public disclosure authorized ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ...

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË:Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí íºõöºëä

ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

2010 îíû 9 äóãààð ñàð

Äýëõèéí Áàíê Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñÕ¿íèé Õºãæëèéí Ñåêòîðûí Íýãæ

Äýëõèéí Áàíêíû áàðèìò áè÷èã

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

Pub

lic D

iscl

osur

e A

utho

rized

wb406484

Typewritten Text

52925

Ìîíãîë óëñûí äýýä áîëîâñðîë: Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ºíººãèéí íºõöºëä

ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

2010 îíû 9 äóãààð ñàð Äýëõèéí Áàíê Ç¿¿í Àçè, Íîìõîí Äàëàéí Á¿ñÕ¿íèé Õºãæëèéí Ñåêòîðûí Íýãæ

Äýëõèéí Áàíêíû áàðèìò áè÷èã

ÈËÒÃÝË ¹ 52925-ÌÍ

ÂÀËÞÒÛÍ ÕÀÍØ

1 àì. äîëëàð = 1,168.20 òºãðºã \2007\1 àì. äîëëàð = 1,171.36 òºãðºã \2008\1 àì. äîëëàð = 1,358.19 òºãðºã \2009\

ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÆÈË

1 ñàðûí 1-íýýñ 12 ñàðûí 31

ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ

ÁÌÈ¯Ç Áîëîâñðîëûí Ìàãàäëàí Èòãýìæëýõ ¯íäýñíèé çºâëºë

ÁÑÌÒ-2 Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº -2

ÁÑØÓß Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ Óõààíû ßàì

ÄÁÁ Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä

ÄÍÁ Äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í

ÅÁÑ Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü

ÌÁÑÌÀÇÒ Ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ìýðýãæèë-àðãà ç¿éí òºâ

ÌÓÁÈÑ Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëü /

ÌÓÈÑ Ìîíãîë óëñûí Èõ ñóðãóóëü

ÑÒÑ Ñóðãàëòûí Òºðèéí Ñàí

ÒÌÁÑ Òåõíèêèéí áîëîâñðîë, ìýðýãæëèéí ñóðãàëò

ÕÀÀÈÑ Õºäºº àæ àõóéí èõ ñóðãóóëü

ØÓÒÈÑ Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí èõ ñóðãóóëü

ÝÇÕÀÕÁ Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãà

ÝÌØÓÈÑ Ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæëýõ óõààíû èõ ñóðãóóëü

Îðîí õàðèóöñàí Çàõèðàë: Êëàóñ ÐîõëàíäÑåêòîðûí çàõèðàë: Ýììàíþýë ÆèìåíåçÑåêòîðûí ìåíåæåð: Ýäóàðäî Âåëåç ÁàñòèëëîÁàãèéí àõëàã÷: Êèí Áèíã Âó

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ i

ÀÃÓÓËÃÀ

Òàéëàíãèéí õóðààíãóé . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .v

1. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí äàðààãèéí øàòíû áîëîâñðîëûí àñóóäëóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.1. Øèëæèëòýýñ õîéøõè ¿åèéí áîëîâñðîëûí õºãæèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

1.2. Äýýä áîëîâñðîëûí áîäëîãûí çàðèì àñóóäëóóä. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

2. Óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.1. Óð ÷àäâàðààñ øàëòãààëñàí îðëîãûí ÿëãàà ºñ÷ áàéíà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.2. Àæëûí áàéðíû ºñºëòèéí õàíäëàãà. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

2.3. Öàãàà÷ àæèë÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

2.4. Ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

3. Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð, òýãø áàéäàëä óäèðäëàãà, ñàíõ¿¿æèëò íºëººëºõ íü . . . . . . . . . . . 13

3.1. Çàñàãëàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

3.2. Ìàãàäëàí èòãýìæëýë áà ÷àíàðûí áàòëàìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

3.3. Ñàíõ¿¿. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

3.4. Ñóðãàëòûí òºëáºð áà îþóòíû ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

3.5. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí øèíý÷èëñýí ìàñòåð òºëºâëºãººíèé ñòðàòåãè . . . . . . . . . . . 27

4. Äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûí õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.1. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðãèéã ÿëãààòàé áîëãîõ,

òàñðàëòã¿é ñóðãàëòûí òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29

4.2. ªðñºëäººíä òóëãóóðëàñàí ñàíõ¿¿æèëòèéã íýâòð¿¿ëýí õºðºíãèéã öººõºí ãîë

ñóðãóóëèóäûí ñàíõ¿¿æèëòýä òºâëºð¿¿ëýõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

4.3. Äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññ áà ÷àíàðûí áàòëàìæ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

4.4. Îëîí íèéòèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, õýðýãëýã÷äèéã õàìãààëàõ . . . . . . . . . . . . . . 38

4.5. Ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèéã çîðèëòîò á¿ëýãò ÷èãë¿¿ëýõ,

ñóóðü áîëîâñðîëûã ñàéæðóóëàõ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

5. Òåõíèêèéí áîëîâñðîë áà ìýðýãæëèéí ñóðãàëò: äýýä áîëîâñðîëûã

îðëîõ íýã õóâèëáàð áàéæ áîëîõ óó? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

5.1. Ìîíãîëûí ÒÁÌÑ-ûí òîãòîëöîîíû á¿òýö áà ¿ð ä¿í . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

5.2. Ìîíãîëûí ÒÌÁÑ-ûí òîãòîëöîîíû ÷àíàðûí àñóóäëààð òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóä 43

5.3. ×àíàð áà íèéöèéã ñàéæðóóëàõ õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

6. Ä¿ãíýëò. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Àøèãëàñàí ìàòåðèàë. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

ii ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

Õ¯ÑÍÝÃÒÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Õ¿ñíýãò 1. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ºñºëò, 1991-2009 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Õ¿ñíýãò 2. 10,000 õ¿íä íîîãäîõ äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2

Õ¿ñíýãò 3. Õàìðàí ñóðãàëòûí áîõèð æèí, áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé àíãèëëààð,

1991, 1995, 2000 áà 2007 îí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Õ¿ñíýãò 4 Áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ õàìàðàí îëîõ îðëîãûí ÿëãàà,1998 áà 2007 îí . . . . . . . . . . 8

Õ¿ñíýãò 5. Áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ õàìààðàí îëîõ îðëîãûí ÿëãàà,íàñíû á¿ëãýýð, . . . . . . . . . . 9

Õ¿ñíýãò 6. Öàëèíãèéí õóâààðèëàëò, ñàëáàðààð, 1998 áà 2007 îí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

Õ¿ñíýãò 7. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí óëñûí òºñâèéí çàðëàãà, 1991, 2002, 2007 . . . . . . . . . . . . 18

Õ¿ñíýãò 8. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æèëòèíé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä, 2007 îí . . . . . . 20

Õ¿ñíýãò 9 Íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðäëûí õàðüöóóëàëò /àì. äîëëàð/ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Õ¿ñíýãò 10 Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàã÷èä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Õ¿ñíýãò 11 Ñóðãàëòûí òºëáºðèéí õàðüöóóëàëò, íýã õ¿íä íîîãäîõ ¿íäýñíèé

íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâèàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Õ¿ñíýãò 12. Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õºðºíãèéí õóâààðèëàëò, 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Õ¿ñíýãò 13. Êîëëåæèä ñóðàëöàõ íèéò çàðäàëä ñóðãàëòûí çàðäëûí ýçëýõ õóâü . . . . . . . . . . . . . . 27

Õ¿ñíýãò 14. ÝÇÕÀÕÁ-ûí áîëîí áóñàä çàðèì îðíû äýýä áîëîâñðîëûí ãóðâàí òàëò òîãòîëöîî 30

Õ¿ñíýãò 15. Äýëõèéí òýðã¿¿ëýõ ñóðãóóëèóäûí çýðýãëýë, 2007 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

Õ¿ñíýãò 16. Áàéðøëûí áîëîí îðëîãûí ÿëãààòàé áàéäàë íü áîëîâñðîë

ýçýìøèëòèéí áàéäàëä íºëººëæ áàéãàà áàéäàë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

Õ¿ñíýãò 17. Ìîíãîëûí ÒÁÌÑ-ûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

ÇÓÐÃÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Çóðàã 1. Õàìðàí ñóðãàëòûí õóâü, íàñíû àíãèëàëààð, 1998 áà 2007 îí . . . . . . . . . . . . . . . . . 4

Çóðàã 2. 25-55 íàñíû àæèëëàãñàäûí îðëîãûí ÿëãàà , 1998-2007 / öàãèéí õºëñ/ . . . . . . . . . . 7

Çóðàã 3. Äýëõèéí ò¿âøíèé èõ ñóðãóóëèéí øèíæ ÷àíàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Çóðàã 4. Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóðûã ºðãºæ¿¿ëñýí áàéäàë . . . . . . . . . . . . 25

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ iii

ÕÀÉÐÖÃÓÓÄÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Õàéðöàã 1. Êàëèôîðíèéí èõ ñóðãóóëèóä áà îëîí íèéòèéí êîëëåæèéí òîãòîëöîî . . . . . . . . . . 31

Õàéðöàã 2. ªðñºëäººíò ñàí íü ñàíõ¿¿æèëòèéí øèíýëýã õýðýãñýë ìºí.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Õàéðöàã 3. Øèíý Çåëàíäûí äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññ. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

Õàéðöàã 4. Äýýä áîëîâñðîëûí õóâèéí ñóðãóóëèóäûí ÷àíàðûã õàíãàõ Ñèíãàïóðûí òóðøëàãà 37

Õàéðöàã 5. Èòàëè, ×èëèéí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí àæèãëàëò õèéäýã òóðøëàãà. . . . . . . . . . . 39

Õàéðöàã 6. Ñèíãàïóðûí Òåõíèêèéí áîëîâñðîëûí èíñòèòóòûí

êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ çàãâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Õàéðöàã 7. Äàíè óëñûí ÒÌÁÑ-ûí áàãø íàðò òàâèãäàõ øààðäëàãà áà ñóðãàëò . . . . . . . . . . . . . . 47

Õàéðöàã 8. Àâñòðàëèéí ìýðýãæëèéí ÷àäàìæèéí á¿òýö. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

ÕÀÂÑÐÀËÒÛÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ

Õàâñðàëò 1. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Õàâñðàëò 2. Çàëóó áîëîí õèæýýë íàñíû íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ñóðñàí æèë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Õàâñðàëò 3. Äýýä áîëîâñðîë ýçýìøñíýýð îëîõ îðëîãûí ÿëãàà, îí, íàñíû àíãèëàë,

õ¿éñ, àæèë ýðõëýëòèéí ñàëáàðààð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Õàâñðàëò 4. Ýëñýëòèéí íýìýãäñýí ìýäýýëýë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Õàâñðàëò 5. Ýëñýëòèéí ìýäýýëýë, ò¿âøíýýð, ñóðãóóëèéí òºðëººð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

Õàâñðàëò 6. Ýëñýëò, ìýðýãæëèéí ÷èãëýëýýð, ò¿âøíýýð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

Õàâñðàëò 7. Ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâñàí îþóòíóóä, ò¿âøíýýð, ñóðãóóëèéí òºðëººð . . . . . . . . . . 71

Õàâñðàëò 8. Áàãø íàðûí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77

Õàâñðàëò 9. Ñ¿¿ëèéí ¿åèéí äýëõèéí ýðäýì øèíæèëãýýíèé îíöëîõ ñàíàà÷ëàãóóä . . . . . . . . . . . 78

iv ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

ÒÀËÀÐÕÀË

Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûã Äýëõèéí áàíêíû, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òýðã¿¿ëýõ ìýðýãæèëòýí Êèí Áèíã Âó óäèðäàí ã¿éöýòãýëýý. Äýýä áîëîâñðîëûí õºãæèë, ñàíõ¿¿æèëò, ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí õýñãèéã Ïðàòèéê Òàíäîí áè÷ñýí. Çºâëºõ Ôóóê Èåí ×îíã òåõíèê, ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí àñóóäàëä ¿íýëãýý õèéñýí. Çºâëºõ Êðèñ Ñàêåëëàðèó àìüæèðãààíû ò¿âøèíãèéí ñóäàëãààíû ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàìààð õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õàíäëàãûí òàëààð ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëñàí. Ðîáåðòà Áàññåò Øèíý Çåëàíäûí äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññûí òàëààðõ ìýäýýëëýýð õàíãàñàí. Õ¿íèé õºãæëèéí ìýðýãæèëòýí ×. Òóíãàëàã áàðèìò áè÷ãèéí àãóóëãàä ¿íýòýé ñàíàë ºã÷, Ìîíãîë õýë äýýðõ îð÷óóëãûí ÷àíàðûã õÿíàõàä òóñàëñàí. Ìºí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàõ ÿâöàä, îðîí õàðèóöñàí ìåíåæåð Àðøàä Ñàéåä áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àõëàõ àæèëòàí Æýéìñ Ðåéõåðò íàðòàé óóëçàæ ÿðèëöñàí áîëíî.

Äýýä áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûí àñóóäëûã òîìü¸îëîí, áàãèéí àæèëëàãààã ñóäàëãààíä ÷èãë¿¿ëñýíä Áîëîâñðîëûí ñàéäàä áàã òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ìîíãîëûí àëáàíû õ¿ì¿¿ñ áîëîí áàãø íàð, ÿëàíãóÿà ÁÑØÓß-íû äýýä áîëîâñðîëûí ãàçðûí äàðãà Ì. Áààñàíæàâ, Ìîíèòîðèíã, ¿íýëãýýíèé ãàçðûí äàðãà áºãººä äýýä áîëîâñðîëûí ãàçðûí äàðãà àñàí Ð. Áàò-Ýðäýíý, Õºäººãèéí áîëîâñðîë, õºãæëèéí òºñëèéí óäèðäàã÷ Ä. Õèøèãáóÿí, Á¿õ íèéòèéí áîëîâñðîëûí òºëºº ¿ð ä¿íä ò¿ðãýí õ¿ðýõ òºñëèéí äýä çàõèðàë Î. Î÷èðõóÿã, ìîíèòîðèíã ¿íýëãýýíèé ãàçðûí àæèëòàí À. Öîëìîí, äýýä áîëîâñðîëûí ãàçðûí àæèëòàí Ä. Áàÿð, Áîëîâñðîëûí ä¿í øèíæèëãýýíèé òºâèéí àæèëòàí Ö. Ýðäýíýöýöýã, Áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýõ ¿íäýñíèé çºâëºëèéí ãàäààä õàðèëöàà, ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí õºòºëáºðèéí àõëàõ ìýðýãæèëòýí Ä. ×óëóóíöýöýã íàðò äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû àñóóäëààð ìýäýýëýë, ñàíàë áîäëîî õóâààëöàæ, áèäýíä ¿íýòýé çºâºëãºº ºã÷ áàéñàíä òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí çºâëºõ áîëîâñðîëûí ìàñòåð òºëºâëºãºº, õèéãäýõ ººð÷ëºëòèéí òàëààð ñàíàë áîäëîî õóâààëöñàí çºâëºõ Æ¿ãäýðèéí Áÿìáàöîãòîä áàÿðëàëàà. Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíû òàëààð ººðñäèéí ñàíàà áîäëîî áèäýíòýé õóâààëöñàí Àéâàíõó Ìàéíç ÕÕÊ áîëîí Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí õîëáîîíû òºëººëºã÷ íàðò òàëàðõàë èëýðõèéëæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã õÿíàí òîõîîõ àæëûã áîëîâñðîëûí òýðã¿¿ëýõ ìýðýãæèëòýí Æàìèë Ñàëìè áîëîí áîëîâñðîëûí òýðã¿¿ëýõ ìýðýãæèëòýí Óèëüÿì Ýêñïåðòîí íàð ã¿éöýòãýñýí áîëíî.

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ v

ÒÀÉËÀÍÃÈÉÍ ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ

1990-ýýä îíû ýõýýð òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëä ñóóðèëñàí àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíä øèëæñýí ¿åýñ õîéøõè õóãàöààíä Ìîíãîë óëñàä äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî èõýýõýí ºðãºæñºí þì. 1992 îíîîñ 2007 îíû õîîðîíä äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí òîî äºðºâ äàõèí, õàìðàëòûí òîî çóðãàà äàõèí íýìýãäýæ, áîõèð õàìðàëòûí õóâü 14 õóâèàñ 47 õóâü áîëæ ºññºí áàéíà.

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð ºíäºð óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý íýìýãäñýí íü äýýä áîëîâñðîëûí õàìðàëòûã òýëñýí. Ýíý õàíäëàãà íü äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ ºðõèéí õýðýãöýý íýìýãäýõýä ò¿ëõýö áîëñîí. 1990-ýýä îíû ýõýýð ÷ºëººò çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí òîëòîëöîîíä øèëæèæ, äýýä áîëîâñðîëä õóâèéí ñåêòîðûí îðîëöîîã õóóëü÷èëñíààð äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ ÿâö ºðãºæèí òýëñýí áàéíà. Ãýõäýý äýýä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýíèé ýíýõ¿¿ òýëýëò íü óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèóä òºëáºðòýé ñóðãàëòàä øèëæèæ, õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí òîî íýìýãäýõ áàéäëààð õýðýãæñýí. Èéìýýñ, äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò íîãäîõ óëñûí òºñâèéí íèéò çàðëàãûí õýìæýý 14 îð÷èì õóâüä õýâýýð áàéíà. Ýíý ¿ç¿¿ëýëò Õÿòàä óëñàä 20 õóâüòàé áàéäàã.

Õýäèéãýýð ýíý áîäëîãî íü äýýä áîëîâñðîëûí ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõàä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýñýí áîëîâ÷ Ìîíãîë óëñûí îëîí óëñàä ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëæ ÷àäàõ òºãñºã÷äèéã áýëäýí ãàðãàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Ýíý á¿õýí íü õÿìä áºãººä ÷àíàðã¿é áîëîâñðîë, çàõ çýýë äýýðõ óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí õîîðîíäûí ¿ë çîõèöîë, õîò õºäººãèéí áîëîí áàÿí ÿäóó èðãýäèéí õóâüä áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø áîëîìæ áóþó õ¿ðòýýìæèéí òýãø áóñ áàéäëûã áèé áîëãîñîí.

ªíººäºð äýýä áîëîâñðîëûí íýã îþóòàíä íîîãäîõ òºñâèéí çàðëàãà 339 îð÷èì àì. äîëëàð áàéãàà íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòààñ äîîãóóð áàéíà. ̄ ¿íòýé õàðüöóóëàõàä, Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãûí /ÝÇÕÀÕÁ/ îðíóóäàä èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòàíä íîîãäîõ òºñâèéí çàðëàãà 11,512 àì. äîëëàð áàéíà. Óëñûí òºñâèéí ñàíõ¿¿æèëòûí õ¿ðýëöýýã¿é áàéäàë áîëîí õóâèéí îëîí æèæèã áàéãóóëëàãóóä ñàëáàðò îðæ èðñíýýð, äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé îðøèí òîãòíîõ àñóóäàë íü îþóòíû ñóðãàëòûí òºëáºðò ñóóðèëæ, îþóòíóóäûí òîîã îëíîîð íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà.

¯¿íòýé óÿëäààä, ìýðýãæëèéí ºíäºð ÷àäâàðòàé áàãø íàðûã àâ÷ àæèëëóóëàõ, ñóðãàõ áà ñóðàõ íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ýñâýë áàãø àæèëëàãñàäûí ìýðýãæèë, óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä çàðöóóëàõ õºðºíãº íººöèéí áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë áàéíà. Óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèéí ¿íäñýí áàãø íàðûí öàëèí îéðîëöîîãîîð 300 àì. äîëëàð áàéãàà íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí öàëèíãààñ áàãàõàí çºðººòýé áàéíà. Õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí ïðîôåññîðóóäûí öàëèí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã áîëîâ÷ åðºíõèéäºº òèéì ÷ ºíäºð áèø áàéäàã. Óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí äºíãºæ 23 õóâü, õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí 15 õóâü íü äîêòîðûí çýðýãòýé áàéíà. Ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí ñàéæðóóëàõàä çàðöóóëàõ õºðºíãèéí íººö áîëîëöîî, õºõ¿¿ëýí äýìæèõ õºø¿¿ðýã áàãà áàéíà.

•

•

vi ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä èë¿¿ õýðýãöýýòýé áàéãàà ìýðýãæë¿¿ä áîëîí îäîî îþóòíóóäûí ñóðàëöàæ áàéãàà ñàëáàðóóä õîîðîíäîî íèéö ìóóòàé áàéíà. Õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí äèéëýíõ íü íèéãìèéí óõààí, áèçíåñèéí ìýðýãæëýýð ñóðàëöóóëæ áàéãàà íü õÿìä ºðòºãòýé áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì. Õàðèí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ìýðýãæëèéí ýðýëò õýðýãöýý èõ áàéãàà áîëîâ÷ íèéò ñóðàëöàãñàäûí äºíãºæ 23 õóâü íü ýíý ÷èãëýëýýð ñóðàëöàæ áàéíà.

Èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí òîîíû ºñºëò íü çàõ çýýë äýõ àæëûí áàéðíû ºñºëòòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ õóðäàöòàé áàéãàà íºõöºëä ÷àíàðã¿é òºãñºã÷äèéí èðýýä¿é á¿ðõýã áàéíà. Èõ äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äºíãºæ 36 õóâü íü àæèë îëæ áàéõàä òåõíèèê ìýðýãæëèéí ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí 60 õóâü àæëûí áàéðòàé áîëæ áàéíà. Àæëûí áàéð îëæ ÷àäñàí, äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèã÷äèéí äèéëýíõè íü óëñûí ñóðãóóëü òºãñºã÷èä áàéíà.

Õýäèéãýýð äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí òºëáºð ºíäºð áàéãàà ÷ ãýñýí òºëáºðèéí ÷àäâàðòàé õîòûí ýöýã, ýõ÷¿¿ä õ¿¿õäýý èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöóóëñààð áàéíà. Õ¿í àìûí äºíãºæ òýí õàãàñ îð÷èì íü õîòîä àìüäàð÷ áàéãàà ÷ íèéò îþóòíóóäûí 70 îð÷èì õóâü íü õîòûí îþóòíóóä áàéíà. Óëñûí áîëîí õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëáºð õàðüöàíãóé ºíäºð, ñóðãóóëü ñóðãóóëüä ÿëãààòàé ÷ æèëèéí òºëáºð íü äóíäæààð 300 îð÷èì àì. äîëëàð áàéíà.

Ñóðãàëòûí òºëáºð íü ºðõ ãýð¿¿äèéã çýýëèéí äàðàìòàä îðóóëæ áàéíà. Ìàë÷äûí àâñàí á¿õ çýýëèéí 67 îð÷èì õóâü íü äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí òºëáºðò çîðèóëàãääàã áàéíà.

Èõ äýýä ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ÷àíàð áîëîí òóõàéí ìýðýãæëýýð òºãñºæ ãàðñíû äàðààõ àæëûí áàéðíû îëäîöûí òàëààðõè ìýäýýëýë äóòàãäàëòàé áàéíà. Ýíý òîõèîëäîëä áîëîâñðîëûí õýðýãëýã÷èä áóþó ýöýã ýõ÷¿¿ä, çàëóó÷óóä òîäîðõîé ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ñîíãîëò õèéõ áîëîìæ áàãàòàé áàéíà.

Äýýä áîëîâñðîëûí äýä ñàëáàðûã øèíý÷ëýí ººð÷ëºõ àñóóäàë íýí ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò ñóðãàëòûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéí òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëàõ òàëààð õýä õýäýí àðãà õýìæýý àâàõûã ñàíàë áîëãîæ áàéãàà þì.

Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ íü îëîí óëñûí õýìæýýíä ºðñºëäºõ Ìîíãîë óëñûí ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä íýí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. ¯¿íèé òóëä, ñòðàòåãèéí ñîíãîëòûã õèéõ, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ, äýýä áîëîâñðîëûí õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Äàðààõü àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëýõ òàëààð áîäîëöîæ áîëîõ þì:

Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã çîõèñòîé òîãòîëöîîíä îðóóëæ, íººö áîëîëöîîã öººí òîîíû, ãîë ñóðãóóëèóä áîëîí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä õ¿ðýõýä íü òýäãýýðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

Õàìãèéí ñàéí õºòºëáºð¿¿äýä õºðºíãº íººöèéã õóâààðèëàõàä /òîíîã òºõººðìæ àâàõ, áàãø íàðûã ñóðãàõ ãýõ ìýò/ ºðñºëäººíò ñàíõ¿¿æèëòèéí æóðìûã íýâòð¿¿ëýõ, èíãýõäýý ã¿éöýòãýëèéí ¿íýëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò áîëîí çàõ çýýëä ãàðãàæ áàéãàà òºãñºã÷èäòýé õîëáîîòîé ¿ð ä¿íä ñóóðèëàí, ãóðâàí æèëèéí öèêëòýéãýýð ñàíõ¿¿æèëò îëãîõ õºòºëáºð¿¿äèéã ñîíãîõ;

•

•

•

•

•

•

•

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ vii

Áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýõ áîëîí ÷àíàðûí áàòàëãààíû ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, îëîí óëñûí æèøèã ñòàíäàðòûã õýðýãëýõ çàìààð óëñûí áîëîí õóâèéí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîã çîõèñòîé áîëãîõ, ñàéí ÷àíàðûí ãàäààäûí õºòºëáºð Ìîíãîëä ºðñºëäºõ áîëîìæèéã íýýõ;

Îëîí ÷èãëýëýýð òºðºëæñýí, ãýõäýý íýãäìýë íýã äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ, èíãýñíýýð äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà á¿ð á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, ìºí ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä øèëæèí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

Äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ, ñàíõ¿¿æèëòèéí øèéäâýðèéã ãàðãàõ, ñóðãóóëèóäûí á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéã õÿíàõ çîðèëãîîð ãîë ãîë ìýðýãæëèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí õºãæèíã¿é îðíóóäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîéãîîð äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññûã áàéãóóëàõ;

Õ¿ðòýýìæèéí òýãø áàéäëûã ñàéæðóóëàõ, õýðýãëýã÷äèéí ýðõèéí õàìãààëëûã ñàéæðóóëàõ çîðèëãîîð äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ:

Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóðûã ÷àíãàòãàõ, ñàíãèéí çàðöóóëàëòûã áàãà îðëîãîòîé ºðõèéí îþóòíóóäûã äýìæèõýä ÷èãë¿¿ëýõ;

Ñóóðü áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ÿäóó ºðõèéí õ¿¿õä¿¿ä ñóðãóóëèà ä¿¿ðãýí äàðààãèéí øàòíû ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ;

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, èõ äýýä ñóðãóóëü á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò, òóõàéí ìýðýãæëýýð òºãñºã÷èä íü çàõ çýýëä õýð õóðäàí àæèë îëæ áàéãàà ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ çàìààð îþóòíóóäûí ñóðàõ ñóðãóóëü, ìýðãýæëýý çºâ ñîíãîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ.

Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí à÷ààëëûã áóóðóóëàõ, çàëóóñò ººð ñîíãîëòóóäûã áèé áîëãîõûí òóëä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí àõëàõ àíãèä òåõíèê, ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë îëãîõ áîëîìæèéã ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé.

•

•

•

•

•

•

viii ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

Òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóä, øèéäâýðëýõ õóâèëáàðóóä

Äýä ñàëáàð Àñóóäëóóä Çºâëºìæ¿¿ä

Äýýä áîëîâñðîë

ªðòºã õÿìä, ÷àíàð ìóó

Äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ, ñàíõ¿¿æèëòèéí øèéäâýðèéã ãàðãàõ, ñóðãóóëèóäûí á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðãèéã õÿíàõ çîðèëãîîð ãîë ãîë ìýðýãæëèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí õºãæèíã¿é îðíóóäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîé äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññûã áàéãóóëàõ; Õºòºëáºðèéí ÷àíàð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ¿ð ä¿í, ñóðãàëòûí îð÷èí çýðýã ¿ç¿¿ëýëòýýð èõ äýýä ñóðãóóëèóäûã çýðýãëýõ Èõ äýýä ñóðãóóëèóä ÷àíàðûí áàòëàìæ àâàõ, ÷àíàð ñàéæðóóëàõ, ìàãàäëàí èòãýìæëýëä õàìðàãäàõ ñîíèðõëûã áèé áîëãîõ óðàìøóóëàëûí ìåõàíèçì íýâòð¿¿ëýõÈõ äýýä ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûã ñóðãàõ, óð ÷àäâàðûí ò¿âøèí òîãòîîõ, ñåðòèôèêàò îëãîõ ¿íäýñíèé òîãòîëöîîíä õºðºíãº îðóóëàõ çàìààð áàãø íàðûí ìýðýãæèë, ìýäëýã ÷àäâàðûã òàñðàëòã¿é äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõÕºðºíãº íººöèéã èë¿¿ îíîâ÷òîé çàðöóóëàõûí òóëä ºðñºëäººíò ñàíõ¿¿æèëòèéí çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëýõ Ìýðãýøèë äýýøë¿¿ëýõ áîãèíî õóãàöààíû òºëáºðòýé êóðñ¿¿äûã íýâòð¿¿ëýõ Ãàäààäûí èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí îðñîí áàãø íàðò òýòãýëýãèéí õýëáýðýýð òºñâººñ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ìýðãýøèë äýýøë¿¿ëýõ òîãòîëöîîã ñèñòåìòýéãýýð äýìæèõ /¿éëäâýðèéí äàäëàãûã õàìðóóëàí/Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà ººð÷ëºëòèéí õýðýãæèëòèéã õÿíàõ ìîíèòîðèíã, ¿íýëãýýíèé ñèñòåì áèé áîëãîõ

•

•

•

•

•

•

•

•

Çàõ çýýë äýõ óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý áà íèéë¿¿ëýëòèéí çºð¿¿òýé áàéäàë

Èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýõ õ¿ì¿¿ñò çàõ çýýëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë îëãîõ çîðèëãîòîé ñóäàëãààã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõÒºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëòèéí òàëààðõ ñòàòèñòèêèéã ìýðýãæëèéí ÷èãëýë, ñóðãóóëü á¿ðýýð õýâëýí íèéòýëæ, ýëñýã÷äýä ñóðãóóëèà áîëîí ìýðýãæëýý ñîíãîõîä íü òóñëàõÕºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä çîõèöóóëàõûí òóëä îþóòíóóäûã õîëáîãäîõ ìýðýãæë¿¿äýä øèëæ¿¿ëýí ñóðãàõ

•

•

•

Õ¿ðòýýìæèéí òýãø áóñ áàéäàë

Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí á¿òýö, ÷àäàâõè, çîðèëòîò á¿ëýã, ¿éë àæèëëàãààíä øèíý÷ëýë õèéõ Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õºòºëáºð çîðèëòîò ãðóïïàä ÷ìàð õýìæýýãýýýð õ¿ð÷ áàéãààä õÿíàëò òàâèõ, ä¿í øèíæèëãýý õèéõ òîãòîëöîî íýâòýð¿¿ëýõ

•

•

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ ix

Òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëóóä, øèéäâýðëýõ õóâèëáàðóóä

Äýä ñàëáàð Àñóóäëóóä Çºâëºìæ¿¿ä

Òåõíèê ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä

Äýä á¿òýö, òîíîã òºõººðºìæèéí ÷àíàð ìóó

¯éëäâýðèéí ãàçðóóäààñ òîíîã òºõººðºìæèéí õàíäèâ àâàõ Òîíîã òºõººðºìæèéí øèíý÷ëýë õèéõýä õºðºíãº õóâààðèëàõ Äýä á¿òöèéã ñýðãýýí çàâñàðëàõ ñóðãàëòûí öåõ¿¿äèéã áàéãóóëàõ

•••

Òàðõàé áóòàðõàéóäèðäëàãà

Ìýðýãæëèéí ñòàíäàðò, ñóðãàëòûí õºòºëáºð, ñåðòèôèêàò îëãîõ æóðàì, áàãø íàðûí ñóðãàëò, ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíò, ñóðãàëòûí íºõöëèéã õàíãàõ çîðèëãîîð Òåõíèê áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí àñóóäàë õàðèóöñàí øèíý àãåíòëàãèéã øèíýýð áàéãóóëàõ, ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ìýðãýæèë àðãà ç¿éí òºâèéã äýýðõ àãåíëàãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä øèíãýýõ

•

Áàãø íàðûí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë

Øèíýýð áàéãóóëàãäàõ Òåõíèê áîëîâñðîë, ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí àñóóäàë õàðèóöñàí øèíý àãåíòëàã íü áàãø íàðûí ìýðýãæëèéí ò¿âøèíä òàâèãäàõ øààðäëàãûã òîãòîîõ Îäîî àæèëëàæ áàéãàà áàãø íàðò ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ/çààõ àðãà ç¿é áîëîí ¿éëäâýðèéí ò¿íø¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ Øèíýýð àæèëä îðæ áàéãàà áàãø íàðûã ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ áîëîí òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ

•

•

•

¯éëäâýðèéí ãàçðóóäòàé õàìòðàí àæèëëàõÿâäàë õÿçãààðëàãäìàë

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õÿíàí øèíý÷ëýõ, ìýðýãæëèéí ñòàíäàðòûã òîãòîîõ, àæëûí áàéðíû ñóðãàëò õèéõ, øàâü ñóðãàëò áîëîí àæëûí áàéðàí äýýð äàäëàãà îëãîõ ãýì ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèõ øèëæèëòèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéã áèé áîëãîõ

•

Ñàíõ¿¿æèëòèéí ¿ð ºãººæ ìóó

Òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë, õóâèéí õºðºíãº îðóóëàëòûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõÎþóòíóóäàä ñóðãàëòûí òýòãýëýã îëãîõ òîãòîëöîîíä ººð÷ëºëò îðóóëàõ çàìààð çàõ çýýë äýýð ýðýëò õýðýãöýý èõòýé áàéãàà ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä õºðºíãèéí çàðöóóëàëòûã èë¿¿ ÷èãë¿¿ëýõ

•

•

ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ 1

1. ÅÐªÍÕÈÉ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÄÀÐÀÀÃÈÉÍ ØÀÒÍÛ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

1.1. ØÈËÆÈËÒÝÝÑ ÕÎÉØÕÈ ¯ÅÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕªÃÆÈË

Èõ äýýä ñóðãóóëèóä íü óëñ îðíû èðýýä¿éí óäèðäàã÷äèéã áýëòãýí, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ñóóðü áîëñîí òåõíèêèéí áîëîí óäèðäëàãûí ºíäºð ÷àäâàðûã áèé áîëãîäîã. Èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí ã¿éöýòãýäýã ãóðâàí ¿íäñýí ÷óõàë ¿¿ðýã íü ñóðãàõ, íèéãýìä ¿éë÷ëýõ, ñóäàëãàà øèíæèëãýý õºãæëèéí àæèë áàéäàã. Òåõíîëîãèéí àñàð õóðäàöòàé ººð÷ëºëò, äàÿàðøëûí ýðèí ¿åä äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðýã íýí ÷óõàë áºãººä òýä á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéã äýìæèí, ¿íäýñíèé õºãæëèéí ìåõàíèçìûí ÷óõàë õýñýã áîëäîã. Ìîíãîë óëñûí õóâüä, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä äýýä áîëîâñðîëûí îðóóëàõ ÷óõàë õóâü íýìðèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã õàíãàí, õºäºëìºð ýðõëýëòýä òóëãóóðëàí ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí íýã ÷óõàë ¿íäñýí ýëåìåíò ãýæ ¿çýí, äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýëä òýðã¿¿ëýõ à÷ õîëáîãäîë ºã÷ áàéíà.

1.1.1 Äýýä áîëîâñðîë

Òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëä ñóóðèëñàí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöààíä àìæèëòòàé øèëæñýí ¿åèéí íýã àìæèëò íü Ìîíãîë óëñûí äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîî õóðäàöòàé ºðãºæèæ, 2004 îíîîñ 2008 îíû õîîðîíä æèëä äóíäæààð 9 õóâèàð ºñºæ èðñýí ÿâäàë þì. Õàìðàëòûí áîõèð õóâü 1991 îíä 14 õóâü áàéñàí áîë 2009 îíä 47 õóâüä õ¿ðñýí /Õ¿ñíýãò 1/. Íèéò îþóòíû òîî äýýðõ õóãàöààíä 20,000-ààñ 150,000 áîëæ ºññºí. Èéíõ¿¿ õóðäàöòàé ºñºõºä çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò ºíäºð ìýðãýøëèéí óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý íýìýãäñýí, ýíý íü äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ õýðýãöýýã íýìýãä¿¿ëñýí, ìºí õóâèéí õýâøëèéã îðîëöîîã 1991 îíä õóóëü÷èëñàí çýðýã íü õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íºëººëñºí.

Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò õóâèéí õýâøëèéí ¿éë àæèëëàãàà ºñºí íýìýãäýæ èðñýí ÷ óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí æèí õ¿÷òýé õýâýýð áàéíà. Àðâàí äºðºâ áàéñàí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí /ÄÁÁ/ òîî 2009 îí ãýõýä 151 áîëîí íýìýãäñýíèé 72 õóâü íü õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóä áàéíà. Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí øàòíû õàìðàëòûí áîõèð õóâü Õÿòàäûí èéì ¿ç¿¿ëýëòýé /23 õóâü áàéäàã/ õàðüöóóëàõàä áàðàã õî¸ð äàõèí ºíäºð, ÝÇÕÀÕÁ-ûí îðíóóäûí äóíäàæ 55 õóâüòàé îéðîëöîî õóâüä õ¿ðýýä áàéíà. Ýíä òýìäýãëýõýä, äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí 72 õóâü íü õóâèéí õýâøëèéí ñóðãóóëèóä áàéãàà ÷ íèéò îþóòíû 66 õóâü íü óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéíà. Ìîíãîëûí áàãø îþóòíû òîîíû õàðüöàà 22:1 áàéãàà íü ªìíºä Ñîëîíãîñòîé îéðîëöîî, õàðèí ÝÇÕÀÕÁ-ûí äóíäàæ áóþó 16:1 õàðüöààíààñ àðàé äîîãóóð áàéãàà þì. Îþóòíóóä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâàõ áîëîìæòîé áàéäàã íü äýýä áîëîâñðîë îëæ àâàõ õ¿ðòýýìæèíä ýåðýãýýð íºëººëæ áàéíà.

1 Çàñãèéí ãàçðûí Ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ ñòðàòåãèä äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð, õ¿ðòýýìæèéã

2 ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÐÈÌÒ ÁÈ×ÈÃ

Õ¿ñíýãò 1. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ºñºëò, 1991-2009

1991 2009 1991-2009 îíû

ºñºëò, õóâü2009 îíä ýçëýõ õóâü

Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí òîî

14 151 979% 100%

Óëñûí 14 42 200% 28%

Õóâèéí - 109 - 72%

Îþóòíóóäûí òîî 20,000 150,326 652% 100%

Óëñûí 20,000 99,037 395% 66%

Õóâèéí - 50,878 - 34%

Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß.

Æè÷: 2008 îíä ñóðãóóëèóäûí òîî ºíäºð áàéñàí, ãýõäýý ýíä õàìãèéí ñ¿¿ëèéí øèíý÷èëñýí ìýäýýã àâñàí.

Ìîíãîë÷óóä äîòîîäûí èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöàõààñ ãàäíà, ãàäààäàä ñóðàëöàõ áàñ áîëîìæòîé áàéäàã. Ñîöèàëèçìûí ¿åä, ìÿíãà ìÿíãàí îþóòíóóä õóó÷èí Çºâëºëò õîëáîîò óëñ, Ç¿¿í Åâðîïûí îðíóóä, òóõàéëáàë ×åõîñëîâàê, Ç¿¿í Ãåðìàí, Óíãàð, Þãîñëàâò ñóðàëöäàã áàéñàí. Çàñãèéí ãàçðûí îëîí àëáàí õààã÷èä ãàäààäûí èõ äýýä ñóðãóóëü òºãññºí. Øèíý òîãòîëöîîíä øèëæñíèé äàðààãààð, Îðîñ áîëîí øèíýýð ¿¿ñýí áèé áîëîí òóñãààð óëñóóäòàé áîëîâñðîëûí ÷èãëýëýýðõ õîëáîî õàðèëöàà ¿ðãýëæëýõèéí ñàöóó Ñèíãàïóð, Àâñòðàëè, Àíãëè, ÀÍÓ-ä îëîí òîîíû õ¿ì¿¿ñ ñóðàëöàæ ýõýëñýí þì. Ýäãýýð îþóòíóóäûí äèéëýíõè íü õóâèéí çàðäëààð ñóðàëöäàã áà òýäíèé 80 õóâü Ñèíãàïóðò ñóðàëöñàí áàéíà. 2010 îíä Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð Ôóëüáðàéòûí õºòºëáºðèéí õ¿ðýýíä Ìîíãîëûí îþóòíóóäûã äèïëîìûí äàðààõü ñóðãàëòàä ÀÍÓ-ä ñóðãàõ õºòºëáºð áîëîâñðóóëñàí. Èéìýýñ ºíäºð ìýðýãæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã çºâõºí Ìîíãîëä òºäèéã¿é, äýëõèéí îëîí îðîíä ñóðãàõ áîëîìæòîé áàéíà.

Ìîíãîëä äýýä áîëîâñðîë èéíõ¿¿ õóðäàöòàé õºãæèæ èðñíèé ¿ð ä¿íä, 10,000 õ¿íä íîîãäîõ äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîîãîîð çàðèì õºãæèíã¿é îðíóóä /Ñîëîíãîñ, ßïîí, ÀÍÓ, Àíãëè/ áîëîí äóíä îðëîãîòîé /Ìåêñèê, Áðàçèë ãýõ ìýò/ îðíóóäòàé ýíý çýðýãöýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí áàéíà.

Õ¿ñíýãò 2. 10,000 õ¿íä íîîãäîõ äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé òîî

2003 2004 2005 2006 2007

Ìîíãîë 73 84 88 91 N/A

Ñîëîíãîñ 127 126 126 125 125

ßïîí 81 82 83 84 83

ÀÍÓ 81 84 87 89 90

Àíãëè 101 100 105 106 107

Ìåêñèê 34 34 37 40 N/A

Áðàçèë 31 36 41 N/A 43

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí áàíêíû Áîëîâñðîëûí Ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéí ñàí, ÝÇÕÀÕÁ Áîëîâñðîëûí ¿ç¿¿ëýëò, 2009


1.1.1 Åðºíõèé áîëîâñðîë

Äýýä áîëîâñðîëòîé õàðüöóóëàõàä, øèëæèëòèéí äàðààõü æèë¿¿äýä ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí áàéäàë õ¿íäýð÷, 1990-ýýä îíû òóðøèä àæèãëàãäñàí áóóðàëòûí áàéäàë çºâõºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñýðãýõ õàíäëàãàòàé áîëæ áàéíà /Õ¿ñíýãò 3/. Òºñºâ áîëîí ºðõèéí çàðëàãà õóìèãäàæ èðñýí, õàìò îëîí áîëîí íèéãìèéí õàìãààëëûí ñ¿ëæýý çàäàðñàí çýðýã íü ýíýõ¿¿ äýä ñàëáàðûí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí àëü àëèíä ñºðºã ¿ð íºëºº ¿ç¿¿ëñýí þì. Ýë ¿çýãäýë 21 ä¿ãýýð çóóíû áîñãîí äýýð ýåðýã õàíäëàãàä îðæ ýõýëñýí.

Õ¿ñíýãò 3. Õàìðàí ñóðãàëòûí áîõèð æèí, áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé àíãèëëààð, 1991, 1995, 2000 áà 2007 îí

ÑªÁ Áàãà Äóíä Àõëàõ Äýýä

1991 39% 97% 82% 69% 14%

1995 21% 88% 59% 21% 15%

2000 28% 99% 63% 28% 29%

2007 54% 94%* 89% 54% 47%

Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß-íû 2008 îíû ñòàòèñòèê ìýäýý

Æè÷: Õàìðàëòûí áîõèð æèí 2007 îíä 94% áîëñîí íü 2004-2005 îíä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä ýëñýõ íàñûã 8-ààñ 7, 2008-2009 îíä 7-îîñ 6 áîëãîí áóóðóóëñàíòàé õîëáîîòîé. Ýíý ººð÷ëºëòòýé õîëáîîòîéãîîð ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ ̧ ñòîé íèéò õ¿¿õäèéí òîî íýìýãäñýí íü õàìðàëòûí õóâü ººð÷ëºãäºõºä íºëººëñºí. Ãýõäýý ýíý íü õàìðàëò áóóðñàí ãýñýí ¿ã áèø þì.

Ìîíãîëûí Çàñãèéí ãàçàð ñóðãóóëèéí íàñíû á¿õ õ¿¿õäýä ñóðàëöàõ òýãø áîëîìæ îëãîõ, õ¿íèé êàïèòàëûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãûí õ¿ðýýíä ÷àíàðòàé ñóóðü áîëîâñðîë îëãîõûí à÷ õîëáîãäëûã á¿ðýí õ¿ëýýí çºâøººð÷, á¿òöèéí ÷óõàë àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí þì. 2004-2005 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 10 æèëèéí ñóðãàëòûã 11 æèë, 2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí æèëä 12 æèëèéí ñóðãàëòàíä øèëæ¿¿ëñíýýð ¿¿íýýñ ºìíº Ìîíãîëä áàðèìòàëæ èðñýí áàãà áà äóíä áîëîâñðîëûí õýò áîãèíî /10 æèëèéí/ òîãòîëöîîã õàëñàí þì.

1998 áîëîí 2007 îíä ÿâóóëñàí Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãààíä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýýíýýñ ¿çýõýä áîëîâñðîëûí íºõöºë ñàéæèð÷, ñóðãóóëüä ýëñýí îðîõ íàñ áóóðñíû ¿ð ä¿íä ñóðàã÷äûí òîî ºñºæ, ñóðãóóëüä íèéò ñóðàëöàõ õóãàöàà íü óðòàññàí áàéíà /Çóðàã 1/. Ò¿¿í÷ëýí, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºã÷äººñ èõ äýýä ñóðãóóëüä îðñîí çàëóóñûí òîî íýìýãäñýí áàéíà. Ýíý áàéäàë îõèä, õºâã¿¿äèéí àëü àëèíä àæèãëàãäàæ áàéíà /Õàâñðàëò 4, Õ¿ñíýãò À4.6/. 1998 îíòîé õàðüöóóëàõàä, 2007 îíä õ¿éñèéí ÿëãàà õàìðàí ñóðãàëòûí æèíä èë¿¿ òîä ãàð÷ èðñýí. Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºã÷èä áîëîí èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí äóíä îõèäûí òîî õºâã¿¿äèéíõýýñ äàâàìãàéëàõ áîëñîí. Õºäººä ÷ ñóðãóóëèéí õàìðàí ñóðãàëò èëò íýìýãäñýí /Õàâñðàëò 4, Õ¿ñíýãò À4.6/. 1998 îíòîé õàðüöóóëàõàä 2007 îí ãýõýä ñóðãóóëèéí õàìðàí ñóðãàëò õîò, õºäººãèéí àëü àëèíä ºññºí áºãººä ÿëàíãóÿà õºäººä äóíä ñóðãóóëèéí õàìðàí ñóðãàëò èë¿¿ íýìýãäýæ, òîãòâîðòîé ¿ðãýëæëýí ñóðàëöñàí áàéíà.


Çóðàã 1. Õàìðàí ñóðãàëòûí õóâü, íàñíû àíãèëàëààð, 1998 áà 2007 îí

19982007

Ýõ ñóðâàëæ: Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãàà, 1998, 2007

Çóðàã 1-ýýñ õàðàõàä, 8-15 íàñíû á¿ëãèéí õóâüä õàìðàí ñóðãàëòûí ò¿âøèí 100 õóâüä õ¿ðýõã¿é áàéíà. 14-íàñ õ¿ðýõ ¿åýñ ýõëýýä õºâã¿¿ä, îõèäûí ýëñýëò õîò, õºäººä áóóð÷ ýõýëæ áàéãàà áºãººä ñóðãóóëüäàà ¿ðãýëæë¿¿ëýí ñóðàëöàõ íü õîòîä èë¿¿ æèíòýé áàéíà. Á¿õýëä íü àâ÷ ¿çâýë, Ìîíãîë óëñàä åðºíõèé áîëîâñðîë á¿ðýí ýçýìøèõ õóâü äºíãºæ 77 õóâüòàé áàéãàà íü øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé áóñàä îðíóóäòàé /Àðìåíèä 87 õóâü, Òàæèêñòàíä 90 õóâü/ õàðüöóóëàõàä äîîãóóð áàéíà. Ýíý á¿õýí íü Ìîíãîë óëñûí õóâüä åðºíõèé áîëîâñðîë áà äýýä áîëîâñðîëûí áîäëîãîä äóíä õóãàöààíä áýðõøýýëòýé àñóóäëóóä áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áºãººä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí /ÅÁÑ/-èéí äàðààãèéí øàòíû ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ áàéäàë õîò, õºäººä ÿëãààòàé áàéãààãèéí íýã òàéëáàð áàéæ áîëîõ þì.

Õ¿í àì ç¿éí õàíäëàãàààñ õàðàõàä, 2010 îíû áàéäëààð 20-24 íàñíû çàëóó÷óóäûí òîî 342,000 áóþó íèéò õ¿í àìûí 13 îð÷èì õóâèéã ýçëýæ áàéíà /ÀÍÓ-ûí Õ¿í àì òîîëëîãûí àëáàíû ìýäýýëýë, Õàâñðàëò 2/. Òèéìýýñ ÷ äýýä áîëîâñðîëûí íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãà ºíäºð áàéíà. 2020 îí ãýõýä, ýíý á¿ëãèéí òîî 283,000 áîëæ áóóðàõ òºëºâòýé áàéãàà íü ýíý äýä ñàëáàðûí à÷ààëëûã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áàãàñãàõ þì. Ýíý íü ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõýä èë¿¿ àíõààðàõ, äýýä áîëîâñðîëûí õàìðàëòûí áîõèð æèíã íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîõ þì. ¯¿íèé çýðýãöýý, òºðºëò 2.24 õóâü áàéãàà íü ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéí òîîã áàðàã 40 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ áîëíî /Õàâñðàëò 2/. Òèéì ó÷ðààñ èðýõ àðâààä æèëä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãà àíãèéí ñóðàã÷äèéí òîî èëò íýìýãäýõòýé õîëáîãäñîí çîõèöóóëàëòûã áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä õèéõ øààðäëàãà òóëãàð÷ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò äýýä áîëîâñðîëûí àñóóäàëä ãîë àíõààðëûã òºâëºð¿¿ëæ áàéãàà ÷ çàõ çýýëèéí øààðäëàãà, ýöýã ýõ áîëîí ñóðàëöàãñäûí ñóðàõ õýðýãöýý, ýðìýëçëýëèéã õàðãàëçàõ áîäëîãûí õóâèëáàðóóäûã àâ÷ ¿çýõ çîðèëãûí õ¿ðýýíä òåõíèêèéí áîëîâñðîë, ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí /ÒÁÌÑ/ àñóóäëûã ìºí àâ÷ ¿çýæ áàéãàà þì.

Ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò, íàñààð, 1998 áà 2007 îí

Íàñ

Õàì

ðàã

äàëò

ûí

ò¿â

øè

í

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 220

20

40

60

80

100

120


1.2. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÇÀÐÈÌ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí òóóëæ ºíãºð¿¿ëñýí çàìíàëûã àâ÷ ¿çýõýä äýýä áîëîâñðîëûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ãóðâàí õ¿÷èí ç¿éë áàéíà: 1. ªðòºã áàãàòàé, ÷àíàð ìóó áàéäàë, 2. óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí õîîðîíäûí ¿ë íèéöýë, 3. òýãø áóñ õ¿ðòýýìæ /ýíý íü áàÿí ÿäóóãèéí áîëîí õîò õºäººãèéí ÿëãààã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéíà/.

ªðòºã áàãà, ÷àíàð ìóó: Íýãä¿ãýýðò ýíý äýä ñàëáàðûí îãöîì òýëýëò íü áàãà çàðäàë, ìóó ÷àíàðòàé ÿâæ èðñýí. Ñàíõ¿¿æèëòûí õîìñäîëòîé áàéäëààñ ¿¿äýí, äýýä áîëîâñðîëûí íýã îþóòàíä íîîãäîõ òºñâèéí çàðëàãà îéðîëöîîãîîð 339 àì. äîëëàð áàéãàà íü áàãà ñóðãóóëèéí íýã ñóðàã÷èä íîîãäîõ 206 àì. äîëëàðûí çàðëàãà, äóíä ñóðãóóëèéí íýã ñóðàã÷èä íîîãäîõ 285 àì. äîëëàðûí çàðëàãààñ ÿëüã¿é ºíäºð áàéíà. Ýíý íü ÝÇÕÀÕÁ-ûí äóíäàæ 11,512 äîëëàð /Õ¿ñíýãò 8/-ààñ õýòýðõèé äîîãóóð áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí èíãýæ áàãà çàðäëààð àæèëëàäàã áàéäàë íü ÷àäâàðëàã áàãø íàðûã ºíäºð öàëèíãààð òàòàõ, ñóðãàëòûí îð÷èíã ñàéæðóóëàõ õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ áîëîí àæèëëàãñäûí ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ çýðýãò ñºðãººð íºëººëæ áàéíà. Óëñûí áîëîí õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí ¿íäñýí áàãø íàðûí ñàðûí öàëèí îéðîëöîîãîîð 300 äîëëàð áàéãàà íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí öàëèíãààñ òóí áàãà ÿëãààòàé áàéíà. Ñàíõ¿¿æèëòûí õîìñäëûí óëìààñ óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèóä ÷ ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé îðøèí òîãòíîõûí òóëä ñóðãàëòûí òºëáºð òºëäºã îþóòíóóäûã îëíîîð ýëñ¿¿ëýí àâ÷ áàéíà.

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí óð ÷àäâàðûã íèéë¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéíà: Áàãà çàðäàëòàé, ÷àíàð ìóóòàé ýíý òîãòîëöîî íü îðøèí òîãòíîõûí òóëä îëîí òîîíû îþóòàí ýëñ¿¿ëýí àâäàã íü çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíýýñ õýòýðñýí, ÷àíàð ìóóòàé, àæëûí áàéðòàé áîëîõ ìàãàäëàë á¿ðõýã òºãñºã÷äèéã ãàðãàæ áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä èõ äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí çºâõºí 36 îð÷èì õóâü íü àæëûí áàéð îëæ ÷àäñàí áàéíà \ÁÑØÓß 2008\. Ýíý íü ýðýëò õýðýãöýý áàãà ìýðýãæëýýð îëîí òîîíû, ÷àíàð ìóóòàé òºãñºã÷èä ãàðãàæ áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Õàðèí 2008 îíû áàéäëààð ÒÌÁÑ òºãñºã÷äèéí 60 õóâü2 íü àæëûí áàéðòàé áîëæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí õºäºëìºðëºõ õ¿÷íèé ñóäàëãààíààñ õàðàõàä, 2002-2003 îíä àæèëã¿é áàéñàí èðãýäèéí îëîíõ íü á¿ðýí áóñ /34 õóâü/ áîëîí á¿ðýí äóíä /33 õóâü/ áîëîâñðîëòîé áàéíà. Ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèõ øèëæèëòèéí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, 15-29 íàñíû õ¿ì¿¿ñèéí äóíä, àæèëã¿éäëèéí ò¿âøèíãèéí õóâüä ÅÁÑ òºãñºã÷èäòýé /22 õóâü/ õàðüöóóëàõàä òåõíèê ìýðýãæëèéí ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí ýçëýõ æèí áàãà /15 õóâü/, äýýä áîëîâñðîëòîé /12 õóâü/ õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä òåõíèêèéí äèïëîìòàé õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâü áàãà /8 õóâü/ áàéíà. Èõ äýýä ñóðãóóëü áîëîí ÒÌÁÑ òºãñºã÷äèéí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ äýýðõ áàéäàë íü çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí íèéë¿¿ëýëòèéí çîõèöëûí ÷óõëûã õàðóóëæ áàéíà.

Òýãø áóñ õ¿ðòýýìæ: Èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ áàéäàë õîò, õºäººãèéí õîîðîíä áîëîí îðëîãî èõòýé áîëîí îðëîãî áàãà á¿ëã¿¿äèéí õîîðîíä èõýýõýí ÿëãààòàé áàéíà. Õýäèéãýýð ÅÁÑ-ààñ äàðààãèéí øàòíû áîëîâñðîëä á¿õ íèéòèéã õàìðóóëàõûã õýçýý ÷ çîðüäîãã¿é ÷, èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ áîëîìæ ¿íýõýýð òýãø áóñ áàéíà. Õ¿í àìûí òýí õàãàñ íü õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàð÷ áàéõàä èõ äýýä

2 Ýíý òîîã ÁÑØÓß-íû àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýíýýñ àâñàí. Ñàÿõàí Äýëõèéí áàíêíû áàã Óëààíáààòàð, Ñýëýíãý àéìãèéí ÒÁÌÑ-òàé òàíèëöñàí. Òýäíèé ìýäýãäýæ áàéãààãààð òºãñºã÷äèéí òàëààð ÿìàð íýã àëáàí ¸ñíû ñóäàëãàà áàéõã¿é ÷, àëáàí áóñ ìýäýýëëýýð òºãñºã÷äèéí 80 èë¿¿ õóâü íü àæèëòàé áîëäîã áàéíà. ÁÑØÓß-íû ìîíèòîðèíã, ¿íýëãýýíèé ãàçàð ÒÁÌÑ òºãñºã÷äèéí òàëààð ÿìàð íýã àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýë áàéõã¿é ãýäãèéã íîòîëæ áàéíà.


ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí 71 õóâü íü õîòûí îþóòíóóä áàéíà. Ýíý íü õºäººä ñóðëàãûí ÷àíàð ìóó, ÅÁÑ òºãñºã÷äèéí õóâü äîîãóóð áàéãààòàé ãîë íü õîëáîîòîé. Ñóðãàëòûí òºëáºðèéí àñóóäàë òýäíèé ñóðàõ ýðìýëçëýëèéã èõýýõýí áîîãäóóëæ áàéíà. Ñóðãàëòûí æèëèéí òºëáºð îéðîëöîîãîîð 300 îð÷èì àì. äîëëàð áàéíà. Îëîí õ¿¿õýäòýé ìàë÷èí ºðõèéí õóâüä õ¿¿õä¿¿äýý èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðãàõàä ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òóéëûí õ¿íäðýëòýé. Ìàë÷äûí, áàíêíààñ àâñàí çýýëèéí 67 îð÷èì õóâü íü èõ äýýä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí çàðäàëä çîðèóëàãäñàí áàéíà.

Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí /ÑÒÑ/ íü áàãà îðëîãîòîé ºðõèéí îþóòíû òºëáºðèéã íèìãýëýõýä èõýýõýí äýìæëýã áîëæ áàéãààã ýíä òýìäýãëýæ áàéíà. Ãýõäýý ýíý ñàíãèéí òîâëîñîí çîðèëòîò á¿ëýã íü òîäîðõîé áóñ, õàìðàõ õ¿ðýý ºðãºí, ¿¿íä òºðèéí àëáàí õààã÷èä ÷ áàñ îðäîã.

Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí, Ìîíãîë óëñûí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã ñàéæðóóëæ ÷àäàõ ìýðýãæëèéí áîëîâñîí õ¿÷íèéã áýëòãýí ãàðãàõûí òóëä äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ýðñ äýýøë¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé ãýäãèéã ºðãºí õ¿ðýýíä õ¿ëýýí çºâøººðººä áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí õ¿ðòýýìæèéí òýãø áàéäàë áîëîí òºñâèéí õºðºíãèéí çàðöóóëàëòûã ¿ð ä¿íòýé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íòýé õîëáîãäîí áîäëîãûí ÷àíàðòàé, äàðààõ õî¸ð áàãö àñóóëò òàâèãäàæ áàéíà.

Àæèë ýðõëýëòèéí õóâü äîîãóóð áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä äýýä áîëîâñðîëòîé áîëîâñîí õ¿÷íèé íèéë¿¿ëýëò íü ýðýëò õýðýãöýýíýýñ äàâæ áàéíà óó? Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéã òîäîðõîé õýìæýýíä áàðèõ õýðýãòýé þ¿? Õýðýâ òèéì áîäëîãî õýðýãã¿é áîë ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ ÿìàð õóâèëáàð áàéæ áîëîõ âý?

Ýäèéí çàñãèéí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí ýöýã ýõ, çàëóó÷óóäûí àæèë ýðõëýõ õ¿ñýë ýðìýëçýëä íèéöñýí ººð ÿìàð õóâèëáàð áàéæ áîëîõ âý?

Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä äýýð äóðüäñàí áîäëîãûí àñóóäëóóäàä õàðèóëò ºãºõ, áîäëîãûí õóâèëáàðóóäûã ¿íýëýõèéí òóëä äàðààõü àñóóäëóóäûã àâ÷ ¿çëýý. ¯¿íä:

Óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý: 25-34 íàñíû á¿ëãèéíõýí 35-55 íàñíû á¿ëýãòýé õàðüöóóëàõàä ÿìàð õýìæýýíèé îðëîãî îëæ áàéíà âý? Ýíý íü óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýýòýé ÿìàð õîëáîîòîé, öààøëààä äýýä áîëîí òåõíèêèéí áîëîâñðîë, ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí áîäëîãîä ÿàæ íºëººëºõ âý?

Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð, òýãø õàìðàëòàä çàñàãëàë, ñàíõ¿¿æèëòûí íºëºº: Äýýä áîëîâñðîëûã õýðõýí óäèðäàæ áàéíà âý? Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí òîî õóðäàöòàé ºñºæ áàéãàà íü óëñûí áîëîí õóâèéí äýýä ñóðãóóëèóäûí ñàíõ¿¿æèëòýä õýðõýí íºëººëñºí áý? Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýíý ÷èã õàíäëàãà íü ñóðãàëòûí ÷àíàð, òýãø õàìðàëòàä õýðõýí íºëººëñºí áý? Ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ºíººãèéí òîãòîëöîî ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàæ ÷àäàæ áàéíà óó?

Øèíý÷ëýëèéí áîäëîãûí õóâèëáàðóóä: Õÿìä ºðòºã, ÷àíàð ìóóòàé äýýä áîëîâñðîëûí ºíººãèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýõèéí òóëä äýýä áîëîâðîëûí çàñàãëàë, ñàíõ¿¿æèëòèéí òàëààð áîëîí õýðýãëýã÷äèéã õàìãààëàõ ¿¿äíýýñ þó õèéõ õýðýãòýé âý?

ÒÌÁÑ íü äýýä áîëîâñðîëûí àëüòåðíàòèâ õóâèëáàð áàéæ áîëîõ óó: Îþóòíóóäûã äýýä áîëîâñðîë çýìøèõ ãýõýýñ èë¿¿òýé ÒÁÌÑ ðóó èë¿¿ ÷èãë¿¿ëýõ áîëîìæòîé þó? ÒÌÁÑ-íä ÿìàð àñóóäëóóä òóëãàðààä áàéíà? Òýäãýýðèéã øèéäâýðëýõèéí òóëä þó õèéõ øààðäëàãàòàé âý?

•

•

•

•

•

•


2. ÓÐ ×ÀÄÂÀÐÛÍ ÝÐÝËÒ ÕÝÐÝÃÖÝÝ

1990-ýýä îíû ýõýýð, íýýëòòýé ýäèéí çàñãèéã õºãæ¿¿ëæ ýõýëñíýýñ õîéø ìýðýãæèëòýé áîëîâñîí õ¿÷íèé ýðýëò øààðäëàãà ýðñ íýìýãäñýí. Ýíý íü äýýä áîëîâñðîëûí ýðýëò õýðýãöýý íýìýãäýõ õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áîëñîí áàéíà. ªñºí íýìýãäýæ áàéãàà ýðýëò õýðýãöýýã èë¿¿ ñàéí îéëãîõ íü ÷óõàì ÿìàð äýä ñàëáàð, ÿìàð ìýðýãæèëä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ, çîõèöóóëàëòûí ÿìàð àðãà õýìæýý àâàõ øààðäëàãàòàéã òîäîðõîéëîõîä òóñ áîëíî.

2.1. ÓÐ ×ÀÄÂÀÐÀÀÑ ØÀËÒÃÀÀËÑÀÍ ÎÐËÎÃÛÍ ßËÃÀÀ ªÑ× ÁÀÉÍÀ

Äýëõèéí áàíêíààñ õèéñýí, àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 1998-2007 îíû õîîðîíä àõèìàã íàñòàé àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ò¿âøèí íýìýãäñýí áàéíà. /Çóðàã 2/

Çóðàã 2. 25-55 íàñíû àæèëëàãñàäûí îðëîãûí ÿëãàà , 1998-2007 / öàãèéí õºëñ/

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

25 27 29 31 33 35 37 39 41 43 45 47 49 51 53 55

Hwage-1998

Hwage-2007


Äýýä áîëîâñðîëòîé õ¿íèé öàëèí áîëîâñðîëã¿é áîëîí áîëîâñðîëûí ººð ò¿âøíèé àæèëëàãñàäòàé õàðüöóóëàõàä ºíäºð áàéíà. 1998-2007 îíû õîîðîíä äàðààõü õàíäëàãà àæèãëàãäàæ áàéíà /Õ¿ñíýãò 4/. ¯¿íä:


Á¿ðýí áóñ áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí îðëîãûã áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõòýé õàðüöóóëàõàä ÿëãàà íü áóóð÷ áàéíà /-0.231/.

Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòòàé ÅÁÑ /0.349/ áîëîí åðäèéí ÅÁÑ òºãñºã÷äèéí /0.093/îðëîãûã áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõòýé õàðüöóóëàõàä ÿëãàà íü íýìýãäýæ áàéãàà íü ÅÁÑ-èéí àõëàõ àíãèä ñóðàëöàã÷äûí õóâüä ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàð çýçìøèõ øààðäëàãà ºíäºð áîëæ áàéãààãèéí äîõèî þì.

Äýýä áîëîí áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéí îðëîãûí çºð¿¿ íü ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõòýé õàðüöóóëàõàä áàãà áàéíà /0.408/.

Áàãà áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñèéíõòýé õàðüöóóëàõàä ÒÁÌÑ òºãñºã÷äèéí õóâüä õàìãèéí èõ ÿëãààòàé áàéãàà íü /0.639/ íàñàíä õ¿ðñýí íèéò àæèëëàãñäûí äîòîð õàìãèéí ºíäºð áàéãàà þì.

Õ¿ñíýãò 4. Áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ õàìààðàí îëîõ îðëîãûí ÿëãàà, 1998 áà 2007 îí

1998 2007

1998-2007

ººð÷ëºëò

Áàãà

Á¿ðýí áóñ äóíä /áàãà

Á¿ðýí äóíä /áàãà

ÅÁÑ/ áàãà

Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòòàé ÅÁÑ/ áàãà

Äýýä áîëîñðîëûí äèïëîì/ áàãà

Èõ ñóðãóóëü/ áàãà

-0.250

0.521

0.603

0.650

0.525

0.667*

0.979*

0.116

0.290*

0.786*

0.743*

0.874*

1.306*

1.387*

0.366

-0.231

0.183

0.093

0.349

0.639

0.408

*Áàãà áîëîâñðîëîîñ áóñàä ò¿âøèíä ñòàòèñòèêèéí à÷ õîëáîãäîëòîé.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñàêåëëàðèó, 2009. Äýëõéèí Áàíêíààñ á¿ñèéí õýìæýýíä õèéñýí ¿éëäâýðëýë, ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûí ñóäàëãàà.

Äýýðõ ìýäýýëëýýñ õàðàõàä, ìýðýãæëèéí ºíäºð óð ÷àäâàð, ÿëàíãóÿà ÒÁÌÑ–ààð îëãîõ óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý óëàì á¿ð ºñºæ áàéíà. Óð ÷àäâàð ºíäºð áàéõ òóòàì îëîõ îðëîãûí ÿëãàà èõñýõ õàíäëàãàòàé áàéõàä äýýä áîëîâñðîëòîé òºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëò áàãà áàéíà. Ýíý íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýë èë¿¿ áîëîâñðîëòîé òºãñºã÷èä ãýõýýñýý èë¿¿òýéãýýð ºíäºð óð ÷àäâàðòàé òºãñºã÷äèéã ñîíãîí àâ÷ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.

Ýíý ÷èãëýëýýðõ ñóäàëãààíààñ àæèãëàãäñàí íýã ñîíèðõîëòîé õàíäëàãà íü àõìàä áîëîí çàëóó÷óóä, ýðýãòýé áîëîí ýìýãòýé àæèëëàãñäûí îëîõ îðëîãûí ÿëãààíû àñóóäàë þì. /Õ¿ñíýãò 5 áà õàâñðàëò 3/

•

•

•

•


25-34 íàñíû, äýýä áîëîâñðîëòîé ýðýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä 1998-2007 îíû õîîðîíä ãàðñàí îðëîãûí ÿëãàà íýëýýä ºññºí áàéíà. Ýíý íü äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ ºðõèéí ýðýëò õýðýãöýý íýìýãäñíèéã òàéëáàðëàõ íýã õ¿÷èí ç¿éë áàéæ áîëîõ þì.

Äýýä áîëîâñðîëòîé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâüä 1998-2007 îíû õîîðîíä ãàðñàí öàëèíãèéí ºñºëò íü õàðüöàíãóé áàãà /áàðàã 10 õóâü/, ãýõäýý îðëîãûí ÿëãààíä ãàðñàí ººð÷ëºëò /1.22/ íü ýðýãòýé÷¿¿äýýñ èë¿¿ /0.68/ áàéíà. /Õàâñðàëò 3, Õ¿ñíýãò À1 áà 2/

Äýýðõè õóãàöààíä, õóâèéí õýâøèëä àæèëëàãñäûí öàëèí èë¿¿ ºíäºð áàéíà.

35-55 íàñíû á¿ëãèéí õóâüä ýðýãòýé÷¿¿äèéí îðëîãîä ãàðñàí ÿëãàà íü ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéíà.

Óëñûí ñåêòîðò àæèëëàãñäûí öàëèíãèéí ºñºëò íü õóâèéí õýâøëèéíõíýýñ èë¿¿ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 5. Áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ õàìààðàí îëîõ îðëîãûí ÿëãàà,íàñíû á¿ëãýýð, 1998 áà 2007 îí

Áîëîâñðîëã¿é õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä: 1998 2007 ªºð÷ëºëò (%)

(1998-07)

25-34 íàñíû á¿ëýã ÁàãàÁ¿ðýí áóñ äóíä Á¿ðýí äóíä Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòòàé ÅÁÑ Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì Èõ ñóðãóóëü

R-êâä N

(òîîöîîã¿é)0.515 0.392 0.376 0.531 0.827

0.025 384

-0.304 -0.082 0.458*

0.679*** 1.01*** 1.18***

0.180 2,549

-

16.84 80.6 90.2 42.7

35-55 íàñíû á¿ëýã ÁàãàÁ¿ðýí áóñ äóíä Á¿ðýí äóíä Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòòàé ÅÁÑ Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì Èõ ñóðãóóëü

R-êâä N

0.839 1.34** 1.63*** 1.45** 1.61*** 1.94***

0.100 702

0.172

0.554*** 0.976*** 1.15*** 1.64** 1.69***

0.157 4,739

-79.5 -58.7 -40.1 -20.7 1.8

-12.9

Æè÷: Ñòàòèñòèêèéí à÷ õîëáîãäîë áàãàòàé ººð÷ëºëòèéí õóâèéã òîîöîîã¿é áîëíî.


•

•

•

•

•


2.2. ÀÆËÛÍ ÁÀÉÐÍÛ ªÑªËÒÈÉÍ ÕÀÍÄËÀÃÀ

×óõàì àëü ñàëáàðò àæëûí áàéð íýìýãäýæ áàéíà âý? Àìüæèðãààíû ò¿âøíèé ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä, óóë óóðõàéí ñàëáàðò õàìãèéí ºíäºð ºñºëòòýé áóþó 25-34 íàñíû á¿ëãèéí õóâüä àæèë ýðõëýëò 1998- 2007 îíû õîîðîíä 671 õóâü íýìýãäñýí áàéíà /Õ¿ñíýãò 6/. Óóë óóðõàéí ñàëáàðûí õóâüä çàëóóñûí àæèë ýðõëýëò àõìàä íàñíû á¿ëãýýñ äýýã¿¿ð áàéãàà íü 35-55 íàñíû á¿ëãèéí àæèë ýðõëýëòèéí ºñºëò 295 õóâü áàéãààãààñ õàðàãäàæ áàéíà /Õ¿ñíýãò 6/. 1998-2007 îíû õîîðîíä 25-34 íàñíû á¿ëãèéí õóâüä, àæëûí áàéðíû ºñºëòººð áàðèëãûí ñàëáàð õî¸ðäóãààðò îðæ áàéãàà áºãººä /368 õóâü/, òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàð ãóðàâäóãààðò /110 õóâü/ îðæ áàéíà. Ýíäýýñ õàðàõàä, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä òåõíèê, ìýðýãæëèéí áîëîí èíæåíåðèéí áîëîâñðîëòîé çàëóó õ¿ì¿¿ñèéã øèíãýýõ èë¿¿ áîëîìæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 6. Öàëèíãèéí õóâààðèëàëò, ñàëáàðààð, 1998 áà 2007 îí

¯éëäâýðëýë 1998 (%) 2007 (%)ººð÷ëºëò (%)

(1998-07)

25-34 íàñíû á¿ëýã Õºäºº àæ àõóé Óóë óóðõàé Æèæèã ¿éëäâýðëýë Àõóéí ¿éë÷èëãýý ÁàðèëãàÕóäàëäàà Òýýâýð/Õîëáîî Òºðèéí çàõèðãàà¯éë÷èëãýý

(n=383) 4.18 0.78 4.69 3.39 2.08 9.89 6.77 25.52 42.56

(n=2,579) 1.86 6.01 9.93 3.44 9.74 11.02 14.19 9.55 34.25

-55.5 670.5 111.7 1.5

368.3 11.4 109.6 -62.6 -19.5

35-55 íàñíû á¿ëýã Õºäºº àæ àõóé Óóë óóðõàé Æèæèã ¿éëäâýðëýë Àõóéí ¿éë÷èëãýý ÁàðèëãàÕóäàëäàà Òýýâýð/Õîëáîî Òºðèéí çàõèðãàà¯éë÷èëãýý

(n=700) 6.43 1.28 4.70 3.85 3.56 5.13 7.26 22.36 45.29

(n=4,780) 3.28 5.06 9.50 5.84 8.37 7.85 10.66 10.91 38.52

-49.0 295.3 102.1 51.7 135.1 53.0 46.8 -51.2 -14.9


Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí äýýðõ ä¿ð çóðàã íü íü ýäãýýð ñàëáàðóóäûí ýäèéí çàñàãò ã¿éöýòãýõ à÷ õîëáîãäîë íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ìîíãîë óëñ íü çýñ, í¿¿ðñ, àëò, óðàí çýðýã ýðäýñ áàÿëàã èõòýé. Óóë óóðõàéí ñàëáàðààñ îðîõ îðëîãî, æèøýý íü 2008 îíä óëñûí òºñâèéí áàðàã 45 õóâèéã, ÄÍÁ-èé áàðàã 29 õóâèéã ýçýëæ áàéëàà. 2008 îíä Ýðäýíýòèéí óóëûí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð ãàíöààðàà ÄÍÁ-èé 12 õóâèéã, òýýâýð, õàðèëöàà õîëáîîíû ñàëáàð ÄÍÁ-íèé áàðàã 13 õóâèéã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà.


Ýíý õàíäëàãà öààøäàà ÷ ¿ðãýëæëýõ òºëºâòýé áàéíà. Ãàäààäûí õºðºíãº îðóóëàã÷èä í¿¿ðñ, àëò, çýñèéí òîìîîõîí îðäóóä á¿õèé ªìíºä ãîâèéã óëàì èõ ñîíèðõîõ áîëæ áàéíà. Äýëõèéí Áàíêíû Ìîíãîëûí ªìíºä ãîâèéí á¿ñ íóòãèéí äýä á¿òöèéí õºãæëèéí ñòðàòåãèä öîõîí òýìäýãëýñíýýð, ýíý á¿ñ íóòàãò óóë óóðõàé, áàðèëãûí ìýðýãæèëòýé àæèë÷äûí ýðýëò õýðýãöýý ìàø ºíäºð áàéãàà áºãººä íààä çàõ íü 7000 àæèë÷èí øèíýýð àâ÷ àæèëëóóëàõ øààðäëàãà áàéíà. Ýäãýýð àæèë÷èä íü óóðõàéã òîéðîí áèé áîëîõ õîòõîí, çàì, äýä á¿òöèéã õºãæ¿¿ëýõ áîëîí óóë óóðõàéí òîíîã òºõººðºìæèéã àæèëëóóëàõ, òýäãýýðèéí àøèãëàëò ¿éë÷èëãýýíèé àæèëä øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà, ãàäíààñ èðæ àæèëëàæ áàéãàà àæèë÷äûí òîî ºñºí íýìýãäýæ áàéãààòàé óÿëäàí, îðîí íóòãèéí àæèëëàãñäûã ñóðãàõ íºõöëèéã áèé áîëãîõ, óóë óóðõàéòàé õîëáîãäñîí øèíýýð áèé áîëæ áóé àæëûí áàéðóóäàä îðîí íóòãèéí èðãýäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõàä àíõààðàõ, òýäíèéã ñóðãàæ áýëäýõ çàìààð óóë óóðõàéí ñàëáàðò àæèëëàõ ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðòàé àæèëëàãñäûã íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà.

Äóíä õóãàöààíä, óóë óóðõàéí êîìïàíèóä ýíý ñàëáàðò òîìîîõîí ººð÷ëºëò õèéõýýð áýëäýæ áàéíà. Àéâàíõó Ìàéíç Ìîíãîëèÿ ÕÕÊ, æèøýý íü, ¿éë àæèëëàãàà æèãäðýõ ¿åäýý 3000 àæèë÷èí àâàõ, óóðõàéí ªìíºä ãîâèéí á¿ñèéí áàðèëãà áàéãóóëàìæèéí ¿å øàòàíä 8000 àæèë÷èí àâ÷ àæèëëóóëàõààð òºëºâëºæ áàéíà. Ýíåðæè Ðåñóðñ ÕÕÊ-íèé õóâüä, ìºí èéì ¿ñðýëòèéí ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä îäîîãèéí àæèëëàãñäûí òîîã õî¸ð äàõèí íýìýãä¿¿ëæ 2009 îíû ýöýñ ãýõýä 800-ä õ¿ðãýõ, ãóðâàí æèëèéí äàðàà 1500-ä õ¿ðãýõýýð òºëºâëºæ áàéíà. Ýíý õî¸ð êîìïàíèé õóâüä ñýòãýë çîâîîæ áàéãàà àñóóäàë íü ìýðýãæëèéí ìýäëýã, óð ÷àäâàðûí õóâüä øààðäëàãà õàíãàõ àæèë÷äûã îëæ àæèëëóóëàõ ÿâäàë áºãººä ÁÑØÓß-òàé õàìòðàí óóë óóðõàéí àæèë÷èä áýëòãýõ ñóðãàëòûã èäýâõèæ¿¿ëýõ ñîíèðõîëòîé áàéíà. Ýäãýýð êîìïàíèóä íü Ìîíãîëîîñ ìýðýãæëèéí àæèë÷èä àâàõ áîëîëöîî á¿ðýëäýõ õ¿ðòýë ãàäààäààñ /èõýâ÷ëýí õºðø Õÿòàäààñ/ àæèë÷èä àâàõààð òºëºâëºæ áàéíà.3

Ìîíãîë óëñûí 8300 ãàðóé áèçíåñèéí àøèã ñîíèðõëûã íýãòãýñýí Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí õîëáîî /òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà/-íû ç¿ãýýñ àæèë îëãîã÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàð áîëîí ÒÁÌÑ òºãñºã÷äèéí ìýäëýã, ÷àäâàðûí õîîðîíä èõýýõýí ÿëãàà áàéãààã õ¿ëýýí çºâøººð÷ áàéíà. ÒÁÌÑ òºãñºã÷èä íü àæëûí áàéðíû ýð¿¿ë ìýíä, õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäàë áîëîí ºíäºð òåõíîëîãèéí òàëààð ìýäëýã, ÷àäâàð äóòàãäàëòàé áàéäàã áºãººä ýíý äýä ñàëáàðûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Àæèë îëãîã÷äûí ç¿ãýýñ òýìäýãëýæ áàéãàà ýäãýýð àñóóäëóóäûã ñóðàëöàãñäûí ìýðýãæëèéí òàëààðõ ìýäýýëýë áàòàëæ áàéíà /Õàâñðàëò 5/. 2008 îíû áàéäëààð, íèéò ñóðàëöàãñäûí äºíãºæ 23 õóâü íü øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ñàëáàðò /àæèë îëãîã÷äîä èë¿¿ øààðäëàãàòàé ìýðýãæë¿¿ä/ íîîãäîæ áàéõàä 50 ãàðóé õóâü íü íèéãìèéí óõààí, óðëàã ãýõ ìýò /ýðýëò õýðýãöýý áàãàòàé/ ñàëáàðò íîîãäîæ áàéíà. Òºãñºã÷äèéí ìýðýãæèë áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý íèéöýõã¿é áàéãàà íü ýíäýýñ õàðàõàä òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà.

Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýðýëò õýðýãöýýòýé óÿëäóóëàõ øààðäëàãà ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Èéì øèíý÷ëýëèéã õèéõýä øààðäëàãàòàé àðãà çàìóóäûí òàëààð äàðààãèéí õýñã¿¿äýä òîäîðõîé àâ÷ ¿çíý.

3 Óóðõàéí àëáàí õààã÷òàé õèéñýí ÿðèëöëàãà


2.3. ÖÀÃÀÀ× ÀÆÈË×ÈÄ

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òàëààðõ ºìíº ÿðèãäñàí àñóóäëóóäàä öàãàà÷ àæèë÷äûí àñóóäàë òóñààã¿é áîëíî. Ìîíãîëûí öàãàà÷ àæèë÷äûí õóâüä ªìíºä Ñîëîíãîñ ÷óõàë áàéð ñóóðü ýçýëäýã. Îäîîãèéí áàéäëààð îéðîëöîîãîîð 30,000 ãàðóé Ìîíãîë÷óóä òýíä àæèëëàæ áàéíà. Õóâèàðàà àæèë ýðõëýã÷èä áîëîí ìàë÷äûã îðîëöóóëàõã¿éãýýð òîîöîõîä, ªìíºä Ñîëîíãîñò àæèë õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íèéò àæèë ýðõýëæ áóé õ¿ì¿¿ñèéí òîîã 6 õóâèàð íýìýãä¿¿ëýõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà, õºðø çýðãýëäýý áîëîí áóñàä îðíóóäàä àæèëëàæ áàéãàà Ìîíãîë÷óóä îëîí áàéãàà áîëîâ÷ òýäíèé òàëààð òîäîðõîé ñòàòèñòèê ìýäýý áàéõã¿é áàéíà.

¯¿íèé çýðýãöýý, 15,000 îð÷èì Õÿòàäûí öàãàà÷ àæèë÷èä Ìîíãîëä àæèëëàæ áàéãààãèéí îëîíõè íü áàðèëãûí ñàëáàðò áàéíà. Õÿòàäûí öàãàà÷ àæèë÷äûí õèéæ áàéãàà çàðèì àæèë íü áàãà õºëñòýé áàéãàà íü Ìîíãîë àæèë÷äûã òàòàõã¿é áàéãàà þì. Íºãºº òàëäàà, ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàð øààðäñàí áóñàä àæëóóäûí õóâüä àæëûí áàéðíû øààðäëàãûã õàíãàõ Ìîíãîë àæèë÷èä õîâîð áàéíà.

Äàÿàðøëûí ýíý ýðèí ¿åä, áîëîâñðîëûí áîäëîãûã òºëºâëºõºä çºâõºí äîòîîäûí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéã àíõààðàõ íü õàíãàëòã¿é þì. Öàãàà÷ àæèë÷äûí ýõ îðîíäîî øèëæ¿¿ëæ áàéãàà ìºíãº íü îëîí ºðõèéí îðëîãûí íýã ýõ ¿¿ñâýð áîëîõûí çýðýãöýý äîòîîäûí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí à÷ààëëûã áàãàñãàæ áàéäàã. Æèøýý íü, Îéðõè Äîðíîä, Ç¿¿í ªìíºä Àçèä èõ õýìæýýãýýð ãàð÷ àæèëëàäàã Áàíãëàäåøä öàãàà÷ àæèë÷äûí ýõ îðîí ðóóãàà ãóéâóóëæ áàéãàà ìºíãº ÄÍÁ-íèé 10 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Òèéì ó÷ðààñ, áîëîâñðîëûí áîäëîãî áîëîâñðóóëàõàä ãàäààä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýã ÷ áàñ õàðãàëçàí ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.

2.4. Ä¯ÃÍÝËÒ

Ýíý á¿õíýýñ õàðàõàä, äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ýðñ ñàéæðóóëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíý çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä çºâõºí äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò òºäèéã¿é òåõíèêèéí áîëîâñðîë, ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí ñàëáàðò ÷ õýä õýäýí ÷óõàë øèíý÷ëýëèéã õèéõ øààðäëàãàòàé áàéíà.


3. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ×ÀÍÀÐ, ÒÝÃØ ÁÀÉÄÀËÄ ÓÄÈÐÄËÀÃÀ, ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ ÍªËªªËªÕ ÍÜ

Óäèðäëàãà áîëîí ñàíõ¿¿æèëò íü áîëîâñðîëûí ÷àíàðò íºëººëäºã. Äýëõèéí áàíêíààñ õèéñýí ñóäàëãààíààñ õàðàõàä, äýëõèéí çýðýãëýëèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä ãóðâàí ¿íäñýí õ¿÷èí ç¿éë àæèãëàãäàæ áàéíà. ¯¿íä: à/ çîõèñòîé óäèðäëàãà, á/ òºñºâ, õàíäèâ, ñóðãàëòûí òºëáºð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òýòãýëãýýñ á¿ðýëäñýí ñàíõ¿¿ãèéí õ¿ðýëöýýòýé íººö, â/ ÷àäâàðëàã áàãø íàð, ñóäàëãàà÷èä, îþóòíóóä /Ñàëìè 2009/. Çóðàã 3-ä äýýðõè øèíæ ÷àíàðóóäûã á¿ä¿¿â÷ëýí õàðóóëàâ. Ýíý á¿ëýãò äýëõèéí çýðýãëýëèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí æèøýýí äýýð ºíººãèéí Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí ¿íýëãýýã õèéõ, ÷óõàì þóã ñàéæðóóëàõ òàëààð àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

Çóðàã 3. Äýëõèéí ò¿âøíèé èõ ñóðãóóëèéí øèíæ ÷àíàð

ÓËÑÛÍ ÒºÑºÂ

ÎÐËÎÃÎ, ÕÀÍÄÈÂ

ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒºËÁºÐ

ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÝÒÃÝÌÆ

ÕÓÓËÜ ÝÐÕ Ç¿ÉÍ ÝÅÐÝÃ ÎÐ÷ÈÍ

ªºÐÒºº ÇÀÑÀÃËÀË

ÝÐÕ ÌÝÄÝË

ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÁÀÃ

ÑÒÐÀÒÅÃÈÉÍ ÇÎÐÈËÃÎ

ÎÍÖ ÷ÀÍÀÐÛÍ ÒºËºº ÑÎ¸Ë

ÌÝÄËÝÃ,

ÒÅÕÍÎËÎÃ

ÄÀÌÆÓÓËÀËÒ

ÄÝËÕÈÉÍ Ò¿ÂØÍÈÉ ÈÕ

ÑÓÐÃÓÓËÜØÈËÄÝÃ

ÒºÃÑºÃ÷ÈÄ

ÎÞÓÒÍÓÓÄ

ÁÀÃØ ÍÀÐ

ÑÓÄËÀÀ÷ÈÄ

ÒÝÐÃ¿¿ËÝÕ

ÑÓÄÀËÃÀÀ

×ÀÄÂÀÐËÀÃ

ÁÀÃØ, ÎÞÓÒÍÛ

ÒªÂËªÐªË

Õ¯ÐÝËÖÝÝÒÝÉ

ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒ

ÝÝËÒÝÉ

ÇÀÑÀÃËÀË

Ýõ ñóðâàëæ: Ñàëìè, 2009

3.1. ÇÀÑÀÃËÀË

Çàñàãëàë íü òóõàéí áàéãóóëëàãà ººðèéí çîðèëãî, áîäëîãûã óÿëäàà ø¿òýëöýýòýé, çîõèöóóëàëòòàé ÿâóóëàõ íºõöëèéã á¿ðýëä¿¿ëäýã. Çàñàãëàëûí á¿òýö íü óëñ îðîí á¿ðò ººð ººð áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí õóâüä áîë òîãòîëöîî íü òºâëºðëèéã ñààðóóëñàí øèíæòýé, òºñâººñ ñàíõ¿¿æèõ óëñûí èõ ñóðãóóëèóä áîëîí òºëººëºí óäèðäàõ çºâëºëººð óäèðäóóëäàã õóâèéí èõ ñóðãóóëèóä çýðýãöýí îðøäîã. Àíãëèéí õàìòûí íºõºðëºëèéí îðíóóäûí /Àíãëè, Àâñòðàëè, Ýíýòõýã, Ïàíêèñòàí ãýõ


ìýò/ áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíä äýýä áîëîâñðîëûã Äýýä áîëîâñðîëûí Êîìèññ, ýñâýë èõ ñóðãóóëü, ïîëèòåõíèêèéí Òýòãýëýãèéí Êîìèññ óäèðääàã. Èéì êîìèññ íü áîëîâñðîëûí ÿàìíààñ õàðààò áóñ, èõýâ÷ëýí ¿éëäâýðèéí ñàëáàð, õóâèéí õýâøèë, îëîí óëñûí ýðäýìòäèéí òºëººëëººñ á¿ðääýã áºãººä óðò õóãàöààíû òºëºâëºãººíèé ¿íäñýí äýýð õºðºíãèéí õóâààðèëàëòûã õèéäýã. Áîëîâñðîëûí ñàéä íü áîëîâñðîëûí áîäëîãûí àñóóäëàà øóóä õàðèóöäàã óëñóóä ÷ îëîí áàéíà. Àëü íýã òîãòîëöîî íü íºãººãººñ èë¿¿ ãýõ ¿íäýñëýë áàéõã¿é áºãººä á¿ãäýä íü ñàéí çàñàãëàëûí ýëåìåíò¿¿ä áàéäàãò ãîë íü áàéãàà þì. ¯¿íä õóóëü ýðõ ç¿éí ýýëòýé îð÷èí, áàéãóóëëàãûí ººðòºº çàñàãëàõ ÷àäâàð, áàãø íàðûí ñóäàëãàà øèíæèëãýý ýðäìèéí àæèë õèéõ ýðõ ÷ºëºº, ñòðàòåãèéí ýðõýì çîðèëãî, ìàíëàéëàë, îíö ÷àíàðûí òºëººõ ñî¸ë çýðãèéã äóðäàæ áîëíî /Ñàëìè, 2009/

3.1.1. Óëñûí ñåêòîð

Ìîíãîëä, äýýä áîëîâñðîëûí íèéò áàéãóóëëàãûí 28 õóâü íü áóþó 42 ñóðãóóëü íü óëñûí áàéãàà áºãººä òýäãýýðò 99,000 îþóòàí ñóðàëöàæ áàéãàà íü äýýä áîëîâñðîëûí íèéò õàìðàí ñóðãàëòûí 66 õóâèéã ýçýëæ áàéíà. Ãîë èõ ñóðãóóëèóä óëñûí ñåêòîðò áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñûí èõ ñóðãóóëü /ÌÓÈÑ/, Øèíæëýõ óõààí, òåõíèêèéí èõ ñóðãóóëü /ØÓÒÈÑ/, Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí èõ ñóðãóóëü /ÌÓÁÈÑ/, Ýð¿¿ë ìýíäèéí øèíæëýõ óõààíû èõ ñóðãóóëü /ÝÌØÓÈÑ/, Õºäºº àæ àõóéí èõ ñóðãóóëü /ÕÀÀÈÑ/ áàéíà. ÌÓÈÑ íü õóóëü, îëîí óëñûí õàðèëöàà, ãàäààä õýë, ýäèéí çàñàã, ãåîëîãèéí ÷èãëýëýýð õ¿÷òýé, ØÓÒÈÑ íü óóë óóðõàé, êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýëýýð ñàéí õºãæñºí. Õàðüöàíãóé ñ¿¿ëä áàéãóóëàãäñàí ñóðãóóëèóä, òóõàéëáàë Ñàíõ¿¿ãèéí èõ ñóðãóóëü áèçíåñèéí óäèðäëàãûí ìàãèñòðûí õºòºëáºðººðºº óëñûí õýìæýýíä òýðã¿¿ëæ áàéíà. Óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûã íýãòãýí, àðâàí çóðãààí èõ ñóðãóóëü áîëãîõ øèéäâýð ãàðààä áàéíà.

Ìîíãîë óëñàä äýýä áîëîâñðîëûí àñóóäëûã Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì øóóä õàðèóöäàã áà äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü áîëîí áóñàä õóóëü òîãòîîìæîîð ¿éë àæèëëàãàà íü çîõèöóóëàãääàã. Äýýä áîëîâñðîëûí ãàçàð íü áîäëîãûí àñóóäëûã õàðèóöäàã. Áîëîâñðîëûí ñàéä äýýä áîëîâñðîëûí àñóóäëûã á¿õýëä íü õàðèóöäàã. Óëñûí èõ ñóðãóóëèóä ÁÑØÓß-íû ºìíº àæëàà õàðèóöíà.

Ñàéäûí äýðãýä çºâëºõ ¿¿ðýãòýé ñàéäûí çºâëºë àæèëëàäàã áà ãèø¿¿äèéã ñàéä ñîíãîäîã. Çºâëºë íü áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÷èãëýëýýð ºðãºí õ¿ðýýòýé àñóóäëóóäààð ñàéäàä çºâºëãºº ºãäºã áºãººä ãèø¿¿ä íü èõýâ÷ëýí äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òºëººëºë áàéäàã. Ýíýõ¿¿ çºâëºë íü áàéíãûí ¿éë àæèëëàãààã¿é, øààðäëàãàòàé ¿åä ñàéäûí õ¿ñýëòýýð õóðàëääàã áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõã¿é áîëíî.

Äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãè òºëºâëºëòèéí àñóóäëûã õàðèóöñàí àëáàí ¸ñíû çºâëºë ýñâýë íýãæ áàéõã¿é áàéíà. Ïðàêòèêààñ õàðàõàä, øààðäëàãàòàé ¿åä àæëûí õýñãèéã ò¿ð õóãàöààãààð áàéãóóëàí, ãàäíû /ãîëäóó Àçèéí õºãæëèéí áàíêíû/ ñàíõ¿¿æèëòòýéãýýð àæèëëóóëäàã. Ò¿ð õóãàöààòàé áàéãóóëñàí àæëûí õýñýãò ÿàìíû àæèëëàãñàä, áóñàä ÿàìä áîëîí õîëáîãäîõ òàëóóäûí òºëººëºë îðîëöäîã.

ßàìíû ç¿ãýýñ ñòðàòåãèéí ãîë áàðèìò áè÷èã áîëîõ äýýä áîëîâñðîëûí ìàñòåð òºëºâëºãºº ãýõ ìýò áîäëîãûí áàðèìò áè÷ãèéã áîëîâñðóóëàí, Çàñãèéí ãàçàðò ºðãºí áàðüæ áàòëóóëäàã. Çàðèì òîõèîëäîëä õºãæëèéí ò¿íø¿¿äýý óðüæ, òýäíèé ñàíàë çºâëºìæèéã òóñãàäàã /Æèøýýëáýë, 2006 îíä áîëîâñðóóëñàí Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãºº áàéíà/. ¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéã õèéõäýý óðò õóãàöààíû ñòðàòåãè òºëºâëºãººíèé õ¿ðýýíä ÿàìíû ãàçàð, õýëòñ¿¿äýýñ áîëîâñðóóëñàí ñàíàëóóäûã


¿íäýñëýí ñàíõ¿¿ õºðºíãº îðóóëàëòûí ãàçðàà íýãòãýí áîëîâñðóóëæ, ñàíõ¿¿æèëòèéí òîîöîîã õèéäýã. Òºëºâëºãººã ñàéä áàòàëñíû äàðàà, õàðèóöàã÷ àæèëòíóóä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý.

Óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí ðåêòîðóóäûã ÿàìíû ñàéä òîìèëäîã áà õàðèí ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûí àñóóäëûã òºðèéí íàðèéí áè÷ãèéí äàðãààð àõëóóëñàí òºðèéí àëáàíû äýä õîðîî õàðèóöäàã. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà á¿ðò óäèðäàõ çºâëºë áàéäàã. Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèéí äàãóó, äàãàæ ìºðäºõ íèéòëýã ä¿ðýì æóðàì, çîõèöóóëàëòûã Çàñãèéí ãàçðààñ áàòëàí ãàðãàäàã. Áàéãóóëëàãà á¿ð ººðèéí ºâºðìºö îíöëîãò íèéö¿¿ëýí äîòîîä ä¿ðýì æóðìàà ãàðãàõ ýðõòýé. Áàéãóóëëàãûí äîòîîä ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûã ðåêòîð õèéäýã. Äîòîîä æóðìûã óäèðäàõ çºâëºëººð áàòëàõ áîëîìæòîé ÷ ïðàêòèê äýýð, çºâëºëèéí ãèø¿¿ä ðåêòîðûí ñàíàëûã èõýíõäýý ÿìàð íýã ººð÷ëºëòã¿é, ýñâýë áàãà çýðãèéí ººð÷ëºëòòýéãýýð õ¿ëýýí àâ÷ áàòàëäàã. Óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí ðåêòîð ÿàìíû ñàéäòàé æèë á¿ð ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàäàã áà ýíý ãýðýýãýýð äàìæóóëàí ñàéäûí ç¿ãýýñ ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðèì íºõöºë òàâüæ õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé.

Áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýõ ¿íäýñíèé çºâëºë /ÁÌÈ¯Ç/ íü øèíýýð áàéãóóëàãäàæ áàéãàà õóâèéí ñóðãóóëèóäàä ìàãàäëàí èòãýìæëýë õèéäýã ÷ õàìðàëòûí ò¿âøèí åðºíõèéäýý áàãà áàéíà. Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã ìàãàäëàí èòãýìæèëäýã áîëñîí áºãººä ýäèéí çàñàã, ìåíåæìåíò, èíæåíåðèéí ÷èãëýëèéí îëîí õºòºëáºð¿¿äèéã ¿íäýñíèé çºâëºë áîëîí ÿàìíû ýðõ îëãîñîí òóñãàé íýãæ¿¿ä ìàãàäëàí èòãýìæèëæ, ÁÌÈ¯Ç áàòëàìæèëäàã.

Áàãø íàðûí òîìèëãîîã ðåêòîð õèéäýã. Áàãø íàðûí ç¿ãýýñ ¸ñ ç¿éí äóòàãäàë ãàðãàõ òîõèîëäîëä, ñóðãóóëèéí ¸ñ ç¿éí õîðîîãîîð îðóóëàí õýëýëöýæ àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæòîé. Õºäºëìºðèéí õóóëü áîëîí ñóðãóóëèéí äîòîîä æóðìûí äàãóó àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýäýã. Õàðèí áàãøèéí óð ÷àäâàð ìóó áàéõ, çààõ àãóóëãà õîöðîãäñîí áàéõ òîõèîëäîëä àâàõ àðãà õýìæýý áàéõã¿é. Õýäèéãýýð çàð÷ìûí õóâüä áàéæ áîëîõ áîëîâ÷, ÁÑØÓß óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûã õàëàõ àæèëëàãààíä îðîëöäîãã¿é.

3.1.2. Õóâèéí ñåêòîð

1991 îíä Áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëü áàòëàãäñíààð õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõ ç¿éí ¿íäýñ á¿ðäñýí áèëýý. Ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýõ çºâøººðºë àâàõàä õ¿íäðýë áàéõã¿é, ñóðãàëòûí çîõèõ áàéð, òîíîã òºõººðºìæ, áàãø íàð, íîìûí ñàí, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ øààðäëàãàòàé. Ìîíãîë óëñàä äýýä áîëîâñðîëûí ýðýëò õýðýãöýý ºíäºð õýâýýð áàéãàà, ìºí íýì¿¿ ºðòãèéí áîëîí àøãèéí òàòâàð òºëäºãã¿é ó÷ðààñ õóâèéí êîëëåæ¿¿äýä õºðºíãº îðóóëàõ íü àøèãòàé áèçíåñ þì. Èéìýýñ ÷ 1991 îíä îãò áàéõã¿é áàéñàí õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí òîî 2007 îí ãýõýä 144 áîëæ ºññºí áºãººä, òýäãýýðýýñ çºâõºí 29 íü áóþó 2% íü áàòëàí èòãýìæëýãäñýí áàéíà.

ªì÷ëºëèéí õýëáýðýýñ ¿ë õàìààðàí á¿õ èõ äýýä ñóðãóóëèóäàä çîõèöóóëàëòûí áîëîí õóóëü òîãòîîìæ àäèë ¿éë÷èëäýã. Òèéì ó÷ðààñ õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóä ÷ ãýñýí ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõäýý áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã äàãàæ ìºðäºõ øààðäëàãàòàé áºãººä äîòîîä ¿éë àæèëëàãààíäàà ÿàìíààñ áàòàëñàí æóðìûã äàãàæ ìºðäºíº. Ãýõäýý óëñûí áîëîí õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä íýã òîì ÿëãàà áàéäàã. Õóâèéí ñóðãóóëèóäûí çàõèðëûã ºì÷ëºã÷ íü òîìèëäîã áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä ºì÷ëºã÷ íü ººðºº çàõèðëààð àæèëëàäàã. Òýäíèé ýðõ ìýäëèéã õÿçãààðëàõ ÿìàð íýã õºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãà áàéõã¿é.


Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä èõýýõýí ºðãºæñºí ÷ äèéëýíõ íü Óëààíáààòàðò ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã òóë á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä òºäèéëýí èõ õóâü íýìýð îðóóëæ ÷àäààã¿é áàéíà.

Õóâèéí ñóðãóóëèóäûí õýìæýý æèæèã, íýã ñóðãóóëüä äóíäæààð 468 îþóòàí íîîãäîæ áàéãàà íü äýýä ñóðãóóëü ãýõýýñýý àõëàõ ñóðãóóëèéí õýìæýýòýé îéðîëöîî áàéíà. ÀÍÓ áîëîí Àçèéí îëîíõ èõ äýýä ñóðãóóëèóä 10,000-ààñ èë¿¿ îþóòàíòàé áàéäàã. Ìîíãîëûí äýýä ñóðãóóëèóäûí îëîíõ íü çºâõºí ãàíö ìýðýãæëýýð òóõàéëáàë áèçíåñèéí ìýðýãæëýýð ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéíà. Õóâèéí ñóðãóóëèóäàä øèíæëýõ óõààíû çýðýã äýâòýé áàãø íàðûí òîî áàãà. Óëñûí ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí 24 õóâü íü äîêòîðûí çýðýãòýé áàéãàà áîë õóâèéí ñóðãóóëèóäàä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 15 õóâü áàéãàà íü õóâèéí ñóðãóóëèóä ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íýã èõ õèéäýãã¿éã õàðóóëæ áàéíà. Ìºí ýäãýýð ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí îëîíõ íü óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí ¿íäñýí áàãøààð àæèëëàõûí çýðýãöýý õóâèéí ñóðãóóëèóäàä öàãèéí áàãøààð àæèëëàäàã áàéíà. Õóâèéí ñóðãóóëèóäàä îðäîã õè÷ýýëèéí òîî õÿçãààðëàãäìàë áàéäàã íü áîëîâñðîëûí ÷àíàðò íºëººëæ, îþóòíóóä ºðãºí õ¿ðýýòýé åðºíõèé ìýäëýã àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü öààøëààä á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, áèå äààí óð ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýõ çýðýãò íü ñºðãººð íºëººëæ áîëîõ þì.

Íºãºº òàëààð, óëñûí áà õóâèéí ñóðãóóëèéí òºãñºëòèéí õóâü áîëîí òºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëòèéí òàëààð ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ìýäýýëýë áàéõã¿é. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà òóñ á¿ðèéí äàâóó òàë, áýðõøýýëòýé àñóóäëóóäûí òàëààð òîäîðõîé áàðèìòòàé ìýäýýëýë áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä áàéõã¿é áàéíà.

3.2. ÌÀÃÀÄËÀÍ ÈÒÃÝÌÆËÝË ÁÀ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒËÀÌÆ

Ñàéí çàñàãëàëä ÷àíàðûí áàòëàìæèéí, îíö ÷àíàðûí òºëºº áîëîí îëîí íèéòèéí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûí ìåõàíèçìóóä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ìåõàíèçì íü ìýðýãæèëòí¿¿äèéí áàã õºíäëºíãèéí ¿íýëãýý õèéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëäýã. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà îëíîîð áèé áîëæ, ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðýý íü ÷ºëººòýé áîëñîí áîëñîí ýíý ¿åä áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýë òóéëûí ÷óõàë ¿¿ðýãòýé. Ìàãàäëàí èòãýìæëýë íü ÷àíàðûí áàòëàìæèéí ñàëøã¿é õýñýã þì. Õºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãà òóõàéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí ¿éë÷èëãýý, ¿éë àæèëëàãàà, ýñâýë õºòºëáºðò ¿íýëãýý õèéæ, òàâèãäàæ áóé øààðäëàãà ñòàíäàðòûí áèåëýëòèéã òîäîðõîéëäîã. Òàâèãäàæ áóé ñòàíäàðòóóä áèåëýãäýæ áàéãàà òîõèîëäîëä áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýë îëãîäîã. Îëîíõ óëñ îðîíä ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéã çàñãèéí ãàçðûí àãåíòëàã õàðèóöäàã. Õàðèí ÀÍÓ-ûí õóâüä ÷àíàðûí áàòëàìæèéí àñóóäëûã çàñãèéí ãàçðààñ àíãèä, õóâèéí ãèø¿¿í÷ëýë á¿õèé íèéãýìëýã¿¿ä õàðèóöäàã.

Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ¿íäýñíèé çºâëºë /ÁÌÈ¯Ç/ íü 1998 îíä áàéãóóëàãäñàí áºãººä äýýä áîëîâñðîëûí áîëîí ÒÌÁÑ-ûí áàéãóóëëàãóóäàä ìàãàäëàí èòãýìæëýë îëãîõ àñóóäëûã õàðèóöäàã. Ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóä ìàãàäëàí èòãýìæëýëä ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð õàìðàãääàã.

ÁÌÈ¯Ç íü õ¿ñýëò ãàðãàñàí áàéãóóëëàãóóäàä ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýí ººðºº ººðèéãºº ñàíõ¿¿æ¿¿ëäýã. Çºâëºëèéã ÿàìíû ñàéä òîëãîéëäîã áà á¿ðýëäýõ¿¿íä íü ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí èõ äýýä ñóðãóóëü, êîëëåæèéí çàõèðëóóä îðäîã. Õýäèéãýýð çºâëºë íü áèå äààñàí áàéãóóëëàãà áîëîâ÷, çºâëºëèéã ñàëáàðûí ñàéä òýðã¿¿ëäýã ó÷ðààñ ¿éë àæèëëàãàà íü ÿàìíû íýãæòýé


àäèëàâòàð áàéäëààð ÿâàãääàã. Íýãýíò ñóðãóóëèóäûí òºëæ áàéãàà òºëáºðººñ õàìààðàëòàé ó÷ðààñ ñàíõ¿¿æèëòèéí õóâüä á¿ðýí íàéäâàðòàé áóñ.

ÁÌÈ¯Ç-èéí á¿ðýëäýõ¿¿íä ¯íäýñíèé çºâëºëèéí óäèðäàõ çºâëºë, ã¿éöýòãýõ àëáà, çóðãààí ¿íäñýí àæèëòàí, äýýä áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýë õàðèóöñàí 13 ãèø¿¿í, ÒÌÁÑ-ûí ìàãàäëàí èòãýìæëýë õàðèóöñàí 11 çºâëºëèéí ãèø¿¿í áàãòäàã. Çºâëºë íü õºíäëºíãèéí 150 ¿íýëýý÷èéã ò¿ð õóãàöààãààð àâ÷ àæèëëóóëäàã. Áàéãóóëàãäñàí öàãààñàà õîéø, çºâëºë óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèóä, êîëëåæ, òåõíèê ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí òºâ¿¿ä, õóâèéí äýýä ñóðãóóëèóäûã îðîëöóóëààä, íèéò 91 áàéãóóëëàãàä ìàãàäëàí èòãýìæëýë îëãîñîí áàéíà.

ÁÌÈ¯Ç íü äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóä, òåõíèê ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí òºâ¿¿ä áîëîí òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä ÷àíàðûí áàòëàìæèéã îëãîõäîî õî¸ð ¿å øàòòàéãààð õýðýãæ¿¿ëäýã. Ìàãàäëàí èòãýìæëýëä õàìðàãäàõûã õ¿ññýí ñóðãóóëü íü ¿éë àæèëëàãààíäàà ººðèéí ¿íýëãýý õèéæ çºâëºëä õ¿ðã¿¿ëýõ áà ¿¿íäýý ñóðãàëòûí ÿâö, ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ïðàêòèê àæèëëàãààíû òàëààð äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã áàãòààäàã. Äàðààãèéí øàòàíä õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýíèé áàã òóõàéí ñóðãóóëü äýýð î÷èæ ãàçàð äýýð íü àæèëëàäàã áà áàãø, îþóòíóóäòàé ÿðèëöëàãà õèéõ, ¿¿ðýã äààëãàâàðûí áèåëýëò, õè÷ýýë ÿâóóëäàã ïðàêòèê, àøèãëàæ áàéãàà ñóðàõ áè÷èã, áàãø íàðûí ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðòàé òàíèëöäàã. ¯íýëãýýíèé áàã ñóðãóóëèóäûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéã Ìîíãîë óëñàä ìºðäºæ áàéãàà äàðààõ øàëãóóðóóäûã ¿íäýñëýí õèéäýã. ¯¿íä: 1/ îëîí íèéòýä èë òîä òóíõàãëàñàí òîäîðõîé ýðõýì çîðèëãîòîé ýñýõ, 2/ ýíý ýðõýì çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä òîäîðõîé àõèö äýâøèë ãàðãàæ áàéãàà ýñýõ, 3/ áàéãóóëëàãûí õºðºíãèéí òîäîðõîé õýñãèéã áîëîâñðîëûí ÷èãëýëä äýâø¿¿ëñýí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä çàðöóóëàõ øèéäâýð ãàðãàñàí ýñýõ, 4/ ñóðãóóëü ýðõýì çîðèëãîäîî õ¿ðýõ öîãö áîäëîãî, øèéäâýð òºãñ áàéãààãàà áîäèòîîð õàðóóëæ ÷àäàæ áàéãàà ýñýõ.

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ìàãàäëàí èòãýìæëýë îëãîõ àæëûã 2000-ààä îíû ýõýýð ýõýëñýí áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð, ¿íäýñíèé çºâëºë áîëîí ÿàìíààñ ýðõ îëãîñîí òóñãàé íýãæ ãîëäóó ýäèéí çàñàã, ìåíåæåìåíò, èíæåíåðèéí ñàëáàðûí õºòºëáºð¿¿äèéã ìàãàäëàí èòãýìæëýýä áàéíà. Ñóðãàëòûí õºòºëáºðò õèéñýí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéã ÁÌÈ¯Ç áàòëàìæèëíà. Äýýä áîëîâñðîëûí õºòºëáºð íü áàòëàãäñàí ñòàíäàðòûã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé ÷ õýðýãæ¿¿ëýõ ìåõàíèçì ñóë áàéíà.

Ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îëîí óëñûí ïðàêòèêò òîãòñîí ñòàíäàðòûí øàëãóóðóóäûã õýðýãëýäýãã¿é. Õºíäëºíãèéí ¿íýëãýýíèé áàãä îëîí óëñûí ¿íýëýý÷èä îðîëöäîãã¿é. Ò¿¿í÷ëýí, ìàãàäëàí èòãýìæëýë íü ãîëäóó øèíýýð áàéãóóëàãäàæ áàéãàà õóâèéí ñóðãóóëèóäûã õàìàð÷, óëñûí ñóðãóóëèóäûí õóó÷èí áîëîí øèíý õºòºëáºðò ¿íýëãýý áàðàã õèéãäýõã¿é áàéíà. Ñàÿõíûã õ¿ðòýë, ÷àíàðûí áàòëàìæ áîëîí îëîí íèéòèéí ºìíº õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûí àñóóäàë òàâèãäàõã¿é ÿâæ èðñýí. 2003 îíä, äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé õóóëèàð àóäèòûí øèíý õýëáýðèéã íýâòð¿¿ëñýí áà àëü íýã ñóðãóóëèéí ¿éë àæèëëàãààíä àóäèò õèéëãýõ àñóóäëûã ñàëáàðûí ÿàì ñàíàà÷èëæ áîëîõ áºãººä òóõàéí ñóðãóóëü òàâèãäàæ áàéãàà øàëãóóðóóäûã õàíãàæ áàéãàà ýñýõèéã øàëãàíà. Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí õóâèéí äýýä ñóðãóóëèéí îëãîæ áàéãàà çýðýã, äèïëîì íü äýýä ñóðãóóëèéí õºòºëáºðèéã á¿ðýí ñóðàëöàæ òºãññºíèé áàòàëãàà áîëîõ ¸ñòîé.

Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº òóëãàìäàæ áàéãàà íýã ÷óõàë àñóóäàë áîë áîëîâñðîëûí ÷àíàðûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ, èíãýõäýý õºäºëìºðèéí çàõ çýýëòýé óÿëäàõ óÿëäàà õîëáîîã ñàéæðóóëàõ, ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí øàëãóóðóóäûã òîãòîîõäîî îëîí óëñûí æèøèã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðãàëçàí àâ÷ ¿çýõ, çàéíû áîëîí ãàäààäûí ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä íýâòð¿¿ëýõ, ìºí óðàìøóóëàë


áîëîí õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ýðãýí õàðàõ, îþóòíóóäûã ñóðãóóëèóä áîëîí õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿äèéí ÷àíàðûí òàëààðõ áîäèòîé ìýäýýëëýýð õàíãàõ øààðäëàãàòàé.

3.3. ÑÀÍÕ¯¯

3.3.1. Áîëîâñðîëä çàðöóóëæ áóé òºñâèéí çàðëàãà

Òºñâèéí çàðëàãûí ò¿âøèí: ªíººãèéí áàéäëààð Ìîíãîë óëñ ÄÍÁ-íèé 6-7 õóâèéã áîëîâñðîëûí ñàëáàðò çàðöóóëæ áàéãàà íü õóó÷èí ñîöèàëèñò îðíóóäûí ò¿âøèíòýé îéðîëöîî, ÝÇÕÀÕÁ-ûí îðíóóäûí äóíäàæ 5.8 õóâèàñ àðàé äýýã¿¿ð áàéíà. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òºñâèéí çàðëàãûí ýíý ò¿âøèí íü õàòóó øèð¿¿í óóð àìüñãàëòàé, ºðãºí óóäàì ãàçàðò íóòàãò òàðõàí àìüäàðäàã õ¿í àìä áîëîâñðîëûí ¿éë÷èëãýýã õ¿ðãýõ íü ºðòºã ºíäºð áàéäàãòàé õîëáîîòîé þì.

Çàñãèéí ãàçðûí íèéò çàðëàãûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò íîîãäîõ õóâü Ç¿¿í Àçèéí îðíóóäûí 16.2 õóâüòàé /Õ¿ñíýãò 7/ õàðüöóóëàõàä òîãòâîðòîé ºíäºð ÿâæ èðñýí. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðò òºñâèéí çàðëàãûí õóâü ºíäºð áàéãàà íü Ìîíãîë óëñàä áîëîâñðîëûí ¿íýëýìæ ºíäºð áàéãààãèéí èëýðõèéëýë þì. 2009 îíû äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûí ¿åä ÷ áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òºñâèéã õàñààã¿é áàéíà. Õàðèí òºñâèéí íèéò çàðëàãà áóóðñíààñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò íîîãäîõ õóâü 30 õóâü õ¿ðòýë ºññºí ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Òºñºâò ýçëýõ áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òºñºâ ºíäºð áàéãàà ýíý òîõèîëäîëä äóíä õóãàöààíä äàõèí íýìýãäýõ ìàãàäëàë áàãàòàé.

Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí òºñâèéí õóâààðèëàëò: Õÿìðàëààñ ºìíº, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí íèéò òºñâèéí çàðëàãûí 15 õóâü íü äýýä áîëîâñðîëä íîîãäîæ áàéñàí áîë 2007 îíä 10 õóâü áîëîí áóóð÷, òåõíèêèéí áîëîâñðîë ìýðýãæëèéí ñóðãàëòàíä íîîãäîõ õóâü 10 õóâèàñ 6 õóâü áîëæ áóóðñàí áàéíà /Õ¿ñíýãò 7/. Áàãà ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàãñäûí òîî íýìýãäýæ, ñóðàã÷ áàãøèéí òîîíû õàðüöàà ºíäºð áîëñîí. Äóíä ñóðãóóëüä äýâøèí ñóðàëöàã÷äûí òîî ºññºí íü ýíý ñàëáàðò íîîãäîõ òºñâèéí õºðºíãèéí õóâèéã ºñãºõºä õ¿ðãýñýí áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò áîëîâñðîëûí íèéò òºñâèéí 10 õóâü íîîãäîæ áàéãàà ÷ íèéò ñóðàëöàãñäûí 28 õóâü íü íîîãäîæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 7. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí óëñûí òºñâèéí çàðëàãà, 1991, 2002, 2007

1991 2002 2007

Íýã õ¿íä íîîãäîõ ÄÍÁ /àì. Äîëëàð/, íýðëýñýí ¿íýýð 929 1,113 1,431

Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí çàðëàãûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü, % 12% 8% 6.2%

Óëñûí òºñâèéí íèéò çàðëàãàä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ýçëýõ õóâü, %

18% 16% 17%

Áîëîâñðîëûí çàðëàãûí %:

Áàãà n/a 40% 27%

Äóíä n/a 26% 37%

Òåõíèê ìýðýãæèë n/a 5% 6%


Äýýä áîëîâñðîë 15% 15% 10%

Íýã ñóðàëöàã÷èä íîîãäîõ òºñâèéí çàðäàë /íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íû õóâèàð/

Áàãà 17% 17% 13%

Äóíä n/a 14% 18%

Òåõíèê ìýðýãæèë 10% 5% 6%

Äýýä áîëîâñðîë 10% 12% 14%

Ýõ ñóðâàëæ: Ñß, ÁÑØÓß, Áîëîâñðîëûí ñàíõ¿¿æèëòèéí ñóäàëãààíû áàã

Áîëîâñðîëûí íèéò òºñâèéí çàðëàãûí 50 ãàðóé õóâèéã ýçýëäýã áàãà áîëîí äóíä áîëîâñðîëä Ìîíãîëûí íèéò ñóðàëöàãñäûí 70 õóâü íîîãäîæ áàéíà. Îéðûí õóãàöààíä 12 æèëèéí ñóðãàëòûí òîãòîëöîîíä øèëæñýíýýð øèíýýð íýìýãäñýí àíãèóäûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, á¿õ íèéòèéã áîëîâñðîëä õàìðóóëàõ çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõ ñàíõ¿¿æèëòèéã õàíãàõ íýìýëò õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð øààðäàãäàíà. Òóõàéëáàë, ñóðãóóëüä õ¿¿õäèéã 6 íàñíààñ ýëñ¿¿ëýí ñóðãàõ áîëñîíòîé óÿëäàí õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé ÿâæ èðñýí ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí çàðäàëä èë¿¿ àíõààðàõ øààðäëàãà ãàðàõ òºëºâòýé.

Äóíä õóãàöààíä, Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò øèéäýõ îëîí àñóóäëóóä áàéíà. Íýã òàëäàà, áîëîâñðîëûí çàðäëûã àëü áîëîõîîð õàìãààëàí àâ÷ ¿ëäýõ øààðäëàãàòàé. Íºãºº òàëäàà, óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä øààðäëàãàòàé áàéãàà ºíäºð óð ÷àäâàðòàé ÷àíàðòàé ìýðýãæèëòýí, òåõíèêèéí áîëîí ìýðýãæëèéí àæèëëàõ õ¿÷ áýëòãýí ãàðãàõ øàààðëàãà òóëãàðààä áàéíà. Íººö áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë íºõöºëä, äýýä ñóðãóóëèóäàä òýãøèòãýñýí áàéäëààð òºñâèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, ¿ëäñýí õýñãèéã îðëîãîîðîî çàðäëàà íºõºõ çàð÷ìààð øèéäâýðëýõ çàìààð åðºíõèé áîëîâñðîëä èë¿¿òýé õºðºíãº õóâààðèëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ èðñýí.

Õàðèí öààøäàà, óðò õóãàöààíä, ýðäýñ áàÿëàãèéí àøèãëàëòòàé õîëáîîòîéãîîð òºñâèéí îðëîãûí ºñºëòººñ áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí õºðºíãº îðóóëàëò íýìýãäýõ òºëºâòýé áºãººä ò¿¿íèéã õýðõýí äýýä çýðãèéí ¿ð àøèãòàé çàðöóóëæ, áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã äýëõèéí æèøèãò õ¿ðãýõ âý ãýäýãò àíõààðàë õàíäóóëàõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íòýé õîëáîãäîí, áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéã äóíä áîëîí óðò õóãàöààíä, íýëýýä ººð õî¸ð ººð íºõöºë áàéäàëä, òºëºâëºõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéãàà þì.

3.3.2. Äýýä áîëîâñðîëûí ñàíõ¿¿æèëò

Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ºðãºæ¿¿ëýõ: Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûã èõýâ÷ëýí ñóðãàëòûí òºëáºð, õàíäèâ, îðëîãî á¿ðýëä¿¿ëýõ çýðãýýð, òºñâèéí áóñ àðãààð ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ èðñýí /Õ¿ñíýãò 8/. ÄÁÁ-ûí ñàíõ¿¿æèëòûí ãîë ýõ ñóðâàëæ íü ñóðãàëòûí òºëáºð áîëæ áàéíà. Îþóòíû ñóðãàëòûí òºëáºð õóâèéí ñóðãóóëèóäûí ñàíõ¿¿æèëòèéí áàðàã 62 õóâèéã, óëñûí ñóðãóóëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí 58 îð÷èì õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Òºðèéí ñóðãàëòûí ñàíãààñ äýýä áîëîâñðîëûí ñàíõ¿¿æèëòèéí 28 îð÷èì õóâèéí òýòãýëýã, çýýëèéí õýëáýðýýð îëãîæ, îþóòíóóäûí 40 îð÷èì õóâüä ñóðãàëòûí çàðäëàà íºõºõºä íü òóñàëæ áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëä çàðöóóëæ áàéãàà íèéò òºñâèéí çºâõºí 5 õóâèéã ÄÁÁ-äàä øóóä õóâààðèëäàã.


Õ¿ñíýãò 8. Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æèëòèíé ýõ ¿¿ñâýð¿¿ä, 2007 îí

Ñàíõ¿¿æèëòèéí ýõ ¿¿ñâýð

Á¿õ Òºðëººð

ÄÁÁ Óëñûí Õóâèéí

1 Óëñûí òºñºâ 5.2% 7.1% 0.3%

2 Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí 27.6% 27.6% 21.0%

3 Ñóðãàëòûí òºëáºð 54.7% 54.4% 61.4%

4 ¯íäñýí áóñ ¿éë àæèëëàãààíû

5.8% 7.1% 1.4%

5 Õàíäèâ, òóñëàìæ 1.7% 2.1% 2.4%

6 Õºòºëáºð, òºñë¿¿ä 2.9% 0.1% 8.3%

7 Áóñàä 2.1% 1.8% 5.4%

Á¿ãä 100% 100% 100%

Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß, 2008.

Óëñûí òºñâººð ãîë íü óëñûí ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãààíû çàðäëûã, ÁÑØÓß-íû õºðºíãº ñàíõ¿¿ãèéí õýëòñèéí õóâóóðèëñíààð, ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéíà. Ýíý íü èõýâ÷ëýí öàõèëãààí, õàëààëò ãýõ ìýò óðñãàë çàðäàëä ÿâäàã áºãººä çàâñàð ¿éë÷èëãýýíä òºñâººñ õºðºíãº õóâààðèëäàãã¿é. Óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí áàéð ñàâ, òîíîã òºõººðºìæ, ëàáîðàòîðè çýðýãò îðóóëàõ êàïèòàë õºðºíãº îðóóëàëòûí àñóóäëûã çàõèðëóóäûí çºâëºë øèéääýã. Íýìýãäýë õºðºíãèéí ýõ ¿¿ñâýð øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä çàõèðëóóäûí çºâëºë ÁÑØÓß-íä õ¿ñýëòýý ãàðãàæ, ÿàìíààñ ñóðãóóëèóäûí õ¿ñýëòèéã íýãòãýí, òºñëèéã Ñàíãèéí ÿàìàíä õ¿ðã¿¿ëæ, õýëýëöäýã. Ñàíãèéí ÿàìíû ñàíàëûã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð îðóóëàí õýëýëö¿¿ëýõ áà Çàñãèéí ãàçàð ýöñèéí õóâèëáàðûã ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüäàã. ÓÈÕ-ûí áàéíãûí õîðîîä ñàíàëûã õýëýëöýõ ÿâöàä èõ õóðëûí ãèø¿¿ä ñàíàëàà èëýðõèéëäýã. Ýíý øàòàíä, òîäîðõîé õºòºëáºð, òºñë¿¿äèéí òàëààð ëîááè ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãääàã. ÓÈÕ-ààð òºñâèéã ç¿éë àíãè á¿ðýýð áàòàëñíû äàðàà, çàñãèéí ãàçàð, ÿàì áîëîí áóñàä ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. ÁÑØÓß-íû ýíý õàìààðàëò áàéäàë, òºñâèéã ÓÈÕ-ààð áàòàëäàã, ëîááèäîõ ¿éë ÿâöàä íºëºº îðîõ áîëîìæòîé, ÄÁÁ-ûí ººðèéí õºðºíãº õîìñ çýðýã õ¿÷èí ç¿ëé¿¿ä íü èíñòèòóöèéí õóâüä ¿éë àæèëëàãààãàà óðò õóãàöààíä ñàíàà÷ëàãàòàé òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿ð ä¿íã íü áóóðóóëæ áàéíà. Ñàíõ¿¿æèëòèéí òºëºâëºëòèéã áîãèíî õóãàöààíä /æèë, æèëýýð/ õèéäýã áºãººä óðüä÷èëàí òîîöîîëîõ áîëîìæã¿é áàéäãààñ äóíä õóãàöààíä áàéãóóëëàãûí õºãæëèéã òºëºâëºõ áîëîìæã¿é áàéíà.

Äýýä áîëîâñðîëûí íèéò çàðëàãûí 60 îð÷èì õóâèéã ýçýëäýã öàëèíã ñóðãàëòûí òºëáºðººð ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ áàéíà.4 Ýíý áàéäàë íü ñóðãóóëèéí õ¿÷èí ÷àäàë, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä ãàðãàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé

4 2009 îíû 5 ñàðä Äýëõèéí áàíêíààñ Óëààíáààòàðûí çóðãààí èõ ñóðãóóëèéã ñîíãîí àâ÷ òºñâèéí ç¿éë àíãèéí çàðöóóëàëòûã õÿíàæ ¿çýõýä èõ ñóðãóóëèóäûí íèéò îðëîãûí 55-68 õóâèéã àæèëëàãñàä, áàãø íàðûí öàëèíä çàðöóóëäàã áàéíà. Îëîí òîõèîëäîëä, òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ çàðäëûã õóâèéí õàíäèâààð /õî¸ð èõ ñóðãóóëèéí êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèéã õóâèéí êîìïàíèàñ õàíäèâëàñàí/ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ èðñýí áàéíà.


÷àíàðààñ ¿ë õàìààðàí ýëñýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõýä õ¿ðãýæ áàéíà. Åð íü áîë èõ äýýä ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí öàëèí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí öàëèíãààñ íýã èõ ºíäºð áèø áàéãàà íü ºíäºð ÷àäâàðòàé, ÿëàíãóÿà ÷àäâàðëàã çàëóó áàãø íàðûã òàòàæ ÷àäàõã¿é áàéíà. Õºðºíãº îðóóëàëòûí òºñâèéã ÓÈÕ-ààð áàòàëäàã áºãººä óëñûí èõ ñóðãóóëèóä Çàñãèéí ãàçðûí ºìíº àæëàà õàðèóöäàã. Ò¿¿í÷ëýí, äýýä áîëîâñðîëûí ýðýëò õýðýãöýý íü íèéë¿¿ëýëòýýñ äàâæ áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä ÄÁÁ ººðñäèéí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëæ áàéãàà îþóòíóóäûí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ õºø¿¿ðýã áàéõã¿é. Ìºí ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõè áîäèò ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýæ, òýäýíä ìýðýãæëýý ñîíãîõ øèéäâýðýý áîäèò ìýäýýëýë äýýð ¿íäýñëýí ãàðãàõàä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõã¿é áàéíà.

Ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí õóâüä, õî¸ð òºðëèéí òýòãýëãèéã ºðñºëäººíèé ¿íäñýí äýýð îëãîæ áàéíà. ¯¿íèé íýã íü øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèàð äàìæóóëàí, æèë á¿ð 16 õ¿ðòýëõ òîîíû ýðäýìòýí, ñóäëàà÷äàä îëãîäîã, 4 ñàÿ òºãðºã õ¿ðòýë /3600 àì. Äîëëàð/ õýìæýýíèé òýòãýëýã. Òýòãýëýã àâ÷ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íü äýýä ò¿âøíèé îíîëûí ñóäàëãàà õèéñýí, ýñâýë ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë íü ïðàêòèêò íýâòýð¿¿ëýõýýð çºâøººðºãäñºí, öààøèä ¿ðãýëæë¿¿ëýõ ñàíõ¿¿æèëò øààðäëàãàòàé õ¿ì¿¿ñ áàéäàã. Áóñàä óëñ îðîíä èéì ÷èãëýëýýð òîìîîõîí òýòãýëã¿¿äèéã îëãîäîã. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí Àíàãààõ óõààíû ¿íäýñíèé èõ ñóðãóóëèéí æèëèéí òºñºâ íü 26-30 òýðáóì àì. Äîëëàð áàéäàã áà ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òýòãýëýã íü õýäýí çóóí ñàÿ äîëëàð áàéäàã.

Õî¸ð äàõü òýòãýëýã íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé ãàðàìãàé àæèë õèéñýí çàëóó ýðäýìòäýä îëãîäîã òýòãýëýã. Æèë òóòìûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðàë äýýð çàëóó ýðäýìòýä ººðñäèéí õèéñýí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàëààð èëòãýë òàâüäàã. Çàëóó ýðäýìòäèéí çºâëºë òýðã¿¿íèé àðâàí çàëóó ýðäýìòäèéí àæëûã ñàëáàð òóñ á¿ðýýð, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàãà õóðëûí øèéäâýðýýð ñîíãîí øàëãàðóóëæ, ÁÑØÓß-íààñ çàëóó ýðäýìòäýä òýòãýëýã îëãîõ øèéäâýðèéã áàòëàìæèëäàã.

Èõ äýýä ñóðãóóëèóäûã ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëòýýð íü óðàìøóóëàõ, ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ òîãòîëöîî áàéõã¿é áàéíà. Õóãàöààíäàà ñóðãóóëèà òºãññºí îþóòíû òîî, òºãñººä àæëûí áàéðòàé áîëñîí îþóòíû òîî, îëîí óëñûí íýð õ¿íäòýé ñýòã¿¿ë¿¿äýä ìàòåðèàë õýâë¿¿ëñýí ãýõ ìýò á¿òýýë÷, ¿ð ä¿íòýé ¿éë àæèëëàãààã äýìæñýí ñàíõ¿¿ãèéí õºø¿¿ðýã ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Ñóðãàëòûí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, ñóðãàõ áîëîí ñóðàõ îð÷íûã ñàéæðóóëàõ /ëàáîðàòîðè, íîìûí ñàí ã.ì/, áàãø íàðûí ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë, õóðàë ñåìèíàðò îðîëöîõîä õºðºíãº ñàíõ¿¿æèëò õîìñäîëòîé áàéãàà íü Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèóä ºíäºð ÷àíàðòàé áîëîâñðîë îëãîõîä ñààä òîòãîð áîëæ áàéíà.

Àëáàí ¸ñíû ñòàòèñòèê ìýäýýãýýð, óëñûí èõ ñóðãóóëèóäûí áàãø íàðûí 25 õóâü íü öàãèéí áàãø íàð áàéãàà íü ñóðãàëò áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàðò íîöòîé íºëººëæ áàéíà. ÄÁÁ –ûí áàãø íàðûí íèéò òîîíä õàðüöóóëñíààð, óëñûí èõ ñóðãóóëüä äîêòîðûí çýðýãòýé áàãø íàð 16 õóâü, ìàñòåðèéí çýðýãòýé áàãø 43 îð÷èì õóâü áàéíà. Äýýðõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õóâèéí äýýä ñóðãóóëèóäûí õóâüä 5 õóâü, 23 õóâüòàé áàéíà. /Õàâñðàëò 7/. Áàãø íàðûí óð ÷àäâàð, ìýðýãøëèéã äýýøë¿¿ëýõ ýñâýë îëîí óëñûí õóðàë ñåìèíàðò îðîëöîõ ñàíõ¿¿æèëòèéã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ áîëîìæ áàãàòàé, áàãø íàðûí õýâëýí íèéòë¿¿ëñýí àæèë, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí òàëààð ñèñòåìòýé ìýäýýëýë áàéõã¿é áàéíà.

Íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðäàë: ªíººäºð äýýä áîëîâñðîëûí íýã îþóòàíä íîîãäîõ òºñâèéí çàðäàë /òºñâººñ øóóä õóâààðèëæ áàéãàà çàðäàë áîëîí òºðèéí ñóðãàëòûí ñàíä õóâààðèëñàí õºðºíãèéã îðóóëààä/ 339 îð÷èì àì. Äîëëàð áàéãàà íü îëîí óëñûí ñòàíäàðòààñ äîîãóóð áàéíà. ¯¿íòýé


õàðüöóóëàõàä, ÝÇÕÀÕÁ-ûí îðíóóäàä èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòàíä íîîãäîõ òºñâèéí çàðëàãà 11,512 àì. Äîëëàð áàéíà. Õÿòàäàä ýíý ¿ç¿¿ëýëò 854 àì. Äîëëàð áàéäàã. Äýýä áîëîâñðîëûí íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðäëûã áàãà áîëîâñðîëûí íýã îþóòíû çàðäàëòàé õàðüöóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò îëîí óëñûí ò¿âøèíä 6 : 1-ýýñ 30 : 1 ãýñýí õàðüöààòàé áàéäàã áîë ýíý ¿ç¿¿ëýëò Ìîíãîëä 1.6 : 1 õàðüöààòàé áàéãàà íü îëîí óëñûí æèøãýýñ õýò äîîãóóð áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð íü áàãø íàðûí ìýäëýã, ëàáîðàòîðè, òîíîã òºõººîºìæ, íîìûí ñàí çýðýã õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ øóóä õàìààðàëòàé áºãººä îëîí óëñûí æèøèãòýé õàðüöóóëàõàä Ìîíãîëûí íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðäàë òóéëûí áàãà áàéãàà íü ÷àíàðûí õóâüä ÷ îëîí óëñûí ñòàíäàðòààñ äîîãóóð áàéãààã èëýðõèéëæ áàéíà /Õ¿ñíýãò 9/.

Õ¿ñíýãò 9. Íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðäëûí õàðüöóóëàëò /àì.äîëëàð/

ÑÎÁ Áàãà Á¿ðýí áóñ Á¿ðýí äóíä Äýýä

Ìîíãîë (2007) N/A 206 285* 285* 339

Õÿòàä (2007) Òºñºâ 227 236 278 343 854

Òºñºâ, õóðààìæ áóñàä

403 300 378 378 2063

ÝÇÕÀÕÁ, 2005 îíû äóíäà÷ 4,888 6,252 7,437 8,366 11,512

ÀÍÓ 8,301 9,156 9,899 10,969 24,370

Ñîëîíãîñ 2,426 4,691 5,661 7,765 7,606

ßïîí 4,174 6,744 7,630 8,164 12,336

Áðàçèë (2005)** 1,215 1,425 2,359 899 9,994

×èëè (2005)** 2,952 1,936 1,865 1,965 6,620

Òýìäýãëýë: Ìîíãîëûí òîõèîëîëä äóíä áîëîí àõëàõ ñóðãóóëèéí ìýäýýëýë õàìòäàà îðñîí áàéãàà.

3.4. ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒªËÁªÐ ÁÀ ÎÞÓÒÍÛ ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÒÓÑËÀÌÆ

Óëñûí ñàíõ¿¿æèëòýýñ ñóðãàëòûí òºëáºðººð äàìæóóëàí õóâèéí ñàíõ¿¿æèëòýä øèëæèõ. 1992 îíä Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 107 òîîò òîãòîîëîîð, åðºíõèé áîëîâñðîëûí äàðààõü ñóðãàëòûí ñàíõ¿¿æèëòýíä øèíý æóðàì íýâòð¿¿ëñýí. Ýíý òîãòîîëîîð ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíã áèé áîëãîæ /ÑÒÑ/, îþóòíóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã õàðèóöàõ áîëñîí.5 Ñàíõ¿¿æèëòèéí øèíý àðãà õýìæýý íü Çºâëºëòèéí ¿åýñ ¿ðãýëæèëñýýð èðñýí äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò óëñààñ ºã÷ áàéñàí òàòààñíû òîî, õýìæýýã ýðñ áàãàñãàñàí. Øèíý õóóëèàð ñóðãóóëèóä íýã îþóòàíä íîîãäîõ õóâüñàõ çàðäëààñ õàìààðóóëàí òîîöîæ îþóòíóóäààñ ñóðãàëòûí òºëáºð àâàõ ýðõòýé áîëñîí áºãººä ñóðãàëòûí òºðèéí

5 Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí íü áèå äààñàí óäèðäàõ çºâëºëòýé, ãýõäýý ¿éë àæèëëàãàà íü ÁÑØÓß-íû õàðüÿàíä áàéäàã. Òºðººñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèéí á¿õ õºòºëáºð¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëäýã. Óäèðäàõ çºâëºëä íü àëáàí òóøààëààðàà Ñàíãèéí ÿàì áîëîí ÁÑØÓß-íààñ òîìèëîãääîã çóðãààí àëáàí õààã÷ áàéäàã. Çºâëºëä èõ äýýä ñóðãóóëèóä áîëîí îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãûí òºëººëºë áàéõã¿é.


ñàíãèéí êâîòûí òîîíû õ¿ðýýíä îþóòíóóäàä õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí ñóðãàëòûí òýòãýëýã áîëîí çýýëèéã îëãîæ ýõýëñýí áà ÄÁÁ-óóäûí ¿éë àæèëëàãààíû òîãòìîë çàðäàëä òºñâººñ òàòààñ îëãîõ áîëñîí.

Òýð öàãààñ õîéø, ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãààð äàìæóóëàí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã òºñâººñ äýìæñýýð áàéíà. ÄÁÁ-óóäûí íèéò ñàíõ¿¿æèëòýíä ýçýëæ áàéãàà õóâü õýìæýý òàëààñ íü àâ÷ ¿çâýë òºñâººñ ¿ç¿¿ëæ áàéãàà äýìæëýã õàðüöàíãóé áàãà õóâèéã ýçýëýäýã. ÑÒÑ íü àìüäðàëûí áîëîìæ ìóó îþóòíóóä ðóó òºäèéëºí ÷èãëýäýãã¿é. Ñàíãèéí äýìæëýã àâñàí íèéò îþóíóóäûí 39 õóâü íü àìüäðàëûí áîëîìæã¿éãýýñ äýìæëýã àâñàí áàéõàä 40 õóâü íü òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õýä ãýñýí øàëãóóðààð äýìæëýã àâñàí áàéíà /Õ¿ñíýãò 10/.

Õ¿ñíýãò 10. Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãààñ ñàíõ¿¿æèëò àâàã÷èä

Òóñëàìæèéí òºðë¿¿ä

2003 2004 2005

òîî % òîî % òîî %

Õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí áóöàëòã¿é òóñëàìæ

8,119 23.3 13,294 33.5 13,831 33.5

Ýìçýã á¿ëãèéí îþóòàíä ¿ç¿¿ëñýí áóöàëòã¿é òóñëàìæ

2,216 6.4 2,454 6.2 2,149 5.2

Òýðã¿¿íèé îþóòíóóäàä ¿ç¿¿ëñýí òýòãýìæ òóñëàìæ

153 0.4 149 0.3 126 0.3

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí á¿ëä îëãîñîí áóöàëòã¿é òóñëàìæ

15,915 45.7 16,335 41.2 16,428 39.8

Çýýë 8,409 24.2 7,390 18.6 8,696 21

Á¿ãä 34,812 100 39,622 100 41,230 100

Ýõ ñóðâàëæ: ÁÑØÓß, 2007

ßäóó ºðõèéí õ¿¿õä¿¿äèéí äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ õ¿ñýë ýðìýëçýëä ñóðãàëòûí òºëáºð èõýýõýí ñààä áîëæ áàéíà. Ìîíãîëä áàêëàâðûí ò¿âøíèé ñóðãàëòûí íýã æèëèéí òºëáºð íü äóíäæààð 383,000 òºãðºã /270 àì. Äîëëàð/ áàéãàà íü ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýã õ¿íä íîîãäîõ îðëîãûí 16 õóâüòàé òýíöýæ áàéíà. Ýíý íü ÝÇÕÀÕÁ-ûí îëîíõ îðíû äóíäæààñ äýýã¿¿ð, ªìíºä Ñîëîíãîñòîé îéðîëöîî, ×èëè óëñààñ äîîãóóð áàéíà /Õ¿ñíýãò 11. Îëîí óëñûí õýìæýýíèé õàðüöóóëàëò/. Õóâèéí


ñóðãóóëèóäûí õóâüä ÷ òºëáºðèéí ò¿âøèí äýýðõòýé îéðîëöîî áàéíà. Ñóðãàëòûí òºëáºð äýýð àìüæèðãààíû ºðòãèéã íýìæ òîîöâîë íýã îþóòàíä äóíäæààð 150,000 òºãðºãèéí íýìýëò /120 àì. Äîëëàð/ çàðäàë øààðäàãäàõààð áàéãàà þì. ÑÒÑ-ãààñ ¿ç¿¿ëäýã òóñëàìæ äýìæëýã íü çàðäëûí çàðèì õýñãèéã, òóõàéëáàë äóíäæààð ñóðãàëòûí òºëáºðèéí 80 õóâèéã íºõºõ áîëîìæèéã îëãîäîã.

Õ¿ñíýãò 11. Ñóðãàëòûí òºëáºðèéí õàðüöóóëàëò, íýã õ¿íä íîîãäîõ ¿íäýñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýçëýõ õóâèàð

Óëñ Óëñûí Èõ ñóðãóóëü Õóâèéí Èõ ñóðãóóëü

ÌîíãîëÀâñòðàëè

16% 11.3%

16% 21.9%

Êàíàä 10.0% n/a

ßïîí 11.8% 18.5%

Ñîëîíãîñ 16.3% 31.1%

Øèíý Çåëàíä 6.5% n/a

Àíãëè 5.2% 4.9%

ÀÍÓ 11.4% 42.0%

Èòàëè 3.3% 11.5%

Ãîëëàíä 4.4% 4.4%

Èçðàèëü 12.0% 29.2%

×èëè 27.9% 32.0%

Ýõ ñóðâàëæ: ÝÇÕÀÕÁ Áîëîâñðîë 2007, Äýëõèéí áàíêíû Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò èëòãýë

Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóðóóä: Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàí àíõ áàéãóóëàãäñàí öàãààñ õîéø ýíý ñàíãèéí ýðõ ¿¿ðýã, ¿éë àæèëëàãààíä õýä õýäýí óäàà ººð÷ëºëò îðñîí.6 Ñàíãèéí ¿íäñýí çîðèëãî íü ¯íäñýí õóóëüä çààñàí áîëîâñðîë ýçýìøèõ ýðõ¿¿äýýñ ¿¿äýëòýé. Ñàí íü áàãà îðëîãîòîé, ãýõäýý ñóðàõ ÷àäâàðòàé îþóòíóóäàä äýýä áîëîâñðîë îëîõ áîëîìæèéã îëãîõûí òóëä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýã. Æèëä îéðîëöîîãîîð 20,000 îþóòàí ñàíãààñ äýìæëýã àâàõààð ºðãºäºë ãàðãàäàã áîëîâ÷ õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäëààñ øàëòãààëàí äóíäæààð 6000-7000 îþóòàí äýìæëýã àâäàã.

6 1995 îíä, îþóòíóóäàä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ îëãîõ øàëãóóð, çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõ íºõöëèéí òàëààð øèíý æóðàì ãàðãàñàí áà òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õäýä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ îëãîõ òóõàé íàðèéâ÷èëñàí õºòºëáºð íýìæ ãàðñàí. Ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèä ãàäààäàä ìàãèñòåð, äîêòîðûí îþóòíóóäûã áîëîí ñóðëàãûí àìæèëò ãàðãàñàí ÅÁÑ òºãñºã÷äèéã ìºí õàìðóóëàõààð ºðãºòãºñºí. 2000 îíä, 700-ãîîñ öººí òîëãîé ìàëòàé ìàë÷èí ºðõèéí íýã õ¿¿õäýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, ãóðàâ áóþó ò¿¿íýýñ äýýø õ¿¿õýä íü ÄÁÁ-ä ñóð÷ áàéãàà áîë íýã çºâõºí õ¿¿õäýä íü òóñëàìæ îëãîõ çààëòóóäûã íýìñýí /Õàéðöàã 1/.


Õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí çýýë: Ýíý çýýë íü õàìðàãäàæ áàéãàà îþóòíû òîî, ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õºðºíãèéí õóâààðèëàëòàíä ýçýëæ áàéãàà æèíãýýðýý ãóðàâäóãààðò îðæ áàéíà. Çýýë àâñàí îþóòàí àðâàí æèëèéí äîòîð ýðã¿¿ëýí òºëºõ ¿¿ðýãòýé. Ñóðãóóëü òºãññºíèé äàðàà äîëîî äàõü æèëýýñ ýõëýí áàíêíû àðèëæààíû çýýëèéí õ¿¿ãýýñ 0.5 õóâèàð äýýã¿¿ð õ¿¿ òºëºõ øààðäëàãàòàé áîëíî. Çýýë àâàã÷ íàéìàí æèë òàñðàëòã¿é, ¿¿íèé äîòîð òàâàí æèë õºäºº îðîí íóòàãò àæèëëàñàí áîë çýýëèéã ýðã¿¿ëýí òºëºõã¿é áîëãîäîã. 2004 îíä Çàñãèéí ãàçàð òºëºãäººã¿é áàéñàí á¿õ çýýëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîñîí.

Õýðýãöýýíä ñóóðèëààã¿é òóñëàìæ: Áóöàëòã¿é òóñëàìæ íü ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õàìãèéí òîì õºòºëáºð þì. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õýä áóöàëòã¿é òóñëàìæ áîëîí çýýëèéí àëü àëèíä íü õàìðàãäàõ áîëîìæòîé. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íýã õ¿¿õýä èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãààöààíäàà ñóðãàëòûí òºëáºðèéí çîðèóëàëòààð áóöàëòã¿é òóñëàìæ àâäàã. Òóñëàìæèéã ñåìåñòýðýýð îëãîäîã áà òóõàéí îþóòíû ñóðëàãûí àìæèëò áîëîí ýöýã ýõ íü òºðèéí áàéãóóëëàãàä ¿ðãýëæë¿¿ëýí àæèëëàæ áàéãàà ýñýõèéã õàðãàëçàí ¿ðãýëæë¿¿ëäýã.

Çàñãèéí ãàçðûí 2000 îíû 201 äóãààð òîãòîîëîîð òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õýä áóöàëòã¿é òóñëàìæèä õàìðàãäàõ áîëñíîîð ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õàìðàëò ýðñ òýëñýí. /Çóðàã 4/. 2007 îíû áàéäëààð, íèéò äýìæëýã àâàã÷äûí 40 õóâèéã òºðèéí áàéãóóëëàãàä àæèëëàãñäûí õ¿¿õýä /17,000/ ýçýëæ áàéíà /Õ¿ñíýãò 12/. Õýäèéãýýð ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä îðëîãî áàãàòàé ÿäóó ºðõèéí õ¿¿õä¿¿ä õàìðàãäàõ íü èë¿¿ çîõèìæòîé ÷ äýìæëýã àâ÷ áàéãàà îþóòíóóäûí 54 îð÷èì õóâü íü ÿäóó áóñ îþóòíóóä áàéíà.7

Çóðàã 4. Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóðûã ºðãºæ¿¿ëñýí áàéäàë

1993-1995

Ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæ øààðäëàãàòàé, àâüÿàñëàã, õî¸ð òàëò ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó ãàäààäàä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí òýòãýëýã

•

2000+

ßäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿¿õäýä îëãîõ çýýë

ªí÷èí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé îþóòàíä îëãîõ áóöàëòã¿é òóñëàìæ

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí íýã õ¿¿õäýä îëãîõ áóöàëòã¿é òóñëàìæ

Ìàë÷èí, áàãà îðëîãîòîé ºðõèéí áîëîí 3+ îþóòàíòàé ºðõèéí òýòãýëýã

Òýðã¿¿íèé îþóòàí ñóðàã÷èä îëãîõ òýòãýëýã

•

•

•

•

•

1996-1999

Íýí ÿäóó áîëîí ýìçýã á¿ëãèéí õ¿¿õäèéí ñóðãàëòûí çýýë

ªí÷èí, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîí õºãæèëòýé îðíóóäàä ñóðàõ ìàãèñòåð, äîêòîðûí îþóòíóóäàä îëãîõ áàãà õýìæýýíèé áóöàëòã¿é òóñëàìæ

•

•

7 2000 îíîîñ õîéø, ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí äýìæëýã àâñàí ÿäóó áóñ îþóòíóóäûí òîî 13,487-îîñ 18,402 áîëîí 36 õóâèàð ºññºí áàéíà /Ñàíãèéí àæèëòàíòàé õèéñýí ÿðèëöëàãà/.


Õ¿ñíýãò 12. Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õºðºíãèéí õóâààðèëàëò, 2007

Õàìðàãäñàí îþóòíû òîî

Æèëä îëãîñîí ä¿í, äóíæààð / àì. Äîëëàð/

ÑÒÑ-ä ýçýëæ áóé õóâü

Áóöàëòã¿é òóñëàìæ 17,053 222.16 39.0%

Çýýë 8,007 232.25 19.2%

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õäýä îëãîñîí òóñëàìæ

6,442 246.17 16.3%

Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õäýä îëãîñîý çýýë

11,198 221.13 25.5%


Õàìðàãäàõ øàëãóóðûã òýëñíèé ¿ð äàãàâàð: ÑÒÑ-ãèéí õºðºíãº õÿçãààðëàãäìàë ºíººãèéí íºõöºëä ÿäóó áóñ îþóòíóóäàä òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ íü èéì òóñëàìæ àâáàë çîõèõ çàðèì ÿäóó îþóòíóóä õàñàãäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã. Èéì áàéäàëä îäîî àëü õýäèéí îðîîä áàéíà. Õ¿ñíýãò 3-ààñ õàðàõàä, äýýä ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí äóíä áàéðøëûí áîëîí îðëîãûí á¿ëã¿¿äèéí õóâüä íýëýýä ÿëãààòàé ä¿ð çóðàã ãàð÷ áàéíà. ßëàíãóÿà õºäºº îðîí íóòàãò àìüäàðäàã áîëîí õàìãèéí áàãà îðëîãîòîé ÿäóó á¿ëãèéí õóâüä òýãø áóñ áàéäàë òîäîðõîé õàðàãäàæ áàéíà. Õóðäàöòàé òýëæ áàéãàà òºðèéí àëáàí õààã÷èéí õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä òýä ÿäóó, ñóðëàãûí îíöãîé àìæèëò ãàðãàñàí áàéõ ãýñýí äàâõàð øàëãóóðóóäûã õàíãàõ ìàãàäëàë áàãà.

ÁÑØÓß-íû ÑÒÑ-ãèéí æèëèéí òºñºâ íü íèéò ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí 60 õóâüä ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèä ¿ç¿¿ëýõèéã çîðüäîã. Ýíý õóâèéã, ñàíõ¿¿ãèéí òóñëàìæèä õàìðàãäàõ îþóòíóóäûí ñîíèðõëûã ñóäàëñàí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ãàðãàñàí áàéíà. ÁÑØÓß-íààñ ñàíãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü çîðèëòîò á¿ëýã áóþó òóñëàìæ øààðäëàãàòàé áàéãàà îþóòíóóäàä õýð õ¿ð÷ áàéãàà, ìºí îþóòíóóäûí õýäýí õóâü íü òóñëàìæ øààðäëàãàòàé ÷ àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãàà òàëààð ìýäýýëýë ãàðãàäàãã¿é áàéíà.

Ò¿¿í÷ëýí, Õ¿ñíýãò 13-ä ¿ç¿¿ëñíýýð, 2007 îíû áàéäëààð îëãîæ áàéãàà òóñëàìæèéí ò¿âøèí áîëîí äýýä áîëîâñðîëûí äóíäàæ çàðäàëòàé õàðüöóóëàõàä /àìüæèðãààíû ºðòãèéã îðîëöóóëààä/ õàíãàëòò¿é áàéíà. ÑÒÑ-ãààñ îþóòíóóäûí àìüæèðãààã äýìæèõ òóñëàìæ ¿ç¿¿ëäýãã¿é òóë ÑÒÑ-ä õàìðàãäñàí îþóòíóóä àìüæèðãààíû ºðòãºº ººðñäºº õàðèóöäàã. Ýíý íü ÿëàíãóÿà óëñûí áîëîí õóâèéí, ºíäºð ºðòºãòýé èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàãñäûí õóâüä á¿ð õýö¿¿ òóñäàã. ÁÑØÓß-íû ìýäýýëëýýñ õàðàõàä, òóõàéí îþóòàí ãýðòýý àìüäàðäàã ýñýõýýñ õàìààðàí ñóðãàëòûí òºëáºð íü êîëëåæèä íýã æèë ñóðàëöàõ íèéò çàðäëûí 13-36 õóâèéã ýçýëæ áàéíà.


Õ¿ñíýãò 13. Êîëëåæèä ñóðàëöàõ íèéò çàðäàëä ñóðãàëòûí çàðäëûí ýçëýõ õóâü

Ãýðòýý àìüäàð÷ áàéãàà

Äîòóóð áàéðàíä àìüäàð÷ áàéãàà

Áàéð õºëñëºí àìüäàð÷ áàéãàà

Íýã æèëèéí àìüæèðãààíû çàðäàë, òºãðºãººð

832,000 1,262,000 2,342,000

Ñóðãàëòûí òºëáºð 300,000 300,000 300,000

Ñóðãàëòûí òºëáºðèéí ýçëýõ õóâü

36.1 23.7 12.8

Æè÷: Àëòàíöýöýãèéí ìýäýýëýëä ¿íäýñëýâ, 2002, Äýëõèéí áàíê, 2008

3.5. ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÑÀËÁÀÐÛÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÌÀÑÒÅÐ ÒªËªÂËªÃªªÍÈÉ ÑÒÐÀÒÅÃÈ

Áîëîâñðîëûí øèíý÷èëñýí ìàñòåð òºëºâëºãººíä /2010/ ýíýõ¿¿ áîäëîãûí áàðèìò áè÷èãò òîäîðõîéëñîí îëîí àñóóäëûã àâ÷ ¿çñýí áàéíà. Ãîë ñòðàòåãè íü äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð, òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýðýëò õýðýãöýý áà íèéë¿¿ëýëòèéí óÿëäàà õîëáîîã äàðààõü áàéäëààð õàíãàõààð òóñãàñàí áàéíà:

2017 îí ãýõýä, íèéò äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí äîòîð èíæåíåð, òåõíîëîãè, áàéãàëèéí øèíæëýë, áîëîâñðîë, ÕÀÀ-í ìýðýãæëýýð ñóðàëöàãñäûí ýçëýõ õóâèéã 32-îîñ 41-ä õ¿ðãýæ íýìýãä¿¿ëýõ, íèéãýì, õóóëü, àíàãààõ óõààíû ìýðýãæëýýð ñóðàëöàãñäûí õóâèéã 30-ààñ 29 áîëãîí áóóðóóëàõ,

Èíæåíåð, òåõíîëîãè, áàéãàëèéí øèíæëýë, áîëîâñðîë, ÕÀÀ-í ìýðýãæëèéí ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷ 5 îþóòíû 3-ûã , õàðèí áóñàä ìýðýãæëýýð ñóðàëöàæ áàéãàà 5 îþóòíû 2-ûã ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíãèéí õºíãºëòòýé çýýë, áóöàëòã¿é òóñëàìæèä õàìðóóëàõ áà ñóðëàãûí ¿ð ä¿íãýýñ õàìààðàõ òýòãýëýã íýâòð¿¿ëýõ, ñóðãàëòûí òºëáºðèéí çýýë, áóöàëòã¿é òóñëàìæ, òýòãýëãèéí õîîðîíä çîõèñòîé õàðüöàà òîãòîîõ,

ÌÓÈÑ, ØÓÒÈÑ, ÌÓÁÈÑ, ÝÌØÓÈÑ, ÕÀÀÈÑ-ä îð÷èí ¿åèéí íîì, ñóðàõ áè÷èã, ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà áîëîí ãàäààä õýë äýýð õýâëýãäñýí áóñàä ìàòåðèàë õóäàëäàí àâàõàä íü çîðèóëæ 25,000 àì. Äîëëàðûã îëãîõ,

¯íäýñíèé èõ ñóðãóóëèóäûã íîìûí ñàíãóóäûí ñ¿ëæýýíä îðóóëàõ, èõ ñóðãóóëèéí áàãø, îþóòàí, ñóäëàà÷èä ýíý ñ¿ëæýýíä ¿íý òºëáºðã¿é ÷ºëººòýé íýâòðýõ íºõöëººð õàíãàõ,

Èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðûã ãàäààäûí òýòãýëýãò õàìðóóëàõ, áàãø íàðûí ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä õàìðàãäàõûã äýìæèõ,

Îëîí óëñûí èõ äýýä ñóðãóóëèóäòàé õàìòàðñàí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð èõ ñóðãóóëèéí áàãø íàðûí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ, ÿëàíãóÿà õºäºº àæèëëàæ áàéãàà áàãø íàðûã äýìæèõ,

•

•

•

•

•

•


Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ÷àíàðûí áàòàëãààíû òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ,

Ãîë èõ ñóðãóóëèóäàä îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà òàâüæ íýâòð¿¿ëýõ

Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿æèëò, çàñàãëàëûí àñóóäàëä öîãö ¿íýëãýý õèéõ,

Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí ìýðýãæëèéí õºòºëáºð¿¿äèéí çîõèñòîé áàéäàë, ñóðãóóëèóäûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ñòàíäàðòûã öîãöîîð íü ýðãýí õàðàõ.

¯¿íýýñ ãàäíà, 2010 îíä äýýä áîëîâñðîëûí óëñûí 42 áàéãóóëëàãûã íýãòãýí 16 áîëãîõ øèéäâýð ãàðñàí. Äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàð, íèéöèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä á¿òöèéí ¿íäñýí ººð÷ëºëò õèéõ øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä ýíý òàëààð Á¿ëýã 4-ä àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

•

•

•

•


4. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ØÈÍÝ×ËÝËÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÕÓÂÈËÁÀÐÓÓÄ

Îëîí óëñûí òóðøëàãààñ õàðàõàä, àëèâàà óëñ îðíû èðãýä íü ºíäºð áîëîâñðîëòîé áàéõ íü õºãæëèéã àâ÷èðäàã. Áîëîâñðîë ñàéòàé èðãýä òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýë ººð÷ëºëòºä õÿëáàð çîõèöäîã, øèíý óð ÷àäâàðûã õóðäàí ýçýìøäýã áºãººä á¿òýýë÷ àæèë áîëîí õóâèéí áèçíåñ ýðõëýëòýýð ººðñºääºº îðëîãî á¿ðä¿¿ëýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Ìºí, äàÿàð÷ëàëûí ýðèíä, ººð÷ëºëòèéã óðüä÷èëàí òîîöîõ áîëîìæ áàãàòàé ýíý íºõöºëä, áîëîâñðîëòîé õ¿ì¿¿ñ íü îëîí óëñûí õýìæýýíä õºðâºõ ÷àäâàðòàé áàéæ, îðëîãî íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæèéã ººðèéí óëñûí õèëýýð õÿçãààðëàãäàõã¿éãýýð ýðýëõèéëýõ áîëîìæòîé. Èéìýýñ àæèëëàõ õ¿÷íèé õºãæëèéã òºëºâëºõäºº çºâõºí àæëûí áàéðíû ºñºëòººð òºëºâëºõ íü èðýýä¿éä øààðäàãäàæ áàéãàà óð ÷àäâàðûã áèé áîëãîõîä õàíãàëòòàé áàéæ ÷àäàõã¿é þì. Äýýä áîëîâñðîëûí áîäëîãî íü äîòîîäûí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë áîëîí õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àëáàí ñåêòîðûí äóíä õóãàöààíû ýðýëò õýðýãöýýíýýñ öààø àëñûã õàðñàí áàéõ ¸ñòîé. Ýëñýëòèéã õÿçãààðëàñàí áîäëîãî áàéõ ¸ñã¿éí çýðýãöýý ÷àíàð, òýãø áàéäëûã õàíãàõ ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áºãººä äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäàä îíö ÷àíàðûí òºëººõ ñî¸ëûã õºãæ¿¿ëýõ óðàìøóóëëûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Ýíý á¿ëýãò, 2010 îíä øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëñàí áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ìàñòåð òºëºâëºãººíä äýâø¿¿ëñýí ñòðàòåãè äýýð íýìýëò áîëãîí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ òàëààð äºðâºí àðãà õýìæýý, òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð íýã àðãà õýìæýýã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

4.1. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÓÓÄÛÍ ×ÈÃ ¯¯ÐÃÈÉÃ ßËÃÀÀÒÀÉ ÁÎËÃÎÕ, ÒÀÑÐÀËÒÃ¯É ÑÓÐÃÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÃ ÁÎËÎÂÑÐÎÍÃÓÉ ÁÎËÃÎÕ

Ìîíãîëä äýýä áîëîâñðîëûí îëîí ÿíçûí áàéãóóëëàãóóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà, ìºí äýýä áîëîâñðîëûí íèéãìèéí ýðýëò õýðýãöýý ºíäºð áàéãàà ýíý íºõöºëä óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí õýòèéí çîðèëãûã ÿëãààòàé òîãòîîæ, ÿíç á¿ðèéí øàòíû, ÿëãààòàé ñóðãàëòóóäûã áèé áîëãîõ ÿâäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. ÝÇÕÀÕÁ-ûí îðíóóäàä ÷, õýäõýí òîîíû ãîë èõ ñóðãóóëèóäàä äýëõèéí çýðýãëýëèéí, äýýä çýðãèéí ñóäëàà÷, ýðäýìòýí ïðîôåññîðóóä, áîëîí îþóòíóóä, ñóðàõ íºõöºë, íººöèéã òºâëºð¿¿ëñýí áàéäàã /Õ¿ñíýãò 14/. Òóõàéëáàë, ÀÍÓ-ûí 5,000 ãàðóé èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí çºâõºí 30 îð÷èì íü ë ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèë ýðõýëäýã èõ ñóðãóóëèóä áàéíà. Ãýõäýý õî¸ðäóãààð øàòíû èõ äýýä ñóðãóóëèóä áîëîí îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä íü äýýðõýýñ ººð áîëîâ÷ à÷ õîëáîãäëûí õóâüä ìºí àäèë ÷óõàë, ººðèéí ãýñýí ¿¿ðýã õ¿ëýýæ áàéäàã áà ýíý íü îëîí íèéòýä ¿éë÷ëýõ, á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõ ÿâäàë áàéäàã. Õàéðöàã 1-ä Êàëèôîðíèé èõ ñóðãóóëèéí òîãòîëöîîã æèøýý áîëãîí ¿ç¿¿ëñýí áîëíî.


Õ¿ñíýãò 14. ÝÇÕÀÕÁ-ûí áîëîí áóñàä çàðèì îðíû äýýä áîëîâñðîëûí ãóðâàí òàëò òîãòîëöîî

Îðîí I øàò II øàò III øàò

Àâñòðàëè 8 ýðäýì øèíæèëãýýíèé èõ ñóðãóóëü

32 øèíý èõ ñóðãóóëü, çàðèì êîëëåæ¿¿ä

68 êîëëåæ

Õÿòàä 36 ãîë èõ ñóðãóóëü Ìóæèéí ãîë 31 èõ ñóðãóóëü Ìóæèéí, õîòûí, õóâèéí 2000 èõ ñóðãóóëü

Ôðàíö 37 èõ ñóðãóóëü 86 èõ ñóðãóóëü 123 èõ ñóðãóóëü 280 ñàëáàð ñóðãóóëü

Ãåðìàí 78 òåõíèêèéí áîëîí èõ ñóðãóóëü

182 èõ ñóðãóóëü Õîñ ñóðãàëòòàé èíñòèòóóä

ªìíºä Ñîëîíãîñ 10 óëñûí èõ ñóðãóóëü,7 õóâèéí èõ ñóðãóóëü

24 óëñûí èõ ñóðãóóëü150 õóâèéí èõ ñóðãóóëü

4 óëñûí êîëëåæ144 õóâèéí êîëëåæ

Ìåêñèê 10 õîëáîîíû áîëîí òºðèéí èõ ñóðãóóëü8 õóâèéí èõ ñóðãóóëü

54 óëñûí èõ ñóðãóóëü184 õóâèéí áàãøèéí êîëëåæ249 óëñûí áàãøèéí êîëëåæ

60 òåõíèêèéí èõ ñóðãóóëü211 òåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëü995 õóâèéí êîëëåæ

Àíãëè 20 “Îêñáðèæ”, “Ðàññåë” èõ ñóðãóóëü

53 èõ ñóðãóóëü 340 òàñðàëòã¿é áîëîâñðîëûí êîëëåæ

ÀÍÓ Àéâè Ëèãè, óëñûí, õóâèéí ýðäýì øèíýæèëãýýíèé 690 èõ ñóðãóóëü

ïîëèòåõíèê, êîëëåæ áà ìóæèéí 1760 èõ ñóðãóóëèóä

1075 îëîí íèéòèéí êîëëåæ, òåõíîëîãèéí äýýä ñóðãóóëèóä

Ýõ ñóðâàëæ: Ìèõàèë, 2008

Ýðäýì øèíæèëãýýíèé, ìýðãýøëèéí, ïàðà-ìýðãýøëèéí, òåõíèêèéí ìýðýãæëèéí ãýõ çýðãýýð áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãûí ÷èã ¿¿ðãèéã ÿëãàâàðòàéãààð ÷èãë¿¿ëæ õºãæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý ºíººãèéí äàÿàðøëûí ýðèí ¿åä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé àìüäðàõ àðãà óõààíû óð ÷àäâàðûã ñóðàëöàãñäàä ýçýìø¿¿ëýõ íü ìºí àäèë ÷óõàë ãýäãèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ õýðýãòýé. ¯¿íä õàðèëöààíû ñî¸ë, àìàí áîëîí áè÷ãèéí õàðèëöààíû ÷àäâàð ñàéòàé áàéõ, íèéòëýã õýëýýð ÷ºëººòýé ÿðüäàã áàéõ /àíãëè ýñâýë á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíèé ò¿ãýýìýë õýë/, ýäèéí çàñàã, õóóëü, áèçíåñèéí åðºíõèé ìýäëýã /áàíê, ñàíõ¿¿, íÿãòëàí áîäîõ, ìàðêåòèíã ãýõ ìýò/, øèíæëýõ óõààíû àíõàí øàòíû ìýäëýãòýé áàéõ, êîìüþòåð, äýëõèé íèéòèéí áàéäàë, ñî¸ë çàí çàíøëààñ ñóðàëöàõ ãýõ ìýò õàìààðíà. Õýäèéãýýð ýäãýýðèéã èõýâ÷ëýí íèéãìèéí óõààí áîëîí ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëä îðóóëàí òîîöîæ èðñýí óëàìæëàëòàé ÷ ãýñýí, ºíººäðèéí íºõöºëä ýäãýýð íü ÿìàð ÷ ìýðýãæëýýð òºãñºã÷äèéí õóâüä èðýýä¿éí êàðüåðò íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.

Íýãýíò ýíý òºðëèéí õºòºëáºð¿¿ä íü õàðüöàíãóé ºðòºã áàãàòàé áàéäàã, ìºí îëîí õóâèéí ñóðãóóëèóäàä ýíý ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíý õàðüöàíãóé äàâóó òàëûã àøèãëàõ, îþóòíóóä íýã ñðóãóóëèàñ íºãººä øèëæèí ñóðàëöàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð òîãòîëöîîã áîëîâñðîíãóé áîëãîí, îþóòíóóäûí óð ÷àäâàðûã èë¿¿ õºãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.


ÕÀÉÐÖÀÃ 1. ÊÀËÈÔÎÐÍÈÉÍ ÈÕ ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄ ÁÀ ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ÊÎËËÅÆÈÉÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ

Êàëèôîðíè ìóæèä äýýä çîðèëãî ÷èãëýëýýðýý ÿëãààòàé áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ãóðâàí øàòëàëò, óëñûí ñóðãóóëèóäûí òîãòîëöîîòîé. ¯¿íä Êàëèôîðíèéí èõ ñóðãóóëü /ÊÈÑ/, Êàëèôîðíè ìóæèéí èõ ñóðãóóëü /ÊÌÈÑ/, îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä ãýñýí øàòëàëòàé. ÊÈÑ íü àõëàõ ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí òîï 8%, ÊÌÈÑ íü àõëàõ ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí òîï 33%-èàñ ýëñ¿¿ëýí àâäàã áºãººä îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä íü àõëàõ ñóðãóóëü òºãññºí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí äèïëîìòàé ýñâýë 18 íàñàíä õ¿ðýã÷äèéã ýëñ¿¿ëýí àâàõ íýýëòòýé áîäëîãî áàðèìòàëäàã. Ñóðãàëòûí çàðäëûí õóâüä îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä òóéëûí õÿìä. Íýã ñåìåñòðèéí íýã êðåäèò íü 20 àì. Äîëëàð áàéäàã. Ñèñòåìèéí õýìæýýíä àëáàí ¸ñíû çîõèöóóëàã÷ áàéãóóëëàãà àæèëëàäàã áºãººä ýíýõ¿¿ ñèñòåìèéí ãîë ¿íäñýí ÷àíàð íü ýäãýýð ººð ººð øàòíû ñóðãóóëèóä íü óÿëäàà õîëáîîòîé, îþóòíóóä íýã ñóðãóóëèàñ íºãººä íü øèëæèí ñóðàëöàõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéäàãò îðøèíî.

Îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä ºðãºí õ¿ðýýíèé ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äòýé. ¯¿íä: 1/ åðºíõèé ìýäëýãèéí 2 æèëèéí ñóðãàëòàíä îþóòíóóäûã õàìðóóëæ, “¿íäñýí” øààðäëàãûã õàíãàñàí îþóòíóóäûã äýýä áîëîâñîë ýçýìøèõ 4 æèëèéí èõ ñóðãóóëüä øèëæ¿¿ëäýã, 2/ ìóæèéí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíèé èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ áýëòãýëèéã õàíãàõ ýñâýë àæëûí òàëáàéä ãàðààä ºíäºð öàëèíòàé áàéõ /ñóâèëàã÷, êîìïüþòåð çàñâàð, õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõ ã.ì/ ÷èãëýëýýð ñåðòèôèêàòûí ñóðãàëòûã îëîí òîîíû òåõíèê ìýðýãæëýýð ñóðãàëòûí õºòºëáºðººð ÿâóóëäàã, 3/ îðîí íóòãèéí ¿éë÷èëãýýí¿¿äèéí õ¿ðýýíä àæëûí áàéð îëæ ºãºõ, íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòóóä, îðîí íóòãèéí áèçíåñ¿¿äèéí çàõèàëãàò ñóðãàëòóóä, ñóðãóóëü çàâñàðäàã÷äàä àõëàõ ñóðãóóëèéí äèïëîì îëãîõ ñóðãàëò ýñâýë åðºíõèé áîëîâñðîë îëãîõ ñóðãàëòóóäûã ÿâóóëäàã, 4\ áàêàëàâðûí ñóðãàëòóóäûã çîõèîí áàéãóóëäàã. Çàðèì îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿ä çàðèì èõ äýýä ñóðãóóëèóäòàé õîëáîãäîõ òóñãàé õºòºëáºð¿¿äýýð ñóðãàëòàà çîõèîí áàéãóóëäàã.

4.2. ªÐÑªËÄªªÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÈÉÃ ÍÝÂÒÐ¯¯ËÝÍ ÕªÐªÍÃÈÉÃ ÖªªÕªÍ ÃÎË ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄÛÍ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÝÄ ÒªÂËªÐ¯¯ËÝÕ

Äýëõèéí òýðã¿¿ëýõ èõ ñóðãóóëèóäûí æèøýýíýýñ õàðàõàä ºíäºð ÷àíàðòàé áîëîâñðîë îëãîõîä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé íýã õ¿÷èí ç¿éë íü ñàíõ¿¿æèëò õàíãàëòòàé áàéõ ÿâäàë áàéäàã. Æèøýý íü, Õàðâàðäûí èõ ñóðãóóëèéí õºðºíãº 37 òýðáóì äîëëàð, æèëèéí çàðëàãà íü 3.2 òýðáóì äîëëàð, íýã îþóòàíä íîîãäîõ æèëèéí çàðäàë 105,041 äîëëàð áàéíà /õÿìðàëûí ºìíº/.


Õ¿ñíýãò 15. Äýëõèéí òýðã¿¿ëýõ ñóðãóóëèóäûí çýðýãëýë, 2007

SJTU 2008 çýðýãëýë

THES 2008 çýðýãëýë

Èõ Ñóðãóóëèóä r Æèëèéí çàðëàãà (àì. Äîëëàð)

Îþóòíû òîî

Íýã îþóòàíä íîîãäîõ çàðëàãà (àì. Äîëëàð)

1 1 Õàðâàðäûí Èõ Ñóðãóóëü a,b (ÀÍÓ)

$3,170,650,000 29,900 $106,041.81

2 17 Ñòàíôîðäûí Èõ Ñóðãóóëü c (ÀÍÓ)

$3,265,800,000 19,782 $165,089.48

3 36 Êàëèôîðíèéí Èõ Ñóðãóóëü, Áåðêëåé (ÀÍÓ)

$1,700,000,000 32,910 $51,656.03

4 3 Êåìáðèæèéí Èõ Ñóðãóóëü d (Àíãëè)

$1,470,940,000 25,465 $57,763.20

5 9 Ìàññà÷óñèòûí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü m (ÀÍÓ)

$2,207,600,000 10,220 $216,007.83

6 5 Êàëèôîðíèéí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëü e (ÀÍÓ)

$2,287,291,000 2,245 $1,018,837.86

7 10 Êîëóìáûí Èõ Ñóðãóóëü g (ÀÍÓ)

$2,690,000,000 23,709 $113,459.02

8 12 Ïðèíñòîíû Èõ Ñóðãóóëü f (ÀÍÓ)

$1,196,570,000 6,708 $178,379.55

9 8 ×èêàãîãèéí Èõ Ñóðãóóëü h (ÀÍÓ)

$1,497,700,000 14,962 $100,100.25

10 4 Îõôîðäûí Èõ Ñóðãóóëü i (Àíãëè

$1,081,350,000 23,620 $45,781.12

Ýõ ñóðâàëæ: Ñàëìè 2009.

Æè÷: SJTU stands for the ranking by Shanghai Jiaotong University of China, and THES stands for ranking by Times Higher Education Supplement..

¯¿íòýé õàðüöóóëàõàä, Ìîíãîë óëñ ººðèéí õºðºíãèéí õÿçãààðëàãäìàë íººöèéã äýýä áîëîâñðîëûí îëîí áàéãóóëëàãóóäûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõýä áàãà áàãààð òàðàìäóóëàí òàðààæ áàéíà. Äýýä áîëîâñðîë ÷àíàðòàé áàéñàí íºõöºëä ë Ìîíãîë óëñ íèéãýìä øààðäëàãàòàé áàéãàà óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ ìýäëýãèéí ñóóðèéã áèé áîëãîíî. Õÿìä ¿íýýð ÷àíàð ìóóòàé áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëæ áàéãàà îäîîãèéí áàéäëûã ººð÷ëºõèéí òóëä, öººí òîîíû ãîë ñóðãóóëèóäàä õºðºíãèéã òºâëºð¿¿ëæ, òýäãýýðèéí ñóðãàëòûí ÷àíàðûã îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä õ¿ðãýõèéã çîðèõ àñóóäàë ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéíà. Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð äýëõèéí õýìæýýíä õ¿ð÷ ÷àäàõ õºòºëáºð¿¿äýý òîäîðõîéëîõ õýðýãòýé. Ìîíãîë óëñûí ñóðãóóëèóä òóõàéëáàë ãåîëîãè, óóë óóðõàé, ïàëåîíòîëîãèéí ñàëáàðò èë¿¿ õ¿÷òýé áàéæ áîëîõ þì.


Çàðèì ¿åä òîäîðõîé ¿éë ÿâäàë àëü íýã ñàëáàðûã îíöãîé àìæèëòàä õ¿ðãýõ áîëîìæ íýýãäýõ òîõèîëäëóóä áàéäàã. Æèøýý íü, Ãîí Êîíãèéí èõ ñóðãóóëü 2003 îíä ÑÀÐÑ-ûí òîìóóãèéí òàõàë ãàðàõàä ò¿¿íä èõýýõýí àíõààðàë õàíäóóëæ, áèîõèìèéí ôàêóëüòåòèéí á¿õ àæèëëàãñäàà õîëáîãäîõ ñóäàëãààíû àæèëä òàòàí îðîëöóóëñàí. ̄ ¿íèé ¿ð ä¿íä, ýíý âèðóñûí õàëäâàðûí ÷èãëýëýýð ñóäàëãààíû äýëõèéí òýðã¿¿ëýõ áàéãóóëëàãà áîëæ ÷àäñàí áºãººä Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà äýýðõ ºâ÷íèé òàðõàëò ãàðàõàä ýíý áàéãóóëëàãàòàé çºâëºäºã áîëñîí áàéíà. ¯¿íèé íýã àäèëààð, ýíý èõ ñóðãóóëèéí àðõèòåêòóðûí ôàêóëüòåò 2008 îíû Âåí÷óíû ãàçàð õºäëºëòýé õîëáîîòîé ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöñîíû äàðàà ãàçàð õºäëºëòºíä áàðèëãûí òýñâýðòýé áàéäëûã òîãòîîõ ñóäàëãàà ÿâóóëæ ýõýëñíýýð ýíý ñàëáàðò íýð õ¿íä íü èõýýõýí ºññºí. Ìîíãîëûí èõ ñóðãóóëèóä, çîõèõ õýìæýýíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã àâ÷ ÷àäâàë, îëîí óëñûí ñóäëàà÷äûí ñ¿ëæýýíä õîëáîãäîæ èéìýðõ¿¿ íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýõ ¿åä öîéëîí ãàð÷ èðýõ áîëîìæòîé þì.

Òýðã¿¿ëýõ õºòºëáºð áîëîí ñóðãóóëèóäûã õºãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâöàä, ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóäûí õàðüöàíãóé äàâóó òàëûã èëð¿¿ëæ, òýäãýýðò ñóóðèëàõ çàìààð àæèëëàõ, ãýõäýý èíãýæ ñàíõ¿¿æèëòèéã öººí õýäýí ñóðãóóëüä èë¿¿ òºâëºð¿¿ëýõäýý ºðñºëäººíèé çàð÷ìààð àæèëëàõ íü õàìãèéí ÷óõàë.

Ìîíãîë óëñàä ºðñºëäººíò ñàí áàéãóóëàõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çýõäýý äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã îíîâ÷òîé áîëãîõ çîðèëãîòîé óÿëäóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. Ñóðãóóëèóä ñàíõ¿¿æèëò àâàõ õ¿ñýëòýý ãàðãàõäàà òóõàéí ñóðãóóëèéí õºãæëèéí òºëºâëºãºº, ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä /áàãø íàðûí óð ÷àäâàð, ìýðýãæèë, ìýðãýøëèéí ò¿âøèí, ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëóóä áîëîí íèéòëýãäñýí ìàòåðèàëóóä, òºãñºëòèéí õóâü, òºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëòèéí õóâü, îþóòíóóäûí øàëãàëòûí ¿ð ä¿í ãýõ ìýò/-òýé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã õàíãàõ øààðäëàãàòàé. Ñàíõ¿¿æèëò íü òîíîã òºõººðºìæ õóäàëäàí àâàõ, ñóðãóóëèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, áàãø íàðûí ìýðýãæëèéã äýýøë¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäàíà. Ìºí áàãø íàðûí öàëèíãèéí çàðèì õýñãèéã òºëºõºä ÷ àøèãëàæ áîëîõ þì. Ýíý íü ÀÍÓ-ûí èõ ñóðãóóëèóäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæèëä òýòãýëýã îëãîäîãòîé îéðîëöîî ìàÿãààð õýðýãæèæ áîëîõ áºãººä òîäîðõîé õýäýí æèëèéí õóãàöààíû ñóäëàà÷äûí öàëèíã òýòãýëãèéí õýìæýýíä áàãòààí îëãîäîã. Ñàíõ¿¿æèëòèéí èéì ìåõàíèçìûã áèé áîëãîñíîîð, ñóðãóóëèóä ñàíõ¿¿ãèéí õóâüä òîãòâîðòîé îðøèí òîãòíîõûí òóëä îþóòíóóäûã îëíîîð ýëñ¿¿ëäýã ºíººãèéí áàéäëûã õàëàõààñ ãàäíà, áàãø íàð ñóðãàëò ñóäàëãààíû àæèëä öàãàà èë¿¿òýé çàðöóóëàõûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ þì. Ñóðãóóëèóäûí îþóòíû ñóðãàëòûí òºëáºðèéã íýìýëò õºðºíãº îðóóëàëò áîëãîí àøèãëàæ áîëíî. Ñàíõ¿¿æèëò îëãîõ øèéäâýðèéã ãàðãàõäàà õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä èë¿¿ ñàéí íèéöñýí ìýðýãæëèéí ÷èãëýë¿¿äèéã õàðãàëçàí ¿çýõ øààðäëàãàòàé. Èíãýñíýýð, ñóëàâòàð õºòºëáºð¿¿ä ààæìààð øàõàãäàí ãàðàõ ýñâýë áóñàä õ¿÷òýé õºòºëáºð¿¿äòýé íýãäýõ áîëîìæ á¿ðýëäýíý. Ýëñýëòèéí õýìæýýíä êâîò òàâèõ íü çîõèñòîé àðãà çàì áèø áºãººä ãîë íü ºðñºëäººíò ñàíõ¿¿æèëòèéí îíîâ÷òîé ìåõàíèçì áàéõ øààðäëàãàòàé. Õàéðöàã 2-ä ñóðãóóëèéí õºãæèë, îíö ÷àíàðûã õàíãàõàä ºðñºëäººíò ñàíãèéí ìåõàíèçìûã àøèãëàæ áàéãàà îëîí óëñûí òóðøëàãààñ òàéëáàðëàíà.

Ñóðãóóëèóäûã íýãòãýñíýýð çàðäàë õýìíýãäýõã¿é, ó÷èð íü öàëèíãèéí àñóóäàë ñóðãàëòûí òºëáºðò äóëäóéäñàí õýâýýð áàéõ áîëíî. Òèéì ó÷ðààñ, ºðñºëäººíò ñàíãààñ îëãîõ ñàíõ¿¿æèëòýýð äàìæóóëàí áàãø íàðûí öàëèíãèéí òîäîðõîé õýñãèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ, ìºí á¿ñ íóòãèéí áîëîí ¿íäýñíèé õºãæèëä õóâü íýìýð áîëîõóéö ýðäýì øèíæèëãýýíèé á¿òýýë õèéñýí áàãø íàðûã óðàìøóóëàõ ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé.


ªðñºëäººíò ñàí áàéãóóëàõàä òîäîðõîé õýìæýýíèé òºñâèéí çàðäàë øààðäàãäàõ áà îäîîãèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýõ øààðäëàãà ãàðíà. Ãýõäýý èéì ìåõàíèçìûã áèé áîëãîõã¿éãýýð õÿìä ºðòºãòýé, ÷àíàð ìóóòàé äýýä áîëîâñðîë îëãîæ áàéãàà ºíººãèéí ïðàêòèêèéã õàëàõàä õ¿íäðýëòýé.

ÕÀÉÐÖÀÃ 2. ªÐÑªËÄªªÍÒ ÑÀÍ ÍÜ ÑÀÍÕ¯¯ÆÈËÒÈÉÍ ØÈÍÝËÝÃ ÕÝÐÝÃÑÝË ÌªÍ.

Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä îëîí óëñ îðíóóä ÄÁÁ-óóäàä õºðºíãº õóâààðèëàõäàà øèíýëýã, óÿí õàòàí ºðñºëäººíò ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçìûã àøèãëàæ áàéíà. ªðñºëäººíò ñàí íü ñàëáàðûí îëîí òóëãàìäñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýñýí, ¿ð ä¿íä /á¿òýýãäýõ¿¿íä/ ñóóðèëñàí ìåõàíèçì þì. Ýíý óòãààðàà, ýíýõ¿¿ ìåõàíèçì íü ¿ð àøãèéã íýìýãä¿¿ëæ, ÷àíàð, íèéöèéã äýýøë¿¿ëæ ÷àääàã.

ªðñºëäººíò ñàí áàéãóóëñíààð ñóðãóóëèóä ñòðàòåãèéí òºëºâëºëò, ñîíãîëòîîðîî õºðºíãº îðóóëàëòûí òºëºº ºðñºëäºõ áîëíî. Õºíäëºíãèéí áàéãóóëëàãà ºðñºëäºã÷ ñóðãóóëèóäûí áîëîìæ íººö áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ºìíºõ æèë¿¿äèéí ¿ð ä¿íã õàðãàëçàí õàìãèéí ñàéí òºñëèéã øàëãàðóóëàõ þì. Ñîíãîí øàëãàðóóëàëòûã èë òîä çîðèëãîòîé, õàìðàãäàõ áîëîí øàëãàðóóëàõ òîäîðõîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóëãóóðëàí õèéíý.

ªðñºëäººíèéí çàð÷ìûã íýâòð¿¿ëæ àæèëëàõ íü õýä õýäýí äàâóó òàëòàé. ¯¿íä: ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãààã ñàéæðóóëàõ õºø¿¿ðýã áîëæ, ñóðãóóëèóä ººðñäèéí õýòèéí çîðèëãî, ñòðàòåãèà òîäîðõîé áîëãîõ áîëîí äóíä õóãàöààíû òºëºâëºëò õèéäýã áîëîõîä ò¿ëõýö áîëîõîîñ ãàäíà ººðèéí ñóðãóóëèéí îíöëîã, øààðäëàãàä íèéöñýí ¿ð ä¿íãèéí öîãö ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîäîðõîéëîõ, ò¿¿íä õ¿ðýõèéã çîðüæ àæèëëàõûã äýìæèíý.

Ñ¿¿ëèéí ¿åä ºðñºëäººíò ñàí íü óëàìæëàëò õºðºíãº îðóóëàëòààñ ýõëýýä ñèñòåìòýé øèíý÷ëýëèéã õ¿ðòýëõ ºðãºí õ¿ðýýíèé ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýä àøèãëàãäàõ áîëëîî. Áàíãëàäåø, Èíäîíåçèä ºðñºëäººíò ñàíãààñ òîíîã òºõººðºìæ, íîìûí ñàí, ëàáîðàòîðèóä, òåõíèê ìýðýãæëèéí ñóðãóóëèóäûí õè÷ýýëèéí áàéð, òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðóóäàä ìýðýãæëèéí èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí äèïëîìûí ºìíºõ áîëîí äèïëîìûí äàðààõü õºòºëáºð¿¿äèéã äýìæèõ çàìààð ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã áàéíà. ×èëèä, çàñãèéí ãàçðûí ºðñºëäººíò ñàí íü áîëîâñðîëûí òîäîðõîé ò¿âøíèé ñóðãàëòûí á¿òýö, õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, íýã øàòëàëààñ íºãºº øàòëàëûí ñóðãóóëüä êðåäèò øèëæ¿¿ëýí ñóðàõ áîëîìæèéã áèé áîëãîõ, áàãø íàðûí ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîí íèéãìèéí ýìçýã á¿ëãèéí áîëîâñðîëûã äýìæèõ çýðýã òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëòèéã äýìæäýã.

ªðñºëäººíò ñàíã àìæèëòòàé àæèëëóóëàõ íýí ÷óõàë ýëåìåíò íü òºâèéí áîëîí èíñòèòóöèéí ÷àäàâõè þì. Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóð, ñîíãîí øàëãàðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ øàëãóóðóóäûí òàëààð ä¿ðýì æóðìûã áîëîâñðóóëàí ãàðãàõ ¸ñòîé áºãººä èíñòèòóö¿¿äèéí ò¿âøèíä äîòîîäûí õÿíàëò øàëãàëòûã ¿ð ä¿íòýé õèéõ ÷àäàâõèòàé áàéõ ¸ñòîé. ªðñºëäººíò ñàí íü óÿí õàòàí, ìàêðî îð÷íû ººð÷ëºëòòýé óÿëäóóëàí òîãòìîë ýðãýí õÿíàæ áàéõààð çîõèöóóëàãäñàí áàéõ áîëîâ÷ åðäèéí ñàíõ¿¿æèëòòàé õàðüöóóëàõàä óðüä÷èëàí òààìàãëàõ áîëîìæîîð õÿçãààðëàãäìàë þì. Ãýõäýý, òîãòîëöîîíû ººð÷ëºëò øèíý÷ëýë õèéõýä íýí ¿ð ä¿íòýé áàéäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: Äýëõèéí áàíêíû òàéëàí èëòãýë¿¿ä


4.3. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÊÎÌÈÑÑ ÁÀ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒËÀÌÆ

Äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãè õºãæëèéã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ íýãäìýë çàñàãëàëûí á¿òýö áàéõã¿é áàéãààãààñ ¿¿äýí òîãòîëöîî òàðõàé áóòàðõàé, áîëîâñðîëûí ÷àíàð ìóó áàéíà. Äýýä áîëîâñðîëûí áèå äààñàí ̄ íäýñíèé Êîìèññ áàéãóóëàõ íü ç¿éòýé áºãººä á¿ðýëäýõ¿¿íä íü àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàðóóä, ãîë ìýðýãæë¿¿ä, ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí ýðäýìòýí áàãø íàðûí òºëººëëèéã îðîëöóóëñíààð, àñóóäëûã îëîí ºíöãººñ õàðàõ áîëîìæòîé áîëíî. Êîìèññ íü äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéí õºãæëèéí ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, ÷àíàðûí áàòëàìæèéí ä¿íãèéí ¿íäñýí äýýð ñàíõ¿¿æèëòèéí õóâààðèëàëò õèéõ, ¿íäýñíèé ìýäëýãèéí ÷àäâàðûí òîãòîëöîîíû õºãæëèéí ÿâöûã õÿíàõ, ÄÁÁ-óóä á¿ñ íóòãèéí õºãæëèéã õýðõýí äýìæèæ áàéãààã õÿíàõ ¿¿ðãèéã õ¿ëýýíý. Êîìèññ íü ìºí áîäëîãûí ä¿í øèíæèëãýý, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòèéí àñóóäëûã äýìæäýã. Æèøýý íü, Àíãëèä, äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññ íü áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéí äàðààõ òàâàí çîðèëòûã òîäîðõîéëîõîä äýìæëýã ¿ç¿¿ëäýã. ¯¿íä: 1/ ñóðàõ áîëîí ñóðãàõ ¿éë ÿâöûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ, 2/ õàìðàãäàëò áîëîí áîëîí øóäðàãà, òýãø õ¿ðòýýìæèéã ºðãºæ¿¿ëýõ, 3/ àæèë îëãîã÷äûí îðîëöîî, óð ÷àäâàðûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ, 4/ ýðäýì øèíæèëãýýíèé àæëûí ÷àíàðûã áàòæóóëàõ, 5/ óëñ îðíû ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí õºãæèëä îðóóëàõ äýýä áîëîâñðîëûí õóâü íýìðèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Ýäãýýð çîðèëòóóä íü Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò äýâø¿¿ëýýä áàéãàà çîðèëòóóäòàé òóí òºñòýé þì. Õàéðöàã 3-ä, ãóðâàí ñàÿ õ¿í àìòàé Øèíý Çåëàíä óëñàä ¿íäýñíèé çîðèëòóóäàà õàíãàí áèåë¿¿ëýõèéí òóëä äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõýä Êîìèññûã õýðõýí àøèãëàæ áàéãàà òóðøëàãààñ òàíèëöóóëæ áàéíà.


ÕÀÉÐÖÀÃ 3. ØÈÍÝ ÇÅËÀÍÄÛÍ ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÊÎÌÈÑÑ

Øèíý Çåëàíäûí Äýýä Áîëîâñðîëûí Êîìèññûã /ÄÁÊ/ äýýä áîëîâñðîëûí ñàéäûí òîìèëñîí Êîìèññàðóóäûí Çºâëºë óäèðääàã. Êîìèññ íü çàñãèéí ãàçðûí áàòàëñàí ñòðàòåãè áîäëîãûí õ¿ðýýíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëæ, àæëàà äýýä áîëîâñðîëûí ñàéäûí ºìíº õàðèóöäàã.

Ñàéä íü õóóëèàð òîãòîîñîí ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä êîìèññûã òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãààíä ÷èãë¿¿ëæ áîëíî. Õàðèí òîäîðõîé áàéãóóëëàãàä ñàíõ¿¿æèëò ºãºõ, ýñ ºãºõ òàëààð ÿìàð íýã ÷èãëýë êîìèññò ºã÷ áîëîõã¿é. Êîìèññûí Åðºíõèé Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë íü 1989 îíû Áîëîâñðîëûí õóóëèéí äàãóó äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí ñàíõ¿¿, ¿éë àæèëëàãààíû ýðñäýëä áèå äààñàí õÿíàëò òàâüæ, ñàéäàä øóóä òàéëàãíàíà.

Êîìèññûí ¿íäñýí ¿¿ðýã íü äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâäàë áºãººä äýýä áîëîâñðîëûí ñàíõ¿¿æèëòèéí òîãòîëöîîã åðºíõèéä íü óäèðäàí, ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íä õÿíàëò òàâèõ, äýýä áîëîâñðîëûí ñàéäàä áîäëîãûí çºâºëãºº ºãºõ ¿¿ðýãòýé. Êîìèññ íü çàñãèéí ãàçðààñ äýýä áîëîâñðîëä õóâààðèëñàí õºðºíãèéí ñàíã çàðöóóëàõ, ñàëáàð äóíäûí áîäëîãûí çºâëºëãºº ºãºõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, ñóðãóóëèóäàä õîëáîãäîõ äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ àñóóäëûã õàðèóöàæ, ¿éë àæèëëàãààíäàà Çàñãèéí ãàçðààñ äýýä áîëîâñðîëûí àñóóäëààð òîäîðõîéëñîí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã óäèðäëàãà áîëãîí àæèëëàäàã. ̄ ¿íä: 1/ äýýä áîëîâñðîëûí ñàíõ¿¿æèëòèéí èë òîä, èòãýëöëèéí îð÷èí, /2/ òºãñºã÷äèéí ýçýìøâýë çîõèõ ò¿âøíèé ìýäëýã áîëîâñðîë, /3/ çîõèõ õýìæýýíä áýëòãýãäñýí, ºíäºð óð ÷àäâàðòàé àæèëëàõ õ¿÷. ̄ éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõäàà çàñãèéí ãàçðûí ãîë àãåíòëàãóóäòàé, òóõàéëáàë Áîëîâñðîëûí ÿàì, Ìýðýãæëèéí àãåíòëàã, Ñóäàëãàà øèíæèëãýý, øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ÿàì, ò¿¿í÷ëýí áîëîâñðîëûí áîëîí õóâèéí õýâøèë, ¿éëäâýðëýëèéí ñàëáàðûí òºëººëë¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàäàã.

Êîìèññàðóóäûí çºâëºë íü çàñàãëàëûã õýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿ðýã õ¿ëýýíý. Çºâëºëèéã Äýýä áîëîâñðîëûí ñàéä òîìèëîõ áà çºâëºë ñàéäàä àæëàà òàéëàãíàíà. Çºâëºë íààä çàõ íü çóðãàà, ãýõäýý åñººñ èë¿¿ã¿é ãèø¿¿äòýé áàéíà. Îäîîãèéí êîìèññàðóóäûí çºâëºëä ã¿éöýòãýõ çàõèðàë, îðëîã÷ çàõèðàë, áàãø íàð áîëîí ¿éëäâýðèéí òºëººëºë, ìºí íýã îþóòàí îðæ áàéíà.

Ýõ ñóðâàëæ: Øèíý Çåëàíäèéí Äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññ, http://www.tec.govt.nz

Øèíý Çåëàíäûí Äýýä Áîëîâñðîëûí Êîìèññûí 2009 îíû æèëèéí

òàéëàí èëòãýë http://www.tec.govt.nz\Documents\Publications\TEC-Annual-Report-final=2009.pdf

Äýýä áîëîâñðîëä àæèë îëãîã÷äûí øóóä îðîëöîîã ºðãºæ¿¿ëýõ çàìààð àæëûí áàéðíû ýðýëò õýðýãöýý õýðõýí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà áîëîí àæèë îëãîã÷èä òºãñºã÷äººñ ÷óõàì þó õ¿ëýýæ áàéãààä ìîíèòîðèíã õèéõ áîëîìæèéã áèé áîëãîäîã. ¯íäýñíèé áîëîí á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä òºãñºã÷äèéí àæèë ýðõëýëò, àâ÷ áàéãàà öàëèí õºëñíèé òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëàõ çàìààð õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òàëààð òîãòìîë, ñèñòåìòýé ìýäýýëëèéã áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé. ¯¿íèé òóëä ñóðãóóëèóä ¿éë àæèëëàãààíû ãîë ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëæ áàéãàà á¿òýýãäõ¿¿íèé /òºãñºã÷äèéí/ òàëààðõ ìýäýýëëýýð Êîìèññûã áàéíãà õàíãàæ áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä Êîìèññîîñ ýäãýýð ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã õýðýãëýã÷äýä çîðèóëàí õýâëýí íèéòýëæ, ñóðãóóëèóäûí îëîí íèéòèéí ºìíº õàðèóöëàãàòàé áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëíý.

Êîìèññ áàéãóóëàõ àæëûã ÁÌÈ¯Ç-èéã áýõæ¿¿ëýõ àæèëòàé çýðýãö¿¿ëýí õèéõ õýðýãòýé áºãººä ÁÌÈ¯Ç íü á¿õ èõ äýýä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí ÷àíàðûí áàòëàãààíû àñóóäëûã õàðèóöàõ áîëíî.


×àíàðûí áàòëàìæèéí ÿâöàä èíñòèòóò á¿ðèéí ñóë áîëîí äàâóó òàëóóäûã äàðààõ õî¸ð çîðèëãîîð òîäîðõîéëíî. Íýãä¿ãýýðò, òýäãýýð èíñòèòóò á¿ðä ººðò íü ìýäýýëýë, çºâëºëãºº ºãºõ, õî¸ðäóãààðò áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷äàä äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã îíîâ÷òîé áîëãîõ, áýõæ¿¿ëýõýä øààðäëàãàòàé ìýäýýëýë ºãºõ ÿâäàë þì. Ìýðýãæëèéí íèéãýìëýã¿¿äèéã ÷àíàðûí áàòëàìæ ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä òàòàí îðîëöóóëàõ íýã ìåõàíèçì áàéãàà áºãººä ýíý íü ñóðãóóëèóäàä õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä ñóðãóóëèóäûí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õýðõýí óÿëäóóëàõ òàëààð ñàíàë çºâºëãºº ºãºõ ¿ð ä¿íòýé áîëîõ íü ýíý ìåõàíèçìûã íýâòýð¿¿ëñýí îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàãäàæ áàéíà. ×àíàðûí áàòëàìæèéí òîãòîëöîîã áàêàëàâð, ìàãèñòåð, äîêòîðûí õºòºëáºð¿¿äýä íýâòð¿¿ëýõ ¸ñòîé. ÀÍÓ-ä ìýðýãæëèéí íèéãýìëýã¿¿äèéã Òóñãàé áîëîí ìýðýãæëèéí áàòëàí èòãýìæëýë-ä òàòàí îðîëöóóëñàí íü àìæèëòàä õ¿ðñýí æèøýý áàéíà.

×àíàðûí áàòëàìæèéí òîãòîëöîî íü òîäîðõîé ¿ð ä¿íã àâ÷ðàõ ¸ñòîé. Ýíý íü õºòºëáºð¿¿äèéã îíîâ÷òîé áîëãîõ áîëîí íýãòãýõ àñóóäëààð Êîìèññûí øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæîîð õàíãàíà. Áàòëàí èòãýìæëýëèéí áàéãóóëëàãà íü Àçè, íîìõîí äàëàéí á¿ñèéí ÷àíàðûí áàòëàí èòãýìæëýëèéí ñ¿ëæýýíä îðîëöîæ, ìàãàäëàí èòãýìæëýëä äýëõèéí æèøèã ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã àøèãëàí, óëìààð äýëõèéí ò¿âøíèé ÷àíàðûí ñòàíäàðòàä õ¿ðýõ çîðèëòûã òàâèáàë çîõèíî. Õàéðöàã 4-ä Ñèíãàïóð óëñàä õóâèéí õýâøëèéí ñóðãóóëèóäûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëñàí òóðøëàãààñ òàíèëöóóëíà.

ÕÀÉÐÖÀÃ 4. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÕÓÂÈÉÍ ÑÓÐÃÓÓËÈÓÄÛÍ ×ÀÍÀÐÛÃ ÕÀÍÃÀÕ ÑÈÍÃÀÏÓÐÛÍ ÒÓÐØËÀÃÀ

Ñèíãàïóðò õýìæýý áîëîí ñóðãàëòûí ÷àíàðààðàà ÿëãààòàé 1000 îð÷èì õóâèéí èíñòèòóóä ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã. Õàìãèéí òîì íü 10,000 ãàðóé îþóòàíòàé áîë õàìãèéí æèæèã íü õýäýí çóóí îþóòàíòàé áºãººä òýäãýýð íü èõýâ÷ëýí íýã ÷èãëýëýýð, òóõàéëáàë, çî÷èä áóóäëûí ìåíåæìåíò ãýõ ìýò, ñóðãàëò ÿâóóëäàã. Ãàäààäûí îþóòíóóä, ÿëàíãóÿà Àçèéí îðíóóäààñ Ñèíãàïóðò èðæ ñóðàëöàõ îþóòíû òîî ºñºí íýìýãäñýýð áàéãàà áºãººä òýäíèé äèéëýíõè íü õóâèéí ñóðãóóëèóäàä ñóðàëöäàã ó÷ðààñ Ñèíãàïóðûí Çàñãèéí ãàçàð ºíäºð ÷àäâàðòàé ìýðýãæèëòýí áýëòãýäýã óëñûíõàà íýð õ¿íäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõýýñ áîëãîîìæèëæ ýõýëñýí. Òèéìýýñ, äýýä áîëîâñðîëûí õóâèéí ñóðãóóëèóäûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ õóóëü ãàðãàõààð áýëòãýæ áàéãàà áºãººä 2009 îíû 9 ñàðä áàòëàãäàõ òºëºâòýé áàéíà.

Õóóëèàð äýýä áîëîâñðîëûí õóâèéí ñóðãóóëèóä ìàãàäëàí èòãýìæëýëä õàìðàãäàõ øààðäëàãà òàâèãäàíà. ×àíàðûí õóâüä ýðãýëçýýòýé ãýæ òîîöîãäñîí ñóðãóóëèóäàä äóòàãäàë çàñàõ íýã æèëèéí õóãàöàà ºãºõ ýñâýë äàðààãèéí øàòíû àðãà õýìæýý áîëîõ ñóðãóóëèéã õààõ àðãà õýìæýý àâíà. ¯¿íèé äàðàà òóõàéí ñóðãóóëü ¿éë àæèëëàãààãàà ñýðãýýí ÿâóóëàõûí òóëä äàõèí ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îðîõ øààðäëàãàòàé. ¯éë àæèëëàãàà íü õýâèéí ñàéí ÿâæ áàéãàà ñóðãóóëèóäàä òàâàí æèëèéí çºâøººðºë îëãîäîã áà õàðèí ýíý õóãàöààíû òºãñãºëä äàõèí ìàãàäëàí èòãýìæëýëä îðíî. Øèíýýð òàâèãäàõ ýíý øààðäëàãà íü õóâèéí ñóðãóóëèóä ¿éë àæèëëàãààãàà ñàéæðóóëàõ, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ õºø¿¿ðýã áîëîõ þì.

Ýõ ñóðâàëæ: Õóâèéí õýâøëèéí, äýýä áîëîâñðîëûí çºâëºëèéí çàõèðàë Ëèíòýé õèéñýí ÿðèëöëàãà, 2009 îíû 3 ñàðûí 31.


ªíººãèéí Ìîíãîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí òîãòîëöîî íü çàéíû áîëîí ãàäíû ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöäîãã¿é, òèéìýýñ ÷ îþóòíóóäàä äîòîîäûí õºòºëáºðèéã òýäãýýð õºòºëáºð¿¿äòýé õàðüöóóëàí ¿çýõ áîëîìæ îëãîäîãã¿é áàéíà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä ºñºõ õàíäëàãàòàé áàéãàà íýýëòòýé áîëîí çàéíû ñóðãàëòûí àñóóäëóóä íü çîõèöóóëàëòûí òîãòîëöîî ñóë Ìîíãîë øèã îðíóóäûí äýýä áîëîâñðîëûí ÷àíàðò çàðèì ýðñäëèéã äàãóóëæ áàéäàã. Òèéìýýñ ¿íäýñíèé õýìæýýíä ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí òîãòîëöîîã áýõæ¿¿ëýõ øààðäëàãà ÷óõëààð òàâèãäàæ áàéãàà íü íýã òàëäàà øèíýýð ãàð÷ áàéãàà áîëîìæèéã àøèãëàõ, íºãºº òàëäàà èðãýäýý ÷àíàðã¿é ñóðãàëòààñ õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé þì.

4.4. ÎËÎÍ ÍÈÉÒÈÉÍ ªÌÍª ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀ Õ¯ËÝÝÕ, ÕÝÐÝÃËÝÃ×ÄÈÉÃ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ

ÄÁÁ-óóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òºãññºí îþóòíóóäûí àæèë ýðõëýëòèéí ñòàòèñòèêèéã æèë á¿ð õýâëýí íèéòýëäýã áîëîõ íü ñóðãóóëèóä îëîí íèéòèéí ºìíº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ áîëîí íºãºº òàëäàà õýðýãëýã÷äèéã õàìãààëàõàä íýí ÷óõàë þì. Èíãýýã¿é òîõèîëäîëä, çàõ çýýëä ýðýëò õýðýãöýý áàãà ìýðýãæèë ñîíãîñîí îþóòíóóä èõýýõýí õýìæýýíèé ìºíãº, öàãàà ¿ðýí áàéæ òýäíèé ýçýìøñýí ìýðýãæèë íü ýäèéí çàñàãò îðîí çàéã¿é ãýäãèéã çºâõºí òºãñºõ ¿åäýý ìýäýõýä õ¿ðíý. Òèéì ó÷ðààñ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òàëààðõ äýýð äóðäñàí ìýäýýëëèéã õàíãàñíààð äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ ¿¿ ýñâýë ººð ñóðãàëòàä õàìðàãäàõ óó ãýäýã øèéäâýðèéã ýöýã ýõ áîëîí çàëóó÷óóä çîõèõ ìýäýýëëèéí ¿íäñýí äýýð ãàðãàõ áîëîìæèéã îëãîíî.

¯¿íòýé õîëáîãäóóëàí òýìäýãëýõýä, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä èäýâõèòýé àæèãëàëò õèéæ áàéäàã îëîí óëñûí /×èëè, Êîëóìáè, Èòàëè ãýõ ìýò îðíóóäûí/ òóðøëàãà Ìîíãîëûí õóâüä æèøýý áîëæ áîëîõ òàëòàé. Õàéðöàã 5-ä çàõ çýýëèéí àæèãëàëò íü îþóòíóóä áîëîí òýäíèé ýöýã ýõ÷¿¿äèéã ÿìàð ñóðãóóëüä ýëñýõ, ÿìàð ìýðýãæëýýð ñóðàëöàõ òàëààð øèéäâýð ãàðãàõàä íü ÷èãë¿¿ëæ ºãäºã òóðøëàãààñ ºã¿¿ëíý.


ÕÀÉÐÖÀÃ 5. ÈÒÀËÈ, ×ÈËÈÉÍ ÕªÄªËÌªÐÈÉÍ ÇÀÕ ÇÝÝËÈÉÍ ÀÆÈÃËÀËÒ ÕÈÉÄÝÃ ÒÓÐØËÀÃÀ

Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèë, ºñºëòºä õóâü íýìýð îðóóëàõ ÷àäâàðòàé èðãýäèéã ñóðãàí áýëòãýõ äýýä áîëîâñðîëûí òóéëûí çîðèëãûí àìæèëòûã òîäîðõîéëîõ õî¸ð ¿íäñýí àëõàì íü ìýðýãæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ îðèåíòàöè áîëîí àæèë ýðõëýõ áîëîìæîîð õàíãàõ ÿâäàë þì. Õàðèí îþóòíóóäûí ñóðãóóëü çàâñàðäàëò, òºãñººä àæèë îëæ ÷àäàõã¿é áàéõ çýðýã íü äýýðõ çîðèëòîíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéãààãèéí èëýðõèéëýë áîëäîã áºãººä íèéãìèéí ºðòºã ºíäºðòýé. ªºðººð õýëáýë ¿¿íèé àðä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò îðóóëæ áàéãàà óëñûí òºñâèéí àëäàãäàë, òàòâàðûí àëäàãäàë, àæèëã¿é èðãýäèéã äýìæèõýä çàðöóóëàõ òºñâèéí õºðºíãº ãýõ ìýò ºðòã¿¿ä äàãàëäàæ áàéäàã.

Ìýðýãæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ áîëîí àæèë ýðõëýõ áîëîìæîîð õàíãàõàä òîõèîëäîæ áàéãàà áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõ çîðèëãî á¿õèé øèíýëýã ñàíàà÷èëãàä Èòàëèéí ÀëìàËàóðåí, ×èëèéí Ôóòóðî Ëàáîðàë õºòºëáºð¿¿äèéã äóðäàæ áîëíî. Ýíý õî¸ð òºñºë íü ìýðýãæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ áîëîí àæèë ýðõëýëòòýé õîëáîîòîé ¿ð ä¿íòýé, õÿëáàð îí-ëàéí ìýäýýëëýýð ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã õàíãàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çîðèëãî òàâüñàí þì. Ò¿¿íèé äîòîð, ÿëàíãóÿà îþóòíóóä áîëîí òýäíèé ãýð á¿ëèéã, õîëáîãäîõ ìýäýýëëýýð õàíãàæ, ñîíãîëòîî çºâ õèéõ áîëîìæ îëãîäîã.

ÀëìàËàóðåà Èòàëèéí òºãñºã÷äèéí òàëààðõè õàìãèéí ºðãºí õàìðàëò á¿õèé ìýäýýëëèéí ñàíòàé /2007 îíû 6 ñàðûí áàéäëààð 50 èõ ñóðãóóëèéí 900,000 òºãñºã÷äèéí ìýäýýëëèéã àãóóëñàí/ áºãººä îäîî Èòàëèéí íèéò òºãñºã÷äèéí 67%-èéí ìýäýýëëèéã öóãëóóëààä áàéíà. ÀëìàËàóðåà àíõ 1994 îíä áàéãóóëàãäñàí, Áîëîâñðîëûí ÿàì, èõ ñóðãóóëèóä, ýðäýì øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûí äýìæëýãòýéãýýð Èòàëèéí èõ ñóðãóóëèóäûí õîëáîî óäèðäàí àæèëëóóëäàã. Òºãñºã÷èä áîëîí îþóòíóóäàä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ¿é÷èëãýýí¿¿äýýñ äóðäâàë, òºãñºã÷äèéí òîâ÷ ìýäýýëýë áóþó ðåçþìèéã îí-ëàéí áàéðøóóëàõ, ðåçþìèéã ñàéæðóóëàõ çºâëºëãºº ºãºõ, îí-ëàéí áàéðøóóëñàí ðåçþìèéã áàéíãà áàÿæóóëàí øèíý÷ëýõ áîëîìæîîð õàíãàõ, àæëûí áàéðíû áîëîí àæèë îëãîã÷ áàéãóóëëàãóóäûí òàëààðõ ìýäýýëëèéí ñàíä íýâòðýõ áîëîìæèéã îëãîõ, âýáñàéòààð äàìæóóëàí ñàíàë áîëãîæ áàéãàà àæëûí áàéðíû àñóóëòàä õàðèó ºãºõ çýðýã áîëíî. Ìºí äèïëîìûí äàðààõü ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéí òàëààðõ õîëáîãäîõ ìýäýýëëýýð ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã õàíãàäàã.

Ñóðãóóëèóä ÀëìàËàóðåàä íýãäýí îðîõ õºø¿¿ðýã èõòýé. Ýíä îðñíîîð îþóòíóóäàä íü èë¿¿ ºðãºí áîëîìæ áèé áîëäîã, ñóðãàëòûí øèíý õºòºëáºð, îðèåíòàöèéí òàëààð áîäîõ, äàäëàãàæèõ àíõíû àæèë ñîíãîõ õóâèëáàðóóäûã ñàíàë áîëãîäîã. ÀëìàËàóðåà ìºí òºãñºã÷äèéí àæëûí áàéðíû íºõöëèéí òàëààðõ ìýäýýëëýýð õàíãàæ, äîêòîðûí çýðýã ãîðèëîí áè÷ñýí äèïëîìûí àæëûí íýð, ñýäâèéí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àðõèâëàí õàäãàëæ, òºãñºã÷äèéí òàëààð ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëòûã áàòàëãààæóóëàí, âýáñàéòààð äàìæóóëàí äèïëîìûí äàðààõü áîëîí ìàãèñòåðèéí ñóðãàëòûã õºõ¿¿ëýí äýìæäýã.

Àæèë îëãîã÷äûí õóâüä áîë òºãñºã÷äèéí òàëààðõè Èòàëèéí õàìãèéí òîì ìýäýýëëèéí ñàíä îðæ ñîíãîëò õèéõ, ðåçþìèéã õÿëáàð õóäàëäàí àâàõ, øàëãóóðò òýíöýæ áàéãàà õàìãèéí øèëäýã êàíäèäàòûã ñîíãîæ àâàõ, øèíý àæëûí áàéðíû òàëààð çàð òàâèõ, ººðèéí êîìïàíèéã ñóðòàë÷ëàí òºãñºã÷äèéã òàòàõ çýðýã ¿éë÷èëãýýã îíëàéí õýëáýðýýð àâàõ áîëîëöîîòîé.

Ôóòóðî Ëàáîðàë òºñºë ìýðýãæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ øàòàíä èë¿¿ àíõààðàë òºâëºð¿¿ëäýã. Áîëîâñðîëûí ÿàìíû äýìæëýãòýéãýýð Àäîëôî Àáàíåçèéí ñóðãóóëü, ×èëèéí ¿éëäâýðèéí èíæåíåðèéí èõ ñóðãóóëüòàé õàìòðàí áàéãóóëñàí ýíý ìåõàíèçì íü çàëóó÷óóä, îþóòíóóäàä ìýðýãæëèéí ÷èã áàðèìæàà îëãîõ çîðèëãîòîé. 100 ãàðóé ìýðýãæëýýð áîëîí òåõíèê ìýðýãæëèéí íèéò òºãñºã÷äèéí 75 õóâèéí òºëººëëèéí àæëûí áàéðíû òàëààðõè ìýäýýëëýýð õàíãàäàã. Ýäãýýð ìýðýãæèë á¿ðèéí òóõàéä çýõ çýýë äýýðõ öàëèíãèéí ò¿âøèí, òóõàéí ìýðýãæèë ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòûí õºòºëáºð áîëîí àæèë ýðõëýõ áîëîìæóóäûí òàëààð ìýäýýëýë ºãäºã.

ÀëìàËàóðåî òºñëèéí íýãýí àäèëààð, Ôóòóðî Ëàáîðàë õºòºëáºð íü ýíãèéí, õýðýãëýã÷èä ýýëòýé áàéäàã. Âýáñàéòààð äàìæóóëàí, îþóòíóóä ñîíèðõîæ áàéãàà ìýðýãæëèéí õºòºëáºðèéí ò¿âøèí, ÷èãëýëýýð ìýäýýëýë àâàõ, ãàäààäûí âýáñàéòóóäàä îðæ òóõàéí îðíóóäûí êàðüåð, àæëûí áàéðíû õîëáîãäîëòîé ìýäýýëýë àâàõ, ò¿¿í÷ëýí òåõíèêèéí áîëîí ìýðýãæëèéí òºãñºã÷äèéí àæëûí áàéðíû òóõàé ìýäýýëëèéí áàÿëàã ñàí á¿õèé îíëàéí íîìûí ñàíä íýâòðýõ áîëîìæòîé þì.

Ýíýõ¿¿ õî¸ð ñàíàà÷èëãà íü õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí òàëààð îéëãîëòûã ñàéæðóóëàõ, õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ýçýìøèõýýð çîðüæ áàéãàà ìýðýãæèë, äýýä áîëîâñðîë áîëîí àæëûí áàéðíû òºëºâ áàéäëûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõàä ÷èãëýãäñýí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí àæèãëàëòûí òàëààð òîäîðõîé æèøýý áîëîõ þì.

Ýõ ñóðâàëæ: Æàìèë Ñàëìèãà, 2010 îíä ýíýõ¿¿ èëòãýëä çîðèóëàí áè÷ñýí


4.5. ÑÀÍÕ¯¯ÃÈÉÍ ÒÓÑËÀÌÆÈÉÃ ÇÎÐÈËÒÎÒ Á¯ËÝÃÒ ×ÈÃË¯¯ËÝÕ, ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ

Õ¿ðòýýìæèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü èðãýäèéí èðýýä¿éä îëîõ öºëèí õºëñèéã íýìýãä¿¿ëýõ, çàõ çýýëä õºðâºí àæèëëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Ìýäýýëëýýñ õàðàõàä áàãà îðëîãîòîé áîëîí õºäººãèéí îþóòíóóä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæ áàãà áàéíà. Áàãà îðëîãîòîé /ÿäóó/ çàëóó÷óóäûí õóâüä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ òýãø áîëîìæîîð õàíãàãäàõã¿é áàéãàà íü òýäíèé åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºëòèéí ò¿âøèí äîîãóóð, ò¿¿í÷ëýí äýýä áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí ºíäºð òºëáºð õèéõ áîëîìæã¿é áàéäàãòàé õîëáîîòîé. Õ¿ñíýãò 16-ãààñ õàðàõàä, á¿õ ò¿âøíèé /áàãà, äóíä, äýýä/ ñóðãàëòûã ä¿¿ðãýæ áàéãàà òºãñºëòèéí õóâü õºäººãèéí ñóðàëöàãväûí äóíä õîòûí ñóðàëöàãñàäòàé õàðüöóóëàõàä äîîãóóð áàéíà. Òýä äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí îðñîí òîõèîëäîëä ÷ òºãñºëòèéí õóâü íü ìºí ë äîîãóóð áàéíà. Ýíý íü ýäãýýð ºðõèéí îðëîãîä íîîãäîõ ñàíõ¿¿ãèéí äàðàìò õàðüöàíãóé ºíäºð áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéõ ìàãàäëàëòàé. Õºäººãèéí õ¿¿õä¿¿ä, ÿëàíãóÿà õºâã¿¿äèéí á¿õ øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèëòèéí õóâü äîîãóóð áàéíà. Èéì ÿëãààòàé ä¿ð çóðàã íýí ÿäóó áîëîí ÷èíýýëýã ºðõ¿¿äèéí õîîðîíä õàðàãäàæ áàéíà. Ýäãýýð òîî áàðèìòààñ õàðàõàä, äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû øèíý÷ëýë õèéí õ¿ðòýýìæèéã ñàéæðóóëàõûí çýðýãöýý õ¿í àìûí á¿õ á¿ëãèéí õ¿¿õä¿¿ä åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèà àìæèëòòàé òºãñºõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ ÷èãëýëä ìºí õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõ øààðäëàãàòàé íü õàðàãäàæ áàéíà.

Õ¿ñíýãò 16. Áàéðøëûí áîëîí îðëîãûí ÿëãààòàé áàéäàë íü áîëîâñðîë ýçýìøèëòèéí áàéäàëä íºëººëæ áàéãàà áàéäàë /áàãà àíãèä ýëñýí îðîã÷äîîñ äàðààãèéí øàòíû ñóðãàëòûí òºãñºã÷äèéí õóâü/

8-25 íàñ

Á¿ãä Õîò Õºäºº Õºâã¿¿ä îõèä Íýí ÿäóó Áàÿí

Áàãà 93.95 96.74 89.36 91.69 96.13 90.83 96.60

Á¿ðýí áóñ äóíä 81.04 87.41 70.00 75.98 85.72 72.93 90.61

Á¿ðýí äóíä 54.87 60.01 45.73 48.73 60.35 42.59 69.93

Äèïëîìûí ñóðãàëò 41.91 47.20 31.56 38.31 45.49 39.59 51.47

Èõ ñóðãóóëü 9.43 10.38 7.79 10.36 9.20 7.48 12.60

Ýõ ñóðâàëæ: ªðõèéí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ñóäàëãàà 2006, “Ìîíãîë óëñ: Îëîëòóóäûã áàòàòãàí, ºñºë áà óíàëòûã óäèðäàæ, ¿éë÷èëãýýã èë¿¿ ñàéí õ¿ðãýõ íü” Äýëõèéí áàíê 2008, òàéëàíä èø òàòñíààñ àâàâ.

Æè÷: Êàïëàí Ìèåèåðèéí õéèñýí ýíý òîîöîîíä, ñóäàëãàà õèéæ áàéõ ¿åä ñóðàëöàæ áàéñàí õ¿íèéã òóõàéí øàòíû ñóðãàëòûí òºãñºëòèéí õóâü òîîöîõîä îðóóëàí òîîöñîí.

Òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òóëä, ÑÒÑ-ã ìºí øèíý÷ëýõ øààðäëàãàòàé. ÑÒÑ –ãèéí çýýëèéí ýðãýí òºëºëò äºíãºæ 2 õóâüòàé áàéãàà áîëîí çàñãèéí ãàçàð ¿å ¿å çýýëèéã õ¿÷èíã¿é áîëãîäîã òóë ÑÒÑ-ã óðò õóãàöààíä òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõ, ºðãºæ¿¿ëýõèéí òóëä õºðºíãèéí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð áîñãîõ øààðäëàãàòàé. Ìàãàäã¿é õóâèéí õýâøëýýñ ÷ áîñãîæ áîëîõ þì. ¯¿íèéã õèéõ íýã áîëîìæ íü àðèëæààíû áàíêóóäûí òóñëàìæòàéãààð õèéõ ÿâäàë áàéæ ìàãàä. Õýäèéãýýð çàñãèéí ãàçàð öààøèä ÷ çýýë îëãîæ, õ¿¿ãèéí òàòààñ õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëæ áîëîõ ÷ ¿¿íèé çýðýãöýý àðèëæààíû áàíêóóäûí çýýëèéã èë¿¿ õ¿ðòýýýìæòýé áîëãîõ íü ç¿éòýé. Èíãýñíýýð çàñãèéí ãàçðààñ ýíý çîðèóëàëòààð çàðöóóëæ áàéãàà èõýýõýí õýìæýýíèé õºðºíãº íººöèéã õýìíýæ, ò¿¿íèéãýý îäîîãèéí ýñâýë øèíýýð áèé áîëãîõ õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ õºòºëáºðò õóâààðèëæ áîëîõ þì.


Ò¿¿í÷ëýí, ÑÒÑ-ãèéí äýìæëýã çîðèëòîò á¿ëýãòýý õýð îíîâ÷òîé õ¿ð÷ áàéãààã àðààñ íü õÿíàäàã ìåõàíèçì áàéõã¿é áàéãàà ó÷ðààñ ìîíèòîðèíã áà ¿íýëãýýíèé èë¿¿ ñàéí òîãòîëöîî øààðäëàãàòàé áàéíà. Çîõèñòîé àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí, òóõàéí îþóòàíä ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãà õýðýãöýý áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîéëîõ íàðèéâ÷èëñàí àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü òºðººñ ¿ç¿¿ëýõ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýãèéã èë¿¿ øóäðàãà, õ¿ðòýýýìæòýé áîëãîõîä òóñëàíà. Èéì àðãà÷ëàë íü ºðõèéí îðëîãûã çºâ òîãòîîõîîñ ãàäíà îþóòíóóäûí ñóðãàëòûí çàðäàëä ºðõººñ çàðöóóëàõ øààðäëàãàòàé õºðºíãº íººöèéã áîäèòîé òîãòîîõ àðãà ç¿éã áàãòààñàí áàéâàë çîõèíî. ªðõèéí îðëîãûã òîîöîõîä çºâõºí ìºíãºí îðëîãî òºäèéã¿é ºðõèéí ýäèéí çàñãèéí áóñàä ¿éë àæèëëàãààíààñ, òóõàéëáàë ìàë àæ àõóéãààñ îðîõ îðëîãûã îðîëöóóëàí òîîöîõ øààðäëàãàòàé. /Äýëõèéí áàíê, 2008/


5. ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÁÀ ÌÝÐÝÃÆËÈÉÍ ÑÓÐÃÀËÒ: ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÃ ÎÐËÎÕ ÍÝÃ

ÕÓÂÈËÁÀÐ ÁÀÉÆ ÁÎËÎÕ ÓÓ?

Ìýðýãæëèéí ÿíç á¿ðèéí ÷èãëýë¿¿ä áîëîí äýä ñàëáàðóóäûí õîîðîíä øèëæèí ñóðàëöàõ áîëîìæòîé, óÿí õàòàí áîëîâñðîëûí ñèñòåìèéã áèé áîëãîõûí òóëä ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí ýíý ÷èãëýëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºð¿¿äèéã /äóíä ñóðãóóëèéí áîëîí äóíä ñóðãóóëèéí äàðààãèéí øàòàíä/ ºðãºòãºõ, áàãø áýëäýõ êîëëåæ ñóðãóóëèóä, îëîí íèéòèéí êîëëåæ¿¿äèéã áîëîí öººí òîîíû ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé áàéãóóëëàãóóäûã ºðãºòãºõ øààðäëàãàòàé. Ýíý á¿ëýãò çàëóó÷óóäûí ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, àæëûí áàéð áèé áîëãîõ áîëîìæèéã ºðãºòãºõ àñóóäëûã àâ÷ ¿çíý.

5.1. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÁÌÑ-ÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÛ Á¯ÒÝÖ ÁÀ ¯Ð Ä¯Í

ÒÁÌÑ-óóä íü ÁÑØÓß áîëîí ÍÕÕß-íû ÷èã ¿¿ðãèéí õ¿ðýýíä õàìðàãääàã. ÁÑØÓß àëáàí ¸ñíû, óðò õóãàöààíû /2 æèë áà ò¿¿íýýñ äýýø õóãàöààíû/ ÒÁÌÑ-ûí àñóóäëûã, õàðèí ÍÕÕß àëáàí áóñ, áîãèíî õóãàöààíû /õî¸ð äîëîî õîíîãîîñ 45 õîíîãèéí/ ÒÁÌÑ-ûí àñóóäëûã õàðèóöäàã. Àíõàí øàòíû ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë îëãîäîã á¿õ ñóðãóóëèóäàä 9 ä¿ãýýð àíãè òºãññºí ñóðàëöàãñäûã ýëñ¿¿ëýí àâäàã áîë ò¿¿íýýñ äýýä ò¿âøíèé ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä 11 ä¿ãýýð àíãè òºãñºã÷äèéã ýëñ¿¿ëýí àâäàã. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã Õ¿ñíýãò 17-ä ¿ç¿¿ëýâ.

Õ¿ñíýãò 17. Ìîíãîëûí ÒÁÌÑ-ûí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä

Íèéò îþóòíû òîî 37,867

¿¿íýýñ ýìýãòýé 17,844

Íèéò òºãñºã÷äèéí òîî

2008 8,745

2009 11,408

Íèéò ñóðãóóëèéí òîî ¯¿íýýñ:

70

ìýðýãæëèéí àíõàí øàòíû ñóðãàëòòàé, óëñûí ñóðãóóëü 23

ìýðýãæëèéí äóíä øàòíû ñóðãàëòòàé, óëñûí ñóðãóóëü 3

ìýðýãæëèéí àíõàí øàòíû ñóðãàëòòàé, õóâèéí ñóðãóóëü 9

ìýðýãæëèéí àíõàí áîëîí äóíä øàòíû ñóðãàëòòàé, òåõíèêèéí ñóðãóóëü, óëñûí

11

ìýðýãæëèéí áîëîí òåõíèêèéí äýýä ñóðãóóëü, õóâèéí 6



Àëáàí áóñ, áîãèíî õóãàöààíû ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí õ¿ðýýíä, Õºäºëìºð, Õàëàìæ ¯éë÷èëãýýíèé Ãàçàð íü õºäºëìºð ýðõëýëòèéí àñóóäëûã çîõèöóóëäàã áºãººä 1200 áàéãóóëëàãàä àëáàí áóñ, áîãèíî õóãàöààíû ìýðýãæëèéí ñóðãàëò ÿâóóëàõ ýðõèéã îëãîîä áàéíà. Ýäãýýð 1200 ñóðãàëò ýðõëýã÷äèéí 150 íü Õºäºëìºð ýðõëýëòèéã äýìæèõ ñàíãèéí äýìæëýãòýéãýýð àæèëã¿é èðãýäýä ñóðãàëò ÿâóóëæ áàéíà. Áîãèíî õóãàöààíû èéì ñóðãàëòóóäûí ãîë çîðèëãî íü àæèëã¿é èðãýä øèíý ìýðýãøèë ýçýìøèí, àæèë ýðõëýõ áîëîìæîî íýìýãä¿¿ëýõèéã íü äýìæèõ ÿâäàë áàéäàã.

Òåõíèêèéí ìýðýãøëèéã Ìîíãîëä äîîãóóðò ¿çäýã, ìºí äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèõ íü íýð õ¿íäòýé àæèë ýðõëýõ öààøäûí çàìûã íýýäýã ãýñýí îéëãîëò ò¿ãýýìýë áàéäàã íü äýýä áîëîâñðîëûã òåõíèê ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëîîñ èë¿¿ äýýã¿¿ðò òàâèõàä õ¿ðãýäýã. Õýäèéãýýð õóäàëäààíû ñàëáàðûí áîëîí òåõíèêèéí àæëûí áàéð íýìýãäýæ áàéãàà ÷ äýýðõ áàéäàë õýâýýð áàéíà. Ìîíãîëä 140,000 îð÷èì /Ìîíãîëûí õºäºëìºðëºõ õ¿÷íèé 15 õóâüòàé òýíöýõ òîîíû/ îþóòàí èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóð÷ áàéãàà áºãººä òýäíèé îëîíõ íü ñóðãóóëèà òºãññºíèé äàðàà àæèë îëîõîä áýðõøýýëòýé ó÷èð÷ áàéãàà íü ñóðãóóëèóäààð áýëòãýæ áàéãàà ìýðýãæë¿¿ä áîëîí çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýý õîîðîíäûí óÿëäààã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé þì. 2006 îíû íèéò òºãñºã÷äèéí 7100 íü áóþó /5.4 õóâü/ íü ÒÁÌÑ òºãñºã÷èä áàéñàí áà òýäíèé 48 õóâü íü ýìýãòýé÷¿¿ä áàéñàí.

Îþóòàí ñóðàëöàãñäûí íýëýýä õýñãèéã ÒÁÌÑ ðóó ÷èãë¿¿ëýõ íü çàõ çýýë áà ìýðýãæëèéí óÿëäàà áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ¿ð ä¿íã ñàéæðóóëàõ íýã àðãà çàì áàéæ áîëîõ òàëòàé. Ãýõäýý áîäëîãûí ýíý õóâèëáàð íü áîëîâñðîëûí ÷àíàð ºíäºð, çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí áàéõ òîõèîëäîëä ë ¿ð ä¿íòýé õóâèëáàð áàéæ ÷àäàõ áºãººä ¿¿íèé òóëä ºíººãèéí òîãòîëöîîã øèíý÷ëýí ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé. ÒÁÌÑ-ûí ÷àíàð ºíäºð áàéõ òîõèîëîëä ë òºãñºã÷èä íü àæèë îëîõ áîëîìæòîé.

Õýäèéãýýð àæèë îëãîã÷äûí õóâüä òåõíèê ìýðýãæëèéí ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí ýðýëò õýðýãöýý ºíäºð áàéãàà ÷ ãýñýí ÒÁÌÑ-ä òºðººñ õèéõ õºðºíãº îðóóëàëò õÿçãààðëàãäìàë áàéñààð áàéíà. ÒÁÌÑ-ûí áàðèëãà ñàâ, òîíîã òºõººðºìæ íü õóó÷èð÷ ýâäýð÷ ìóóäñíààñ ãàäíà áà õóâèéí õýâøëèéí îðîëöîî áàãà áàéíà. ªíººãèéí áàéäëààð õóâèéí õýâøëèéí ñóðãàëòûí áàéãóóëëàãóóä íü ñóðãàëòûí õºòºëáºð, êðåäèò, àæëûí áàéðíû ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é áàéäëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîõèöóóëàëò, õÿíàëòûí ñèñòåìèéí ãàäíà áàéíà.

5.2. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÒÌÁÑ-ÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎÍÛ ×ÀÍÀÐÛÍ ÀÑÓÓÄËÀÀÐ ÒÓËÃÀÐ× ÁÀÉÃÀÀ ÀÑÓÓÄËÓÓÄ

Çàñàãëàë. Àëáàí áà àëáàí áóñ ÒÁÌÑ-ûí àëü àëèíû õóâüä Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ìýðãýæèë-àðãà ç¿éí òºâ /ÌÁÑÌÀÇÒ/ íü ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûí ñòàíäàðò, êèððèêþëèì, ñóðàõ áè÷èã áîëîâñðóóëàõ, ÒÌÁÑ-ûí áàãø íàð áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí äàäëàãàæóóëàã÷ áàãø íàðûã ñóðãàëòûí ìîäóëü ìàòåðèàë áýëòãýõ ÷èãëýëýýð áîëîí çààõ àðãà ç¿éí ÷èãëýëýýð ñóðãàõ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà áîëîí ÒÌÁÑ-òàé õîëáîîòîé áóñàä àñóóäëààð ñóäàëãààíû àæèë õèéõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã. Ýíý òºâ íü ÁÑØÓß-íû õàðüÿàíä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëäàã áºãººä ¿íäñýí òàâàí àæèëòàíòàéãààñ ãàäíà òóñ á¿ð õî¸ð àæèëòàíòàé çóðãààí á¿ñèéí òºâòýé. Ò¿¿í÷ëýí, Áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýõ

8 ÁÌÈ¯Ç ºíººãèéí áàéäëààð ÒÌÁÑ –ûí 11 ñóðãóóëèéã ìàãàäëàí èòãýìæëýýä áàéíà.


¿íäýñíèé çºâëºë /ÁÌÈ¯Ç/8 ÒÁÌÑ-ûí õºòºëáºðò ìàãàäëàí èòãýìæëýë îëãîäîã. Ãýõäýý, ýíý çºâëºë íü îäîîãîîð òåõíèêèéí áîëîâñðîë, ìýðýãæëèéí ñóðãóóëèóäûí äºíãºæ 10 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ìàãàäëàí èòãýìæëýýä áàéíà.

ÒÌÁÑ çàñàãëàëûí õóâüä òàðõàé áóòàðõàé áàéíà. ªíººãèéí òîãòîëöîîíä ººð ººðèéí ÷èã ¿¿ðýãòýé îðîëöîæ áàéãàà îëîí ÿíçûí àãåíòëàãóóäûí àæèë õîîðîíäîî óÿëäààã¿é, íýãäñýí çîõèöóóëàëòã¿é áàéíà. Æèøýý íü ÌÁÑÌÀÇÒ ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûí 70 ñòàíäàðò áîëîâñðóóëñàí áàéõàä áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýëèéí ¿íäýñíèé çºâëºë ýäãýýðèéã ìàãàäëàí èòãýìæëýëäýý àøèãëàäàãã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ ãàäíà, òîíîã òºõººðºìæ õóó÷èð÷ øààðäëàãà õàíãàõã¿é áîëñîí, áàãø íàðûí óð ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ áàãà çýðãýýñ õàðàõàä íýãýíò áîëîâñðóóëñàí ñòàíäàðò, êèððèêþëèìûã á¿õ ñóðãóóëèéí ò¿âøèíä á¿ðýí íýâòð¿¿ëæ ÷àäààã¿é áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðãýæ áàéíà.

Öààøèëáàë, ºíººãèéí áàéäëààð áàãø áýëòãýõ, àæèë äýýð ãàðñíûõ íü äàðàà àðãà ç¿éí õóâüä äàâòàí ñóðãàõ áîëîí òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëò ÿâóóëàõ òîãòâîðòîé òîãòîëöîî, óÿëäàà äóòàãäàëòàé áàéíà. Áàãø íàðûí àðãà ç¿éí ñóðãàëòûã á¿õýëä íü ñóðãóóëèóäûí ñàíàà÷èëãàä äààòãàí ¿ëäýýæ áàéíà. Çàðèì ñóðãóóëü áàãø íàðûíõàà òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëãîîð òîãòìîë ñóðãàëòàä õàìðóóëäàã. Ãýõäýý, àæèë îëãîã÷äûí ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöýõ îð÷èí ¿åèéí òåõíèê õýðýãñýë õàíãàëòã¿é áàéãàà íºõöºëä øèíý òåõíèê õýðýãñýë, òîíîã òºõººðºìæòýé áîëñîí öàãò ë áàãø íàðûí òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëòàíä áîäèòîé àõèö ãàðíà.

Áîäëîãûí ò¿âøèíä, õýäèéãýýð ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäòàé õàìòðàí àæèëëàæ áàéãàà ÷ ãýñýí îþóòíû äàäëàãûí õóãàöàà òóí áîãèíî, 30-45 õîíîãîîð õÿçãààðëàãäàæ áàéíà. Äýýðõ õóãàöààíààñ óðò õóãàöààãààð äàäëàãà õèéëãýõ àñóóäàë íü ñóðãóóëèéí çàõèðëûí ¿çýìæèéí àñóóäàë áàéäàã áºãººä ºíººãèéí áàéäëààð ÁÑØÓß-íààñ ¿éëäâýðëýã÷èä áîëîí àæèë îëãîã÷èäòàé èë¿¿ îéð õàìòðàí àæèëëàõ òàë äýýð òºäèéëºí ñàíàà÷èëãà ãàðãàõã¿é áàéíà.

Íººöèéí ¿ð ä¿íã¿é àøèãëàëò áà õóó÷èðñàí òîíîã òºõººðºìæ. Áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí óëñûí òºñâèéí 6 õóâü ÒÌÁÑ-òàíä íîîãäîæ áàéíà. ÒÌÁÑ-ä èðæ áàéãàà íèéò òºñâèéí 45 îð÷èì õóâèéã îþóòíû òýòãýëýãä çîðèóëæ, íýã õ¿ðýõã¿é õóâèéã äýä á¿òöèéí õºãæèë, ñóðãàëòûí òºõººðºìæ àâàõàä çàðöóóëæ áàéãàà íü òóéëûí õàíãàëòòã¿é áàéíà.

Äèéëýíõè ÒÌÁÑ-ûí äýä á¿òöèéã çàñâàðëàí ñýðãýýõ, ºðãºæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Ñóðãóóëèóäûí çàõèðàëóóäòàé õèéñýí ÿðèëöëàãààñ õàðàõàä, îëîíõè ñóðãóóëèéí ºíººãèéí äàäëàãà ñóðãàëòûí òºõººðºìæ, äýä á¿òýö íü çàõ çýýëèéí ýðýëò õýðýãöýýíä ñóóðèëñàí, óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæã¿é áàéíà. Èõýíõè ñóðãóóëèéí õóâüä, äàäëàãûí õè÷ýýëèéí òîíîã òºõººðºìæ, ìàøèí õýðýãñýë õóó÷èðñàí, ýâäýðñýí ýñâýë õ¿ðýëöýýã¿é áàéãààãààñ äàäëàãûí ñóðãàëò õèéõ øààðäëàãà õàíãàõã¿é áàéíà. Îëîí ñóðãóóëü ºíººäºð ñîöèàëèçìûí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæèéã àøèãëàñààð áàéíà. ÒÌÁÑ-ûí îþóòíóóäàä òýòãýëýã îëãîõ áîëñíîîð õàìðàëòûí ò¿âøèí ýðñ íýìýãäýæ, îäîîãèéí áàéãàà ñóðãàëòûí íºõöºë, äýä á¿òöýä íýìýëò à÷ààëëûã áèé áîëãîñîí. Çàðèì íýã õºãæëèéí ò¿íø¿¿äýýñ õàíäèâ áîëãîñîí îð÷èí ¿åèéí òîíîã òºõººðºìæ ¿íýõýýð õýðýã áîëæ áàéãàà ÷ òîî õýìæýýíèé õóâüä öººí, àíãè ä¿¿ðãýëò ºíäºð áàéãàà íºõöºëä õ¿ðýëöýýã¿é áàéíà.


5.3. ×ÀÍÀÐ ÁÀ ÍÈÉÖÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÕÓÂÈËÁÀÐÓÓÄ

Òîãòîëöîîã õÿíàæ ¿çýõ. ÒÌÁÑ äýä ñàëáàðûí ÷àíàð, íèéöèéã ñàéæðóóëàõûí òóëä þóíû ºìíº çàñãèéí ãàçàð îäîîãèéí òîãòîëöîîã á¿õýëä íü ¿íýëæ, þó íü áîëæ, þó íü áîëîõã¿é áàéãààã òîäîðõîéëîõ íü ç¿éòýé. ÒÌÁÑ-ûí òîãòîëöîîíû íàðèéâ÷èëñàí ä¿í øèíæèëãýýã íýí äàðóé õèéæ, òîãòîëöîîíä òóóøòàé øèíý÷ëýë õèéõ ñòðàòåãèéí çºâëºìæèéã ãàðãàæ èðýõ øààðäëàãàòàé. Îäîîãèéí áàéãàà àðãà÷ëàë, êèððèêþëèìûí ìàòåðèàëûã õÿíàæ ¿íýëñíýýð çààð àðãà ç¿é áîëîí ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóäûã ñóðãóóëèóäàä íýâòð¿¿ëýõ, ìºí ñóðàõ áè÷ã¿¿äèéã õýâëýõ àðãà çàìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, ÌÁÑÌÀÇÒ-èéí àæèëëàãñäûã òîãòâîðòîé àæèëëóóëàõ çàìààð ÒÌÁÑ-ûí øèíý àãåíòëàãûí àæëûí çàëãàìæ ÷àíàðûã õàäãàëíà.

Çàñàãëàë. ÌÁÑÌÀÇÒ-èéí ¿¿ðãèéã ÒÌÁÑ-ûí øèíý àãåíòëàãèéí á¿òöýä áàãòààí, äàâõàðäëûã àðèëãàõ áîëîìæòîé. Ýäèéí çàñãèéí õýðýãöýý øààðäëàãàä çîõèöóóëàí êèððèêëþìèéã øèíý÷ëýí áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãûã àíõààðàëäàà àâ÷, êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ ìýðýãæèëòí¿¿äèéí òîîã íýìýãä¿¿ëýõ, øèíý õ¿ì¿¿ñèéã ñîíãîí øàëãàðóóëæ ñóðãàõ õýðýãòýé áàéíà. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àæèë íü ÒÌÁÑ-ûí øèíý÷èëñýí òîãòîëöîîíû àìæèëòàä íýí ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ òóë õýðýâ øèíýýð ñàíàë áîëãîæ áàéãàà ÒÌÁÑ-ûí àãåíòëàãûí á¿òöýä9 êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõàä øààðäëàãàòàé õ¿íèé íººöèéí õ¿÷èí ç¿éëèéã òóñãàõ áîëîìæã¿é áîë øèíý àãåíòëàãò ýíý ¿¿ðãèéã õàðèóöóóëàõ øààðäëàãàã¿é áºãººä õàðèí äýýðõ õî¸ð áàéãóóëëàãûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîîã îíöãîé àíõààðàõ õýðýãòýé.

Äýä á¿òýö, ñóðãàëòûí òîíîã òºõººðºìæ. Òîíîã òºõººðºìæèéã øèíý÷ëýõ, äàäëàãûí õè÷ýýë õèéõ ãàçðóóäûã áèé áîëãîõîä õºðºíãº íººöèéã ÷èãë¿¿ëýõ õýðýãòýé áàéíà. Ñóðãàëòûí òîíîã òºõººðºìæ íü çºâõºí ñóðãàëòûí øèíý÷èëñýí êèððèêþëèìûí øààðäëàãûã õàíãààä çîãñîõã¿é ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäàä àøèãëàæ áàéãàà òåõíèêèéí ñòàíäàðò, òîäîðõîé íºõöºë øààðäëàãóóäûã õàíãàñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Äàäëàãûí àæëûí áàéðíû ñòàíäàðòóóäûã òîãòîîæ ìºðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. Äàäëàãûí àæëûí áàéðàíä øààðäëàãàòàé òîíîã òºõººðººðºìæèéã áàéðëóóëàõäàà íîðì íîðìàòèâûã òîíîã òºõººðºìæèéí òîî õýìæýý, òºðºë á¿ðýýð äàãàæ ìºðäºõ õýðýãòýéãýýñ ãàäíà àæëûí áàéðíû ýð¿¿ë ìýíä, àþóëã¿é àæèëëàãààíû ä¿ðýì æóðìûã äàãàæ ìºðäºõ õýðýãòýé. Íýãýíò òºðººñ ýõíèé øàòàíä øààðäëàãàòàé á¿õ òîíîã òºõººðºìæèéã õóäàëäàí àâ÷ íèéë¿¿ëýõ áîëîìæã¿é ó÷ðààñ õàðüöàíãóé õÿìä ¿íýòýéã íü áîäîëöîæ ñóðãàëòûí çîðèóëàëòààð õèéñýí äóóðèàìàë òîíîã òºõººðºìæèéã õóäàëäàí àâàõ íýã õóâèëáàð áàéæ áîëîõ þì. ¯¿íýýñ ãàäíà, äàãàëäàí ñóðãàõ òîãòîëöîîã ñîíèðõñîí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäòàé ò¿íøëýí íýâòð¿¿ëæ áîëîõ áºãººä îþóòíóóä äàäëàãûí õè÷ýýëèéã ¿éëäâýðèéí òóðøëàãàòàé àæèëëàãñàäûí óäèðäëàãûí äîð, òîäîðõîé ºäð¿¿äýä àæëûí áàéðàí äýýð íü õèéæ áîëîõ þì.

Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ áà çàñàãëàë. Áàðèìòëàõ ãîë àðãà÷ëàë íü ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí, ÷àäâàðò ñóóðèëñàí áàéõ õýðýãòýé. Ýíý àðãà÷ëàëûã Àâñòðàëè, Ñèíãàïóð /Õàéðöàã 6/, Àíãëè, Êàíàä, Øèíý Çåëàíä çýðýã îëîí îðîíä ºðãºí õýðýãëýæ áàéíà. Àæèë îëãîã÷äûí òàëä ýðýëò õýðýãöýý èõòýé áàéãàà ÷èãëýëýýð ñóðãàëò ÿâóóëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð íü òóõàéí ìýðýãæëèéí õóâüä ¿éëäâýð äýýð äàäëàãàæèã÷äèéí óð ÷àäâàð, ìýäëýãò òàâèãääàã øààðäëàãóóäûã óäèðäëàãà áîëãîõ ¸ñòîé.

9 Äýëõèéí ñàíõ¿¿ãèéí õÿìðàëòàé ýíý íºõöºëä ÒÌÁÑ-í øèíý àãåíòëàãûí á¿òýö íü 20 îð÷èì àæèëëàãñàäòàé áàéæ áîëîõ þì.


ÕÀÉÐÖÀÃ 6. ÑÈÍÃÀÏÓÐÛÍ ÒÅÕÍÈÊÈÉÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÈÍÑÒÈÒÓÒÛÍ ÊÈÐÐÈÊÞËÈÌ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÇÀÃÂÀÐ

Òåõíèêèéí áîëîâñðîëûí èíñòèòóò /ÒÁÈ/ íü ñóðãàëòûí ãîë õºòºëáºð¿¿äýý òºëºâëºõ, áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõäýý ãàäàãøàà ÷èãëýñýí, àëáàæóóëñàí, 5 øàòëàëò ¿éë ÿâöûí àðãà÷ëàëûã àøèãëàäàã. ¯¿íä àëèâàà ìýðýãæëèéí êóðñûã òºëºâëºõ, ñóðãàëòûí õýðýãöýýã òîäîðõîéëîõäîî òóõàéí ìýðýãæëèéí, õºíäëºíãèéí çºâëºõ¿¿äòýé ºðãºí õýìæýýíä çºâëºëäñíèé ä¿íä õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ ¿éë ÿâö ýõýëäýã.

Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö ñóðãàëòûí õýðýãöýýíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõýýñ ýõýëíý. ÒÁÈ íü ýäèéí çàñàãò äóòàãäàæ áàéãàà ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí õýðýãöýýã îëæ òîãòîîõ ñèñòåìòýé áºãººä øààðäëàãàòàé áàéãàà îðîí çàéã íºõºõ áîëîìæèéã òºãñºã÷èä áîëîí àæèëëàãñäàä îëãîõîä ÷èãëýñýí êóðñóóäûã áèé áîëãîäîã. ÒÁÈ-èéí ñóðãàëòûí óðò õóãàöààíû òºëºâëºëò íü Çàñãèéí ãàçðûí ýäèéí çàñãèéí áîäëîãî, ñàíàà÷ëàãóóäàä òóëãóóðëàíà. Àæèëëàõ õ¿÷íèé àñóóäàë ýðõýëñýí ÿàì áîëîí çàñãèéí ãàçðûí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä, Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí çºâëºë, Ìýäýýëýë õîëáîî õàðèëöààíû õºãæëèéí ãàçàð çýðýã àãåíòëàãóóäûí ãàðãàäàã àæèëëàõ õ¿÷íèé ýðýëò õýðýãöýýíèé òºëºâëºëò¿¿ä íü ÒÁÈ-èéí õè÷ýýëèéí õºòºëáºðò ÷óõàì ÿìàð õè÷ýýë¿¿äèéã îðóóëàõûã øèéäýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éë áîëäîã. Ýðýëò õýðýãöýýíèé òàëààðõ áàéíãûí ìýäýýëýë, åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü òºãñºã÷äèéí ñîíèðõîë, ÒÁÈ äýýð îäîî çààæ áàéãàà êóðñóóäûí õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð ãàðãàæ áóé ¿ð ä¿íãèéí ¿íýëãýý çýðãèéã öîãöîîð àâ÷ ¿çñýíèé ¿íäñýí äýýð òóõàéí æèëèéí ýëñýëòèéí òîîã òîãòîîäîã.

Çààõ êóðñóóäûã òîäîðõîéëæ áàòàëñíû äàðàà, 5 ¿å øàò á¿õèé ñèñòåìèéí äàãóó õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëíà. ¯¿íä:

Ä¿í øèíæèëãýýíèé øàòàíä, òóõàéí ñóðãàëòûí ýðýëò õýðýãöýý, òóõàéí ìýðýãæëýýð àæèëëàõàä øààðäàãäàõ ìýäëýã, õàíäëàãà, óð ÷àäâàð, àæëûí áàéðàíä øààðäàãäàõ óð ÷àäâàðûí ñòàíäàðòûã òîãòîîíî. Ýíý øàòàíä, òóõàéí ìýðýãæëýýð àæèëëàæ áàéãàà òóðøëàãàòàé õ¿ì¿¿ñèéã óðüæ, êèððèêþëèì áîëîâñðóóëæ áóé àæëûí õýñãèéí ìýðýãæèëòí¿¿äýä ìýäýýëýë çºâºëãºº ºã¿¿ëäýã.

Õºòºëáºðèéí á¿òöèéã òîäîðõîéëîõ øàòàíä, ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéí àãóóëãà, äèçàéíûã òîäîðõîéëíî. Ýëñýëòèéí øààðäëàãà áîëîí õè÷ýýë¿¿äèéí çîðèëãóóäûã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëæ, îþóòíóóäûã ¿íýëýõ øàëãàõ ÷èãëýëèéã òîäîòãîíî. Ò¿¿í÷ëýí ñóðãàëòûí ÿìàð íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ, àæèëëàãñäûã õýðõýí ñóðãàæ áýëäýõèéã òºëºâëºíº.

Áîëîâñðóóëàõ øàòàíä, áàãø íàð áîëîí îþóòíóóäûí àøèãëàõ ñóðãàëòûí ìàòåðèàëóóäûã áîëîâñðóóëíà. Ýäãýýð ìàòåðèàëä, áàãøèéí àøèãëàõ òýìäýãëýë¿¿ä, äàäëàãà àæëûí çààâàð÷èëãàà, ä¿ðñ äóó áè÷ëýãèéí ìàòåðèàëóóä, êîìïüþòåðò ñóóðèëñàí ñóðãàëòûí áàãöóóä îðíî.

Õýðýãæ¿¿ëýõ øàòàíä õºòºëáºðèéã ýõëýýä òóðøèëòûí õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëæ, ÿâöàä íü õÿíàëò òàâèíà. Õºòºëáºðèéã ¿íýëæ, äîãîëäîëòîé ç¿éë¿¿äèéã èëð¿¿ëýí, êèððèêþëèì ìàòåðèàëóóä áîëîí çààõ àðãà ç¿éí òîãòîëöîîã çàñàæ çàëðóóëàõ àæëóóäûã õèéíý.

Ýöýñò íü, ¿íýëãýýíèé øàòàíä, ñóðãàëòûí õºòºëáºð äýâø¿¿ëñýí çîðèëãîäîî õ¿ð÷ ÷àäñàí ýñýõèéã ¿íýëæ ä¿ãíýíý. Èíãýõäýý îþóòíóóä ñóðàõ ¸ñòîé ç¿éëýý ñóð÷ ÷àäñàí óó, àæèë îëãîã÷äûí õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà õýìæýýíä àæèë ¿¿ðãýý ã¿éöýòãýõ ÷àäâàðòàé áîëæ ÷àäñàí óó ãýäýã òàëààñ íü ¿íýëýëò ä¿ãíýëò ºãíº.

Ýõ ñóðâàëæ: Ñèíãàïóðûí Òåõíèêèéí áîëîâñðîëûí èíñòèòóò


Áàãø áýëòãýõ, äàâòàí ñóðãàõ, ñîíãîí øàëãàðóóëàëò. Áàãø íàðûã àâ÷ àæèëëóóëàõ, ñîíãîí øàëãàðóóëàõ àñóóäëûí õóâüä ÒÌÁÑ-ûí øèíý àãåíòëàã íü áàãø íàðò òàâèãäàõ íààä çàõûí øààðäëàãûã òîäîðõîéëîí ãàðãàæ áîëîõ þì. /Õàéðöàã 7, Äàíèéí çàãâàð/ ÒÌÁÑ-ûí áàãø íàðûí òåõíèêèéí ÷àäâàð íü çààõ ãýæ áàéãàà ò¿âøíýýñýý íýã øàò ºíäºð áàéõ øààðäëàãàòàé áºãººä òóõàéí ÷èãëýëýýð ãóðâààñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí òóðøëàãàòàé, çààõ àðãà ç¿éí ñóðãàëòàä õàìðàãäñàí áàéõ øààðäëàãàòàé. ÒÌÁÑ-ûí á¿õ áàãø íàð áàêàëàâàðûí çýðýãòýé áàéõ øààðäëàãàã¿é, ó÷èð íü ýíý çýðýã íü ìýäëýãò èë¿¿, õàðèí óð ÷àäâàðò áàãà òºâëºðñºí áàéäàã. Òèéìýýñ áàãø íàðûã ñîíãîí øàëãàðóóëæ àæèëä àâàõ òîãòîëöîî íü áàêàëàâàðûí çýðýãã¿é ÷ ãýñýí ºíäºð óð ÷àäâàðòàé òåõíèêèéí àæèëòíóóäûã ñîíãîæ áîëîõîîð óÿí õàíòàí áàéõ øààðäëàãàòàé. Ò¿¿í÷ëýí, îäîî àæèëëàæ áàéãàà áàéãàà íàðûã çààõ àðãûí ñóðãàëòàíä àæëààñ íü õºíäèéð¿¿ëýõã¿éãýýð õàìðóóëæ, ñóðãóóëèéí àìðàëòûí õóãàöààíä ¿éëäâýðèéí ãàçàðò ò¿íø¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ çàìààð ¿éëäâýðëýëèéí òàëààðõè ìýäëýãýý äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæèéã áèé áîëãîíî. Øèíýýð àæèëä îðæ áàéãàà áàãø íàðûã çààõ àðãà ç¿é áîëîí òåõíèêèéí óð ÷àäâàðûí ñóðãàëòàä õàìðóóëàõ ¸ñòîé. ÒÌÁÑ ñóðãóóëèóä íü ¿éëäâýð äýýð àæèëëàæ áàéãàà ìýðýãæèëòí¿¿äèéã öàãèéí áàãøààð àâ÷ àæèëëóóëàõûã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ õýðýãòýé.

ÕÀÉÐÖÀÃ 7. ÄÀÍÈ ÓËÑÛÍ ÒÌÁÑ-ÛÍ ÁÀÃØ ÍÀÐÒ ÒÀÂÈÃÄÀÕ ØÀÀÐÄËÀÃÀ ÁÀ ÑÓÐÃÀËÒ

Äàíè óëñàä ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãàëòûí áàãø íàð íü òóõàéí çààõ ãýæ áàéãàà ÷èãëýëýýðýý ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéõààñ ãàäíà ò¿¿í äýýðýý íýìýýä äýýä áîëîâñðîë ýçýìøñýí áàéäàã. Òàâààñ äîîøã¿é æèëèéí ìýðýãæëèéí òóðøëàãàòàé áàéõ øààðäëàãà òàâèãääàã. Õàðèí åðºíõèé ìýäëýãèéí áàãø íàðò áîë õî¸ðîîñ äîîøã¿é æèë àæèëëàñàí áàéõ øààðäëàãà òàâüäàã. Åðºíõèé ìýäëýãèéí õè÷ýýë çààæ áàéãàà áàãø íàð íü áàêàëàâàð áîëîí ìàãèñòåðèéí çýðýãòýé áàéäàã.

Çààõ àðãûí ñóðãàëòàä õàìðàãäààã¿é áàãø íàð òåõíèê ìýðýãæëèéí êîëëåæèéí áàãø íàðò çîðèóëñàí çààõ àðãûí êóðñàä çààâàë õàìðàãäàõ øààðäëàãàòàé. Êîëëåæèä áàãøèëæ ýõýëñýí ýõíèé õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä ýíý ñóðãàëòûã ä¿¿ðãýñýí áàéõ ¸ñòîé.

Áàãø íàð ººðñäèéí îíîëûí áîëîí çààõ àðãûí ìýäëýãýý áàéíãà äýýøë¿¿ëæ, öàã ¿åýñýý õîöðîõã¿é áàéõ ¿¿ðýãòýé. Êîëëåæèéí çàõèðãàà íü áàãø íàðûíõàà ìýäëýã, óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ òºëºâëºãºº ãàðãàí àæèëëàäàã.

Ýõ ñóðâàëæ: www.eng.uvm.dk.

ÒÌÁÑ-ûí ñàíõ¿¿æèëòèéã ñàéæðóóëàõ. Ìîíãîë óëñûí õóâüä óëñûí áîëîí õóâèéí õýâøëèéí ñàíõ¿¿æèëòèéí õîñîëñîí çàãâàðûã íýâòð¿¿ëæ áîëîõ þì. Ìàëàéç, Ñèíãàïóð, ªìíºä Ñîëîíãîñ, Òàíçàíè çýðýã îðîíä ìýðýãæëèéí àæèë÷èä áýëòãýõ ¿éë ÿâöàä àæèë îëãîã÷äûí ç¿ãýýñ çîõèõ õýìæýýíèé õàíäèâ îðóóëäàã æóðàìòàé. Òºð áà õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëýõ, ÒÌÁÑ-ûí äýä á¿òýö, ñóðãàëòûí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä òºðººñ áèø õàðèí õóâèéí õýâøèë õºðºíãº îðóóëàëò õèéõèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ áîäëîãî õýðýãòýé.


Öààøèëáàë, îþóòíóóäàä îëãîæ áàéãàà òýòãýëãèéí àñóóäëûã ýðãýí õàðàõ øààðäëàãàòàé áàéæ áîëîõ þì. Àæèë îëãîã÷äûí ç¿ãýýñ ºíäºð ýðýëò õýðýãöýýòýé áàéãàà ìýðýãæëýýð ñóðàëöàã÷äàä òýòãýìæèéã èë¿¿ õàíäóóëæ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýëä íýãýíòýý õàíãàãäààä áàéãàà ìýðýãæëýýð ñóðàëöàã÷äàä öººí òýòãýëýã îëãîäîã áîëãîõ òàëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì.

¯íäýñíèé ÷àäàìæèéí á¿òýö áàéãóóëàõ. Ýõíèé ýýëæèíä òºâëºðñºí øàëãàëò, ¿íýëãýý, ÷àäàìæèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Ýíý íü ÒÌÁÑ òîãòîëöîîíû ¿ð ä¿í òîãòâîðòîé áàéõ íºõöëèéã õàíãàíà. Òºâëºðñºí øàëãàëò, ¿íýëãýý, ÷àäàìæèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõîä ¿éëäâýðèéí ãàçðûí ìýðýãæèëòí¿¿äèéã òàòàí îðîëöóóëàõ íü ÷óõàë. Ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöñýí, ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí ñàéòàð áîëîâñðóóëñàí êèððèêþëèì áîëîí ¿éëäâýðèéí ãàçðóóäûí îðîëöîî á¿õèé øàëãàëò, ¿íýëãýý, ÷àäàìæèéí òîãòîëöîî íü ÷àíàðûí áàòëàìæèéí áàò áýõ ¿íäýñ ñóóðü áàéõ áîëíî. Ýíý íü ÒÌÁÑ-ûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã òóóøòàé õàíãàõ áîëíî. Óðò õóãàöààíä, Àâñòðàëè /õàéðöàã 8/, Øèíý Çåëàíä, Àíãëè, ªìíºä Àôðèê çýðýã îðíóóäàä õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà ¿íäýñíèé ÷àäàìæèéí á¿òýöòýé òºñòýé á¿òöèéã íýâòð¿¿ëýõèéã çîðüæ áîëîõ þì.

Ìýäýýëýëä ìîíèòîðèíã õèéõ. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õýðýãöýý øààðäëàãûí òàëààð ìýäýýëëýýð õàíãàõ, øèíý÷èëñýí ÒÌÁÑ-ûí òîãòîëöîîíû çàõ çýýëä áýëòãýí ãàðãàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íä ìîíèòîðèíã ¿íýëãýý õèéõ õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí íýãäñýí ìýäýýëëèéí ñèñòåì áèé áîëãîõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ìýäýýëëèéí ñèñòåì íü ñóðãóóëèóä ººðñäèéí òºãñºã÷äèéí ìºðººð æèë á¿ð ñóäàëãàà õèéæ áàéõ àæëûã ýð÷èìæ¿¿ëíý. Òºãñºã÷äèéí ìºðººð õèéõ ñóäàëãàà, àæèë îëãîã÷äîîñ àâàõ ìýäýýëýë ñóäàëãàà áîëîí õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí áóñàä ñóäàëãààíû ìýäýýëýë íü íèéëýýä ÒÌÁÑ-ûí øèíý àãåíòëàãèéí ìýäýýëýëä ñóóðèëñàí áîäëîãî áîëîâñðóóëàëò, ñòðàòåãèéí òºëºâëºëòºíä àøèãëàõ öîãö ìýäýýëýë áîëíî.

Ä¿ãíýæ õýëýõýä, íýãýíò ÒÌÁÑ-ûí ýðýëò õýðýãöýý ºíäºð áàéãàà ó÷ðààñ ñóðàëöàãñäûí çàðèìûã ýíý äýä ñàëáàð ðóó ÷èãë¿¿ëýõ íü óõààëàã àëõàì áàéõ òàëòàé. Ãýõäýý ýíý ñòðàòåãè íü ñèñòåìä õàíãàëòòàé õºðºíãº îðóóëàëò õèéñýí íºõöºëä ë àìæèëòòàé õýðýãæèõ áîëîìæòîé. Ýíý íü õºðºíãº îðóóëàëòûí íýìýëò ýõ ¿¿ñâýð øààðäàõààñ ãàäíà äýä ñàëáàðûí çàñàãëàëûí ÷àäàâõèéã ñàéæðóóëàõ, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã øèíý øàòàíä ãàðãàõ, ¿éëäâýðëýëòýé íÿãò õîëáîæ ºãºõ, òºãñºã÷äºä àæëûí áàéð îëîõîä íü òóñëàõ çýðýã àñóóäëûã íýí ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Äýä á¿òýö, òîíîã òºõººðºìæ õàíãàëòã¿é, ÷àíàðûí áàòëàìæèéí ìåõàíèçì ñóë, áàãø íàðûí ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ õÿçãààðëàãäìàë çýðýã áýðõøýýë¿¿ä íü äýýä áîëîâñðîëûí äýä ñàëáàðòàé àäèë òºñòýé áàéãàà ÷ ãýñýí ÒÌÁÑ-ûí õóâüä áàéäàë èë¿¿ õ¿íä áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð òåõíèê ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëûã çàëóóñûã äýýä áîëîâñðîëîîñ äóòàõã¿éãýýð òàòàæ ÷àäàõ òèéì õóâèëáàð áîëãîõ, ÒÌÁÑ-ûã õî¸ð äàõü çýðýãëýëèéí õóâèëáàð ìýòýýð ¿çýõ íèéãýìä òîãòñîí áóðóó îéëãîëòûã àðèëãàõ õýðýãòýé. Àæèë îëãîã÷äûí øààðäàæ áàéãàà ìýðýãæëèéí ºíäºð óð ÷àäâàðûã ýçýìøñýí Ìîíãîë÷óóä /ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä/-èéí òîî îëîí áîëîîã¿é öàãò ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðóóäàä øèíý á¿òýýìæ, ºíäºð öàëèí õºëñòýé àæëûí áàéð íýýãäñýí ÷ òýäãýýð íü èðãýäèéí àìüäðàëûí ò¿âøèíä íºëººëæ ÷àäàõ õ¿ññýí ¿ð ä¿íã àâ÷èðæ ÷àäàõã¿é áèëýý.


ÕÀÉÐÖÀÃ 8. ÀÂÑÒÐÀËÈÉÍ ÌÝÐÝÃÆËÈÉÍ ×ÀÄÀÌÆÈÉÍ Á¯ÒÝÖ

Àâñòðàëèéí ìýðýãæëèéí ÷àäàìæèéí á¿òýö íü åðºíõèé áîëîâñðîëûí àõëàõ ñóðãóóëü, ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí èíñòèòóòóóä, äýýä áîëîâñðîëûí èíñòèòóòóóäûí ¿íäýñíèé ÷àäàìæèéí íýãäìýë òîãòîëöîî þì. Áîëîâñðîëûã íèéò 14 ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã:

- Åðºíõèé áîëîâñðîëûí àõëàõ ñóðãóóëèéí ñåðòèôèêàò;

- Ñåðòèôèêàò 1;




- Äèïëîì, àõèñàí çýðýãëýëèéí äèïëîì;

- Àøøåøýò çýðýã;

- Áàêëàâðûí çýðýã;

- Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí ñåðòèôèêàò;

- Ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí äèïëîì;

- Äèïëîìûí äàðààõ ñóðãàëòûí ñåðòèôèêàò;

- Äèïëîìûí äàðààõ ñóðãàëòûí òºãñºëòèéí äèïëîì;

- Ìàãèñòåðèéí çýðýã;

- Äîêòîðûí çýðýã.

Àâñòðàëèéí ìýðýãæëèéí ÷àäàìæèéí á¿òýö íü àíõ 1995 îíû 1 ñàðûí 1-íä áàéãóóëàãäñàí áºãººä 2000 îíûã õ¿ðòýëõ òàâàí æèëèéí õóãàöààíä ¿éë àæèëëàãàà íü á¿ðýí æèãäýð÷ ¿íäýñíèé õýìæýýíä àæèëëàõ áîëñîí. ¯éë àæèëëàãààã Çºâëºë óäèðäàíà. Çºâëºëèéã áèå äààñàí äàðãà óäèðäàõ áà ãèø¿¿ä íü áîëîâñðîëûí ãóðâàí äýä ñàëáàð, çàñãèéí ãàçàð, ¿éëäâýðèéí ñàëáàðûã òºëººëäºã.

Ìýðýãæëèéí ÷àäàìæèéí ýíý á¿òöèéã äàðààõ çîðèëãîòîé áèé áîëãîñîí. ¯¿íä:

- Çààâàë ýçýìøèõ ñóðãàëòûí äàðààõ øàòíû áîëîâñðîëûí õ¿ðñýí ¿ð ä¿íã ¿íäýñíèé õýìæýýíä íýã

ìàÿãààð èæèë îéëãîõ, õ¿ëýýí çºâøººðºõ;

- Áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí äýä ñàëáàðûí õîîðîíä õ¿ì¿¿ñ øèëæèõ, òýäãýýð ñàëáàðóóä áîëîí

õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí õîîðîíä øèëæèõ õÿëáàð óÿí õàòàí ãàðöûã áèé áîëãîõ, ¿¿íèé òóëä

ºìíº íü õ¿ðñýí áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã çàõ çýýë äýýð õ¿ëýýí çºâøºðºõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ,

ºìíº ýçýìøñýí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí äýýðýý ñóóðèëàí äàðààãèéí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã

äýìæèõ, ¿¿íä êðåäèò øèëæ¿¿ëýí ñóðàõ áîëîí àæèë, àìüäðàëûí òóðøëàãûã øèëæ¿¿ëýí òîîöîõ,

- Íèéò îðîëöîãñîä, íèéë¿¿ëýã÷èä, àæèë îëãîã÷èä, àæèëëàãñàä, õóâü õ¿ì¿¿ñ áîëîí ñîíèðõîã÷

òàëóóäûí ýðýëò õýðýãöýý, øààðäëàãóóäûã õàðãàëçàí óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ;

- Áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí îëîí ÿíçûí çîðèëãîä íèéöñýí óÿí õàòàí àðãà çàìûã áèé áîëãîõ;

- Õóâü õ¿ì¿¿ñèéã áîëîâñðîëûí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøíèé ñóðãàëòàä ¿å øàòòàéãààð õàìðàãäàõ, àìæèëòàä

õ¿ðýõ çàìàà òîäîðõîéëîõ, òàñðàëòã¿é ñóðàëöàõ áîëîìæîî íýìýãä¿¿ëýõèéã õºõ¿¿ëýí äýìæèõ;

- ªíäºð ÷àíàðòàé ìýðýãæëèéí áîëîâñðîë áîëîí ñóðãàëòûã àæëûí áàéðíû øààðäëàãà, ìýðýãæëèéí

ýðýë õýðýãöýýíä íèéö¿¿ëýõ çàìààð èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé äýìæèõ;

- Àâñòðàëèéí áîëîâñðîëûí ÷àäàìæèéã ¿íäýñíèé áîëîí îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººð¿¿ëýõ

àæëûã ºðí¿¿ëýõ.

Ýõ ñóðâàëæ: www.aqf.edu.au


6. Ä¯ÃÍÝËÒ

Ìîíãîë óëñ ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõ, õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýðõ àæèë îëîãîã÷äûí ýðýëò øààðäëàãûã èë¿¿ õàíãàñàí àæèëëàõ õ¿÷íèéã àìæèëòòàé áýëäýõèéí òóëä áîëîâñðîëûí á¿õ øàòàíä, áàãà áîëîâñðîëîîñ ýõëýýä äýýä áîëîâñðîëûã õ¿ðòýë, õºðºíãº îðóóëàëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë áàéíà.

Äýýä áîëîâñðîëûí õóâüä òóëãàìäñàí àñóóäëóóä îëîí áàéíà. Òîéìëîí õýëýõýä, ñàëáàðûí íýí õóðäàöòàé òýëýëò, çîõèñòîé áóñ ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçì, õàíãàëòòàé áóñ ÷àíàðûí áàòëàìæ çýðãýýñ ¿¿äýí Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí ¿ð ºãººæ õàíãàëòã¿é, õ¿ðòýýìæ òýãø áóñ, ÷àíàð ìóó áàéíà. Èéìýýñ íýí òýðã¿¿íä øèéäâýðëýõ ¸ñòîé àñóóäëóóäàä äàðààõ ç¿éë¿¿äèéã íýðëýæ áîëîõ þì. ¯¿íä: 1/ äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîíû íýãäìýë áàéäàë, çàñàãëàë, çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñãèéí õóâèðàí ººð÷ëºãäºæ áàéãàà ýðýëò õýðýãöýýíä íèéöýõ áàéäëûã ñàéæðóóëàõ; 2/ ¿ð àøãèéã äýýøë¿¿ëýõ, õºðºíãº àøèãëàëòûã ñàéæðóóëàõ; 3/ êèððèêþëèì, ñóðãàëòûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ.

Äýýðõ àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ñòðàòåãèéí øèíæòýé ñîíãîëò õèéõ, õºðºíãº îðóóëàõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íä äàðààõ àðãà õýìæýýí¿¿äèéã àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì:

Ñóóðü áîëîâñðîëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëñíààð, ÿäóó ºðõèéí õ¿¿õä¿¿ä èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ;

Äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã çîõèñòîé òîãòîëöîîíä îðóóëæ, íººö áîëîëöîîã öººí òîîíû ãîë ñóðãóóëèóä áîëîí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò òºâëºð¿¿ëýõ çàìààð îëîí óëñûí ñòàíäàðòàä õ¿ðýõýä íü òýäãýýðò äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

Õàìãèéí ñàéí õºòºëáºð¿¿äýä õºðºíãº íººöèéã õóâààðèëàõàä /òîíîã òºõººðìæ àâàõ, áàãø íàðûã ñóðãàõ ãýõ ìýò/ ºðñºëäººíò ñàíõ¿¿æèëòèéí æóðìûã íýâòð¿¿ëýõ, èíãýõäýý ã¿éöýòãýëèéí ¿íýëãýýíèé ¿ç¿¿ëýëò áîëîí çàõ çýýëä ãàðãàæ áàéãàà òºãñºã÷èäòýé õîëáîîòîé ¿ð ä¿íä ñóóðèëàí, ãóðâàí æèëèéí öèêëòýéãýýð ñàíõ¿¿æèëò îëãîõ õºòºëáºð¿¿äèéã ñîíãîõ;

Áîëîâñðîëûí ìàãàäëàí èòãýìæëýõ áîëîí ÷àíàðûí áàòàëãààíû ìåõàíèçìûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ, îëîí óëñûí æèøèã ñòàíäàðòûã õýðýãëýõ çàìààð óëñûí áîëîí õóâèéí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîã çîõèñòîé áîëãîõ, ñàéí ÷àíàðûí ãàäààäûí õºòºëáºð Ìîíãîëä ºðñºëäºõ áîëîìæèéã íýýõ;

Îëîí ÷èãëýëýýð òºðºëæñýí, ãýõäýý íýãäìýë íýã äýýä áîëîâñðîëûí òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ, èíãýñíýýð äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãà á¿ð á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä òîäîðõîé ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, ìºí ñóðãóóëèóäûí õîîðîíä øèëæèí ñóðàëöàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ;

•

•

•

•

•


Äýýä áîëîâñðîëûí ñòðàòåãèéí ÷èãëýëèéã òîãòîîõ, çàñàãëàëûã ñàéæðóóëàõ, ñàíõ¿¿æèëòèéí øèéäâýðèéã ãàðãàõ, ñóðãóóëèóäûí á¿ñ íóòãèéí õºãæèëä ã¿éöýòãýæ áóé ¿¿ðãèéã õÿíàõ çîðèëãîîð ãîë ãîë ìýðýãæèëèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîí õºãæèíã¿é îðíóóäûí çàðèì ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîéãîîð äýýä áîëîâñðîëûí êîìèññûã áàéãóóëàõ;

Ñóðãàëòûí òºðèéí ñàíä õàìðàãäàõ øàëãóóðûã ÷àíãàòãàõ, ñàíãèéí çàðöóóëàëòûã áàãà îðëîãîòîé ºðõèéí îþóòíóóäûã äýìæèõýä ÷èãë¿¿ëýõ;

Õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ìýäýýëëèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ, èõ äýýä ñóðãóóëü á¿ðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò, òóõàéí ìýðýãæëýýð òºãñºã÷èä íü çàõ çýýëä õýð õóðäàí àæèë îëæ áàéãàà ñòàòèñòèê ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ çàìààð îþóòíóóäûí ñóðàõ ñóðãóóëü, ìýðãýæëýý çºâ ñîíãîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

Ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã õÿíàõ, àæëûí áàéðíû ñòàíäàðò òîãòîîõ, ìýðýãæèë äýýøë¿¿ëýõ, àæëûí áàéðàí äàõü ñóðãàëò áîëîí ñóðãóóëèàñ àæèëä àìæèëòòàé øèëæèõèéã äýìæèõ ã¿¿ð õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ çýðýãò àæèë îëãîã÷èä áîëîí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéã òàòàí îðîëöóóëàõ çàìààð õºäºëìºðèéí çàõ çýýëèéí ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàðûí ýðýëò õýðýãöýý áîëîí áîëîâñðîëûí õàíãàìæèèéí óÿëäàà õîëáîîã áýõæ¿¿ëýõ;

Ìýðýãæëèéí ñóðãàëò, óð ÷àäâàðûí ñòàíäàðò, ñóðãàëò õèéõ ñåðòèôèêàò îëãîõ àñóóäàë õàðèóöñàí ¿íäýñíèé çºâëºëèéã áàéãóóëæ, ýðõ ç¿éí îð÷èí, ñàíõ¿¿æèëòèéí ìåõàíèçì, àðãà ç¿éí òºâ¿¿ä, ìýðýãæëèéí ñòàíäàðò, çààõ àðãà ç¿éí àñóóäëóóä, ñåðòèôèêàò îëãîõ ä¿ðýì æóðàì, áàãø íàðûí ñóðãàëò, ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíò áîëîí ñóðàõ íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ àñóóäàëä ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã òàòàí îðîëöóóëàõ.

Ñàíàë áîëãîæ áàéãàà äýýðõ çºâëºìæ¿¿äèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä íýìýëò ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýð øààðäëàãàòàéãààñ ãàäíà äýýä áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí øèíý÷ëýëèéã òºëºâëºõ õýðýãòýé áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð, òàñðàëòã¿é ºñºëòºíä äýýä áîëîâñðîëûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã õàíãàõûí òóëä äóíä õóãàöààíä äýýä áîëîâñðîëä õºðºíãº îðóóëàëò õèéõ çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé þì.

•

•

•

•

•


ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË

Àçèéí õºãæëèéí áàíê, 2004 “Ìîíãîëûí áîëîâñðîë, ñóðãàëòûí ñàí: òîãòâîðòîé èðýýä¿éã öîãöëîí áàéãóóëàõ” Òºñºë

Ìèõàèë Ñàì. 2008. Áýýæèíãèéí èõ ñóðãóóëü äýýð Ìýðýãæëèéí áîëîâñðîëûí ñåìèíàð äýýð õýëñýí ¿ã. 2008 îíû 6 ñàð

Ìîíãîë óëñûí ÁÑØÓß, Òîî áàðèìòóóä, 2006, 2007, 2008

Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãà, Áîëîâñðîëûí òàíèëöóóëãà,2007

Ðàçà, Ðååõàíà. 2009 “Óëñûí áîëîí õóâèéí äýýä ñóðãóóëèóäûí ººðòºº çàñàãëàõ ÷àäâàð áà õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ÷àäâàð” Äýëõèéí áàíê /òºñºë/

Ðèäàî-Êàíî, “Ìîíãîë: Øèíý ýäèéí çàñàãò øààðäàãäàõ ÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëýõ íü”, Äýëõèéí áàíê, 2006

Ñàêåëëàðèîó, 2009 “Àçèéí ¿éëäâýð áà ìýðýãæëèéí óð ÷àäâàð” Äýëõèéí áàíêíû á¿ñ÷èëñýí ñóäàëãàà, òºñºë

Ñàëìè, Æàìèë. 2009. “Äýëõèéí çýðýãëýëèéí èõ ñóðãóóëèóäûã áàéãóóëàõ çîðèëò”, Äýëõèéí áàíê

Äýëõèéí áàíê, 2001 “Õÿòàä: äýýä áîëîâñðîë”, Äýëõèéí áàíê

Äýëõèéí áàíê, 2008 “Ìîíãîë óëñ: Îëîëòóóäûã áàòàòãàí, ºñºë áà óíàëòûã óäèðäàæ, ¿éë÷èëãýýã èë¿¿ ñàéí õ¿ðãýõ íü”

Í¯ÁÕÕ Ìîíãîëûí äýýä áîëîâñðîëûí òóõàé çºâëºõèéí èëòãýë, 2009 /òºñºë/


ÕÀÂÑÐÀËÒ 1. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÁÎËÎÂÑÐÎËÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ

Àíãè Æèë

21 27

Äîêòîðûí çýðýã (3 æèë)20 26

19 25

18 24 Ìàãèñòåðûí çýðýã (2 æèë)

17 23

16 22

Áàêàëàâðûí çýðýã (4-5 æèë)

Áàêàëàâðûí çýðýã (2 æèë)15 21

14 20 Äóíä øàòíû ìýðýãæëèéí ñóðãàëò (1,5 -3 æèë)

13 19

12 18Àíõàí øàòíû ìýðýãæëèéí ñóðãàëò

(2,5 æèë)11 17

Àõëàõ ñóðãóóëü (2 æèë)10 16

9 15

Äóíä ñóðãóóëü (4 æèë)8 14

7 13

6 12

5 11

Áàãà ñóðãóóëü (5 æèë)

4 10

3 9

2 8

1 7

6

5

Öýöýðëýã

4

3

2

1


ÇÓÐÀÃ 2: ÌÎÍÃÎËÛÍ Õ¯Í ÀÌÛÍ ªÑªËÒÈÉÍ ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÒÎÎÖÎÎ, 2010 ÁÀ 2020

Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ïèðàìèä, 2010 îí

Õ¿í àìûí íàñ, õ¿éñèéí òºñººëºë, 2010 îí

0-45-9

10-1415-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-7475-7980+

050100150200

ýðýãòýé

Population (in thousands)0 50 100 150 200

ýìýãòýéÌîíãîë óëñ: 2010

Source: U.S. Census Bureau, International Data Base.

Ìîíãîëûí õ¿í àìûí ïèðàìèä, 2020 îí

Õ¿í àìûí íàñ, õ¿éñèéí òºñººëºë, 2020 îí

0-45-9

10-1415-1920-2425-2930-3435-3940-4445-4950-5455-5960-6465-6970-7475-7980+

050100150200

ýðýãòýé

Population (in thousands)0 50 100 150 200

ýìýãòýéÌîíãîë óëñ: 2009

Source: U.S. Census Bureau, International Data Base.


ÕÀÂÑÐÀËÒ 2. ÇÀËÓÓ ÁÎËÎÍ ÕÈÆÝÝË ÍÀÑÍÛ ÍÀÑÀÍÄ Õ¯ÐÝÃ×ÄÈÉÍ ÑÓÐÑÀÍ ÆÈË

Áîëîâñðîë 1998 2002 2007 ººð÷ëºëò (%)

(1998-07)

Íèéò ñóðñàí æèë

25-34 íàñ

ýðýãòýé

ýìýãòýé

35-55 íàñ

ýðýãòýé

ýìýãòýé

11.52 (n=1,404)

11.13 (n=693)

11.91 (n=711)

11.18 (n=1,982)

11.19 (n=894)

11.18 (n=1,088)

11.17 (n=2,096)

10.56 (n=974)

11.71 (n=1,122)

11.19 (n=3,278)

10.87 (n=1,538)

11.48 (n=1740)

11.06 (n=7,003)

10.40 (n=3,350)

11.66 (n=3,653)

11.11 (n=11,674)

10.84 (n=5,504)

11.36 (n=6,170)

-4.0

-6.6

-2.1

-0.6

-3.1

1.6

ÕÀÂÑÐÀËÒ 3. ÄÝÝÄ ÁÎËÎÂÑÐÎË ÝÇÝÌØÑÍÝÝÐ ÎËÎÕ ÎÐËÎÃÛÍ ßËÃÀÀ, ÎÍ, ÍÀÑÍÛ ÀÍÃÈËÀË, Õ¯ÉÑ, ÀÆÈË ÝÐÕËÝËÒÈÉÍ ÑÀËÁÀÐÀÀÐ

Õ¿ñíýãò A3.1: Áîëîâñðîëûí ò¿âøíýýñ õàìààð÷ îëîõ îðëîãûí ÿëãàà

Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí (áîëîâñðîëã¿é õ¿íòýé õàðüöóóëñíààð):

Ýðýãòýé

1998 2002 2007 ªºð÷ëºëò (%)(1998--2007)

25-34 íàñ ÁàãàÁ¿ðýí áóñ äóíä Á¿ðýí äóíä Äóíä ñóðãóóëèéí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí àíãè òºãññºí Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîìÈõ ñóðãóóëü R êâä N

(dropped) (dropped)

-0.229 -0.220

-0.152 0.068 -0.011

182

-0.587 -0.580 -0.703 -0.612

-0.459 -0.401 0.023 287

-0.618** -0.420 0.057 0.111

0.365

0.653** 0.160 1,205

- - - -

- 860.3

35-55 íàñÁàãàÁ¿ðýí áóñ äóíä Á¿ðýí äóíä Äóíä ñóðãóóëèéí ìýðãýæëèéí ñóðãàëòûí àíãè òºãññºí Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîìÈõ ñóðãóóëü R êâä N

0.637 1.42** 1.90*** 1.43**

1.72*** 2.04*** 0.100 327

0.006 0.213 0.224 0.325

0.446 0.697 0.098 638

0.264

0.704*** 1.09*** 1.25***

1.78*** 1.80***

0.173 2,192

-

-50.4 -42.6 -12.6

3.5 -11.8

Ìèíñåðèàíû ðåãðýññýä ¿íäýñëýí òîîöîâ.

Òóõàéí õî¸ð æèëèéí õóâüä ººð÷ëºëòèéí õýìæýý ñòàòèñòèêèéí à÷ õîëáîãäîëã¿é òîõèîëäîëä ººð÷ëºëòèéí õóâèéã òîîöîîëîîã¿é áîëíî.



Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí (áîëîâñðîëã¿é õ¿íòýé õàðüöóóëñíààð): ýìýãòýé

1998 2002 2007 ªºð÷ëºëò (%)(1998--2007)

25-34 íàñ

Áàãà

Á¿ðýí áóñ äóíä

Á¿ðýí äóíä

Äóíä ñóðãóóëèéí ìýðãýæëèéí

ñóðãàëòûí àíãè òºãññºí

Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì

Èõ ñóðãóóëü

R êâä

N

(dropped)

0.616

0.685

0.630

0.880

1.22

0.041

202

(dropped)

(dropped)

0.230

0.397**

0.628***

0.918***

0.124

376

0.565

0.813*

1.48***

1.87***

2.22***

2.31***

0.208

1,344

-

32.0

116.1

196.8

152.3

89.3

35-55 íàñ

Áàãà

Á¿ðýí áóñ äóíä

Á¿ðýí äóíä

Äóíä ñóðãóóëèéí ìýðãýæëèéí

ñóðãàëòûí àíãè òºãññºí

Äýýä áîëîâñðîëûí äèïëîì

Èõ ñóðãóóëü

R êâä

N

(dropped)

0.357

0.526**

0.628**

0.636***

0.970***

0.093

375

0.899

1.18*

1.38**

1.47**

1.66***

1.87***

0.141

743

-0.072

0.113

0.556*

0.741**

1.20***

1.29***

0.144

2,547

-

-

5.7

18.0

88.7

33.0


Òóõàéí õî¸ð æèëèéí õóâüä ººð÷ëºëòèéí õýìæýý ñòàòèñòèêèéí à÷ õîëáîãäîëã¿é òîõèîëäîëä ººð÷ëºëòèéí õóâèéã

òîîöîîëîîã¿é áîëíî.


Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí (áîëîâñðîëã¿é õ¿íòýé õàðüöóóëñíààð): Óëñûí

1998 2002 2007 ªºð÷ëºëò (%)(1998--2007)


(dropped) (dropped)

0.044 -0.192

0.217 0.444* 0.019 267

(dropped) -0.465 -0.472 -0.332

-0.175 0.115 0.111 401

-0.661 -0.417 -0.405 -0.177

-0.008 0.021 0.060 976

- - - -

- -



-0.132 0.438 0.869 0.778

0.785 1.08 0.108 500

0.951* 1.13** 1.30** 1.23**

1.50*** 1.72*** 0.163 964

0.358 0.465*

0.819*** 0.970***

1.38*** 1.33*** 0.112 2,404

-

6.2 -5.7 24.7

75.8 23.2




Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí (áîëîâñðîëã¿é õ¿íòýé õàðüöóóëñíààð):

Õóâèéí

1998 2002 2007 ªºð÷ëºëò (%)(1998--2007)


(dropped)

0.596 0.208 0.471

0.256 0.939 0.053 117

(dropped)

0.041 0.007 0.099

0.418 0.537 0.080 237

-0.378 -0.239 0.377 0.507*

0.901*** 1.21*** 0.235 1,572

- - -

7.6

252.0 28.9


2.58*** 2.61*** 2.62*** 2.38**

2.81*** 3.21*** 0.139 202

-0.141 0.217 0.187 0.477

0.567 0.862 0.096 369

0.000 0.361*

0.755*** 0.888***

1.42*** 1.63*** 0.185 2,334

-

-86.2 -71.2 -62.7

-49.5 -49.2




ÕÀÂÑÐÀËÒ 4. ÝËÑÝËÒÈÉÍ ÍÝÃÄÑÝÍ ÌÝÄÝÝËÝË

Çóðàã A4.1: Óëñûí áà õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëèéí òîî

0

20

40

60

80

100

120

140

160

2001 2002 2003 2004 2005

Óëñûí

Õóâèéí

Õóâèéí ñóðãóóëèéí òîî óëñûí ñóðãóóëèéíõààñ èë¿¿ áàéíà.

Ýõ ¿¿ñâýð: ÁÑØÓß, 2008

Çóðàã A4.2: Óëñûí áà õóâèéí èõ äýýä ñóðãóóëüä ýëñýã÷äèéí òîî

Èõ äýýä ñóðãóóëèéí èõýíõ îþóòíóóä óëñûí ñóðãóóëüä áàéíà.

0

2001 2002 2003 2004 2005

10,000

20,000

30,000

40,000

50,000

60,000

70,000

80,000

90,000

Óëñûí ñóðãóóëèéí îþóòàí

Õóâèéí ñóðãóóëèéí îþóòàí



Çóðàã A4.3: Èõ äýýä ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéí æèëèéí ºñºëò, ñóðãóóëèéí òºðëººð

...Õóâèéí ñóðãóóëèéí ýëñýëò èë¿¿ ºñ÷ áàéíà.

0.00%

2001 2002 2003 2004 2005

5.00%

10.00%

15.00%

20.00%

25.00%

Óëñûí ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéí æèëèéí ºñºëò Õóâèéí ñóðãóóëèéí ýëñýëòèéí æèëèéí ºñºëò

Source: Ministry of Education, Culture, and Science (MECS), 2008.

Çóðàã A4.4: Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèéí õóâü

Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèéí òîî íýìýãäýæ áàéíà

0

2001 2002 2003 2004 2005

50

100

150

200

2006

Èõ äýýä ñóðãóóëèéí íèéò òîî

Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëèéí òîî



Çóðàã A4.5: Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí èõ äýýä ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí õóâü

0%

2001 2002 2003 2004 2005 2006

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

90%

100%

Ìàãàäëàí èòãýìæëýãäñýí ñóðãóóëüä ñóðàëöàæ áàéãàà îþóòíóóäûí õóâü

Ýõ ¿¿ñâýð: ÁÑØÓß, 2007.

Çóðàã A4.6: Ñóðãóóëèóäûí ýëñýëò, íàñ õ¿éñýýð, 1998, 2007 îí

Ýëñýëò, íàñ, õ¿éñýýð, 1998 áà 2007

0

20

40

60

80

100

120

2007, ýðýãòýé

2007, ýìýãòýé

1998, ýðýãòýé

1998, ýìýãòýé

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22



Çóðàã A4.7: Ñóðãóóëèóäûí ýëñýëò, íàñààð, õîò/õºäººä, 1998, 2007 îí

Ýëñýëò íàñààð, õîò/õºäººä, 1998 , 2007 îí

0

20

40

60

80

100

120

Urban, 1998

Rural, 1998

Urban, 2007

Rural, 2007

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22



ÕÀ

ÂÑ

ÐÀ

ËÒ

5. Ý

ËÑ

ÝË

ÒÈ

ÉÍ

ÌÝ

ÄÝ

ÝË

ÝË

, Ò¯

ÂØ

ÍÝ

ÝÐ

, ÑÓ

ÐÃÓ

ÓË

ÈÉ

Í Ò

ªÐ

Ëª

ªÐ

íèéò

ýëññ

ýí î

þóò

íû

òîîíû

õóâ

èàð

%

Íèéò

èõ

ñóðãó

óëü,

êî

ëëåæ

èéí ò

îî

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Äèïëî

ìû

í ñ

óðãà

ëòàí

ä ýë

ñýí î

ðñî

í î

þóò

íû

òîî,

¿¿íýý

ñ:

5,7

64

4,7

71

4,1

93

3,5

77

4.7

%

3.5

%

3.0

%

2.4

%

Ó

ëñû

í

5,3

26

4,5

50

4,1

10

3,5

37

4.3

%

3.3

%

2.9

%

2.4

%

Õ

óâèéí

438

221

83

40

0.4

%

0.2

%

0.1

%

0.0

%

Áàê

ëàâð

ûí ñ

óðãà

ëòàí

ä ýë

ñýí î

ðñî

í î

þóò

íû

òîî,

¿¿íýý

ñ:

110,8

08

125,1

62

129,4

52

137,0

75

89.8

%

91.0

%

91.1

%

91.4

%

Ó

ëñû

í

72,3

77

80,2

75

81,9

15

87,3

15

58.6

%

58.4

%

57.7

%

58.2

%

Õ

óâèéí

38,4

31

44,8

87

47,5

37

49,7

60

31.1

%

32.6

%

33.5

%

33.2

%

Ìàã

èñò

åðèéí ñ

óðãà

ëòàí

ä ýë

ñýí î

ðñî

í î

þóò

íû

òîî,

¿¿íýý

ñ:

5,0

84

5,6

26

6,2

86

7,1

53

4.1

%

4.1

%

4.4

%

4.8

%

Ó

ëñû

í

4,5

73

4,9

73

5,3

86

6,1

07

3.7

%

3.6

%

3.8

%

4.1

%

Õ

óâèéí

511

653

900

1,0

46

0.4

%

0.5

%

0.6

%

0.7

%

Äîêò

îðû

í ñ

óðãà

ëòàí

ä ýë

ñýí î

ðñî

í î

þóò

íû

òîî,

¿¿íýý

ñ:

1,7

90

1,9

80

2,0

99

2,1

10

1.5

%

1.4

%

1.5

%

1.4

%

Ó

ëñû

í

1,7

65

1,9

57

2,0

67

2,0

78

1.4

%

1.4

%

1.5

%

1.4

%

Õ

óâèéí

25

23

32

32

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Íèéò,

óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèéí

îþ

óòíû

òîî

84,0

41

91,7

55

93,4

78

99,0

37

68.1

%

66.7

%

65.8

%

66.1

%

Íèéò,

õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèéí

îþ

óòíû

òîî

39,4

05

45,7

84

48,5

52

50,8

78

31.9

%

33.3

%

34.2

%

33.9

%

Íèéò,

îþ

óòíû

òîî, á¿ã

ä 123,4

46

137,5

39

142,0

30

149,9

15

100.0

%

100.0

%

100.0

%

100.0

%


ÕÀ

ÂÑ

ÐÀ

ËÒ

6. Ý

ËÑ

ÝË

Ò, Ì

ÝÐ

ÝÃÆ

ËÈ

ÉÍ

×È

ÃËÝ

ËÝ

ÝÐ

, Ò¯

ÂØ

ÍÝ

ÝÐ

íèéò

ýëññ

ýí î

þóò

íû

òîîíû

õóâ

èàð

%

Íèéò

ýëñý

ëò (á¿õ

ò¿â

øèí)

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Áîëî

âñðîë

(á¿ã

ä)12,1

26

12,8

03

15,0

94

18,2

49

9.8

%

9.3

%

10.6

%

12.1

%

Áàã

ø, ñó

ðãà

í

õ¿ì

¿¿æ

¿¿ëý

ã÷12,1

26

12,8

03

15,0

94

18,2

49

9.8

%

9.3

%

10.6

%

12.1

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ó

õààí

(á

¿ãä)

15,9

26

16,2

70

13,7

31

12,8

69

12.9

%

11.8

%

9.6

%

8.6

%

Óðëà

ã 3,2

35

3,2

04

2,8

32

2,9

19

2.6

%

2.3

%

2.0

%

1.9

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

12,6

91

13,0

66

10,8

99

9,9

50

10.2

%

9.5

%

7.7

%

6.6

%

Íèéãì

èéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)47,2

90

54,4

01

56,5

62

57,8

05

38.2

%

39.4

%

39.7

%

38.5

%

Íèéãý

ì, ýä

èéí ç

àñãè

éí

óõàà

í

10,2

12

12,1

10

12,3

03

13,1

64

8.2

%

8.8

%

8.6

%

8.8

%

Ìýä

ýýëý

ë ç¿

é, ñý

òã¿¿

ë ç¿

é

1,7

66

1,8

68

1,8

88

1,8

93

1.4

%

1.4

%

1.3

%

1.3

%

Áèçí

åññ,

ìåí

åæì

åíò

28,1

17

32,4

38

34,5

38

34,8

92

22.7

%

23.5

%

24.3

%

23.2

%

Õóó

ëü, ýð

õ ç¿

é

7,1

95

7,9

85

7,8

33

7,8

56

5.8

%

5.8

%

5.5

%

5.2

%

Áàé

ãàëè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í, ô

èçè

ê (á

¿ãä)

8,2

62

9,0

20

9,4

93

10,0

18

6.7

%

6.5

%

6.7

%

6.7

%

Áàé

ãàëè

éí ó

õààí

1,0

05

1,1

76

916

974

0.8

%

0.9

%

0.6

%

0.6

%

Ìàò

åðèàë

èçì

2,5

78

2,5

82

3,1

61

3,1

77

2.1

%

1.9

%

2.2

%

2.1

%

Ìàò

åìàò

èê,

ñòà

òèñò

èê

1,5

11

1,5

69

1,0

31

921

1.2

%

1.1

%

0.7

%

0.6

%

Êîì

ïþ

òåðèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

3,1

68

3,6

93

4,3

85

4,9

46

2.6

%

2.7

%

3.1

%

3.3

%

Èíæ

åíåð

, òå

õíîëî

ãè

(á¿ã

ä)20,1

17

22,4

78

22,5

89

24,4

16

16.2

%

16.3

%

15.9

%

16.2

%

Èíæ

åíåð

èéí òå

õíîëî

ãè

9,9

02

10,9

84

11,1

24

11,6

11

8.0

%

8.0

%

7.8

%

7.7

%


Ìåõ

àíèê

èíæ

åíåð

6,5

66

7,0

05

7,9

21

8,7

00

5.3

%

5.1

%

5.6

%

5.8

%

Áàð

èëã

à, à

ðõè

òåêò

îð

3,6

49

4,4

89

3,5

44

4,1

05

2.9

%

3.3

%

2.5

%

2.7

%

Õºäº

º à

æ à

õóé (á¿ã

ä)3,8

54

4,0

59

4,1

77

4,1

15

3.1

%

2.9

%

2.9

%

2.7

%

Õºäº

º à

æ à

õóé, îéí à

æ

àõóé

, ç

àãàñ

íû

àæ

àõó

é

3,1

06

3,0

89

3,3

17

3,1

90

2.5

%

2.2

%

2.3

%

2.1

%

Ìàë

ýì

íýë

ýã

748

970

860

925

0.6

%

0.7

%

0.6

%

0.6

%

Ýð¿¿

ë ì

ýíäè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)9,5

85

10,7

35

11,5

93

13,1

48

7.7

%

7.8

%

8.1

%

8.7

%

Àíàã

ààõ

óõàà

í

8,6

51

9,4

11

10,3

07

11,7

35

7.0

%

6.8

%

7.2

%

7.8

%

Íèéãì

èéí õ

àëàì

æ,

õàíãà

ìæ

934

1,3

24

1,2

86

1,4

13

0.8

%

1.0

%

0.9

%

0.9

%

¯éë÷

èëã

ýýíèé ñ

àëáàð

(á

¿ãä)

6,2

14

6,9

24

7,9

86

8,4

12

5.0

%

5.0

%

5.6

%

5.6

%

Ðåñ

òîðàí

, çî

÷èä

áóó

äàë,

ñï

îðò

1,6

23

2,0

71

3,0

71

3,3

83

1.3

%

1.5

%

2.2

%

2.3

%

Òýýâ

ýð ñ

óäëà

ë 571

651

624

571

0.5

%

0.5

%

0.4

%

0.4

%

Áàé

ãàëü

îð÷í

û í

ºõº

í

ñýðãý

ýëò

1,8

87

2,0

07

2,0

51

2,0

57

1.5

%

1.5

%

1.4

%

1.4

%

Öàã

äàà,

àþ

óëã¿

é á

àéäà

ë 2,1

33

2,1

95

2,2

40

2,4

01

1.7

%

1.6

%

1.6

%

1.6

%

Áóñ

àä

450

1,3

29

1,1

86

1,2

94

0.4

%

1.0

%

0.8

%

0.9

%

Á¯

ÃÄ

123,8

24

138,0

19

142,4

11

150,3

26

1

1

1

1


Íè

éò

ýëññ

ýí á

àêàë

àâðû

í î

þóò

íû

òî

îí

û õ

óâè

àð %

Íèéò

ýëñý

ëò (á¿õ

ò¿â

øèí)

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Áîëî

âñðîë

(á¿ã

ä)11,1

67

11,9

02

14,2

27

17,3

14

10.0

%

9.5

%

11.0

%

12.6

%

Áàã

ø, ñó

ðãà

í

õ¿ì

¿¿æ

¿¿ëý

ã÷

11,1

67

11,9

02

14,2

27

17,3

14

10.0

%

9.5

%

11.0

%

12.6

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ó

õààí

(á

¿ãä)

14,5

17

15,0

60

12,8

29

11,9

17

13.1

%

12.0

%

9.9

%

8.7

%

Óðëà

ã 2,8

50

2,9

71

2,6

81

2,7

33

2.6

%

2.4

%

2.1

%

2.0

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

11,6

67

12,0

89

10,1

48

9,1

84

10.5

%

9.6

%

7.8

%

6.7

%

Íèéãì

èéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)43,3

23

51,1

14

52,8

58

53,6

69

39.0

%

40.7

%

40.7

%

39.0

%

Íèéãý

ì, ýä

èéí ç

àñãè

éí

óõàà

í

9,2

22

11,5

18

11,7

91

12,4

92

8.3

%

9.2

%

9.1

%

9.1

%

Ìýä

ýýëý

ë ç¿

é, ñý

òã¿¿

ë ç¿

é

1,7

08

1,7

75

1,8

13

1,8

09

1.5

%

1.4

%

1.4

%

1.3

%

Áèçí

åññ,

ìåí

åæì

åíò

25,6

35

30,3

61

32,0

83

32,0

91

23.1

%

24.2

%

24.7

%

23.3

%

Õóó

ëü, ýð

õ ç¿

é

6,7

58

7,4

60

7,1

71

7,2

77

6.1

%

5.9

%

5.5

%

5.3

%

Áàé

ãàëè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í, ô

èçè

ê (á

¿ãä)

7,5

89

8,2

79

8,7

55

9,2

41

6.8

%

6.6

%

6.7

%

6.7

%

Áàé

ãàëè

éí ó

õààí

860

968

739

773

0.8

%

0.8

%

0.6

%

0.6

%

Ìàò

åðèàë

èçì

2,3

08

2,2

34

2,7

63

2,7

45

2.1

%

1.8

%

2.1

%

2.0

%

Ìàò

åìàò

èê,

ñòà

òèñò

èê

1,4

30

1,5

16

969

853

1.3

%

1.2

%

0.7

%

0.6

%

Êîì

ïþ

òåðèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

2,9

91

3,5

61

4,2

84

4,8

70

2.7

%

2.8

%

3.3

%

3.5

%

Èíæ

åíåð

, òå

õíîëî

ãè

(á¿ã

ä)18,5

05

20,4

15

21,0

52

23,2

59

16.6

%

16.2

%

16.2

%

16.9

%

Èíæ

åíåð

èéí òå

õíîëî

ãè

9,2

76

10,0

54

10,2

88

10,9

83

8.3

%

8.0

%

7.9

%

8.0

%

Ìåõ

àíèê

èíæ

åíåð

6,1

03

6,5

60

7,4

97

8,2

54

5.5

%

5.2

%

5.8

%

6.0

%


Áàð

èëã

à, à

ðõè

òåêò

îð

3,1

26

3,8

01

3,2

67

4,0

22

2.8

%

3.0

%

2.5

%

2.9

%

Õºäº

º à

æ à

õóé (á¿ã

ä)3,3

92

3,5

68

3,5

45

3,4

14

3.1

%

2.8

%

2.7

%

2.5

%

Õºäº

º à

æ à

õóé, îéí à

æ

àõóé

, ç

àãàñ

íû

àæ

àõó

é

2,7

81

2,7

81

2,9

08

2,7

55

2.5

%

2.2

%

2.2

%

2.0

%

Ìàë

ýì

íýë

ýã

611

787

637

659

0.5

%

0.6

%

0.5

%

0.5

%

Ýð¿¿

ë ì

ýíäè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)7,1

93

7,8

44

8,5

08

9,5

85

6.5

%

6.2

%

6.6

%

7.0

%

Àíàã

ààõ

óõàà

í

6,3

34

6,6

14

7,2

87

8,2

52

5.7

%

5.3

%

5.6

%

6.0

%

Íèéãì

èéí õ

àëàì

æ,

õàíãà

ìæ

859

1,2

30

1,2

21

1,3

33

0.8

%

1.0

%

0.9

%

1.0

%

¯éë÷

èëã

ýýíèé ñ

àëáàð

(á

¿ãä)

5,0

78

6,2

51

7,1

77

8,0

41

4.6

%

5.0

%

5.5

%

5.8

%

Ðåñ

òîðàí

, çî

÷èä

áóó

äàë,

ñï

îðò

1,6

23

2,0

65

3,0

60

3,3

83

1.5

%

1.6

%

2.4

%

2.5

%

Òýýâ

ýð ñ

óäëà

ë 216

305

276

568

0.2

%

0.2

%

0.2

%

0.4

%

Áàé

ãàëü

îð÷í

û í

ºõº

í

ñýðãý

ýëò

1,8

40

1,9

37

1,9

11

1,9

03

1.7

%

1.5

%

1.5

%

1.4

%

Öàã

äàà,

àþ

óëã¿

é á

àéäà

ë 1,3

99

1,9

44

1,9

30

2,1

87

1.3

%

1.5

%

1.5

%

1.6

%

Áóñ

àä

422

1,2

09

882

1,0

46

0.4

%

1.0

%

0.7

%

0.8

%

Á¯

ÃÄ

111,1

86

125,6

42

129,8

33

137,4

86

1

1

1

1


Íè

éò

ýëññ

ýí ì

àãè

ñòåð

èé

í î

þóò

íû

òî

îí

û õ

óâè

àð %

Íèéò

ýëñý

ëò (á¿õ

ò¿â

øèí)

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Áîëî

âñðîë

(á¿ã

ä)578

507

572

663

11.4

%

9.0

%

9.1

%

9.3

%

Áàã

ø, ñó

ðãà

í

õ¿ì

¿¿æ

¿¿ëý

ã÷

578

507

572

663

11.4

%

9.0

%

9.1

%

9.3

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ó

õààí

(á

¿ãä)

693

593

518

638

13.6

%

10.5

%

8.2

%

8.9

%

Óðëà

ã 208

101

82

91

4.1

%

1.8

%

1.3

%

1.3

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

485

492

436

547

9.5

%

8.7

%

6.9

%

7.6

%

Íèéãì

èéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

(á¿ã

ä)2,1

92

2,5

10

2,8

12

3,2

34

43.1

%

44.6

%

44.7

%

45.2

%

Íèéãý

ì, ýä

èéí ç

àñãè

éí

óõàà

í

653

407

300

440

12.8

%

7.2

%

4.8

%

6.2

%

Ìýä

ýýëý

ë ç¿

é, ñý

òã¿¿

ë ç¿

é

32

48

32

24

0.6

%

0.9

%

0.5

%

0.3

%

Áèçí

åññ,

ìåí

åæì

åíò

1,1

47

1,6

12

1,9

36

2,2

97

22.6

%

28.7

%

30.8

%

32.1

%

Õóó

ëü, ýð

õ ç¿

é

360

443

544

473

7.1

%

7.9

%

8.7

%

6.6

%

Áàé

ãàëè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í, ô

èçè

ê (á

¿ãä)

325

400

448

513

6.4

%

7.1

%

7.1

%

7.2

%

Áàé

ãàëè

éí ó

õààí

75

124

110

128

1.5

%

2.2

%

1.7

%

1.8

%

Ìàò

åðèàë

èçì

146

196

250

293

2.9

%

3.5

%

4.0

%

4.1

%

Ìàò

åìàò

èê,

ñòà

òèñò

èê

39

27

34

42

0.8

%

0.5

%

0.5

%

0.6

%

Êîì

ïþ

òåðèéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í

65

53

54

50

1.3

%

0.9

%

0.9

%

0.7

%

Èíæ

åíåð

, òå

õíîëî

ãè

(á¿ã

ä)553

661

634

628

10.9

%

11.7

%

10.1

%

8.8

%

Èíæ

åíåð

èéí òå

õíîëî

ãè

258

343

327

371

5.1

%

6.1

%

5.2

%

5.2

%

Ìåõ

àíèê

èíæ

åíåð

190

202

217

214

3.7

%

3.6

%

3.5

%

3.0

%


Áàð

èëã

à, à

ðõè

òåêò

îð

105

116

90

43

2.1

%

2.1

%

1.4

%

0.6

%

Õºäº

º à

æ à

õóé (á¿ã

ä)299

280

370

405

5.9

%

5.0

%

5.9

%

5.7

%

Õºäº

º à

æ à

õóé, îéí à

æ

àõóé

, ç

àãàñ

íû

àæ

àõó

é

246

216

285

297

4.8

%

3.8

%

4.5

%

4.2

%

Ìàë

ýì

íýë

ýã

53

64

85

108

1.0

%

1.1

%

1.4

%

1.5

%

Ýð¿¿

ë ì

ýíäè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)342

428

470

624

6.7

%

7.6

%

7.5

%

8.7

%

Àíàã

ààõ

óõàà

í

302

379

416

556

5.9

%

6.7

%

6.6

%

7.8

%

Íèéãì

èéí õ

àëàì

æ,

õàíãà

ìæ

40

49

54

68

0.8

%

0.9

%

0.9

%

1.0

%

¯éë÷

èëã

ýýíèé ñ

àëáàð

(á

¿ãä)

74

127

174

200

1.5

%

2.3

%

2.8

%

2.8

%

Ðåñ

òîðàí

, çî

÷èä

áóó

äàë,

ñï

îðò

6

0

0

0.0

%

0.1

%

0.0

%

0.0

%

Òýýâ

ýð ñ

óäëà

ë

1

1

3

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Áàé

ãàëü

îð÷í

û í

ºõº

í

ñýðãý

ýëò

42

57

106

129

0.8

%

1.0

%

1.7

%

1.8

%

Öàã

äàà,

àþ

óëã¿

é á

àéäà

ë 32

63

67

68

0.6

%

1.1

%

1.1

%

1.0

%

Áóñ

àä

28

120

288

248

0.6

%

2.1

%

4.6

%

3.5

%

Á¯

ÃÄ

5,0

84

5,6

26

6,2

86

7,1

53

1

1

1

1


Íè

éò

ýëññ

ýí ä

îêò

îð

ûí

îþ

óòí

û ò

îî

íû

õóâ

èàð

%

Íè

éò

ýëñý

ëò (

á¿õ

ò¿

âøè

í)

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Áîëî

âñðîë

(á¿ã

ä)139

159

150

138

7.8

%

8.0

%

7.1

%

6.5

%

Áàã

ø,

ñóð

ãàí

õ¿

ì¿¿

æ¿¿

ëýã÷

139

159

150

138

7.8

%

8.0

%

7.1

%

6.5

%

Õ¿ì

¿¿íëý

ãèéí ó

õààí

(á

¿ãä)

317

287

274

269

17.7

%

14.5

%

13.1

%

12.7

%

Óð

ëàã

91

47

44

50

5.1

%

2.4

%

2.1

%

2.4

%

Õ¿ì

¿¿í

ëýãè

éí

ø

èí

æëý

õ óõ

ààí

226

240

230

219

12.6

%

12.1

%

11.0

%

10.4

%

Íèéãì

èéí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)460

485

564

637

25.7

%

24.5

%

26.9

%

30.2

%

Íè

éãý

ì, ýä

èé

í ç

àñãè

éí

óõ

ààí

230

185

212

228

12.8

%

9.3

%

10.1

%

10.8

%

Ìýä

ýýëý

ë ç¿

é,

ñýòã

¿¿ë

ç¿é

16

16

15

0.0

%

0.8

%

0.8

%

0.7

%

Áè

çíåñ

ñ, ì

åíåæ

ìåí

ò 153

202

218

288

8.5

%

10.2

%

10.4

%

13.6

%

Õóó

ëü,

ýðõ

ç¿é

77

82

118

106

4.3

%

4.1

%

5.6

%

5.0

%

Áàé

ãàëè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í, ô

èçè

ê (á

¿ãä)

276

270

259

249

15.4

%

13.6

%

12.3

%

11.8

%

Áàé

ãàëè

éí

óõà

àí

70

84

67

73

3.9

%

4.2

%

3.2

%

3.5

%

Ìàò

åðè

àëè

çì

124

139

148

139

6.9

%

7.0

%

7.1

%

6.6

%

Ìàò

åìàò

èê,

ñòà

òèñò

èê

42

26

28

26

2.3

%

1.3

%

1.3

%

1.2

%

Êî

ìï

þòå

ðè

éí

ø

èí

æëý

õ óõ

ààí

40

21

16

11

2.2

%

1.1

%

0.8

%

0.5

%

Èíæ

åíåð

, òå

õíîëî

ãè

(á¿ã

ä)327

437

455

439

18.3

%

22.1

%

21.7

%

20.8

%


Èíæ

åíåð

èéí òå

õíîëî

ãè

105

225

256

213

5.9

%

11.4

%

12.2

%

10.1

%

Ìåõ

àíèê

èíæ

åíåð

165

127

148

186

9.2

%

6.4

%

7.1

%

8.8

%

Áàð

èëã

à, à

ðõè

òåêò

îð

57

85

51

40

3.2

%

4.3

%

2.4

%

1.9

%

Õºäº

º à

æ à

õóé (á¿ã

ä)97

106

125

120

5.4

%

5.4

%

6.0

%

5.7

%

Õºäº

º à

æ à

õóé, îéí à

æ

àõóé

, ç

àãàñ

íû

àæ

àõó

é

79

78

88

79

4.4

%

3.9

%

4.2

%

3.7

%

Ìàë

ýì

íýë

ýã

18

28

37

41

1.0

%

1.4

%

1.8

%

1.9

%

Ýð¿¿

ë ì

ýíäè

éí ø

èíæ

ëýõ

óõàà

í (á¿ã

ä)148

193

158

185

8.3

%

9.7

%

7.5

%

8.8

%

Àíàã

ààõ

óõàà

í

148

183

147

173

8.3

%

9.2

%

7.0

%

8.2

%

Íèéãì

èéí õ

àëàì

æ,

õàíãà

ìæ

10

11

12

0.0

%

0.5

%

0.5

%

0.6

%

¯éë÷

èëã

ýýíèé ñ

àëáàð

(á

¿ãä)

26

43

98

73

1.5

%

2.2

%

4.7

%

3.5

%

Ðåñ

òîðàí

, çî

÷èä

áóó

äàë,

ñï

îðò

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Òýýâ

ýð ñ

óäëà

ë 0

0

23

0

0.0

%

0.0

%

1.1

%

0.0

%

Áàé

ãàëü

îð÷í

û í

ºõº

í

ñýðãý

ýëò

5

11

34

25

0.3

%

0.6

%

1.6

%

1.2

%

Öàã

äàà,

àþ

óëã¿

é á

àéäà

ë 21

32

41

48

1.2

%

1.6

%

2.0

%

2.3

%

Áóñ

àä

0

0

16

0

0.0

%

0.0

%

0.8

%

0.0

%

Á¯

ÃÄ

1,7

90

1,9

80

2,0

99

2,1

10

1

1

1

1


ÕÀ

ÂÑ

ÐÀ

ËÒ

7. Ñ

ÀÍ

Õ¯

¯ÃÈ

ÉÍ

ÄÝ

ÌÆ

ËÝ

Ã À

ÂÑ

ÀÍ

ÎÞ

ÓÒ

ÍÓ

ÓÄ

, Ò¯

ÂØ

ÍÝ

ÝÐ

, ÑÓ

ÐÃÓ

ÓË

ÈÉ

Í Ò

ªÐ

Ëª

ªÐ

Íè

éò

ýëññ

ýí î

þóò

íû

òî

îí

û õ

óâè

àð %

Á¿õ

ò¿â

øèí –

Áàê

àëàâ

àð, Ì

àãèñò

åð,

Äîêò

îð

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

12,2

15

12,1

29

12,3

77

11,4

18

9.9

%

8.8

%

8.7

%

7.6

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

9,2

45

8,6

43

7,8

35

6,8

66

7.5

%

6.3

%

5.5

%

4.6

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

13,9

51

14,2

13

13,6

62

10,8

55

11.3

%

10.3

%

9.6

%

7.2

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

406

437

538

241

0.3

%

0.3

%

0.4

%

0.2

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

46,2

26

46,2

26

57,9

82

49,5

41

37.3

%

33.5

%

40.7

%

33.0

%

Õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

5,5

76

6,0

84

6,0

88

5,6

88

4.5

%

4.4

%

4.3

%

3.8

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

2,8

08

2,7

60

3,1

86

3,2

44

2.3

%

2.0

%

2.2

%

2.2

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

3,2

26

3,7

86

3,7

54

3,4

81

2.6

%

2.7

%

2.6

%

2.3

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

591

725

719

719

0.5

%

0.5

%

0.5

%

0.5

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

27,0

00

32,1

57

32,0

15

34,2

10

21.8

%

23.3

%

22.5

%

22.8

%


Íèéò

/ Ó

ëñû

í á

à õó

âèéí ñ

óðãó

óëèóä

/

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

17,7

91

18,2

13

18,4

65

17,1

06

14.4

%

13.2

%

13.0

%

11.4

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

12,0

53

11,4

03

11,0

21

10,1

10

9.7

%

8.3

%

7.7

%

6.7

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

17,1

77

17,9

99

17,4

16

14,3

36

13.9

%

13.0

%

12.2

%

9.5

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

997

1,1

62

1,2

57

960

0.8

%

0.8

%

0.9

%

0.6

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

73,2

26

78,3

83

89,9

97

83,7

51

59.1

%

56.8

%

63.2

%

55.7

%

Ýëñ

ýí î

ðñî

í í

èéò

îþ

óòíóó

äûí ò

îî,

á¿ã

ä

123,8

24

138,0

19

142,4

11

150,3

26

1

1

1

1

Íèéò

ýëññ

ýí ä

îêò

îðû

í î

þóò

íû

òîîíû

õóâ

èàð

%

Äîêò

îðû

í ò

¿âø

èí

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

31

22

0

0

1.7

%

1.1

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

136

110

75

67

7.6

%

5.6

%

3.6

%

3.2

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

0

0

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

2

27

48

46

0.1

%

1.4

%

2.3

%

2.2

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

1,5

81

1,7

81

1,9

39

1,8

23

88.3

%

89.9

%

92.4

%

86.4

%


Õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

1

1

1

1

0.1

%

0.1

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

24

23

29

31

1.3

%

1.2

%

1.4

%

1.5

%

Íèéò

/ Ó

ëñû

í á

à õó

âèéí ñ

óðãó

óëèóä

/

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

31

22

0

0

1.7

%

1.1

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

136

110

75

67

7.6

%

5.6

%

3.6

%

3.2

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

3

28

49

47

0.2

%

1.4

%

2.3

%

2.2

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

1,6

05

1,8

04

1,9

68

1,8

54

89.7

%

91.1

%

93.8

%

87.9

%

Ýëñ

ýí î

ðñî

í í

èéò

äîêò

îðû

í

îþ

óòíóó

äûí ò

îî, á¿ã

ä

1,7

90

1,9

80

2,0

99

2,1

10


Íèéò

ýëññ

ýí ì

àãèñò

åðèéí î

þóò

íû

òîîíû

õóâ

èàð

%

Ìàã

èñò

åðèéí ò

¿âø

èí

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

33

39

0.0

%

0.0

%

0.5

%

0.5

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

196

161

142

125

3.9

%

2.9

%

2.3

%

1.7

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

20

30

36

0.0

%

0.4

%

0.5

%

0.5

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

54

46

59

73

1.1

%

0.8

%

0.9

%

1.0

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

4,2

04

4,6

22

5,0

24

5,6

46

82.7

%

82.2

%

79.9

%

78.9

%

Õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

3

2

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

13

2

0

0

0.3

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

0

0

0.0

%

0.0

%

0.0

%

0.0

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

21

7

41

36

0.4

%

0.1

%

0.7

%

0.5

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

428

635

849

1,0

05

8.4

%

11.3

%

13.5

%

14.1

%

Íèéò

/ Ó

ëñû

í á

à õó

âèéí ñ

óðãó

óëèóä

/

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

0

36

41

0.0

%

0.0

%

0.6

%

0.6

%


Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

209

163

142

125

4.1

%

2.9

%

2.3

%

1.7

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

0

20

30

36

0.0

%

0.4

%

0.5

%

0.5

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

75

53

100

109

1.5

%

0.9

%

1.6

%

1.5

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

4,6

32

5,2

57

5,8

73

6,6

51

91.1

%

93.4

%

93.4

%

93.0

%

Ýëñ

ýí î

ðñî

í í

èéò

ìàã

èñò

åðèéí

îþ

óòíóó

äûí ò

îî, á¿ã

ä

5,0

84

5,6

26

6,2

86

7,1

53

Íèéò

ýëññ

ýí á

àêàë

àâðû

í î

þóò

íû

òîîíû

õóâ

èàð

%

Áàê

àëàâ

ðû

í ò

¿âø

èí

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

Óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

12,1

84

12,1

07

12,3

44

11,3

79

11.0

%

9.7

%

9.5

%

8.3

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

8,9

13

8,3

72

7,6

18

6,6

74

8.0

%

6.7

%

5.9

%

4.9

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

13,9

51

14,1

93

13,6

32

10,8

19

12.6

%

11.3

%

10.5

%

7.9

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

350

364

431

122

0.3

%

0.3

%

0.3

%

0.1

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

40,4

41

39,8

23

51,0

19

42,0

72

36.5

%

31.8

%

39.4

%

30.7

%

Õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèóä

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

5,5

76

6,0

84

6,0

85

5,6

86

5.0

%

4.9

%

4.7

%

4.1

%


Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

2,7

95

2,7

58

3,1

86

3,2

44

2.5

%

2.2

%

2.5

%

2.4

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

3,2

26

3,7

86

3,7

54

3,4

81

2.9

%

3.0

%

2.9

%

2.5

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

569

717

677

682

0.5

%

0.6

%

0.5

%

0.5

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

26,5

48

31,4

99

31,1

37

33,1

74

24.0

%

25.2

%

24.1

%

24.2

%

Íèéò

/ Ó

ëñû

í á

à õó

âèéí ñ

óðãó

óëèóä

/

Òºðèéí à

ëáàí

û ò

óõàé

õóó

ëèéí ä

àãóó

äý

ìæ

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

17,7

60

18,1

91

18,4

29

17,0

65

16.0

%

14.5

%

14.2

%

12.4

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ç

ýýë

àâñà

í

îþ

óòíû

òîî

11,7

08

11,1

30

10,8

04

9,9

18

10.6

%

8.9

%

8.3

%

7.2

%

Ñóð

ãàëû

í ò

ºðèéí ñ

àíãà

àñ ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

17,1

77

17,9

79

17,3

86

14,3

00

15.5

%

14.4

%

13.4

%

10.4

%

Áóñ

àä ¿

¿ñâý

ðýý

ñ ñó

ðãà

ëòû

í ò

ýòãý

ëýã

àâñà

í î

þóò

íû

òîî

919

1,0

81

1,1

08

804

0.8

%

0.9

%

0.9

%

0.6

%

Ñóð

ãàëò

ûí ç

àðäë

àà õ

óâèàð

àà ò

ºëñ

ºí

îþ

óòíû

òîî

66,9

89

71,3

22

82,1

56

75,2

46

60.5

%

57.0

%

63.5

%

54.9

%

Ýëñ

ýí î

ðñî

í í

èéò

áàê

àëàâ

ðû

í

îþ

óòíóó

äûí ò

îî, á¿ã

ä

110,8

08

125,1

62

129,4

52

137,0

75


ÕÀ

ÂÑ

ÐÀ

ËÒ

8. Á

ÀÃØ

ÍÀ

ÐÛ

Í Á

ÎË

ÎÂ

ÑÐ

ÎË

ÛÍ

Ò¯

ÂØ

ÈÍ

íèéò

áàã

ø í

àðû

í ò

îîíû

õóâ

èàð

%

Óëñ

ûí ñ

óðãó

óëèóä

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

PhD

çý

ðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

933

1127

1081

14.8

%

14.8

%

16.6

%

15.8

%

Ìàã

èñò

åðèéí ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

2770

2792

2946

43.9

%

43.9

%

41.2

%

42.9

%

Áàê

àëàâ

ðû

í ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

476

538

496

7.5

%

7.5

%

7.9

%

7.2

%

Äèïëî

ìòà

é á

àãø

íàð

ûí ò

îî

8

5

0

0.1

%

0.1

%

0.1

%

0.0

%

Õóâ

èéí ñ

óðãó

óëèóä

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

PhD

çý

ðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

326

331

344

5.2

%

5.2

%

4.9

%

5.0

%

Ìàã

èñò

åðèéí ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

1355

1516

1602

21.5

%

21.5

%

22.4

%

23.3

%

Áàê

àëàâ

ðû

í ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

431

458

389

6.8

%

6.8

%

6.8

%

5.7

%

Äèïëî

ìòà

é á

àãø

íàð

ûí ò

îî

10

11

4

0.2

%

0.2

%

0.2

%

0.1

%

Á¿ã

ä

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

2004-2

005

2005-2

006

2006-2

007

2007-2

008

PhD

çý

ðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

1259

1458

1425

20.0

%

20.0

%

21.5

%

20.8

%

Ìàã

èñò

åðèéí ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

4125

4308

4548

65.4

%

65.4

%

63.6

%

66.3

%

Áàê

àëàâ

ðû

í ç

ýðýã

òýé á

àãø

íàð

ûí ò

îî

907

996

885

14.4

%

14.4

%

14.7

%

12.9

%

Äèïëî

ìòà

é á

àãø

íàð

ûí ò

îî

18

16

4

0.3

%

0.3

%

0.2

%

0.1

%


ÕÀÂÑÐÀËÒ 9. ÄÝËÕÈÉÍ ÝÐÄÝÌ ØÈÍÆÈËÃÝÝÍÈÉ Ñ¯¯ËÈÉÍ ¯ÅÈÉÍ ÎÍÖËÎÕ ÑÀÍÀÀ×ËÀÃÓÓÄ

Óëñûí íýð Ñàíàà÷ëàã÷ áàéãóóëëàãûí íýð

Òîâëîñîí áàéãóóëëàãà, øàëãóóð

Õºðºíãèéí õóâààðèëàëò

Õºðºíãº îðóóëàëòûí õ¿ðýý

Àôðèê Àôðèêèéí êîìèññ

-Àôðèêèéí äýýä áîëîâñðîëûí áàéãóóëëàãóóäûã áýõæ¿¿ëýõ-Øèíæëýõ óõààíû ÷àäâàðëàã òºâ¿¿äèéã áàéãóóëàõ, Àôðèêèéí òåõíîëîãèéí äýýä ñóðãóóëèéã õàìðóóëàõ

-Æèëä 500 ñàÿ àì. äîëëàð, 10 æèëä

- 10 æèëä 3 òýðáóì àì. äîëëàð õ¿ðòýë

2006 îíîîñ ýõýëñýí

Êàíàä Êàíàäûí îíöãîé ÷àíàðûí òºâ¿¿äèéí ñ¿ëæýý

Îäîî ýíäýýñ ñàíõ¿¿æèãäýæ áàéãàà 23, ºìíº íü ñ¿ëæýýíýýñ ñàíõ¿¿æèãäýæ áàéñàí 16 ñ¿ëæýý

1999 îíîîñ æèë á¿ð 77.4 ñàÿ êàíàä äîëëàð1997-99 îíä 47.3 ñàÿ êàíàä äîëëàð1988-98 îíä íèéò 437 ñàÿ êàíàä äîëëàð

1988 îíîîñ ýõýëñýí,1997 îíîîñ áàéíãûí õºòºëáºðòýé áîëñîí

Êàíàä Êàíàäûí ýðäýì øèíæèëãýýíèé äýëõèéí îíöãîé ÷àíàðûí òýíõèì

Õîëáîîíû øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí ñòðàòåãèéí äºðâºí òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë: áàéãàëü îð÷èí, áàéãàëèéí áàÿëàã áà ýð÷èì õ¿÷, ýð¿¿ë ìýíä, ìýäýýëýë, õàðèëöàà õîëáîîíû òåõíîëîãè

21 ñàÿ êàíàä äîëëàð

2009-2012

×èëè ×èëèéí ìÿíãàíû øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãà

Ñóäëàà÷äûí ãðóïïØèíæëýõ óõààíû 3 èíñòèòóò: æèë á¿ð 1 ñàÿ àì. äîëëàð 10 æèëä,Øèíæëýõ óõààíû 5-12 öºì: 250,000 àì. äîëëàð æèëä,2000-04 îíä íèéò 25 ñàÿ àì. äîëëàð

Öºì á¿ðò 5 æèë òóòàì, èíñòèòóòóóäàä 10 æèë òóòàì

Õÿòàä Õÿòàä 211 òºñºë 107 äýýä áîëîâñðîëûí èíñòèòóò

1995-2005 îíä 36.82 òýðáóì þàíü

1996 îíä ýõýëñýí,1996-2000 /øàò 1/2001-2006 /øàò 2/2007-2011/øàò 3/


Õÿòàä Õÿòàäûí øèíæëýõ óõààíû àêàäåìè, èíñòèòóòóóä

Ôèçèê ìàòåìàòèê 15,Õèìè, õèìèéí èíæåíåð 12Áèîëîãèéí ø\ó 20Õºðñ øèíæëýë 19Òåõíîëîãèéí ø\ó 21Áóñàä 2

4,80 òýðáóì þàíü/ øàò 1/

1998-2000 /øàò 1/2001-05 /øàò 2/2006-10 //øàò 3/

Äàíè Äàíè\Äàÿàðøëûí ñàí\

Ñóäàëãààíû èõ ñóðãóóëèóäàä ºðñºëäººíèé ¿íäñýí äýýð ñàíã õóâààðèëíà

1.9 òýðáóì àì. äîëëàð2007-2012 îíä

2006 îíîîñ ýõýëñýí

Åâðîï Åâðîïûí êîìèññûí õ¿ðýýíèé 7 äóãààð õºòºëáºð

Ñóäàëãààíû àæëûí ñàíàëûí á¿òöýýñ õàìààð÷ òîäîðõîéëíî

Íèéò 50,5 òýðáóì åâðî 2007-2013

Ôðàíö “¯éë àæèëëàãààíû êàìïóñ”

Äýýä áîëîâñðîë áîëîí ñóäàëãààíû îíöãîé ÷àíàðûí 10 á¿ñèéí òºâ áàéãóóëàõ.

5 òýðáóì åâðî 2008 îíîîñ ýõýëñýí

Ãåðìàí Ãåðìàíû îíöãîé ÷àíàðûí ñàíàà÷ëëàãà

40 ñóðãóóëü,30 îíöãîé ÷àíàðûí á¿ëýã, 10 òîï çýðýãëýëèéí ñóäàëãààíû èõ ñóðãóóëü

2.3 òýðáóì àì. äîëëàð

Õî¸ð ¿å øàòòàéãààð òàâàí æèëèéí ñàíõ¿¿æèëò2006, 2007

ßïîí ßïîíû òîï 30 õºòºëáºð 31 äýýä áîëîâñðîëûí

ñóðãóóëü

Æèëä 150 ñàÿ àì. äîëëàð /õºòºëáºðèéí íèéò ä¿í: 37.8 òýðáóì èåíü/

5 æèëèéí ñàíõ¿¿æèëò, 2002 îíîîñ ýõýëñýí, 3 ¿å øàòòàé: 2002, 2003, 2004

ßïîí ßïîíû îíöãîé äàâóó ÷àíàðûí õºòºëáºðèéí äýëõèéí òºâ

50-75 òºâä æèëýýð ñàíõ¿¿æèëò õèéäýã\æèë á¿ð ñóäàëãààíû 5 øèíý ñàëáàðò\

Íýã òºâä íýã æèëä 50-500 ñàÿ èåíü/îéðîëöîîãîîð 400,000 -4 ñàÿ àì. Äîëëàð/

5æèëýýð,2007 îíîîñ ýõýëñýí

Á¿ãä íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ óëñ

Ñîëîíãîñûí òàðõè 21õºòºëáºð

-øèíæëýõ óõààí òåõíîëîãè: 11 èõ ñóðãóóëü-Õ¿ì¿¿íëýãèéí áà íèéãìèéí ø\ó: 11 èõ ñóðãóóëü-á¿ñ íóòãèéí òýðã¿¿ëýõ èõ ñóðãóóëèóä: 38 èõ ñóðãóóëü-11 èõ ñóðãóóëèéí ìýðýãæëèéí ñóðãóóëü

Íèéò 1.17 òýðáóì àì. äîëëàð

7 æèëÕî¸ð ¿å øàò1999


Ñîëîíãîñ óëñ Ñîëîíãîñûí øèíæëýõ óõààí, èíæåíåðèéí ñàí\ÑØÓÈÑ\

-Ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿ä \èíæåíåðèéí ñóäàëãààíû òºâ¿¿ä: 65 õ¿ðòëýõ òºâ¿¿ä-Àíàãààõ óõààíû áîëîí èíæåíåðèéí ñóäàëãààíû òºâ: 18 òºâ-¯íäýñíèé ãîë ñóäàëãààíû òºâ¿¿ä: 2006 îíä 6 òºâèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí

-æèëä 64.2 ñàÿ àì. äîëëàð

-æèëä 7 ñàÿ àì. äîëëàð

-æèëä 10.8 ñàÿ àì. äîëëàð

-9 õ¿ðòýë æèë



Á¿õ 3 õºòºëáºð íü 2002 -2003 îíä ýõýëñýí

Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ

Îðîñûí õîëáîîíû óëñûí “Õîëáîîíû èõ ñóðãóóëèóä”

Ìýðýãæëèéí ñóäàëãààíû èõ ñóðãóóëèóä, òàñðàëã¿é ñóðàëöàõ ìýðýãæëèéí ñóðãàëòûí òºâ¿¿äèéã õîëáîîíû ºíäºð ñòàòóñòàé èíñòèòóòóóäûí ñ¿ëæýýã áàéãóóëàõ

-

Àñóóäëûã ñóäëàæ áàéãàà \2007 îíä òóðøèëòûí õî¸ð èõ ñóðãóóëü áàéãóóëñàí\

Òàéâàíü /Õÿòàä/

Èõ ñóðãóóëèéí ñóäàëãààíû îíöãîé äàâóó ÷àíàðûí Òàéâàíèé õºãæëèéí òºëºâëºãºº

Îëîí óëñûí õýìæýýíä òýðã¿¿ëýõ ñàëáàðûí ñîíãîëò, ñàíõ¿¿æèëò

400 ñàÿ àì. äîëëàð

4 æèë

Àíãëè Îíöãîé á¿òö¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ àíãëèéí ñàí

Ñóäàëãààíû ¿íýëãýýíä õàìãèéí ºíäºð ä¿í àâñàí èõ ñóðãóóëèóä

2001 îíîîñ õîéø 8.63 òýðáóì àì. äîëëàðûã çàðöóóëñàí

æèëä ñóäàëãààíû çºâëºë-òºâ¿¿äèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëñýí

Õî¸ð ¿å øàòòàé: 1996 áîëîí 2001,

2008 îíä òºëºâëºñºí

ÀÍÓÀðèçîíà

Àðèçîíû Øèíæëýõ óõààíû ñàí

Øèíæëýõ óõààí, èíæåíåð, àíàãààõ óõààíû ñóäàëãààã áýõæ¿¿ëýõ òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëíë

135 ñàÿ +135 ñàÿ àì. äîëëàð /1:1 õàðüöàà/

2006 îíîîñ õîéø æèë á¿ð

ÀÍÓÊàëèôîðíè

Êàëèôîðíèé øèíæëýõ óõààí èííîâàöèéí èíñòèòóòóóä

Ìóæ óëñûí ºìíº òóëãàð÷ áàéãàà àñóóäëûã øèéäýõ èõ ñóðãààëü-¿éëäâýðèéí ò¿íøëýë

400 ñàÿ + 800 ñàÿ àì. äîëëàð /2:1 õàðüöàà/



ÀÍÓÕîéä Äàêîòà

Õîéä Äàêîòàãèéí îíöãîé äàâóó ÷àíàðûí òºâ¿¿ä

Îðîí íóòãèéí ýðýëò õýðýãöýýíä òºâëºðñºí óëñ-õóâèéí òºâ¿¿ä

50 ñàÿ + 100 ñàÿ àì. äîëëàð /2:1 õàðüöàà/


ÀÍÓÂàøèíãòîí

Âàøèíãòîí ìóæûí áàéãàëèéí øèíæëýõ óõààíû íýýëòèéí ñàí

Ýäèéí çàñàã, ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷èãëýëýýð áèîëîãèéí ñóäàëãàà

350 ñàÿ àì. äîëëàð

2005 îíîîñ õîéø 10 æèë

ÀÍÓÆîðæèà

Æîðæèàãèéí ñóäàëãààíû õîëáîî

Æîðæèàãèéí èõ ñóðãóóëüä íýðòýé ýðäýìòäèéã àâ÷ àæèëëóóëàõ òºð-õóâèéí õýâøëèéí ò¿íøëýë

30 ñàÿ àì. äîëëàð 1990 îíîîñ õîéø æèë á¿ð

ÀÍÓÈíäèàíà

Èíäèàíàãèéí 21-ð çóóíû Ñóäàëãàà, òåõíîëîãèéí ñàí

Èõ ñóðãóóëü, õóäàëäààíû ñàëáàðûí ò¿íøëýë


ÀÍÓÊåíòàêè

Êåíòàêèéí “îþóí óõààíä äîëëàð”

òîï òàëåíòûã äýìæèõ 350 ñàÿ àì. äîëëàð

1997 îíîîñ

ÀÍÓÎõèî

Îõèîãèéí ãóðàâäàõüÕèë õÿçãààð

Èííîâàöèéí òºâ¿¿äèéã èõ ñóðãóóëèóä, õóâèéí ñóäàëãààíû áàéãóóëëàãóóäûí òºâ áîëãîí áàéãóóëàõ

1.6 òýðáóì àì. äîëëàð

2003 îíîîñ 10 æèë

ÀÍÓÎêëàõîìà

Îêëîõîìàãèéí Ø/ó òåõíîëîãèéí äýâøëèéí òºâ

Íàíîòåõíèîëîãèéí ñóäàëãàà


Ýõ ñóðâàëæ: Ñàëìè, 2009

Note:

US$ = U.S. dollars, C$ = Canadian dollars, Y = Chinese yuan, � = euros, n.a. = not available.

a. http://www.eurodad.org/articles/default.aspx?id=595.

b. http://www.nce.gc.ca/.

c. www.budget.gc.ca/2008/speech-discours/speech-discours-eng.asp.

d. http://www.msi-sig.org/msi/current.html.

e. Ministerial Office of 211 Project (2007), Report on 211 Project (1995–2005). Beijing: Higher Education Press.

f. N. C. Liu and L. Zhou (2007), Building Research University for Achieving the Goal of an Innovative Country. Beijing: China Renmin University Press.

g.http://www.itps.se/Archive/Documents/Swedish/Publikationer/Rapporter/Arbetsrapporter%20(R)/R2007/R2007_001%20FoU-finansiarer.pdf. Chinese Academy of Science, http://www.cas.ac.cn/html/books/o6122/e1/04/tongzhi/tz004.htm; http://baike.baidu.com/view/229786.htm.

h. http://ec.europa.eu/research/era/pdf/centres.pdf.

i. http://cordis.europa.eu/fp7/what_en.html#funding.

j. http://www.france-science.org/Operation-Campus-6-projects-kept?var_recherche=operation%20campus; http://


www.universityworldnews.com/article.php?story=20080613092922742.

k. http://www.dfg.de/en/research_funding/coordinated_programmes/excellence_initiative/.

l. http://www.jsps.go.jp/english/e-21coe/index.html.

m. http://www.jsps.go.jp/english/e-globalcoe/index.html;

http://www.jsps.go.jp/english/e-globalcoe/data/application_guidelines.pdf;

http://www.jsps.go.jp/english/e-globalcoe/data/review_guidelines.pdf.

n. http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN015416.pdf;

http://www.bk21.or.kr/datas/english_ver.htm.

o. http://www.kosef.re.kr/english_new/programs/programs_01_04.html.

p. http://www.universityworldnews.com/article.php?story=20081024094454199.

q. http://unpan1.un.org/intradoc/groups/public/documents/APCITY/UNPAN015416.pdf.

r. http://www.hefce.ac.uk/research/funding/.

s. http://www.rcuk.ac.uk/research/resfunding.htm.

t. http://www.rae.ac.uk/.

u. http://www.sfaz.org/.

v. http://www.ucop.edu/california-institutes/about/about.htm.

w. http://governor.state.nd.us/media/speeches/040325.html.

x. http://www.lsdfa.org/home.html.

y. http://www.gra.org/homepage.asp.

z. http://www.21fund.org/.

aa. http://www.wku.edu/IA/bucks/index.html.

bb. http://www.odod.ohio.gov/tech/program.htm.

cc. http://www.ocast.state.ok.us/