pawl kaw zirlai bu - kokborokoml.tripura.gov.in text... · mizo ]awng kal hmang chhiartute a...

73
MIZO Pawl Kaw Zirlai Bu 9 Directorate of Kokborok & Other Minority Languages

Upload: others

Post on 08-Sep-2019

24 views

Category:

Documents


2 download

TRANSCRIPT

MIZO Pawl Kaw Zirlai Bu

9

Directorate of Kokborok

&

Other Minority Languages

2

145

144

3

PREAMBLE TO THE CONSTITUTION

WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to

constitute India into a SOVEREIGN SOCIALIST SECU-

LAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to secure to all its

citizens

JUSTICE, social, economic and political;

LIBERTY of thought, expression, belief, faith and worship;

EQUALITY of status and of opportunity; and to promote

among them all

FRATERNITY assuring the dignity of the individual and the

unity and integrity of the Nation;

IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this 26th day of

November, 1949, do HEREBY ADOPT, ENACT AND GIVE

TO OURSELVES THIS CONSTITUTION.

4

143

9. He thawnthu atanga hmanlai nunphunga entawn tlak i tih

lai leh, ]ha lo i tih laite han sawi teh.

142

3. A hnuaia thu hi tu sawi nge?

i) Buanga, i lo huaisen kher mai.

ii) Nang zawng i Pathian thu em mai.

iii) Ka pu, a pawi hlei nem, pahnih a tawk chauh a ni.

iv) Keiman ka va kohsak ang che.

v) Chhingi, kan lo leng dawn a nia, engtin nge i ngaih?

vi) Mahni chauhva sakei huaite i um mai, thih i hlau lo

vem ni?

4. Kualkhung chhunga thu dik ber hi thlang chhuak

rawh.

i) Mihring (lawmna/nun/hlimna) leh thlawhhma hi

thuhmun reng a lo nih hi.

ii) (Pialralah/vanah/mitthi khuaah) chauh lo chuan kan

inhmu tawh dawn lo chu a ni mai tak si a.

iii) Thla (khat/chanve/thum) lai a chamchilh hnuah

chuan Rêngpuii pawhin a ngaina ve ta deuh a.

iv) (Kawtchhuah/Ram/Lo) lam panin an sur nguai nguai

a.

v) Hetiang (nula/tleirâwl/tlangval) fel leh nalh hi an

vang ang.

vi) Khua a chhe lehnghala, in kalna tur mel (5/3/7) lai a

ni si a.

vii) Chhiat ni ]hat ni-ah (tlangvalin/val upain) thu an nei

a.

5. Thanchhingi chanchin behchhanin hmanlai nulate

khawsak dan tlangpui han sawi teh.

6. Chawngbuanga‟n a sakei kah dan lal hnena a sawi kha

han sawi chhawng teh.

7. Rêngpuii‟n hmangaihna mitdel a sawi dan kha han sawi

teh.

8. Y.M.A. inkhawm zana zirtirtupain nupui pasal inneih

hma lutuk ]hat lohna leh nula leh tlangval inkawmnaa

innel lutuk ]hat loh dan a sawi kha han tarlang teh.

5

THUHMAHRUAI

He zirlai bu hi zirlai ten Zo ]awng ziak leh chhiara hma an

sawnna atana buatsaih a ni a. Heng thuziak hrang hrangte hian

Mizo ]awng kal hmang chhiartute a hriattir rualin, ziak a]anga

dap chhuah theih - culture, thlirna (perspective) hrang hrangte

pawh a ngaihtuah thiamtir kan beisei. Ngaihnawm emaw zirtir

nei thuziakte hi zirlaiten an sawtpui ngei kan ring.

A chhunga thute hi tihsual palh awm a nih chuan inhriattir nise,

lawm tak siam ]hat zel a ni ang.

BIAKCHUNGNUNGA LALTHANZUALA SAILO

Chairman Chairman

Kuki-Mizo Language Kuki-Mizo Language

Advisory Committee Text-book Committee

Buatsaihtute

C. Ramropuia

C. Vanlalfela

6

MIZO

(For Class – IX)

THEN KHATNA: THU (PROSE) 20 Marks Phek

1. Tlawmngaihna leh aia upa zah R.Lalrawna 9-17

2. Huaina R.H.Rokunga 18-24

3. Mahni inhneh Lalzuia Colney 25-30

4. Lungawina James Dokhuma 31-35

5. Incheina P.L.Liandinga 36-39

6. Raja Hrangvunga Sailo chanchin Lawmnapari Tochhawng 40-46

THEN HNIHNA: HLA(POETRY) 20 Marks

7. Ka damlai thlipui a ral hun in Patea 49-52

8. Lal Isua thian duhawm T.Romana 53-55

9. Buannel R.L.Thanmawia 56-59

10. Sem sem dam dam B.Bawlkhuma 60-62

11. Luah loh run Zirsangzela Hnamte 63-65

12. Rawlthar tang fan fan Lalsangzuali Sailo 66-68

THEN THUMNA: MIZO GRAMMAR 20 Marks

13. Noun C.Lianhmingthanga 71-74

14. Pronoun C.Lianhmingthanga 75-79

15. Adjectives C.Lianhmingthanga 80-82

THEN LI-NA: COMPOSITION 20 Marks

16. Mizo tawng ziah dan( ziah zawm tur chite) 84-98

17. Tawng Upa 99-106

THEN NGA-NA: RAPID READER 20 Marks

18. Pathian Samsuih Rev.Zokima 109-143

141

tawh chu mihringin then suh se. Pathian Samsuih an ni si a.

Chumi niah chuan duhsakna hlu ber chu khumtirin an

awm a. Nitina an bula awma anmahni hmu fo ]hintute ngei

pawhin chu nia Chawngbuanga leh Thanchhingi te chu mit thar

leh thinlung tharin an thlir a, mawina bik tak an neih avangin

hmuhnawm an ti em em theuh mai. A ni tak e, nula leh tlangval

inthurual, Kohhran hminga mawi taka inneite hian mawina bik

riau zawng an nei a ni. Vur rawh se, Pathianin malsawmnain an

dam chhungin vur mawlh rawh se. Vantlang mipui leh

Kohhranho duhsakna rilru chu Pathianin a chhang ngei dawn si

a.

Chumi ni chu hlim leh nuam taka hman a ni a. Chawng-

buanga leh Thanchhingi te tan chumi ni aia ropui leh duhawm

chu khawvel hun inherah hian a her chhuak tawh lo vang. Tha

tak leh tluang takin engkim peih fel a ni ta. Inthen leh tawh lo

turin an dam chhung atan an innei ta a. An induhna leh hman-

gaihna pung zel rawh se.

TIH TURTE

1. Hêng hi han sawifiah teh.

i) meichher ii) dumbur iii) bawk iv) sa tla

v) inzawt chhuak

2. Hêng hi tu chanchin nge han sawi teh.

i) Nula sa tha tak, ria chum bat mai, hnawihsen leh pau-

dar ngai lova sen no siah mai.

ii) Tleirâwl ngo deuh, sa pan lam, hnar ngul sang deuh

ret rawt, hmel chhe lo, nungchang tha, mi hlim thei

tak.

iii) Nula lerh tak, ngaihzawng thlak zung zung mi, rilru

nghet pawh pu lo.

iv) Nula hleitling tak, mawng bawr nalh deuh mai, awm

bawr ]ha nelh nawlh tak a ni.

140

ruali‟n a rukin a ]hiannu chu a kheuh hlak a, an nui a.

A tuk zingah chuan Chhingi pain an chaw ei lai bawkin,

“Nizanah inleng kan nei a, Chawngbuanga te an lo leng a, eng-

tin nge kan chhan ang le? a ti a. Chhungkaw inrawn khawmna

an nei a, an ngawi deuh thap a, “Chhingi, engtin nge i ngaih?”

tiin dan la hre ngai lo ni awm takin a pa chuan a zawt a. “In thu

thu a ni ang chu,” tiin a chhang satliah a. “Ka u chu, ka duh lu-

tuk, ka nei ang ti mai ta che, min an chhan khalh ang che,” a

nau Lalhminga chuan a lo ti thuai a. An chhungin an han nui

leh dar dar a. A nu chuan, “A ni tak e, ka duh e tih mai tur

alawm,” nui chungin a lo ti a. Tichuan inneih chu a rem lohna

eng mah reng a awm lo va. Thawhtanni zinga palai lo kalte nen

chuan lehkha tar an rel thlu ta a ni.

Ni sawmpanga a lo ral a. A ni sawmparukna chu Thawhle-

hni a ni. Ni chhuak a mawiin van a thiang kuk mai a. Tukthuan

ei khamah chuan dan pangngai ang lo takin biak in dar a lo ri a.

Bel bel bel ... bel bel bel ... bel bel bel.

Dar rik hnu rei lo teah chuan nula leh tlangval rualte

chuan biak in an rawn thleng nghal a. Naupang tam takin an

zui lut dul dul bawk a. }hutnate chu awmze nei taka rem fel a

ni ta.

Pastor a lo ding chhuak a. Puithu takin, “Unaute u, heng

mite pahnih hi Pathian hminga inneihtir turin kan inkhawm a

ni. Inneihna hi a bul i hre reng ang u. Pathianin, „Mipa amah

chauhva a awm hi a tha lo ve, amah tanpui tur a kawppui awm

mi ka siamsak teh ang,‟ a ti tih leh, „An pahnih chuan tisa pum-

khat an lo ni tawh ang a ti‟ tih ziak a ni a,” tiin, a tih tur a rawn

tan chhuak a.

Thanchhingi thinlungah chuan lawmna leh zahna a in-

chawhpawlh a. A thin a phu dap dap a. Tichuan dam chhung

thuthlung ropui chu Pathian leh Kohhran hmaah chuan an in-

tiam ta a ni. Chawngbuanga leh Thanchhingi te chu Kohhran

dan thianghlimin mawi takin an innei ta. Pathianin a zawm

7

THEN KHATNA: THU ( PROSE)

8

139

A tuk chu Zirtawpni a ni a, Pu, Zahranga‟n a lainate a ko

khawm a. Tufaho chu se zawngah a tir a, inrinniah se chal lian

pui mai an talh ta a. Amah Pu, Zahranga chu Chawngbuanga

thih thu an hriata a mangan lai tak khan Kohhran miten an len-

pui a, Pathian thu leh thlarau khawvel thute an sawipui ]hin a.

Chuta ]ang chuan Kristiante Pathian chauh lo chu thlamuanna

dang khawvelah a awm lo a ni tih a rawn hre chiang ve ta

a.Chumi ni chuan Pathian fakin nilengin an zai khawm a. A

sakei kah ni ai khan an hlimna a thuk zawk a. Hlim leh lawm

takin, taksa lam ruai leh thlarau lam ruai an kil ho ta a ni.

Chawngbuanga thla khat vel a awm hnu chuan Thanch-

hingi a damlo va, a feh thei lo va. Chawngbuanga‟n a dam-

dawi rawn hawnte chuan a enkawl a, zawi zawiin a ]ha

chhuak leh ta a. A damkawr chhung zawng chuan ni tinin an

inkawm a.Thukhawchang an sawi dun a, an hlim thei hle mai a.

Ni khat chu an thlam ram thing a nau nena an va phurh thu a

han sawi chhuak a, a hnuk a ulh a, a tum ang pawhin a sawi

hlei thei lo va, a inhnit hlawp hlawp a. Rin loh tak maia a thih

thu lo thang a tuar natzia te, a lusun hrehawm ti lutuk chaw ei

thei si lo, hnathawh tuina reng reng nei thei bawk si lo, chumi

avanga min an entleu dan te chu zawi te tein a sawi keuh keuh

a. Chung thute chuan an induhna te chu a tinghet deuh deuh ta

zawk a.

Duhthusam ang taka thil awm thei dawna a lan avangin

Chhingi rilru a hlim hle a. Chawngbuanga bulah chuan

khawsika nat pawh a lo hrehawm mang si lo va. An inneih hu-

nah phei chuan in khatah an awm ang a. A thlum a al an eiin an

in dun tawh ang a. Chutih hunah chuan hrehawm reng reng

awm thei tawhin a ring lo.

Inrinni zan a ni a. Chhingi leh a ]hiannu Lalruali te ink-

hawm bang chu an inah an lut dun a. Tapchhaka veng dang pa

pahnih lo ]hu ve reng chu an han hmu a. Zan dangah pawha

leng ngai hlei lo, eng duha lo leng ve teh mial nge an nih? Lal-

138

deuh reng a. Mahse, a tum ang hmel pu chu a hmu thei ta lo.

Chawngbuanga chu a lo la thi bik awzawng lo va, sipai

pakhat kal liam tur beng leh tukkhum a hmuh kha a beng leh a

tukkhum ngei hi a lo ni a. Mahse, Rengpuii tan Chawngbuanga

kal liam tur beng leh tukkhum hmuh chu a tawk a ni.

Aizawlah ni khat chauh a cham a, Bawrhsapin kuli pakhat

a pe a. Khaw lam panin an kal dun ta a. Zan khat an riah hnuin

a tuk chaw faknaah an khaw vai dawr turte nen an inhmu a.

Chawngbuanga ngei kha a ni si a, mak an ti em em a. A thih

thu an hriat dan leh an tuar natzia zawng zawngte chu chiang

takin an hrilh a. A hma hian lehkha thawnna hun remchang a

nei hman lo va. Khaw lama miten chanchin hriat lawkna eng

mah an nei lo. Chuta a mi tawhteho pawh chuan thi hnu hmu

leh ang maiah an inngai a ni.

A ni thumna losul haw rualin an khua chu a lut a. Chuta

Chawngbuanga nu lawmzia chu mihring ]awnga han sawi fiah

thiam chi hi niin a lang lo. A lawm lutuk chu a changin a han ]

ap leh rih thin a. An vengteho chu an ina leng lo khawpin an lo

tlan khawm a, mak an tiin, an lawmpui em em a.

Thanchhingi te chhung chuan chaw an lo ei dawn tawh a.

Lalhminga kha tlangval a lo ni tawh a. A tlai leng chu

hmanhmawh deuh takin an inah a lut a, “Ka nu, ka nu, u

Chawngbuanga kha a lo thi hlei nem, a lo haw a, an inah mi an

kal huai huai mai, in awih loh chuan va en ve rawh u, u

Chawngbuanga tak tak,” tiin a thu hriat chu lawm takin a

chhungte a hrilh a. An chhungin an hlim em em a.

Thanchhingi‟n tlawm leh zah a dawn thei bik lo va. Chaw

ei siam pawh ngaihtuah chang lovin, Chawngbuanga-te in

lamah a kal thuai a. Chuta an han inhmu, chibai an han inbuk

chu an bula lo awm nih a hrehawm deuh zawk mah a ni. Ma-

hse, a ]ha lam a ni a. An mittui chu lungngaih vang a ni lo va,

lawm lutuk vang a ni zawk a, nuihin a zui nghal thuai a. An

awm dan chu Chhingi‟n a mumang emaw a ti hial mai.

9

ZIRLAI – 1

TLÂWMNGAIHNA LEH AIA UPA ZAH

R. Lalrawna

Tlâwmngaihna hi Mizo tawng thumal zingah chuan mawi kan

tih ber leh kan chuan ber a ni hial âwm e. Mizo nih tinuamtu ni

hial te pawhin kan sawi thin a, chuvang chuan a nihna tak hriat

chian pawh a tul viau in a lang a ni. Engvânga tlâwmngaihna

chu mawi ti nge kan nih a engvânga ngaisang em em nge kan

nih? Chu ngawt chu a ni hauh lo mai, a awmze dik tak leh a

nihphung a ropui em vang zawk a ni.

A nih leh tlâwmngaihna chu eng nge a nih chiah le? Mi

thenkhat chuan „tlâwmngaihna‟ chu „tlâwm duh lohna hi a ni

e,‟ tite in an hrilhfiah thin a, mahse a dik tawk lo.

„Tlâwmngaihna‟ chu mahni tana hnemhnanpui tûr awm hauh si

lova midagte tana thil tha tih te, midang tana tha tûrah chuan

mahni pawh tlawm ral thak khawpa inpek zawh hi a ni zawk.

Thinlunga midangte tana tha tûr duhna ringawt chu a tawk lo

va, kan duhna chu thiltih a tihlan ngei hnuah chauh tlâwmngai-

hna a tling thin.

Miin midang tanpui ngai tak a hmu a, tanpui pawh a duh,

mahse, a tanpui chuan si loh chuan tlâwmngaia chhiar theih a

nilo. Kutdawh hnenah cheng khat tlang hi a peka pe lovin,amah

vawm nan hmang ta ila, amah khawngaihna vanga ti ni lovin,

tihnat tuma ti ka nih chuan, kutdawh khan tangka kha hmang

tangkai ta tehreng mah sela tlâwmngaia chhiar tlak ka ni hauh

lovamg.Amaherawh chu kutdawh kha ka khawngaih avângin,

ka neih chhun kha pe ta ila khawngaihna te, lainatna te, hman-

gaihna te, duhsakna te, a keng tel tlat a ni.

Tlâwmngaihna hi a ropui êm avângin a chunga kan

10

hrilhfiahna khi a tawk mai lo a, tlâwmngaihna chuan a huam

zau êm êm a, taihmak te, huaisen te, tawrhchhel te, ngilneih te,

thilphal te, inngaihtlâwm te, mahni hma sial loh te, aia upa zah

te a huam vek a ni. A nihphung leh a awmzia sawifiah tûr

chuan mi tlâwmngai te thil tih thin dân sawi tai la a fiah sam

zawk mah awm e. Mi tlâwmngai chuan, miin an that phah

dawn chuan kei chuan chhiat phah zawk hial mah ila; miin an

puar phah dawn chuan kei chu tam mah ila a pawi lo ve; mi-

dang hahdam se, keiin thawk ila; midangin an neih theihna tûr

a nih chuan kei chuan ka chan zawk mai ang, an ti thin. Mi-

dang tuar ai tuar zawk pawh an hnial lo va, mi harsa leh tanpui

ngai an awm chuan mahni nun hial pawh an hlan duh thin a;

chuvang chuan Mizo chuan tawngna mah ah pawh, „thian

chhan thih ngam,‟ an lo ti mek thin a ni. Chu chu mi

tlâwmngaite nunzia a ni.Chuvângin tlâwmngaihna chu mihring

nun chhûngrila thatna chi hrang hrang awm, mi dângte thatna

tûra thiltiha lo lang chhuak thin hi a ni e kan ti thei ang chu.

Kan pi leh pute chuan tlâwmngaihna hi an ngaisang êm

êm a. An tu leh fa te an zilhna leh fuihna tam ber pawh mi

tlâwmngai ni tûrin a ni. Mi tlâwmngaite zarah khawtlang a

nuam a, a thlamuang a, nun a hahdam thin. Mi tlâwmngaite chu

mi rethei te tan chuan thlamuanna kulhbing hi an ni hrim mai a.

An zarah pahmei pa in in leh lo a din ve thei a; hmeithai te, mi

bawrhsâwm leh thawkmawh te pawhin thlawhhma an la ve thei

a; hâwp khawp thlo chhuak theilo te pawh tlâwmngaite zarah

chhuanchham leh meialh en ngawt chuan an awm bik ngai lo.

Tlangval tlâwmngaite avângin khawchhung mîte ralmuang

takin an awm thei thin a; khawtlang a hlim thin a ni.

Hmânlai atanga thufinga an lo neih tawh, tun thleng

pawha kan la chhuan êm êm chu, „Sem sem dam dam, ei bil thi

thi,‟ tih hi a ni a; he thufing pawh hi a taka hmang tûr chuan

tlâwmngaihna nun neih a ngai a ni. Pasaltha in sa kap se, ama-

hin a pumbilh mai ngai lo. Khua a mi te pun in a kal thei api-

137

pakhat Hiroshima den nan a han hmang ta a. Chu mai chu duh

tawk lovin a pahnihna chu August ni 9 ni takin Nagasaki

khuaah an han thlak leh ta rup mai a. Japan sawrkar chuan tuar

chhuah zawh rual ni dawnin an hre lo va, hreh tak chungin an

tlawm thu chu khawvel hriatah an puang chhuak ta a ni. Chu

chu August ni 14 tak a ni.

Indopui a lo reh tak avangin indonaa an sal mante an inch-

huahsak a. Singapore khawpuia Japan sal tangho pawhin hlim

takin mahni ram lam an pan ta hlawm a. Mizo sipai Japan sal

tanghovin Aizawl khawpui an lo luh ni chu ni danglam tak a ni.

Bawrhsap hovin mawi leh ropui takin an lo hmuak a, pangpar

thi an awrhtir a, hlim takin Dawrpui khawlai an fang zel a, mi

zawng zawng mit chu an chungah a fu a. Thla tam tak an chan-

chin hriat tawh loh, mitthi ang maia chhungkhat leh laina

hovina an lo suna, mittui tam tak an lo sen tawhnate an ni a.

Chutia dam taka an lo chhuak leh ta mai chu a lawmawm em

em reng mai.

Rengpuii dawr nghak chuan an dawr atangin Japan sal

chhuak sipaiho leh a hmuaktute Dawrpui khawlai rawn fang

chu a lo thlir ve satliah mai mai zawng a ni. Mahse, a zawn an

pelh phei deuh hnu chuan Rengpuii chu thlarau hmu ni awm

tak hian a meng phawk a, a ring a san a, a awm dan pangngai

ang rengin a awm thei ta hlek lo mai a. Japan sal chhuak si-

paiho zingah chuan a duh lai Chawngbuanga ni awm tak hi a

hmu a lo ni a. A hlat deuh avangin a hmu fiah thei lo va. Zakaia

anga mipui tlan khalha theipui lera lawn tak hi a nap a. Mahse,

chutih chhung chuan mual an liam ta a ni.

Chumi zan chu a muhil hlei thei lo va, hun kal liam

hnute a ngaihtuah chhuak a. Sipai pakhat kal liam tur a beng

leh a tukkhum a hmuh, mi naran ang lo tak kha hmuh chian a

chak lutuk a. Chawngbuanga lo ni hlauh sela a ti a. A ngaihtuah

nasa tulh tulh a, ni ngeia a rinna a zual tawlh tawlh a. A hun ni

thum chhung lai chu dawra kal vel mikhual hmel a mitmei

136

tikhawlo zo vek thin. Hlim taka inkawm tur a ni ngei mai a, in-

nel dan tawk thiam a ]ha, mawi taka nun tur a ni,” tia a sawi

phei chu ihe lovin a pawm hmiah a. A nun vawng ngiltu atana ]

anpuitu ]ha tak a tling.

Bung 8

Indopui rapthlak tak chuan hma a sawn zel a. Ni tinin si-

pai sang tam tak an boral duak duak a. Nu leh pate nena an aw-

mna chin inhre phak tawh lo naupang duhawm tam tak ril]amin

an vakvai a. Hmun tam takah hripui a leng si. Indona chu

kumkhuaa reh leh tawh awm hmel puin a lang si lo va. Eng ti-

kah nge a la muan leh dawn tu man an hre phak lo. Japan-ho

chu an chak kher mai a. Burma ram zawng zawng pawh an

la zo ta vek a, India ram bung thenkhat an lut thla tawh a.

Chutih laia Zoram dinhmun chu a derthawng em em a,

Tuichang ralah phei chuan mi tam takin ramhnuaiah awmhmun

an bengbel a. An buh neih chhunte an thukru a. }iau ral lama

laipui ri leh bomb puak rite chuan a rawn nghawr dup dup a.

Ina awm a nuam lo va, rama awmin in lam a ngaihtuahawm

bawk si. A chang phei chuan, “Japan -ho khaw chhungah an lo

lut,” tiin lo lama mi an ral khel thul a. Thlabar reng rengin

chumi kum chu hman ral a ni a. Biak inah leh fianriala ]awng]

ai ri chu a thum chur chur a. “Kan ramah Japan an lo lut lo

vang,” tia lo sawi tawk lah bo lo. Mahse, chuti ang hrilhlaw-

kna chu tu nge ring ngam ang?

}angrual sorkar chuan nawrpui an han thlak ve ta a. Ja-

pan-ho chu an nawr let ta a.

Kum 1945 favanga hnai tawh a. America tlangval,

thlawhna sipai Major Claude Eatherly-an an sawrkar siam

chhuah atom bomb thar chu August ni ruk ni takin chhak lam

panin a thlawh chhohpui ta veng veng mai a. Japan khawpui

11

ang sa channa ah an kal a. A kaptu sa tlem zuahin a bak chu an

sem fai leng thin a. An sem dân pawh a rualkhai ngawt asin, a

kal apiangin inzât theuhvin an chang a, nau paw chungin nu kal

ve ta se, a nau puak lai nen lam chan an nei a ni. Lui an kal

pawhin chutiang tho chuan inzât theuhvin an insem, ramhnuai

thei pawh lo se chuti bawk. Thlai hnephnawl nei tha te chuan

an thenawm khawvengte an sem a. Tûnlai anga inleisak leh

hralh a awm ngai lo. Ran neiin ran talh se, chhûngkhat laina leh

thenawm khawvengte sawmin an eiho tel tel thin.

Chutiang chuan a nei zawkin neilo zawkte an sem a;

thawk thei zawk te‟n thawkmawhte an peizawn a; hausate‟n

retheite an tuamhlawm thin. Chuvang chuan mi rethei te tan

pawh nun a hrehawm bik ngai lova; mi hausate tluk thovin an

hlimin nuam an ti ve thin a ni.

Tlâwmngaih chhuah tûr hian hun bi a awm hran lo; in lam

a ni emaw, ram lam a ni emaw, chhun a ni emaw zan a ni

emaw, a tul dân azirin an thawk mai thin a ni. Chuvângin mi

tlâwmngaite tan chuan tlâwmngaih chhuahna tûr a tam mai a.

Ram chhuahna ah te hian riahbuk sual lo tul ta se, tlâwmngai

chuan hnatul zawng zawng an thawk thuai thuai a; eirawng an

bawl a. Ei hunah erawh chuan upa zawkte‟n an bar hunah

chauh an bar ve a; upate kham hmain an kham leh thuai thin.

Hmasâng ata tawh Mizote zingah tlâwmngaihna hi a par

vul hle thin a. A chhan chu nu leh pate‟n an fate tlâwmngai

tûrin an zirtir a; chhûngkua atanga inzirtirna kal zel chu, zawl-

bûkah leh chhiatni thatni ah an zir chhunzawm zel a. Zawlbûk

chu tlangval riahkhawmna bik tûra sak a ni a, tunhma chuan

khaw tinah a awm thin. Zawlbûkah chuan upaho in hmânlai

chanchin te, ramchhuah thu te, mi tlâwmngai leh huaisen chan-

chin te, indo leh inrun chanchin te an sawi thin a. Mi huaisen

leh tlâwmngai te khawsak dân leh an hauaisenzia te an sawi

thin. Chutiang mite chanchin chuan tlangvalte chu a fuihin a

kaihruai thin a. Tlâwmngaih chhuahna hun leh hmun te hriain

12

kawng tinrêng ah tlâwmngaih chhuah nachang an lo hriat phah

thin a.

A tawi zawngin sawi tai la, Zawlbûkah chuan huaisen te,

taihmak te, tawrhchhel te, aia upa zah te, inngaihtlawm leh

thuhnuairawlh te, khawtlang tana hna tha thawh dân te, mi

dângte tana thawh theih chi hrang hrang te an inzirtir in an in

kawhhmuh thin a. Chuvângin zawlbûk an lo nei thin kha mi

tlâwmngai chher chhuahna pum tha tak a lo ni.

Kan pi leh pute huna tlâwmngaihna a vul that em emna

chhan pakhat chu ngaihsan nachang an hria leh, mi

tlâwmngaite chawimawi nachang an hria kha a ni. Mi rethei leh

chanhaite tanpui thintu, mi mangang leh thlabarte chhana thla-

muan thintu, mi kawl, sakawlh laka midangte chhanhim thintu,

ralpui leh tual-ral laka mite phaw leh an thlavang hauhtu tlang-

val tlâwmngai te chu sechhun khuangchawi nikhua te, chawn

leh lam chang te in lal leh upa te‟n huai no “Nopui” an tih mai

chu an dawmtir thin a. Chu chu inchawimawina ropui tak a ni.

A hunlai na nâ nâ chuan chutiang tluka inchawimawina sâng

leh ropui a awm chuang lo. Anni tan chuan tûnlaia Nobel Prize

an tih te ai a nep chuang lo, lâwmman hlu chungnung bîk a ni.

Tlâwmngaihna hi khawtlang dân ang maia kan ngaih a ni

nachungin tlâwmngai lo te chu dân bawhchhia a inpuh theih si

loh, leichhe inchawitirna chi pawh ni silo; tlâwmngai tana

hming thatna, tlâwmngai lo tana hming chhiatna awlsam tak si

a ni. Fak leh chawimawi beisei vanga tih a ni hauh lo na in fak

leh chawimawi vangin a zual zel thung si a. Mitin in kan bat

leh tih tûr ang thawthanga ngaih theih; mahse, inphut ngaw-

tna chi lah ni hauh thung si lo. Amaherawhchu, thalai nula

leh tlangval lakah beisei san bik a ni a, pawlho zingah te,thian

leh thian karah te, thenawm khawvengte lakah te pawh

tlâwmngaihna hi awm ngei tûra beisei a nit lat. Chu mai pawh

chu a la ni lo, chhûngkua ah te, nupa kar ngeiah pawh hian

tlâwmngaihna chu a awm a ngai thin.

135

tum?” tiin Lalin Thanzauvi a zawt a.

“Ngaihtuah phei chu ka ngaihtuah ve bawk a; mahse, ka

hmanhmawh lem lo. Hman zana kan zirtirtupa chuan, „America

rama an en fiahnaah chuan, kum sawmhnih tlin hmaa pasal nei

ai chuan a hnu lama pasal neite an hlawhtling zawk a, in]hen

an tlem zawk,‟ a ti a. Kum sawmpasarih chauh ka la ni a, a

sawi hnuah phei chuan kum sawmhnih tlin hnu ngeia pasal

neih ka tum ta deuh tlat a ni,” tiin an Y.M.A. inkhawma an zir-

tirtupa thu sawiin a rilru a hnehzia leh tun hma reng pawha

pasal neih a hmanhmawh loh thu a u chu a hrilh a.

“E, Thani, pasal neih i hmanhmawh loh zawngin fimkhur

viau ang che. Mipa hi zawng an mak khawp a, hmeichhiain

awm dan kan thiam loh phei chuan mi tihmualpho pawh hi an

hnial lo a nia, uan mai maite hi an ching lehnghal a. Kan sawi

tak Chhiarkungi pawh hi dik tak chuan pasal neih duh tawh

renga nei a ni hlei nem, an laklawh a, nei lo thei lovin an in-

siam a, an innei ta mai a nih kha. Nang zawng thil ngaihtuah

dan i thiam hi, tu lakah mah intihlaklawh tum lo vang che. }ha

takin awm la, pasal ]ha tak i nei dawn nia,” tiin Lali chuan

Thanzauvi chu fimkhur taka awm turin a fuih sauh sauh a.

Thanzauvi chuan a u Lali hnenah, Ka u, nang, ka u

Neihkima nena in induh hma hian ngaihzawng engzat nge i lo

neih hman?” tiin nui chungin a zawt a.

“Chutiang te an sawi an sawi ngai lo ve, i uin a hua ang

asin,” tiin a chhang a. Chutiang chuan titi khawchang an sawi

dun a. Hlim takin an inkawm thin.

Y.M.A. inkhawm zana zirtirtupa thusawi chuan Thanzauvi

rilru a hnehin a hruai nasa hle mai a. A tan chuan zirtirna sawt

leh hlawhtling tak a ni a, “Nula tlangval inkawmnaah hian in-

nel lutuk a ]ha lo a nia. Hmeichhia leh mipa chu kan taksa a

danglam a, innawh innawh takah chuan tum loh ang taka awm

theih a ni a. Chu chuan sual a hring a. Kumkhaw awm dan tur a

fel lo lama siamtu a ni a. Mihring khawsak dan a tihniamin a

134

“Sawi chhawn leh chi ni tehlul e a. „Nupui pasal inneih

hma lutuk chu a ]hat lohna kawng chi hrang hrang a awm‟ a ti

a. „Taksa bung hrang leh ruh chuktuah a puitlin tawk hmaa

hmeichhiain pasal a neih chuan hrisel lohna an nei duh a. A bi-

kin chhul chak lo an vei duh a. A taksa ]hang zel tur pawh a tet

hlen phah thei a. Fa an neih nghal loh chuan a pawi nep deuh a.

Fa an neih nghal mai phei chuan an nih tur ang an phak lo deuh

zel ]hin a ni,‟ a ti a.

“E, Thani chu a va mak ve. Ka lo la hre ve ngai hlek lo

asin. A ]hat lohna dang eng nge sawi a la neih?” tiin a zawt zel

a.

A sawi deuh ]euh mai a. Mahse, ka hre kim tawh lo vang.

„Nupa inneihna hi thil nuam hlir a ni lo va, kan inneih hian hre-

hawm tam tak kan nei tel ]hin a. Chung hrehawm lo thleng

turte chu tuar khawchhuak zo turin taksa leh rilru a puitlin tawk

a ]ul a. Puitlin tawk hmaa inneiten hrehawmna a lo thlenin an

tuar chhuak peih thin lo va. An in]hen leh mai ]hin a ni. Tin,

mipain nupui kan neih hian, an mawina kha rei lo deuhah a

chuai leh mai dawn a. Fa an han nei ang a, an chul rap rap mai

dawn a ni tih hriat reng tur a ni. Chu chu hre sain an lo chhiat

deuh hnuah pawha sit leh mai lo tura rilru insiam sa a ngai a ni.

Kan nupuite an la mawi zel kan duh chuan an thawmhnaw kan

ngaihtuahpui tur a ni,‟ tih thute a sawi a. Chutiang lam thu chu

tha tak tak a sawi teuh mai a. Ka sawi chhawng thiam lo zawk

a ni.”

“A van han sawi dik tehreng em! Pasal neih te hi a nuam

tur hlir emaw ka lo ti rawk a.Hrehawm a lo tam zawk daih mai

a. „Hmeichhiain hrisel loh nan an hmang duh‟ a tih pawh chu

ka awih hle mai. Chhiarkungi hrisel lohna te pawh hi chutiang

vang chu a ni ngei tak ang ka ti. Thil mak tak a nih chu maw

le,” Ka awih zawng tak a ni.

“}hiani, nang, tun hma khan pasal neih tur hi i lo

ngaihtuah chhin tawh ngai reng em? Eng tika pasal neih nge i

13

Tlâwmngaihna chu Mizo te nun phuarkhawmtu,

khawtlang nun tinuamtu ber pakhat a ni a; hla phhuah thiam

Rokunga phei chuan ropui a ti khawp a, Mizote zingah hian a

vul reng lo pal hang tih a hlau va:

“Aw tlâwmngaihna hlu, aw nunna par,

Kan tlangram nuam hmun sangah hian;

Kum sang tam tak pawh ral mah se,

Zamual liam lovin ding reng rawh”

a ti hial a; chu mai pawh chu tawk ti lovin, a chhuang êm êm a

ni tih lantir nân:

“Ka chawi ang che sakhming hluanin,

„Zonunpar mawi‟ ka ti ang che,” a ti hial a ni.

Tlâwmngaihna hi a mi a zirin a hrang deuh hret hret thei

ang. Naupang tlâwmngaihna âwm chi a awm a, thalaite

tlâwmngaihna chi a awm bawk a; chutah pawh chuan tlang-

valte tlâwmngaihna tûr leh nulate tlâwmngaihna tûr chi a awm

hrang deuh a ni.

Naupangte tlâwmngaihna tûr chu aia upa zah te, an thu

awih te, an tirh hnial loh te a ni a. Miin ei tûr pe se an la mai

ngai lova, „ka châk lo ve,‟ an ti thin. Tin nula tan pawh

tlâwmngaihna tûr kawng tam tak a awm. Anmahni kâwmtu leh

rîmtute laka hawihhawm chhuah chu thuhran ni se, thenawm

khawvengah damlo leh mi bawrhsawm, khawsak pawh rel thei

manglo an awm chuan an rawng bawlsak te, tuichawi, buhden

leh thlei te leh an inchhûng mamawh dang lo tihsak; mi chhiat

that ah theih ang tawka lo tawiâwm te a ni.

Tlangvalte tlâwmngaihna chhuah theihna tûr kawng phei

chu a tam lehzual a ni. Ramchhuah leh chhuahvah nikhua ah in

lama hmeichhiate chetna ang chi zawng zawng, thing fawm, tui

chawi, eirawngbawl, chawei siam leh seng fell eh thlengin

tlangvalte tlâwmngaih chhuahna chi a ni a. Tui tla leh mibo

zawn te, damlo leh mitthi zawnte, damlo menpui te, mitthi lu-

men te, zualko tlan leh thlan laih te, khawhar riahpui te, sa(sa

14

sualin khaw chhunga sa a she hian „sa a tla‟ an ti thin) a tlakin

chhuhsak tûra um te, hriat lawk lohin chhiatna lo thleng thut

thei chi lei min te, in kang te, ram kang thelh ngaite ang chi ah

pawh tlangvalte‟n tlâwmngaih chhuah a tul thin.

Hun kal zêlah hmana tlâwmngaih an chhuah thinna ang

thil thenkhat chu la chhunzawm zel theih chi tam tak a la awm

nâ in thenkhat erawh chu tûnlai hun nena inrem chiah tawh lote

pawh a awm nual mai. Sa-in ran a seh ngai tawh meuh loh

avang leh ran kan khung tak deuh vek avângin sa tla um te a

ngai tawh lo va. Damlo leh mitthi zâwn pawh motor-a inphurh

mai a awlsam tawh avângin, ngai tawh lo tluk a ni. Tunah

chuan biakhlatna tha tak tak, rang leh chak zawk a tam tawh

avângin zualkova tlân pawh a ngai tawh lo. Amaherawhchu

khawvela kan awm chhung hi chuan rethei zawk te, harsa zawk

te an awm kumkhua dâwn. Chûng mi te lakah chuan

tlâwmngaih chhuah theihna tûr chi kawng tam tak a la awm.

Thangtharin tlâwmngaihna kan la chhawm nun theih tûr

awm chi tam tak zingah pawimawh deuh mai ni a lang pakhat

chu aia upa zah hi a ni. Aia upa zah tih hian naupang atanga

puitling, nula leh tlangval atanga nu leh pa thleng pawhin a

huam thei ang; tute pawhin mahni aia upa kan nei theuh si a.

Aia upa zah hi tlâwmngaihna pêng zinga pakhat, tute

pawhin kan vawn nun reng chi a ni. Naupang chuan an aia

upate an zah tûr a ni a; zah han tih hian an thu awih ti ila a dik

zawk mah awm e. Amaherawhchu, thil tha lo tûr thleng thleng

chuan a kawi a ngila zawm vek chu a dik kher lo mai thei.

Naupang zawkin upa zawk te thu an zawm lain upa zawte

pawhin naupang zawkte chu an dimdawi thiam tûr a ni a; duata

an tana tha tûr kawng kawhhmuh tûr a ni. Chu chu a tu ve ve

tan pawh tlâwmngaihna a ni. Tichuan naupang zinga a upa deu-

hte pawhin an aia upa, nula leh tlangval te, nu leh pa, pitar pu-

tarte pawh an zahin an thu an awih thin tûr a ni. Chutiang zel

chuan tute pawhin mahni aia upa zawk te chu zah thiam theuh

133

Nula lerh tak, ngaihzawng thlak zung zung mi a ni. An khaw

tlangval Neihkimia nen an innei a. Kum rei deuh an inneih

hnuah pawh fa pakhat chauh an hring a, chu lah chu mi ang

mang lo, sawngnawi deuh hi a ni a. Lali rilru chu a hrehawm

hle mai thin a. }hiante zinga awm pawh nuam a ti lo.

Amah tak phei chuan inchhuanlam nachang a hre lem lo

va. Mi lepchiah, nulat tlangval kawnga mahni taksa roh

nachang hre lova intihbawlhhlawh ching mite chu fanau lamah

hian an hmuingil duh lo bik a ni tih a hrethiam lo va. A van-

duaina chu chan tawka khawrel, vanduaina satliahah a ngai mai

a ni. Lali pasal Neihkima nauvah chuan tleirâwl ngo deuh, sa

pan lam, hnar ngul sang deuh ret rawt Thanzauvi a awm a. A

hmel a chhe lo va, a nungchang a ]ha a, mi hlim thei tak a ni

bawk a. Mi ngaihsan a hlawh em em a. A u Lali nen chuan an

feh dun ]hin a. }hian dun ang mai hian an inkawm ngeih a.

Thukhawchang eng eng emaw an sawi dun luam ]hin. An

kawmchhakte chhung zingah chuan nuthlawi naupang te, fa

pakhat neia kir leh Chhiarkungi a awm a. A tleirâwl chhuah hli-

mah tlangval a ngai a, an innei a, a hrisel thei ta lo va. Chutia

in]hen leh ta chu an ni a.

Ni khat chu Neihkima te lawm zuiin lovah an feh a. Lali

leh Thanzauvi chu an pahnih chauhvin an lovah an feh dun

thung a. Thanzauvi chuan a u Lali hnenah, “Ka u, Chhiarkungi

hrisel lohna hi pasal neih hma lutuk vang kha a ni ang ti rawh,”

a ti a. “Chutiang a ni dawn em ni? Hrisel lohna te chu vanduai

vang a ni ve mai a. Pasal neih hma leh hma loh lam thu a ni lo

vang a. Engtiziaa chutia ti nge i nih?” Lalin a ti a.

“Hman zana kan Y.M.A. inkhawmah Ziri pa (an khaw Pri-

mary zirtirtu a ni a) in nupui pasal inneih thu a sawi a. Inneih

hma lutuk ]hat lohzia a sawi tel nual a. A thu sawi chu ka

pawm zawng tak a ni.”

Eng thute nge maw a sawi le? Sawi chhawn leh chite a nih

chuan min han hrilh ve teh.”

132

Ngaih lai tuaite lung hnem aw ...

Hla thu chu a lam kim thei tawh lo va, a chang changin a

rawn sa zawm leh thin. Chumi nia Chhingi thing phur chuan tu

mah hmuh a duh lo va, eng mah hmuh fiah theih aram a nei

bawk hek lo.

Nikhua a lo rei a, khawhar lungchhiat a lo reh a. Thla tam

deuh a vei hnu chuan Rengpuii chu Aizawl dawrkai tlangvalin

a rawn bia a. Tlangval hmel]ha leh hausa tak a ni a, zu a in lo

bawk a. Thla khat lai a chamchilh hnuah chuan Rengpuii

pawhin a lo ngaina ve ta deuh a. A hmangaih ber lah beisei tur

a awm tawh bawk si lo va, neih mai a rilruk ta a. Lehkha an tar

a, a ni a lo kimin mawi leh ropui takin an innei ta a ni.

Thanchhingi erawh chu a beidawng duh mai lo va. A mu-

mangah te hian Chawngbuanga a lo haw a, hlim takin an lo

inkawm ]hin a, “Eng pawh ni sela, ka nih nih ka ni mai ang a,

kum thum pawh a la vei hman lo va, ka nghak zel rih phawt teh

ang,” tiin a rilru a tinghet sauh sauh a.

Ni khat chu a thingrem a hawng a, lehkhathawn hluite a

ching chhuak a, “Ka chanchin eng ang pawhin miten lo sawi

mah sela, keimah a]anga i hriat ngat a nih loh chuan lo ring duh

suh ang che,” tia a ziak kha a han chhiar fuh a, a rilru a harh

deuh huai a, “A thih thute pawh hi dawt a lo ni reng thei asin

aw, thuthang dik lo lo ni hlauh sela ka va han ti em!” a ti rilru

a. Amah a han inhnem chawp a. Beidawng angin lang mah

sela, beiseina a chher chawp a, suangtuahna hmangin hun thar

lo thleng tur a thlir lawk a. Ama sawi ngei a hriat hma chuan

beidawng lovin a nghak zel rih dawn a ni. Nghah chhuah mi ni

tak ang maw?

Bung 7

Lali kha chu Rengpuii te anga rilru nghet pu mi a ni lo va.

15

tûr a ni.

Nula tlangval tan nu leh pate thu zawm chu aia upate

zahna kawng chi khat, tlâwmngaihna in a ken tel tlat a ni. Tin,

pitar putar te zah thiam hi thalai-nula leh tlangval te tih tûr a ni

a; nu leh pate tan pawh tarte chu zah thiam tûr a ni a; duata an

rilru tina lo zawng tûra awm thiam tûr a ni bawk, chu pawh

tlâwmngaihna tho a ni.

Dân naranin upa zawk leh kum tam zawk na na na chuan

thil tawn leh tawh,hriat leh paltlang an lo ngah tawh zawk nge

nge a, chuvang chuan naupang zawk te ai chuan an hre tamin

an fing zawk thin. Chu chu hriain hnam changkang leh hnam-

puite chuan upate chu an ngaisangin an ngai ropui thin a. An

zah a, an ngaihsak a, an rawng an bâwlsak thin. An nun

khawhar tûr te, an tar tawh vânga an chak lohna leh an hriselna

lo tlahniam vânga harsatna chi hrang hrang an neih theih mai

tûr te thlengin an hriatthiampui a. An mamawh apiang an tihsak

a, an hlim theihna tûr kawng an zawnsak thin a ni. Kawng eng-

kimah an dah lal a, an thu an hla an ngaichângin an zâwm

thiam thin. China-ho phei chuan tarte hi an ngaisang thiam

khawp a, “In chhûngkuaah pitar pitar an awm chuan lunghlu

man tam tak in kawl a ni tih hre reng rawh u,” an inti hial zu

nia. Juda-ho pawhin, “Lu tuak chu ropuina lallukhum a ni a,

felna kawngah hmuh a ni,” an ti a, “Tlangval ropuina chu an

chakna hi a ni a; tarte mawina chu an lu tuak hi a ni,” te an lo ti

mek bawk.

Vawikhat chu Grik putar pakhat hi ennawm en tûrin a kal

boh boh a; Grik ho thutna lamah a va kal a, an lo ngawi thup

mai a. Rom mi ho zingah a va kal leh a, anni ho chu an lo ding

suau thung a. A hnuah mite chuan, “Grik-hovin finna an hria a,

Rome ho erawh chuan finna chu an nunin an entir a ni,” an ti.

Chu chuan fing leh changkang zawkte pawhin upate hi an lo

zah hle thin a ni tih a tilang a ni.

Mizote pawh hian tunhma chuan upate hi an zah thiam hle

16

thin a; an thu an awih a, khawii hmunah pawh an tirhin an hnial

ngailo. Kalkawngah pawh tawk se, kawng an kian a; rit phura

an hmuh phei chuan an chhawk a; awmkhawmnaah pawh an

aia upa an lo kal phawt chuan thutna an lo kian thuai thuai thin.

Upa, lu tuak var vo angte hi chu mahni chhungkaw tan

chauh pawh ni lovin, khawtlang, ram leh hnam tan pawh an za-

hawm a, chhuanawm an tling hial a ni. Keimahni ngei pawh hi

nakinah chuan kan la upain kan la tar ve ang a, kan lu te pawh

a la tuak ve ang. Chutih hunah chuan naupang zawk ten min

zah leh min duat te kan la duh em em dawn; chu vangin tuna

kan zinga upa leh tar awmte hi theih ang tawkin i duat thiam

ang u; chu chu tlâwmngaihna kan chhawm nun zêlna kawng

pawimawh tak pakhat a ni si a.

**********

TIH TÛRTE

1. Hengte hi a thu anpui dah rawh:

a) chan b) thinlung c) thlabar

d) sakhming e) zamual

2. Heng thu ep hi han ziak teh:

a) harsa b) thatna c) rethei

d) rang e) tlangval f) ngaihsak

g) hrehawm

3. In zirlaiin a sawi angin tlâwmngaihna awmzia sawi la, a ken

131

duh lo a nia,” tiin an chhuanlam a. Chawngbuanga nu leh pa,

a ]henrualte leh Thanchhingi leh Rengpuii-te tuar dan zawng

zawng chu sawi sen a ni lo.

Tuk khat chu a pain Chhingi hnenah, “Chhingi, i nau hruai

la, kan thlam thing kha va phur ta che, in phur thei lawk lo va,

miin an phur zo mai ang,” tiin thlam ram thing phurah a tir a.

An unauvin an kal dun ta a. Lalhminga chuan kal pahin sava a

veh a, a u a um phak lo va. Chhingi chuan amah chauhvin

thlam hlui chu a va thleng a. A lawm rawih nia a dinna ngaiah

khan a han ding leh a. An chul hlui chu a thlir a, a lawm rawih

ni te kha a hre chhuak uai uai a, an bung tur kal paha an hla

sak chang tawp ber:

Tinkim dawn zel ila,

Tukram chul hun tur te;

Lenrual kim ten kan tuanna tlang

Nghilh ni awm tak ang maw?

an tihho laite kha a hre chhuak a, “Mihring hlimna leh thlawh-

hma hi thuhmun reng a lo nih hi, rei lo teah a lo vul a, rei lo

teah bawk a chul leh mai a,” a ti rilru a.

Khawhar taka a hawi vel ruai ruai lai chuan thlam char

thing zar rovah chuan ]huro mal tlat pakhat te hi khawhar awm

deuh mai hian a lo hram det det a. A han en a, amah anga

khawhar, tihlimtu thin pakhat mah nei lo ang hi niin a hmu a.

Pi, Romani hla:

}ah lai ni kawlkung zamual a liam thei lo,

Lawm lai Parte lungchim taka then zawng chu aw;

Ka riang lua e, lungduh sul hnu hmun hlui nghak,

}huva awm har chun lo, aw i dungthulin,

a ti a, a zai riai riai a. A chang tawp lam phei chu a sa tha hlei

thei lo va, mittui hru chung zel hian:

Par chhingchhengte an vul leh dawn khua thalah,

Dawn har mi hril khua romei a zam thar leh e;

Kei chu riang hlei fam rolung ...

130

“Ruang la sipaiho chu tu mah chhuak an awm lo va, an thi vek

a nih ka ring,” tih thu a sawi bawk a.

Chu thu chu Aikunga leh a lova feh tlangvalho chuan an

hriat a]angin Chawngbuanga a thi ta ngei niin an ring a. Pawi

an ti em em a, khaw chhunga a rik chhuah lehnaahchuan,

“Chawngbuanga te pawl chu tu mah dam chhuak awm lovin an

thi fai vek a ni awm e,” tia sawi a lo ni leh ta a.

Khua a la thim fel meuh lo va, Thanchhingi chuan zanriah

chaw ei a siam a. Chaw a lo khawrh lai takin, a nau Lalhminga

kha hmanhmawh takin a lo lut a, “Ka nu, u Chawngbuanga

ralin an kap hlum a, a chhungte tunah sawn an ]ap an ]ap mai,”

tiin makpa hual Chawngbuanga a thih thu a rawn sawi a.

Thanchhingi tan insum zawh rual a ni ta lo, “Awi!” a ti a,

khumah a bawk chho thlawrh a, a ]ap khur ta char char mai a.

Tumah chaw ei thei reng an awm ta lo. “Chhingi, insum deuh

rawh khai, nula i nih hi, miin an hria ang che,” tiin a nun a

thlem a. Mahse, Chhingi lungchhia chu chuti maia thlem daih

theih chi a ni lo. A na em!

Zan khuain chhin khat te pawh a chhing lo va. Chawng-

buanga thuchah zawng zawngte kha a han ngaihtuah nawn leh

thin a, thu thi mai mai an lo ni zo ta a. Khawvar veleh a tho

thuai a, a thingrem a hawng a, thlalak leh lehkhathawn hlui te

chu a han phawrh a. A mittui a tla zawih zawih a, “Vanah

chauh lo chuan kan inhmu tawh dawn lo chu a ni mai tak si a,

kan kum thum chhug chu a rei dawn mang e aw,” a ti a. “Ka ]

awng]aina kha chhan tlak ni lo mah sela, Kohhranho ]awng]

aina tal khan a chhan thei lul lo em ni chu aw?” a ti a. A rilruin

Pathian a mawhchhiat ta hial a ni.

Chawngbuanga thih thu lo thang ta mai chu mak an ti em

em a. A khuain an sun a, a ruang men tur awm lo mah sela,

nula leh tlangvalho chu zankhuain an inah an zai tlaivar zak a.

Upa puithu deuh deuhte chuan, “A sakei kah zana sakei chunga

a chuang kher kher kha zawng a fel lo a ni, hetiang hi upain an

17

tel te tarlang bawk rawh?

4. Heng hmang hian sentence han siam teh:

a) thlabar b) zah c) ngaihsak

d) suau e) thlawhhma f) thuhnuairawlh

g) tuarchhel

5. Heng te hi han hrilhfiah teh.

a) sem sem dam dam b) thian chhan thih ngam

c) sat la d) tuamhlâwm

e) zualkova tlan f) mi zawn

6. Tlangval ten engtin nge tlâwmngaihna an lantir ang?

7. Chinese, Juda, Grik leh Rome hovin upate an zah thiam dân

te kha sawi la, i tân zawm ve theih a nih leh nih loh pawh sawi

zawm nghal rawh.

8. Tlâwmngaihna chungchâng hla phuahthu Rokûnga ni lo, hla

phhuah thiam dâng te phuah hriat i nei em? I neih chuan eng

ang takin nge an phhuah han sawi the.

9. Engvângin nge aia upate kan zah ang? Tarte kan zah dân tûr

han sawi teh.

10. Hmânlaia tlâwmngaihna an lantirna thin, tûnlaia rem ta

chiah lo i hriatte han sawi teh.

18

ZIRLAI – 2

HUAINA

R. H. Rokûnga

Huaina hi kawng hnihin then theih a ni a; kawng khat chu

taksa lama rumrawt huaina a ni a, kawng khat chu rilru lam

huaina a ni. A hmasain taksa lama huaina thu hi lo sawi rih hlek

ila. Hemi lam panga huaina hi a hun leh a tulnaah chuan huaina

tûl tak leh tangkai tak pawh a ni a. Miin a tûlna tak leh tih loh

theih loh thilah heti ang huaina hi a tlakchham chuan

mualphona leh hmuhsitna nasa tak a hlawh thei a. Tisa lam

tihhrehawmna tûr hmabâka a awmin ngam ta lo sela,

mualphothlâk tak a ni ngei ang.

England lalnu Mary lal laia Protestant-ho an tihduhdah lai

pawhin, Archbishop Granmera chu hâl hlum tûr zingah a tel ve

a. Nimahsela, a huai tawk loh avângin martar chan chu a ngam

ve ta lova, roreltu te hmaah chuan a rinna chu a phat ta a. Ni-

mahsela, hâl hlum tûr chuan a titlu tat ho a, an hâl hlum ta. A

tul hun leh loh theih loh hun a lo thlena, tuar tûr ang tuar ngam

leh si lohna hi mualphothlâk leh hmingchhiatthlâk tak a ni.

Chutiang huaina nei te chuan a hun leh tihmâkmawhna a lo

thlenin zangkhâi takin an tuar thei a, thilpêk ropui tak dawngtu

te ang mai an lo ni thin. Chutiang mite chu mi awhawm tak an

ni.

Mi huaisente hi tam tak an awm a, sawi sen pawn an ni

lovag. Thil nung zingah chuan sap ui “Bulldog” an tih ang chi

hi a huai hle. A thil seh tawh chu a hrawkah pawh rêk vak mah

sela, a thih tawp hma loh chu a thlah duh lo an ti a. Tin, sava

zingah chuan „Game-cock‟ an tih chu a huai êm êm bawk.

Chutiang sava chu, vawi khat pawh sihal hian a note a laksak

ngawt mai a, a bei ve ta vak mai a, a lim nghek a, a mit a chuk

129

Thailand) ram zawng zawng an la zo tawh a. Singapore leh

Burma hi an hmabak chu a ni tawh mai a. An inchhek nasatzia

enin an huphurhawm hle mai. Nulate nen khan min lo ]awng]

aisak ang che u,” tiin a ]hianpa Lianvela hnenah lehkha a

thawn bawk a.

“Chawngbuanga sipai lo haw hunah Rengpuii nen an in-

nei dawn,” tih thawm mi sawi a hriat avangin Thanchhingi rilru

chu a nuam lo em em a. Chumi thuah chuan Chawngbuanga

hnenah lehkha a lo thawn tawh a. Lianvela-te lehkha lo thlen

rual chuan Thanchhingi pawhin lehkha a hmu a, “Rinawm

takin lo awm rawh ka tih che kha, chu lo thu dang eng mah ka

nei lo. Ka awm loh hlanin ka chanchin eng ang pawhin miten

lo sawi mah sela, keimah a]anga i hriat ngat a nih loh chuan lo

ring duh lo vang che,” tiin a rawn thlamuan a. Chuta chinah

chuan a lehkha an hmu ta lo vang vang a. A lehkha hnuhnung

ber a ziak ni chu January 15, 1942 a ni.

January thla „Tunlai Chanchinbu‟ a lo chhuak a. Chu tah

chuan thu thar danglam tak a lo chuang a, “Japan-in Singapore

khawpui a la ta, }angrual sipai tam tak an thi a, tam tak chu a

nunga man an ni,” tih thu a awm a. Chumi thu a chhiar lai

chuan Rengpuii hmai chu a sen awp awp a. Paho ]hu khawm

chuan Chawngbuanga ngaihtuahawmzia an sawi zui bawk a.

Rengpuii rilru chu a hrehawm em em a. Chawngbuanga a thi

nge Japan-in an man? Chanchinbu-in engmah a sawi tel si lo.

Thla khat lai a ral hnuah pawh chuan chanchin danglam

eng mah an hre thei chuang lo va. A chhungte an beidawng a,

a ]hiante an mangang em em a. A nu phei chuan hmuh leh reng

a inbeisei tawh lo va, a ]ap a ]ap ]hin a.

Nikhat chu Burma sipai lo tlanchhia, Luglei lam pan turin

Aikunga thlamah chaw a fak a. Aikunga-te chuan indona chan-

chin te an zawt a. Singapore khawpuia awm an ni a, an awmna

chu Japan-in an rawn la ta mai a. A vanneih asiamin mi dang

panga nen an lo tlan chhuak thei hlauh a ni tih thu a sawi a,

128

che, ka dam zel e tih lo hrilh ang che,‟ a ti asin,” a ti a. A nu

chuan, “A nih tak chu, hun remchangah i la chhang ve dawn

nia,” a ti a. Chhingi rilru a hlim hle a.

Thanchhingi tan lehkhathawn ziakna remchang a vang em

em a. Zing khawvar tirhah a tho va, buh hak a lawk a, buh a

deng a, a den zawh veleh chaw ei a siam thuai thuai a. Muang-

chang lo takin ]ukthuan an han ei a, an ei kham veleh chaw a

fun a, feh turin a insiam nghal a. Ni lengin lovah hna a va

thawk a. Tlaiah a lo haw a, thim dawnah in a thleng a, zanriah

an han ei a, an khamah vawk chaw chhum a tul a. Hmui a la a,

la a kai a, vawk chaw chhum chu a vil pah zel a. Rei vak lovah

inlengho an lo thleng a. Zan lai thleng dawn dawnin an han

meng leh a. A hnathawh laklawh pawh sawi lovin a inlengte

chuan lehkha zialah an lo tir chhen a. Inleng an haw a, rei lo te

chauh mut hahdam na hun a nei a. A tih dan pangngai ang

bawkin a tuk var]ianah buh deng turin a tho leh ]hin a ni. Chu

chu thingtlang lo nei mi nulate khawsak dan a ni a. Pathianni-

ah lah inkhawmna tam tak, a karlak inkawmna hun a khat tlat

nen, nula tan chuan lehkhathawn ziakna hun remchang hi a

awm mawlh lo va ni.

Lehkhathawn ziakna hun remchang a nei lo tih a nuin a

hriatthiampui a. Inrinni a lo thlenin, feh lova in lo nghak turin a

ti a. Chumi ni chuan Thanchhingi‟n a lehkhathawn chu ngun-

thluk takin a ziak thei ta chauh a ni.

Lucknow khuaa rei fe an awm hnuin, Chawngbuanga-te

chuan ral ram an pan a. Burma ram chhim lamah Singapore

khuaah an awm ta a. Chuta ]ang chuan a ]hiante lehkha a

thawn leh a. An awmna hmun ralmuan lohzia te a hrilh a. An

Kohhran upa Thangliana pawh lehkha a thawn a. Inrinni zan ]

awng]ai inkhawma ]awng]aisak turin a chah a. A chah ang

ngeiin, a lehkha an hmuh hnu Inrinni zan hmasa berah chuan

Kohhran hovin an ]awng]aisak ta a.

“Japan chu an chak khawp mai a. Kan chhak Siam (tunah

19

delsak der mai an ti.

Mihring zingah chuan Napolean-a te, Nelson-a te, Alexan-

der-a te hi mi huaisen, khawvel pum pui hriat tham te an ni a.

Napolean-a hi inkahna hmunah pawh silai mu sur tuar tuar leh

silai khu thim khung hnuaiah pawh chawlh a duh chuan a duh

hun hunah a muhil mai thei a. Tin, Admiral Nelson-a lah hian a

naupan lai pawhin, “Ka nu, hlauh chu eng nge ni ngai? Ei theih

lam thil em ni?” a ti mai bawk a. A puitlin hnuah French-hote

nen an inkah pawhin a mit lehlam chu silai mu in a per chhe

tawh a, a hnuaia hotu pakhat chu a zam deuh a, “Ka pu, en teh

saw, kan hmelma lamte saw an tam âwm hle mai,” a han ti a.

Ani chuan a mit tha lam zawk chu a hup hlauh va, a han thlir

ve a, “Eng mah ka hmu lo ve,” a ti tlat mai.

Alexander-a pawhin Persia ram a rûn tumin, “Persia sipai

chu an tam khawp mai, nuai tam tak an tling âwm e,” tia an

hrilhin, “Sa talhtuin beramte chu a tam avang maiin a hlau

chuang ngai em ni?” a tihsan mai a. “An thal kah pawhin ni a

khar thim khup khup thei mai asin mawle, ka pu?” an han tih

pawhin, “A hlimah chuan indo a nawm hle dâwn chu,” a tihsan

leh mai a.

Marathon indonaa Athen-ho leh Persia mite an inbeih

pawhin, Athen mi pakhat Cynegeirus an tih chuan Persia-ho

tlanchhiatna lawng pakhat chu a chelh tlat mai a, a lawng chel-

hna kut dinglam chu an han chhawksak hmawk mai a, a kut vei

lamin a han vuan leh mai a; a kut vei lam pawh chu an han

chhawk leh hmawk a, lawng tlang chu a ha talin a la seh tang

tang mai a ni an tih chu. Chung mi te chu huai tak takin an huai

a ni. Chutiang chu taksa huaina a ni.

Huaina kawng hnih zingah hian ka sawi duh zawk leh ka

uar duh zawk chu rilru lam huaina hi a ni. Taksa huaina chu

eng emaw châng chângin a tulna a awm thei chauh a, rilru lam

huaina hi erawh chu nitin leh darkar tin hian kan mamawh a;

hriat leh neih fo a tul a ni. Emerson-a chuan, “Ni tina hlau-

20

hawm tawn tûr nei lo chuan, dam chhung zir tûr te chu ala hre

lo a ni,” a ti a. Hemi lama huaina hi chu chhia leh tha hriatna

thiang tak atanga ngaihtuah a, dika kan hriat chian apiang

miten min nuihzat emaw, min fak emaw, chan tûr thil kan nei

emaw – chung lam chu engmah ngaihtuah lo va, thil tih ngam

zêlna leh tlang ngam zêlna hi a ni.

Kohhran zingah pawh hian huaina hi thil tul tak a ni. Ho-

tute leh khaipate chuan Pathian lehkhabuin min zirtir ang leh

dika an hriat chiang apiangah mipuite chu min zirtirin min

hruai ngam tûr a ni. Chutiang a nih loh va, mihring fakna leh

chawimawina ngawt an zawn chuan a dik loving a, kohhran

pawhin a sawtpui thei loving. “Mihringin an fak lo che a, Lal-

pa‟n a fak loh che ring suh.” Tin heti ang huaina ah hian rem-

hriatna pawh a tel tûr a ni bawk. Dik leh dik lo thlu mang lo va,

mahni tha tih zawng leh rilru kalna lam pang huai taka tawng-

pawng tan ruma, at huai an tih angte pawh hi a awm thei a. Kan

huaina tûr kawng chu dik takah chauh a ni tûr a ni.

Tûnlaiin Mizoramah hian mi ram awndân leh thil tih dân

kan entawn lai a ni a, rilru huaina kan neih a tûl hle. Thil tha

leh tihdân danglam miin lo ching chhuakin lo tit a sela, thil tha

tûr leh dik pawh ni mah sela, miten an nuihzatin an dodal a ni

thei e; chutah tak chuan rilru huaina kan neih loh chuan kan

zam leh emaw, kan zuai leh emaw a ni mai thei. Rilru huaina

nei mi lo tan chuan hlawhtlin a harsa hle dawn a ni. Mi

hlawhchhamna te avângin mi tam tak chu kan zam a, thil kan ti

ngam thin lo a ni. Miden-a chuan, “Miin thil eng pawh ti tûra a

theih loh chhan fiahna hmasa ber chu midangte chunga

hlawhchhamna awm kha thlir a tum thin vang a ni,” a ti a ni.

Philosopher Galileo-a chuan kum zabi 17-na lai khan,

“Kan awmna lei hian Ni vêl ah khian kalkawng a nei a, vir

chungin Ni khi a hêl thin a ni e,” tia a han sawi chhuah chuan

sap rama mite zawng zawng an nuih a za a, an hmusit hle mai

a, mi â let der ah an sawi theuh mai a ni. Pope leh an roreltu

127

Chhingi i nei duh ang em?” a ti a.

Thanchhingi chu ]awng tum lo ni awm takin a ngawi reng

a. Nakinah chuan, “Ka pa, in thu thu a ni ang chu, ka ngaih dan

chuan ka la naupang em mai. Tuna pasal ka neih chuan ka nau

te hnathawk thei an la awm si lo, in rethei lutuk ang. Mahse, in

thu thu a ni ang chu,” tiin aw dam takin a pa a chhang a.

“I duh lohnaah chuan tu lakah mah tirh luih che kan tum

lo ve. I thu thu a ni mai. Amaherawhchu nula te in lo ni ve ta a,

fel takin awm ang che. Nulat lai hian fel taka awm tur a ni a.

Tha takin inlengte bia la, zuamawm turin an awm ngai lo a

nia. Nula tan chuan fimkhur a ngai viau zuk nia,” tiin a pain aw

dam duaiin a duh zawng a hrilh a.

Pasal neih a la hun lem lo va, kan in chhung khawsakin a

la zir loh hi. }ha takin awm phawt mai ila, kan chhiat kan ]

hatin tum tawk an bo bik ngai lo ve,” a nuin a lo ti ve bawk a.

Chu chu an chhung thu tlukna a ni ta. Thanchhingi‟n pasal a

nei rih lo vang.

A zan lehah chuan palai chu an lo kal leh a. }ha takin an

inbia a, “Ka la naupang deuh e‟ a ti a nih awm hi maw,” tiin an

lo chhang a. Palaite chuan an nula biak thuah chuan an

hlawhchham chiang hle a ni tih an hre thiam a. Beidawng takin

an kir leh ta a ni.

Bung 6

Chawngbuanga chu an hmunpui Lucknow khuaah rei fe a

awm a. Chuta a awm chhung chuan lehkhathawn tam fe a ziak

hman a. A lehkha hmasa ber Thanchhingi‟n a hmuh zan chuan

a lawm em em a. A rilruah, tun hma lama a la hriat ngai loh thil

thar danglam deuh tak hriat thar nei ni hian a inhria a. Vawi

tam fe a chhiar nawn a. A nu hnenah, “Ka nu, u Chawngbuanga

lehkha ka hmu a, „I nu leh i pate kha chibai mi han buk ang

126

naah nu leh pate mitmei veng lovin, khumpui lamah te in duh

duhin in ]hu mai mai a ni an tih kha. Hnathawh ]ul lai a nih hi,

rei lutuk leng suh u.

Naupang thenkhat in thingnawi tel a te lutuk. Tleirâwl ]

henkhat, heng Thangzuala te ang pawl hi, in thingnawi telin

naupang fawm tir thingnawi tel pawh a tia lo. Mahni phu tawk

ang zelin in tilian tur a ni. Tin, kawngpui dung hi kan khawlai

nuam lai ber a ni a, fai takin mahni chan ]heuh phiah tur a ni.

“Aia upate tirh in hnial tur a ni lo. Khuangkunga a awm

em? A laiah hian lo chhuak rawh se (an rawn kai chhuak a). Ni-

zanah nu pakhatin Zawlbûk chhunga an pa kovah a tir a, zuk

duh chai lo va maw le. „I duh leh nangman ko rawh,‟ a tihsan

mai lehnghal a. I zak em Khuangkung, i sim ang em? I sim loh

zawngin kan sihsawi ang che. Mi dang pawhin hre rawh u. Aia

upate tirh in hnial tur a ni lo. Mahni inah theihtawp chhuahin in

chhungte in tanpui bawk tur a ni.

“Hmeichhe naupang infiam lai, an inkawibah lai te in

tibuai tur a ni lo. In dam loha thingnawi in keuh theih dawn loh

chuan in ]hiante hnenah chiang takin in sawi tur a ni a. Mi in

chah loh chuan na mah ula in vawi tho tho ang. Mi huan thei

rah ruk ching suh u. In hria em?” tiin.

Tlangvalho chuan naupang sual apiang an zilhhau va. A

sual zual bikte phei chu an hrem thin. Naupanghote zirtira kai-

hruai ]ha hotu, khawtlang nun vawng feltu leh hlauhawm api-

anga hmatawnga mi dangte tanpui nana an nunna hial pawh

chan ngam an ni a. Tlangvalho thu a nih chuan lal leh upate

pawhin an hnial ngai lo va. Tin, khawtlang tan Zawlbûk chu a

pawimawh em em a. Tlangval thingnawi awl chin chu tu pawh

Zawlbûkah chuan an riak ngei tur a ni. Chhiatni ]hatni-ah val

upain thu an nei a. Inthurual takin engkim an tiho ]hin a ni.

A tuk zingah chuan tuk]huan ei laiin Thanchhingi-te

chhung an inrawn a. A pain, “Nizanah khan inleng kan nei a,

engtin nge kan tih ang? Zatluanga-te an lo leng a nih kha,

21

ngei pawhin thu ni lo lo hi a sawi a, sakhaw zirtirna pawh a

kalh a ni an ti a. A chungchang thu an ngaihtuah a, thiam loh an

chantir a. Nimahsela a thusawi chu thu dik a ni a, tunah chuan

lehkhathiam zawng zawngin an pawm ta theuh a ni. Chutiang

chu a ni thin, miin thu dik sawi mah sela, hriat phak ve lohna

avângin kan nuihzat zawk thin a ni.

Mr. Jonas Hanway, China ram leh Asia ram hmun dâng

dânga cheng thin chuan kum 1750-ah khan, nihliap hi sap

ramah a hâwn a, London khawlaiah chuan a han khum chhuak

a, mite chuan nihliap an la hmu ngai si lo va, mak an ti khawp

a, an en luih luih mai a, thenkhat te phei chuan an nam a, nau-

pangte chuan lung te in an vawm noh noh a, an hmusit êm êm

mai a. Nimahsela kum rei lo tê ah chuan mitin neih loh theih

loh thil pawimawhah an lo ruat ta a, an ching leh ta theuh si.

Thil tangkai tak ti chhuaktute hi a tirah chuan entleu leh

nuihzat an ni thin.

Lord Beaconsfield-a pawh kumpinu rorelna ina thu a han

sawi tirh chuan, chetze dânglam deuh mi hi a ni bawk a, mite

chuan an nuihzat hle mai a, a thu sawi lai chu an zap thu hial a.

Nimahsela, rilru huaina nei mi tak a ni a, a zâm maiin a zuai

mai lova, a thut dawn chuan, “Pute u, thil tam tak hi ka lo tan

tawh a, a tawpah zawng ka hlawhtling leh nge nge thin asin,

tunah in zingah thu sawi tlak lo khawpa ngaih ni rih mah ila, ka

thu in ngaih hun chu a la awm ngei ang,” a ti a. A sawi ang ngei

chuan thusawi thiam a tum tlat a, nakinah chuan thusawi

thiamber pakhat a lo nit a mai a, a hmingthang tae m em a.

England rama mi zawng zawngin a thu an lo ngaithla ta thup

mai a ni.

Rilru huaina nei mi miin a tum ran zawngin a hlawhtling

leh nge nge thin. “Tumna a awm phawt chuan kawng chu a

awm zel,” tih thu ang khan. Taksa lama huaina nei mite khan

rilru lam huaina nei mite hi phak lohna pawh an nei thin.

Hmânlai deuh khan England ramah dân pakhat an nei a. Chumi

22

dânah chuan, mi tu pawh zu rui â ho, let mai mai chuan

ngunhnam leh puakruk paia inmal beih ngei ngei tûr a ni a.

Chutiang a ngam loh chuan mi dawihzep leh mia chhiar tlak

lohva ngaih tûr a ni. Chuvângin chutiang thil rapthlâk tak, thih

mai pawh hlauhawm si, dân atthlâk chu mi tam takin an duh lo

va; mahse, tlem tê, rilru huaina nei mite chauhvin chute ang tih

chu thil sâwt a ni lo vang tih hriain an pumpelh ngam a ni. Mi-

pui chawisan leh tha tih zawng apiangte hi thil sawt leh thil tha

a ni chuang hauh lo thei. “Thil tha leh thil sâwt a ni ang em?”

tih hi fiah zawk tûr niin a lang e.

Tin, hmânlaiin England ramah Charles I a lal lain John

Hampden-a chu roreltu pawla mi a ni a. Chutih lai chuan

roreltu pawl thuin tuifinriat kama awmte chu lawngte siamna

tûrin lawng chhiah an tih chu lalber chuan a khawn thin a. Nak-

inah chuan lal chu a lo duham ta zel a, rorel pawl thu lovin

khawpui mite pawh a khawn ta zel a. John Hampden-a chu an

han khawn ve dawn a, a ni chuan a lo pe duh ta hauh lo mai a,

“ Roreltu thu lovin lalberin hetiang chhiah hi a khawn thei em

ni?” a ti a. Amah chu mi hausa tak a ni a, chhiah chawi tûrte

chu a nei êm êm a; a tangka ringawt chu a ui pawh a ni lo. Ni-

mahsela, a thil tih avang chuan Kumpinu rorel pawl thuneihna

chu a chakin a nghet ta zawk a. England rama mipuite tan

zalenna leh engthawlna nasa tak thlentu a lo nit a, “Sap ho

zalenna siamtu” an lo ti hial a. Rilru huaina nei mite hian an-

mahniin tuar zawk thin mah sela, khawvel ram leh mihring

vawng ngiltu leh siamthatute an ni thin. Kohhran leh ram pum

sâwtna kan tih fote pawh hi rilru huaina tel lo chuan a hlawht-

ling loving. Mahni sa himna leh mahni thatna mai ngaihtuah-

tute hian ram leh hnam thatna leh thawvenna chu kan tum phak

lo a ni. Thil engkimah mi hlawhtling ni tûrin rilru huaina hi a

pawimawh em em a ni.

**********

125

hingi pa kovah Khuangkuga hi ka tir a, a duh lo va, mi dang ka

hmu si lo va,” a ti a. Thanhlira ]hian Zakhuma chuan, “Keiman

ka va kohsak ang che,” a ti a, a kal ta nghal a.

“Khuangkung, lo kal teh, engah nge tirh i hnial mai, i zak

chai lawm ni? „I duh leh nangman va ko ta che‟ te i han ti

lehnghal a. Hmeichhia reng reng zawlbûk chhunga luh ngai

pawh em ni? I sual em mai. Tun hnuah ti leh teh hlek, kan vel

hrep mai tur che a nia,” tiin Thanhlira‟n Khuangkunga a hau

va. “Naktuk zanah naupangho i inzawh chhuahtir ang, zilh an

ngai a nih hi,” an ti a. An lenna tur lam panin an kal ta a.

A tuk zanah chuan thingnawi fawm naupang zawng

zawng an ko khawm vek a. Chu chu „Inzawt chhuak‟ an ti a.

An inzawh chhuah dawn chuan thingnawi fawm hotuten zawl-

bûk vela naupang pathum emaw an hmuh apiang hnenah,

„Inzawt chhuak rawh u,‟ an ti a. Tichuan chung naupangte

chuan an auh phak apiang an au a, „An inzawt chhuak e, han

au chhawng zel rawh u,‟ an ti a. Tichuan an inau chhawng zel

a. A khaw pum naupang zawng zawng chu an kal khawm vek ]

hin a ni.

Zawlbûk kawtah chuan naupangho chu an tlar kual pup

mai a. A laiah hotute an awm a. Naupangho chu thingnawi an

keuh loh a mal malin an zawt chhuak vek a. Tu nge i keuh

hmu‟ tiin an zawt zel a. An keuh lai chu hmutu „thuhretu‟ an

awm ngei tur a ni a. Ngawi renga keuh mai lovin, a keuh laia a

bula awm hnenah, „Hei aw‟ tiin hriatpuitu an siam zel thin. Zan

khat chauh pawh keuh lo lo awm ta sela, zan khata keuh tur

(fawm thum vel) let thum emaw an chawitir a. Chu chu hremna

a ni a, „vawi‟ an ti a. Chumi zanah chuan thingnawi an keuh leh

keuh loh an zawh chhuah vek hnuah naupangho chu an zilh a,

thu tha tak tak an hrilh a.

“Tleirâwl nula rimin in lenna nu leh pate in zah lo deuh a

ni ang, sawi thawm kan hria a ni. Fiamthu thawh tawk in hre

tur a ni a. In bengchheng lutuk tur a ni lo. Mi thenkhat in len-

124

tluk lova a inhriat avangin a ngaihsak ngam ta vak lo va.

Chutia sipaia a kal tak avang chuan neih ve theih mai a beisei

a. Nikhat chu a hnenah, “Chhingi, kan lo leng dawn a nia, eng-

tin nge i ngaih?” tiin a zawt a. Nula hawihhawm tih dan pangn-

gaiin, “Keia thu a ni nang, ka nu leh pate thu a ni ang chu,” tiin

a chhang mai a.

Chutih lai chuan nulaten tlangval an zahin, an lakah an

hawihhawm em em a, tu mah an be chhe ngai lo. Tlangvalho

chu khaw chhung khai dingtu leh rethei mangangte tawng

chhan leh tungnungtu ber an ni a. Nula huatthlala deuhte phei

chuan tlangval lawm tur pawh an hmu zo ngai lo hial a. An

huat zawng tak lo sawi an awm changte hian an ]hiante hnenah

an sawi a, an inpun khawm a, an au khum chiam thin. A chang

phei chuan an do rawn a, an inah tlangval rual lutin an lungawi

lohna an hrilh a. An chhuah pahin an kailawn thingte chu an pu

darh vek thin a. An duh loh zawngte chu an tihrehawm thei

hle ]hin a ni. Chuvangin nulaten tlangval tu pawh an huat

zawng tak pawh ni sela an tichhe ngam ngai lo va. An inleng

apiang ]ha takin an lo be ]hin a ni.

Thanchhingi ]awngkam ]ha chu umin Zatluanga‟n palai a

tir ta a. A palaite chu zanriah eikhamah Chhingi-te inah an va

kal a. Chhingi pa a lo chhuak hman tawh a. A nuin, “Ti khan lo

leng thu ula, naupang tirh tur an awm si lo va, ka va ko ang e.

„Sahdal thang kampui atan Luta pa ka va sawm teh ang,‟ a ti a

nih kha maw le,” a ti a. A ko turin a chhuak ta nghal a.

Luta pa chu Zawlbûka a lo kal tawh avangin Thanchhingi

pa chuan zawlbûk lamah chuan a um zui zel a. Thanchhingi nu

chuan zawlbûk kawtah naupang pakhat Khuangkunga a hmu a,

zawlbûka Thanchhingi pa awm ko turin a tir a; mahse, Khuang-

kunga‟n a duh lo va.

Thanchhingi nuin Khuangkunga a be lai chu an bula

tlangval leng tur kal chuan an hria a. Thanhlira‟n, “Ka pi, eng

nge ni ta?” tiin a zaw2t a. “Eng dang mah a ni lo va, Thanch-

23

TIH TÛRTE

1. Hêng thumal te hi thu hmabet (prefix) dah rawh:

a) huai b) hlum) c) hal

d) tlu e) zangkhai f) do

2. Hêng thu hmang hian sentence siam rawh:

a) tihmakmawh b) zangkhai c) lim

d) nghek nghek e) tuar tuar

3. Hêng thu te hi a tlukpui thu dâng han ziak teh:

a) talh b) chelh c) fak

d) tul e) buai f) engthawl

4. Hêngte hi han chhang teh:

i) A rinna phat a, hâl hlum tawk ve ta tho kha tunge?

ii) Sihal mit chuk delsaktu, sava huaisen hming kha eng

nge?

iii) In zirlaiin a sawi khawvel pumpui hriat, mi huaisen

pathum hming kha tute nge?

iv) “Ka nu, hlauh hi eng nge ni ngai?” titu hming sawi

rawh.

24

v) “A hlimah chuan indo a nawm hle dawn chu,” titu

hming sawi rawh.

vi) “Kan awmna lei hian Ni khi a hel a ni,” tia sawitu

hming ziak rawh.

vii) London-a „nihliap‟ khum hmasa ber kha tu nge?

viii) Thu a sawi thiam loh avanga mite nuihzat hlawhtu, a

hnua a beih fat fat avanga thusawi thiam ber pakhat ni ta hming

sawi rawh.

5. In zirlaiin a sawi „Taksa huaina‟ leh „Rilru huaina‟ te kha

paragraph khat v eve in ziak chhuak rawh.

6. Kan ram tan „Taksa huaina‟ nge pawimawh a, „Rilru

huaina‟? In zirtirtu hovin sawi ula, i tan a eng zawk nge i duh?

123

a hmel a chhe bawk si lo va, i u te hi chu a duh ngut lo vang,” a

ti a.

An tawng chu Thanchhingi‟n a khum a]angin a lo ngaithla

reng a. A chhungte pawhin Chawngbuanga chu an duhpui ve a

ni tih a hriatin a rilru a hlim em em a. A lu na te pawh chu dam

ta huai hian a hria a.

Lalhminga chuan a sawi zawm zel a, “Ih maw ka nu,

nimin tlai khan ka u puan tahna bulah saihlum ka hrual a. U

Chawngbuanga a lo leng a. Ka u hnenah „Chhingi, min lo

nghak peih ang em? A ti a. Ka uin, „Nghak peih ang chu, eng

chen nge i thang ang?‟ a ti a, „Kum thum vel chu a tlem berah

pawh a ngai ngei ang,‟ tiin u Chawngbuanga‟n a chhang a. Ka

u chuan, „Chutiang chen chen te chu ka awm thei lo vang, kal

lo mai rawh,‟ a ti a. U Chawngbuanga han khawiah emaw kal

bo tumna a nei a ni ang. Sipaia ]an a tum a ni awm mang e aw,‟

ti rawh ka nu,” tiin a ute thuruk inhrilh a lo hriat ve chu a nu

hnenah a hrilh a. Kim taka sawi chhawn tur a hre tawh lo naa, a

sawi atang chuan an thu awmzia a hre thiam a. Chawngbuanga

chu a makpa duh zawng tak a ni a, a duh phawt chuan a fanu a

neih chu a hnial lo va, sipaia ]an erawh chu ]ha a ti lem lo.

Chutianga Lalhminga‟n a ute thuruk a nu a hrilh lai chuan

Chhingi chu a zak deuh a, a lo ip deuh chawih chawih a.

Bung 5

Chawngbuanga chu an khaw tlangval ]henkhatte nen si-

paia ]ang turin Aizawl panin an chhuak a. Sipai lakna hmun

Bawrhsap pisaah chuan an inentir a. August 4, 1941 ni takin

Ruang la sipaiah chuan a tang ve ta a.

Chawngbuanga sipai ]ang ta chu Zatluanga lawmah a tla

a. A tleirâwl chhuah tirh atanga Chhingi lo ngaizawng ve ]hin

a ni a. Chhingi chu Chawngbuanga‟n a kawm ve tak achinah

122

hmangaihna chu a lo thuk hle mai si a.

„Neih tum ta ila, a nu leh paten an remti dâwnin a lang lo

va. Harsa takin lo nei thei ta hram pawh ni teh reng ila, mi dang

angin hna hram thawkin ei a zawng thei ang em? Tunah hian

tui chawi, buh den leh thing phurh te mai lo chu hna dang eng

mah thawk ngai lo a ni a. Lo nei thei ta pawh ni ila ka tinuam

zo chuang lo vang a. In]hen leh tho chu a ngai a ni thei e,‟ tiin

Chawngbuanga rilru a awm mai mai thei lo va. Zankhuain a

inngaihtuah a. A tâwp a tâwpah chuan Rengpuii bansanna

kawng a ngaihtuah ta a ni.

Bung 4

Zan khat chu Thanchhingi feh hawng, a ni sa tuar a lu a na

deuh a. Zanriah pawh ei lovin thim hlim atangin a mu ta mai a.

Leng len a hun a, Lianvela leh Chawngbuanga te chu Thanch-

hingi rim turin an lut a. “Chhingi a awm na nge ka pi?” tiin

Lianvela‟n a nu chu a zawt a. “Awm e, lo ]hu rawh u, a losul

hawng a lu a na deuh emaw ni, a mu ta mai a.

Chaw pawh a la ei tak lo asin, ka‟n kai tho ang e,” a ti a.

Chawngbuanga‟n, “Ka pi, kai tho duh suh, mu rawh se, kan

chhuak leh mai zawk ang e,” a ti a, an chhuak leh ta a.

An chhuah tak hnu chuan Thanchhingi nau Lalhminga

chuan a nu hnenah, „Ka nu, Chawngbuanga hi u atan ka duh

riau mai nia. Zan khat pawh kan inzawt chhuak a, chumi zan

chuan thingnawi ka lo keuh der lo mai a, ka vawi ngei dawn a

nih hi ka ti tawh a. Mahse, u Chawngbuanga hian, “A keuh lai

ka hmu e,” a lo ti tlat mai a, ka vawi ta lo va, ka lawm a nia aw.

Chu lovah pawh a fel reng reng, sa lah a kap thei si a. Ka u nen

hian innei sela ka duh ngawt mai,” a ti a.

Ve leh mai mai tak che hian, nanga u hi tu‟n nge maw duh

sela i tih le? Chawngbuanga phei hi chu a felin a zai te a dam a,

25

ZIRLAI – 3

MAHNI INHNEH

Lalzuia Colney

Khawvelah hian mi thil ti thei tak tak an chhuak tawh thin

a, an lo la chhuak leh zel torah pawh ngai ila. Ram zau pui pui

an la a, khawvel hriat khawpin an hmingthang thin.

Chung mi ropuite zinga pakhat, ram zau pui pui hnehtu

chu Alexander the Great-a hi a ni. Khawvel awm chhung chuan

history-ah a hming a dai leh ngai tawh awm lo ve. A hun lai hi

B.C. 356 – 323 kha a ni a. Macedonia ram lal a ni. Ram ropui

tak tak Aigupta te Assuria te, Persia te a hneh a; India ram

thlengin a rawn awp a ni. Hetiang deuh bawk hian mi thil ti

thei leh ropui tak bawk chu Napolean Bonaparte(1769 –1821)

hi a nil eh ang. French Emperor a ni a, French rama Revolu-

tionary War a thlen khan amah chu sipai General-ah a tang

nghal a. A thiltih theihna a lo sang zel a, French ram dictator-ah

a indah nghal bawk a ni. Hlauh a nei lova, thil a ti thei bawk a,

“Ka thei lo, tih hi mi a te dictionary-ah chauh lo chuan ka hmu

ve lo,” a ti mai a ni. Amaherawhchu, a aia thil ti thei hret Brit-

ish a hmachhawn ta a, Waterloo indonaah a tlawm a, St. Helena

thliarkarah an tan tir ta a ni. Napolean-a hi a hun lai na na na

chuan a ropui khawp a, “A ke vei lam a per chuan khawvel

zahve hi a nghing a ni,” tiin an sawi thin.

Mi thil ti thei dangah hian pakai leh ila; chu chu July 21,

1969 zing lam dar 8:27-a khawvela thil thleng kha a ni. Amer-

ica ram sorkar chu khawvel sorkar thil ti thei ber a ni ti ila, a

sual âwm love. Khami tûk khan lei mite rah phâk loh thlaah an

inkap kai a, Neil Amstrong-a te, Edwin Aldrin-a te chu thlaah

an han tum ta a ni a. Hei pawh hi khawvel history-ah hawrawo-

ouia ziah a nit a. Heta tang hian USA chu khawvela thil ti thei

26

ber nih hlawhin, sorkar dângten an chung en a, USA lahin

sorkar dâng chu a chhuk en ta bawk a.

Boxing thiam leh chak, Cassius Clay pawh kha, March

24, 1975 zanah khân boxing ring chhûngah a khingpui Chuck

Wepner a hneh avanga lawmin, “Khawvelah ka chak ber, thil

ka ti thei ber, ka ropui ber” tiin a inhrosa vêl a, tu mah lahin

pip e pup e an ti ngam lo va, han chhâng lêt ngam an awm dêr

lo. A thlirtu khawvel mihring tam tak chu thehmeh ang maiin

an reh ta duak mai a ni.

Hetianga khawvel mi ropui leh thil ti thei te hi kan ngai-

sang theuh awm e. Ropui pawh kan ti ang. Mahse, ka sawi

chhan ber chu, “Ram ropui tak leh ram zau pui pui la thei te hi

an ni a, midang hneh thei te pawh mi ropui an ni; amaherawh-

chu, “Mahni inhneh thei erawh chu mi chak an ni,” tih hi a

ni. Mi tam tak hneh theite pawh hian anmahni an inhneh thei lo

fo thin. Dammapada chuan, “Miin indonaah mi sang tam tak,

vawi tam tak hneh thei mah se, mahni inhneh thei chu hnehtu

ropui an ni fo vang,” a tih hi mi chak tia ka sawi duh chu a ni.

„Ngûnhnâm aiin penin thil a ti thei zawk‟ tih pawh kan hria.

Chu aia thil ti thei mai ni lo, mi chak nih tling chu mahni

inhneh thei te hi an ni. Heng mi ropui, ram zau tak tak la thei

kan sawi takte pawh hian hneh theih loh pakhat an neih fo chu

anmahni a ni.

Mi thil ti thei leh mi ropuite chanchin kan sawi ta a, tunah

chuan mahni in hneh thei mi chak chanchin i han sawi leh teh

ang. India ram mi ropui, khawvel pawhin a ngaihsan êm êm

chu Mahatma Gandhi-a hi a ni. Hei hi mahni inhneh thei mi

chak nih tling chu a ni. Mahatma Gandhi-a chuan vantlang nun

te, ram leh hnam siam thatte hi a ngaih pawimawh tak chu a ni.

Chumi siam thatna kawng pawimawh ber chu mahni inhnehna

hi niin a hria. India ram siam tha tûr leh British nghawngkawl

hlip tûr chuan a tih tûr hmasa ber chu mahni inhneh hi ni phaw-

tin a hria. Chumi kawng zawh tûr chuan zuk leh hmuam te, zu

121

Chumi zan chu zankhuain chhin khat te pawh a chhing lo.

Chung hun lai chuan tun laia tih dan ]ha tak, nu leh pa

nena inrawn tlanga nupui pasal inneih ang hi an la ching meuh

lo va. Nu leh paten an fate kawppui tur chu, an duh zawng mi

an nih phawt chuan anmahni be lovin an titlu fo thin. Mi tam

tak tan mahni duhthlanna hman phak a ni thin lo va. }ap zawih

zawih chunga pasal an neih luihtir tak mi tam tak an awm a ni.

Rengpuii chuan chaw a ei thei lo va, a muhil thei bawk

hek lo. A nu leh pate lah chu an rilru sawn awmin an lang duh

chuang hlek lo mai si a. A hre chiang apiangin an khawngaih a.

Mahse, tihngaihna a awm lo. Nakinah chuan khaw ]henawm

lal, Rengpuii pa nau chuan an chanchin chu a lo hria a, a lo kal

a. Rengpuii, nula sa ]ha tawk tak, ria chum bat mai, hnawihsen

leh pauder pawh ngai lova sen siah ]hin, chuti taka dawldang ta

mai chu a hmuhin a khawngaih ta êm êm a. A nu leh pate chu a

hau ta a. Chuta chinah zawng an tilui ta bik lo va. An inlengpa

te hnenah palai an tir a, lo kal tawh lo turin an hrilh ta a. Chuta

chinah chuan zawi zawiin a ngai a rawn awh leh thei ta a.

Thil awmzia zawng zawng Chawngbuanga‟n a hre vek a.

A rilru a hrehawm êm êm a. Rengpuii a hmangaih a, Thanch-

hingi a thlah phal bawk si lo. An ]hatna a khaikhin chuan

Rengpuii‟n a bûk zawk a. Mahse, an dinhmun inchen lohna

avangin neih tak tak ngam turah a ruat lo va. Chu achhapah an

thu anga pasal a neih duh loh thûah khan a nu leh pate chu a

chungah an lungni lo hle niin a hre bawk si a. A rilru a hre-

hawm êm êm mai a, „Rengpuii nge Thanchhingi?‟

Lali‟n a hriat chian ang tlukin Rengpuii rilru chu Chawng-

buanga‟n a hre chiang ve lo va. Tun hma lamin chuti tak chuan

a hmangaih a ni tih reng a lo la hre ngai lo. Lal an ni a, ani lah

hnamchawm mi naran mai a ni a. Chumi avang chuan hman-

gaihna thu eng mah sawipuina tak tak a lo la nei ngai hlek lo

va. A hmangaih a ni tih chauh, a mitmei a]ang leh a ]awngkam

tlem tlem atangin a hria a. Chuti chung pawhin Rengpuii

120

chu ka huam a ni. Mahni nawmna ûm ngawta thil tih zawng

mahni hmasialna a ni a. Hmangaihna tak takah chuan

dawhtheihna leh tuarchhelna a awm a. Chu chu kan neih phawt

chuan eng pawh lo thleng mah se, kan tuar huam tur a ni. In-

sum lova thil tih chîn te, hmanhmawh taka thil tih te, a hun dik

thlen hmaa nupa anga awm te, ngaihzawng sawn zung zung

chîn te (chutih lai tak chuan a thiannu Lali chu a en a, a nui

deuh a) hi hmangaihna tak tak a ni ngai lo. Hmangaihna tak tak

chu a mit a del lo va, engkim a tuar hram hram a, fel lohnaah a

lawm lo va, engkim a thlir lawk vek thin a ni.”

Rengpuii tih takzia leh a thusawi thukzia a hriatin Lalin

hneh thei dawnin a inhre ta lo va, ngawihsan a rilrûk ta zawk a.

A thu tihtawp nan, “Nang zawng, i Pathian thu em mai,” a ti ta

ngawt a.

Favang tâwp dawn lamah chuan Rengpuii inlengpa,

chhim lam lal tlangval te chu an lo thleng ta a. Rengpuii nu leh

pa an inrâwn a. A ni hnihnaah chuan tuk]huan ei laiin a pain

Rengpuii hnenah, “Rengpui, kan duhnaah pasal i nei tur a ni.

Aizawl kal tur an awm kha, i duh zawng leina tur pawisa thawn

la. Tun achin thla khatah an lo kal leh ang a, chuta innei tur

chuan thu engkim kan tifel vek tawh,” tiin a pasal neih tur thu

chu ama remtihna tel miah lova tihtluk fel vek tawh a nih thu

chu a hrilh ta a.

Rengpuii chuan hit mupin a inhria a. A chaw bar lai chu a

lem lui hram a, “Ka nei lo vang,” a ti rilru a. Ngawi rengin a

tho va, tui a in a, pawnah a chhuak ta nghal a.

Zan a lo thleng a, a nuin a bei ve leh ta a, “Rengpui, i pa

thu i hnial ngam dawn em ni? I tana ]ha tur kan ngaihtuah vang

a ni a, i nei tur a ni. A aia ]ha hi i hmu tawh lo vang,” tiin a

thlêm a. Rengpuii chuan a nu a en a, a ]ap ta zawih zawih mai

a. A ]ap thawm chu a pain a lo hria a, “Rengpui, nu leh pa thu

awih lovin, mahni thu thua awm maw i han tum vei chu. Mi

luhlulnu, i chak hlek lo vang,” a ti a. A vaw ta hrep mai a.

27

leh drugs leh ruitheih thil dâng zawng zawng te, mipat hmeich-

hiatna kawngah te, sum leh pai awhna lakah te fihlim vek tûr

niin a inhria. Chutiang taka awm tûr chuan amah chu a inhneh

ta reng bawk a ni. A thuvawn pawimawh tak chu, “Simple liv-

ing high thinking” tih hi a ni. Amah hmutu zawng zawng

pawhin hei hi a nunah a dik ngei a ni tih an hre thei vek bawk.

Sap rama ukil hna zir tûra a kal dawnin thlemna chi hrang

hrang tawh tûr a tam hle dawn tih a lainate pawhin an hria a,

kal lo mai se tih pawh an duh hial a ni. Mahse, kal a tum tlat a,

Jain sakhaw puithiam pakhat hmaah chhia a chham a, zû-ah te,

mipat hmeichhiatnaah te inhnamhnawih lo tûr leh sa te ei hauh

lo tûr tein a intiam a. Sap ramah chuan a kal ta ngei a, a intiam

ang hian a thutiamah chuan a rinawm tluan chhuak vek a ni.

Tharum aiin thuhnuairawlhna hi a ralthuam, a hmelma a hne-

hna hmanrua ber chu a ni. Mahatma Gandhi-an amah a inhne-

hna zâr chu India ram pum pui hian kan zo ta a ni.

Hmeichhia te pawh hi an duai bik hauh lo. Harriet

Beecher Stowe-i hi chhinchhiah tlak tak a ni. America rama

milian ho sumdawnna, sal zawrhna dawr chu a vei êm êm a, tih

tawp vek a duh a. Mahse, hmeichhia mai a nihna chuan a thil

tum ti hlehtling tûr chuan dodalna nasa tak a rilru ah a lo khat

leh tup tup thin a, midang beihna ni lovin, amah ngei chu

inhneh ngai niin a in hre tlat a. Hmeichhia mai mai nia a inhri-

atna avanga harsa a tih chu a do ngam ta a. Bawih neih that loh

zia leh bawih ban a tul zia ti lang tûrin thawnthu ngaihnawm

tak, “Pu Tawma In” ti a kan hriat thin kha a rawn ziak ta a.

America ram chhim leh hmar indo chhan zinga pakhat a tling

hial a ni. Harriet Beecher Stowe-i thu leh ama policy chu

tundin tumin Abraham Lincoln-a chuan USA President nih tu-

min a chuh ve tan ngar ngar a, a tum thumnaah chuan a tling ta

hram a, Abraham Lincoln-a chu USA President a han nih chuan

Harriet Beecher Stowe-in a vei êm êm chu kum 1863 khan a ti

hlawhtling ta a. America rama bawih zawng zawng an bân ta

28

vek a ni. He hna ropui tak, khawvel history-a theihnghilh leh

tawh loh tûr hi Harriet Beecher Stowe-in ama rilru ngeia do-

dalna nasa tak a hneh atanga lo piangchhuak ngei chu a ni. Tu

pawh mahni tih tûr rinawm taka ti tlattu chuan a pian chhan

chu a hlen a ni.

Nunna chân ngam khawpa mahni inhneh te pawh sawi tûr

an awm teuh mai. B.C. 400-na velah pawh khan Grik mi fing

Socrates-a‟n van lam thil a hriat chhuah chu sawrkar ngaihdân

nen a inkalh tlat a, Grik tlangval ho hruai sual theitu nia an

hriat avângin tûra hrai hlum thlengin a ngaihdân a sawn duh

chuang lo. Mahse, Socrates-a ngaihdân chu tûnlai hian mi fing

ten a dikzia an hmuchhuak zel a ni. Martin Luther-a pawh hi a

hun lai a kohhran chuan a ngaihdân chu dikin an hre thei lo va,

95 thesis biak ina a tar chhuah chu Pathian sawi chhiaah an puh

avângin Worms khuaah koh a ni a; a thiante chuan a nun

chhanhim nan tlan bo mai se tha in an hria a. Mahse, a ni

chuan, “In chhung hmanrua zawng zawng let thum pawhin

ramhuaiho chu tam mah se ka kal tho vang,” a ti tlat a. “Aw

Pathian Nang Lalber I ni” (Ein feste Burg ist unser Gott) tih

hla sa chungin a kal lui ta tho a ni. A hmelma te chuan nasa

takin an bei zui zêl a; mahse, a tlawm duh chuang lo, “Ka rinna

thu ka phatsan ai chuan lu 500 pawh nei ila ka hloh vek zawk

ang,” a ti bur mai a ni. Hutten-a meuh pawhin, “German ramah

hian Luthera anga thihna hmusittu reng an awm lo vang,” a ti

hial a ni. Heine-a‟n, “Rilru ropui tak pututen an ngaihtuahna an

puan chhuahnaah chuan Golgotha hi a awm ve ziah,” a tih hi,

mahni inhnehtu thinlungah chuan a bei tel vet lat thin a ni.

Tunah chuan „mi chak‟ kan tih dinhmun chu kan hre tawh

âwm e. Thahrui ngah leh tihrawl tam kan sawi tumna a ni lo

va; mi âwm nêm te pawh ni se an rilrua thil tha leh dik phatsan

duh ngailo khawpa mi chak kan sawina a ni. Hmeichhe âwm

nêm tê pawh ni se, pa dawrâwm tê pawh ni se, John Pyman-

a‟n, “Ka ngawih avanga thu dik in a tuar ai chuan thu dik

119

aiin hmangaihna a ropui zawk. I hmangaih ber i neih theih

phawt chuan khawvela mi hausa ber i ni mai. Hausakna leh

lalna duh vang ngawta pasal neih te chu thil hlauhawm ber a ni.

Hmangaih ngai loh hmangaih chawp tur nei tura mi han ti reng

reng mai hi i ti mak em mai. „Hmangaih loh neiha khuang-

chawi ai chuan hmangaih te nena bahra laih,‟ tih thufing ropui

tak hi i hre lo vem ni?”

“A nih leh u Rengpui, „Hmangaihna chu a mit a del‟ an

tih hi eng tihna nge, a awmzia i hria em?”

“Hria ila, hre suh ila, i sawi tum chu han sawi phawt mai

teh, i sawi zawhah ka sawi ve leh dawn nia.”

“Tunah hian u Kapa i hmangaih a (sa a kah theih avangin

Chawngbuanga chu „Kapa‟ an ti mai thin a). Khua i hmu tawh

lo a nih hi. I tun hnu nawmna leh hrehawmna tur pawh dâwn

zo lovin, amah i hmangaihna hian i mit a tidel zo tawh a nih hi.

Chuvangin „Hmangaihna chu a mit a del‟ an tih thin hi i chun-

gah a dikna a lang a ni.”

“Chutiang a ni lo. Hmangaihna mitdel chu eng emaw

avang mai maia induhna hi a ni. Entirna ka‟n sawi ang a, tunah

tlangval pakhat nen in lo inhmangaih a, in insum zo lo va, nau i

lo pai ta a. Mahse, a nei leh duh si lo che a, i tan chuan lungn-

gaihna hlir i hmabak tawh a. Pasal i hmuh pawhin, nikhaw rei

hnuah, tin, i chan tawk pawh nasa takin a lo hniam tawh ang. I

ngaihzawng nena in inngaihzawn lai khan, tun hnua i lo la re-

thei tur eng mah a ngaihtuah lo va, nang lah chuan mi duh tak

tak emaw i ti a, a bum let dêr che a ni si a. Chu chu hmangai-

hna mitdel chu a ni. Hmangaihna tak tak a ni lo. Hmangaihna

tak tak chu Paula‟n a sawi kha, “Insum theihna a awm a, mawi

lova chêt a duh lo va, mahni hma a sial hek lo. Itsîkna leh uan

duhna a awm thei lo va. Mi tihchhiatna aiin mi ]hatna a

ngaihtuah zawk thin a ni.”

“Chutiang chu ka ni mai. Hlo thlo mi nei mah ila, ka taksa

chu a hah ang tih ka hre reng. Mahse, hmangaihna avangin chu

118

mai mai pawh ka duh zawk daih. Ka nu leh pate pawh hian nei

turin min ti deuh tlat a. Mahse, ka nei lo vang, ka nei teuh lo

vang. Ngun takin engkim ka ngaihtuah zo vek tawh a, ka ril-

ruah mi dang tu mah an awm thei lo,” tiin a chhang a. A tawng-

kamah chuan tu emaw, a thinlunga thuneitu, an thian duna an

hriat chian sa a awm a ni tih a lang thei nghal a. A hming sawi

lan ngai lovin, chuti ang chuan thu inhmu takin an sawi dun

thei a.

“Hlo thlawh hrehawmzia i hre lo a nih hi. Keini te hi min

tehkhin a ni ang a. Keini tan chuan kawng dang a awm mawlh

lo va, hlo thlo mia piang kan ni a, hlo thlova thi tur kan ni a,

hlo thlo lo va awm theihna hmu ve dawn ngat ila chuan hmel

duhzawng pawh ka sawi lo vang, nu leh pa thu lo pawhin ka

kal vang vang mai ang, i hriat loh vang mai mai a nih hi,” Lalin

a ti a.

“Nangman i hre lo zâwk a nih hi, duh te nena hlo thlawh

te chu ka hreh miah lo. Hmangaih te tel lova eng mah ti lova

awm mai mai hrehawmzia ka hre chiang tawh a, tunah te hian

lo neih ve mawlh hi asin ka chak thin,”

Lali a ngawi mai duh bik lo va, a thiannu hmai chu hnai

deuh taka enin, “A nih leh thu pakhat ka zawt ang che, hman-

gaih nena hlo thlawh nge nuama i rin, hmangaih nena mi

thlawh sa rin?” tiin Rengpuii a zawt a.

“Chung te chu hriat sa alawm, hmangaih nena mi thlawh

sa rin chu a nuam zawk daih ang chu.”

“A ni reng asin. Heta hlo thlopa neih ai chuan chhim lalnu

nih chu a let tam takin a nuam zawk dawn reng a ni.”

“I ti duh mang e, heta mi lo te chu hmangaih tlat hek lo i

maw le.”

“Tunah hmangaih lo mah la, in innei ang a, i la hmangaih

chawp dawn alawm, mahni pasal te hmangaih lo i hre ngai em

ni? An lal si, an hausa bawk si, i hre lo em mai.”

“Âw, rilru hi a dang thei mang tak e. Lalna leh hausakna

29

ka sawi avanga tuar a tul chuan keiman ka tuar zawk ang,” a tih ang hi a ni, „Mi chak‟ kan tih chu. Tûnlai pawh hian insum

theih loh vanga thih phah ai chuan thil thalo tih laka insum

avanga thih huam mi kan va mamawh tawh êm! Heng kan

chhiatna a ni tih kan hriat chian meizûk, zu in, drugs leh rui-

htheih thil rêng rêng te hi hneh theih loh anga ngaitu chuan a

hneh thei ngai lova, hneh theih a ni tia do ngamtu chuan a hneh

ngei thin. Chu chu tûnlai hian a taka hmuh tûr leh sawi tûr an

awm tlat tawh a ni. „Mi tichaktuah chuan engkim ka ti thei a

ni.‟

**********

TIH TÛRTE

1. Hêng thumalte hi thu hmabet (prefix) dahin han ziak teh.

a) thei b) duh c) bitum

d) tifel e) hneh f) kalh

g) sum

2. I thil chin than tha lo I hneh te sawi la, hneh theih loh ila

neih te ziak chhuak bawk rawh.

3. Mahatma Gandhi-an amah a inhneh dân te kha sawi rawh.

4. Hêng tawngkamte hmang hian sentence siam rawh.

a) pui pui b) dawl zawra zawr c) chung en

30

d) hnuai en e) inluling f) thehmeh

g) beidawng h) thahrui i) tihrâwl

j) dawrâwm

5. In zirlaiin „Mahni inhneh‟ a sawi dân kha i hriat thiam dânin

han sawi zau teh.

6. Tûnlaia mahni kan inhneh loh avanga Mizoten kan tawrhna

leh mahni inhneh a tulzia han sawi ho teh u.

117

thu hmu lova hmeichhiain pasal neih tum ve ngawt te hi chu

thil dik a ni thei lo rêng rêng a. Kan thû thû tur a ni. Chu-

vangin, a rilru a nat lutuk loh nan tu mah hi kawm ngeih bik

nei lo sela kan duh a. Hlo thlo mai neih a hrehawm turzia lo

sawipui la. Kan inlengpa kha tun favangah hian an lo kal leh

dawn a. Chutah chuan kan neih tir mai ang. Mahni duhnaa kal

hi a nuam ber a. A duh theihna turin lo sawipui rawk khai,” tiin

Rengpuii nuin Lali thu a chah a.

Favang ]an tir lam a ni a. A awl deuh chuan lo an zo tan

tawh a. Inrinni a nih avangin Lali hnenah, “Vawiin chu inah

nau awmin lo awm ve la, anhnah lain lovah ka zuk kal ve ang

e. In buhte pawh chu ka hmu chak tawh em mai,” tiin Lali nu

chuan feh a tum a. Rengpuii hmuhna hun remchang tak awm

thei dawna a hriat avangin a hnial duh lo va. Nau awmin inah a

awm ta a. A nu thuchah kha hre rengin Rengpuii nen an

inkawm a. Heti hian an titi dun a. “U Rengpui nang zawng

hmabak i nei ]ha em mai, a hmel a ]ha si a. Tun favangah hian

a ni lawm ni, „Kan lo kal leh ang‟ an tih kha. Min kalsan chuan

ka ngai dawn mang che e aw,” tiin Lalin a thiannu a fiam a.

“A, leh mai mai ]hin a, fiamthu pawhin chuti te chuan

min ti ma ta che, ka nei awm lo em mai, khuala kal ka tum hlei

nem, khuaah hian asin ka awm ve mai mai dawn,” tiin Reng-

puiin a chhang a.

“Nangni tan te chuan hetiang khuaa awm ngawt te hi chu

a ]ha lo em mai. Pasal nei lova awm ngawt lah a ni thei bik

awm si lo va. Pasal nei ta la, kan khuaah te hi chuan hlo thlo

mai lo chu tu mah an awm si lo va. Kei chu i inlengpa hi ]ha ka

tihpui ngawt che asin. Lal tan chuan lal bawk lo chu neih tlak

an ni lo. Ngun takin ngaihtuah la, nei turin lo inpeih la a ni mai,

i tisual palh mai ang e,” tiin Lali‟n an inlengpa nei turin Reng-

puii a fuih a.

“}hiani chu i ti mak em mai, hmelhriat loh khuala mi

neih ai chuan mahni khuaa mahni duh zawng neiha, hlo thlawh

116

han lum thuai la. Kurtai ser khat va lei la, Chawngbuanga hi

rawn pe teh khai,” tiin aw ]eng deuh chhar hian Chawngbuanga

a fak a. A fanu nula Rengpuii chu thingpui lumah a tir a.

Rengpuiin thingpui a peih thuai a, kurtai ser khat nen a

rawn chawi chhuak a. Mahse, a pa‟n, “He lai zawng zu rim a

nam he hu e, in chhungah va in dun tawh u,” a ti a. In chhun-

gah an lut a, an pahnihin an in dun a.

Chawngbuanga chu sa kap thei tak a ni a, sanghal leh

sakhi te a kap fo ]hin a. Tlangval hmel tha tak a ni bawk a.

Rengpuiin a ngaihsakna a rei tawh a. Mahse, lal an ni a. Chutih

lai chuan lal te chu an lal êm êm a, lal nula te chuan mi naran

an nei duh lo va. A duh pawh lo awm teh reng sela, hnam-

chawm tlangvalin an ngaihsak ngam ngai lo. Rengpuiin a

hmangaih tih Chawngbuanga‟n a hriatna a rei tawh a. Mahse,

eng mah a sawi ngai lo. Nalhin tha hle mah sela, a phu lo tih a

hria a. Ngaihzawn ve tinah a tin lo va.

“Mahni chauha sakei huai te i um mai, thih i hlau lo vem

ni? Tun achinah chuan ti tawh ma ta che, a hun lovah i thi mai

tur asin,” tiin Chawngbuanga chu a han hau va.

“Pathianin a remtih loh chuan thih mai theih a ni ngai lo

ve. Lo thi ta pawh ni ila kei te chu tu-khaw khain min ui ve

chuang lem nang,” tiin Chawngbuanga‟n a chhang a, hlim

takin an inkawm a. Rengpuii thiannu Lali a lo lut a. Ruai ]

hehna tur lam panin an chhuak ho ta a.

Bung 3

“Lali, i ]hiannu hi lo titipui teh khai. Tunah hian keini

chuan pasal neihtir kan duh a, amah lah hian a ngaihsak si lo

va. Lal kan ni a, lal bawk lo chu neih tlak an ni lo, hnamchawm

tlangvalte hi neih a tum a ni ang e, a rethei hle ang. I pu remtih

zawng a ni lo va. I pu‟n a remtih loh chuan eng ang pawhin

tum lui mah sela a nei chuang dawn lo tih hria sela. Nu leh pa

31

ZIRLAI – 4

LUNGAWINA

James Dokhuma

Khawvel sakhaw hrang hrang inzirtirna te, sawrkar hrang

hrang thil tum leh an ram tana an rawngbawlna te pawh hian

eng nge a tum bulpui ber kan tih chuan, mahni tâwk theuha

lungawina bâk chu zawn tak tak an lo nei chuang lo. Hêng po-

litical party-te leh Association chi tin reng hian chu bawk lo

chu engmah dâng a tum lo ve. Tin, mimal theuh pawh hian

mahni tâwka lungawina aia hlu eng dâng mah an paw chhuak

thei tak tak chuang lo. Chuvângin, lungawina hi khawvelah

chauh lo pawh mahni rinna kawnga „Thlarau Khawvel‟ kan tih

theuhah pawh, chu lungawina bawk chu a ni e, kan lo thlâk-

hlelh ber chu a ni.

Mahse, lungawina hi kan hriatthiam hma chuan mi lun-

gawina hian min ti lungawi lo thin a. A chhan chu, mi lungaw-

ina thila lo lungawi ve kan tum thin vang mai a lo ni. Tum khat

chu nula pakhat, a kimtlang leh a pianhmangin ka lung a tih

awi lêm loh tak hi lungawi hmel taka a lo kal ka hmu a. Amaha

intih lungawi ve ka tum avângin ka lungawi zâwng a ni ta hauh

lo mai a. Ka ngei zawng nula a ni ta reng mai a. Mahse, a kal

liam hnua ka han ngaihtuah nawn leh chuan, keima thiam loh

lek alo ni tih ka hre chhuak ta a. Ani (nula kha) chu miin chhia

an ti emaw, ti lo emaw, amahah chuan a lungawi a ni mai a,

(lungawi tak tak ni ta sela). A ban vai leh a phei thên chuan a

lungawi theih dân ber tûr angin a intheh fâwn no mai a ni.

Chutianga a tih avanga a lungawi a nih hrim chuan a hlawht-

ling hle a ni ta bik mai a. Kei chuan ka lo ngei thlarawk chu ka

thiam loh a ni. Chung thila lungawina a lo hmu chu a vânnei

êm êm a ni tih ka hriatin keimahah lungawina zawn ka tum ve

32

ta zawk a.

Tichuan, miten mawi leh nalh min tih dâwn leh dâwn loh

ngaihtuah hauh lovin keimahah, keima tan lungawina chu ka

zawng ve lo thei ta lo a ni. Mte min hmuh dab chuan mi intek

niin lo intawp ve mah ila, ka intawp a ni ringawt mai si a. Tin,

khawlaia ka han veivak te hi Suangpuilâwn ban tum ang hrimin

vei thuak thuak mah ila ka lungawi zawng a ni tlat a. Ka hmel

te chu ka hawi bawih lai berte pawh hian nûr neu no mah se,

kei kha ka lungawi miau chuan eng dang nge ngai tawh chuang

ang le? Hmel chhiat leh lungawiloh thu ah zawng a lungawi

loh thlâk êm mai. Ka in chhungkhur chu tlabal rim remin, mi

kamthuah ruala kamthuah ve theilo khawpin lo rethei mah ila,

kei kha ka lungawi tlat si chuan, khawvela ka duh ber kha ka

nei tho tihna a ni dawn a. Miin an lungawina tawk an hmuhna

thila kei lungawihloh ka lo tum ngawt hian, mi min reltir mai

mai tih ka hriatin ka lungawina anga awm ve mai ka tum ta

zawk a ni.

Kan thenawmpa chuan bawngpui sawr lai a nei a, fu huan

zau tak neiin a her tlut tlut reng a. Mahse, ei phal lovin thingpui

lâwng chu a in thin a. A bawnghnute chu ei phal lovin a hralh

fai vek a. Kei chuan mi duham leh kawmah an sawiin ka lo hre

thin a. Mahse, a ni chuan a neih a chunga thuneihna neiin a

lungawi theihna ber tûr angin a khawsa a ni mai zawk. Ka lun-

gawina anga awm tir ka tum avângin ka lo lungawi lo lek a ni

si a, ka va lo hre lo êm! Tunah chuan keimahah chauh lungaw-

ina ka zawng ta. Kei ka lungawi theih a, mi ka tih lungawi

theih bawk chuan, ka duhthusam a ni a, mahni pawh lungawi

lo, mi pawh ti lungawi lo nih ai chuan, ka lungawina zawng a

nih phawt chuan, chu chu ka tan thil hlu ber a lo ni. Tin, ka lun-

gawina ka zawn avanga dân ka lo bawhchhia a, hrem hial ka

tawh pawhin lungawi tak chungin awm ka tum ta a ni. Dân

bawhchhiat chu tha ka ti lo va, hremna tuar pawh thil châkawm

a ni ka tihna a ni hek lo. Mahse, ka chunga thil lo thleng apiang

115

Chumi zana Chawngbuanga, a sakei kah chunga chuanga

khaw chhung lam pana mipui tam tak chunga lenga an han

zawn mai chu! Chu aia chawimawina sang leh hming ]hatna

nasa chu pi leh pu sanah pawh a awm thei bik chuang hial awm

lo ve. Zawlbûk tual an thlenin sakei ruang chu an dintir a. A

khaw mipui chuan an din hual a, an en huai huai a. Awm khaw-

mna apiangah Chawngbuanga huaisenzia leh ]uan ranzia chu

an sawi ta huai huai a.

A tuk chu a khuain awm ni an kham a, sakei lû an lâm a.

Chawngbuanga pa Zahrangan sial a talh a. Ran pui nei hovin

thawhlawmin sial pakhat an lei bawk a. A khuain an hlim êm

êm a. Lal inah zu an in khâwm a, an ri laih laih a. Lal chuan

Chawngbuanga a kohtir a, lal sumhmunah chuan a sakei kah

dân an sawitir a.

“Sa a tlâk ]hin avangin ka lo inring deuh reng a. Silai ka

siam a, kawlphekhawnvar ka thun fel hnuin thingpui ka in a.

Chutih lai tak chuan se awn thawm ka hre ta a. Theihtawp

chhuahin ka tlan a. An au kha chuan a hmun ka thleng dawn

tawh a. A hnuhma lo pe hun chu ka han hmu thuai a, ka chhui

thla zel a. Thlang deuhvah hmun zawl chhe tê hi a lo awm a,

chutah chuan se ruang chu a lo thut chilh a. Kawlphekhawn-

varin ka chhun a, kah tumin ka han tin a. Ka silai a hmu thei ni

awm tak a ni, a thle a, thukru inti ni awm tak hian a kun hniam

a, chutih lai tak chuan mipui thawm kha a lo lang ta a. Tlân

tum ni awm takin a inher deuh hrut a, chutih lai tak chuan ka

kap ta a ni. Rei lo têah ka pa Lianhuaia hi a lo thleng thla ve

nghal a, ani hian a kap hlum ta a,” tiin a sakei kah thu chu a

sawi a.

A sawi zawh chuan lalpa chuan, “Buanga, i lo huaisen

kher mai a. Tlangval huaisen leh tlawmngai avang hian

khawtlang hi a mawi ]hin a ni reng a. Vawiinah hian ka khaw

timawitu ber chu nangmah hi i ni a. I chungah hian kan lawm

hle asin. Zu lah chu i in ve duh si lo va, Rengpui, thingpui kha

114

thin a ni.

Chumi kum chuan an khaw daiah sakei huai a cheng a.

Zan tinin dai bula bawng leh sial te chu a seh ]hin a. In hnuaia

vawk a lak châng a awm bawk. An kap hlum thei si lo va, a

khuain an manganpui a.

Zan khat chu Biala leh Piangliana-te Thanchhingi-te inah

an leng a Aizawl zin hawng hlim an ni a, an zinna thu te sawiin

an titi a tui hle a . Chutih lai tak chuan veng hmawr lamah, “Sa

a tla e,” tia au van van hi an han hria a. Rang takin an tlan

chhuak a, Zawlbûkah an tlan lut a, meichher an chhi a, sa

tlakna lam panin an tlan thuai thuai a.

Kawtchhuah se riah khawmna hmun an va thlen chuan

sakei hnu leh a sehna thî te chu an hmu ta a. A hnu chhuia an

phi vel ruai lai chuan thlang lam fing hnih vela hlaah silai a ri

ta a, “Tu nge ni?” tih leh tlan an rual a. Val upain, “Naute u

fimkhur rawh u, zanah zawng an pawng tih mai mai ngai lo a

nia. In hriam kha, in hriam mawlh kha, in intipalh ang e,” tiin a

au zui lâng lâng a. Rei lo têah silai a ri leh a. Sakei hûk ri rum

rum pawh chu a reh ta a. Tlangvalho chuan a kahna hmun an

thleng thla thuai a. Se ruang bula sakei sûm ruk thlang lam

hawia lo let reng chu an hmu a. A kaptute tlan pêlin an bawh

thla ruak ruak a, “Ka chiang e, ka chiang e,” tiin val thenkhat

an au lauh lauh a.

Tlemin an han innghak khâwm a. A khaw silai zawng

zawng chuan tlang an han tlir ta a. Silai ri chuan tuikhur lui a

khawk ri rum rum a. Chu chu hriain a khaw mipui zawng

zawng chu an lawm êm êm a. A pui a pang, a lian a têin an lo

chhuak khawm a. Kawtchhuah lam panin an sur nguai nguai a.

A zâwnna ]ha takin an siam a. A kaptu chu sakei ruang

chungah chuan an thuttir a. Khaw chhung lam panin an zawn ta

a. A hmuaktu mipuite chu a za têl têlin an lo thleng zut zut mai

a. “Tu kah nge?” tih leh a kaptu hming chu a ri chuah chuah

mai a.

33

lungawi taka dawnsawn theih hi vânneihna ropui tak a ni.

Mi pakhat chu lung inah a tâng a, a lo chhuaha an lo zawn

chuan, “Lung in tan chu a nuam em?” an ti a. A ni chuan, “E

nuam tak a ni, ei leh bar ngaihtuah a ngai si lo, chhungkaw tân

nân ka it a ni,” tiin zu chhang a. He pa hian a rilru tak zet a a ti

a nih ngat chuan mi dangte chuan awhawmah ngai hauh mah

suh ila, a ni erawh chu a lungawi hle a ni. Han ti ta mai mai zel

ila, Pu Saia (tunah kan zingah a awm tawh lo), Mission venga

cheng thin khan, sipai uniform chi hrang hrang a inbel kur nasa

hle thin a. Tu tan mah awhawm chu a ni hauh lovang le. Ma-

hse, ama lungawi theihna ber a nih avângin a lungawi hliah

hliah mai a, nuam takin khawvel a hmang ta bik mai a lo ni.

Assam Rifles tawtawrawt ham leh an lâm te chu amah chibai

buk niin a hre tlat a. Keini chuan mi â kan ti pawh a ni ang.

Mahse, ani tan zawng lungawina a tling si a. Chutia a lungawi

avang chuan Assam rifles (sipai) ho chuan lo ngei ta ngawt

pawh ni se, a tibuai a zeng pawh a ni si lova, lo ngei ta mai mai

ang hmiang, Pu Saia lungawina chuan an huan thlai a pet hlei

nem.

Chuvângin, mahni duhdân hian awm ila, amaherawhchu,

kan awm dân chuan mi pawi sawi (khawih) loh chung pawha

mi an lo lungawi loh ngawt chuan duh leh lo lungawi lo ta mai

mai rawh se. Mahse, mahni lungawina kan zawn theuhna

kawngah hian mite tihlungawi loh theihna tûr zâwnga lungaw-

ina zawn kher chu i tum lo thung ang u. Tin, kan lungawina

chu kan zavaia ram pum lungawi rual tlan theihna ber tûr leh

khawtlâng thilah ni se, khawtlâng lungawi rual theihna ber tûr

rorelna zawng hrâm hrâm thei ila. Chhungkuaah pawh lungawi

tlan theihna ber tûr kan zawng theuh tûr a ni.

**********

34

TIH TÛRTE

1. Hêng hmang hian sentence han siam teh:

a) kimtlâng b) thlarawk c) nûr neu no

d) tlabal e) endawng f) dawnsawn

g) huan thlai pet h) hrâm hrâm

2. A hnuaia mi hi Mizo tawng ziah dân dik takin han ziak teh.

“Tunah chuan kei mah chauh a lung awi na ka zawngta.

Kei ka lungawi theih a, mi ka tihlungawi theihbawk-

chuan kaduh thu sam nimahse, mahnipawh lung awi lo,

mipawh lung awi lo nih aichuan kalung awi na zawng

anih phawtchuan, chuchu katan thil hluber aloni.”

3. Hêngte hi thu hmabet (prefix) dah rawh:

a) Zirtir b) lungawi c) hlawhtling

d) thlarawk e) nuam f) awhawm

4. Hêngte hi thu hnungbet (suffix) dah rawh:

a) Lungawi b) khawp c) keimah

d) sawi e) lunglen

5. Mimal tana lungawina pawimawh zia in zirlaiin a sawi dân

kha han tarlang teh.

113

Tinkim dawn zel ila,

Tukram chul hun tur te,

Lenrual kim te‟n kan tuanna tlang,

Nghilh ni awm tak ang maw!

tiin an zai thla zel a. Eng dang mah lungkhamin an lang lo.

Hlim takin an bung dial dial a. Rei lo têah chuan chawfâk a lo

hun leh ta mai a. Hlim takin, nui chung zelin chaw chu an han

fâk a. Thanchhingi tan chuan lâwm rual tlangvalho zinga chaw-

fâk chu thil hlimawm tak ni mah sela, nula dangte ang bawkin,

puar tak tak theih a ni lo va. Nulaho chuan puar mawi tawk

chauhin an ei a. Chaw ei khamah thingpui an in a, zawi

muangin hmabâk lam panin an chhuak leh ta a. Thlam thlang

kawngpui zawl zau laiah chuan an ding khawm a:

Sawmfang kan thlawh lentu zingah a no nghial,

Ral tiangah a zing no nghil nghial;

A laiah run in bukthlam ar ang lawina,

Zarva iang lungruala kan lenna

an ti a. An ban an hawi a, hlim takin an zai a. An vela an

thawm hre phak mite chuan an lo hlimpui êm êm a. Tichuan

hlim tak chung zelin an han thawk leh ta a. An duh apiang an

sawi a, tu man an khap lo. Nula hlim nui ri her her karah chuan

a khat tawkin tlangvalin:

Sir tiang kan sawn kan fawn dim e,

Hlim lai par ang kan tlan,

Turni hrang vung na e,

Zaleng zam lo na e,

Hah chhawl dawi ang min dawm turin,

Lengin tui rawn chawi e,

tiin tleirâwl tui sem chu zaiin an lo awi pah zel a. Rei lo têah

chuan losul haw chu a lo hun leh ta mai a. Lawm lungrual hlim

tlang tak maite tan chuan haw kawngte lah chu a sei tawk thei

lo. Khua a lo thim a, zanriah an ei thuai a. Zawlbûkah an

chhuak a. Leng len a lo hun a, duhna hmun theuhah an leng

112

Chhingi lawm rawih ni a ni a. Khawdur kara ni chhuak

eng no reih hnuaiah chuan kawtchhuah a]angin thatho zet

maiin, chak mawi tawk chauhvin lo lam an pan a, hlim tak

maiin an inzui dal dal a. Buhin khup a thleng hmur tawh a.

Thlam a thlenin Thanchhingi chu a innghat ]huai a, thlam tlait-

lanah chuan a ding a, an lo chu a thlir vel a. Thlifimin buh a

chhem zawngte chuan buh hnahte chu an inchhawk rual nghiau

nghiau va. Buh hnaha zing âi fim la châm bângte chu, tuike-

plung ang maiin zing engah chuan mawi tak mai hian an tle

niar niar a. Thanchhingi rilru chu a hlim êm êm a:

Thangvan dum pawl riai e,

Sawmfang hring no nghial e;

Ram bukthlam sawngka dawh sangah,

Ka thlir ning thei dawn lo.

Ka vau zo tui thiang ten,

Hah chhawl dawi ang min dawm;

Mimsirikut leh ]huvate‟n,

Hlim zaiin min lo awi,

a ti a, a zai rât rât mai a. Rei lo têah a lâwmteho an lo thleng

kim a. Lo mawng lama bung turin muang chângin an tawlh thla

a. Kal chungin:

Kan sawmfang hmun cham del,

Thinlai riang min hnemtu;

Thliten rawn chhem an fawn dim e,

Lawm lungrual dung an thul.

Turni hrang vung na e,

Zaleng zam lo na e;

Hah chhawl dawi ang min dawm turin,

Lengin tui rawn chawi e.

Kan thlawh fang mual lian pui,

Zaleng lam ang her nan,

Sir tiang kan sawn kan fawn dim e,

Hlim lai par ang kan tlan.

35

6. Mimalin lungawina a zawnin, inven tel tûr leh fimkhurna tûr

in zirlaiin a sawi te kha ziak rawh.

36

ZIRLAI – 5

INCHEINA

P. L. Liandinga

Kan incheina chu a chhia emaw a tha emaw a fai phawt

tûr a ni. Khawlaiah leh hmun thenkhatah, „Fai hi Pathian an

teuhna ber a ni,‟ tih tarte kan hmu a. An dahna hmun chauh kha

he thil hian a kawk lo. Fai hrim hrim hi a kawk a ni. Kawr man

tam tak fai si lo ai chuan kawr man tlawm deuh fai vengvawng

hi a zahawm zawk. Incheina atana kan inbel a nih chuan min

tizahawm tûrin kan thawmhnaw chu a faiin a thianghlim tûr a

ni. Fai si lova thawmhnaw man tam inbel chin ngawt hi chu a

lera inchei, inchei ziktluak lo a ni. Thenkhat(han ti bik ila)

chuan mawza uih tak an bun a, sam bal ang chhep chhawpin an

pu a, kawr nghawng uk ang thet thawtin foreign kekawr leh

kawrchung an inthawlh thawt a, rimtui an inhnawih a, an ink-

huih pial a, an kut an sil fai a, intivei fein an lêng veh veh mai

thin. Thlan rim leh mawza uih rim leh rimtui rim a inchawh-

pawlh rum rum thin.

Kan incheinate hi a inhmeh tûr a ni. A that lamah chuan a

harsa pawh a ni thei, a fail amah chuan kan taksa ten en te-

nawm lo leh hak tlak tawk chuan a inkhuangrual tûr a ni. Kut

hnathawk mi tan chuan a hnathawhna hmunah chuan a harsa

pawh a ni ang; mahse, a lutuk chin leh a âwm lo chin a awm ve

leh a ni. Duhthusamah chuan hnathawhna hmunah pawh fai tha

hi hâk chhuah tûr nei thei ila, kan danglam sawtin a rinawm.

Hei vang hi a ni ang, „inbual leh inkhâwm chu inchhirawm lo

tak a ni,‟ an lo tih thin.

Kan incheina hi a inbel dânah kan fimkhur hle tûr a ni.

Thawmhnaw inbel dân dik lo lutuk chu a mualphothlâk mai ni

lovin kan mawlzia ti langtu lek a ni.

111

duhna berah kan lut ve ta mai. Keini chu Zawlbûk kan

chhuahsan dawn atanga Chhingi ina len tum ngat hi kan ni a,”

tiin Chawngbuanga‟n Biala a lo chhang a. “U Buanga hi dawt

dawt a sawi a, keia awm leh awm loh pawh a hre awm tawp si

lo va,” Thanchhingi‟n a lo ti a. Thingpui sen an in a, hlim takin

an inkawm a.

Thanchhingi chu an khaw tleirâwl hmel ]ha pawl tak a ni

a. Nula hleitling tak, mawng bâwr nalh deuh mai, dar pharh

deuh, âwm bâwr tha nelh nawlh tak hi a ni a. Chumi zana

Thanchhingi chetla vel leh tawngkam ]ha tak tak hmanga an-

mahni a lo be vel chuan Chawng buanga rilru a hneh hle mai a.

Hetianga tleirâwl fel leh nalh hi an vang viau ang a ti rilru a.

An haw dawn chuan a tuka hmuh leh a duh avang ringawtin a

dumbur chu a theihnghilh lui ta a.

Chaw ei khamah chuan a dumbûr lamin a va kal leh a.

Thanchhingi chu feh turin a lo insiam peih diam tawh a. “U

Buang, min rawn pui rawh,” tiin a lo sawm fiam luam a. An feh

kal chu thui fe thlengin a va thlah a. Thanchhingi kal liam tur

chu a thlir zui vawng vawng a. Hla fe a thlen hnuin Thanch-

hingi chu a lo lehhawi a. Chu chuan Chawngbuanga rilru a ti-

lawm deuh va.

Bung 2

A kum leh chu Tlangrai ram neih kum a ni a. Bâwk neih a

ngai lo va. Thlawhhma a hnaiin a ram a ]ha bawk a. A khua an

hlim tlang êm êm a. Hlo thlawh ]ul avang ngawt pawh ni lovin,

hna thawh nawm nan nula leh tlangval an inlawm a. Ni tinin an

feh khawm dur dur reng mai a. Chumi kum anga nula leh

tlangval hlim tlan kum chu a la awm ngai lo hial awm e.

Thanchhingi-te ]hian za-rual pawh Chawngbuanga-teho nen an

inlawm khawm a. An hlim êm êm a.

110

maiin thlawhhma lam panin an liam ta nghal a.

Dêngthangpuii-te in atang chuan Zawlbûk kawt zawl tlem

a lang thei a. An ina Biala-te ]hian dun lêng khan Zawlbûk a]

anga meichher chhia chhuak, lo kawng lam pana chak taka kal

liam ta chu an hmu a. Zawlbûk panin an lo tlan hawng thuai a,

meichher an chhi a, an um zui ve ta nghal a. An zu ûm phak

chuan mel khat lai an lo kal hman tawh a. Piangliana-te ]hian

dun chuan, “Engah nge maw in lo kal ve duh kher chu le, Biala

-te tlawmngaihzia em em hi chu, in tel lova zualko kal theih ta

hlek loh mai, awl chang te chu neih ve tur alawm le,” tiin an lo

fak a. Hlim takin an kal ho ta a.

Chutih lai chuan Thanchhingi-te bawkah chuan tleirâwl

rual khat hi an leng a. Fiamthuin an indem a, an nui dar dar a.

Thanchhingi inleng pakhat Lawma chuan hla fea meichher chhi

ram lam pana lo kal chu a hmu a, “En teh u, khita khi, meich-

her chhia ram lam pana lo kal an awm ka ti. Zualko an ni ngei

ang, thil pawi eng nge awm ta le?” tiin a ]hiante a kawhhmuh

a. Tleirâwlho chuan zualko chu hmuah an rawt a, an chhuak ta

dial a.

Nakin deuhah chuan zualko leh a hmuaktute chuan bawk

an lo thleng a. Pu Kungliana bawkah an lut a. An lo kal chhan,

an nau nat dan chu thu khuh deuh takin an sawi a. Laina an in-

hrilh a, a zan a zanin an haw ta hlawm a.

Zan a la rei vak lo va, Thanvela‟n a ]hianteho chu Thanch-

hingi-te inah a lenpui a. Chhingi pa chuan, “Chawnga, in

damlo chu engtin nge a awm?” tiin a lo zawt a. “A na deuh

viau mai, a khat tawkin a kaih deuh reng a, a dam chhuah leh

chuan a lawmawm hle ang,” tiin a chhang a. A rilru tak chuan a

thih tawh hial a ring a.

Nakinah chuan Biala kha a lo lut ve a, “Buanga, engti zia

nge maw min lo kalsan daih le? Tleirâwl hmel]ha awmna in

hriat zet chuan ]hiante pawh min hre chang tawh nem le,” a

rawn ti lut a. “Chuti em ni? Lianmawii inah khan in lut a, kan

37

Kan inchei chhan hi kan hrereng tûr a ni. Inchei ni ve a,

inbel dân dik lova kan inbel chuan, „A mawi hle mai‟ tih aiin

„A chuti khati, chu chu nise,‟ tiin min kawk liam a. Inchei hma

a ngaihawm rum rum thin. Kan thawmhnaw eng hi nge chutih

huna hâk tûr, a eng nen hian nge hâk tûr, a eng hi nge chumi

hunah chuan hâk tûr tih te kan ngaihtuah fo a tha. Khawchhiat

ni a kawr pan leh rawng da deuhte kan hâk a, mitthi lumen naa

kawr vâr nena induang zurh si a, mo lawmnaa kawr dum kan

hâk leh tlat si chuan „mawi‟ ain „mâwl‟ nih kan hlawh mai ang.

Retheih hi sual a nih loh avângin kan neih loh chuan a eng

pawh ha ila a pawi lo. Mahse, nei lo ni si lo, thawmhnaw hâk

hun hre miah lo chu, mahni hming pawh ziak thiam si lo,

inchei nana kawlawm pai tlar thût ang a ni. Engkim hian hun a

nei a, engkim hian hmun a nei vek thin. Kan nihna hi

incheinaah eng emaw chen chu a innghat a, in chhung khur leh

rilru ngaihtuahna kan inhmuhpui phak vek loh avângin kan

incheina hian mi kan hipin kan hnar thei thin a ni.

Inchei hun hi kan hriat reng a tha. Kan nihphung leh kan

dinhmun zui zelin kan inchei a dik ang. A hun leh a hun lo

pawh thlu lovin kan neih patâwpin kan inchei thin. Mi tam tak

(ka‟n ti leh pek teh ang) chuan kalna apiangah zing thawh hlim

atanga zan mut thlengin incheina inbel kan tum a, a fel hlel

deuh. Kan nei a, kan hnathawhin a zir a nih chuan sawi thu a

cheng lo. A nei leh theite thik a, a nei lo leh tlin lo pawhin inbel

ve reng kan tum tlat hi chu a tha lo a ni.

Kan inchei hun atana fel lo bera ka hriat chu hnathawhna

hmun hi a ni. A bik takin hnatlanna hmunah inchei kan ching

thin. A nei ten thawmhnaw tha tak tak an inbel a, an thawhpui

bawrh bawrh chu a dik lohna ka hre lem lo. Mawiloh hlauvin

tam takin neih that ha kan inbel a, a balh hlauvin hna kan

thawk leh hlei thei thin lo. Hnathawhna hmun ni na nâ nâ a,

thawh that theih loh phah na tûr khawp a inchei chu mawina

aiin mâwlna a kâwk zâwk.

38

Incheina hman tlak ber leh pawimawh ber chu hawihhaw-

mna a ni. Kan thawmhnaw chu hmêl hriat loh leh khualkhuaa

min cheitu mai a ni. Kan thawmhnaw mawina phâk bâkah hian

hawihhawmna chuan mi a chei a, thian thar siam nan a tha in,

thian hluite tan a chuai thei lo a ni. Incheina man tam pui inbel

a hawihhawmna inbel tel si lo chu an ngei a na duh ting mai a,

an incheina a lak tlakloh leh lek phei chuan hmuhsit viau maite

pawh an awl thin. Midang nena han inhnaihchilh a, han inbelh

chian chuan incheina kan thlir vawng vawng lem lo, a chetzia

leh awka chhuak kan chik tawh zawk thin.

Mi pakhat thusawi ka la hriat reng chu, „Thiante u, kan

thawmhnawte hi min ti zahawm tu ber an ni lo va, kan nung-

changte hi min tizahawmtu anni zawk e,‟ tih a ni, a dik hle.

Kan zahawmna leh kan nihphung tak tak chu kan nungchangah

a innghat a ni. Mi chanchin kan sawi pawh in, „Thawmhnaw a

nei nalh em mai a, ka ngaina‟ ti lovin, „A hawihhawm a, a

bengvâr a, a nungchang a tha a, a bul a awm a nuam êm mai,‟

kan ti zâwk thin. Hawihhawmna hian inchei ila, a timawi tûrin

thawmhnaw fai, a inbel dân dik takin a hun takah leh a hmun

tak thliar thiamin i inbel thin ang u.

**********

TIH TÛRTE

1. Hêng thu hmang hian sentence han siam teh:

a) Hrim hrim b) ziktluak c) chhep chhawp

d) veh veh e) rum rum f) pai tlar thut

g) bawrh bawrh h) na na na i) vawng vawng

109

ZIRLAI 18

PATHIAN SAMSUIH

(Thawnthu tawi)

Rev. Zokima

Bung 1

Thla mang lai a ni a, ruah tam vak lovin a sur cherh cherh

a. Biala leh Thuamkunga chu mual veng nula pakhat Dêng-

thangpuii rimin an chhuak hman tawh a. Zawlbûk mei rem lam

chu chhe te hian a alh lep lep a. Chawngbuanga te ]hian dun

chu Zawlbûk chhuatah an bawk zal a. Bâwk neih kuma bâwk

riak lo nih a khawhar thlakzia an sawi dun a. Zawi tê têin an titi

a.

Chutih lai tak chuan Zawlbûk bawhbel atanga mi pakhat

lo lut thawm an hria a. “Tlangval in awm em?” tiin, tlangval

tirh tur an awm leh awm loh a rawn zawt a. “Awm e, eng nge

pawi ta?” tiin Chawngbuanga‟n a lo chhang thuai a. Pa chuan,

“Kungliana fapa kum thum mi tê hi a damlo va, a zual deuh

viau reuh mai a. A pate bawka riak kova kal a ngai ta tlat mai.

Hei, pahnih chauh maw in nih?” tiin a lo kal chhan chu a hrilh

a. Piangliana chuan, “Ka pu, a pawi hlei nem, pahnih a tawk

chauh a ni,” tiin an lo zuang tho va. Meichher an la a, an chhit

dawn lai chuan, “Khua a chhe lehnghal a, in kalna tur mel nga

lai a ni si a. Pahnih chauh zawngin in khawhar lutuk ang, ]hian

dang ka zawnsak ang che u. In ]hiante lenna in hre lo maw?”

pa chuan a ti a.

Chawngbuanga‟n, “Ka pu, a pawi lo, ]hian dang kan ngai

lo ve,” a ti a. A meichher chu thuk durah a nawr chawt chawt a,

a nawr alh ta a. Pakhatin meichher a chhi a, pakhatin meichher

chhit loh a pu a. Mahni hnathawh duh zawng tak thawk tur ang

108

39

2. He zirlaia paragraph 2-na, 3-na, 4-na, 5-na hi a thupui han

vuah theuh teh.

3. Incheinaah fai a pawimawhzia sawi rawh.

4. Inchei dân mawi leh tha chu eng nge ni? A that dân tawi felt

akin sawi rawh.

5. Tûnlaia Mizo nula leh tlangval inchei dân tlangpui sawi teh

u.

6. Hnam dâng inchei dân in hriat apiang sawi ho ula, eng

hnam inchei dân nge tha in tih sawi teh u.

7. Mahni hnam incheina hi chhawm zel nge tha ang, a mawi

leh tha apiang, mi hnam incheina pawh lak ve zêl mai?

8. Kan Mizo culture tilang thei tûra inchei thin hi a tha in tih

leh tih loh han sawi teh u.

40

ZIRLAI – 6

LAL HRANGVUNGA SAILO (1887 – 1943) CHANCHIN

Lawmnapari Tochhawng

Lal Hrangvunga Sailo hi Tuahzawl Lal Sailianpuia Sailo

leh Dochhungi te fa niin kum 1887 khan Tuahzawl khuaah a lo

piang a. A pa Sailianpuia Sailo hi Suakpuilala fa sawm leh

pahnih zinga mi a ni a, a nu Dochhungi hi Lalngura Sailo fanu,

lungleng Lal hmingthang Khamliana farnu a ni.

Hrangvunga Pa Sailianpuia Sailo hi a dam reilo hle a.

Hrangvunga chhang Lalthangpuii a nuin a pawm lain a boral a.

Lalnu Dochhungi chuan Tuahzawl ah ro a rel chhunzawm ta a

ni.

Mizo lalte an thih hian an ran fuke li neiin an ral thin a,

chu chu „ ka thisen e‟ an ti thin a. Lal Sailianpuia Sailo pawh

hian thisen tu a ngah hle a, chung zinga „thisen tu‟ hnuhnung

ber Lalhrima nen chuan Lalnu Dochhungi chu an lo in hmelduh

ta a. Tichuan, Lalhrima nen chuan inneiin Tuahzawl khua chu

an chhuahsan ta a ni.

Lalnu Dochhungi hian pasal dâng Lalhrima a neih hian

Hrangvunga Sailo hi kum 8 mi chauh a la ni a, naupang mai a

la nih avângin a pa Suakpuilala damlai atanga Lal In-a lo awm

tawh thin Vungi(Vungtheri) chuan a enkawl zui ta a ni.

Tin, hetih lai hian Hrangvunga Sailo hi, rorel tham lo,

naupang a la nih avângin a ai awhin Lal Upa ten ro an rel a,

chung lai chuan Lal dângten a khua chu neihsak tumin Bawrh-

sâp J. Shakespear (Tarmit-a) hnenah an dil fo thin a, ni-

mahsela,upate chuan Hrangvunga tan an hauhsak tlat a. Chu-

vang chuan Bawrhsâp chuan Aizawl-ah amah hmu tûrin a ko ta

a. Chutia, Bawrhsâp meuhin a koh takah chuan, Lal upate

chuan Hrangvunga chu Aizawl-ah an paw chho ta a. Aizawl-a

107

THEN NGANA: RAPID READER

106

iii)_________________________________

tla ii) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

hai i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

kawr i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

chang i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

nei i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

41

Hrangvunga hruaitu upate chu Vungseki-a, Lusia, Suakngura,

Darlianthanga, leh Robuanga te an ni. Bawrhsâp chuan Hrang-

vunga chu naupang mai ala nih avângin engmah a zawt lova,

Upate chu a zawt ta a, „Suakpuilala tlang chan hi a lo thih hnu

hian tuin nge chang se in tih‟ a ti a. Upate chuan „A fapa

Hrangvunga hian chang sela, Lal dâng kan duh lo‟ tiin an

chhang a. Tichuan Bawrhsâp chuan thuchhuah a siam a.

“Suakpuilala khua leh tlang hi, a fapa Lal Hrangvunga ka pe a,

amaherawh chu, Hrangvunga hi ala naupan em avângin kum 15

a tlin hma chuan Upa-ten ro an rel anga, kum 15 a tlin veleh a

kutah rorelna hlan tûr a ni ang,” a ti a.

Kum 1902-ah Hrangvunga Sailo chu kum15 a lo tlin

chuan Bawrhsâp in thu a lo chhuah tawh angin thuneihna chu

Hrangvunga kutah hlan a lo ni ta a ni. Hrangvunga Sailo hi

Upa te hian an hmangaih hle a, a nupui tûr pawh uluk takin an

zawn sak a. Kum 1904-ah Lal Hrangvunga kum 17 a tlin

kumin, Sesawng Lal Tlira fanu Hmingliani an neihsak ta a ni.

Hrangvunga Sailo hi lal a lo nih hnu hian Tuahzawl

atangin Chhippui thla a, chutah chuan hun rei taka wm lovin,

Serhmun ah an insawn leh a. Serhmun khua hi in 300 lai an ni

a, a hming pawh a thangin Mizo tlâwmngaihna pawh a sang êm

êm a, Taitesena leh Zingkela te awmna khua a ni bawk a, khaw

nuam tak a ni.

Kum 1905-ah Serhmun atang hian Bunghmun ah an kai

phei leh a, hetih hunlai hian Mizoramah harhna runpui a lo

thleng a, Thuhriltute pawhin zoram hmun tinah Pathian thu an

hril a. Hachhek Tlangdung, Bunghmun khua te pawhin chu

chanchintha chu an lo dawng ve a. Lal Hrangvunga leh a khua

leh tui mi tlemte te chu kum 1906-ah chuan Kristian-ah an lo

inpe ve ta a ni.

Kristian sakhua hi hetih hunlai hian mi tam tak hmuhsit

leh tih duhdah a ni a. Lal tam tak phei chuan an lungten leh an

duh loh êm êm a ni a. Lal Hrangvunga Sailo kum 18 mi a inpe

42

ve mai pawh hi a mak hle a ni.

Lal Hrangvunga hi Kristiana a inpek chinah chuan Mizo

pipute dân serh leh sang leh puithuna atthlak chi reng reng a do

ngam zel a. Pi leh puten thiang lova an ngaih te chu Lal Hrang-

vunga chuan a tih tak vek avângin Upate leh mi mirte reng reng

chuan thi ngei tûrah an ngai a. Ani lah chuan, “Heng thil ka tih

avang hian ka thi hauh lovang a, Pathian hun ruat ah chauh ka

thi zawk ang,” a tihsan mai thin a. Amah hi Mizo Lalte zingah

Kristian hmasa anih avângin Mission sap leh Bawrhsâp te

pawhin an lawm hle a ni.

Lal Hrangvunga hi Kristian a lo nih hnu hian Baih neih hi

thil dik niin a hre lo va, kum 1908-ah a Bawih kawlte chu a

chhuah tan a, kum 1909-ah chuan a Bawih kawl zawng zawng

mi 129 te chu a chhuah fai ta vek a. Tichuan, sulsu in Mizo Lal

te zingah chuan Bawih chhuah hmasa ber a lo ni ta a ni.

Lal Hrangvunga chuan hun rei tawh tak atanga thlangtlak

a lo tum thin chu Bawrhsâp Kennedy-an a ui beh thin avanga

Bunghmuna awm tar eng kha a ni a. Mahse, Lal Dokhuma

Sailo (a pate-a) nena an lo sawi dun tawh angin kum 1912-ah

chuan Tripura ram chhung Jampui Tlangah khaw din zai an rel

ta a. A rual hian a khua leh tui te In 170 hruaiin Jampui Tlang-

dung hi an pan a, an zingah hian Kristian mi 70 vel lai an tel a

ni.

Tichuan, Jampui Tlangdung a rawn thlen hian khawthar

an sat a, chu khua chu Phuldungsei khua a ni a. He khua hi Tri-

pura ram chhunga Tlangsang ber awmna Thaidawr Tlang

bulthut hmar lama awm a ni a, he khua ah hian kum thum an

awm hnuin rawngbawlna kawngah te hmasawnna tha zawk a

nih beiseiin Kristian te a hlanga an awmna tûr khua din tha in a

hria a, tichuan, kum 1915-ah Tlangsang khua a din a. He khua

a din dawn pawh hian perhte pakhat pawh a sah thluk hma in

Pathian hnenah Tawngtaina in a hlan phawt a, tichuan a hmun

tûr a sam fait a chauh a, he khuaah ngei hian amah pawh a

105

6. Hêng thu a awmze inhnai deuh tak, hrang si te hi tichiang

tur hian sentence siam rawh.

chem kalna - ha hawlh zawng

âr tial fin - âr mit tet khuan

kawlpui khêng thlawn - khau phâr thawven

tho thil ang - zâwng fian phel ang

7. Hêng thumalte hian awmze hrang hrang a neih dan tilang

turin sentence han siam teh.

lei i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

sawi i)________________________________

ii)________________________________

iii)________________________________

thlawn i)_________________________________

ii)________________________________

iii)________________________________

dai i)_________________________________

ii)_________________________________

iii)_________________________________

nau i) _________________________________

ii) _________________________________

iii)_________________________________

sam i) _________________________________

ii) _________________________________

104

TIH TURTE

1. Hêng synonym (awmze inang) te hi sawi la, sentence

siam nghal rawh.

a) tet _______________

b) phawi ________________

c) thlawn _______________

d) thawveng_______________

e) vei _______________

f) dum _______________

g) rawh _______________

h) thlung ________________

2. Hêngte hi Antonyms ( a awmze inpersan, letling

hlauh) ziak la, sentence siam nghal rawh.

a) pil ________ b) kuai _________

c) khuang ________ d) fing ________

e) sawi _________ f) phawi ________

g) sual ________ h) thlawn _______

i) kelpui ________ k) to ________

k) vuai _______ l) rui ________

m) te _________

3. „Bei nge sei run dung‟ tih phuah telna hla zawng chhuak

la, a telna hla chang khat han ziak teh.

4. Chhura thawnthu in hriat hriat „pathum‟ han sawi teh u.

5. „Khauphâr thawven‟ tih leh „Lehlama awr dum, lehlama

awr sen‟ tih hi i awm dan atan i duh em? I duh leh duh

loh a chhan fel taka tar langin han ziak teh.

43

cheng nghal a.

Kristian khua din a lo nih takah chuan Mission chuan kum

1917 atanga kum 1932 thlengin Headquarter ah Tlangsang

khua chu a hmang ta a. He khuaah hian Lal Hrangvunga chuan

Sial vulh a khap tlat a, a chhan chu Khuangchawi duh mai an

awm a hlauh vang a ni a. Sial awm zawng zawng pawh Paihte

ho a lei fai tir vek a ni.

Lal Hrangvunga hi Kristiante inkhawmpuiah te a kal peih

em em thin a. Pastor Bial Inkhawmpuiah pawh Chairman nihna

a chelh fo thin. Tum khat chu Vanghmun khuaa an inkhawmpui

naah, amah ngeiin a puanthuah te akin a kal a, chutia Lal meuh

mahni puanthuah ak a kal chu tlangval Rallawma‟n chhawk a

tum a, mahse, Lal Hrangvunga chuan, “Lal Isua hmingin ka kal

alawm,tunah hian khawvel Lal kalin ka kal lo,” tiin a chhang a

ni.

Lal Hrangvunga Sailo hi mi fing leh hawizau tak a ni a,

zirna a ngaisang hle bawk. Sikul pangaiah kallo mah se,

mahnia inzir chawpin Mizo tawng ziak leh chhiar a thiam a,

kum 1916 November thlaah Phuldungsei ah Mission Sikul a

din a. Chumi hnuah Tlangsang khuaah M.E. Sikul a din leh a

ni. Zirna Sikul Mission-in a din hnuah phei chuan a khua leh

tui te chu lehkha zir tûrin a fuih nasa hle thin. Amah hi Jampui

Mizote zirna bul tantu kan ti thei ang.

Lal Hrangvunga hi kut hnathawh uar em em a ni a. Huan

thlai lam chin a uar in atui zawng tak a ni a. Mizo lo neih dân

anga lo kan neih chhunzawm zel chuan engtik hunah emaw

cguan kan ram hi a la bua anga, buh in ei a tlin loh hun a lo la

inher chhuak ngei dawn a a hriat avângin sum chang thlai chin

a tul tih a hria a, chuvângin, kum 1916-ah Syhlet atngin Serpui

leh Serthlum chi a la chhuak a, chu chu kui tiakin kum 1917

kumin a phun ta a, chu chu Jampui Tlanga Serthlum chin tanna

a lo ni ta a ni. Tin, Theihai leh Lamkhuang (kahtawl) te pawh

hemi kum vek hian a phun bawk a. Coffee leh thingpuife te

44

pawh a chîng thin a. Kut hnathawh leh intodelh a uar a, amah

ngeiin entawntlakin hna a thawk thin a ni.

Lal Hrangvunga Sailo hi, Raja Hrangvunga Sailo tia hriat

lar a ni a. Hei hi a chhan chu, khatih hun laia Reng Lal Maha-

raja kha a ti lawm thiam a, khua a din dawn pawhin, Raja Ba-

hadur Dokhuma Sailo (a pate-a) nen khan Reng Lal hnen ah

phalna la hmasa thlapin khua a din a, chuvângin Reng Lal in

Durbar a siam chang pawhin a sawm ve ziah thin a. He Raja

nihna hi kum 1922-ah Tripura Reng Lal Maharaja chuan Lal

Hrangvunga hnenah a chunga a lawmzia entir nan a hlan a ni.

Lal Hrangvunga Sailo hi kum 57 mi a nih laiin tuk khat

chu, a thingpui tiak phun naa mauphel a vih bur bulah thi ser

ser thei chauhvin a chhun a, a pem chu a lo pun ta vak mai a,

zuallam pan zelin ni sarih lai na a tuar hnu in 1943, May ni 27

khan a boral ta a ni. Raja Hrangvunga Sailo hi Lal ropui leh

fing tak a ni a. A khua leh tui te pawh a hmangaih em em a, tisa

leh thlarau an thanlen theihna tûrin kawng hrang hrangin hma a

la I bul a tan a. Jampui Mizo te hmasawnna tûra a sulsu tu Mi

Ropui leh entawntlak tak a ni ni.

**********

TIH TÛRTE

1. Hêng a hnuaia thumal te hi a awmzia hrilhfiah la, sentence

siam nghal rawh:

a) fuke li b) lungten c) bawih

d) intodelh e) serh leh sang f) sulsu

103

29. Tho thil ang: Inang tlâng, hmêl leh len lama inang.

Sentence: An unauza inanzia chu, tho thil ang mai an ni.

30. Tlumtea thlir taka thlir: Nghakhlel taka thlir, lo thlir

lo thlir.

Sentence: Tlumtea thlir taka kan thlir Krismas pawh kan

thleng leh ta hlawl mai.

31. Tawng thei sa bawp chang: Tawng theih vanga ding

chang.

Sentence: Kan hnial peih tawh lo che, i ta ni lo mah se,

tawng thei sa bawp chang mai rawh.

32. Ui leh kel thlun pawlh ang: Inhal, inngeih lo, awm

khawm thei lo.

Sentence: Inthenawmte hi chu, ui leh kel thlun pawlh ang

maia awm tur a ni lo.

33. Zâng na dawmna: Tuartu hnena tuar vanga thil pêk.

Sentence: Huan thlai sawrkarin a tihchhiat vanga zang na

dawmna tam lutuk lak loh hi a mawi.

34. Zâwng fian phel ang: Inang.

Sentence: He phir unau inanzia chu, zâwng fian phel ang

mai an ni.

35. Zawhte no nei ang: Awmhmun sawn chhen, insawn

zing.

Sentence: In neih ve loh chuan Zawhte no nei an sawi ang

maiin kan insawn chhen mai.

102

thilh loh phah.

Sentence: Zirlai hi mut mawh hnar mawha neih tur a ni.

22. Ni tla vânvuai: Nilêng, nilêng zak.

Sentence: Ni tla vânvuai in kan thawk ang chu le.

23. Phûng hmuh: Hmu chiang lo, hmu thuak, hmu vuai.

Sentence: Ni zâna rûkru ka hmu chu phûng hmuh an sawi

ang chauh ka ni a, ka hre chiang hman bik lo.

24. Rûi lo hai lo: Harh fim, buai lo leh chian lohna nei lova

harh.

Sentence: Ka sawi hi rûi lo hai loa sawi ka ni a, awih mai

rawh.

25. Sanghar âr rawh ang: Kang fai lo, fai lova pawr

phung.

Sentence: Kan lo hal chu sanghar âr rawh ang mai a ni.

26. Sa seh kawr ang: Kawr tet hrup.

Sentence: Ka hnathawh kawr chu sa seh kawr ang hrup a

ni ta.

27. Themtleng tê zawk ang: Ti ve chhen, lo inrawlh ve

chhen.

Sentence: Patlingin thu pawimawh kan sawi laiin them-

tleng tê zawk ang maiin lo inrawlh ve chhen thin suh.

28. Thing zik bula zawng dan ang: Dang chêp, dang

tawngkhawng.

Sentence: Kan dinhmun a chau hle, thing zik bula zawng

dan ang mai kan ni.

45

g) puithuna h) sum chang thlai i) bua

j) perhte

2. A kar âwl dahkhat rawh:

i) Hrangvunga Sailo chu _____________ kumah a piang.

ii) Hrangvunga Sailo Pa hming chu _____________.

iii) Jampuia khaw din hmasak ber hming chu

______________.

iv) Lal Hrangvunga khan Kristiante chauh awmna tûra khua

a din hming chu___________.

v) Hrangvunga Sailo khan Bawih mi __________ a chhuah

a ni.

vi) Hrangvunga Sailo Jampuia a lo tlak thlak hi

__________kum a ni.

vii) Hrangvunga Sailo kha kum_____________mi niin a

thi.

viii) Mizorama Harhna runpui lo thlen hmasak ber kum

chu______ a ni.

3. Hêng zawhna te hi tawi fel takin chhang rawh:

a) Hrangvunga Sailo Lal a nih chhoh dân tlangpui sawi

rawh.

b) Tlangsang khua din a nihna chhan tlangpui sawi rawh.

c) Hrangvunga Sailo in a khua leh tuite tana thil tha a tih

te han sawi teh.

d) Hrangvunga Sailo chanchin kan zir atang hian entawnt-

lak I tihna han sawi teh.

e) Hrangvunga Sailo chanchin kan zir atang hian eng mize

pu nge nia i hriat?

f) Hmânlai Mizo Pi Pute nuna Lal te pawimawhna han

sawi teh.

46

g) Hrangvunga Sailo Kristian a nih atanga a khua leh tuite

tana thil tha a tihte han sawi teh.

101

Sentence: Lo kan han vat zo chu, kawlpui kHêng thlawn

ang mai kan ni ta.

14. Kelpui nau vei ang: Na tuara van ruai.

Sentence: I na tuar hi chu, kelpui nau vei ang mai i ni i

van ruai zel mai.

15. Khauphâr thawven: Pawng thawven, a ngeiawm

zawnga thawven.

Sentence: Eng ni bik si lo hian a khauphar thawven ve

ringawt mai.

16. Khuai la haw ang: Vung bur, bui chur.

Sentence: Pa ei hmu ngang a ni a, a hmel pawh khuai la

haw lam ang chur a ni tawh.

17. Khual thuthang: Titi lêng vel, thu belh chian dâwl lo.

Sentence: Khual thuthang hi zawng, awih loh phawt a

him thin.

18. Lehlama awr dum, lehlama awr sen: Chan tha chan

tuma insawn ching.

Sentence: Lehlama awr duma lehlama awr sen ching

politician-te hi chu rin ngam an ni lo.

19. Lua kêl sam to: Upat vanga lu tuak, sam var.

Sentence: Lua kel sam to chin ngat hi chu zah tur an ni.

20. Mau mit put: Mit nei ve sia hmu thei si lo.

Sentence: I thil zawn chu en ngun rawh, i mau mit put

ngawt a nih loh chuan i hmu ang.

21. Mut mawh hnâr mawh: Muthilh theih loh phah, mu-

100

ram, Than tlang leh Len tlang inkarah dam diaiin a luang a, a

lui dung hi a sei hle a, chu chu tehkhin nan an hmang a ni).

7. Chem kalna: Theihna lam kawng, thiam theih lam

zawng.

Sentence: A taima bawk a, lehkha zir hi a chem kalna tak a

ni.

8. Chhimtir ar chuk ang: Te chel chul, bengchHêng hlut.

Sentence: Naupang hlim ve hi chu chhimtir ar chuk ang

mai an ni a, an chiau chul thin.

9. Chhura thawnthu sawi ang: Sawi zawm zel, a danga

pakai zel, sawi belh tur awm zel.

Sentence: Tualte vânglai chanchin sawi chu Chhura

thawnthu sawi ang mai a ni a, a dang sawi zawm zel tur hi a

tam a nia.

10. Ha hawlh zâwng: Ngaihven zâwng, sawi chak zâwng,

titi duh zâwng.

Sentence: Thiante ha hawlh zâwng tak sawi thiam a tha.

11. Hnara hlit phawi ang: Engthawl hawk, harsatna kiang,

thawveng.

Sentence: Exam ka zo a, hnara hlit phawi ang huai ka ni

ta.

12. Hum sual dâi: Tisual palh, mi pawi khawih palh.

Sentence: Nulat tlangval laia hum sual dai lo hi an

ngaihsanawm.

13. Kawlpui khêng thlawn: Harsatna lian tham sukiang,

thil lungngaihthlak lam chi tibo.

47

THEN HNIHNA: HLA (POETRY)

48

99

ZIRLAI – 17

}AWNG UPA

1. A chîm chin a hriat: Tui chîm chin a hriat anga a thawm

atanga a awmna chin hriat, nunin a thlen phak chin.

Sentence: (1) Ani hi zawng a chîm chin a la hniam deuh

a ni.

(2) Zu a han tem ve hleh hi chuan, a chîm

chin hi a hriat thin.

2. A lei kuai zawng: A pawi tur zawnga sawi, a huatthlala

zawnga thusawi.

Sentence: A lei kuai zawnga thu sawi chin loh a tha.

3. A lungthu kim: Mizo lungthu phun dan chu lung

pathum an hman thin avangin „pathum‟ sawi nan hman a ni.

Sentence: Ka vanduai a, nupuiah lungthu ka kim der tawh.

4. Âr mit tet khuan: Mawi leh mawi lo pawh ngaihtuah

lova rawl tawpa zai/au.

Sentence: Khawlaiah âr mit tet khuan vak ching suh.

5. Âr tial fin: Fing kherkhiap, fing kherek, vervek.

Sentence: Ani hi zawng thawhpui tlak a ni lo, a âr tial fin

tlat thin.

6. Bei nge sei rûn dung: Beisei rengin, beidawng lovin,

beisei bo lovin.

Sentence: Bei nge sei rûn dung tih ang maiin, a hlawhtlin

hun kan nghak zawng a nih hi. (Rûn lui hi Chin State, Burma

98

8. A hnuaia kualkhung chhunga ziah zawm tur leh ziah

zawm loh tur hi a dik zawk thlang chhuak rawh.

i. Zami (fel zia/felzia) hi chu aw!

ii. A (mizia/mi zia) a thlak hlauh.

iii. (Sakeizia/sakei zia) chu a tial.

iv. A (kutzia/ kut zia) a mak hle mai.

v. He thei (tui zia/tuizia) hi han ei ve teh.

vi. A (zialo/zia lo) hle mai.

vii. Ka pi chu a (ziaawm/zia awm) deuh.

viii. Ruih theih thil tih chu a (atthlakzia/atthlak zia) ka

hria.

************************

49

ZIRLAI – 7

KA DAM LAI THLIPUI A RAL HUNIN

Patea

1. Ka dam lai thlipui a ral hunin,

Ka Lal Chhandamtu hmêl chu ka hmu ang a;

Chutah ka lawmna a chuai lo vang,

A hmêlah vân pangpâr a vul reng ang a.

Aw Nunna thing, i zar hnuaiah,

Van Angel rual hlimin an lêng;

Aw, chutah kan la chawl ve ang,

Israel tlang thianghlimah chuan.

2. Chu khawpui mawi thlira ka rumna

Chuan, lungngaih, buaina, thihna thlen thei sela;

Tlanna thisen zâra lungduhte,

Khawvelah hian aw ka lo then tawh ang a.

3. I kal zêl ang aw, Zion fate,

Kan zalênna ram ropui a hnai ta e;

Tunah lungngaih, tah leh buaina hi,

Kan lawmna pangpârah an la vul ngei ang.

4. Tin, chu ram khawpui ka thlen hun chuan,

Kan lênna ram reh lam hi ka hawi tawh lo‟ng;

Beram No leh a lalthutthlêng chu,

Ennawm mak tak leh ka lâwmna tikimtu.

50

Thu har hrilhfiahna:

dam lai thlipui : Mihring dam laia mahni chunga

lo thleng thin thlaphanna, lungn

gaih, mangan leh tahna.

van pangpâr : Lâwmna, mâwina.

nunna thing : Isua, Pathian a sawina.

Israel tlang thianghlim : Vânram

Zion fate : Ringtute, chhandam fate.

lâwmna pangpâr : Tihlimtu, tilâwmtu

lênna ram leh : Khawvel, mihringte chênna

A tobul

A thianpa, hla phuah thiam C.Z.Huala chuan Biate-a zirtirtu

hna a thawh laiin kum 1923 khan hla tha tak:

Dam lai tuipui fawn piah lamah chuanin,

Ka lungkham ram êng mawi chu a awm;

tih hla hi a phuah a, miten an sa duhin a lâr hle mai a. Pate-a

chu a mihring rilru a chhuak a, a itsik deuh tlat mai a. Hla tha

tak phuah ve a duh ta a, Pathian hnenah a dil a. Ni khat chu

chaw funin feh turin a chhuak a; mahse, lo lam pan lovin hmun

fianrial lam a pan ta zawk a. Pathian hnenah tawngtaiin a dil ta

ngat ngat a, a hlawhtling mai lo va, chawhnu herah chuan a hul

zual a. Hla thar nei lova haw a hreh si. Lo sûl haw thlengin

chhanna a dawng lo. Lo sûl hnuhnung ber rualin kut ruakin a

haw hnâ hnâ a.

Khawbung khaw thlen dawn kawtchhuah lungdawhah a

chawl a, a chau hle mai a, lungphun nghengin a thu ta hnawk a.

A dil hlawhchham nâ a, haw mai a tum bik lo, a thu ngui ta

reng mai a. A nghen bulah chuan fâr thing buk tha tak a ding a.

Thli a lo thaw a, ruah a sur bawk a. Tawm him duhin savate

chuan far thing chu an rawn bêl a, an hram a, hlim êm êmin an

chiar nak nak a.

Hlim êm êm a sava chiar nak nakte chuan a rilru a tihlim

97

x. tlawmngaih ______________________

xi. tauh _____________________

xii. su _____________________

xiii. lungngai _____________________

xiv. hlau _____________________

xv. ruat _____________________

xvi. hmelthat _____________________

xvii. kuangkuah _____________________

xviii. that _____________________

xix. nulat _____________________

xx. balh _____________________

3. „Sak‟ hmangin thuhnungbet (suffix) panga siam la, sen-

tence siam nghal rawh.

4. A hnuaia ziak dum bikte hi eng part of speech nge a nih

han sawi teh.

i. A awm a lian hle mai.

ii. Zosangi a awm em?

iii. A awm tui in la, i chak mai ang.

iv. Ka pa chu office-ah a la awm.

v. Saikuti hall-ah kal ve awm a ni.

vi. A awm dan a mawi lo.

5. „In‟ hman dan chi hrang hrang i hriatte sawi fiahin, a en-

tirna pe vek rawh.

6. A hnuaia sentence-a „tu‟ hman dan dik lote hi Mizo tawng

hman dan dik takin han siam teh.

i) Ringlotu hnena Chanchin Tha hril hi kan bat a ni.

ii) Home work thiam tawhtu vek kan ni.

iii) Kan zinga zaitu kha a bang.

iv) Thu ngaithla lotu chuan a hre lo.

v) Zirlai bu chang lotu chu lo kal rawh se.

7. Mizo tawnga „te‟ hman dan hrang hrang kha a entirna

pein han sawi teh.

96

Awze mite aw a zia. (v)

A zia a awm ve mai ang. (n)

Ze thup ngai lo mahni zia. (n)

Keipui zia chu ze tak a ni. (n)

TIH TÛRTE

1. A hnuaia thute hi ziah zawm tur ziah zawm loh te, ziah

zawm loh tur ziah zawm te a awm a, han tidik teh.

i. He balhla hi a it awm hle mai.

ii. Anni ho hi chawimawi tlak an ni.

iii. Chaw i eiho ang u hmiang.

iv. Lal niawm tak a ni.

v. Siami chu a ngaihtuah awm love.

vi. Nghaka chu a zah awm hle mai.

vii. Zirtirtu atan lakawm tak a ni.

viii. Lunglei a zin ka tum.

ix. Min mut san rawh u, lehkha ka la zir dawn.

x. Sawmi a tlanbo lo tih ka hriat pui.

2. A hnuaia thute hi thuhmabet (prefix)-in han dah teh.

i. buatsaih ____________________

ii. vua _____________________

iii. lum _____________________

iv. hmu _____________________

v. tlangval _____________________

vi. thlaphang _____________________

vii. ngeih _____________________

viii. chhia _____________________

ix. zaithiam _____________________

51

ta hle a. A awmna chu vanram a chan ta a. Thli leh ruah laka an

him avanga sava hlim êm êmte chuan a rilru a hneh ta a. Ti-

chuan he hla hi a phuah ve ta a ni. Hei hi kum 1923 emaw a ni

mai thei.

TIH TÛRTE

1. Kan ram thli hming hrang hrang han ziak teh.

2. Kan ram pangpâr hming i hriat zawng zawng ziak la,

mawi i tih ber pangpâr leh a chhan han sawi teh.

3. Heng thu ep (opposite) te hi han ziak teh.

a) chuai _____ b) hlim _______

c) chawl _____ d) thianghlim ______

e) mawi _____ f) lungngaih _____

g) buaina ______ h) thihna ________

i) then _____ j) Ropui ______

k) khawpui _____ l) reh _____

4. A âwl dah khat rawh.

a) Chhandamtu _______________ ka hmu ang.

b) Aw chutah _______________ ve ang.

c) Tlanna _______________ lungduhte.

d) Kan zalenna _______________ a hnai ta e.

e) Ennawm _______________ tikimtu.

5. Patea hian a Lal leh Chhandamtu hmêl a hmuh hun tur

chu eng hunah nge nia a sawi?

52

6. Vân angelte hlim taka an lênna kha eng hmun nge nia a

sawi kha?

7. A lâwmna pangpâra la vul tur nia Patea‟n a sawite kha

engte nge ni le? A chhan eng nge?

8. Hengte hi a awmzia sawi rawh.

dam lai thlipui ____________________

van pangpar ____________________

nunna thing ____________________

Zion fate ____________________

Israel tlâng thianghlim ____________________

Beram No ____________________

95

Thlohpuiin thing a tu. (v)

Balhla i tu a ni maw? (tuk)

Chhinchhiah tur:

Intransitive verb – ding, kal, thu, mu, tlan, zai tih ang chi

-ah hian „tu‟ an belh ngai lo; dingtu, kaltu, thutu,

mutu, tlantu, zaitu tihte hi a dik lo vek.

A ni lo lam sawina (negative) verb thumalah chuan „tu‟

belh loh tur: ring lotu, chang lotu, hmu lotu, hre lotu,

tihte hi a dik lo; „tu‟ tiah „te‟ hman tur a ni.

„Tu‟ hi auxiliary verb „tawh‟ nen zawm loh tur a ni.

Chhandamna chang tawhtu, ring tawhtu, thiam

tawhtu, hre tawhtu, hmu tawhtu, sawi tawhtu, tih

ang chite hi Mizo tawng dik a ni lo vek, „tu‟ aiah „te‟

emaw, „apiang‟ emaw, „hote‟ emaw hman zawk tur a

ni.

xv) zia: A nih dan leh awm dan sawina „zia‟ hi verb leh

adjective leh adverb thu malah behtirin suffix-ah kan hmang a,

a behna thu nen zawm zel tur a ni.

Entir nan:

awmzia buaizia chauhzia duhzia

enzia finzia ngamzia hriatzia

khauhzia lawmzia lenzia mawizia

nozia phuaizia rilzia satzia

tihzia thatzia uizia vuaichazia

zuamzia zahzia buaithlakzia duhawmzia

ngunthlukzia hahthlakzia nalhzia

khawloh nasatzia

Hêng erawh hi chu zawm loh tur a ni.

94

xiii) thlâk: Hetiang chi-ah hian „thlâk‟ hi suffix a ni a, a

hmaa thu nen zawm zel tur a ni.

buaithlâk chauhthlâk

hahthlâk khawngaihthlâk

lungngaihthlâk manganthlâk

nuihzatthlâk rapthlâk

sualthlâk thatchhiatthlâk

tahbelhthlâk virthlâk

zahthlâk etc.

Hêng erawh hi chu thu mal din an nih avangin a hranga

ziah tur a ni.

A nupui a thlâk ta mai elo?

Pasaltha hriam thlâk chu a na bik.

Hachhek kha rawn thlâk thla rawh.

Mi kawng (tum) thlâk thar ka zawh.

Chhura ko thlâk ang maiin kir leh ru le.

I kut thlâk a na hle mai.

Namthlâk leh hmathlâk te hi chu thumal, kawh bik neia

hman thin a ni a, zawm tur a ni thung.

xiv) tu: „Titu‟ tiha „tu‟ ang chi, verb thumala „tu‟ bet thin

hi suffix a ni a, a behna thu nen ziah zawm thin tur a ni.

Entir nan:

betu chotu dawngtu entu

fuihtu hretu hrilhtu neitu

puitu ruaitu sawitu vengtu etc.

A mal din hun, a hmaa thu nena zawm loh tur chite:

Lali, tû i nei tawh em? (n) (fate fa)

A tû ber chu maw? (Interrogative pron.)

Râl tu turin an kal (v) (bei)

53

ZIRLAI – 8

LAL ISUA THIAN DUHAWM

T. Romama

1. Lal Isua, thian duhawm ka neih hnu hian,

Kawngka zim lam ka zawh tan a lo ni;

Ka dorâl sualna chhum a lo lang a,

Mahse, aw hnehna chu ka ta a ni.

Hring nun a ral hunin,

Lal Isua hmêl ka hmu ang,

Thihna fate tlantu chu;

He khawvêl hi bo mah sela,

Lal Isua ka nei tawh si.

2. Ka tih thinte ka tih a rem tawh lo,

Ka tih ngai lohte tih a tûl zawk a;

Thinlungah lal atân ka lo thlang ta,

A duhzawng anga awm atan min duh.

3. Engah nge ka rilru a buai thin le?

He khawvêl thilte vang a lo ni e;

Lal Isuan sualna zawng a hneh zo ta,

Lal Isua hming chu fakin awm rawh se.

Thu har hrilhfiahna:

kawngka zim: Hei hi Bible thu lâk chhuah a ni a, „Kawngka

chêp‟ ti pawhin a sawi theih a, Pathian ram lu

hna kawngka chu lei mite tan a zim a, a chêp a,

nun inthlahdah leh nun pawlawhte tan luh a har

satzia sawina a ni.

54

dorâl : hmêlma, dote

hring nun : mihring nun, mihring khawsak dân

A tobul

Serchhip chhim vêng kohhranah speaker ruaiin camping

chhawng sarih lai an nei a, a tawp berah chuan lawmthu sawina

biak inah neiin an inkhawm a, piangthar hlimte chu hlim leh

lawmin an ri chel chul a, a then phei chu an tap a, boruak a

nuam hle. Chutah chuan he hla phuahtu pawh hi a awm ve a, a

hlim ve hle. Mahse, a rilruah thil pakhat a lut tlat thung.

Lal Isua neitute hi an piangthar hnu chiah hian kawngka

zimah an lut a, taksa takin an zalên tawh lo. Tun hmaa an tih

thinte simin, an tih peih lohte leh an tih ngai lohte tih a tul

dawn ta a, thlêmna chhum a lo zing ang a, do tur an ngah tulh

tulh dawn. Mahse, Lal Isuan a hneh tawh alawm, khawvêl hi

bo mah se Lal Isua kan nei tawh, tia lawmin a mittui a tla

zawih zawih a, biak in varanda-ah chuan he hla hi a thinlungah

a lo piang ta a ni.

TIH TÛRTE

1. Pathian leh nu leh pate duh loh zawng i tih thinte zêp

hauh lovin panga han ziak chhuak teh.

2. Pathian leh nu leh pa duh loh zawng i lo tih thin, i sim

tawh emaw, sim i tum emaw panga han ziak teh.

3. I rilru tibuai thin thil pali ziak rawh.

4. A awl dah khat rawh.

93

Nautê artê uitê vawktê setê

keitê Mutê aitê khawtê intê

chemtê patê Sumtê kekawrtê maitê

rawtê thiltê hawrawptê etc.

A te chi a nih vang pawh ni chuang lova a hming atana an

lo sak ve reng – iptê, zawhtê leh theitê pawh hi zawm tur a ni.

Emphatic particle an tih ang chia adjective leh adverb

thu mala hman a nih chuan a hmaa thu nen inzawm lova a

hranga ziah tur a ni.

Entir nan:

He pa tê hi a fel ngawt mai. (adj.)

Mah têin ni ka leng leh thin. (adj.)

Pakhat tê mah an awm lo. (adv.)

Rei lo têah min hmu leh ang. (adv.)

xii) tir: A tulna lam pan thei tura siam, phalsak, thu pe ti-

hna lama hman „tir‟ hi suffix a ni, a hmaa thu nen zawm tur a

ni.

Heti hian:

ahtir awrhtir chawitir

dahtir entir fiahtir

ngentir hriattir inneihtir

kaltir muttir nuaitir

saktir thawhtir vuaktir

zaitir zuantir etc.

Hêng kawng thum ang chi-ah erawh hi chuan a hmaa

thu nen zawm lova a hranga ziah thin tur a ni.

A tirah thu a awm. (adv)

Kei hi mi tir ta che. (v)

Lala chu tleirawl tir chauh a la ni. (adj.)

92

Entir nan:

chhuahsan darhsan

fehsan ngawihsan

kalsan lensan

mutsan pensan

rauhsan tlansan

tinsan vahbosan

zinsan zawhsan etc.

Hêng – awhsan, ensan, hawisan, nuihsan, te pawh hi

suffix ni lo mah se, kawh bik nei thumala hman an nih avangin

zawm thin an ni..

x) te: Plural siam nana kan hman thin „te‟ hi suffix a ni a,

a behna thu nen zawm ngei tur a ni. „Ho‟ nena hman kawp

pawhin „teho‟ tia zawm tho tur a ni.

Entir nan:

chhandamte ringtute naupangte

zirlaite zirtirtute officer-te

kan nauteho ran vulhtuteho etc.

Zawm loh hun:

Thil hrang hrang zawmna leh daidanna ni fawma con-

junction a hman a nihin:

Thing te, mau te, hnim hring te hi duat tur a ni.

Thu tihkimna atana conjunction ang deuha hman a nihin:

Inthen te chu ka duh teuh lo mai.

Intihfai te chu a tha reng alawm.

xi) tê: Thil a tê chi leh a lian chi awm ve vea a te chi saw-

ina hminga „tê‟ tel hi suffix a ni a, a hming nen chuan zawm zel

tur a ni.

Hetiang chi hi:

55

a) Ka dorâl ____________.

b) Ka tih thin te _________ tawh lo.

c) Ka tih ngai lohte _______ zawk a.

d) Thinlungah _________ thlang ta.

e) Lal Isuan ____________ zo ta.

f) _________ fakin awm rawh se.

5. Mizote chu „thian chhan thih ngam hnam‟ kan ni a, i thian

duh bik pathum hming ziak la, hlauhawm anmahni

chhan ngai sela, thih huamin i bei thei ang em?

6. He hla phuahtu hian a thianah Isua a thlang a, nang i

thlang thei ve thei ang em? A chhante nen fiah takin han

ziak teh.

7. Project: He thawnthu hi thumal 200 velin han phuah belh

teh u. Hetiangin: Mipa naupang pakhat hi a awm a, a

pain a thihsan tawh a. Thiante tihbuai leh mi thil ruk a

ching a, min an ngei êm êm a. Thian fel tak Hmangaiha a

nei ta hlauh va …..

8. A tobul atanga chhuiin hrilhfiah rawh:

a) Ka tih thinte ka tih a rem tawh lo,

Ka tihngailohte tih a tul zawk a.

b) Lal Isuan sualna zawng a hneh zo ta,

Lal Isua hming chu fakin awm rawh se.

56

ZIRLAI – 9

BUANNÊL

R.L. Thanmawia

1. A khi zopui tlâng chhip a sâng laiah,

Chuan ka nuam e, lunglên niin;

Tah chuan a lang an ti buannêl ram dai,

Chawngtinlêri vângkhaw tual nuam chu;

Sa tin, hrâng tin tual an chaina,

Va tin, hrâm thiam hlim zai vâwrna.

2. Duhaisam zawng a thleng ta ngei,

Zopui tlâng chip chuanin ka thlir;

A lang e a khi chhaktiang tlângah,

Lunglai khamtu buannel ram dai,

Mahse, thinlai dâwn tisei rengan,

Lung tilêng romei a kâi chiai e.

3. Suihlung mû ang a lêng kîr a,

Nun hlim mual liam an lo lang a,

Buannêl ram dai chêntu zawngten,

An ngai nêm maw hringmi chan hi;

Sâm chai e, hlim lai chênin,

Vângkhua an rem buannêl ramah.

4. Zalên lal ram chêntu zawngten,

An ngai bil lo lêng dang vângkhua;

Mal tin mal za tlânin an puar,

Rethei nau fa an awm chuang lo;

Hlim lo fa rêng an awm love,

Khuanu ruat rêng a lo ni si.

91

mihringpui, chipui, nulatpui, zirtirtupui, sipaipui,

thiamlohpui, michhiatpui, Mizopui, rawng-

bawlpui, etc.

Nih phahna leh tawmpuina lam

awmpui buaipui chakpui

dampui eipui hriatpui

larpui lawmpui manganpui

thawhpui tanpui hlamuanpui

vuipui zahpui zualpui etc.

„Pui‟ hman dan chi hrang la awm palite chu Hêng hi an ni.

Suffix an ni ve lo va, a hranga ziah tur a ni.

Mi han pui lawk teh. (v)

Hei pui roh hi chu ka duh lo. (adj.)

Hre nang, la hmu lo pui chuan. (adv.)

A pui dan chu pui tak a ni. (ropui)

viii) sak: „Sak‟ kan hman thin zinga a tam ber hi chu suf-

fix a ni a, a hmaa thu nen zawm zel tur a ni.

Hetiang chi hi:

ahsak biaksak chharsak

dawnsak kensak laksak

neihsak paihsak tihchhiatsak

Verb thumal duhsak leh ngaihsak pawh hi zawm ve tur a

ni. Seh leh chhuta sak chi te, „sa‟ modification „sak‟ te erawh

chu a hranga ziah tur a ni.

Khawkherh mu chu sak tak a ni.

In tha sak chu a sawt thei lo.

ix) san: „San‟ hi suffix a nih chuan a hmaa thu nen zawm

zel tur a ni.

90

engthawlna fakna

ngaihtuahna hmangaihna

inneihna kalna

lawman mawina

nunna sawmna

thihna tahna

varna zawrhna etc.

Parts of speech-a nihna nei a nih erawh chuan a hmaa thu

nen zawm lova a hranga ziah tur a ni.

Hetiang hian:

I lu a na elo? (v)

Thli a na hle mai (v)

In bean chhum chu a na hle mai (adj.)

He raw na hi lo met teh (n)

Ka ti na na nain aw, a pawi mang e (adv.)

Chaichim hian a lo seh na na a (adv.)

Natna hminga „na‟ tel pawh a hranga ziah tur a ni.

awm na pum na ha na

kal na lu na lung na

thin na mit na kawng na etc.

vii) pui: „Pui‟ hian awmze hrang chi sarih lai a nei. Chi

thum chu suffix zingah a tel a Chungte chu:

A lian chi leh naran lo chi sawina

Arpui, uipui, sepui, keipui, zukpui, mupui, lui-

pui, lungpui, sihpui, hruipui, hreipui, khawpui,

chhiarpui, inkhawmpui, papui, hunpui, nipui, zu-

pui, sutpui, etc.

Nihna leh upat lama a anpuite

57

5. Tunah erawh a dang zo ta,

Buannêl vângkhua a dai zo ta;

Thlalêr ram dai a chang zo ta,

Khawiah tuan maw kha ang damsa?

Kîrtiang rêl hian an mawi si lo,

Chawngtinleri a nuar em ni?

Thu har hrilhfiahna:

Zopui tlâng : Mizoram khawchhak lama Lianpui

khua leh Sazêp khaw inkâra

tlang sang khi a ni.

Buannêl : Pipute chuan ramsa hi lasiin a siam

a, Buannêl ramah piangin an sawi

thin. Buannêl hi Burma ram, Chin

State hmâr lam, Lêntlang tlângdunga

tlâng pakhat a ni a, Hmunluah khaw

lu-ah a awm. A ram hi a nuam hle a,

tunhma chuan ramsa an tam thin hle.

Chuvangin ramsa tamna ram tawh

phawt chu „Buannêl ram‟ ti te pawhin

sawi a ni thin bawk.

Chawngtinlêri : Pipute sawi dân chuan, Chawng-

tinlêri hi mihring a ni a, nula hmêltha

tak a ni a, lasi hovin an la a, Tan tlâng

Lalnu ah an siam a, ramsa zawng

zawng a enkawl a ni an ti. Lâi pi leh

pu hla chi khat „Bawivung hla‟-a sa

lu lâm zaiah pawh Chawngtinlêri hi a

chuang nual.

Damsa : Ramsa duhawm tak, ramsa hlau-

hawm lo. (He hla ah hian ramsa

58

zawng zawng sawinan hman a ni.)

Sâm an châi e : Nunchan zir, hlim taka ramsa lîm

vel.

Lengdang vângkhua : Khaw dang, hmun dang.

Thlalêr ram dai : Thing leh maute awm lohna, ruah

tlâk lohna ram.

TIH TÛRTE

1. Hêngte hi a awmzia han sawifiah teh:

a) vângkhua b) zai vâwrna c) duhaisâm

d) chhaktiang e) lunglai khamtu f) thinlai

g) dâwn tisei h) hringmi i) khuanu

j) tuan

2. A âwl dah khat rawh:

a) Chuan _________ lunglên niin.

b) Lunglai ________ ram dai.

c) Sâm an ________ chênin.

d) Rethei nau fa ________.

e) Khawiah ________ kha an damsa?

3. He hla „Buannêl‟ chang 3-na hi a hlaa innghatin thu tluang

(prose)-in han ziak teh.

4. „Tah chuan a lang an ti buannêl ram dai,

Chawngtinlêri vângkhaw tual nuam chu‟ tih hi a chêpa kaia

chhuiin hrilhfiah rawh.

89

v) in: Suffix-a „in‟ hmanna hi tam tak a awm. Innei, tiha

„in‟ rik anga lam

rik chi leh „in‟ (drink tihna) anga lam rik tur chi a awm.

A ri hniam A ri sang

amahin rinnain

mi pathumin atangin

Pathianin takin

zirtirtuin duh nain

thatnain tehlul emin!

„In‟ mal din, a hmaa thu nena zawm hlek loh turte chu Hêng hi

a ni.

Pronoun (you, your tihna) a nihin.

In lo kal a ni maw? (you)

In lehkhabu keu rawh u (your)

Verb (drink tihna) a nihin.

Tui in la, zu in suh.

Noun (house, hut etc. tihna) a nihin.

Lala-te in kan in damdawi in biak in

lung in tan in ar in vawk in

bawng in zun in ek in bual in

buh in khawl in motor in fahrah in

hnuchham in etc.

vi) na: Verbal noun leh abstract noun-a siamtu „na‟ hi suf-

fix a ni a, a behna thu nen ziah zawm zel tur a ni.

Hetiang hian:

awmna buaina

chauhna duhna

88

Nau ka awm. (v) (enkawl tihna)

Hming an lam, awm rawh (v) (present tihna)

Heta hi ka awm. (v) (am, was)

Boruak lovin kan awm thei lo. (v) (nung)

Chhang âwm hi a tui bik. (v) (feeling)

I hnathawk ka lo âwm ang che. (v) (tawiawm)

Police-ah lak âwm tak a ni. (adj.)

I thang kam chu a âwm hle mai. (adj.)

Ni âwm takin a lang. (adv.) (mai thei)

A âwm a nâ. (n) (chest)

A awm awm rawn la rawh. (adv.)

A awm awmin awm mai teh. (v)

A awm awm lak an ni chuang lo. (adv.)

iv) ho: Pakhat aia tam sawina „ho‟ leh „hote‟ hi plural suf-

fix a ni a, a hmaa thu nen zawm thin tur a ni.

Entir nan:

ai kal laho anniho

awmpuituho bang tawhho

chak loho ngaihtuahtuho

lak lohhote hretu derho

mut hehho nuamsaho

rualbanlohote zu zuarhote etc.

„Ho‟ chu parts of speech-a nihna nei a nih chuan a

hranga ziah thung tur a ni.

Hetiang hian:

Thil ho deuh deuh an sawi ngai lo. (adj)

Lalan min ho rawh se. (v)

I hote rawn hruai ang che. (v)

A ho ho kha hnawl rawh. (adv.)

Ei ho, in ho, kal ho, sawi ho. (adv)

59

5. „Buannêl‟ tih phuahtu in, “Buannêl vângkhua a dai zo ta;

Thlalêr ram dai a chang zo ta,” a tih chhan hi han sawi teh.

6. Hêngte hi Mizo tawng tluangtlamin hand ah teh:

a. Sâm chai e, hlim lai chênin.

b. Lung tilêng romei a kâi chiai e.

c. Suihlung mû ang a lêng kîr a.

d. Mal tin mal za tlânin an puar.

60

ZIRLAI – 10

SEM SEM DAM DAM

B. Bâwlkhûma

1. Hmâna pipu lênna vangkhua ah,

Suihlung rualte‟n lal leh a riang fa;

An lêng dial dial Zo nun ti mawia‟n,

An inhlân thin e chan ai tha.

Sem sem dam dam, ei bil thi thi,

Sem sem dam dam, sem sem dam dam;

Puan ang chul hnu kan nun ze mawi kha,

Pâr angin lo vul leh rawh se.

2. Thiam leh finna lo sân zêl lai hian,

Rethei hausa inkâr a zau si;

Din thar ka nuam, kan nun ze mawi kha,

Pâr anga lo vul leh turin.

3. Thlafam chang hnu kan pi leh pute,

Lo tho leh se, engtin min ngai maw;

Lâwmin an hlim leh thei hian ka ring lo,

An nun mawi pâr ang a chuai hi.

4. Hmana pi leh pute ang khanin,

Chanhai, riangvai, tlachham, pachhiate;

Tanpui ngai tanpuitu ni zêlin,

Chutin ram nuam kan siam ngei ang.

Thu har hrilhfiahna:

Suihlung rual : inthurual, lungrual

87

ii) ah: „ah‟ hi Sap tawnga „at, of, on, in, to, into‟ tihnaa

kan hman hian

suffix a ni, a behna thu nen ziah zawm ngei tur a ni.

Hetiang hian:

hmangaihnaah nangmahah kawr varah

tunlaiah sirah hnenah

a khaiah! YMA-ah Paris-ah

2010-ah

Hetiang chi-ah erawh hi chuan a hmaa thu nen inzawm

lovin a hranga ziah thin tur a ni.

Ah, ka tihpalh! (Interj.)

Chhang ah khat ka ei (Verbal noun)

I ipte ah chu a lian hle mai (ak-ah)

Mau hriamin mi han ah chu le (at-ah)

iii) awm: Phu/tlak tihna lam atana hman „awm‟ hi verb

thu mal thenkhat

modified form-ah behtirin suffix atan hman a ni.

Entir nan:

awihawm chakawm duhawm

fakawm ngaihawm hlauhawm

itawm lawmawm muanawm

nahawm ninawm peihawm

rinawm sitawm tenawm

titawm uiawm zahawm

ngaihhlutawm ngaihtuahawm ngainatawm

ngaihzawnawm buaipuiawm lungngaihpuiawm

manganpuiawm thlaphanpuiawm zahpuiawm etc.

Khing ang chi ni lo, a dang zawngah chuan „awm‟ tawh

phawt chu a hmaa thu nen zawm lova a hranga ziah tur a ni.

Entirna lo siam den den ila.

86

“Ka zin dawn” a tih ka hria.

inti leh intih: Hêng thu hi verb an ni a, inhau, in-

nghirngho tihna a ni.

Entir nan: Mama-te u, engah nge in intih?

Inti suh u. Thian inkawm an inti ngai lo. In

intih chuan ka vel ang che u.

2. Suffix: Suffix hi thu mal tawpa bet chi a ni a, thuhnungbet

vuah a ni. Mizo tawnga suffix-te chu – a, ah, awm, ho, in, na,

pui, sak, san, te, tê, thlak, tir, tu leh zia te hi an ni.

i) a: „a‟ chu Sap tawnga „at, of, on, in, to, into, by, as‟ ti-

hna atana kan hman hian suffix a ni a, a behna thu nen in-

zawma ziah ngei tur a ni.

Entir nan:

Aizawla nulaa pena kohhrana

khawngaihnaa amaha keimahnia nalha

sena biaa duha hriaa

kala tak zeta a loh a luata nichina

chunga kianga naa avanga

nena etc.

Suffix a nih loh hun, a hranga hmanna tur chite:

„a‟ chu third person singular number pronoun (he, she, it,

one tihna) a nihin.

Interjection – A! A khai! tih ang chi-ah.

Mi â (foolish, mad etc. tihna) a nihin.

Interrogative particle – Eng a? Tu a ni? tih ang chi-ah.

Verbal particle an tih – Sentence leh clause tawpa awmze

hranpa nei lem lova tawngkam tikimtu anga hman a

nihin. A lo kal a, a chawl a, a kal leh ta a tih ang chi

hi.

61

Puan ang chul : chuai, chul, hlui

Pâr ang vul : vul, vanglai, ropui lai

Thlafam : thi

Pâr ang chuai : chul, chuai, thatna bo

Riangvai : rethei, mi khawngaihthlâk

TIH TÛRTE

1. Hêng thu hmang hian sentence han siam teh:

a) lêng dial dial b) vul c) chuai

d) pi leh pute e) hlim f) tlachham

g) pachhia

2. Hêng thumalah te hian thu hmabet (prefix) han dah den den

teh:

a) mawi b) hlân c) kâr d) hlim

e) chuai f) tanpui g) siam

3. Hêng thumalah te hian thu hnungbet (suffix) han dah den

den teh:

a) sem b) dam c) chul d) vul

e) lâwm f) hlim g) chuai h) tanpui

4. Pi leh puten “Sem sem dam, ei bil thi thi,” tia an nunho lai

hlimawm dân tur nia i hriat dan thumal 50 velin han ziak teh.

5. Kan ram mawizia leh nawmzia tilangtu nia i hriat han ziak

teh.

62

6. He hla chang 3-na hi a tobul atangin hrilhfiah rawh.

7. “Sem sem dam dam” tih phuahtuin, “Par angin lo vul leh

rawh se,” a tih hi eng nge ni sawi la, “Din thar ka nuam,” a tih

chhan kha sawi bawk rawh.

85

ii) ti leh tih

tibo tihbo

tichiang tihfel

tifel tihfel

tihlim tihhlim

tikal tihkal

timawi tihmawi

tinuar tihnawrh

tipung tihpun

tiro tihro

tisual tihsual

tithitling tihthitlin

tivengvâ tihvengvat

tiza tihzat

iii) inti leh intih

intibuangbâr intihbuangbâr

intihria intihhriat

intinula intihnulât

intipachang intihpachan

intitlawmngai intihtlawmngaih

intitap intihtah

intiviaktha intihviakthat

intizahawm intihzahawm

Hêng – ti, tih, inti, intih te hi prefix ni lo va verb an nih

hun a awm, verb an nih chuan a hma leh a dawta thu nen zawm

lo va mal dintir tur a ni.

ti leh tih: Sap tawnga do, say tihna a nih chuan verb a ni.

Entir nan: I tih tur i ti tawh em?

“Lo kal rawh,” a ti a.

Tha tih loh rual a ni lo.

84

ZIRLAI – 16

MIZO TAWNG ZIAH DAN

(Ziah zawm tur chite)

Pawl hniam lamah thu ziah zawm loh chite kan zir nual

tawh a. Pawl kuaah hi chuan ziah zawm tur chite kan zir thung

ang. Amaherawhchu, ziah zawm tur chi zawng zawng chu zir-

lai pakhata zir sen mi a ni lo va. Chuvangin a then a zar chauh

kan zir ang.

Mizo tawnga thu ziah zawm tur lar ber chu prefix leh suf-

fix a ni a. Nimahsela, prefix leh suffix atana hman thumalte hi

thu bet (suffix) an nih lohna laiah chuan awmze hran nei, zawm

loh tur chi an nih ve leh tho thin si avangin zawm tur an nihna

lai chauh sawi lovin a chian zawk nan zawm loh tur an nihna

lai pawh kan sawi tel nghal zel ang.

1. Prefix

Prefix chu thumal bul lama bet chi hi a ni a, thuhmabet tia

vuah a ni. Mizo tawnga prefix chu „in‟ leh „ti‟ a ni ber a, a

inkawpin „inti‟ tia hman a ni bawk. A modified form-ah „ti‟ chu

„tih‟ a ni a, „inti‟ pawh „intih‟ a ni bawk. Chutichuan prefix-a

hman thinte chu – in, ti, tih, inti, intih te hi an ni. A enga pawh

hi a dawta thu, a behna nen inzawma ziah zel tur a ni. Hêng „in‟

pathumte hi a lam rik dan a inang vek a, inkhel tiha „in‟ ri ang

vekin lam rik tur a ni.

Tunah prefix an nih dan chu lo entir hlawm ila:

i) in

inbia inchei induh inen infak

inngai inher inkhel inlawm inman

innei inpe inrem insat intai

inthen inum invet inzawm etc.

63

ZIRLAI – 11

LUAH LOH RÛN

Zirsangzela Hnamte

1. A khi chhak zo bâwm romei zing riai,

Zo khaw sang lêntu chawi vêlah khian;

Thiah loh bûkthlâm iang a ding liai e,

Chhâwlthing hnah nêmten bâwm chii chiaiin.

2. Zânkhua a tlaiin lêng zawngte chuan,

Rûn in tap tualah senmei an chhi;

Mahse, chu rûn ram thim riahah chuan,

Naunâwn aw râwl rêng a thang ve lo.

3. Hmanah chuan hlimte‟n laichhuata‟n maw,

Siali hêl vâla chhâm ang zâl e;

Tual vawk râwl so ri, bawhâr khuang nên,

Chiar nghîn nghian rûn kha a chul zo ta.

Sâwn ni awm thei lo rûn in khârtung,

Senmei dawhtling pawh rial ang dai e.

4. Eng vang kher ni ang maw rûn ram i chan,

Awmlai lêng hrângin bêl che‟m ni le?

Nge, tuan tul vanga tlâng dang belh nan,

Chhûng kim dâr ang lên i kham zawk le?

5. Khuai ang rauhsan rûn, aw nang ang hian,

Luah loh rûn min chan, ka rual duhten;

Hlimte‟n lên lain kâr lam hlaan,

Tuan zai an rêl ta min dâwn lo te‟n.

64

Thu har hrilhfiahna:

Bûkthlâm : Thlâm

Chhâwlthing : thing, thingbuk

Hnah nêm : hnim hnah, thing hnah

Senmei : mei, mei alh

Naunâwn : nausên, naupang

Laichhuat : chhuat

Siali : nula

Râwl : chaw

Bawhâr : âr

Chiar nghian : ri chiah chiah

Sâwn : tawlh sawn, sir sâwn

Khârtung : kawngkhar, tlengrel

Dawhtling : dawhthlêng, khum, in chhûnga thil dawh kân

chi rêng rêng sawi nana hmang pawh an awm

Rial ang dai : reh, dai, vawt

Tuan tûl : hna thawh tûl

Kham : thulhtir, dâl

Khuai ang rau : kalsan, thlâwk bo, rauhsan

TIH TÛRTE

1. Hêng thumalte hi a modified form han dah teh:

a) rau b) ding c) chhi

d) thang e) hrâng f) bêl

2. He hla thu innghahna „Luah loh rûn‟ lem hi i mitthla danin

han ziak teh.

3. Hêng thumalte hi thu hma bet (prefix) dah rawh:

a) zing b) ding c) thim d) so e) chul f) dai

83

THEN LI-NA: COMPOSITION

82

He pen hi tu ta nge ni?

He bawng chu a lian ngei mai.

Kha lehkhabu kha tu ta nge?

Hengahte hian saw ... saw tih te, khu ... khu tih te, he ... hi tih

te, he ... chu tih te leh kha ... kha tih te hian noun kan sawite

chu khawia mi nge ni tih an tilang hlawm a, chuvangin demon-

strative adjective an ni hlawm a ni.

Amaherawhchu, Mizo tawngah hi chuan an karah thu

(noun) a tlazep duh hle a, chuvangin Saptawnga thu mal fel tak

an hmang angin hman a rem ve lo a ni. Hetiang a nih thin

avang hian English Grammar angin Mizo tawng chu a kalpui

ve theih loh va, heng adjective then hran te, parts of speech

dang then hran te reng reng pawh hi Mizo tawng zir nan a tang-

kai vak lo a ni.

65

g) hrâng h) duh

4. Hêng hla thu hmang hian hla tlar khat zêl han phuah teh:

a) riai b) liai c) chii chiai

d) zâl e) kham f) dâwn

5. He hla chang 1-na sawi tum hi thu tluang (prose) in han ziak

teh.

6. Mizo In „luah lai‟ leh „luah loh‟ innawm hleih dân tur suang-

tuah la, thumal 150 vêlin han ziak teh.

7. He hla chang 5-na hi a behchhan sawi fiah la, a hla thu sawi

tum târlang bawk rawh.

8. He hla phuahtuin, “Luah loh rûn” a tih hi luahtu awm lo ina

a lo channa chhan nia a rindân hrang hrang a târlan te kha hsn

sawi teh.

9. Hêng hla thu te hi Mizo tawng tluang pangngaiin han dah

teh:

a) Thiah loh bûk thlâm iang a ding liai e.

b) Siali hêl vâla chhâm ang zâl e.

c) Sâwn ni awm thei lo rûn in khârtung.

66

ZIRLAI - 12

RAWLTHAR TANG FAN FAN

Lalsangzuali Sailo

1. Setana dawihlo, kan ram hmêlma lian,

Dawibur kengin aw a vâk vêl ruai a;

Thalai hmêl mawite tihmelhem zotu,

Zofa dâwntuai a man, a rapthlak e.

*** A tûr a nâ e, zungzâm a fan zo,

Rawlthar dâwntuaite a dawi â mek che;

Nangma tan a pawi lua, i dâwn chiang lo a ni,

Aw! Mizo tlangval, famkhua i lawi dawn e,

Sim rawh, bansan la, ruihhlo hi hmelma a ni,

Aw, tang fan fan.

*** Ruihna dawi tinreng dâwn phak ngai lohte,

An in, an ei ta, „Ruihhlo ngai‟ an ti;

Damna dawi kha maw, thih tûr a chang zo,

An zu, an chiu, ruih chin lêm an nei lo.

2. Sakruang kimtlâng mawi, thisen zungzâm nen,

An chiu chhe zo maw, mi â an chang ta;

Thatchhiat, thinchhiat, dâwt sawi, bumtu, rukru nen,

Thlânmual leh hremhmun panin an tlân mek e.

*** Engmah a him lo, an chantir sumpai,

An ralti zo ta, i chûn leh zuapa;

An thlir che hmangaihin, i Siamtu Lal nen,

Taksa, thlarau thih hlenna pumpelh rawh.

81

Adjective of Quantity

Adjective of Quantity an tih chu, noun kan sawia chu a tam

nge a tlem tih sawina thu a ni. A zat chiah sawi kher lova a tam

nge a tlem tih sawina thu hi a ni ber. Hetiangin:

Bawng tam tak an tla dual dual.

Buhfai tlem ka lei.

Mi engemawzat an piang thar.

Motor che sualah mi thenkhat an hliam.

Examna-ah mi thahnem fein an fail.

Heng sentence-ahte hian tam tak tih te, tlem tih te, engemaw-

zat tih te leh thahnem fe tih te hi adjective of quantity an tih

chu a ni hlawm a. Amaherawhchu, chik lehzuala thlir chuan

„tam tak‟ tiha a hnuhnung zawk „tak‟ tih leh „thahnem fe‟

tiha „fe‟ te hi chu adverb ni zawk mah pawhin a ngaih theih a

ni.

Numeral Adjective

Numeral Adjective an tih pawh hi thil tlem leh tam dan

sawina bawk a ni a, Adjective of Quantity aia a danglamna chu

a zat chiah a sawi lanna hi a ni mai. Hetiangin:

Naupang pathum an lo kal.

Kan pawlah mi sawmli kan awm.

Buh tin za lai kan thar ve.

Hengahte hian pathum tih te, sawmli tih te leh za lai tih te

hian thil tam lam chu a zat chiah a sawi lang a. Hetiang hi nu-

meral adjective an tih chu a ni.

Demonstrative Adjective

Demonstrative Adjective an tih chuan noun chu khawi laia

awm nge a nih, a hla nge a hnai, khawia mi nge ni, tih a tilang

ve thung a ni. Hetiangin:

Saw mi saw i hria em?

Khu in khu kan in a ni.

80

ZIRLAI – 15

ADJECTIVE

Adjective chu noun awmdan hrilhfiahtu thu hi a ni. Adjec-

tive hi chi hrang hrang a awm a. Chungte chu hengte hi a ni.

Adjective of Quality

Adjective of Quantity

Numeral Adjective

Demonstrative Adjective

Adjective of Quality

Adjective of Quality an tih chu kan thu sawi (or thil sawi)

noun chu eng ang nge a nih, a lian nge a te, a sei nge a tawi, a

dum nge a var, etc. Sawina thu hi a ni. Hetiangin:

Tui thianghlim chauh in rawh.

Tui bawlhhlawh chu in suh.

Mau sei kha han la teh.

Mau tawi kha min pe teh.

Kel var a tlan.

Bawng dum a lo kal.

Tiang lian kha han la teh.

Thian tha chuan min hruai tha thin.

Thian sual chuan min hruai sual thin.

Hengahte hian thianghlim te, bawlhhlawh te, sei te, tawi

te, var te, dum te, lian te, tha te leh sual te hian an hmaa thu

(noun)-te hi eng ang nge an nih a hrilhfiah a. Hetianga noun

nih dan leh awmzia sawifiahna thute hi Adjective of Quality an

ti a ni.

67

4. Natna hlauhawm, AIDS a keng tel zêl a,

Dâwntuai zalêng rual a man thar zêl a;

Hei ngei hi maw lo ni... min chim ral mêktu,

Harhin, tangin tho r‟u i bei lêt ang.

*** Chhûngkua a nâ e, khawtlâng a dam lo,

Hnam pum a dam lo, kan ral zel ni tin;

Kan hmêlma doral a huangtau lua e,

Thian chhan thih ngam Mizo fa thawh a hun e.

*** Ruihhlo zuartu, aw lo ngaithla lul teh,

Chung khuanu lêng leh zalêng i bum lo;

Kan ram kan hnam hmêlma i lo ni, nang ngei kha,

Eizawnna dang dap la, i hlim zawk ang.

“Aw Lalpa ruihhlo ngaite, a zuarte hi,

I hmangaih leh i khawngaihna

Thu han hriattir ta che;

An thinlung khauh luhlul tak hi,

I Thlarau Thianghlimin luah khat la,

Sim thei turin - tanpui ang che, Amen.”

TIH TÛRTE

1. Hêngte hi a awmzia han sawifiah teh:

a) dawihlo b) dawibur

c) tihmelhem d) zofa dawntuai

e) zungzam f) dâwn

g) fam khua h) sumpai

68

i) ralti j) huangtau

2. A tobul atanga chhuiin hrilhfiah rawh:

“An thlir che hmangaihin, i Siamtu Lal nen,

Taksa thlarau thih hlenna pumpelh rawh.”

3. „Rawlthar tang fan fan‟ tih hla phuahtuin he hla atanga

ruihhlo that lohna a sawi lante kha engte nge?

4. He hla phuahtu Lalsangzuali Sailo-in ruihhlo zuartu

hnena a thurawn kha han sawi teh.

5. He hla phuahtuin ruihhlo ngâite leh a zuartute chunga

Pathian zahngaihna a dil chhan han sawi teh.

6. He hla pumpui thu ken laipui (central idea) han sawi teh.

7. Ruihhlo thatlohzia thupui hmangin hla han phuah ve teh.

79

i) Tichhetua puh ni miau hek i. (Singular/plural leh Subject/

Object)

En ve chak miau hek i. (Singular/plural leh Subject/

Object)

Kan Class chu hriattir ni ve (Singular/plural leh Subject/

tlat lo i chuan. Object)

Thawk zo tawh miau hek i. (Singular/plural leh Subject/

Object)

6. A awlte hi dah khat rawh.

(i) Zawhna hming aiawh atana kan thu hman hi

________________ a ni.

(ii) „Ula‟ hi _______ pronoun, ________ person

_________ number a ni.

(iii) ___________ chu a ak ngei ang.

(iv) ___________ zawhte chu dar awrhtir ang?

(v) ___________ chuan in hria ang.

78

TIH TÛRTE

1. A hnuaia Personal Pronoun te hi eng person nge an nih han

sawi teh?

Amah, che, keini, nangma, annin, keiin, nangni, aman,

min, an, la.

2. A hnuaia ziak dum bik (bold) te hi eng person nge a nih sawi

la, subject leh object thliar hrang bawk rawh.

i) Hre vek hek lo i. ii) Tunah kal nghal ang che.

iii) Aman a hre vek. iv) I va siam thiam ve.

v) Min han hre reng ang che. vi) Hla i sa ang u.

vii) Nangmah an puh che. viii) Anni chu thlan an ni lo.

ix) Sawm ve ni hek lo i chuan. x) Thawk hrang ang che u.

3. A awl laite hi pronoun hmangin dah khat la, eng pronoun

nge sawi bawk ang che.

i) In chhungah _________________ an awm lo.

ii) In unauvin lo leng ang _________

iii) _____________ tu ram nge?

iv) A ________________________ i lei dawn?

v) Keini chhung chu hriattir ni ve lo __________ chuan.

vi) ________________ chu han ko teh u.

4. Heng pronoun te hi eng pronoun ber nge an nih, a zawn ze-

lah hian ziak rawh.

i) tuten nge ___

ii) ula ___

iii) a tu ber ___

iv) chung chu ___

v) theuh ___

vi) tu emaw ___

5. A hnuaia ziak dum bik pronoun te hi kualkhung chhunga an

dinhmun tichiang bertu hi tick (√ ) ang che.

69

THEN THUMNA: MIZO GRAMMAR

70

77

huho emaw, a hlawm emaw atanga sawi hranna hming aiawhte

hi Distributive Pronoun a ni. Chungte chu – tin, ve ve, theuh, a

eng zawk, a eng ber, a tu zawk, etc. tih ang chi te hi.

Entirnan :-

Mi tin ta tur a awm e.

Cheng zathum ve ve in kan insem.

Serthlum pum nga theuh pe rawh.

A eng zawk nge i thlan dawn?

Eng ber hi nge nalh i tih?

A tu zawk nge hmeltha i tih?

A tu zawk zawk pawh tha ka ti.

Indefinite Pronoun: Mihring emaw thil dang eng pawh

hming mal man bik nei lova hming aiawh atana kan tawng-

kam hman hi Indefinite Pronoun a ni.

Entirnan:-

Eng ilo ei tur in nei em?

Inah tumah an awm lo.

A then chauh kan rawn la.

Thenkhat an dam lo.

A dang han la leh rawh.

Interrogative Pronoun: Mi emaw, thil dang emaw hming

aiawh atana zawhna tawngkam kan hman thin hi Interrogative

Pronoun a ni.

Entirnan:-

Tu nge in Headmaster?

Eng nge in zawn?

Tuin nge ko che?

Khawiah nge i pa a awm?

76

Nang chu I va thawk nasa ve. Nang chu an hnawl che.

Nangman nei vek rawh. Nangmah a lawm an vuak che.

In thawk zo tawh em? In tel ve lo.

Nangnin lo sawipui teh u. Nangni chu an hmaih che u.

Third Person (mi pathumna): Awm ve lo, a chanchin kan

sawia hming aiawhtu atana kan thu hman – a, anni, anmahni

leh a dangte hi Third Person a ni.

Entirnan:-

Thiltitu (subject) Tuartu(object)

A tho chiah. A tling zo ta lo.

Ama siam that vek a ni. Amah chu an man tawh.

Aman a khalh a ni. Ani lo chu puh tur an awm lo.

Ani chu thlalatu chu a ni. An zawt chipchiar khawp mai.

An thawk zo chiah. Rinhlelh zingah tel ve miau hek.

Anni tihfai hi a ni. Anni chu mangangin an awm.

Anmahni buaipui vek a ni. Anmahni pawh an tla tep a ni.

Demonstrative Pronoun: Mihring emaw, thil dang eng

pawh tihlan chian nan leh kawhhmuh nana an hming aiawha

kan thu hman hi Demonstrative Pronoun chu a ni. Chutiang

chite chu – hei hi, heng hi, chu chu, saw saw, kha kha,

khang kha tithe leh a dangte an ni.

Entirnan:-

He pen hi tu ta nge?

Kha nula kha i fanu a ni em?

Saw thing saw kit suh u.

Chu in chu a ruak a ni lo‟m ni?

Khi khi eng zat man nge?

Distributive Pronoun: Mihring emaw thil dang eng pawh a

71

ZIRLAI – 13

NOUN

Mihring leh thil dang rêng rêngin hminga an neih leh an

put apiang hi Noun a ni. Noun chu chi hrang hrang pangaah

then a ni, hetiangin:

PROPER NOUN: Mihring leh thil tinreng a bik taka

hming atana an neih leh an put hi Proper Noun a ni.

Entirnan :-

Mihring hming: Taitesena, Zoluti, Laltheri, Lianchia, etc.

Ram leh khaw hming: Mizoram, America, Saiha, Ko-

lasib, London, etc.

Lui, tlang leh thil dang hming: Tlawng, Mat, Phawngpui,

Rihdil, Vantawng-Khawhthla, etc.

Hmun leh in hming: Lammual, Saikuti Hall, Lai House,

Dampa Sanctuary, etc.

Bial then hming: Dawrpui Pastor Bial, Lunglei District,

etc.

COMMON NOUN: Mihring leh thil nung leh nung lo,

chi thuhmun ten an intawm tlan theih hming hi Common Noun

a ni.

Entirnan :-

Mihring lam: Mipa, hmeichhia, pi, pu, naupang, etc.

Thil dangah: Ram khua, in, tlang, lui, ramsa, sava, thing,

lehkhabu, etc.

COLLECTIVE NOUN: Pawl leh a huhova awm leh

72

khawsa thin te hming hi Collective Noun a ni.

Entirnan: Kohhran, Zaipawl, YMA, MZP, etc.

MATERIAL NOUN: Thil engpawh hmanrua leh thil

danga la siam chhawn leh theih hming hi Material Noun a ni.

Entirnan: Lung, thing, rangkachak, mau, darthlalang, etc.

ABSTRACT NOUN: Hmuh theih loh leh khawih theih

loh chi hming, verb leh adjective thumal tawpa „na‟ belha noun

lo ni ta hi Abstract Noun a ni.

Entirnan: Hmangaihna, rinawmna, faina, ropuina, tla-

wmngaihna, etc.

**********

TIH TÛRTE

1. A hnuaia noun chi hrang hrang te hi eng noun nge an nih han

thliar hrang teh.

Lehkha, sikul, MHIP, Lengteng, chapona, Synod Hospital,

bawng, lunghlu, Assam State, mihring, nunna, ar, sipai,

sangha, Lawngtlai, Tuirini, Millenium Centre.

2. A hnuaia tar lan zawn zelah hian Proper Noun panga theuh

han ziak teh.

Ram hming :

Tlang hming :

75

ZIRLAI – 14

PRONOUN

Mihring emaw thil dang engpawh an hming aiawh atana

kan thu hman apiang hi Pronoun chu a ni. Heng – Ka, Kan, I,

In, A, An leh a dangte. Pronoun chu chi hrang pangaah then a

ni, hetiang hian:

Personal Pronoun: Mihring hming aiawhtu atana kan thu

hman hi Personal Pronoun a ni a, Personal Pronoun chu hetiang

hian then thumah then a ni.

First Person (mi pakhatna): Thusawitu emaw thil titu

emaw hming aiawh atana kan hman hi First Person a ni.

Entirnan:-

Thiltitu (subject) Tuartu (Object)

Ka inbual mek. Min lo tibuai teh suh.

Kei ka kal ang. Kei chu ban ka ni.

Keima siam a ni. Min rawn vawm tawh suh.

Keiman ka thawk ang. An zawn kha keimah ka ni.

Lehkha kan ziak. Hrem kan ni.

Hei hi keimahni laih a ni. Tui chu keimahni min chawitir.

Keiin ka hriattir ngei. Hriattir ni ve hek lo i chuan.

Second Person (mi pahnihna): Thusawi lo dawng-

sawngtu leh ngaithlatu – i, in, nang, nangni kan va tih te hi

second person a ni .

Entirnan:-

Thiltitu (subject) Tuartu(object)

I ziak zo tawh em? Hrilh ni ve hek lo che chuan.

74

v) Pathian chu ____________ a ni.

vi) ______________ thlahlel chu mi rethei an ni ang.

vii) Zirtirtu in _______________ tam tak min zawt.

viii) In chhungah ____________ a awm tawh lo.

ix) ______________ haw mi chu ramsa ang mai a ni.

x) ____________ hi min tizahawmtu a ni.

7. A hnuaia thu changkim atang hian noun thlang chhuak la,

eng noun nge an nih han sawi teh.

i) Tui in tam hi hriselna atan a tha.

ii) Zami chu naupang fel tak a ni.

iii) Savun hi an lo hmang tangkai khawp mai.

iv) Taihmakna tel lo chuan a hlawhthlin theih loh.

v) Mamit District huam chhunga awm kan ni.

vi) Ui hi enkawl that peih loh chuan vulh loh a tha

zawk.

vii) Khuangchera Puk-ah i lut tawh em?

viii) MZP hian zirlai hamthatna an ngai pawimawh

hle.

8. Heng noun chi hrang hrang hmang tel hian “Mizoram ti-

mawitu” tih thu hi ngaihnawm takin han ziak teh.

tlawmngaihna lui tlang

rinawmna thlifim thing leh mau

Pathian khawvel faina

kohhran Aizawl YMA

tui boruak finna

zirlai romei pangpar

73

Hmun hming :

In hming :

Lui hming :

3. Common noun leh Material noun ni kawp hming sawm han

ziak teh.

4. Mizo tawng Noun kan siam dan entirna a hnuaia tarlan hi

ngun taka ngaihtuahin zir la, i hriat ang ang han ziak teh.

Noun leh noun hmang kawpa noun siam.

Entirna : ke + kawr = kekawr

Noun leh Verb hmang kawpa noun siam.

Entirna : Sam + khuih = samkhuih

Noun leh Adjective hmang kawpa noun siam

Entirna : Chem + te = chemte

5. Hnam dang tawng, Mizo tawng ang maia kan hman chhun-

zawm tak thil hming i hriat hriat han ziak teh.

6. A awl laite hi heng abstract noun hmang hian dah khat rawh.

(Hmangaihna, rinawmna, nawmsakna, mawina,

tlawmngaihna, ênna, thihna, zilhhauna,zawhna,

thutna.)

i) ___________ hi tuman kan pumpelh dawn lo.

ii) Thla khian amahin ________________ a nei lo.

iii) Putarte ___________ chu an lu tuak a ni.

iv) ____________ hi Mizo nun timawitu a ni.