate, na tu puruñatvam |

bhagavän eka äsedam agra ätmätmanäà vibhuù | ätmecchänugatäv ätmä’nänä-maty-upalakñaëaù || [bhä.pu. 3.5.23]

iti tåtéya-skandha-prakaraëe tadänéà puruñasya tad-antar-bhäva-çravaëät ||

pürva-padyärthe dåñöäntaù—

yathä çayänaà samräjaà vandinas tat-paräkramaiù | pratyüñe’bhyetya suçlokair bodhayanty anujévinaù || [bhä.pu. 10.87.13]

tasya samräjaù paräkramo yatra taiù, na tu nirviçeñatva-vyaïjakaiù çobhanaiù çlokaiù | yathä çayänaà samräjam ity asyäyam abhipräyaù—yathä rätrau samräö mahiñébhiù kréòann api bahiù-käryaà parityajyäntar-gåhädau sthitatvät taj-janaiù çayäna evocyate, vandibhiç ca tat-prabhäva-maya-çloka-kåta-prabodhana-bhaìgyä stüyate, tathäyaà bhagavän tadänéà jagat-käryäkåta-dåñöir nigüòhaà nija-dhämni nija-parikaraiù kréòann apéti, anujévina ity anena te yathä tan-marmajïäù, tathä tä apéti sücitam ||

tatra prathamato jïänädi-guëa-gaëa-sevitena samyag-darçana-käraëena bhakti-yogenänubhüyamänaà bhagavad-äkäram akhaëòam eva tattvaà sva-pratipädyatvena darçayantyo brahma-svarüpam api tathätvena kroòékurvantyaù çrutaya ücuù—

jaya jaya jahy ajäm ajita doña-gåbhéta-guëäàtvam asi yad ätmanä samavaruddha-samasta-bhagaù |aga-jagad-okasäm akhila-çakty-avabodhaka tekvacid ajayätmanä ca carato’nucaren nigamaù || [bhä.pu. 10.87.14]

194

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhoù ajita ! jaya jaya nijotkarñam äviñkuru | ädare vépsä | aträjiteti sambodhanenedaà labhyate, näma-vyäharaëaà viñëor yatas tad-viñayä matiù [bhä.pu. 6.2.10] iti nyäyena nämnä bhagavän asau säkñäd abhimukhékriyata iti liìgäd eva tac-chré-vigrahavat tad api tat-svarüpa-bhütam eva bhavati, tad-vijätéyena tad-abhimukhé-karaëänarhatvät | ata eva bhaya-dveñädau çré-mürteù sphürter iva säìketyädäv apy asya prabhävaù çrüyate | viçeñataç cätra çruti-vidvad-anubhaväv api pürvam eva pramäëékåtau | tasmäd yat tattvaà çré-vigraha-rüpeëa cakñur-ädäv udayate, tad eva näma-rüpeëa väg-ädäv iti sthitam | tasmän näma-näminoù svarüpäbhedena tat-säkñät-käre tat-säkñät-kära evety ataù kià vaktavyam anyatränyavad bhagavati çrutayo’pi jäty-ädi-kåta-saàjïä-saàjïi-saìketädi-rétyä rüòhy-ädi-våttibhiç carantéti | yäsäà çruty-abhidhänäà vallénäà1 säkñät tathä-bhütäni nämäny eva phalänéti |

utkarñam äviñkurv ity anena itthaà sarvotkåñöatä-guëa-yogena mukhyayaiva våttyä çrutayas tasmiàç carantéti darçitam | çrutayaç ca—na te mahi tväm anv açnuvanti [?],2 na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate [çve.u. 6.8] ity-ädyäù | atra çrutayo jaya jayeti sva-bhaktyäviñkärät bhaktim eva tat-prakäçe hetuà gamayanti |

kena vyäpäreëotkarñam äviñkaraväëi3 ? ity äçaìkya mäyä-nirasana-dvärä sva-bhakti-dänenaivety ähuù—ajäà mäyäà jahi |

nanu mäyä näma vidyävidyä-våttikä çaktiù | tarhi tad-dhanane vidyäyä api hatiù syät ? ity atra äha—doña-gåbhéta-guëäà, jévänäm ätma-vismåti-hetäv avidyä-lakñaëe doñe eva gåbhéto gåhétas tat-småti-hetu-vidyä-lakñaëo guëo yayä täm | svayam eva sväveçenävidyä-lakñaëaà doñam utpädya kvacid eva kadäcid eva kathaïcid eva kaïcid eva jévaà tyajatéti tasyäs tyägätmaka-vidyäkhya-guëo’pi doña eva | tasmät täà nirmüläà vidhäya jévebhyo nija-caraëäravinda-viñayäà bhaktim eva diçeti tätparyam |

ato mäyä-ghätana-yogya-çaktitvena4 tad-atétatvaà vyapadiçya sac-cid-änanda-ghanatvaà bhagavato vyaïjayantyo’tan-nirasana-mukhena tätparya-våttyä çrutayaç carantéti vyaïjitam | çrutayaç ca—mäyäà tu prakåtià vidyän mayinaà tu maheçvaram [çve.u. 4.10] iti, ajäm ekäm [çve.u. 4.5] iti, sarvasyädhipatiù sarvasyeçänaù [bå.ä.u. 4.6.1], sa vä eña neti neti [bå.ä.u. 4.4.22]5 ity-ädyäù |

nanu mäyä-näçaà samprärthya mama tad-upädhikam aiçvaryädikam api näçayitum icchathety atra samädadhate—tvam iti | yad yasmät tvam

1 abhidhäna-vallénäà iti känäilälaù.2 na te mahi tväm anu ye çeña-rudrädyäs te na vyäpnuvanti, mahi mahimänam iti uddhåtäàçasya päöhäntaram (ga-karalipyaà).3 äviñkaromi iti känäilälaù. 4 -ghatakatvena iti känäilälaù.5 This phrase is found in many places in the Båhad-äraëyaka Upaniñad.

195

BHAGAVAT-SANDARBHA

ätmanä svarüpeëaiva samavaruddha-samasta-bhagaù präpta-tripäd-vibhüty-äkhya-sarvaiçvaryädir asi, tasmät tava tayä tucchayä tad-upädhikair aiçvaryädibhir vä kim ity arthaù |

tathä ca, sa yad ajayä tv ajäm [bhä.pu. 10.87.38] ity atra padye öékä—

nahi nirantarählädi-saàvit-käma-dhenu-vånda-pater ajayä kåtyam iti | tathä na hy anyeñäm iva deça-kälädi-paricchinnaà taväñöa-guëitam aiçvaryaà, api tu paripürëa-svarüpänubandhitväd aparimitam ity arthaù | ity eñä |

aträtma-çabdena svarüpa-mätra-väcakena, tathä bhaga-çabdena svarüpa-bhüta-guëa-väcakenedaà dhvanyate—svarüpädi-çabdä éçvarädi-çabdäç ca svarüpa-mäträvalambanayä svarüpa-bhüta-guëävalambanayäpi rüòhyä nirdeñöuà çaknuvantéti | çrutayaç ca—yad-ätmako bhagavän tad-ätmikä vyaktiù [?] ity-ädyäù, paräsya çaktir vividhaiva çrüyate [çve.u. 6.8] ity-ädikäç ca |

sä ca svarüpa-çaktiù sarvair evävagamyata ity ähuù—agäni sthävaräëi jaganti jaìgamäni okäàsi çaréräëi yeñäà, teñäà sarveñäm eva jévänäà yä akhiläù çaktayas täsäm avabodhaka iti sambodhanam | teñu vicitra-çakti-vyaïjakatä-darçanän mäyäyä api tvad-ékñaëenaiva kñamatvät tvaà svarüpa-bhütäçeña-çakti-laharé-ratnäkara ity anuméyata ity arthaù |

yad vä, nanu mäyä-hananena tad-upädher jévasya tu çakti-häniù syät ? taträhuù—aga- iti | atha pürvavad eva | tataù svarüpa-çaktyaiva pratyuta teñäà sukhaika-pradä pürëä çaktir bhaviñyatéti bhävaù | atretthaà taöastha-lakñaëena çrutayaç carantéty uktam | çrutayaç ca—ko hy evänyäd [tai.u. 2.7] ity-ädikäù, präëasya präëam [bå.ä.u. 4.4.18] ity-ädikäù, tam eva bhäntam [kaöha.u. 2.2.15] ity-ädikäù, dehänte devas tärakaà brahma vyäcañöe [nå.tä.u. 1.7]1 iti, yasya deve parä bhaktir [çve.u. 6.23]2 ity-ädyäç ca |

nanu viçeñato bhavatyaù kathaà jänanti yad ajayä mama kåtyaà nästi, tathä sac-cid-änanda-ghana eva svarüpa-çaktyä samavaruddha-samasta-bhagaù ? iti taträhuù—kvacid iti | kvacit kadäcit såñöy-ädi-samaye puruña-rüpeëa ajayä mäyayä carataù kréòataù nityaà ca svarüpa-çaktyäviñkåta-svarüpa-bhüta-bhagena satya-jïänänandaika-rasenätmanä caratas taväsmal-lakñaëo nigamaù çabda-rüpeëa devatä-rüpeëa ca anucaret sevate | tasmäd vayaà tat sarvaà jänéma ity arthaù | karmaëi ñañöhé |

etad uktaà bhavati—atra dvividho vedaù—traiguëya-viñayaù, nistraiguëya-viñayaç ca | tatra traiguëya-viñayas trividhaù | prathama-prakäras tävat tad-

1 dehänte devaù paramaà brahma tärakaà vyäcañöe iti äkare. tärakaù for tävakam, deva-stävakam (ïa, öa)2 atra pürëa-çlokaù puré-däsa-mahäçayair uddhåtaù.

196

BHAGAVAT-SANDARBHA

avalambana-täöasthyena tal-lakñakaù | yathä, yato vä imäni bhütäni [tai.u. 3.1.1] ity-ädiù | dvitéya-prakäraç ca triguëa-maya-tad-éçitavyädi-varëanädi-dvärä tan-mahimädi-darçakaù | yathä indro yato’vasitasya räjä [å.ve. 1.38.15] ity-ädiù | tåtéya-prakäraç ca traiguëya-niräsena parama-vastüddeçakaù | so’py ayaà dvividhaù—niñedha-dvärä, sämänädhikaraëya-dvärä ca | tatra pürva-dvärä asthülam anaëu [bå.ä.u. 3.8.8], neti neti [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädiù | uttara-dvärä, sarvaà khalv idaà brahma [bå.ä.u. 3.14.1], tat tvam asi [chä.u. 6.8.7] ity-ädiù |

pürva-väkye taj-jätatväd iti hetoù sarvasyaiva brahmatvaà nirdiçya taträviñkåtaù sad idam iti pratéti-paramäçrayo yo’àçaù sa eva çuddhaà brahmety uddiçyate | uttara-väkye tvaà-padärthasya tadvac cid-äkära-tac-chakti-rüpatvena tat-padärthaikyaà yad upapädyate, tenäpi tat-padärtho brahmaivoddiçyate | tat-padärtha-jïänaà vinä tvaà-padärtha-jïäna-mätram akiïcit-karam iti tat-padopanyäsaù | traiguëyätikramas tübhayaträpi | atra traiguëya-niräsena tad-uddeçena yatra tadéya-dharmäù spañöam eva gamyate, tatra bhagavat-paratvam | yatra tv aspañöaà, tatra brahma-paratvam ity avagantavyam | vyäkhyätas traiguëya-viñayaù | tad etad ajayä carato’nucared iti vyäkhyätam |

atha nistraiguëyo’pi dvividhaù—brahma-paraù, bhagavat-paraç ca | yathä änando brahma [tai.u. 3.6.1] ity-ädiù |

na tasya käryaà karaëaà ca vidyate na tat-samaç cäbhyadhikaç ca dåçyate | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca || [çve.u. 6.8] ity-ädiç ca |

tad etad ätmanä carato’nucaren nigamaù iti vyäkhyätam | ataù çrutes tac-cäritvaà siddham | säkñäc-cäritvaà ca nistraiguëyänäà svata eva, anyeñäà tu tad-eka-väkyatayä jïeyam | mäyä-nirasanärtham eva tat-tad-guëänuvädaù kriyate | paçcäd akhaëòam eva täà nirasya säkñäd-bhagavat-svarüpa-guëädikaà nirdiçyata iti tad eka-väkyatä-dyotanayä sa eña eva siddhänto’sminn upakrama-väkye samuddiñöaù | tathopasaàhäre ca—çrutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanäù [bhä.pu. 10.87.41] iti | çrutayaç ca madhva-bhäñya-pramäëitäù—na cakñur na çrotraà na tarko na småtir vedo hy evainaà vedayati [ve.sü. 2.1.3-dhåta-bhällaveya-çrutiù] ity-ädyäù, aupaniñadaù puruñaù [bå.ä.u. 3.9.26] ity-ädyäç ca ||

atha viçeñato brahmaëy api yathä caranti, brahmaëi caranténäm api yathä bhagavaty eva paryavasänaà, tathaivoddiçanti—

båhad upalabdham etad avayanty avaçeñatayäyata udayästa-mayau vikåter divävikåtät |ata åñayo dadhus tvayi mano-vacanäcaritaà

197

BHAGAVAT-SANDARBHA

katham ayathä bhavanti bhuvi datta-padäni nèëäm || [bhä.pu. 10.87.15]

etat sarvaà båhad brahmaiva upalabdham avagatam | tat kathaà ? vikåter viçvasya1 sakäçäd avaçiñyamäëatvena | kià iva ? måd iva | y8 viKer ghaöädeù sakäçäd avaçiñyamäëatvena sarvaà ghaöädi-dravyaà måd evopalabdhä dåñöä, tathä båhad apéty arthaù | tatra hetuù—yato båhataù sakäçäd vikåter udayästa-mayau avayanti manyante çrutayaù, yato vä imäni [tai.u. 3.1.1] ity ädyäù | tasmän måt-sämyaà tasya yujyata iti bhävaù |

tarhi kathaà tad-vikäri tvam api na ? ity ähuù—avikåtät, çrutes tu çabda-mülatvät [ve.sü. 2.1.27] iti nyäyenäcintya-çaktyä tathäpy avikåtam eva yat, tasmäd ity arthaù | yadyapy aträpi sa-çaktikam eva båhad upapadyate, tathäpy äviñkåta-bhagavattvenänupädänät brahmaivopapäditaà bhavati, sarvathä çakti-parityäge tad-upapädänäsämarthyät tucchatväpätäc ca | tasmäd atra brahmaivodähåtam | ata eva mån-mätra-dåñöäntena kartåtvädikam api tatra nopasthäpitam |

tad etad brahma-pratipädanam api çré-bhagavaty eva paryavasyatéty ähuù—ata iti | ato brahma-pratipädanäd api åñayo vedäs tvayi çré-bhagavaty eva manasa äcaritaà tätparyaà, vacanasyäcaritam abhidhänaà ca dadhur dhåtavantaù | dvayor eka-vastutväd bhagädénäm äviñkäränäviñkära-darçana-mätreëa bheda-kalpanäc ca taträrthäntara-nyäsaù |

nèëäà bhü-caräëäà samyag-darçinäm asamyag-darçinäà vä bhuvi dattäni nikñiptäni padäni katham ayathä bhavanti ? bhuvaà na präpnuvanti, api tu tatraiva paryavasyanti | tasmäd yathä katham api pratipädayantu, phalitaà tu tvayy eva bhavatéti bhävaù | tad uktaà—

jïäna-yogaç ca man-niñöho nairguëyo bhakti-lakñaëaù | dvayor apy eka evärtho bhagavac-chabda-lakñaëaù || [bhä.pu. 3.32.32] iti |

atra çrutayaç madhva-bhäñya-pramäëitäù—hanta tam eva puruñaà sarväëi nämäny abhivadanti | yathä nadyaù syandamänäù samudräyaëäù samudram abhiviçanti, evam evaitäni nämäni sarväëi puruñam abhiviçanti iti ||

tad evaà bhagavattvena brahmatvena ca tvam eva tätparyäbhidhänäbhyäà sarva-nigama-gocara ity uktam | tac ca yathärtham eva na tu kälpanikam ity ähuù—

iti tava sürayas try-adhipate’khila-loka-mala-

1 viçvasmät (ïa-öa-yädavapura).

198

BHAGAVAT-SANDARBHA

kñapaëa-kathämåtäm avagähya tapäàsi jahuù |kim uta punaù sva-dhäma-vidhutäçaya-käla-guëäùparama bhajanti ye padam ajasra-sukhänubhavam || [bhä.pu. 10.87.16]

bhos try-adhipate ! trayäëäà brahmädénäà patis tat-tad-avatäré näräyaëäkhyaù puruñas tasyäpy uparicara-svarüpatväd adhipatir bhagavän | tato he sarveçvareçvara ! yasmät tvayy eva vedänäà tätparyam abhidhänaà ca paryavasitam iti, ato hetor eva sürayo vivekinaù paramparä-tvat-pratipädana-mayaà veda-bhägam api parityajya kevalaà taväkhila-loka-mala-kñapaëa-kathämåtäbdhià sakala-loka1-våjina-nirasana-hetu-kérti-sudhä-sindhum avagähya çraddhayä niñevya, tapaù-prädhänyena täpakatvena vä tapäàsi karmäëi täni jahus tyaktavantaù | teñäà sädhakänäm api yadi tatraivaà, tadä kim uta vaktavyaà ? svadhäma-vidhutäçaya-käla-guëäù çuddhätma-svarüpa-sphuraëena nirjitam antaùkaraëaà jarädi-hetuù käla-prabhävaù sattvädayo guëäç ca yais te, ye punaù taväjasra-sukhänubhava-svarüpaà padaà brahmäkhyaà tattvaà bhajanti, te tam avagähya täni jahur iti | kià tarhi brahma-mätränubhva-niñöhäm api jahur ity arthaù |

etad uktaà bhavati—atra tävat trividhä janäù—mugdhä vivekinaù kåtärthäç ceti | tatra sarvän evädhikåtya vedänäm akalpanämayatvenaiva bhagavan-nirdeçakatä dåçyate | tathä hi yadi tathätvenaiva sä na dåçyeta, tadä vastutas tat-sambandhäbhäväd akhila-loka-mala-kñapaëatvena pada-padärtha-jïäna-hénänäà mugdhänäm api yat päpa-häritvaà vedäntar-vartinyä bhagavat-kathäyäù prasiddhaà, tan na syät, aspåñöänala-loha-dähakatävat |

kià ca, tasyäù kalpanämayatve sati vivekinas tu na tatra pravarteran, bandhyäyäù suprajastva-guëa-çravaëavat | pravartantäà vä tad-äveçena sva-dharmaà punar na tyajeyuù | räja-yaçaso gaìgätva-çravaëena térthäntara-sevanavat |

api ca, tathä sati ye punar ätmärämatvena parama-kåtärthäs te tad-anädareëa tat-kathäà naivävagäheran | amåta-sarasém avagäòhä äropita-tad-adhika-guëaka-nadévat | çrüyate ca tasyäs tat-tad-guëakatvam | yathä vaiñëave—hanti kaluñaà çrotraà sa yäto hariù [vi.pu. 6.8.57] ity ädau | atraiva, tvad-agavamé na vetti [bhä.pu. 10.87.40] ity-ädau | prathame, harer guëäkñipta-matiù [bhä.pu. 1.7.11] ity-ädau | tasmäd guëänäà guëädi-pratipädaka-vedänäà ca bhagavatä sambandhaù sväbhävika eva sarvatheti siddham |

1 sarveñu saàskaraëeñu loka-çabdo na dåçyate.

199

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra çrutayaù—om äsya jänanta [å.ve. 1.156.3] ity-ädyäù | yathä puñkara-paläçam äpo na çliñyanti evam evaà-vidaà päpaà karma na çliñyati [chä.u. 4.14.3]

na karmaëä lipyate päpakena tat-sukåta-duñkåte vidhunute | evaà ha väva na tapati kim ahaà sädhu karavaà kim ahaà näkaravam ||1 ity-ädyäù |

muktä hy enam upäsata ity-ädyäç ca | evam anye’pi çlokä upäsanädi-väkyänäà bhagavat-paratä-darçakä yathäyathaà yojayitavyä ity abhipretya noddhiyante |

nanu tarhi bhavan-mate çabda-nirdeçyatve präkåtatvam eva taträpatati ? kià ca, çrutibhir api yato väco nivartante apräpya manasä saha [tai.u. 2.9], avacanenaiva proväca [mädhva-bhäñya 1.1.5], yad-väcänabhyuditaà yena väg abhyudyate [kena.u. 1.4], yat çrotraà na çåëoti yena çrotram idaà çrutam [kena.u. 1.7] ity-ädau çabda-nirdeçyatvam eva tasya niñidhyata ity äçaìkäyäm ucyate—yathä säkñän2-nirdeçyatve doñas tathä lakñyatve’pi kathaà na syät ? ubhayaträpi çabda-våtti-viñayatvenäviçeñät3 |

kià ca, na tasya präkåtavat säkñän-nirdeçyatvaà, kintv anirdeçyatvenaiva tathä nirdeçyatvam iti siddhäntyate |

tathaiva hi täsäà mahä-väkyopasaàhäraù—

dyupatayaù eva te na yayur antam anantatayä tvam api yad-antaräëòa-nicayä nanu sävaraëäù |kha iva rajäàsi vänti vayasä saha yac chrutayas tvayi hi phalanty atan-nirasanena bhavan-nidhanäù || [bhä.pu. 10.87.41]

atra svarüpa-guëayor dvayor api dvidhaivänirdeçyatvam, änantyena idam itthaà tad iti nirdeçäsambhavena ca | tatra prathamam änantyam ähuù—he bhagavan ! te tava antam etävattvaà dyupatayaù svargädi-loka-patayo brahmädayo’pi na yayur na viduù | tat kutaù ? anantatayä, yad antavad vastu tat kim api na bhavaséti | äsatäà te, yasmät tvam api ätmano’ntaà na yäsi |

kutas tarhi sarvajïatä sarva-çaktitä vä ? taträpy ähuù—anantatayeti antäbhävenaiva, na hi çaça-viñäëäjïänaà särvajïyaà, tad-apräptir vä çakti-

1 ayaà çloko’jïätaù—ekäàçaù båhad-äraëyakasya 4.4.23-gadyäàçänurüpaù, dvitéyäàçaù taittiréyasya 2.9-gadyäàçänurüpaù. 2 mäyä-nirdeçyatve (ca, jha)3 çabda-våtti-viñayatvena samäna-pathatvät (ga), çabda-våtti-viñayitvenäviçeñät (jha).

200

BHAGAVAT-SANDARBHA

vaibhavaà vihanti | çrutiç ca—yo’syädhyakñaù parame vyoman | so’ìga veda yadi vä na veda [åg-veda 10.130.18] iti |

anantatvam evähuù—yad-antara iti yasya taväntarä madhye |

nanu aho sävaraëä uttarottara-daça-guëa-saptävaraëa-yuktä aëòa-nicayä vänti paribhramanti vayasä käla-cakreëa khe rajäàsi iva saha ekadaiva, na tu paryäyeëa | anena brahmäëòänäm anantänäà tatra bhramaëät svarüpa-gatam änantyaà teñäà vicitra-guëänäm äçrayatvät guëa-gataà ca jïeyam | çrutayaç ca—yad ürdhvaà gärgi divaù yad arväk påthivyä yad antaraà dyäv äpåthivé ime yad bhütaà bhavac ca bhaviñyac ca [bå.ä.u. 3.7.3] ity-ädyäù | viñëor nu kaà véryäëi prävocaà yaà pärthiväni vimame rajäàsi [å.ve. 1.154.1] ity-ädyäç ca |

hi yasmäd | evam ataù çrutayaç tvayi phalanti | ataù çrutäv api präjäpatyänandataù çata-guëänandatvam abhidhäya, punar yato väca [tai.u. 2.4.1] ity-ädinä anantatvena väg-atéta-saìkhyänandatvaà brahmaëa uktam | yad uktam—

na tad édåg iti jïeyaà na väcyaà na ca tarkyate |paçyanto’pi na jänanti mero rüpaà vipaçcitaù || iti ||

ato’tränirdeçyatvenaiva nirdeçyatvam |

yat tu satyaà jïänam [tai.u. 2.1.2] ity ädau svarüpasya säkñäd eva nirdeçaù, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] ity ädau guëasya ca çrüyate, tatra ca tathaiva ity ähuù—atan-nirasanena bhavan-nidhanä iti | atat präkåtaà yad vastu tan nirasyaiva bhavat-paryavasänät |

ayam arthaù—buddhir jïänam asaàmoham [gétä 10.4] ity-ädinä, hrér dhér bhér etat sarvaà mana eva [bå.ä.u. 1.5.3] ity-ädinä ca yat präkåtaà jïänädikam abhidhéyate, tat sarvaà brahma na bhavati iti, neti neti [bå.ä.u. 2.3.6] ity-ädinä, na tasya käryaà karaëaà ca vidyate [çve.u. 6.8] ity-ädinä ca niñidhyate |

atha ca, satya-jïänädi-väkyena, sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.8] ity-ädi-väkyena ca tad abhidhéyate | na tasmät präkåtäd anyad eva taj-jïänädi iti1 teñäà jïänädi-çabdänäm atan-nirasanenaiva tvayi paryavasänam iti | tataç ca buddhy-agocara-vastutväd anirdeçyatvaà, tathäpi tad-rüpaà kiïcid astéty uddiçyamänatvän nirdeçyatvaà2 ca |

tathäparokña3-jïäne ca daçamas tvam asétivad väkya-mätreëaiva tasya sva-prakäça-rüpasyäpi vastuno viçuddha-citte suprakäça-darçanät çruti-

1 na tasmät präkåtäd anyad eva taj-jïänädi iti iti yädavapure.2 anirdeçyatvam iti yädavapure.3 tathä parokña- iti yädavapure. athäparokña- iti känäilälaù.

201

BHAGAVAT-SANDARBHA

çabdasya svaprakäçatä-çaktimayatvam evävaséyate | çabda-brahma paraà brahma mamobhe çäçvaté tanü [bhä.pu. 6.16.51] iti | vedasya ceçvarätmatvät [bhä.pu. 11.3.44] iti | vedo näräyaëaù säkñät svayambhür iti çuçruma [bhä.pu. 6.1.40] iti | kià vä parair éçvaraù sadyo hådy avarudhyate’tra kåtibhiù çuçrüñubhis tat-kñaëät [bhä.pu. 1.1.2] iti | ata eva, aupaniñadaù puruñaù [bå.ä.u. 3.9.26] ity atropaniñan-mätra-gamyatvaà çrutir bodhayati, cäksuñaà rüpam itivat |

tataç ca, çrutimayyä sva-prakäçatä-çaktyä präkåta-tat-tad-vastu-jätaà tama iva nirasya svayaà prakäçate | tasmän na taträpi nirdeçyatvam | nahi svena prakäçena raviù prakäçyo bhavati yathä tena ghaöa iti vaktuà yujyate, sväbhinnatvät | yadi ca çakti-çaktimator bheda-pakñaù svékriyate tadä nirdeçyatvam apéty atränirdeçyatvenaiva nirdeçyatvaà siddham | ata evoktaà gäruòe—

aprasiddher aväcyaà tad väcyaà sarvägamoktitaù |atarkyaà tarkyam ajïeyaà jïeyam evaà paraà småtam || iti |

çrutau ca—anyad eva tad viditäd atho’viditäd adhi [ke.u. 1.3] iti | idam abhipretyoktaà çré-paräçareëäpi—

yasmin brahmaëi sarva-çakti-nilaye mänäni no mäninäà niñöhäyai prabhavanti hanti kaluñaà çrotraà sa yäto harir || [vi.pu. 6.8.59] iti |

nanv äviñkåta-çakter bhagavad-äkhyasya brahmaëaù sva-prakäçatä-çakti-rüpatvaà vedasya sambhavati | tataç cänäviñkåta-çakter brahmaëaù prakäças tasmät katham ? ity ucyate—asman-mate tasyäpi prakäço bhagavac-chaktyaiva | tad uktam—

madéyaà mahimänaà ca para-brahmeti çabditam | vetsyasy anugåhétaà me sampraçnair vivåtaà hådi || [bhä.pu. 8.24.38] iti |1

na caitena para-prakäçyatvam äpatati, brahma-bhagavator abhinna-vastutvät | atra laukika-çabdenäpi yaù kaçcit tad-upadeçaù, sa tu tasya tad-anugates tayä çrutyaivänugåhétatayä sambhavatéty uktam | atas tad-anuçélanävasare tad-bhakty-anubhäva-rüpasya tac-chabdasya tu sutaräà tat-svarüpa-çakti-viläsa-mayatvän na tatra niñedhaù | kià tarhi mano-viläsa2-mayasyaiveti sarvam anavadyam | ata eva suparëa-çrutau—prakåtiç ca präkåtaà ca yan na jighranti jighranti, yan na paçyanti paçyanti, yan na çåëvanti çåëvanti, yan jänanti jänanti ca iti |

|| 10.87 || çrutayaù çré-bhagavantam || 87 ||1 Sections 4 and 95 above.2 viläsi- iti kvacit.

202

BHAGAVAT-SANDARBHA

[109] atha navottara-çatatamäìkam ärabhya brahman ity-ädi-prakaraëe viçeñaù kaçcid darçyate—brahma ced avacanéyaà bhavati, tarhy avacanéya-padenocyate iti väcyatvam eväyäti | tenäpi lakñyate ced vastutas tadval lakñyaà, lakñya-gaìgä-çabdavat tasyäpy avacanéyatväbhäve vacanéyatvam eva siddhyati |

vacanéyatvävacanéyatväbhäve tu anirvacanéyatväpätaù | sa ca mithyä iti “ghaööa-kuöyäà prabhätaà” 1 evaà lakñya-çabdenocyate ced vacanéyatva-siddhiù | lakñyate cel lakñyatva-cyutiù gaìgä-çabda-lakñyasyälakñyatvaval lakñya-çabda-lakñyasyälakñyatvät | dvitéya-lakñya-çabdena tasya lakñatvam iti ced anavasthäyäm api lakñya-pada-väcyatvänatikrama eva syät | evaà nirviçeña-sva-prakäça-paramärtha-sad ity-ädi-çabdair brahmocyate ced väcyatva-siddhiù | na ca tair api lakñyate—tat-tac-chabda-mukhyärthasyänyasyäbhävät | nitviçeñädi-çabdänäà viçeñäbhäva-viçiñöaà vä tad-upalakñitaà vä brahma cet tat-tac-chabda-väcyatvaà durniväram |

kià ca, nirguëa-sva-prakäçäd eva brahmatve yad yad brahmatayeñöaà tat-tad-arthä brahmeti sädhu-samarthito brahma-vädaù | tathä tan-mate sphuöam açabdam ity-ädi-çabda-väcyatvasya, yato väco [tai.u. 2.4.1] ity aträpi yac-chabda-väcyatvasya niñedhane sva-vyäghäta-pätaù syät | atha kasmäd ucyate brahma iti, tasmäd ucyate paraà brahma [atharva-çiraù 44] iti çrutyä, paramätmeti cäpy ukteù [gétä 13.22] iti vacasäà väcyam uttamam iti çré-gétädinä ca, väcyatvaà säkñäd evocyate |

atränumänäni ca, vedänta-tätparya-viñayo brahma väcyam | vastutväl lakñyatväc ca ghaöavat | paramärtha-sad-ädi-padaà kasyacid väcakaà padatvät ghaöa-padavat | satya-jïänädi-väkyaà väcyärthavat väkyatväd agnihoträdi-väkyavad iti |

vipakña-lakñyatvaà na syät, tathä hi—läkñaëika-çabdo na svata evärtha-gocara-dhé-hetuù, taträgåhéta-çaktitvät | kintu pürva-dhésthe väcyärthe’nupapatti-darçane sati tat-tyägena svarüpato väcyärtha-sambandhitvena cävagatasyärthäntarasya bodhakaù | gaìgä-çabdädau tathädarçanät anyathätiprasaìgät |

tathä ca—brahmaëo lakñyatä-väcyärtha-sambandhitvena jïeyatvädau pratiñedha-çrutyä vedaika-gamyasya çabdenäjïeyatvät, sva-prakäçatayä nitya-siddhau ca çabda-vaiyarthyäd aväcyatvena çabdasya lakñakasyaiva vaktavyatvät | tathäpi väcya-sambandhitvena jïeyatve cänavastheti katham avacanéye lakñaëä iti ||

1 drañöavyo’tra pürvato vivåtaù ghaööa-kuöé-nyäyaù |

203

BHAGAVAT-SANDARBHA

iti çré-jéva-kåta-çré-bhagavat-sandarbhasyänuvyäkhyäyäà sarva-saàvädinyäà dvitéyaù sandarbhaù ||

204

BHAGAVAT-SANDARBHA

[88]

athaikam eva svarüpaà çaktitvena çaktimattvena ca viräjatéti | yasya çakteù svarüpa-bhütatvaà nirüpitaà tac-chakti-mattä-prädhänyena viräjamänaà bhagavat-saàjïäm äpnoti tac ca vyäkhyätam | tad eva ca çaktitva-prädhänyena viräjamänaà lakñmé-saàjïäm äpnotéti darçayituà tasyäù sva-våtti-bhedenänantäyäù kiyanto bhedä darçyante | yathä—

çriyä puñöyä girä käntyäkértyä tuñöyelayor jayä |vidyayävidyayä çaktyämäyayä ca niñevitam || [bhä.pu. 10.39.55]

çaktir mahä-lakñmé-rüpä svarüpa-bhütä | çakti-çabdasya prathama-pravåtty-äçraya-rüpä bhagavad-antaraìga-mahä-çaktiù | mäyä ca bahiraìgä çaktiù | çry-ädayas tu tayor eva våtti-rüpäù, täsäà sarväsäm api präkåtäpräkåtäbhedena çrüyamänatvät | tataù çriyety ädau çakti-våtti-rüpayä mäyä-våtti-rüpayä ceti sarvatra jïeyam |

tatra pürvasyä bhedaù—çrér bhägavaté sampat, na tv iyaà mahä-lakñmé-rüpä, tasyä müla-çaktitvät | tad agre vivaraëéyam | uttarasyä bhedaù—çrér jägaté sampat | imäm evädhikåtya, sva eva dhiñëye’bhiratasya kià tayä [bhä.pu. 4.20.28] iti, na çrér viraktam api mäà vijahäti [bhä.pu. 3.16.7] ity-ädi-väkyam | yata uktaà caturtha-çeñe çré-näradena—

çriyam anucaratéà tad-arthinaç ca dvipada-patén vibudhäàç ca yaù sva-pürëaù | na bhajati nija-bhåtya-varga-tantraù katham amum udvisåjet pumän rasajïaù || [bhä.pu. 4.31.22] iti |

tatra tad-arthi-dvipada-patyädi-saha-bhäva upajévyaù | tathä durväsasaù çäpa-nañöäyäs trailokya-lakñmyä ävirbhävaà säkñäd-bhagavat-preyasé-rüpä svayaà kñérodäd ävirbhüya dåñöyä kåtavatéti çrüyate | evam aparäpi | tatra ilä bhüs tad upalakñaëatvena lélä api | tatra ca pürvasyä bhedo vidyä tattvävabodha-käraëaà saàvid-äkhyäyäs tad-våtter våtti-viçeñaù | uttarasyä bhedas tasyä eva vidyäyäù prakäça-dväram | avidyä-lakñaëo bhedaù pürvasyä bhagavati vibhutvädi-vismåti-hetur mätå-bhävädimaya-premänanda-våtti-viçeñaù | ata eva gopé-janävidyä -kalä-prerakaù [go.tä.u. 1.8] iti täpanyäà çrutau | yathävasaram etad api vivaraëéyam |

uttarasyäù sa bhedaù saàsäriëaà sva-svarüpa-vismåty-ädi-hetur ävaraëätmaka-våtti-viçeñaù, ca-kärät pürvasyäù | sandhiné-saàvit-hlädiné-

205

BHAGAVAT-SANDARBHA

bhakty-ädhära-çakti-mürti-vimalä-jayä-yogä prahvéçänänugrahädayaç ca jïeyäù | atra sandhiny eva satyä, jayaivotkarñiëé, yogaiva yogamäyä, saàvid eva jïänäjïäna-çaktiù çuddha-sattvaà ceti jïeyam | prahvé vicitränanta-sämarthya-hetuù, éçänä sarvädhikäritä-çakti-hetur iti bhedaù | evam uttarasyäç ca yathäyatham anyä jïeyäù | tad evam apy atra mäyä-våttayo na vivriyante, bahiraìga-sevitvät | müle tu sevä-mätra-sädhäraëyena gaëitäù | bahiraìga-sevitvaà ca tasyä bhagavad-aàça-bhüta-puruñasya vidüra-vartitayaiväçrityatvät |

tathä ca daçamasya sapta-triàçe näradena bhagavän çré-kåñëa evästävi—

viçuddha-vijïäna-ghanaà sva-saàsthayä samäpta-sarvärtham amogha-väïchitam |sva-tejasä nitya-nivåtta-mäyä-guëa-pravähaà bhagavantam émahi ||

tväm éçvaraà sväçrayam ätma-mäyayä vinirmitäçeña-viçeña-kalpanam |kréòärtham abhyätta-manuñya-vigrahaà nato’smi dhuryaà yadu-våñëi-sätvatäm || [bhä.pu. 10.37.23-24] iti |

anayor arthaù—viçuddhaà yad vijïänaà parama-tattvaà, tad eva ghanaù çré-vigraho yasya | sva-saàsthayä svarüpa-käreëa svarüpa-çaktyaiva vä samyag äptä iväptä nitya-siddhäù pürëä vä sarve’rthä aiçvaryädayo yatra | ata eva na vidyate atitucchatvät moghe våthä-bhüte jagat-kärye väïchitaà väïchä yasya |

kvacid aväïchitasyäpi sambandho dåçyate ? ity äçaìkyäha—sva-tejasä svarüpa-çakti-prabhäveëa nityam eva nivåtto dürébhüto mäyä-guëa-pravähaù, tat-paramparä yasmät | ittham eva, yuktaà virahitaà çaktyä guëa-mayyätma-mäyayä [bhä.pu. 4.12.6] ity uktam | ätma-mäyayä svarüpa-bhütayä çaktyä yuktam, guëa-mayyä virahitam iti | taà bhagavantaà çaraëaà vrajema |

tathä tväà çré-kåñëäkhyaà bhagavantam eva sväàçeneçvaram antaryämi-puruñam api santaà nato’smi | kathambhütam ? éçvaraà svarüpa-çaktyä sväçrayam api ätma-mäyayä, ätmätra jévätmä tad-viñayayä mäyayä | vinirmitä açeña-viçeñäkärä kalpanä yena | yad vä, ätma-mäyayä svarüpa-çaktyä sväçrayam, vinirmitä açeña-viçeñä yayä tathäbhütä kalpanä mäyä-çaktir yasya |

kédåçaà tväm ? samprati tvad-ävirbhäva-samaye tasyäpéçvarasya tvayi bhagavaty eva praveçät | yugapad-vicitra-tat-tac-chakti-prakäçena yä kréòä tad-artham abhyättaù abhi bhaktäbhimukhyena ättaù änétaù prakaöito manuñyäkäro naräkåtiù paraà brahmeti smaraëät tad-rüpo bhagavad-äkhyo vigraho yena | tam eva punar viçinañöi | yadu-våñöi-sätvatäà dhuryam |

206

BHAGAVAT-SANDARBHA

teñäà nitya-parikaräëäà prema-bhäravaham iti | athavä müla-padye çaktyeti sarvatraiva viçeñya-padam | çrér müla-rüpä | puñöy-ädayas tad-aàçäù | vidyä jïänam | ä samécénä vidyä bhaktiù | räja-vidyä räja-guhyam [gétä 9.2] ity ädy ukteù | mäyä bahiraìgä | tad-våttayaù çry-ädayas tu påthak jïeyäù | çiñöaà samam |

tataç cätra çuddha-bhagavat-prakaraëe svarüpa-çakti-våttiñv eva gaëanäyäà paryavasitäsu vivecanéyam idam | prathamaà tävad ekasyaiva tattvasya saccidänandatväc chaktir apy ekä tridhä bhidyate | tad uktaà viñëu-puräëe çré-dhruveëa1—

hlädiné sandhiné saàvit tvayy ekä sarva-saàsthitau |hläda-täpa-karé miçrä tvayi no guëa-varjite || [vi.pu. 1.12.68] iti |

vyäkhyätaà ca svämibhiù—

hlädiné ähläda-karé, sandhiné santatä, saàvid vidyä-çaktiù | ekä mukhyä avyabhicäriëé svarüpa-bhüteti yävat | sä sarva-saàsthitau sarvasya samyak sthitir yasmät tasmin sarvädhiñöhäna-bhüte tvayy eva na tu jéveñu ca sä guëa-mayé trividhä sä tvayi nästi |

täm eväha—hläda-täpa-karé miçrä iti | hläda-karé manaù-prasädotthä sättviké | täpa-karé viñaya-viyogädiñu täpa-karé tämasé | tad-ubhaya-miçrä viñaya-janyä räjasé | tatra hetuù sattvädi-guëa-varjite | tad uktaà sarvajïa-süktau—

hlädinyä saàvid-äçliñöaùsac-cid-änanda éçvaraù |svävidyä-saàvåto jévaùsaìkleça-nikaräkaraù || [bhävärtha-dépikä 1.7.6] iti ||

atra kramäd utkarñeëa sandhiné-saàvid-dhlädinyä jïeyäù | tatra ca sati ghaöänäà ghaöatvam iva sarveñäà satäà vastünäà pratéter nimittam iti kvacit sattä-svarüpatvena ämnäto’py asau bhagavän, sad eva somyedam agra äsét [chä.u. 6.2.1] ity atra sad-rüpatvena vyapadiçyamänä yayä sattäà dadhäti dhärayati ca, sä sarva-deça-käla-dravyädi-präpti-karé sandhiné | tathä saàvid-rüpo’pi yayä saàvetti saàvedayati ca, sä saàvit | tathä hläda-rüpo’pi yayä saàvid-utkaöa-rüpayä taà hlädaà saàvetti saàvedayati ca, sä hlädinéti vivecanéyam |2 1 This entire section ending with sparçäbhäväd viçuddhatvam is found in Rädhä-kåñëärcana-dépikä, pages 10-11.2 atra kramäd utkarñeëa... vivecanéyam ity atra ca-jha-karalipyoù päöhäntaraà—atra hlädaka-rüpo’pi bhagavän yayä hlädate hlädayati ca, sä hlädiné | tathä sattä-rüpo’pi yayä sattäà dadhäti dhärayati ca, sä sandhiné | evaà jïäna-rüpo’pi yayä jänäti jïäpayati ca, sä saàvid iti jïeyam | tatra cottarottara-guëotkarñeëa sandhiné-saàvid-hlädinéti kramo jïeyaù | iti ||

207

BHAGAVAT-SANDARBHA

tad evaà tasyä müla-çaktes try-ätmakatvena siddhe yena sva-prakäçatä-lakñaëena tad-våtti-viçeñeëa svarüpaà vä svayaà svarüpa-çaktir vä viçiñöaà vävirbhavati tad viçuddha-sattvam | tac cänya-nirapekñyas tat-prakäça iti jïäpana-jïäna-våttikatvät saàvid eva | asya mäyayä sparçäbhävät viçuddhatvam1 ||2

ktatra cedam eva viçuddha-sattvaà sandhiny-aàça-pradhänaà ced ädhära-çaktiù | saàvid-aàça-pradhänam ätma-vidyä | hlädiné-säräàça-pradhänaà guhya-vidyä | yugapat çakti-traya-pradhänaà mürtiù | aträdhära-çaktyä bhagavad-dhäma prakäçate | tad uktaà—yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaà loko yataù [bhä.pu. 12.8.46] iti |

tathä jïäna-tat-pravartaka-lakñaëa-våtti-dvayakayätma-vidyayä tad-våtti-rüpam upäsakäçrayaà jïänaà prakäçate | evaà bhakti-tat-pravartaka-lakñaëa-våtti-dvayakayä guhya-vidyayä tad-våtti-rüpä préty-ätmikä bhaktiù prakäçate |

ete eva viñëu-puräëe lakñmé-stave spañöékåte—

yajïa-vidyä mahä-vidyäguhya-vidyä ca çobhate |ätma-vidyä ca devi tvaàvimukti-phala-däyiné || [vi.pu. 1.9.118] iti |

yajïa-vidyä karma | mahä-vidyä añöäìga-yogaù | guhya-vidyä bhaktiù | ätma-vidyä jïänam | tat-tat-sarväçrayatvät tvam eva tat-tad-rüpä vividhänäà mukténäm anyeñäà ca vividhänäà phalänäà dätré bhavaséty arthaù |k3

atha mürtyä para-tattvätmakaù çré-vigrahaù prakäçate | iyam eva vasudeväkhyä4 | tad uktaà caturthasya tåtéye mahädevena—

sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaàyad éyate tatra pumän apävåtaù | sattve ca tasmin bhagavän väsudevohy adhokñajo me manasä vidhéyate || [bhä.pu. 4.3.23] iti |

asyärthaù—viçuddhaà svarüpa-çakti-våttitväj jäòyäàçenäpi rahitam iti viçeñeëa çuddhaà, tad eva vasudeva-çabdenoktam | kutas tasya sattvatä vasudevatä vä ? taträha—yad yasmät tatra tasmin pumän väsudeva

1 viçuddha-sattvam iti känäilälaù.2 ity asmät paraà, “tasya sattvasya... tan-mata-rajo-ghaöa-praghaööanayeti” iti anucchedäàçaù 13-ma-påñöhäyäm 24-paìktita ärabhya ekädaça-påñöhäyäù prathama-paìktià yävad drañöavyaù, karalipiñu tattraiva präptatväd atra na punaù pradattaù.3 This section can be found in Rädha-kåñëärcana-dépikä 12-13.4 kvacit väsudeväkhyaù iti dåçyate. sa päöho’samécéna iti manye.

208

BHAGAVAT-SANDARBHA

éyate prakäçate | ädye tävad agocara-gocaratä-hetutvena loka-prasiddha-sattva-sämyät sattvatä vyaktä |

dvitéye tv ayaà arthaù—vasudeve bhavati pratéyata iti väsudevaù parameçvaraù prasiddhaù | sa ca viçuddha-sattvaà pratéyate | ataù pratyayärthena prasiddhena prakåty-artho nirdhäryate | tataç ca väsayati devam iti vyutpattyä va vasaty asminn iti vä vasuù | tathä dévyati dyotata iti devaù | sa cäsau sa ceti väsudevaù1 | dharma iñöaà dhanaà nèëäà [bhä.pu. 11.19.39] iti svayaà bhagavad-ukte vasubhir bhagavad-dharma-lakñaëaiù puëyaiù prakäçata iti vä vasudevaù | tasmäd vasudeva-çabditaà viçuddha-sattvam |

itthaà svayaà prakäça-jyotir-eka-vigraha-bhagavaj-jïäna-hetutvena—

kaivalyaà sättvikaà jïänaà rajo vaikalpikaà tu yat | präkåtaà tämasaà jïänaàman-niñöham nirguëaà småtam || [bhä.pu. 11.25.24] ity ädau |

bahutra guëätétävasthäyäm eva bhagavaj-jïäna-çravaëena na ca siddham | atra viçuddha-padävagataà svarüpa-çakti-våtti-bhüta-svaprakäçatä-lakñaëatvaà tasya vyaktam | tataç ca sattve pratéyata ity atra karaëa evädhikaraëa-vivakñä | svarüpa-çakti-våttitvam eva viçadayati | apävåta ävaraëa-çünyaù san prakäçate | präkåtaà sattvaà cet, tarhi tatra pratiphalanam evävaséyate | tataç ca darpaëe mukhasyeva tad-antargatatayä tasya taträvåtatvenaiva prakäçaù syäd iti bhävaù |

phalitärtham äha—evambhüte sattve tasmin nityam eva prakäçamäno bhagavän me mayä manasä viçeñeëa dhéyate cintyata ity arthaù | tat sattvaà tädätmyäpannenaiva2 manasä cintayituà çakyate iti paryavasitam |

nanu kevalena manasaiva cintyatäà, kià tena sattvena ? taträha—hi yasmäd adhokñajaù adhaù-kåtam atikräntam akñajam indriya-jïänaà yena saù |

“namasä” iti päöhe hi-çabda-sthäne’py anu-çabdaù paöhyate | tataç ca viçuddha-sattväkhyayä sva-prakäçatä-çaktyaiva prakäçamäno’sau namaskärädinä kevalam anuvidhéyate sevyate, na tu kenäpi prakäçyata ity arthaù | tad eva so’dåçyatvenaiva sphurann asau adåçyenaiva namaskärädinäsmäbhiù sevyata iti bhävaù | tatas3 tat-prakaraëa-saìgatiç ca gamyate |

1 sarvaträsau samastaà ca vasaty atreti vai yataù |tataù sa väsudeveti vidvadbhiù paripaöhyate || [vi.pu. 1.2.12]2 tädätmyäpannam evänyathä naiva iti yädavapura-saàskaraëe.3 iti bhävaù | tataù iti yädavapura-känäiläla-saàskaraëayor na präpyate.

209

BHAGAVAT-SANDARBHA

tathä4 yato bhagavad-vigraha-prakäçaka-viçuddha-sattvasya mürtitvaà vasudevatvaà ca, tata eva tat-prädurbhäva-viçeñe dharma-patnyä mürtitvaà prasiddham |

çrémad-änakadundubhau ca vasudevatvam iti vivecanéyam | atra çraddhä-puñöy-ädi-lakñaëa-prädurbhütaà bhagavac-chakty-aàça-rüpasya bhaginétayä päöha-sähacaryeëa mürtes tasyäs tac-chakty-aàça-prädurbhävatvam upalabhyate | turye dharma-kalä-sarge nara-näräyaëäv åñé [bhä.pu. 1.3.9] ity atra kalä-çabdena ca çaktir eväbhidhéyate | tataù çakti-lakñaëäyäà tasyäà ca nara-näräyaëäkhya-bhagavat-prakäça-phala-darçanät vasudeväkhya-çuddha-sattva-rüpatvam evävaséyate |

tad evam eva tasyä mürtir ity äkhyä’py uktä | tathä ca çraddhädyä viçadärthatayä vimucya saiva niruktä caturthe—mürtiù sarva-guëotpattir nara-näräyaëäv åñé [bhä.pu. 4.1.52] iti | sarva-guëasya bhagavata utpattiù prakäço yasyäù, sä täv asüteti pürveëänvayaù | bhagavad-äkhyäyäù sac-cid-änanda-mürteù prakäça-hetutvät mürtir ity arthaù | tathaiva tat-prakäça-phalatva-darçanena ca nämaikyena ca çrémad-änakadundubher api çuddha-sattvävirbhävatvaà jïeyam | tac coktaà navame—

vasudevaà hareù sthänaàvadanty änakadundubhim | [bhä.pu. 9.24.30] iti |

anyathä hareù sthänam iti viçeñaëasyäkiïcitkaratvaà syäd iti | tad evaà hlädiny-ädy-ekatamäàça-viçeña-pradhänena viçuddha-sattvena yathäyathaà çré-prabhåténäm api prädurbhävo vivektavyaù | tatra ca täsäà bhagavati sampad-rüpatvaà tad-anugrähye sampat-sampädaka-rüpatvaà sampad-aàça-rüpatvaà cety-ädi-trirüpatvaà jïeyam | tatra täsäà kevala-çakti-mätratvenämürtänäà bhagavad-vigrahädyaikätmyena sthitiù, tad-adhiñöhätré-rüpatvena mürténäà tu tat-tad-ävaraëatayeti dvirüpatvam api jïeyam iti dik ||

|| 10.39 || çré-çukaù || 88 ||

[89]

lathaivaà bhütänanta-våttikä yä svarüpa-çaktiù sä tv iha bhagavad-dhämäàça-vartiné mürtimaté lakñmér evety äha—

anapäyiné bhagavaté çréù säkñäd ätmano hareù || [bhä.pu. 12.11.20] iti ||

öékä ca—anapäyiné hareù çaktiù tatra hetuù säkñäd ätmanaù sva-svarüpasya cid-rüpatvät tasyäs tad-abhedäd ity arthaù | ity eñä |

4 atha iti känäilälaù.

210

BHAGAVAT-SANDARBHA

atra säkñäc-chabdena vilajjamänayä yasya sthätum ékñä-pathe’muyä [bhä.pu. 2.5.13] ity-ädy uktä mäyä neti dhvanitam | tatränapäyitvaà, yathä çré-häyaçérña-païcarätre—

paramätmä harir devas tac-chaktiù çrér ihoditä |çrér devé prakåtiù proktä keçavaù puruñaù småtaù |na viñëunä vinä devé na hariù padmajäà vinä || iti |

çré-viñëu-puräëe ca—

nityaiva sä jagan-mätä viñëoù çrér anapäyiné |yathä sarva-gato viñëus tathaiveyaà dvijottama || [vi.pu. 1.8.17]k1 iti |

tatränyatra—

evaà yathä jagat-svämé deva-devo janärdanaù |avatäraà karoty eñä tathä çrés tat-sahäyiné || [vi.pu. 1.9.140] iti |

cid-rüpatvam api skände—

aparaà tv akñaraà yä sä prakåtir jaòa-rüpikä |çréù parä prakåtiù proktä cetanä viñëu-saàçrayä ||täm akñaraà paraà prähuù parataù param akñaram | harir eväkhila-guëa akñara-trayam éritam || iti |

ata eva çré-viñëu-puräëe eva—

kalä-käñöhä-nimeñädi-käla-sütrasya gocare |yasya çaktir na çuddhasya prasédatu sa me hariù || procyate parameço yo yaù çuddho’py upacärataù |prasédatu sa no viñëur ätmä yaù sarva-dehinäm || [vi.pu. 1.9.45-46] iti |

atra svämibhir eva vyäkhyätaà ca—

kalä-käñöhä-nimeñädi-käla eva sütravat sütraà jagac-ceñöä-niyämakatvät tasya gocare viñaye yasya çaktir lakñmér na vartate | svarüpäbhinnatvän nityaiva sä kälädhénä na bhavatéty arthaù | ata eva tasyäù svarüpäbhedäc chuddhasyety uktam ||

nanu yadi lakñmés tat-svarüpäbhinnä kathaà tarhi lakñmyäù patiù ity ucyate ? taträha—procyate iti parä cäsau mä ca

1 k. This section is found in Rädhä-kåñëärcana-dépikä 13-14.

211

BHAGAVAT-SANDARBHA

lakñmés tasyä éço yaù, çuddhaù kevalo’pi upacärato bheda-vivaçayä procyate | dvitéyo yac-chabdaù prasiddhau iti ||

evam eväbhipretya prärthitaà çré-brahmaëä tåtéye—

eña prapanna varade ramayätma-çaktyä yad yat kariñyati gåhéta-guëävatäraù | tasmin sva-vikramam idaà såjato’pi ceto yuïjéta karma çamalaà ca yathä vijahyäm || [bhä.pu. 3.9.23] iti |

ato yat tu—

säkñäc chréù preñitä devair dåñövä taà mahad adbhutam | adåñöäçruta-pürvatvät sä nopeyäya çaìkitä || [bhä.pu. 7.9.2] iti çré-nåsiàha-prädurbhütäv uktam |

taträdåñöäçruta-pürvatvaà sambhramäd eva jätam ity ühyam | tasmät sädhu vyäkhyätaà anapäyiné bhagavatéty-ädi ||

|| 12.11 || çré-sütaù || 89 ||

[90]

tad evaà saccidänandaika-rüpaù svarüpa-bhütäcintya-vicitränanta-çakti-yukto dharmatva eva dharmitvaà, nirbhedatva eva nänä-bhedavattvam, aparüpitva eva rüpitvaà, vyäpakatva eva madhyamatvaà, satyam evety-ädi-paraspara-viruddhänanta-guëa-nidhiù | sthüla-sükñma-vilakñaëa-sva-prakäçäkhaëòa-sva-svarüpa-bhüta-çré-vigrahas tathäbhüta-bhagavad-äkhyä-mukhyaika-vigraha-vyaïjita-tädåçänanta-vigrahas tädåça-svänurüpa-svarüpa-çaktyävirbhäva-lakñaëa-lakñmé-raïjita-vämäàçaù sva-prabhä-viçeñäkära-paricchada-parikara-nija-dhämasu viräjamänäkäraù svarüpa-çakti-viläsa-lakñaëädbhuta-guëa-lélädi-camatkäritätmärämädi-gaëo nija-sämänya-prakäçäkära-brahma-tattvo nijäçrayaika-jévana-jéväkhya-taöastha-çaktir ananta-prapaïca-vyaïjita-sväbhäsa-çakti-guëo bhagavän iti vidvad-upalabdhärtha-çabdair vyaïjitam |

tatra tat-svabhävaà vastv-antaram apaçyatäm aviduñäm asambhävanä na yukteti vividiñün çraddhäpayituà prakriyate | tatraikena çlokena tasyäviduñäà jïänägocaratvaà, kintu vedaika-vedyatvam evety ähuù—

ka iha nu veda batävara-janma-layo’gra-saraà yata udagäd åñir yam anu deva-gaëä ubhaye |tarhi na san na cäsad ubhayaà na ca käla-javaù

212

BHAGAVAT-SANDARBHA

kim api na tatra çästram avakåñya çayéta yadä || [bhä.pu. 10.87.24]

bata aho he bhagavan iha jagati agra-saraà pürva-siddhaà tväà avara-janma-layaù arväcénotpatti-näçavän ko nu pumän veda jänäti | éçvarasya pürva-siddhäv anyasya cärväcénatve käraëaà vadantyo jïäna-käraëäbhävam ähuù—yata udagäd iti | yatas tvatta eva åñir brahmä utpannaù | ato’rväcénäù sarve | yadä tu bhavän çästraà sva-vijïäpakaà vedam avakåñya vaikuëöha eväkåñya çayéta jagat-käryaà prati dåñöià nimélayati, tarhi tadä anuçäyinäà jévänäà jïäna-sädhanaà nästi | yatas tadä na sat sthülam äkäçädi, na cäsat sükñmaà mahad-ädi, na cobhayaà sad-asadbhyäm ärabdhaà çaréram | na ca käla-javaù tan-nimitté-bhütaà käla-vaiñamyam | evaà sati tatra tadä kim api indriya-präëädy api na |

ayam arthaù—yadä såñöi-samaye veda-pracäritaà tädåça-bhagavaj-jïänaà tadärväk-såñöi-gatatvät dehädy-upädhi-kåtäntaratvät käla-karma-vaçena malina-sattvät teñäm tad-avadhäraëe sämarthyaà nästi | yadä tu pralaye samaye na bahv-antaram api, tadäpi teñäà vedäntardhäna-mahä-tamo-maya-suñuptibhyäà sädhanäbhävän na tavänubhava-sämarthyam iti |

tathä çrutayaù—

na taà vidätha ya imä jajänänyad yuñmäkam antaraà babhüva [å.ve. 10.82.17]

yato väco nivartante apräpya manasä saha [tai.u. 2.4.1] |

ko addhä veda ka iha pravocat kuta äjätä kuta iyaà visåñöiù | arväg devä asya visarjanenäthä ko veda yata äbabhüva || [å.ve. 10.129.6]

anejad ekaà manaso javéyo nainaà devä äpnuvan pürvam arñat | tad-dhävato’nyän atyeti tiñöhattasminn apo mätariçvä dadhäti || [éço. 4]

na cakñur na çrotraà na tarko na småtir vedo hy evainaà vedayati ity ädyäù |

||10.87|| çrutayaù çré-bhagavantam ||90||

[91]

atha tat-pürvakaà viduñäà bhaktyaiva säkñäd anubhavanéyatvam äha tribhiù—

213

BHAGAVAT-SANDARBHA

na paçyati tväà param ätmano’janona budhyate’dyäpi samädhi-yuktibhiù |kuto’pare tasya manaù-çaréra-dhér-visarga-såñöä vayam aprakäçäù || [bhä.pu. 9.8.21]

ajano’jo brahmäpi tväm adyäpi na paçyati, na ca budhyate | kathambhütam ? ätmanaù paraà pratyag-rüpam | kair hetubhir api na budhyate na paçyati ca ? samädhi-yuktibhiù brahma-samädhinäpy aparokñaà na paçyati | yuktibhiù parokñam api na samyag budhyata ity arthaù |

apare’rväcénäs tu kutas tväà paçyeyur budhyeran vä ? arväcénatve hetuù—tasya brahmaëaù | manaç ca çaréraà ca dhéç ca sattva-tamo-rajaù-käryäëi täbhir vividhä ye deva-tiryaì-naräëäà sargäs teñu1 såñöäù | taträpi vayam aprakäçä ajïäù kutaù paçyema ? ity arthaù |

apare tarhi kià paçyanti ? taträha—

ye deha-bhäjas triguëa-pradhänäguëän vipaçyaty uta vä tamaç ca |man-mäyayä mohita-cetasas tväà viduù sva-saàsthaà na bahiù prakäçäù || [bhä.pu. 9.8.22]

ye deha-bhäjas te svasmin samyak-sthitam api tväà na viduù, kintu guëän eva vipaçyanti | kadäcic ca kevalaà tama eva paçyanti, yatas triguëä buddhir eva pradhänaà yeñäà | buddhi-paratantratayä jägrat-svapnayor viñayän paçyanti | suñuptau tu tama eva, na tu vastuto nirguëänäà sarveñäà ätmärämäëäm ätma-bhütaà tväm | sarvatra hetuù—yat yataù mäyayä yasya tava mäyayä vä mohitaà ceto yeñäà te |

tathäpi tvaà vicäreëa jïäsyaséti cet, maivam | yato näsmad-vidhänäà jïäna-gocaras tvaà, kintu bhaktänäm evety äha—

taà tväm ahaà jïäna-ghanaà svabhäva-pradhvasta-mäyä-guëa-bheda-mohaiù | sanandanädyair munibhir vibhävyaà2

kathaà vimüòhaù paribhävayämi || [bhä.pu. 9.8.23]

taà nänäçcarya-våttika-para-çakti-nidhänaà tväà kathaà paribhävayämi ? kià-svarüpaà ? jïäna-ghanaà satya-jïänänantänandaika-rasa-mürtià ata eva anirdeçya-vapur iti sahasra-näma-stave |

1 teñäà iti yädavapura-känäiläla-saàskaraëayoù.2 hådi saàvibhävyam iti kvacit müla-päöha upalabhyate.

214

BHAGAVAT-SANDARBHA

ayaà bhävaù—jïäna-ghanatvän na tävat jïäna-viñayas tvaà, vicära-viñayatve’pi mäyä-guëair abhibhüto’haà na vicäre samartha iti |

nanu tarhi mama tathävidhatve kià pramäëaà ? taträha—svena tvadéyena bhävena bhaktyä svasyätmano bhävenävirbhävenaiva vä pradhvastä mäyä-guëa-prakära-kåta-mohä yebhyas taiù sanandanädyair bhagavat-tattva-vidbhir munibhir vibhävyaà vicäryaà säkñäd anubhavanéyaà cety arthaù | tasmäd ulükaiù prakäça-guëakatvenäsammate’pi ravau yathänyair upalabhyamäna-tad-guëakatvam asty eva, tathärväg-dåñöibhir asambhävyamänam api tvayi tad-guëakatvaà tad-bhakta-vidvat-pratyakña-siddham asty eveti bhävaù |

tathä ca çrutiù—

paräïci khäni vyatåëat svayambhüstasmät paräì paçyati näntarätman |kaçcid dhéraù pratyag-ätmänam aikñad ävåtta-cakñur amåtatvam icchan || [kaöha.u. 2.1.1]

bhaktir evainaà nayatibhaktir evainaà darçayati |bhakti-vaçaù puruñaù bhaktir eva bhüyasé || [mäöhara-çruti]

näyam ätmä pravacanena labhyona medhayä na bahunä çrutena |yam evaiña våëute tena labhyaù tasyaiña ätmä vivåëute tanüà sväm [kaöha.u. 1.2.23] ity-ädyä ca ||

|| 9.8 || aàçumän çré-kapila-devam || 120-121 ||

vivåtau brahma-bhagavantau ||

iti çré-kali-yuga-pävana-sva-bhajana-vibhäjana-prayojanävatära-çré-çré-bhagavat-kåñëa-caitanya-deva-caraëänucara-viçva-vaiñëava-räja-sabhäjana-bhäjana-çré-rüpa-sanätanänuçäsana-bhäraté-garbhe ñaö-sandarbha-nämake

çré-çré-bhägavata-sandarbhe çré-çré-bhagavat-sandarbho näma dvitéyaù sandarbhaù ||

—o)0(o—

çré-bhägavata-sandarbhe sarva-sandarbha-garbha-ge |bhagavat-sandarbha-nämä sandarbho’bhüd dvitéyakaù ||

samäpto’yaà çré-çré-bhagavat-sandarbhaù ||

215

BHAGAVAT-SANDARBHA

mülaà 122. lekhyäù 2740 çlokäù.1

1 ity asmät paraà gha-kara-lipyäm eva çloka upalabhyate—çré-kåñëa kåñëa-caitanya sa-sanätana-rüpaka | gopäla raghunäthäpta-vraja-vallabha pähi mäm ||

216

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-sarva-saàvädinyäù çré-jéva-gosvämi-päda-viracitäyäù sära-niñkarñaù

sarva-saàvädiny-äkhyäyäà sva-racita-bhagavat-sandarbhänuvyäkhyäyäà vaiñëava-kula-cüòämaëi-çré-jéva-gosvämi-pädä bhägavatokta-diçä bhagavat-svarüpaà nirëayämäsuù | advaya-jïänätmaka-para-tattva-rüpaà para-brahma eva bhagavän | na khalu tasya çaktimattvena sva-gata-bheda-çaìkayädvayatvaà vyähanyate | çaktes tat-svarüpänatiriktatvena tad-abhinnatvät | çaktir näma käryänyathänupapatti-siddhau vastuto dharma-viçeñaù | sä tu sarvasminn upädäne nimitte ca käraëe svarüpa-bhütaiva mantavyä, kärya-viçeñotpattau tat-käraëatvena vastu-viçeña-svékäränarthakya-prasaìgät | brahmaëa eva jagad-ädi-kärya-darçanena svarüpa-çaktis tävad avaçyam eväìgékäryä | båhattväd båàhaëatväc ca yad brahma paramaà viduù iti viñëu-puräëaà ca båhattvena tasya çaktimattvaà darçayati | paräsya çaktir vividhaiva çrüyate sväbhäviké jïäna-bala-kriyä ca [çve.u. 6.4] iti çrutau ca-käreëa tv ajïänädikaà pratiñidhya svarüpa-jïänädi-çaktitvam eva sthäpyate | çakteù çaktimat-svarüpäd abhinnatvena cintayitum açakyatväd bhedo bhinnatvena cintayitum açakyatväd abhedaç ca pratéyete | ataù çakti-çaktimator bhedäbhedäv aìgékriyete, tau cäcinyäv iti |

para-brahmaëaù çaktir hi trividhaù—antaraìgä taöasthä bahiraìgä ceti | tasya svarüpa-bhütä cic-chaktir eväntaraìgä, uttarayor anantaraìgatvaà täbhyäà parameçvarasyäliptatayä, çaktitvaà nitya-tad-äçritatayä tad-vyatirekeëa svato’siddhatayä tat-käryopayogitayä ca | anayor bahiraìgä hi cic-chakter antarä mäyäkhyä | taöasthä jéva-çaktiù | evaà paraspara-virodhi-çakti-gaëäçrayatvaà para-brahmaëo jagati dåñöa-çrutänäà paraspara-virodhinäà sarveñäm eva dharmäëäà yugapad ekäçrayatvät saìgataà bhavati | täsäà ca çaktinäà tasminn abhivyakty-upalabdhau präcuryeëa bhagavat-saàjïä tad-anupalabdhau präcuryeëa brahma-saàjïeti viçeño’vagantavyaù |

sa-viçeña-brahma-vädo vaiñëava-çästreñu varévartate | tatra upädhi-saàyoge brahmaëaù sa-viçeñatvaà tad-abhäve ca nirviçeñatvam iti präyaça äcäryäëäm abhipräyaù | çré-jéva-gosvämi-pädänäà mate sarvatraivopädhi-sambandhe tad-asambandhe ca tasya sa-viçeñatvam evopalabhyate | upädhi-sambandhe sa-viçeñatvaà spañöam eva | tad-asambandhe’pi sa-viçeñatve, sad eva saumyedam agra äsét [chä.u. 6.4.2] iti çruti-vacanaà pramäëam | atredaà-çabdena sattä gamyate, tädätmyenämnätatvät | na ca tad-upädhi-doñeëa brahmaëo liptatvaà çaìkyam | tasmin satäpi tena tad-asparçät | apahata-päpmä [chä.u. 8.1.5] ity-ädi-çruteù | sad-idamor avirodhas tayos tädätmyenaiva sämänädhikaraëyäd bhavati | tac ca sämänädhikaraëaà sa-viçeñatva-kalpanayä subodham eva jäyate | sa-viçeña-brahma-jïänasyävidyä-nivåttir eva käryam |

217

BHAGAVAT-SANDARBHA

para-brahmaëo bhaga-saàjïitair aiçvaryädibhir upetatve’pi nädvayatva-häniù, teñäà tat-svarüpa-bhütatvät | arüpatvena prasiddhe ca tasmin rüpavattvaà na virudhyate | vijïänänandätmakasya tad-rüpasyäpräkåtatvena tat-svarüpänatiriktatvät | evaà, vijïänänandaà brahma [bå.ä.u. 3.9.28] iti bhinnatvenopalabhyamänäbhyäm api vijïänänandäbhyäà na tasya dvy-ätmakatvaà gamyate, kintv ekam eva vastu svarüpa-prakäça-vaiçiñöyena bhinnatayä nirüpyate—kenäpi jïänam iti kenäpi änandam iti ca | satyatvänandatvayor api na tad-bheda-bodhakatvaà tayos tad-dharmatvena nirüpaëät |

para-brahmaëa änanda-rüpatvaà çruti-småti-suprasiddham eva | änando hy ayaà laukikänanda-vilakñaëo duùkhätiyogitvät jévänäà puruñärthatväc ca | na khalu anna-mayaà präëa-mayaà [tai. 2.5] ity-ädi-çrutiñu änanda-maya-çabdena paraà brahma ucyate, na vä kià vännamayädivad brahmaëo’rthäntaraà gamyata iti saàçayaù käryaù | anna-mayädi-praväha-patitve’pi änanda-mayasya sarväntaratvät arundhaté-darçanavat para-brahma-rüpatvam eva prasajyate | änanda-maya-para-brahmaëa änanda-mayam eva çaréram | anyeñäm anna-mayasya prasiddha-çärératvaà, netaro’nupapatteù [ve.sü. 1.1.17] ity ädau svayaà sütra-kåtä niñiddham eva | änanda-maya-çabde mayaöaù prayogo vikära-çabdän neti cen, na präcuryät [ve.sü. 1.1.13] iti sütra-vacanät präcuryärthe eva, tatra, sa eko mänuña änandaù [tai.ä. 8] iti çruti-coditaà jévänandäpekñayä brahmänandasya niratiçayatvam eva pramäëam | mayaöo vikärärtha-paratvaà çuddha-brahmaëaù sarva-vikärätétatvenaiva nirasyate | api ca pracuränandasyaiva brahmaëo lokänanda-hetutvaà saìgacchate | yathä pracura-prakäçasyaiva süryasya sarva-prakäçakatvaà sambhavati, na tuccha-prakäçasya tärakädeù | änandasya jïänäkäratvät tasya cänantatvädibhir miçratve’pi tad-rüpatvän närtha-bhedaù syät |

evaà para-brahmaëaù svarüpaà nirëéya tatraiva bhagavac-chabdaù pravartate, nänyatra ity udghoñitaà vaiñëava-mukhyena | tan-mate äviñkåta-ñäòguëya eva bhagavac-chabda-prayogät para-brahmaëas tad-upetatvena tatra mukhya eva bhagavac-chabdo’nyatra tu püjyatva-pratipädane nimitte aupacärikaù | akñarärtha-niruktyäpi bhagavac-chabdasya para-brahma-väcakatvaà viñëu-puräëädau dåçyate | tad yathä—

sambharteti tathä bhartä bha-kärärtha-dvayänvitaù |netä gamayitä srañöä ga-kärärthas tathä mune || [vi.pu. 6.5.73]

evaà-bhüte çré-bhagavaty eva sarva-çästra-samanvayo vivecanéyaù | yathä mantra-brähmaëätmakasya dvi-vidha-vedasya bhagavat-paratvaà, tathä vedänugänäà mémäàsädi-çästräëäà kävyälaìkära-käma-tantra-gändharva-kalänäà néyäyurveda-dhanurvidyänäm api | anyathä teñäà vaiyarthya-prasaìga äpadyate ||

218

BHAGAVAT-SANDARBHA

—o)0(o—

219

BHAGAVAT-SANDARBHA

çré-sarva-saàvädiné

bhagavat-sandarbhänuvyäkhyä

—o)0(o—

Appendix

uktaà ca tasya sattvasya präkåtäd anyataratvaà dvädaçe çré-näräyaëarñià prati märkaëòeyena |

sattvaà rajas tama itéça tavätma-bandho mäyä-mayäù sthiti-layodbhava-hetavo’sya |lélä-dhåtä yad api sattva-mayé praçäntyai nänye nèëäà vyasana-moha-bhiyaç ca yäbhyäm || [bhä.pu. 12.8.45]

tasmät taveha bhagavann atha tävakänäàçukläà tanuà sva-dayitäà kuçalä bhajanti |yat sätvatäù puruña-rüpam uçanti sattvaàloko yato’bhayam utätma-sukhaà na cänyad || [bhä.pu. 12.8.46]

anayor arthaù | he éça ! yad api sattvaà rajas tama iti tavaiva mäyä-kåtä léläù | kathambhütäù ? asya viçvasya sthity-ädi-hetavaù tathäpi yä sattvamayé saiva praçäntyai prakåñöa-sukhäya bhavati | nänye rajas tamo-mayyau | na kevalaà praçäntyabhäva-mätram anayoù | bhajane1 kintv aniñöaà cety äha—vyasaneti |

he bhagavan ! tasmät tava çukläà sattva-maya-lélädhiñöhätréà tanuà çré-viñëu-rüpäà te kuçalä nipuëä bhajanti sevante | na tv anyäà brahma-rudra-rüpän | tathä tävakänäà jévänäà madhye çukläà sattvaika-niñöhäàa tanuà bhagavad-bhakta-lakñaëa-sväyambhuva-manvädi-rüpäàa2 ye bhajanti

1 This word is not in the vyäkhyä given in section 7, which otherwise follows word-for-word until ??. This is probably an error, surprisingly not called into question by the Jadavpur editor. Another MS is needed for comparison.2 The section between superscript a’s is not in the earlier vyäkhyä of these verses, but obviously belongs and is likely in the original version. The same goes for other phrases in between superscripted letters in the passage below.

220

BHAGAVAT-SANDARBHA

anusaranti | na tu dakña-bhairavädi-rüpäm | kathambhütäà svasya taväpi dayitäà loka-çänti-karatvät |

nanu mama svarüpam api sattvätmakam iti prasiddhaà | tarhi kathaà tasyäpi mäyämayatvam eva | nahi nahéty äha sätvatäù çré-bhägavatä yat sattvaà puruñasya tava rüpaà prakäçam uçanti manyante | yataç ca sattvät loko vaikuëöhäkhyaù prakäçate | tad abhayam ätma-sukhaà para-brahmänanda-svarüpam evab na tv anyat prakåtijaà sattvaà tad iti | atra sattva-çabdena sva-prakäçatäb-lakñaëa-svarüpa-çakti-våtti-viçeña ucyate |

sattvaà viçuddhaà vasudeva-çabditaàyad éyate tatra pumän apävåtaù | [bhä.pu. 4.3.23]

iti çré-çiva-väkyänusärätc | agocarasya gocaratve hetuù prakåti-guëaù | sattvam ity açuddha-sattva-lakñaëa-prasiddhy-anusäreëa tathäbhütaç cic-chakti-viçeñaù sattvam iti saìgati-läbhäc ca | tataç ca tasya svarüpa-çakti-våttitvena svarüpätmataivety uktam | tad abhayam ätma-sukham iti dçakti-prädhänya-vivakñayoktaà loko yata itid | arthäntare bhagavad-vigrahaà prati rüpaà yad etad [bhä.pu. 2.8.2] ity ädau çuddha-svarüpa-mätratva-pratijïä-bhaìgaù | abhayam ity ädau präïjalatä-häniç ca bhavati | anyat padasyaikasyaiva rajas tamaç ceti dvir-ävåttau pratipatti-gaurava utpadyate | pürvam api nänya iti dvi-vacanenaiva he parämåñöe | tasmäd asti prasiddhäd anyat svarüpa-bhütaà sattvam |

yad evaikädaçe yat käya eña bhuvana-traya-sanniveça [bhä.pu. 11.4.4] ity ädau jïänaà svata ity atra öékä-kån-mataà yasya svarüpa-bhütät sattvät tanu-bhåtäà jïänam ity anena yathä brahmaëaù stavänte etat suhådbhiç caritam ity atra vyaktetaraà vyaktäj jaòa-prapaïcäd itarat çuddha-sattvätmakam ity ädinä, tathä paro-rajaù savitur jäta-vedä devasya bharga [bhä.pu. 5.7.14] ity ädau çré-bharata-jäpye tan-matam, paro-rajaù rajasaù prakåteù paraà çuddha-sattvätmakam ity ädinä | ata eva präkåtäù sattvädayo guëä jévasyaiva na tv éçasyeti çrüyate |

yathaikädaçe sattvaà rajas tama iti guëä jivasya naiva me [11.25.12] iti | çré-bhagavad-upaniñatsu ca—

ye caiva sättvikä bhävä räjasäs tämasäç ca ye |matta eveti tän viddhi na tv ahaà teñu te mayi ||tribhir guëamayair bhävair ebhiù sarvam idaà jagat |mohitaà näbhijänäti mäm ebhyaù param avyayam ||daivé hy eñä guëamayé mama mäyä duratyayä |mäm eva ye prapadyante mäyäm etäà taranti te || [gétä 7.12-14]

yathä daçame—

221

BHAGAVAT-SANDARBHA

harir hi nirguëaù säkñät puruñaù prakåteù paraù |sa sarva-dåg upadrañöä taà bhajan nirguëo bhavet || [bhä.pu. 10.88.4]

çré-viñëu-puräëe ca—

sattvädayo na santéçe yatra ca präkåtä guëäù |sa çuddhaù sarva-çuddhebhyaù pumän ädyaù prasédatu || [vi.pu. 1.9.44] iti |

tathä ca daçame devendreëoktam—

viçuddha-sattvaà tava dhäma çäntaàtapomayaà dhvasta-rajas-tamaskam |mäyämayo’yaà guëa-saàpravähona vidyate te’graëänubandhaù || [bhä.pu. 10.27.4] iti |

ayam arthaù | dhäma svarüpa-bhüta-prakäça-çaktiù | viçuddhatvam äha viçeñaëa-dvayena | dhvasta-rajas-tamaskaà tapo-mayam iti ca | tapo’tra jïänaà sa tapo’tapyata iti çruteù | tapomayaà pracura-jïäna-svarüpam jäòyäàçenäpi rahitam ity arthaù | ätmä jïäna-mayaù çuddha itivat | dhåtaù1 präkåta-sattvam api vyävåttam | ata eva mäyämayo’yaà sattvädi-guëa-pravähas te tava na vidyate | yato’säv ajïänenaivänubandha iti |

ata eva çré-bhagavantaà prati brahmädénäà sa-yuktikaà väkyam |

sattvaà viçuddhaà çrayate bhavän sthitauçarériëäà çreya-upäyanaà vapuù |veda-kriyä-yoga-tapaù-samädhibhistavärhaëaà yena janaù saméhate || [bhä.pu. 10.2.34]

sattvaà na ced dhätar idaà nijaà bhavedvijïänam ajïäna-bhidäpamärjanam |guëa-prakäçair anuméyate bhavänprakäçate yasya ca yena vä guëaù || [bhä.pu. 10.2.35]

ayam arthaù | sattvaà tena prakäçamänatvät tad-abhinnatayä rüpitaà vapur bhavän çrayate prakaöayati | kathambhütaà sattvaà viçuddham | anyasya rajas-tamobhyäm amiçrasyäpi2 präkåtatvena jäòyäàça-saàvalitatvän na viçeñeëa çuddhatvam | etat tu svarüpa-çakty-ätma[ka]tvena tad-aàçasyäpy asparçäd atéva çuddha[tva]m ity arthaù |

kim arthaà çrayate | çarériëäà sthitau nija-caraëäravinde manaùsthairyäya sarvatra [bhakteñu] bhakti-sukha-dänasyaiva tvadéya-mukhya-1 ataù2 miçrasyäpi

222

BHAGAVAT-SANDARBHA

prayojanatväd iti bhävaù | bhakti-yoga-vidhänärtham [bhä.pu. 1.8.19] iti çré-kunté-väkyät |

kathambhütaà vapuù çreyasäà sarveñäà puruñärthänäm upäyanam äçrayam | nityänanta-paramänanda-rüpam ity arthaù | ato vapuñas tava ca bheda-nirdeço’yam1 aupacärika eveti bhävaù | ata eva yena vapuñä yad vapur älambanenaiva janas tavärhaëaà püjäà karoti | kaiù sädhanaiù vedädibhis tvad-älambanakair ity arthaù | sädhäraëais tv arpitair eva tvad-arhaëa-präyatä-siddhäv api | vapuño’napekñatvät | tädåçae-vapuño’napekñyatvät tädåçae2-vapuù-prakäça-hetutvena svarüpätmakatvaà spañöayanti |

he dhätaç ced yadi idaà sattvaà yat tava nijaà vijïänam anubhavaà[ù] tadätmikä sva-prakäçatä-çaktir ity arthaù | tan na bhavet | tarhi tv ajïäna-bhidä sva-prakäçasya tavänubhavaf-prakära eva märjanaà çuddhim aväpa | saiva jagati paryavaséyate na tu tavänubhavaf3-leço’péty arthaù |

nanu präkåta-sattva-guëenaiva gmamänubhavog4 bhavatu kià nija-hgrahaëh5ena taträha | präkåta-guëa-prakäçair bhavän kevalam anuméyate na tu säkñätkriyata ity arthaù | athavä tava vijïäna-rüpam ajïäna-bhidäyä apamarjanaà ca yan nijaà sattvaà tad yadi na bhaven nävirbhavati tadaiva präkåta-sattvädi-guëa-prakäçair bhavän anuméyate | t[v]an-nija-sattävirbhäveëa tu säkñät-kriyata evety arthaù | tad eva spañöayituà tatränumäne dvaividhyam ähur yasya guëaù prakäçata iyena vä guëaù prakäçatai6 iti | asvarüpa-bhütasyaiva [präkåta-]sattvädi-guëasya tvad-avyabhicäri-sambandhitva-mätreëa vä tvad-eka-prakäçyamänatä-mätreëa vä tval-liìgatvam ity arthaù | yathä aruëodayasya süryodaya-sännidhya-liìgatvaà yathä vä dhümasyägni-liìgatvam iti | tata ubhayathäpi tava säkñätkäre tasya sädhakatamatväbhävo yukta iti bhävaù |

tad evam apräkåta-sattvasya tadéya-sva-prakäçatä-rüpatvaà yena svaprakäçasya tava säkñätkäro bhavatéti sthäpitam | atra ye viçuddha-sattvaà näma präkåtam eva rajas-tamaù-çünyaà matvä tat-käryaà bhagavad-vigrahädikaà manyante te tu na kenäpy anugåhétäù | rajaù-sambandhäbhävena svataù praçänta-svabhävasya sarvatrodäsénatäkåti-hetos tasya kñobhäsambhavät vidyämayatvena yathävasthita-vastu-prakäçitämätra-dharmatvät, tasya kalpanäntaräyogyatväc ca | tad uktam apy agocarasya gocaratve hetuù prakåti-guëaù sattvam | gocarasya bahu-rüpatve rajaù, bahu-rüpasya tirohitatve tamaù7 | tathä parasparodäsénatve sattvam, upakäritve rajaù, apakäritve tamaù | gocaratvädéni sthiti-såñöi-saàhäräù udäsénatvädéni ceti |1 nirdeçobhayam2 e. Not in the section 117 version.3 f. not in the section 117 version.4 Not in the section 8 version.5 Not in the section 8 version.6 Not in 117.7 In section 117 tamaù

223

BHAGAVAT-SANDARBHA

atha rajo-leçe tatra mantavye viçuddha-pada-vaiyarthyam ity alaà tan-mata-rajo-ghaöa-praghaööanayeti |1

1 This seems to be the end of the common material.

224