C E N T R U M 9

94

Bejadin Ameti, PhD1 Avni Avdiu, PhD2

UDC: 316.48-0292:2

REFLEKSIONET FILOZOFIKE, SOCIOLOGJIKE DHE PSIKOLOGJIKE MBI RELIGJIONIN

ФИЛОСОФСКИ, СОЦИОЛОШКИ И ПСИХОЛОШКИ РЕФЛЕКЦИИ НА РЕЛИГИЈАТА

PHILOSOPHICAL, SOCIOLOGICAL AND PSYCHOLOGICAL REFLECTIONS ON RELIGION

Abstract

Throughout human history there have been many different

beliefs. There have also been many authors who have written pro and

against religion. The debate on religion has not yet stopped. The party

that emphasizes that religions have been harmful to the individual and

society relies on the fact that religious people are mainly seen with

introvert withdrawal, lack of interest in life and being illusory, while

religious society is seen as aggressive to science, intolerant and con-

flicting with those of the faith and with any backwardness in any res-

pect. Meanwhile, the party that emphasizes that the religions have

been useful relies on the fact that the religious individual is more

moral, more sympathetic, more stoically defies the problems and is

less or not at all problematic, while the religious society is more com-

pact, cohesive and is more spared from negative phenomena, bad

deeds, and bad elements.

1 PH.D. in Faculty of Islamic Studies, Skopje, Republic of Macedonia

(konba@hotmail.de) 2 PH.D. in Philosophy and PH.D. in Sociology

C E N T R U M 9

95

As for how sensitive this topic has been, is and remains to be

implies the fact that pro-contra debates are still done under tension.

Moreover, of greater importance for the debaters had been the domi-

nance and the imposition of their position. Controversies, clashes, and

conflicts that have been the basis of the phenomenon have often

escalated into violence or fierce warfare. Even worse, in some cases,

they are even developed between religions or sects within the same

type. And then, not in vain, the researcher Samuel Hantington in his

book “Clash of Civilizations” cautioned that contemporary wars in

the future will be wars of religious character.

To understand the true dimension of religion, it must be seen

from the philosophical, psychological and sociological point of view.

Key words: religion, philosophy, sociology, psychology, belief,

conviction, science, cognition

FILOZOFIA

Filozofёt kishin pёr qёllim njohjen dhe arritjen e sё vёrtetёs.

Secili prej tyre e bёnte kёtё brenda mundёsive tё veta. Asnjёri s’ka

mundur tё gjykojё jashtё temperamentit dhe formimit tё tij. Filozofia i

jep prioritet mendjes-arsyes, ndёrsa religjioni besimit-bindjes. “Reli-

gjioni, nё fakt, nuk ёshtё identik me filozofinё, e cila nuk sjell doemos

ngushёllimet qё di t’i ofrojё religjioni” (Levinas, E., 2003:135). Nёse

shfletojmё filozofitё e ndryshme nga lashtёsia e gjer tek ato bashkё-

kohore, vёrejmё qasje tё ndryshme, shpesh jo tё qёndrueshme e tё

kundёrthёnshme. Me pak fjalё, problemin e filozofisё pёr tё dhёnё njё

tablo pёr jetёn, botёn dhe dukuritё brenda tyre e ka pёrkufizuar

filozofi Umberto Eco, sipas tё cilit “filozofia kryen njёrin nga krimet e

saj mё tё rёnda, duke mos thёnё asgjё nga nxitimi pёr t’i thёnё tё tёra”

(Eco, U., 2003:339). Pёrballё filozofisё, individi u ndodh gjithnjё nёn

trysninё e ‘habisё’ [Zhan Hersh]. Ai “i ngjante njё spektatori qё shihte

vetёm njё pamje tepёr tё vogёl tё veprёs qё sodiste - mbase kёnd-

vёshtrimi i tёrёsisё, ai i vetmi nga ku mund tё fitohet perspektiva e

duhur, i pёrket Zotit” (Ferri, L., 2002:75). Njё pjesё dёrrmuese e filo-

zofёve besonin nё Njё Zot, por kishte tё tillё qё ishin skeptikё, agnos-

tikё, deistё, dhe ateistё; ateist madje si Lametri, qё edhe blasfemonte.

Filozofi i madh antik Sokrati u dёnua me vdekje sepse thirrte nё

besimin nё njё Zot, kundrejt besimit zyrtar shtetёror. Tek ‘Apologjia e

Sokratit, Kritoni, Fedoni’, Platoni pёrcjell fjalёt e mёsuesit tё tij: “O

C E N T R U M 9

96

Athinas, vetёm Zoti ёshtё i Gjithёdijshёm... se dituria njerёzore ёshtё

krejt e papёrfillshme, madje hiҫ i vёrtetё... dua t’ju bindi, tё rinj a pleq

qofshi, tё mos i jepni shumё rёndёsi trupit dhe tё mirave materiale, por

shpirtit tuaj, tё cilin duhet ta pёrsosni vazhdimisht”. I njёjti burim

pёrcjell se Sokrati iu drejtua atyre qё e dёnuan me kёto fjalё: “Unё po

shkoj i dёnuar prej jush me vdekje, por mos harroni se ju jeni dam-

kosur nga e vёrteta, me turp e padrejtёsi tё pёrjetshme. Ashtu si po e

pranoj unё dёnimin tim, ashtu duhet ta mbani edhe ju turpin tuaj”. Po

ashtu, tek ‘Apologjia e Sokratit, Kritoni, Fedoni’, Platoni transmeton

fjalёt e Sokratit: “Ҫ’gjё e ҫuditshme, o miq, ёshtё ajo qё njerёzit e

quajnё kёnaqёsi. Ҫ’lidhje interesante midis kёsaj dhe tё kundёrtёs, qё

ёshtё dhimbja. Tё dyja bashkёjetojnё te njeriu, megjithatё luftojnё

njёra me tjetrёn dhe ai qё arrinё ta kapё njёrёn, gjithmonё ёshtё i

detyruar ta pranojё edhe tjetrёn, kёshtu qё, edhe pse janё dy, duken si

tё lidhura nё njё rrfanё. Zoti, duke dashur t’i pajtojё kёto dy

kundёrshti nё luftё tё pёrjetshme mes tyre, i lidhi ngushtё me njёra-

tjetrёn, kёshtu qё, nga shkon njёra, pas i vjen edhe tjetra. Ja pёrse nuk

trishtohem si tё tjerёt nga mendimi i vdekjes, pёrkundrazi, ngushё-

llohem nga shpresa se pёrtej vdekjes, siҫ thuhet prej kohёsh, do tё ketё

diҫka tё vlerё, si pёr tё mirёt, ashtu edhe pёr keqbёrёsit”. Sikurse

nёnkuptohet nga kёto fjalё, krahas besimit nё Zot, Sokrati besonte

edhe nё jetёn e pasvdekjes, nё ringjalljen, shpёrblimin dhe dёnimin

nga Zoti, varёsisht nga veprat e njeriut.

Pararendёsi i demokracisё liberale, Xhon Loku, nё veprёn e tij

“Letёr pёr tolerimin”, nё mes tjerash shkruan: “Tёrё jeta dhe fuqia e

fesё sё vёrtetё qёndron te bindja e brendshme dhe e plotё e mendjes...

cilido qoftё shqiptimi ynё i besimit, cilido qoftё adhurimi ynё i

jashtёm, po tё mos jemi plotёsisht tё bindur nё mendjen tonё..., ky

shqiptim dhe ky adhurim, janё me tё vёrtetё pengesa tё mёdha pёr

shpёtimin tonё... Vetёm besimi dhe ҫiltёrsia e brendshme pranohet

nga Zoti... Zoti ёshtё i vetmi Gjykatёs, i Cili ditёn e mbrame do tё

shpaguajё ҫdo njeri, nё pёrputhje me tё bёmat pёrkatёse, domethёnё,

sipas sinqeritetit dhe drejtёsisё sё dёshmuar... Nё radhё tё parё,

kujdesi kryesor i ҫdo njeriu duhet tё jetё pёr shpirtin e vet dhe pastaj

pёr paqen publike... Ata qё nuk duhen toleruar fare, janё mohuesit e

ekzistencёs sё Zotit... Heqja e Zotit, qoftё edhe vetёm si mendim,

shpёrbёn gjithҫka. Pёrveҫ kёsaj, ata qё me ateizmin e vet minojnё dhe

shkatёrrojnё fenё krejt, nuk mund ta pёrdorin atё si pretekst pёr tё

sfiduar privilegjin e toleremit..., feja nuk duhet t’i detyrohet askujt, as

C E N T R U M 9

97

me ligj as me dhunё (Locke, J., 2002:17, 37, 56, 59, 60). Nё kёtё

kontekst edhe Fransis Bejkёn, tek “Atlantida e Re” pohon: “Nuk

guxojmё ta pёrhapim religjionin nёpёrmjet luftёrash ose farё

ndjekjesh tё pёrgjakshme...” (Bacon, F., 1982:14).

Ateizmi asgjёson fisnikёrinё dhe ngritjen e natyrёs njerёzore

dhe nё ҫdo pikёpamje ёshtё i urrejtshёm. George Berkeley te ‘Traktat

mbi parimet e njohjes njerёzore’, theksoi se “ateistёt janё viktima tё

miopisё dhe karakterit tё ngushtё tё pikёpamjes sё tyre... Zoti ёshtё

Njё, i Pёrjetshёm, pafundёsisht i Urtё, i Mirё e i Pёrsosur... qё bёn

gjithҫka nё ҫdo gjё dhe pёr hirё tё sё cilёs ekzistojnё tё gjitha sendet.

Ështё, pra, e qartё se Zoti njihet po aq me siguri e drejtpёrdrejtё si

ҫfarёdo mendje tjetёr ose frymё e ndryshme nga vetё ne. Madje mund

tё pohojmё se ekzistenca e Zotit perceptohet nё mёnyrё shumё mё tё

qartё se ekzistenca e njerёzve, sepse efektet e natyrёs janё pafun-

dёsisht mё tё shumta dhe bien nё sy mё shumё sesa ato qё u atribuohet

vepruesve njerёzorё... Megjithatё, kjo dritё e kulluar dhe e qartё qё

ndriҫon secilin ёshtё nё vetvete e padukshme... Po ta shihnim Atё,

thonё ata, ashtu si shohim njё njeri, do tё besonim se Ai ekziston dhe

do t’u bindeshim urdhrave tё Tij. Medet! Pёr cilindo qё ёshtё nё

gjendje tё gjykojё sadopak, nuk mund tё ketё kurrgjё mё tё qartё sesa

ekzistenca e Zotit... Ai ёshtё me ne... dhe se Ai ёshtё i pranishёm dhe i

vetёdijshёm pёr mendimet tona mё tё fshehta dhe ne jemi nё varёsinё

mё tё plotё dhe tё drejtpёrdrejtё prej Tij. Vizioni i qartё i kёtyre tё

vёrtetave tё mёdha nuk mund tё mos mbushё zemrat tona me njё

maturi tё pёrvujatur e frikё prej Perendisё, qё ёshtё nxitja mё e fortё

drejt virtytit dhe mbrojtja mё e mirё kundёr vesit”. (Berkely, G.,

2002:8,128,129,134).

Tek Imanuel Kanti, meqё mendja dhe arsyeja janё tё pafuqish-

me dhe pllakosen nё antinomi kur parashtrohet ҫfarёdo ҫёshtje

metafizike e transcedentale, sikurse dёshmohet nё veprёn ‘Kritika e

mendjes sё kulluar’, atёherё Zoti derivohet nga aspekti praktik moral

pёr ҫ’gjё dёshmon ‘Kritika e mendjes praktike’, e cila synon t’i

përgjigjet pyetjes “Çfarë duhet të bëj unë?”. “Unë duhet ta bëj”, - ky

është i vetmi motivim moral - një thirrje, një kërkesë e qartë. Njeriu i

jep vetes autonominë që i thotë: “Bëje këtë, sepse ti duhet ta bësh!”.

Unë duhet ta bëj, sepse ashtu duhet, e s’bën ndryshe. Nuk ka motiv

tjetër. Vlera morale përjetohet drejtëpërdrejt a priori. Nuk varet nga

ndonjë rezultat i jashtëm, rrethanë, a përvojë e caktuar. Ajo është e

vlefshme në vete. Mendja dhe liria e vullnetit janë të lidhura ngushtë

C E N T R U M 9

98

dhe reciprokisht. Në qendër të konceptit të autonomisë së vullnetit

është ideja e lirisë. Vullneti i mirë i jep vetes ligjin e vet - autonominë

e vullnetit. Vetëm vullneti mendor në kuptim të plotë është autonom

dhe i lirë. Vullneti i mirë është i mirë në vetvete. Vendi i vlerave

morale është te vullneti i mirë. Vullneti i mirë është ai që na bën të

jemi në pajtim me vlerat morale. Autonomia është statusi i vullnetit që

i jep vetes ligjin e tij. Auto - vetvete dhe nomos - ligj. Forma e mora-

litetit është ligji. Gjithçka në natyrë vepron në përputhje me ligjet.

Mirëpo vetëm njeriu ka aftësi që të veprojë në përputhje me konceptet

e ligjeve. Bindja ndaj ligjit nuk duhet të bazohet tek interesi, pasi që

interesi mund të lejojë trajtimin e njerëzve si mjete për të arritur

qëllime të caktuara. Njerëzit duhet ta dinë se ata janë krijues të ligjeve

dhe të nënshtruar ndaj ligjeve. Për pasojë bindja ndaj ligjeve duhet të

jetë e pakushtëzuar. Një shoqëri të tillë Kanti e quan mbretëria e

qëllimeve. Liria është të bindesh ndaj detyrës, aftësia për autonomi.

Dhe ky ligj është bindja ndaj detyrës: “Unë duhet ta bëj”. Bindja ndaj

detyrës është i vetmi motivim moral me thirrje dhe kërkesë të qartë.

Fjala e Kantit: “Ti mundesh, sepse ti duhet ta bësh!”, - nënkupton

mundësinë e zgjedhjes. E kjo është liria. Morali nënkupton lirinë. Kur

ne veprojmë moralisht, ne jemi të lirë. Pra, me fjalë të tjera, ‘ti je një

subjekt i lirë, meqë ti e gjen në vete kuptimin e detyrës’. Liria dhe

morali kushtëzohen mes veti, pra në atë se çfarë është njeriu jashtë

perceptimit shqisor, se si sillet ai kur është i lirë - aty dhe pikërisht në

ato momente del lakuriq morali i tij - se çfarë është në të vërtetë ai.

Me nocionin e praktikës lidhet edhe nocioni i lirisë, kurse edhe parimi

i lirisë është në sferën e mendjes. T’i bindesh detyrës nuk është shtrën-

gesë, por liri. Liria nënkupton autonominë, që ne vetë të vendosim për

të mos u bërë lodra të ndjenjave dhe parapëlqimeve tona. Ky është

imperativi kategorik. Kanti thoshte: “Unë e njoh veten në dy mënyra,

teorikisht si pjesë e natyrës dhe praktikisht si faktor veprues”.

Njeriu nuk është vetëm arsye, por shumë më i komplikuar. I tërë

veprimi etik duhet të mbështetet në mendje. Morali është koncept

racional. Ndryshe nga mendja teorike, e kufizuar me fuqitë e veta

njohëse, mendja praktike hyn në botën noumenale (gjënë më vete, që

s’mund të njihet e pranohet me ndjesi, por mund të mendohet vetëm

me arsye). Gjëja më vete, në fund të fundit, është e njohshme me anë

të postulateve të mendjes praktike. Mendja na shpie tamam tek ato

teori kryesore metafizike që kritika e parë kishte synuar t’i hidhte

poshtë. Njeriun e ngrit në piedestal vetëm ligji moral. Ai e dallon nga

C E N T R U M 9

99

gjallesat-speciet e tjera. Deontologjia, pra detyra nuk është gjë tjetër,

veҫse bindje ndaj ligjit moral, pra bindje ndaj urdhrave të arsyes.

Veprimet janë të mira vetëm nëse i kryen për hir të detyrës, pra të

pavarura nga pasojat e tyre, për shembull, nuk duhet të vjedhësh, jo se

për pasojë ndëshkohesh, por sepse është detyrë morale. Detyra morale

kërkon diҫka përtej ndjeshmërisë së pasojës. Imperativi kategorik

bazohet në parimin e moskontrakditës. Për shembull, nëse individi

mendon se rrena është e mirë dhe e drejtë, atëherë ai duhet ta konsi-

derojë gënjeshtrën si të drejtë universale për të gjithë njerëzimin. Pra,

të gjithë njerëzit duhet t’i binden detyrës për të gënjyer. Mirëpo ky

parim nuk mund të konsiderohet i drejtë, sepse bie ndesh e në kont-

radiktë me vetveten. Sikur të gjithë ta quanin të drejtë gënjeshtrën,

askush nuk do të thoshte të vërtetën, e kështu askush nuk do ta besonte

tjetrin. Imperativi kategorik na dikton të veprojmë në atë mënyrë që ta

trajtojmë veten dhe të tjerët jo thjesht si mjete për të arritur një qëllim

të caktuar, por si qëllim në vetvete. Vullneti heteronom ndikohet nga

imperativi hipotetik NËSE, që është i kushtëzuar nga emocionet,

prirjet, dëshirat... Pra, vullneti heteronom është ai që varet nga rre-

thana të jashtme. Ai na thotë se një veprim i caktuar është i nevojshëm

për të arritur një qëllim të caktuar, sipas formulës, nëse dëshiron paso-

jën Y, duhet ta bësh X veprimin. Imperativi hipotetik nuk ka karakter

detyrues. Mundësia e një zgjedhjeje quhet liri. Kur ne marrim vendim

moral, ne jemi të lirë, kurse liria e vërtetë është t’i bindesh detyrës. Në

këtë ideal të mbretërisë së qëllimeve, ajo çka është, duhet të jetë, dhe

ajo që duhet të jetë, është. E morali duhet të jetë rregullator i veprimit

praktik të njerëzve. Vullneti i mirë është burim dhe kriter i moralit -

ligj i vetvetes. Veprimet e vërteta morale bëhen për hir të ligjit moral.

Ligji moral na drejton të veprojmë ashtu që, jo të bëhemi të lumtur,

por që veprimet tona të jenë të drejta. Mendja praktike udhëheq vepri-

min dhe synon të drejtën. Morali i vërtetë është imperativi kategorik,

domosdoshmëri objektive që drejton sjellje të caktuara në mënyrë të

menjëhershme, pa pasur për to asnjë qëllim ose kusht tjetër. Nëse një

ligj moral është i vlefshëm për mua si qenie racionale, atëherë ai duhet

të jetë i vlefshëm për të gjitha qeniet racionale. Një qenie racionale

përpiqet të bëjë atë që duhet të bëjë. Njeriu nuk është i lirë nëse vep-

ron nën veprimin e instinkteve, epsheve ose të ndonjë interesi. Interesi

është sykeq, do të marrë shumë, e nuk jep asgjë. Kanti bën dallimin

midis legalitetit që i mvishet veprimit në përputhje me ligjin moral

dhe moralitetit që i mvishet veprimit për hir të këtij ligji. Legaliteti

C E N T R U M 9

100

është i mundshëm nëse shtysat që përcaktojnë vullnetin do të ishin

fizike, ndërsa moraliteti kërkon që veprimi të kryhet vetëm për hir të

detyrës. Nëse një veprim do të jetë moralisht i mirë, nuk mjafton të

jetë në përputhje me ligjin moral, por ai duhet të kryhet për hir të

ligjit. Ekziston dallimi midis ndërgjegjshmërisë së të vepruarit në

përputhje me detyrën dhe të vepruarit prej kësaj, pra prej respektit për

detyrën.

Postulati I: LIRIA. Idetë janë të domosdoshme për rregullimin e

sjelljeve praktike të njerëzve si qenie morale. Ato nuk janë parime

konstitutive, por vetëm rregullative të njohjes njerëzore. Te shpirti ka

diçka që e kapërcen botën fenomenale. Përjetësi do të thotë se shpirti e

tejkalon kohën.

Postulati II: PAVDEKËSIA E SHPIRTIT. Ligji moral na çon

drejt besimit, d.m.th duhet t’i njohësh të gjitha detyrat si urdhra të

shenjta dhe jo si detyrime-shtrëngime. Ato duhet parë nën komandën e

një Qenie Supreme, sepse AJO është e vetmja që është e përsosur

moralisht dhe me një vullnet të plotfuqishëm, ekzistenca e të Cilit

është një kusht që e gjithë tërësia e moralit praktik të ketë një kuptim.

Nga ZOTI ne shpresojmë të fitojmë të mirën supreme dhe AI është një

lloj garancie, pa të cilën ideja e domosdoshme e Mbretërisë së Qëlli-

meve do të ishte logjikisht e pakonceptueshme. Në këtë botë njerëzit e

mirë zakonisht kalojnë keq dhe nëse nuk është besimi në pavdek-

shmërinë e shpirtit dhe në ekzistencën e Zotit, i Cili në botën tjetër do

të shpërblejë dhe do të dënojë në përputhje me veprimet e njerëzve,

atëherë morali kurrsesi nuk do të ishte i mundshëm; kurse pa moral

nuk do të mund të ekzistonte çfarëdo qoftë bashkësie.

ALUDIMI PËR ZOTIN është postulati i III, si pjesë e

pandashme e arsyetimit moral. Të gjitha konceptet morale bazohen tek

arsyeja. Do të ishte e pamundshme t’i nxirrnim ligjet morale nga

përvoja, pasi përvoja varet nga rrethanat, ndërsa ligji moral duhet të

zbatohet në të gjitha rrethanat. Morali është studimi i asaj ҫka duhet të

ndodhë në botën njerëzore. Një ligj ka forcë morale kur ai bart me

vete një domosdoshmëri absolute. Një veprim moralisht i mirë nuk

bazohet te pasojat e mira që sjell ai veprim, por te motivi që e shtyn

një njeri të veprojë. I vetmi motiv i mirë është ai që nuk merr parasysh

pasojat. Te Kritika e arsyes praktike, Kanti theksoi: “Vepro në atë

mënyrë që parimi i vullnetit tënd të mund të qëndrojë në ҫdo kohë si

parim i ligjvënies universale!” Individi duhet ta imagjinojë botën sikur

të gjithë të tjerët do të silleshin të frymëzuar nga i njëjti motiv me të

C E N T R U M 9

101

tijin. Ai mjaftohet vetëm me vënien e një kushti themelor: parimi që

motivon sjelljen tënde duhet të ketë mundësi të bëhet ligj universal për

sjelljen e të gjithë njerëzimit. Gjithkush të veprojë në mënyrë të tillë,

që vullneti ta vlerësojë veten njësoj sikur po arrin nëpërmjet maksimës

së tij ligjin universal. Edhe filozofi ateist Fridrih Niҫe e pranoi se “nё

thelb, vetёm frika nga ndёshkimet i mban nёn fre njerёzit dhe i lejon

secilit tё zotёrojё me qetёsi atё gjё qё ёshtё e tij”. Ai, edhe pse thirrte

në ateizëm, e pranonte se edhe vetë nuk ishte i sigurt në vete dhe se

shpesh i zgjohej instinkti i besimit. “Edhe vetё mua qё ndonjёherё

instikti fetar... mё bёhet pa kohё e pa vend i gjallё, nё sa mёnyra tё

ndryshme mё ёshtё zbuluar ҫdoherё hyjnorja” (Nietzsche, F.,

2002:7,194). Te vepra “Kontrata sociale”, Zhan Zhak Ruso pranon

rolin e mirë të religjionit për shoqërinë, në veҫanti të Islamit:

“Muhamedi ka pasur pikёpamje shumё tё shёndosha. Ai e lidhi ngu-

shtё sistemin e vet politik dhe gjersa forma e qeverisjes sё tij ekzistoi

nёn kalifёt pasardhёs tё tij, kjo qeverisje ishte me tё vёrtetё njё dhe nё

kёtё kuptim e mirё. Mirёpo, arabёt qё u bёnё tё lulёzuar, tё qytetёruar,

tё mefshtё (mё pas u bёnё) frikacakё dhe u robёruan nga barbarёt.

Atёherё filloi pёrsёri pёrҫarja midis dy pushteteve. Ndonёse kjo

pёrҫarje ёshtё mё pak e dukshme te muslimanёt sesa te krishterёt,

prapёseprapё ajo ekziston dhe kёtu, sidomos nё sektin e Aliut dhe ka

shtete tё tilla si Persia, ku kjo pёrҫarje vazhdon tё ndjehet pareshtur”

(Ruso, Zh., 1977:170-171). Edhe Nietzsche Friedrich e lavdёroi

Islamin duke treguar se “paqe e miqёsi me Islamin ndiente edhe

gjeniu shpirtmadh, mё i miri i perandorёve gjermanё Friedrichu I”

(Friedrich, N., 2000:82-83).

PSIKOLOGJIA

Ҫdo njeri e ndjen nevojë të brendshme besimin në Zot. Është

dëshmuar se kjo herë pas here u është shfaqur edhe ateistëve më të zë-

shëm, të cilët më pas i kanë rrëfyer përvojat e tyre. Në një transmetim

që shënoi Muslimi, citohet thënia e pejgamberit Muhamed a.s., të ketë

thënë se ҫdo fëmijë lind në natyrshmërinë e besimit islam, kurse në

një hadith kudsij shënohet Zoti të ketë thënë: “Vërtet, Unë i kam

krijuar robërit e Mi të pastër në besim, por djajtë i largojnë nga feja e

tyre” (Muslimi, v.4:2197).

Sot, “njeriu modern ёshtё i shqetёsuar dhe gjithnjё e mё i hu-

tuar... gjersa bёhet zot i natyrёs, ai njёkohёsisht bёhet skllav i makinёs

C E N T R U M 9

102

qё e kanё punuar vetё duart e tij... Ai ёshtё pёr gjithҫka, por nuk ёshtё

pёr vete... Mirёpo ai duhet t’i japё vetes llogari pёr vetveten dhe pёr

kuptimin e ekzistencёs sё tij... Fakti qё duhet tё vdesё ёshtё i pan-

dryshueshёm pёr njeriun. Njeriu ёshtё i vetёdijshёm pёr kёtё fakt dhe

pikёrisht kjo vetёdije ndikon thellёsisht nё jetёn e tij... “Kemi humbur

ndjenjёn e kuptimit dhe tё veҫantisё sё individit, se jemi bёrё instru-

ment pёr qёllimet jashtё nesh, se po pёrjetojmё dhe trajtojmё veten si

mall dhe se vetё forcat tona janё tjetёrsuar nga ne. Ne jemi bёrё sende

dhe tё afёrmit tanё janё bёrё sende. Ne jemi kope, duke besuar se

rruga tё cilёn ndjekim, duhet tё ҫojё deri te qёllimi, sepse shohim se tё

gjithё tё tjerёt janё nё tё njёjtёn rrugё. Ne jemi nё terr dhe po e mbaj-

mё guximin tonё, sepse dёgjojmё se edhe tё gjithё tё tjerёt vёrshё-

llejnё si ne. Dostojevski njёherё pat thёnё: “Nё qoftё se Zoti ka

vdekur, ҫdo gjё ёshtё e lejuar” (From, E., 2003:17,31,50,250). From

pёrcjell fjalёt e Isaac Meierit nga libri ‘Time and eternity’: “Kushdo

qё flet dhe mendon pёr njё gjё tё keqe qё ka bёrё, mendon pёr turpin

qё ka bёrё..., ai sigurisht nuk do tё jetё i aftё t’i ikё kёsaj, sepse fryma

e tij do tё egёrsohet dhe zemra e tij do tё kalbet dhe veҫ kёsaj atё

mund ta kaplojё njё gjendje dёshpёrimi. Ҫfarё do tё dёshiroje ti?

Lёvize pisllёkun kёtu dhe bёn mirё - ik tёrёsisht nga e keqja, mos

shko rrugёs sё saj dhe bёj mirё! Ke bёrё keq? Pra, rregulloje kёtё gjё

duke bёrё mirё!” (From, E., 2003:136).

Nё kёtё frymё, Zoti nё Kuran jep urdhra tё shumta motivuese e

nxitёse, si “nxitoni pёr tё bёrё mirё”, “tё keqen ktheje me tё mirё”,

“kur tё debatoni, flisni nё formёn mё tё bukur”, duke premtuar se

“veprat e mira i shlyejnё ato tё kёqijat” etj. Po ashtu, kjo frymё ёshtё

pёrcjellur edhe nga Jezusi (Isai a.s) nё formёn: “Mos u bёj tё tjerёve

atё qё nuk dёshiron tё ta bёjnё ty!”, e qё ёshtё njёri nga parimet mё

fundamentale tё etikёs krishtere. Jesus: “Do for others what you want

them to do for you” (Bёj pёr tё tjerёt atё qё tё tjerёt dёshiron ta bёjnё

pёr ty). “Ҫkado qё u bёn tё tjerёve, i bёn po ashtu edhe vetes. Vetё

rritja jonё, lumturia dhe forca, barazohen nё respektimin e kёtyre

forcave dhe njeriu nuk mund t’i shkelё ato te tё tjerёt dhe njёkohёsisht

tё mbetet i paprekur” (From, E., 2003:209). Fromi theksoi se Frojdi

vjen nё pёrfundimin se ҫrregullimet psikike ёshtё e pamundur tё

kuptohen duke i shqyrtuar veҫmas nga problemet morale tё individit,

se njeriu ёshtё i sёmurё sepse ai le pas dore kёrkesat e shpirtit tё tij

(From, E., 2002:14). Shumё sёmundje tё ndryshme psikike qё sot i

shtyjnё njerëzit drejt stresit, depresionit, neurozave, psikozave etj., nё

C E N T R U M 9

103

mes tjerash janё edhe si pasojё e dobёsimit tё besimit. Tё deprimuarit

shpesh vendosin t’i japin fund jetёs me vetёvrasje e vetёvarje, ose

edhe pёrmes tё ashtuquajturёs ‘vdekje tё dinjitetshme’ - eutanazisё.

Nuk ka ilaҫ mё efikas se besimi i fuqishёm shpirtёror nё Zotin, pёr t’i

tejkaluar format e krizave psikike e mendore.

SOCIOLOGJIA

Ështё e qartё se shkencat ekzakte nuk ofrojnё asnjё fije pёrgjigje

mbi kuptimёsinё e tёrё ekzistencёs sonё. Nё tё vёrtetё, ato anash-

kalojnё ҫёshtjet vendimtare pёr humanitetin, duke abstrahuar ҫdo gjё

subjektive si arsyen, vetёdijen, vullnetin, lirinё, shpresёn etj. Pikёrisht

religjioni ёshtё ai qё e mbush atё hapёsirё, tё cilёn shkenca e le tё

zbrazёt. Ai i plotёson ato nevoja individuale e kolektive, tё cilat

shkenca nuk mundet. Thjesht, religjioni i zgjidh ato enigma jetёsore

pёr tё cilat shkenca s’mund tё ketё qasje. Shkenca na jep neve tekno-

logjinё, ndriҫimin elektrik, telekomunikimin, komunikimin virtual,

internetin, satelitёt kozmikё dhe deshifron diagnoza, duke pasur

sukses nё pengimin dhe shёrimin e njё numri tё dukshёm sёmundjesh.

Mirёpo, sikurse pohon Max Horkmeimer tek ‘Errёsimi i mendjes’,

“Religjioni nё formё tё shёrbimit shpirtёror ofron kthjelltёsi, ekuili-

brim moral, fat dhe i pengon format e nduarduarta tё sёmundjeve,

ashtu sikurse edhe shkenca, madje nё disa raste edhe mё mirё”.

Religjioni nuk pёrfshihet nё shpjegimin empirik tё fakteve, por nё

interpretimin vleror tё tyre, e vlerat nuk mund tё deduktohen nga

shkenca. Aty ku ndalet fuqia shpjeguese e shkencёs, fillon fuqia ngu-

shёlluese e religjionit, sepse fuqia e religjionit kёndellet mu atёherё

kur shteret fuqia e shkencёs. Shkenca nё mёnyrё efikase i plotёson

nevojat konkrete, por i anashkalon nevojat abstrakte, p.sh: etjen pёr

pavdekshmёri, tё mpiksur nё qenien e njeriut qysh herёt, gjё qё e

dёshmon shkrimi mё i vjetёr ‘Epi i Gilgameshit’. Gjoro Shushnjiq te

‘Fuqia dhe pafuqia e shkencёs nё kritikёn e religjionit’, pohoi se “tё

vёrtetat shkencore gjithnjё janё jo tё plota dhe relative. Njeriu ka

nevojё pёr diҫ tё plotё dhe absolute. Ato nevoja absolute i plotёson

religjioni. Religjioni e plotёson nevojёn qё hipotetikja tё shndёrrohet

nё kategorike, e pasigurta nё tё sigurtё dhe e vdekshmja nё tё pav-

dekshme” [37]. Max Horkhmeimer, te ‘Kritikё mendjes instrumen-

tale’, theksoi se “nё esencё, religjioni ka depёrtuar pakufishmёrisht nё

tё kufishmen, pёrjetёsisht nё kohёzgjatjen e kalimtares, ashtu qё kjo

C E N T R U M 9

104

hierarki tashmё s’mund tё ndahet nga gjuha” [182]. Kёshtu, shkenca

dhe religjioni, si dy autoritete, e plotёsojnё njёra-tjetrёn. Gjoro

Shushnjiq te ‘Fuqia dhe pafuqia e shkencёs nё kritikёn e religjionit’,

thotё se “shkenca dhe religjioni janё ҫelёsa origjinal pёr hapjen e

thesarit botёror, pёr ata qё dinё t’i pёrdorin praktikisht cilёndo prej

tyre”. “Shkencёtari mund tё ketё dije pёr atё ҫfarё nuk ёshtё ai vetё,

andaj pikёrisht pёr kёtё i ikё vetёdija pёr veten e tij. I zёnё dhe i

preokupuar gjithnjё me angazhim, shkencёtari ndodhet pёrherё i kyҫur

nё aksion, ashtu qё nuk mund tё gjejё (rezervojё) kohё pёr heshtje e

qetёsi, as dёshirё dhe as forcё qё tё mendojё pёr vetveten: kur thjesht

do ta ndiejë se ёshtё. Ai identifikohet me aksionin nё atё mёnyrё sa

asnjёherё s’mund t’i japё kuptim botёs nё tё cilёn jeton dhe vdes. Kjo

vetёharresё nё aktivitet, e cila rrjedh nga racionaliteti shkencor, bёhet

burimi mё i thellё i antihumanizmit dhe antiintelektualizmit. Njёmend

shtaza ёshtё drejtpёrdrejt unike me veprimtarinё e vet jetёsore, por

njeriu s’duhet tё sillet si i tillё” [42-43]. Ai duhet tё gjejё forcё men-

dore e logjike qё tё dalё nga vetja pёr tё menduar pёr vetveten. Reli-

gjioni ёshtё treguar e dёshmuar shumё efikas edhe nё ruajtjen e

kohezionit dhe solidaritetit shoqёror, tё cilin e hetoi Emil Dyrkemi

[Format elementare tё jetёs religjioze] te shumё bashkёsi e shoqёri

religjioze.

Sot, kur nё shumё shtete janё shtuar format e keqqeverisjes,

nepotizmit, korrupsionit dhe dukurive tjera negative, nevoja pёr njerёz

religjioz qё interesin e pёrgjithshёm - atё tё popullit e vendosin mbi

interesin e tyre, ёshtё nevojё e jashtёzakonshme. Njerёzit e tillё nuk

zbresin nga qielli. Ata duhet tё edukohen nё njё proces tё gjatё

socializues - edukativ e arsimor, tё mbёshtjellur me bindje e besim tё

shёndoshё nё Zot. Ështё dёshmuar se vetёm dituria laike e zhveshur

nga besimi, nuk ёshtё e mjaftueshme pёr tejkalimin e problemeve

shoqёrore. Shtrёngimi i ligjeve dhe vendosja e gjithandejshme e

kamerave survejuese, nuk krijon virtyte, as karaktere dhe as veprime

tё moralshme. Ato mund tё ofrojnё vetёm zgjidhje momentale pёr disa

probleme, por kjo megjithatё ёshtё larg krijimit tё njё shoqёrie tё

shёndoshё e humane nё kuptimin e plotё tё fjalёs. Nё mungesё tё

kёsaj, sot njeriu ёshtё atomizuar, ёshtё fragmentuar dhe ёshtё roboti-

zuar. Atij lipset t’i jepet edukatё fetare nё shkolla, ashtu qё krahas

dijes shkencore, tё marrё edhe edukatёn religjioze, qё krahas mёsimit

ta ketё edhe besimin.

C E N T R U M 9

105

CONCLUSION

In order to understand the role of religion in human life, it is

important to refer to Blaise Pascal’s “heart’s reason” melted in the

oath that should remove the curtain of disbelief to any atheist, skeptic

and agnostic: “If God does not exist, while I have believed, after my

death I will have no harm for what I have believed; but if God exists,

and I have believed, after my death I know that He will reward me for

having believed Him.” In this context was the answer given by the

priest converted to an Islamic preacher Ahmet Deedat to an atheist:

“How would you feel that if after death you were informed somehow

that all what you believed to that faith has in vain?” To that, Deedat

replied: “Of course I would not feel worse than you when you’d

understand that what you have denied was true.”

LITERATURA

1. Levinas, Emanuel, Etika dhe pafundёsia, Fryma, Dukagjin, 2003

2. Eco, Umberto, Struktura e papranishme, Fryma, Dukagjin, 2003

3. Ferri, Lyk, Homo Aestheticus, Shpikja e shijes nё epokёn e

demokracisё, Elena Gjika, Tiranё, 2002

4. Platoni, Apologjia e Sokratit, Rilindja, Prishtinё 1986

5. Locke, John, Letёr pёr Tolerimin, Plejad, Tiranё, 2002

6. Bacon, Francis, Atlantida e re, Rilindja, Prishtinё 1982

7. Berkeley, George, Traktat mbi parimet e njohjes njerёzore,

Phoenix, Tiranё, 2002

8. Zhan Zhak Ruso, Kontrata sociale, Rilindja, Prishtinё, 1977

9. Nietzsche, Friedrich, Shndёrrimi i tё gjitha vlerave, Eugen,

Tiranё, 2002

10. From, Erich, Njeriu pёr vete, Phoenix, 2003

11. From, Erich, Psikoanaliza dhe feja, Plejad, Tiranё, 2002

12. Friedrich, Nietzsche, Antikrishti, ASD, Tiranё, 2000

13. Horkheimer, Max, Pomračenje uma, Veselin Masleša,

Svjetlost, Sarajevo, 1989

14. Horkheimer, Max, Kritika instrumentalnog uma, Globus,

Zagreb, 1988

15. Shushnjiq, Gjoro, Fuqia dhe pafuqia e shkencёs nё kritikёn e

religjionit