pawl kaw zirlai bu - kokborokoml.tripura.gov.in text... · mizo ]awng kal hmang chhiartute a...
TRANSCRIPT
144
3
PREAMBLE TO THE CONSTITUTION
WE, THE PEOPLE OF INDIA, having solemnly resolved to
constitute India into a SOVEREIGN SOCIALIST SECU-
LAR DEMOCRATIC REPUBLIC and to secure to all its
citizens
JUSTICE, social, economic and political;
LIBERTY of thought, expression, belief, faith and worship;
EQUALITY of status and of opportunity; and to promote
among them all
FRATERNITY assuring the dignity of the individual and the
unity and integrity of the Nation;
IN OUR CONSTITUENT ASSEMBLY this 26th day of
November, 1949, do HEREBY ADOPT, ENACT AND GIVE
TO OURSELVES THIS CONSTITUTION.
4
143
9. He thawnthu atanga hmanlai nunphunga entawn tlak i tih
lai leh, ]ha lo i tih laite han sawi teh.
142
3. A hnuaia thu hi tu sawi nge?
i) Buanga, i lo huaisen kher mai.
ii) Nang zawng i Pathian thu em mai.
iii) Ka pu, a pawi hlei nem, pahnih a tawk chauh a ni.
iv) Keiman ka va kohsak ang che.
v) Chhingi, kan lo leng dawn a nia, engtin nge i ngaih?
vi) Mahni chauhva sakei huaite i um mai, thih i hlau lo
vem ni?
4. Kualkhung chhunga thu dik ber hi thlang chhuak
rawh.
i) Mihring (lawmna/nun/hlimna) leh thlawhhma hi
thuhmun reng a lo nih hi.
ii) (Pialralah/vanah/mitthi khuaah) chauh lo chuan kan
inhmu tawh dawn lo chu a ni mai tak si a.
iii) Thla (khat/chanve/thum) lai a chamchilh hnuah
chuan Rêngpuii pawhin a ngaina ve ta deuh a.
iv) (Kawtchhuah/Ram/Lo) lam panin an sur nguai nguai
a.
v) Hetiang (nula/tleirâwl/tlangval) fel leh nalh hi an
vang ang.
vi) Khua a chhe lehnghala, in kalna tur mel (5/3/7) lai a
ni si a.
vii) Chhiat ni ]hat ni-ah (tlangvalin/val upain) thu an nei
a.
5. Thanchhingi chanchin behchhanin hmanlai nulate
khawsak dan tlangpui han sawi teh.
6. Chawngbuanga‟n a sakei kah dan lal hnena a sawi kha
han sawi chhawng teh.
7. Rêngpuii‟n hmangaihna mitdel a sawi dan kha han sawi
teh.
8. Y.M.A. inkhawm zana zirtirtupain nupui pasal inneih
hma lutuk ]hat lohna leh nula leh tlangval inkawmnaa
innel lutuk ]hat loh dan a sawi kha han tarlang teh.
5
THUHMAHRUAI
He zirlai bu hi zirlai ten Zo ]awng ziak leh chhiara hma an
sawnna atana buatsaih a ni a. Heng thuziak hrang hrangte hian
Mizo ]awng kal hmang chhiartute a hriattir rualin, ziak a]anga
dap chhuah theih - culture, thlirna (perspective) hrang hrangte
pawh a ngaihtuah thiamtir kan beisei. Ngaihnawm emaw zirtir
nei thuziakte hi zirlaiten an sawtpui ngei kan ring.
A chhunga thute hi tihsual palh awm a nih chuan inhriattir nise,
lawm tak siam ]hat zel a ni ang.
BIAKCHUNGNUNGA LALTHANZUALA SAILO
Chairman Chairman
Kuki-Mizo Language Kuki-Mizo Language
Advisory Committee Text-book Committee
Buatsaihtute
C. Ramropuia
C. Vanlalfela
6
MIZO
(For Class – IX)
THEN KHATNA: THU (PROSE) 20 Marks Phek
1. Tlawmngaihna leh aia upa zah R.Lalrawna 9-17
2. Huaina R.H.Rokunga 18-24
3. Mahni inhneh Lalzuia Colney 25-30
4. Lungawina James Dokhuma 31-35
5. Incheina P.L.Liandinga 36-39
6. Raja Hrangvunga Sailo chanchin Lawmnapari Tochhawng 40-46
THEN HNIHNA: HLA(POETRY) 20 Marks
7. Ka damlai thlipui a ral hun in Patea 49-52
8. Lal Isua thian duhawm T.Romana 53-55
9. Buannel R.L.Thanmawia 56-59
10. Sem sem dam dam B.Bawlkhuma 60-62
11. Luah loh run Zirsangzela Hnamte 63-65
12. Rawlthar tang fan fan Lalsangzuali Sailo 66-68
THEN THUMNA: MIZO GRAMMAR 20 Marks
13. Noun C.Lianhmingthanga 71-74
14. Pronoun C.Lianhmingthanga 75-79
15. Adjectives C.Lianhmingthanga 80-82
THEN LI-NA: COMPOSITION 20 Marks
16. Mizo tawng ziah dan( ziah zawm tur chite) 84-98
17. Tawng Upa 99-106
THEN NGA-NA: RAPID READER 20 Marks
18. Pathian Samsuih Rev.Zokima 109-143
141
tawh chu mihringin then suh se. Pathian Samsuih an ni si a.
Chumi niah chuan duhsakna hlu ber chu khumtirin an
awm a. Nitina an bula awma anmahni hmu fo ]hintute ngei
pawhin chu nia Chawngbuanga leh Thanchhingi te chu mit thar
leh thinlung tharin an thlir a, mawina bik tak an neih avangin
hmuhnawm an ti em em theuh mai. A ni tak e, nula leh tlangval
inthurual, Kohhran hminga mawi taka inneite hian mawina bik
riau zawng an nei a ni. Vur rawh se, Pathianin malsawmnain an
dam chhungin vur mawlh rawh se. Vantlang mipui leh
Kohhranho duhsakna rilru chu Pathianin a chhang ngei dawn si
a.
Chumi ni chu hlim leh nuam taka hman a ni a. Chawng-
buanga leh Thanchhingi te tan chumi ni aia ropui leh duhawm
chu khawvel hun inherah hian a her chhuak tawh lo vang. Tha
tak leh tluang takin engkim peih fel a ni ta. Inthen leh tawh lo
turin an dam chhung atan an innei ta a. An induhna leh hman-
gaihna pung zel rawh se.
TIH TURTE
1. Hêng hi han sawifiah teh.
i) meichher ii) dumbur iii) bawk iv) sa tla
v) inzawt chhuak
2. Hêng hi tu chanchin nge han sawi teh.
i) Nula sa tha tak, ria chum bat mai, hnawihsen leh pau-
dar ngai lova sen no siah mai.
ii) Tleirâwl ngo deuh, sa pan lam, hnar ngul sang deuh
ret rawt, hmel chhe lo, nungchang tha, mi hlim thei
tak.
iii) Nula lerh tak, ngaihzawng thlak zung zung mi, rilru
nghet pawh pu lo.
iv) Nula hleitling tak, mawng bawr nalh deuh mai, awm
bawr ]ha nelh nawlh tak a ni.
140
ruali‟n a rukin a ]hiannu chu a kheuh hlak a, an nui a.
A tuk zingah chuan Chhingi pain an chaw ei lai bawkin,
“Nizanah inleng kan nei a, Chawngbuanga te an lo leng a, eng-
tin nge kan chhan ang le? a ti a. Chhungkaw inrawn khawmna
an nei a, an ngawi deuh thap a, “Chhingi, engtin nge i ngaih?”
tiin dan la hre ngai lo ni awm takin a pa chuan a zawt a. “In thu
thu a ni ang chu,” tiin a chhang satliah a. “Ka u chu, ka duh lu-
tuk, ka nei ang ti mai ta che, min an chhan khalh ang che,” a
nau Lalhminga chuan a lo ti thuai a. An chhungin an han nui
leh dar dar a. A nu chuan, “A ni tak e, ka duh e tih mai tur
alawm,” nui chungin a lo ti a. Tichuan inneih chu a rem lohna
eng mah reng a awm lo va. Thawhtanni zinga palai lo kalte nen
chuan lehkha tar an rel thlu ta a ni.
Ni sawmpanga a lo ral a. A ni sawmparukna chu Thawhle-
hni a ni. Ni chhuak a mawiin van a thiang kuk mai a. Tukthuan
ei khamah chuan dan pangngai ang lo takin biak in dar a lo ri a.
Bel bel bel ... bel bel bel ... bel bel bel.
Dar rik hnu rei lo teah chuan nula leh tlangval rualte
chuan biak in an rawn thleng nghal a. Naupang tam takin an
zui lut dul dul bawk a. }hutnate chu awmze nei taka rem fel a
ni ta.
Pastor a lo ding chhuak a. Puithu takin, “Unaute u, heng
mite pahnih hi Pathian hminga inneihtir turin kan inkhawm a
ni. Inneihna hi a bul i hre reng ang u. Pathianin, „Mipa amah
chauhva a awm hi a tha lo ve, amah tanpui tur a kawppui awm
mi ka siamsak teh ang,‟ a ti tih leh, „An pahnih chuan tisa pum-
khat an lo ni tawh ang a ti‟ tih ziak a ni a,” tiin, a tih tur a rawn
tan chhuak a.
Thanchhingi thinlungah chuan lawmna leh zahna a in-
chawhpawlh a. A thin a phu dap dap a. Tichuan dam chhung
thuthlung ropui chu Pathian leh Kohhran hmaah chuan an in-
tiam ta a ni. Chawngbuanga leh Thanchhingi te chu Kohhran
dan thianghlimin mawi takin an innei ta. Pathianin a zawm
7
THEN KHATNA: THU ( PROSE)
8
139
A tuk chu Zirtawpni a ni a, Pu, Zahranga‟n a lainate a ko
khawm a. Tufaho chu se zawngah a tir a, inrinniah se chal lian
pui mai an talh ta a. Amah Pu, Zahranga chu Chawngbuanga
thih thu an hriata a mangan lai tak khan Kohhran miten an len-
pui a, Pathian thu leh thlarau khawvel thute an sawipui ]hin a.
Chuta ]ang chuan Kristiante Pathian chauh lo chu thlamuanna
dang khawvelah a awm lo a ni tih a rawn hre chiang ve ta
a.Chumi ni chuan Pathian fakin nilengin an zai khawm a. A
sakei kah ni ai khan an hlimna a thuk zawk a. Hlim leh lawm
takin, taksa lam ruai leh thlarau lam ruai an kil ho ta a ni.
Chawngbuanga thla khat vel a awm hnu chuan Thanch-
hingi a damlo va, a feh thei lo va. Chawngbuanga‟n a dam-
dawi rawn hawnte chuan a enkawl a, zawi zawiin a ]ha
chhuak leh ta a. A damkawr chhung zawng chuan ni tinin an
inkawm a.Thukhawchang an sawi dun a, an hlim thei hle mai a.
Ni khat chu an thlam ram thing a nau nena an va phurh thu a
han sawi chhuak a, a hnuk a ulh a, a tum ang pawhin a sawi
hlei thei lo va, a inhnit hlawp hlawp a. Rin loh tak maia a thih
thu lo thang a tuar natzia te, a lusun hrehawm ti lutuk chaw ei
thei si lo, hnathawh tuina reng reng nei thei bawk si lo, chumi
avanga min an entleu dan te chu zawi te tein a sawi keuh keuh
a. Chung thute chuan an induhna te chu a tinghet deuh deuh ta
zawk a.
Duhthusam ang taka thil awm thei dawna a lan avangin
Chhingi rilru a hlim hle a. Chawngbuanga bulah chuan
khawsika nat pawh a lo hrehawm mang si lo va. An inneih hu-
nah phei chuan in khatah an awm ang a. A thlum a al an eiin an
in dun tawh ang a. Chutih hunah chuan hrehawm reng reng
awm thei tawhin a ring lo.
Inrinni zan a ni a. Chhingi leh a ]hiannu Lalruali te ink-
hawm bang chu an inah an lut dun a. Tapchhaka veng dang pa
pahnih lo ]hu ve reng chu an han hmu a. Zan dangah pawha
leng ngai hlei lo, eng duha lo leng ve teh mial nge an nih? Lal-
138
deuh reng a. Mahse, a tum ang hmel pu chu a hmu thei ta lo.
Chawngbuanga chu a lo la thi bik awzawng lo va, sipai
pakhat kal liam tur beng leh tukkhum a hmuh kha a beng leh a
tukkhum ngei hi a lo ni a. Mahse, Rengpuii tan Chawngbuanga
kal liam tur beng leh tukkhum hmuh chu a tawk a ni.
Aizawlah ni khat chauh a cham a, Bawrhsapin kuli pakhat
a pe a. Khaw lam panin an kal dun ta a. Zan khat an riah hnuin
a tuk chaw faknaah an khaw vai dawr turte nen an inhmu a.
Chawngbuanga ngei kha a ni si a, mak an ti em em a. A thih
thu an hriat dan leh an tuar natzia zawng zawngte chu chiang
takin an hrilh a. A hma hian lehkha thawnna hun remchang a
nei hman lo va. Khaw lama miten chanchin hriat lawkna eng
mah an nei lo. Chuta a mi tawhteho pawh chuan thi hnu hmu
leh ang maiah an inngai a ni.
A ni thumna losul haw rualin an khua chu a lut a. Chuta
Chawngbuanga nu lawmzia chu mihring ]awnga han sawi fiah
thiam chi hi niin a lang lo. A lawm lutuk chu a changin a han ]
ap leh rih thin a. An vengteho chu an ina leng lo khawpin an lo
tlan khawm a, mak an tiin, an lawmpui em em a.
Thanchhingi te chhung chuan chaw an lo ei dawn tawh a.
Lalhminga kha tlangval a lo ni tawh a. A tlai leng chu
hmanhmawh deuh takin an inah a lut a, “Ka nu, ka nu, u
Chawngbuanga kha a lo thi hlei nem, a lo haw a, an inah mi an
kal huai huai mai, in awih loh chuan va en ve rawh u, u
Chawngbuanga tak tak,” tiin a thu hriat chu lawm takin a
chhungte a hrilh a. An chhungin an hlim em em a.
Thanchhingi‟n tlawm leh zah a dawn thei bik lo va. Chaw
ei siam pawh ngaihtuah chang lovin, Chawngbuanga-te in
lamah a kal thuai a. Chuta an han inhmu, chibai an han inbuk
chu an bula lo awm nih a hrehawm deuh zawk mah a ni. Ma-
hse, a ]ha lam a ni a. An mittui chu lungngaih vang a ni lo va,
lawm lutuk vang a ni zawk a, nuihin a zui nghal thuai a. An
awm dan chu Chhingi‟n a mumang emaw a ti hial mai.
9
ZIRLAI – 1
TLÂWMNGAIHNA LEH AIA UPA ZAH
R. Lalrawna
Tlâwmngaihna hi Mizo tawng thumal zingah chuan mawi kan
tih ber leh kan chuan ber a ni hial âwm e. Mizo nih tinuamtu ni
hial te pawhin kan sawi thin a, chuvang chuan a nihna tak hriat
chian pawh a tul viau in a lang a ni. Engvânga tlâwmngaihna
chu mawi ti nge kan nih a engvânga ngaisang em em nge kan
nih? Chu ngawt chu a ni hauh lo mai, a awmze dik tak leh a
nihphung a ropui em vang zawk a ni.
A nih leh tlâwmngaihna chu eng nge a nih chiah le? Mi
thenkhat chuan „tlâwmngaihna‟ chu „tlâwm duh lohna hi a ni
e,‟ tite in an hrilhfiah thin a, mahse a dik tawk lo.
„Tlâwmngaihna‟ chu mahni tana hnemhnanpui tûr awm hauh si
lova midagte tana thil tha tih te, midang tana tha tûrah chuan
mahni pawh tlawm ral thak khawpa inpek zawh hi a ni zawk.
Thinlunga midangte tana tha tûr duhna ringawt chu a tawk lo
va, kan duhna chu thiltih a tihlan ngei hnuah chauh tlâwmngai-
hna a tling thin.
Miin midang tanpui ngai tak a hmu a, tanpui pawh a duh,
mahse, a tanpui chuan si loh chuan tlâwmngaia chhiar theih a
nilo. Kutdawh hnenah cheng khat tlang hi a peka pe lovin,amah
vawm nan hmang ta ila, amah khawngaihna vanga ti ni lovin,
tihnat tuma ti ka nih chuan, kutdawh khan tangka kha hmang
tangkai ta tehreng mah sela tlâwmngaia chhiar tlak ka ni hauh
lovamg.Amaherawh chu kutdawh kha ka khawngaih avângin,
ka neih chhun kha pe ta ila khawngaihna te, lainatna te, hman-
gaihna te, duhsakna te, a keng tel tlat a ni.
Tlâwmngaihna hi a ropui êm avângin a chunga kan
10
hrilhfiahna khi a tawk mai lo a, tlâwmngaihna chuan a huam
zau êm êm a, taihmak te, huaisen te, tawrhchhel te, ngilneih te,
thilphal te, inngaihtlâwm te, mahni hma sial loh te, aia upa zah
te a huam vek a ni. A nihphung leh a awmzia sawifiah tûr
chuan mi tlâwmngai te thil tih thin dân sawi tai la a fiah sam
zawk mah awm e. Mi tlâwmngai chuan, miin an that phah
dawn chuan kei chuan chhiat phah zawk hial mah ila; miin an
puar phah dawn chuan kei chu tam mah ila a pawi lo ve; mi-
dang hahdam se, keiin thawk ila; midangin an neih theihna tûr
a nih chuan kei chuan ka chan zawk mai ang, an ti thin. Mi-
dang tuar ai tuar zawk pawh an hnial lo va, mi harsa leh tanpui
ngai an awm chuan mahni nun hial pawh an hlan duh thin a;
chuvang chuan Mizo chuan tawngna mah ah pawh, „thian
chhan thih ngam,‟ an lo ti mek thin a ni. Chu chu mi
tlâwmngaite nunzia a ni.Chuvângin tlâwmngaihna chu mihring
nun chhûngrila thatna chi hrang hrang awm, mi dângte thatna
tûra thiltiha lo lang chhuak thin hi a ni e kan ti thei ang chu.
Kan pi leh pute chuan tlâwmngaihna hi an ngaisang êm
êm a. An tu leh fa te an zilhna leh fuihna tam ber pawh mi
tlâwmngai ni tûrin a ni. Mi tlâwmngaite zarah khawtlang a
nuam a, a thlamuang a, nun a hahdam thin. Mi tlâwmngaite chu
mi rethei te tan chuan thlamuanna kulhbing hi an ni hrim mai a.
An zarah pahmei pa in in leh lo a din ve thei a; hmeithai te, mi
bawrhsâwm leh thawkmawh te pawhin thlawhhma an la ve thei
a; hâwp khawp thlo chhuak theilo te pawh tlâwmngaite zarah
chhuanchham leh meialh en ngawt chuan an awm bik ngai lo.
Tlangval tlâwmngaite avângin khawchhung mîte ralmuang
takin an awm thei thin a; khawtlang a hlim thin a ni.
Hmânlai atanga thufinga an lo neih tawh, tun thleng
pawha kan la chhuan êm êm chu, „Sem sem dam dam, ei bil thi
thi,‟ tih hi a ni a; he thufing pawh hi a taka hmang tûr chuan
tlâwmngaihna nun neih a ngai a ni. Pasaltha in sa kap se, ama-
hin a pumbilh mai ngai lo. Khua a mi te pun in a kal thei api-
137
pakhat Hiroshima den nan a han hmang ta a. Chu mai chu duh
tawk lovin a pahnihna chu August ni 9 ni takin Nagasaki
khuaah an han thlak leh ta rup mai a. Japan sawrkar chuan tuar
chhuah zawh rual ni dawnin an hre lo va, hreh tak chungin an
tlawm thu chu khawvel hriatah an puang chhuak ta a ni. Chu
chu August ni 14 tak a ni.
Indopui a lo reh tak avangin indonaa an sal mante an inch-
huahsak a. Singapore khawpuia Japan sal tangho pawhin hlim
takin mahni ram lam an pan ta hlawm a. Mizo sipai Japan sal
tanghovin Aizawl khawpui an lo luh ni chu ni danglam tak a ni.
Bawrhsap hovin mawi leh ropui takin an lo hmuak a, pangpar
thi an awrhtir a, hlim takin Dawrpui khawlai an fang zel a, mi
zawng zawng mit chu an chungah a fu a. Thla tam tak an chan-
chin hriat tawh loh, mitthi ang maia chhungkhat leh laina
hovina an lo suna, mittui tam tak an lo sen tawhnate an ni a.
Chutia dam taka an lo chhuak leh ta mai chu a lawmawm em
em reng mai.
Rengpuii dawr nghak chuan an dawr atangin Japan sal
chhuak sipaiho leh a hmuaktute Dawrpui khawlai rawn fang
chu a lo thlir ve satliah mai mai zawng a ni. Mahse, a zawn an
pelh phei deuh hnu chuan Rengpuii chu thlarau hmu ni awm
tak hian a meng phawk a, a ring a san a, a awm dan pangngai
ang rengin a awm thei ta hlek lo mai a. Japan sal chhuak si-
paiho zingah chuan a duh lai Chawngbuanga ni awm tak hi a
hmu a lo ni a. A hlat deuh avangin a hmu fiah thei lo va. Zakaia
anga mipui tlan khalha theipui lera lawn tak hi a nap a. Mahse,
chutih chhung chuan mual an liam ta a ni.
Chumi zan chu a muhil hlei thei lo va, hun kal liam
hnute a ngaihtuah chhuak a. Sipai pakhat kal liam tur a beng
leh a tukkhum a hmuh, mi naran ang lo tak kha hmuh chian a
chak lutuk a. Chawngbuanga lo ni hlauh sela a ti a. A ngaihtuah
nasa tulh tulh a, ni ngeia a rinna a zual tawlh tawlh a. A hun ni
thum chhung lai chu dawra kal vel mikhual hmel a mitmei
136
tikhawlo zo vek thin. Hlim taka inkawm tur a ni ngei mai a, in-
nel dan tawk thiam a ]ha, mawi taka nun tur a ni,” tia a sawi
phei chu ihe lovin a pawm hmiah a. A nun vawng ngiltu atana ]
anpuitu ]ha tak a tling.
Bung 8
Indopui rapthlak tak chuan hma a sawn zel a. Ni tinin si-
pai sang tam tak an boral duak duak a. Nu leh pate nena an aw-
mna chin inhre phak tawh lo naupang duhawm tam tak ril]amin
an vakvai a. Hmun tam takah hripui a leng si. Indona chu
kumkhuaa reh leh tawh awm hmel puin a lang si lo va. Eng ti-
kah nge a la muan leh dawn tu man an hre phak lo. Japan-ho
chu an chak kher mai a. Burma ram zawng zawng pawh an
la zo ta vek a, India ram bung thenkhat an lut thla tawh a.
Chutih laia Zoram dinhmun chu a derthawng em em a,
Tuichang ralah phei chuan mi tam takin ramhnuaiah awmhmun
an bengbel a. An buh neih chhunte an thukru a. }iau ral lama
laipui ri leh bomb puak rite chuan a rawn nghawr dup dup a.
Ina awm a nuam lo va, rama awmin in lam a ngaihtuahawm
bawk si. A chang phei chuan, “Japan -ho khaw chhungah an lo
lut,” tiin lo lama mi an ral khel thul a. Thlabar reng rengin
chumi kum chu hman ral a ni a. Biak inah leh fianriala ]awng]
ai ri chu a thum chur chur a. “Kan ramah Japan an lo lut lo
vang,” tia lo sawi tawk lah bo lo. Mahse, chuti ang hrilhlaw-
kna chu tu nge ring ngam ang?
}angrual sorkar chuan nawrpui an han thlak ve ta a. Ja-
pan-ho chu an nawr let ta a.
Kum 1945 favanga hnai tawh a. America tlangval,
thlawhna sipai Major Claude Eatherly-an an sawrkar siam
chhuah atom bomb thar chu August ni ruk ni takin chhak lam
panin a thlawh chhohpui ta veng veng mai a. Japan khawpui
11
ang sa channa ah an kal a. A kaptu sa tlem zuahin a bak chu an
sem fai leng thin a. An sem dân pawh a rualkhai ngawt asin, a
kal apiangin inzât theuhvin an chang a, nau paw chungin nu kal
ve ta se, a nau puak lai nen lam chan an nei a ni. Lui an kal
pawhin chutiang tho chuan inzât theuhvin an insem, ramhnuai
thei pawh lo se chuti bawk. Thlai hnephnawl nei tha te chuan
an thenawm khawvengte an sem a. Tûnlai anga inleisak leh
hralh a awm ngai lo. Ran neiin ran talh se, chhûngkhat laina leh
thenawm khawvengte sawmin an eiho tel tel thin.
Chutiang chuan a nei zawkin neilo zawkte an sem a;
thawk thei zawk te‟n thawkmawhte an peizawn a; hausate‟n
retheite an tuamhlawm thin. Chuvang chuan mi rethei te tan
pawh nun a hrehawm bik ngai lova; mi hausate tluk thovin an
hlimin nuam an ti ve thin a ni.
Tlâwmngaih chhuah tûr hian hun bi a awm hran lo; in lam
a ni emaw, ram lam a ni emaw, chhun a ni emaw zan a ni
emaw, a tul dân azirin an thawk mai thin a ni. Chuvângin mi
tlâwmngaite tan chuan tlâwmngaih chhuahna tûr a tam mai a.
Ram chhuahna ah te hian riahbuk sual lo tul ta se, tlâwmngai
chuan hnatul zawng zawng an thawk thuai thuai a; eirawng an
bawl a. Ei hunah erawh chuan upa zawkte‟n an bar hunah
chauh an bar ve a; upate kham hmain an kham leh thuai thin.
Hmasâng ata tawh Mizote zingah tlâwmngaihna hi a par
vul hle thin a. A chhan chu nu leh pate‟n an fate tlâwmngai
tûrin an zirtir a; chhûngkua atanga inzirtirna kal zel chu, zawl-
bûkah leh chhiatni thatni ah an zir chhunzawm zel a. Zawlbûk
chu tlangval riahkhawmna bik tûra sak a ni a, tunhma chuan
khaw tinah a awm thin. Zawlbûkah chuan upaho in hmânlai
chanchin te, ramchhuah thu te, mi tlâwmngai leh huaisen chan-
chin te, indo leh inrun chanchin te an sawi thin a. Mi huaisen
leh tlâwmngai te khawsak dân leh an hauaisenzia te an sawi
thin. Chutiang mite chanchin chuan tlangvalte chu a fuihin a
kaihruai thin a. Tlâwmngaih chhuahna hun leh hmun te hriain
12
kawng tinrêng ah tlâwmngaih chhuah nachang an lo hriat phah
thin a.
A tawi zawngin sawi tai la, Zawlbûkah chuan huaisen te,
taihmak te, tawrhchhel te, aia upa zah te, inngaihtlawm leh
thuhnuairawlh te, khawtlang tana hna tha thawh dân te, mi
dângte tana thawh theih chi hrang hrang te an inzirtir in an in
kawhhmuh thin a. Chuvângin zawlbûk an lo nei thin kha mi
tlâwmngai chher chhuahna pum tha tak a lo ni.
Kan pi leh pute huna tlâwmngaihna a vul that em emna
chhan pakhat chu ngaihsan nachang an hria leh, mi
tlâwmngaite chawimawi nachang an hria kha a ni. Mi rethei leh
chanhaite tanpui thintu, mi mangang leh thlabarte chhana thla-
muan thintu, mi kawl, sakawlh laka midangte chhanhim thintu,
ralpui leh tual-ral laka mite phaw leh an thlavang hauhtu tlang-
val tlâwmngai te chu sechhun khuangchawi nikhua te, chawn
leh lam chang te in lal leh upa te‟n huai no “Nopui” an tih mai
chu an dawmtir thin a. Chu chu inchawimawina ropui tak a ni.
A hunlai na nâ nâ chuan chutiang tluka inchawimawina sâng
leh ropui a awm chuang lo. Anni tan chuan tûnlaia Nobel Prize
an tih te ai a nep chuang lo, lâwmman hlu chungnung bîk a ni.
Tlâwmngaihna hi khawtlang dân ang maia kan ngaih a ni
nachungin tlâwmngai lo te chu dân bawhchhia a inpuh theih si
loh, leichhe inchawitirna chi pawh ni silo; tlâwmngai tana
hming thatna, tlâwmngai lo tana hming chhiatna awlsam tak si
a ni. Fak leh chawimawi beisei vanga tih a ni hauh lo na in fak
leh chawimawi vangin a zual zel thung si a. Mitin in kan bat
leh tih tûr ang thawthanga ngaih theih; mahse, inphut ngaw-
tna chi lah ni hauh thung si lo. Amaherawhchu, thalai nula
leh tlangval lakah beisei san bik a ni a, pawlho zingah te,thian
leh thian karah te, thenawm khawvengte lakah te pawh
tlâwmngaihna hi awm ngei tûra beisei a nit lat. Chu mai pawh
chu a la ni lo, chhûngkua ah te, nupa kar ngeiah pawh hian
tlâwmngaihna chu a awm a ngai thin.
135
tum?” tiin Lalin Thanzauvi a zawt a.
“Ngaihtuah phei chu ka ngaihtuah ve bawk a; mahse, ka
hmanhmawh lem lo. Hman zana kan zirtirtupa chuan, „America
rama an en fiahnaah chuan, kum sawmhnih tlin hmaa pasal nei
ai chuan a hnu lama pasal neite an hlawhtling zawk a, in]hen
an tlem zawk,‟ a ti a. Kum sawmpasarih chauh ka la ni a, a
sawi hnuah phei chuan kum sawmhnih tlin hnu ngeia pasal
neih ka tum ta deuh tlat a ni,” tiin an Y.M.A. inkhawma an zir-
tirtupa thu sawiin a rilru a hnehzia leh tun hma reng pawha
pasal neih a hmanhmawh loh thu a u chu a hrilh a.
“E, Thani, pasal neih i hmanhmawh loh zawngin fimkhur
viau ang che. Mipa hi zawng an mak khawp a, hmeichhiain
awm dan kan thiam loh phei chuan mi tihmualpho pawh hi an
hnial lo a nia, uan mai maite hi an ching lehnghal a. Kan sawi
tak Chhiarkungi pawh hi dik tak chuan pasal neih duh tawh
renga nei a ni hlei nem, an laklawh a, nei lo thei lovin an in-
siam a, an innei ta mai a nih kha. Nang zawng thil ngaihtuah
dan i thiam hi, tu lakah mah intihlaklawh tum lo vang che. }ha
takin awm la, pasal ]ha tak i nei dawn nia,” tiin Lali chuan
Thanzauvi chu fimkhur taka awm turin a fuih sauh sauh a.
Thanzauvi chuan a u Lali hnenah, Ka u, nang, ka u
Neihkima nena in induh hma hian ngaihzawng engzat nge i lo
neih hman?” tiin nui chungin a zawt a.
“Chutiang te an sawi an sawi ngai lo ve, i uin a hua ang
asin,” tiin a chhang a. Chutiang chuan titi khawchang an sawi
dun a. Hlim takin an inkawm thin.
Y.M.A. inkhawm zana zirtirtupa thusawi chuan Thanzauvi
rilru a hnehin a hruai nasa hle mai a. A tan chuan zirtirna sawt
leh hlawhtling tak a ni a, “Nula tlangval inkawmnaah hian in-
nel lutuk a ]ha lo a nia. Hmeichhia leh mipa chu kan taksa a
danglam a, innawh innawh takah chuan tum loh ang taka awm
theih a ni a. Chu chuan sual a hring a. Kumkhaw awm dan tur a
fel lo lama siamtu a ni a. Mihring khawsak dan a tihniamin a
134
“Sawi chhawn leh chi ni tehlul e a. „Nupui pasal inneih
hma lutuk chu a ]hat lohna kawng chi hrang hrang a awm‟ a ti
a. „Taksa bung hrang leh ruh chuktuah a puitlin tawk hmaa
hmeichhiain pasal a neih chuan hrisel lohna an nei duh a. A bi-
kin chhul chak lo an vei duh a. A taksa ]hang zel tur pawh a tet
hlen phah thei a. Fa an neih nghal loh chuan a pawi nep deuh a.
Fa an neih nghal mai phei chuan an nih tur ang an phak lo deuh
zel ]hin a ni,‟ a ti a.
“E, Thani chu a va mak ve. Ka lo la hre ve ngai hlek lo
asin. A ]hat lohna dang eng nge sawi a la neih?” tiin a zawt zel
a.
A sawi deuh ]euh mai a. Mahse, ka hre kim tawh lo vang.
„Nupa inneihna hi thil nuam hlir a ni lo va, kan inneih hian hre-
hawm tam tak kan nei tel ]hin a. Chung hrehawm lo thleng
turte chu tuar khawchhuak zo turin taksa leh rilru a puitlin tawk
a ]ul a. Puitlin tawk hmaa inneiten hrehawmna a lo thlenin an
tuar chhuak peih thin lo va. An in]hen leh mai ]hin a ni. Tin,
mipain nupui kan neih hian, an mawina kha rei lo deuhah a
chuai leh mai dawn a. Fa an han nei ang a, an chul rap rap mai
dawn a ni tih hriat reng tur a ni. Chu chu hre sain an lo chhiat
deuh hnuah pawha sit leh mai lo tura rilru insiam sa a ngai a ni.
Kan nupuite an la mawi zel kan duh chuan an thawmhnaw kan
ngaihtuahpui tur a ni,‟ tih thute a sawi a. Chutiang lam thu chu
tha tak tak a sawi teuh mai a. Ka sawi chhawng thiam lo zawk
a ni.”
“A van han sawi dik tehreng em! Pasal neih te hi a nuam
tur hlir emaw ka lo ti rawk a.Hrehawm a lo tam zawk daih mai
a. „Hmeichhiain hrisel loh nan an hmang duh‟ a tih pawh chu
ka awih hle mai. Chhiarkungi hrisel lohna te pawh hi chutiang
vang chu a ni ngei tak ang ka ti. Thil mak tak a nih chu maw
le,” Ka awih zawng tak a ni.
“}hiani, nang, tun hma khan pasal neih tur hi i lo
ngaihtuah chhin tawh ngai reng em? Eng tika pasal neih nge i
13
Tlâwmngaihna chu Mizo te nun phuarkhawmtu,
khawtlang nun tinuamtu ber pakhat a ni a; hla phhuah thiam
Rokunga phei chuan ropui a ti khawp a, Mizote zingah hian a
vul reng lo pal hang tih a hlau va:
“Aw tlâwmngaihna hlu, aw nunna par,
Kan tlangram nuam hmun sangah hian;
Kum sang tam tak pawh ral mah se,
Zamual liam lovin ding reng rawh”
a ti hial a; chu mai pawh chu tawk ti lovin, a chhuang êm êm a
ni tih lantir nân:
“Ka chawi ang che sakhming hluanin,
„Zonunpar mawi‟ ka ti ang che,” a ti hial a ni.
Tlâwmngaihna hi a mi a zirin a hrang deuh hret hret thei
ang. Naupang tlâwmngaihna âwm chi a awm a, thalaite
tlâwmngaihna chi a awm bawk a; chutah pawh chuan tlang-
valte tlâwmngaihna tûr leh nulate tlâwmngaihna tûr chi a awm
hrang deuh a ni.
Naupangte tlâwmngaihna tûr chu aia upa zah te, an thu
awih te, an tirh hnial loh te a ni a. Miin ei tûr pe se an la mai
ngai lova, „ka châk lo ve,‟ an ti thin. Tin nula tan pawh
tlâwmngaihna tûr kawng tam tak a awm. Anmahni kâwmtu leh
rîmtute laka hawihhawm chhuah chu thuhran ni se, thenawm
khawvengah damlo leh mi bawrhsawm, khawsak pawh rel thei
manglo an awm chuan an rawng bawlsak te, tuichawi, buhden
leh thlei te leh an inchhûng mamawh dang lo tihsak; mi chhiat
that ah theih ang tawka lo tawiâwm te a ni.
Tlangvalte tlâwmngaihna chhuah theihna tûr kawng phei
chu a tam lehzual a ni. Ramchhuah leh chhuahvah nikhua ah in
lama hmeichhiate chetna ang chi zawng zawng, thing fawm, tui
chawi, eirawngbawl, chawei siam leh seng fell eh thlengin
tlangvalte tlâwmngaih chhuahna chi a ni a. Tui tla leh mibo
zawn te, damlo leh mitthi zawnte, damlo menpui te, mitthi lu-
men te, zualko tlan leh thlan laih te, khawhar riahpui te, sa(sa
14
sualin khaw chhunga sa a she hian „sa a tla‟ an ti thin) a tlakin
chhuhsak tûra um te, hriat lawk lohin chhiatna lo thleng thut
thei chi lei min te, in kang te, ram kang thelh ngaite ang chi ah
pawh tlangvalte‟n tlâwmngaih chhuah a tul thin.
Hun kal zêlah hmana tlâwmngaih an chhuah thinna ang
thil thenkhat chu la chhunzawm zel theih chi tam tak a la awm
nâ in thenkhat erawh chu tûnlai hun nena inrem chiah tawh lote
pawh a awm nual mai. Sa-in ran a seh ngai tawh meuh loh
avang leh ran kan khung tak deuh vek avângin sa tla um te a
ngai tawh lo va. Damlo leh mitthi zâwn pawh motor-a inphurh
mai a awlsam tawh avângin, ngai tawh lo tluk a ni. Tunah
chuan biakhlatna tha tak tak, rang leh chak zawk a tam tawh
avângin zualkova tlân pawh a ngai tawh lo. Amaherawhchu
khawvela kan awm chhung hi chuan rethei zawk te, harsa zawk
te an awm kumkhua dâwn. Chûng mi te lakah chuan
tlâwmngaih chhuah theihna tûr chi kawng tam tak a la awm.
Thangtharin tlâwmngaihna kan la chhawm nun theih tûr
awm chi tam tak zingah pawimawh deuh mai ni a lang pakhat
chu aia upa zah hi a ni. Aia upa zah tih hian naupang atanga
puitling, nula leh tlangval atanga nu leh pa thleng pawhin a
huam thei ang; tute pawhin mahni aia upa kan nei theuh si a.
Aia upa zah hi tlâwmngaihna pêng zinga pakhat, tute
pawhin kan vawn nun reng chi a ni. Naupang chuan an aia
upate an zah tûr a ni a; zah han tih hian an thu awih ti ila a dik
zawk mah awm e. Amaherawhchu, thil tha lo tûr thleng thleng
chuan a kawi a ngila zawm vek chu a dik kher lo mai thei.
Naupang zawkin upa zawk te thu an zawm lain upa zawte
pawhin naupang zawkte chu an dimdawi thiam tûr a ni a; duata
an tana tha tûr kawng kawhhmuh tûr a ni. Chu chu a tu ve ve
tan pawh tlâwmngaihna a ni. Tichuan naupang zinga a upa deu-
hte pawhin an aia upa, nula leh tlangval te, nu leh pa, pitar pu-
tarte pawh an zahin an thu an awih thin tûr a ni. Chutiang zel
chuan tute pawhin mahni aia upa zawk te chu zah thiam theuh
133
Nula lerh tak, ngaihzawng thlak zung zung mi a ni. An khaw
tlangval Neihkimia nen an innei a. Kum rei deuh an inneih
hnuah pawh fa pakhat chauh an hring a, chu lah chu mi ang
mang lo, sawngnawi deuh hi a ni a. Lali rilru chu a hrehawm
hle mai thin a. }hiante zinga awm pawh nuam a ti lo.
Amah tak phei chuan inchhuanlam nachang a hre lem lo
va. Mi lepchiah, nulat tlangval kawnga mahni taksa roh
nachang hre lova intihbawlhhlawh ching mite chu fanau lamah
hian an hmuingil duh lo bik a ni tih a hrethiam lo va. A van-
duaina chu chan tawka khawrel, vanduaina satliahah a ngai mai
a ni. Lali pasal Neihkima nauvah chuan tleirâwl ngo deuh, sa
pan lam, hnar ngul sang deuh ret rawt Thanzauvi a awm a. A
hmel a chhe lo va, a nungchang a ]ha a, mi hlim thei tak a ni
bawk a. Mi ngaihsan a hlawh em em a. A u Lali nen chuan an
feh dun ]hin a. }hian dun ang mai hian an inkawm ngeih a.
Thukhawchang eng eng emaw an sawi dun luam ]hin. An
kawmchhakte chhung zingah chuan nuthlawi naupang te, fa
pakhat neia kir leh Chhiarkungi a awm a. A tleirâwl chhuah hli-
mah tlangval a ngai a, an innei a, a hrisel thei ta lo va. Chutia
in]hen leh ta chu an ni a.
Ni khat chu Neihkima te lawm zuiin lovah an feh a. Lali
leh Thanzauvi chu an pahnih chauhvin an lovah an feh dun
thung a. Thanzauvi chuan a u Lali hnenah, “Ka u, Chhiarkungi
hrisel lohna hi pasal neih hma lutuk vang kha a ni ang ti rawh,”
a ti a. “Chutiang a ni dawn em ni? Hrisel lohna te chu vanduai
vang a ni ve mai a. Pasal neih hma leh hma loh lam thu a ni lo
vang a. Engtiziaa chutia ti nge i nih?” Lalin a ti a.
“Hman zana kan Y.M.A. inkhawmah Ziri pa (an khaw Pri-
mary zirtirtu a ni a) in nupui pasal inneih thu a sawi a. Inneih
hma lutuk ]hat lohzia a sawi tel nual a. A thu sawi chu ka
pawm zawng tak a ni.”
Eng thute nge maw a sawi le? Sawi chhawn leh chite a nih
chuan min han hrilh ve teh.”
132
Ngaih lai tuaite lung hnem aw ...
Hla thu chu a lam kim thei tawh lo va, a chang changin a
rawn sa zawm leh thin. Chumi nia Chhingi thing phur chuan tu
mah hmuh a duh lo va, eng mah hmuh fiah theih aram a nei
bawk hek lo.
Nikhua a lo rei a, khawhar lungchhiat a lo reh a. Thla tam
deuh a vei hnu chuan Rengpuii chu Aizawl dawrkai tlangvalin
a rawn bia a. Tlangval hmel]ha leh hausa tak a ni a, zu a in lo
bawk a. Thla khat lai a chamchilh hnuah chuan Rengpuii
pawhin a lo ngaina ve ta deuh a. A hmangaih ber lah beisei tur
a awm tawh bawk si lo va, neih mai a rilruk ta a. Lehkha an tar
a, a ni a lo kimin mawi leh ropui takin an innei ta a ni.
Thanchhingi erawh chu a beidawng duh mai lo va. A mu-
mangah te hian Chawngbuanga a lo haw a, hlim takin an lo
inkawm ]hin a, “Eng pawh ni sela, ka nih nih ka ni mai ang a,
kum thum pawh a la vei hman lo va, ka nghak zel rih phawt teh
ang,” tiin a rilru a tinghet sauh sauh a.
Ni khat chu a thingrem a hawng a, lehkhathawn hluite a
ching chhuak a, “Ka chanchin eng ang pawhin miten lo sawi
mah sela, keimah a]anga i hriat ngat a nih loh chuan lo ring duh
suh ang che,” tia a ziak kha a han chhiar fuh a, a rilru a harh
deuh huai a, “A thih thute pawh hi dawt a lo ni reng thei asin
aw, thuthang dik lo lo ni hlauh sela ka va han ti em!” a ti rilru
a. Amah a han inhnem chawp a. Beidawng angin lang mah
sela, beiseina a chher chawp a, suangtuahna hmangin hun thar
lo thleng tur a thlir lawk a. Ama sawi ngei a hriat hma chuan
beidawng lovin a nghak zel rih dawn a ni. Nghah chhuah mi ni
tak ang maw?
Bung 7
Lali kha chu Rengpuii te anga rilru nghet pu mi a ni lo va.
15
tûr a ni.
Nula tlangval tan nu leh pate thu zawm chu aia upate
zahna kawng chi khat, tlâwmngaihna in a ken tel tlat a ni. Tin,
pitar putar te zah thiam hi thalai-nula leh tlangval te tih tûr a ni
a; nu leh pate tan pawh tarte chu zah thiam tûr a ni a; duata an
rilru tina lo zawng tûra awm thiam tûr a ni bawk, chu pawh
tlâwmngaihna tho a ni.
Dân naranin upa zawk leh kum tam zawk na na na chuan
thil tawn leh tawh,hriat leh paltlang an lo ngah tawh zawk nge
nge a, chuvang chuan naupang zawk te ai chuan an hre tamin
an fing zawk thin. Chu chu hriain hnam changkang leh hnam-
puite chuan upate chu an ngaisangin an ngai ropui thin a. An
zah a, an ngaihsak a, an rawng an bâwlsak thin. An nun
khawhar tûr te, an tar tawh vânga an chak lohna leh an hriselna
lo tlahniam vânga harsatna chi hrang hrang an neih theih mai
tûr te thlengin an hriatthiampui a. An mamawh apiang an tihsak
a, an hlim theihna tûr kawng an zawnsak thin a ni. Kawng eng-
kimah an dah lal a, an thu an hla an ngaichângin an zâwm
thiam thin. China-ho phei chuan tarte hi an ngaisang thiam
khawp a, “In chhûngkuaah pitar pitar an awm chuan lunghlu
man tam tak in kawl a ni tih hre reng rawh u,” an inti hial zu
nia. Juda-ho pawhin, “Lu tuak chu ropuina lallukhum a ni a,
felna kawngah hmuh a ni,” an ti a, “Tlangval ropuina chu an
chakna hi a ni a; tarte mawina chu an lu tuak hi a ni,” te an lo ti
mek bawk.
Vawikhat chu Grik putar pakhat hi ennawm en tûrin a kal
boh boh a; Grik ho thutna lamah a va kal a, an lo ngawi thup
mai a. Rom mi ho zingah a va kal leh a, anni ho chu an lo ding
suau thung a. A hnuah mite chuan, “Grik-hovin finna an hria a,
Rome ho erawh chuan finna chu an nunin an entir a ni,” an ti.
Chu chuan fing leh changkang zawkte pawhin upate hi an lo
zah hle thin a ni tih a tilang a ni.
Mizote pawh hian tunhma chuan upate hi an zah thiam hle
16
thin a; an thu an awih a, khawii hmunah pawh an tirhin an hnial
ngailo. Kalkawngah pawh tawk se, kawng an kian a; rit phura
an hmuh phei chuan an chhawk a; awmkhawmnaah pawh an
aia upa an lo kal phawt chuan thutna an lo kian thuai thuai thin.
Upa, lu tuak var vo angte hi chu mahni chhungkaw tan
chauh pawh ni lovin, khawtlang, ram leh hnam tan pawh an za-
hawm a, chhuanawm an tling hial a ni. Keimahni ngei pawh hi
nakinah chuan kan la upain kan la tar ve ang a, kan lu te pawh
a la tuak ve ang. Chutih hunah chuan naupang zawk ten min
zah leh min duat te kan la duh em em dawn; chu vangin tuna
kan zinga upa leh tar awmte hi theih ang tawkin i duat thiam
ang u; chu chu tlâwmngaihna kan chhawm nun zêlna kawng
pawimawh tak pakhat a ni si a.
**********
TIH TÛRTE
1. Hengte hi a thu anpui dah rawh:
a) chan b) thinlung c) thlabar
d) sakhming e) zamual
2. Heng thu ep hi han ziak teh:
a) harsa b) thatna c) rethei
d) rang e) tlangval f) ngaihsak
g) hrehawm
3. In zirlaiin a sawi angin tlâwmngaihna awmzia sawi la, a ken
131
duh lo a nia,” tiin an chhuanlam a. Chawngbuanga nu leh pa,
a ]henrualte leh Thanchhingi leh Rengpuii-te tuar dan zawng
zawng chu sawi sen a ni lo.
Tuk khat chu a pain Chhingi hnenah, “Chhingi, i nau hruai
la, kan thlam thing kha va phur ta che, in phur thei lawk lo va,
miin an phur zo mai ang,” tiin thlam ram thing phurah a tir a.
An unauvin an kal dun ta a. Lalhminga chuan kal pahin sava a
veh a, a u a um phak lo va. Chhingi chuan amah chauhvin
thlam hlui chu a va thleng a. A lawm rawih nia a dinna ngaiah
khan a han ding leh a. An chul hlui chu a thlir a, a lawm rawih
ni te kha a hre chhuak uai uai a, an bung tur kal paha an hla
sak chang tawp ber:
Tinkim dawn zel ila,
Tukram chul hun tur te;
Lenrual kim ten kan tuanna tlang
Nghilh ni awm tak ang maw?
an tihho laite kha a hre chhuak a, “Mihring hlimna leh thlawh-
hma hi thuhmun reng a lo nih hi, rei lo teah a lo vul a, rei lo
teah bawk a chul leh mai a,” a ti rilru a.
Khawhar taka a hawi vel ruai ruai lai chuan thlam char
thing zar rovah chuan ]huro mal tlat pakhat te hi khawhar awm
deuh mai hian a lo hram det det a. A han en a, amah anga
khawhar, tihlimtu thin pakhat mah nei lo ang hi niin a hmu a.
Pi, Romani hla:
}ah lai ni kawlkung zamual a liam thei lo,
Lawm lai Parte lungchim taka then zawng chu aw;
Ka riang lua e, lungduh sul hnu hmun hlui nghak,
}huva awm har chun lo, aw i dungthulin,
a ti a, a zai riai riai a. A chang tawp lam phei chu a sa tha hlei
thei lo va, mittui hru chung zel hian:
Par chhingchhengte an vul leh dawn khua thalah,
Dawn har mi hril khua romei a zam thar leh e;
Kei chu riang hlei fam rolung ...
130
“Ruang la sipaiho chu tu mah chhuak an awm lo va, an thi vek
a nih ka ring,” tih thu a sawi bawk a.
Chu thu chu Aikunga leh a lova feh tlangvalho chuan an
hriat a]angin Chawngbuanga a thi ta ngei niin an ring a. Pawi
an ti em em a, khaw chhunga a rik chhuah lehnaahchuan,
“Chawngbuanga te pawl chu tu mah dam chhuak awm lovin an
thi fai vek a ni awm e,” tia sawi a lo ni leh ta a.
Khua a la thim fel meuh lo va, Thanchhingi chuan zanriah
chaw ei a siam a. Chaw a lo khawrh lai takin, a nau Lalhminga
kha hmanhmawh takin a lo lut a, “Ka nu, u Chawngbuanga
ralin an kap hlum a, a chhungte tunah sawn an ]ap an ]ap mai,”
tiin makpa hual Chawngbuanga a thih thu a rawn sawi a.
Thanchhingi tan insum zawh rual a ni ta lo, “Awi!” a ti a,
khumah a bawk chho thlawrh a, a ]ap khur ta char char mai a.
Tumah chaw ei thei reng an awm ta lo. “Chhingi, insum deuh
rawh khai, nula i nih hi, miin an hria ang che,” tiin a nun a
thlem a. Mahse, Chhingi lungchhia chu chuti maia thlem daih
theih chi a ni lo. A na em!
Zan khuain chhin khat te pawh a chhing lo va. Chawng-
buanga thuchah zawng zawngte kha a han ngaihtuah nawn leh
thin a, thu thi mai mai an lo ni zo ta a. Khawvar veleh a tho
thuai a, a thingrem a hawng a, thlalak leh lehkhathawn hlui te
chu a han phawrh a. A mittui a tla zawih zawih a, “Vanah
chauh lo chuan kan inhmu tawh dawn lo chu a ni mai tak si a,
kan kum thum chhug chu a rei dawn mang e aw,” a ti a. “Ka ]
awng]aina kha chhan tlak ni lo mah sela, Kohhranho ]awng]
aina tal khan a chhan thei lul lo em ni chu aw?” a ti a. A rilruin
Pathian a mawhchhiat ta hial a ni.
Chawngbuanga thih thu lo thang ta mai chu mak an ti em
em a. A khuain an sun a, a ruang men tur awm lo mah sela,
nula leh tlangvalho chu zankhuain an inah an zai tlaivar zak a.
Upa puithu deuh deuhte chuan, “A sakei kah zana sakei chunga
a chuang kher kher kha zawng a fel lo a ni, hetiang hi upain an
17
tel te tarlang bawk rawh?
4. Heng hmang hian sentence han siam teh:
a) thlabar b) zah c) ngaihsak
d) suau e) thlawhhma f) thuhnuairawlh
g) tuarchhel
5. Heng te hi han hrilhfiah teh.
a) sem sem dam dam b) thian chhan thih ngam
c) sat la d) tuamhlâwm
e) zualkova tlan f) mi zawn
6. Tlangval ten engtin nge tlâwmngaihna an lantir ang?
7. Chinese, Juda, Grik leh Rome hovin upate an zah thiam dân
te kha sawi la, i tân zawm ve theih a nih leh nih loh pawh sawi
zawm nghal rawh.
8. Tlâwmngaihna chungchâng hla phuahthu Rokûnga ni lo, hla
phhuah thiam dâng te phuah hriat i nei em? I neih chuan eng
ang takin nge an phhuah han sawi the.
9. Engvângin nge aia upate kan zah ang? Tarte kan zah dân tûr
han sawi teh.
10. Hmânlaia tlâwmngaihna an lantirna thin, tûnlaia rem ta
chiah lo i hriatte han sawi teh.
18
ZIRLAI – 2
HUAINA
R. H. Rokûnga
Huaina hi kawng hnihin then theih a ni a; kawng khat chu
taksa lama rumrawt huaina a ni a, kawng khat chu rilru lam
huaina a ni. A hmasain taksa lama huaina thu hi lo sawi rih hlek
ila. Hemi lam panga huaina hi a hun leh a tulnaah chuan huaina
tûl tak leh tangkai tak pawh a ni a. Miin a tûlna tak leh tih loh
theih loh thilah heti ang huaina hi a tlakchham chuan
mualphona leh hmuhsitna nasa tak a hlawh thei a. Tisa lam
tihhrehawmna tûr hmabâka a awmin ngam ta lo sela,
mualphothlâk tak a ni ngei ang.
England lalnu Mary lal laia Protestant-ho an tihduhdah lai
pawhin, Archbishop Granmera chu hâl hlum tûr zingah a tel ve
a. Nimahsela, a huai tawk loh avângin martar chan chu a ngam
ve ta lova, roreltu te hmaah chuan a rinna chu a phat ta a. Ni-
mahsela, hâl hlum tûr chuan a titlu tat ho a, an hâl hlum ta. A
tul hun leh loh theih loh hun a lo thlena, tuar tûr ang tuar ngam
leh si lohna hi mualphothlâk leh hmingchhiatthlâk tak a ni.
Chutiang huaina nei te chuan a hun leh tihmâkmawhna a lo
thlenin zangkhâi takin an tuar thei a, thilpêk ropui tak dawngtu
te ang mai an lo ni thin. Chutiang mite chu mi awhawm tak an
ni.
Mi huaisente hi tam tak an awm a, sawi sen pawn an ni
lovag. Thil nung zingah chuan sap ui “Bulldog” an tih ang chi
hi a huai hle. A thil seh tawh chu a hrawkah pawh rêk vak mah
sela, a thih tawp hma loh chu a thlah duh lo an ti a. Tin, sava
zingah chuan „Game-cock‟ an tih chu a huai êm êm bawk.
Chutiang sava chu, vawi khat pawh sihal hian a note a laksak
ngawt mai a, a bei ve ta vak mai a, a lim nghek a, a mit a chuk
129
Thailand) ram zawng zawng an la zo tawh a. Singapore leh
Burma hi an hmabak chu a ni tawh mai a. An inchhek nasatzia
enin an huphurhawm hle mai. Nulate nen khan min lo ]awng]
aisak ang che u,” tiin a ]hianpa Lianvela hnenah lehkha a
thawn bawk a.
“Chawngbuanga sipai lo haw hunah Rengpuii nen an in-
nei dawn,” tih thawm mi sawi a hriat avangin Thanchhingi rilru
chu a nuam lo em em a. Chumi thuah chuan Chawngbuanga
hnenah lehkha a lo thawn tawh a. Lianvela-te lehkha lo thlen
rual chuan Thanchhingi pawhin lehkha a hmu a, “Rinawm
takin lo awm rawh ka tih che kha, chu lo thu dang eng mah ka
nei lo. Ka awm loh hlanin ka chanchin eng ang pawhin miten
lo sawi mah sela, keimah a]anga i hriat ngat a nih loh chuan lo
ring duh lo vang che,” tiin a rawn thlamuan a. Chuta chinah
chuan a lehkha an hmu ta lo vang vang a. A lehkha hnuhnung
ber a ziak ni chu January 15, 1942 a ni.
January thla „Tunlai Chanchinbu‟ a lo chhuak a. Chu tah
chuan thu thar danglam tak a lo chuang a, “Japan-in Singapore
khawpui a la ta, }angrual sipai tam tak an thi a, tam tak chu a
nunga man an ni,” tih thu a awm a. Chumi thu a chhiar lai
chuan Rengpuii hmai chu a sen awp awp a. Paho ]hu khawm
chuan Chawngbuanga ngaihtuahawmzia an sawi zui bawk a.
Rengpuii rilru chu a hrehawm em em a. Chawngbuanga a thi
nge Japan-in an man? Chanchinbu-in engmah a sawi tel si lo.
Thla khat lai a ral hnuah pawh chuan chanchin danglam
eng mah an hre thei chuang lo va. A chhungte an beidawng a,
a ]hiante an mangang em em a. A nu phei chuan hmuh leh reng
a inbeisei tawh lo va, a ]ap a ]ap ]hin a.
Nikhat chu Burma sipai lo tlanchhia, Luglei lam pan turin
Aikunga thlamah chaw a fak a. Aikunga-te chuan indona chan-
chin te an zawt a. Singapore khawpuia awm an ni a, an awmna
chu Japan-in an rawn la ta mai a. A vanneih asiamin mi dang
panga nen an lo tlan chhuak thei hlauh a ni tih thu a sawi a,
128
che, ka dam zel e tih lo hrilh ang che,‟ a ti asin,” a ti a. A nu
chuan, “A nih tak chu, hun remchangah i la chhang ve dawn
nia,” a ti a. Chhingi rilru a hlim hle a.
Thanchhingi tan lehkhathawn ziakna remchang a vang em
em a. Zing khawvar tirhah a tho va, buh hak a lawk a, buh a
deng a, a den zawh veleh chaw ei a siam thuai thuai a. Muang-
chang lo takin ]ukthuan an han ei a, an ei kham veleh chaw a
fun a, feh turin a insiam nghal a. Ni lengin lovah hna a va
thawk a. Tlaiah a lo haw a, thim dawnah in a thleng a, zanriah
an han ei a, an khamah vawk chaw chhum a tul a. Hmui a la a,
la a kai a, vawk chaw chhum chu a vil pah zel a. Rei vak lovah
inlengho an lo thleng a. Zan lai thleng dawn dawnin an han
meng leh a. A hnathawh laklawh pawh sawi lovin a inlengte
chuan lehkha zialah an lo tir chhen a. Inleng an haw a, rei lo te
chauh mut hahdam na hun a nei a. A tih dan pangngai ang
bawkin a tuk var]ianah buh deng turin a tho leh ]hin a ni. Chu
chu thingtlang lo nei mi nulate khawsak dan a ni a. Pathianni-
ah lah inkhawmna tam tak, a karlak inkawmna hun a khat tlat
nen, nula tan chuan lehkhathawn ziakna hun remchang hi a
awm mawlh lo va ni.
Lehkhathawn ziakna hun remchang a nei lo tih a nuin a
hriatthiampui a. Inrinni a lo thlenin, feh lova in lo nghak turin a
ti a. Chumi ni chuan Thanchhingi‟n a lehkhathawn chu ngun-
thluk takin a ziak thei ta chauh a ni.
Lucknow khuaa rei fe an awm hnuin, Chawngbuanga-te
chuan ral ram an pan a. Burma ram chhim lamah Singapore
khuaah an awm ta a. Chuta ]ang chuan a ]hiante lehkha a
thawn leh a. An awmna hmun ralmuan lohzia te a hrilh a. An
Kohhran upa Thangliana pawh lehkha a thawn a. Inrinni zan ]
awng]ai inkhawma ]awng]aisak turin a chah a. A chah ang
ngeiin, a lehkha an hmuh hnu Inrinni zan hmasa berah chuan
Kohhran hovin an ]awng]aisak ta a.
“Japan chu an chak khawp mai a. Kan chhak Siam (tunah
19
delsak der mai an ti.
Mihring zingah chuan Napolean-a te, Nelson-a te, Alexan-
der-a te hi mi huaisen, khawvel pum pui hriat tham te an ni a.
Napolean-a hi inkahna hmunah pawh silai mu sur tuar tuar leh
silai khu thim khung hnuaiah pawh chawlh a duh chuan a duh
hun hunah a muhil mai thei a. Tin, Admiral Nelson-a lah hian a
naupan lai pawhin, “Ka nu, hlauh chu eng nge ni ngai? Ei theih
lam thil em ni?” a ti mai bawk a. A puitlin hnuah French-hote
nen an inkah pawhin a mit lehlam chu silai mu in a per chhe
tawh a, a hnuaia hotu pakhat chu a zam deuh a, “Ka pu, en teh
saw, kan hmelma lamte saw an tam âwm hle mai,” a han ti a.
Ani chuan a mit tha lam zawk chu a hup hlauh va, a han thlir
ve a, “Eng mah ka hmu lo ve,” a ti tlat mai.
Alexander-a pawhin Persia ram a rûn tumin, “Persia sipai
chu an tam khawp mai, nuai tam tak an tling âwm e,” tia an
hrilhin, “Sa talhtuin beramte chu a tam avang maiin a hlau
chuang ngai em ni?” a tihsan mai a. “An thal kah pawhin ni a
khar thim khup khup thei mai asin mawle, ka pu?” an han tih
pawhin, “A hlimah chuan indo a nawm hle dâwn chu,” a tihsan
leh mai a.
Marathon indonaa Athen-ho leh Persia mite an inbeih
pawhin, Athen mi pakhat Cynegeirus an tih chuan Persia-ho
tlanchhiatna lawng pakhat chu a chelh tlat mai a, a lawng chel-
hna kut dinglam chu an han chhawksak hmawk mai a, a kut vei
lamin a han vuan leh mai a; a kut vei lam pawh chu an han
chhawk leh hmawk a, lawng tlang chu a ha talin a la seh tang
tang mai a ni an tih chu. Chung mi te chu huai tak takin an huai
a ni. Chutiang chu taksa huaina a ni.
Huaina kawng hnih zingah hian ka sawi duh zawk leh ka
uar duh zawk chu rilru lam huaina hi a ni. Taksa huaina chu
eng emaw châng chângin a tulna a awm thei chauh a, rilru lam
huaina hi erawh chu nitin leh darkar tin hian kan mamawh a;
hriat leh neih fo a tul a ni. Emerson-a chuan, “Ni tina hlau-
20
hawm tawn tûr nei lo chuan, dam chhung zir tûr te chu ala hre
lo a ni,” a ti a. Hemi lama huaina hi chu chhia leh tha hriatna
thiang tak atanga ngaihtuah a, dika kan hriat chian apiang
miten min nuihzat emaw, min fak emaw, chan tûr thil kan nei
emaw – chung lam chu engmah ngaihtuah lo va, thil tih ngam
zêlna leh tlang ngam zêlna hi a ni.
Kohhran zingah pawh hian huaina hi thil tul tak a ni. Ho-
tute leh khaipate chuan Pathian lehkhabuin min zirtir ang leh
dika an hriat chiang apiangah mipuite chu min zirtirin min
hruai ngam tûr a ni. Chutiang a nih loh va, mihring fakna leh
chawimawina ngawt an zawn chuan a dik loving a, kohhran
pawhin a sawtpui thei loving. “Mihringin an fak lo che a, Lal-
pa‟n a fak loh che ring suh.” Tin heti ang huaina ah hian rem-
hriatna pawh a tel tûr a ni bawk. Dik leh dik lo thlu mang lo va,
mahni tha tih zawng leh rilru kalna lam pang huai taka tawng-
pawng tan ruma, at huai an tih angte pawh hi a awm thei a. Kan
huaina tûr kawng chu dik takah chauh a ni tûr a ni.
Tûnlaiin Mizoramah hian mi ram awndân leh thil tih dân
kan entawn lai a ni a, rilru huaina kan neih a tûl hle. Thil tha
leh tihdân danglam miin lo ching chhuakin lo tit a sela, thil tha
tûr leh dik pawh ni mah sela, miten an nuihzatin an dodal a ni
thei e; chutah tak chuan rilru huaina kan neih loh chuan kan
zam leh emaw, kan zuai leh emaw a ni mai thei. Rilru huaina
nei mi lo tan chuan hlawhtlin a harsa hle dawn a ni. Mi
hlawhchhamna te avângin mi tam tak chu kan zam a, thil kan ti
ngam thin lo a ni. Miden-a chuan, “Miin thil eng pawh ti tûra a
theih loh chhan fiahna hmasa ber chu midangte chunga
hlawhchhamna awm kha thlir a tum thin vang a ni,” a ti a ni.
Philosopher Galileo-a chuan kum zabi 17-na lai khan,
“Kan awmna lei hian Ni vêl ah khian kalkawng a nei a, vir
chungin Ni khi a hêl thin a ni e,” tia a han sawi chhuah chuan
sap rama mite zawng zawng an nuih a za a, an hmusit hle mai
a, mi â let der ah an sawi theuh mai a ni. Pope leh an roreltu
127
Chhingi i nei duh ang em?” a ti a.
Thanchhingi chu ]awng tum lo ni awm takin a ngawi reng
a. Nakinah chuan, “Ka pa, in thu thu a ni ang chu, ka ngaih dan
chuan ka la naupang em mai. Tuna pasal ka neih chuan ka nau
te hnathawk thei an la awm si lo, in rethei lutuk ang. Mahse, in
thu thu a ni ang chu,” tiin aw dam takin a pa a chhang a.
“I duh lohnaah chuan tu lakah mah tirh luih che kan tum
lo ve. I thu thu a ni mai. Amaherawhchu nula te in lo ni ve ta a,
fel takin awm ang che. Nulat lai hian fel taka awm tur a ni a.
Tha takin inlengte bia la, zuamawm turin an awm ngai lo a
nia. Nula tan chuan fimkhur a ngai viau zuk nia,” tiin a pain aw
dam duaiin a duh zawng a hrilh a.
Pasal neih a la hun lem lo va, kan in chhung khawsakin a
la zir loh hi. }ha takin awm phawt mai ila, kan chhiat kan ]
hatin tum tawk an bo bik ngai lo ve,” a nuin a lo ti ve bawk a.
Chu chu an chhung thu tlukna a ni ta. Thanchhingi‟n pasal a
nei rih lo vang.
A zan lehah chuan palai chu an lo kal leh a. }ha takin an
inbia a, “Ka la naupang deuh e‟ a ti a nih awm hi maw,” tiin an
lo chhang a. Palaite chuan an nula biak thuah chuan an
hlawhchham chiang hle a ni tih an hre thiam a. Beidawng takin
an kir leh ta a ni.
Bung 6
Chawngbuanga chu an hmunpui Lucknow khuaah rei fe a
awm a. Chuta a awm chhung chuan lehkhathawn tam fe a ziak
hman a. A lehkha hmasa ber Thanchhingi‟n a hmuh zan chuan
a lawm em em a. A rilruah, tun hma lama a la hriat ngai loh thil
thar danglam deuh tak hriat thar nei ni hian a inhria a. Vawi
tam fe a chhiar nawn a. A nu hnenah, “Ka nu, u Chawngbuanga
lehkha ka hmu a, „I nu leh i pate kha chibai mi han buk ang
126
naah nu leh pate mitmei veng lovin, khumpui lamah te in duh
duhin in ]hu mai mai a ni an tih kha. Hnathawh ]ul lai a nih hi,
rei lutuk leng suh u.
Naupang thenkhat in thingnawi tel a te lutuk. Tleirâwl ]
henkhat, heng Thangzuala te ang pawl hi, in thingnawi telin
naupang fawm tir thingnawi tel pawh a tia lo. Mahni phu tawk
ang zelin in tilian tur a ni. Tin, kawngpui dung hi kan khawlai
nuam lai ber a ni a, fai takin mahni chan ]heuh phiah tur a ni.
“Aia upate tirh in hnial tur a ni lo. Khuangkunga a awm
em? A laiah hian lo chhuak rawh se (an rawn kai chhuak a). Ni-
zanah nu pakhatin Zawlbûk chhunga an pa kovah a tir a, zuk
duh chai lo va maw le. „I duh leh nangman ko rawh,‟ a tihsan
mai lehnghal a. I zak em Khuangkung, i sim ang em? I sim loh
zawngin kan sihsawi ang che. Mi dang pawhin hre rawh u. Aia
upate tirh in hnial tur a ni lo. Mahni inah theihtawp chhuahin in
chhungte in tanpui bawk tur a ni.
“Hmeichhe naupang infiam lai, an inkawibah lai te in
tibuai tur a ni lo. In dam loha thingnawi in keuh theih dawn loh
chuan in ]hiante hnenah chiang takin in sawi tur a ni a. Mi in
chah loh chuan na mah ula in vawi tho tho ang. Mi huan thei
rah ruk ching suh u. In hria em?” tiin.
Tlangvalho chuan naupang sual apiang an zilhhau va. A
sual zual bikte phei chu an hrem thin. Naupanghote zirtira kai-
hruai ]ha hotu, khawtlang nun vawng feltu leh hlauhawm api-
anga hmatawnga mi dangte tanpui nana an nunna hial pawh
chan ngam an ni a. Tlangvalho thu a nih chuan lal leh upate
pawhin an hnial ngai lo va. Tin, khawtlang tan Zawlbûk chu a
pawimawh em em a. Tlangval thingnawi awl chin chu tu pawh
Zawlbûkah chuan an riak ngei tur a ni. Chhiatni ]hatni-ah val
upain thu an nei a. Inthurual takin engkim an tiho ]hin a ni.
A tuk zingah chuan tuk]huan ei laiin Thanchhingi-te
chhung an inrawn a. A pain, “Nizanah khan inleng kan nei a,
engtin nge kan tih ang? Zatluanga-te an lo leng a nih kha,
21
ngei pawhin thu ni lo lo hi a sawi a, sakhaw zirtirna pawh a
kalh a ni an ti a. A chungchang thu an ngaihtuah a, thiam loh an
chantir a. Nimahsela a thusawi chu thu dik a ni a, tunah chuan
lehkhathiam zawng zawngin an pawm ta theuh a ni. Chutiang
chu a ni thin, miin thu dik sawi mah sela, hriat phak ve lohna
avângin kan nuihzat zawk thin a ni.
Mr. Jonas Hanway, China ram leh Asia ram hmun dâng
dânga cheng thin chuan kum 1750-ah khan, nihliap hi sap
ramah a hâwn a, London khawlaiah chuan a han khum chhuak
a, mite chuan nihliap an la hmu ngai si lo va, mak an ti khawp
a, an en luih luih mai a, thenkhat te phei chuan an nam a, nau-
pangte chuan lung te in an vawm noh noh a, an hmusit êm êm
mai a. Nimahsela kum rei lo tê ah chuan mitin neih loh theih
loh thil pawimawhah an lo ruat ta a, an ching leh ta theuh si.
Thil tangkai tak ti chhuaktute hi a tirah chuan entleu leh
nuihzat an ni thin.
Lord Beaconsfield-a pawh kumpinu rorelna ina thu a han
sawi tirh chuan, chetze dânglam deuh mi hi a ni bawk a, mite
chuan an nuihzat hle mai a, a thu sawi lai chu an zap thu hial a.
Nimahsela, rilru huaina nei mi tak a ni a, a zâm maiin a zuai
mai lova, a thut dawn chuan, “Pute u, thil tam tak hi ka lo tan
tawh a, a tawpah zawng ka hlawhtling leh nge nge thin asin,
tunah in zingah thu sawi tlak lo khawpa ngaih ni rih mah ila, ka
thu in ngaih hun chu a la awm ngei ang,” a ti a. A sawi ang ngei
chuan thusawi thiam a tum tlat a, nakinah chuan thusawi
thiamber pakhat a lo nit a mai a, a hmingthang tae m em a.
England rama mi zawng zawngin a thu an lo ngaithla ta thup
mai a ni.
Rilru huaina nei mi miin a tum ran zawngin a hlawhtling
leh nge nge thin. “Tumna a awm phawt chuan kawng chu a
awm zel,” tih thu ang khan. Taksa lama huaina nei mite khan
rilru lam huaina nei mite hi phak lohna pawh an nei thin.
Hmânlai deuh khan England ramah dân pakhat an nei a. Chumi
22
dânah chuan, mi tu pawh zu rui â ho, let mai mai chuan
ngunhnam leh puakruk paia inmal beih ngei ngei tûr a ni a.
Chutiang a ngam loh chuan mi dawihzep leh mia chhiar tlak
lohva ngaih tûr a ni. Chuvângin chutiang thil rapthlâk tak, thih
mai pawh hlauhawm si, dân atthlâk chu mi tam takin an duh lo
va; mahse, tlem tê, rilru huaina nei mite chauhvin chute ang tih
chu thil sâwt a ni lo vang tih hriain an pumpelh ngam a ni. Mi-
pui chawisan leh tha tih zawng apiangte hi thil sawt leh thil tha
a ni chuang hauh lo thei. “Thil tha leh thil sâwt a ni ang em?”
tih hi fiah zawk tûr niin a lang e.
Tin, hmânlaiin England ramah Charles I a lal lain John
Hampden-a chu roreltu pawla mi a ni a. Chutih lai chuan
roreltu pawl thuin tuifinriat kama awmte chu lawngte siamna
tûrin lawng chhiah an tih chu lalber chuan a khawn thin a. Nak-
inah chuan lal chu a lo duham ta zel a, rorel pawl thu lovin
khawpui mite pawh a khawn ta zel a. John Hampden-a chu an
han khawn ve dawn a, a ni chuan a lo pe duh ta hauh lo mai a,
“ Roreltu thu lovin lalberin hetiang chhiah hi a khawn thei em
ni?” a ti a. Amah chu mi hausa tak a ni a, chhiah chawi tûrte
chu a nei êm êm a; a tangka ringawt chu a ui pawh a ni lo. Ni-
mahsela, a thil tih avang chuan Kumpinu rorel pawl thuneihna
chu a chakin a nghet ta zawk a. England rama mipuite tan
zalenna leh engthawlna nasa tak thlentu a lo nit a, “Sap ho
zalenna siamtu” an lo ti hial a. Rilru huaina nei mite hian an-
mahniin tuar zawk thin mah sela, khawvel ram leh mihring
vawng ngiltu leh siamthatute an ni thin. Kohhran leh ram pum
sâwtna kan tih fote pawh hi rilru huaina tel lo chuan a hlawht-
ling loving. Mahni sa himna leh mahni thatna mai ngaihtuah-
tute hian ram leh hnam thatna leh thawvenna chu kan tum phak
lo a ni. Thil engkimah mi hlawhtling ni tûrin rilru huaina hi a
pawimawh em em a ni.
**********
125
hingi pa kovah Khuangkuga hi ka tir a, a duh lo va, mi dang ka
hmu si lo va,” a ti a. Thanhlira ]hian Zakhuma chuan, “Keiman
ka va kohsak ang che,” a ti a, a kal ta nghal a.
“Khuangkung, lo kal teh, engah nge tirh i hnial mai, i zak
chai lawm ni? „I duh leh nangman va ko ta che‟ te i han ti
lehnghal a. Hmeichhia reng reng zawlbûk chhunga luh ngai
pawh em ni? I sual em mai. Tun hnuah ti leh teh hlek, kan vel
hrep mai tur che a nia,” tiin Thanhlira‟n Khuangkunga a hau
va. “Naktuk zanah naupangho i inzawh chhuahtir ang, zilh an
ngai a nih hi,” an ti a. An lenna tur lam panin an kal ta a.
A tuk zanah chuan thingnawi fawm naupang zawng
zawng an ko khawm vek a. Chu chu „Inzawt chhuak‟ an ti a.
An inzawh chhuah dawn chuan thingnawi fawm hotuten zawl-
bûk vela naupang pathum emaw an hmuh apiang hnenah,
„Inzawt chhuak rawh u,‟ an ti a. Tichuan chung naupangte
chuan an auh phak apiang an au a, „An inzawt chhuak e, han
au chhawng zel rawh u,‟ an ti a. Tichuan an inau chhawng zel
a. A khaw pum naupang zawng zawng chu an kal khawm vek ]
hin a ni.
Zawlbûk kawtah chuan naupangho chu an tlar kual pup
mai a. A laiah hotute an awm a. Naupangho chu thingnawi an
keuh loh a mal malin an zawt chhuak vek a. Tu nge i keuh
hmu‟ tiin an zawt zel a. An keuh lai chu hmutu „thuhretu‟ an
awm ngei tur a ni a. Ngawi renga keuh mai lovin, a keuh laia a
bula awm hnenah, „Hei aw‟ tiin hriatpuitu an siam zel thin. Zan
khat chauh pawh keuh lo lo awm ta sela, zan khata keuh tur
(fawm thum vel) let thum emaw an chawitir a. Chu chu hremna
a ni a, „vawi‟ an ti a. Chumi zanah chuan thingnawi an keuh leh
keuh loh an zawh chhuah vek hnuah naupangho chu an zilh a,
thu tha tak tak an hrilh a.
“Tleirâwl nula rimin in lenna nu leh pate in zah lo deuh a
ni ang, sawi thawm kan hria a ni. Fiamthu thawh tawk in hre
tur a ni a. In bengchheng lutuk tur a ni lo. Mi thenkhat in len-
124
tluk lova a inhriat avangin a ngaihsak ngam ta vak lo va.
Chutia sipaia a kal tak avang chuan neih ve theih mai a beisei
a. Nikhat chu a hnenah, “Chhingi, kan lo leng dawn a nia, eng-
tin nge i ngaih?” tiin a zawt a. Nula hawihhawm tih dan pangn-
gaiin, “Keia thu a ni nang, ka nu leh pate thu a ni ang chu,” tiin
a chhang mai a.
Chutih lai chuan nulaten tlangval an zahin, an lakah an
hawihhawm em em a, tu mah an be chhe ngai lo. Tlangvalho
chu khaw chhung khai dingtu leh rethei mangangte tawng
chhan leh tungnungtu ber an ni a. Nula huatthlala deuhte phei
chuan tlangval lawm tur pawh an hmu zo ngai lo hial a. An
huat zawng tak lo sawi an awm changte hian an ]hiante hnenah
an sawi a, an inpun khawm a, an au khum chiam thin. A chang
phei chuan an do rawn a, an inah tlangval rual lutin an lungawi
lohna an hrilh a. An chhuah pahin an kailawn thingte chu an pu
darh vek thin a. An duh loh zawngte chu an tihrehawm thei
hle ]hin a ni. Chuvangin nulaten tlangval tu pawh an huat
zawng tak pawh ni sela an tichhe ngam ngai lo va. An inleng
apiang ]ha takin an lo be ]hin a ni.
Thanchhingi ]awngkam ]ha chu umin Zatluanga‟n palai a
tir ta a. A palaite chu zanriah eikhamah Chhingi-te inah an va
kal a. Chhingi pa a lo chhuak hman tawh a. A nuin, “Ti khan lo
leng thu ula, naupang tirh tur an awm si lo va, ka va ko ang e.
„Sahdal thang kampui atan Luta pa ka va sawm teh ang,‟ a ti a
nih kha maw le,” a ti a. A ko turin a chhuak ta nghal a.
Luta pa chu Zawlbûka a lo kal tawh avangin Thanchhingi
pa chuan zawlbûk lamah chuan a um zui zel a. Thanchhingi nu
chuan zawlbûk kawtah naupang pakhat Khuangkunga a hmu a,
zawlbûka Thanchhingi pa awm ko turin a tir a; mahse, Khuang-
kunga‟n a duh lo va.
Thanchhingi nuin Khuangkunga a be lai chu an bula
tlangval leng tur kal chuan an hria a. Thanhlira‟n, “Ka pi, eng
nge ni ta?” tiin a zaw2t a. “Eng dang mah a ni lo va, Thanch-
23
TIH TÛRTE
1. Hêng thumal te hi thu hmabet (prefix) dah rawh:
a) huai b) hlum) c) hal
d) tlu e) zangkhai f) do
2. Hêng thu hmang hian sentence siam rawh:
a) tihmakmawh b) zangkhai c) lim
d) nghek nghek e) tuar tuar
3. Hêng thu te hi a tlukpui thu dâng han ziak teh:
a) talh b) chelh c) fak
d) tul e) buai f) engthawl
4. Hêngte hi han chhang teh:
i) A rinna phat a, hâl hlum tawk ve ta tho kha tunge?
ii) Sihal mit chuk delsaktu, sava huaisen hming kha eng
nge?
iii) In zirlaiin a sawi khawvel pumpui hriat, mi huaisen
pathum hming kha tute nge?
iv) “Ka nu, hlauh hi eng nge ni ngai?” titu hming sawi
rawh.
24
v) “A hlimah chuan indo a nawm hle dawn chu,” titu
hming sawi rawh.
vi) “Kan awmna lei hian Ni khi a hel a ni,” tia sawitu
hming ziak rawh.
vii) London-a „nihliap‟ khum hmasa ber kha tu nge?
viii) Thu a sawi thiam loh avanga mite nuihzat hlawhtu, a
hnua a beih fat fat avanga thusawi thiam ber pakhat ni ta hming
sawi rawh.
5. In zirlaiin a sawi „Taksa huaina‟ leh „Rilru huaina‟ te kha
paragraph khat v eve in ziak chhuak rawh.
6. Kan ram tan „Taksa huaina‟ nge pawimawh a, „Rilru
huaina‟? In zirtirtu hovin sawi ula, i tan a eng zawk nge i duh?
123
a hmel a chhe bawk si lo va, i u te hi chu a duh ngut lo vang,” a
ti a.
An tawng chu Thanchhingi‟n a khum a]angin a lo ngaithla
reng a. A chhungte pawhin Chawngbuanga chu an duhpui ve a
ni tih a hriatin a rilru a hlim em em a. A lu na te pawh chu dam
ta huai hian a hria a.
Lalhminga chuan a sawi zawm zel a, “Ih maw ka nu,
nimin tlai khan ka u puan tahna bulah saihlum ka hrual a. U
Chawngbuanga a lo leng a. Ka u hnenah „Chhingi, min lo
nghak peih ang em? A ti a. Ka uin, „Nghak peih ang chu, eng
chen nge i thang ang?‟ a ti a, „Kum thum vel chu a tlem berah
pawh a ngai ngei ang,‟ tiin u Chawngbuanga‟n a chhang a. Ka
u chuan, „Chutiang chen chen te chu ka awm thei lo vang, kal
lo mai rawh,‟ a ti a. U Chawngbuanga han khawiah emaw kal
bo tumna a nei a ni ang. Sipaia ]an a tum a ni awm mang e aw,‟
ti rawh ka nu,” tiin a ute thuruk inhrilh a lo hriat ve chu a nu
hnenah a hrilh a. Kim taka sawi chhawn tur a hre tawh lo naa, a
sawi atang chuan an thu awmzia a hre thiam a. Chawngbuanga
chu a makpa duh zawng tak a ni a, a duh phawt chuan a fanu a
neih chu a hnial lo va, sipaia ]an erawh chu ]ha a ti lem lo.
Chutianga Lalhminga‟n a ute thuruk a nu a hrilh lai chuan
Chhingi chu a zak deuh a, a lo ip deuh chawih chawih a.
Bung 5
Chawngbuanga chu an khaw tlangval ]henkhatte nen si-
paia ]ang turin Aizawl panin an chhuak a. Sipai lakna hmun
Bawrhsap pisaah chuan an inentir a. August 4, 1941 ni takin
Ruang la sipaiah chuan a tang ve ta a.
Chawngbuanga sipai ]ang ta chu Zatluanga lawmah a tla
a. A tleirâwl chhuah tirh atanga Chhingi lo ngaizawng ve ]hin
a ni a. Chhingi chu Chawngbuanga‟n a kawm ve tak achinah
122
hmangaihna chu a lo thuk hle mai si a.
„Neih tum ta ila, a nu leh paten an remti dâwnin a lang lo
va. Harsa takin lo nei thei ta hram pawh ni teh reng ila, mi dang
angin hna hram thawkin ei a zawng thei ang em? Tunah hian
tui chawi, buh den leh thing phurh te mai lo chu hna dang eng
mah thawk ngai lo a ni a. Lo nei thei ta pawh ni ila ka tinuam
zo chuang lo vang a. In]hen leh tho chu a ngai a ni thei e,‟ tiin
Chawngbuanga rilru a awm mai mai thei lo va. Zankhuain a
inngaihtuah a. A tâwp a tâwpah chuan Rengpuii bansanna
kawng a ngaihtuah ta a ni.
Bung 4
Zan khat chu Thanchhingi feh hawng, a ni sa tuar a lu a na
deuh a. Zanriah pawh ei lovin thim hlim atangin a mu ta mai a.
Leng len a hun a, Lianvela leh Chawngbuanga te chu Thanch-
hingi rim turin an lut a. “Chhingi a awm na nge ka pi?” tiin
Lianvela‟n a nu chu a zawt a. “Awm e, lo ]hu rawh u, a losul
hawng a lu a na deuh emaw ni, a mu ta mai a.
Chaw pawh a la ei tak lo asin, ka‟n kai tho ang e,” a ti a.
Chawngbuanga‟n, “Ka pi, kai tho duh suh, mu rawh se, kan
chhuak leh mai zawk ang e,” a ti a, an chhuak leh ta a.
An chhuah tak hnu chuan Thanchhingi nau Lalhminga
chuan a nu hnenah, „Ka nu, Chawngbuanga hi u atan ka duh
riau mai nia. Zan khat pawh kan inzawt chhuak a, chumi zan
chuan thingnawi ka lo keuh der lo mai a, ka vawi ngei dawn a
nih hi ka ti tawh a. Mahse, u Chawngbuanga hian, “A keuh lai
ka hmu e,” a lo ti tlat mai a, ka vawi ta lo va, ka lawm a nia aw.
Chu lovah pawh a fel reng reng, sa lah a kap thei si a. Ka u nen
hian innei sela ka duh ngawt mai,” a ti a.
Ve leh mai mai tak che hian, nanga u hi tu‟n nge maw duh
sela i tih le? Chawngbuanga phei hi chu a felin a zai te a dam a,
25
ZIRLAI – 3
MAHNI INHNEH
Lalzuia Colney
Khawvelah hian mi thil ti thei tak tak an chhuak tawh thin
a, an lo la chhuak leh zel torah pawh ngai ila. Ram zau pui pui
an la a, khawvel hriat khawpin an hmingthang thin.
Chung mi ropuite zinga pakhat, ram zau pui pui hnehtu
chu Alexander the Great-a hi a ni. Khawvel awm chhung chuan
history-ah a hming a dai leh ngai tawh awm lo ve. A hun lai hi
B.C. 356 – 323 kha a ni a. Macedonia ram lal a ni. Ram ropui
tak tak Aigupta te Assuria te, Persia te a hneh a; India ram
thlengin a rawn awp a ni. Hetiang deuh bawk hian mi thil ti
thei leh ropui tak bawk chu Napolean Bonaparte(1769 –1821)
hi a nil eh ang. French Emperor a ni a, French rama Revolu-
tionary War a thlen khan amah chu sipai General-ah a tang
nghal a. A thiltih theihna a lo sang zel a, French ram dictator-ah
a indah nghal bawk a ni. Hlauh a nei lova, thil a ti thei bawk a,
“Ka thei lo, tih hi mi a te dictionary-ah chauh lo chuan ka hmu
ve lo,” a ti mai a ni. Amaherawhchu, a aia thil ti thei hret Brit-
ish a hmachhawn ta a, Waterloo indonaah a tlawm a, St. Helena
thliarkarah an tan tir ta a ni. Napolean-a hi a hun lai na na na
chuan a ropui khawp a, “A ke vei lam a per chuan khawvel
zahve hi a nghing a ni,” tiin an sawi thin.
Mi thil ti thei dangah hian pakai leh ila; chu chu July 21,
1969 zing lam dar 8:27-a khawvela thil thleng kha a ni. Amer-
ica ram sorkar chu khawvel sorkar thil ti thei ber a ni ti ila, a
sual âwm love. Khami tûk khan lei mite rah phâk loh thlaah an
inkap kai a, Neil Amstrong-a te, Edwin Aldrin-a te chu thlaah
an han tum ta a ni a. Hei pawh hi khawvel history-ah hawrawo-
ouia ziah a nit a. Heta tang hian USA chu khawvela thil ti thei
26
ber nih hlawhin, sorkar dângten an chung en a, USA lahin
sorkar dâng chu a chhuk en ta bawk a.
Boxing thiam leh chak, Cassius Clay pawh kha, March
24, 1975 zanah khân boxing ring chhûngah a khingpui Chuck
Wepner a hneh avanga lawmin, “Khawvelah ka chak ber, thil
ka ti thei ber, ka ropui ber” tiin a inhrosa vêl a, tu mah lahin
pip e pup e an ti ngam lo va, han chhâng lêt ngam an awm dêr
lo. A thlirtu khawvel mihring tam tak chu thehmeh ang maiin
an reh ta duak mai a ni.
Hetianga khawvel mi ropui leh thil ti thei te hi kan ngai-
sang theuh awm e. Ropui pawh kan ti ang. Mahse, ka sawi
chhan ber chu, “Ram ropui tak leh ram zau pui pui la thei te hi
an ni a, midang hneh thei te pawh mi ropui an ni; amaherawh-
chu, “Mahni inhneh thei erawh chu mi chak an ni,” tih hi a
ni. Mi tam tak hneh theite pawh hian anmahni an inhneh thei lo
fo thin. Dammapada chuan, “Miin indonaah mi sang tam tak,
vawi tam tak hneh thei mah se, mahni inhneh thei chu hnehtu
ropui an ni fo vang,” a tih hi mi chak tia ka sawi duh chu a ni.
„Ngûnhnâm aiin penin thil a ti thei zawk‟ tih pawh kan hria.
Chu aia thil ti thei mai ni lo, mi chak nih tling chu mahni
inhneh thei te hi an ni. Heng mi ropui, ram zau tak tak la thei
kan sawi takte pawh hian hneh theih loh pakhat an neih fo chu
anmahni a ni.
Mi thil ti thei leh mi ropuite chanchin kan sawi ta a, tunah
chuan mahni in hneh thei mi chak chanchin i han sawi leh teh
ang. India ram mi ropui, khawvel pawhin a ngaihsan êm êm
chu Mahatma Gandhi-a hi a ni. Hei hi mahni inhneh thei mi
chak nih tling chu a ni. Mahatma Gandhi-a chuan vantlang nun
te, ram leh hnam siam thatte hi a ngaih pawimawh tak chu a ni.
Chumi siam thatna kawng pawimawh ber chu mahni inhnehna
hi niin a hria. India ram siam tha tûr leh British nghawngkawl
hlip tûr chuan a tih tûr hmasa ber chu mahni inhneh hi ni phaw-
tin a hria. Chumi kawng zawh tûr chuan zuk leh hmuam te, zu
121
Chumi zan chu zankhuain chhin khat te pawh a chhing lo.
Chung hun lai chuan tun laia tih dan ]ha tak, nu leh pa
nena inrawn tlanga nupui pasal inneih ang hi an la ching meuh
lo va. Nu leh paten an fate kawppui tur chu, an duh zawng mi
an nih phawt chuan anmahni be lovin an titlu fo thin. Mi tam
tak tan mahni duhthlanna hman phak a ni thin lo va. }ap zawih
zawih chunga pasal an neih luihtir tak mi tam tak an awm a ni.
Rengpuii chuan chaw a ei thei lo va, a muhil thei bawk
hek lo. A nu leh pate lah chu an rilru sawn awmin an lang duh
chuang hlek lo mai si a. A hre chiang apiangin an khawngaih a.
Mahse, tihngaihna a awm lo. Nakinah chuan khaw ]henawm
lal, Rengpuii pa nau chuan an chanchin chu a lo hria a, a lo kal
a. Rengpuii, nula sa ]ha tawk tak, ria chum bat mai, hnawihsen
leh pauder pawh ngai lova sen siah ]hin, chuti taka dawldang ta
mai chu a hmuhin a khawngaih ta êm êm a. A nu leh pate chu a
hau ta a. Chuta chinah zawng an tilui ta bik lo va. An inlengpa
te hnenah palai an tir a, lo kal tawh lo turin an hrilh ta a. Chuta
chinah chuan zawi zawiin a ngai a rawn awh leh thei ta a.
Thil awmzia zawng zawng Chawngbuanga‟n a hre vek a.
A rilru a hrehawm êm êm a. Rengpuii a hmangaih a, Thanch-
hingi a thlah phal bawk si lo. An ]hatna a khaikhin chuan
Rengpuii‟n a bûk zawk a. Mahse, an dinhmun inchen lohna
avangin neih tak tak ngam turah a ruat lo va. Chu achhapah an
thu anga pasal a neih duh loh thûah khan a nu leh pate chu a
chungah an lungni lo hle niin a hre bawk si a. A rilru a hre-
hawm êm êm mai a, „Rengpuii nge Thanchhingi?‟
Lali‟n a hriat chian ang tlukin Rengpuii rilru chu Chawng-
buanga‟n a hre chiang ve lo va. Tun hma lamin chuti tak chuan
a hmangaih a ni tih reng a lo la hre ngai lo. Lal an ni a, ani lah
hnamchawm mi naran mai a ni a. Chumi avang chuan hman-
gaihna thu eng mah sawipuina tak tak a lo la nei ngai hlek lo
va. A hmangaih a ni tih chauh, a mitmei a]ang leh a ]awngkam
tlem tlem atangin a hria a. Chuti chung pawhin Rengpuii
120
chu ka huam a ni. Mahni nawmna ûm ngawta thil tih zawng
mahni hmasialna a ni a. Hmangaihna tak takah chuan
dawhtheihna leh tuarchhelna a awm a. Chu chu kan neih phawt
chuan eng pawh lo thleng mah se, kan tuar huam tur a ni. In-
sum lova thil tih chîn te, hmanhmawh taka thil tih te, a hun dik
thlen hmaa nupa anga awm te, ngaihzawng sawn zung zung
chîn te (chutih lai tak chuan a thiannu Lali chu a en a, a nui
deuh a) hi hmangaihna tak tak a ni ngai lo. Hmangaihna tak tak
chu a mit a del lo va, engkim a tuar hram hram a, fel lohnaah a
lawm lo va, engkim a thlir lawk vek thin a ni.”
Rengpuii tih takzia leh a thusawi thukzia a hriatin Lalin
hneh thei dawnin a inhre ta lo va, ngawihsan a rilrûk ta zawk a.
A thu tihtawp nan, “Nang zawng, i Pathian thu em mai,” a ti ta
ngawt a.
Favang tâwp dawn lamah chuan Rengpuii inlengpa,
chhim lam lal tlangval te chu an lo thleng ta a. Rengpuii nu leh
pa an inrâwn a. A ni hnihnaah chuan tuk]huan ei laiin a pain
Rengpuii hnenah, “Rengpui, kan duhnaah pasal i nei tur a ni.
Aizawl kal tur an awm kha, i duh zawng leina tur pawisa thawn
la. Tun achin thla khatah an lo kal leh ang a, chuta innei tur
chuan thu engkim kan tifel vek tawh,” tiin a pasal neih tur thu
chu ama remtihna tel miah lova tihtluk fel vek tawh a nih thu
chu a hrilh ta a.
Rengpuii chuan hit mupin a inhria a. A chaw bar lai chu a
lem lui hram a, “Ka nei lo vang,” a ti rilru a. Ngawi rengin a
tho va, tui a in a, pawnah a chhuak ta nghal a.
Zan a lo thleng a, a nuin a bei ve leh ta a, “Rengpui, i pa
thu i hnial ngam dawn em ni? I tana ]ha tur kan ngaihtuah vang
a ni a, i nei tur a ni. A aia ]ha hi i hmu tawh lo vang,” tiin a
thlêm a. Rengpuii chuan a nu a en a, a ]ap ta zawih zawih mai
a. A ]ap thawm chu a pain a lo hria a, “Rengpui, nu leh pa thu
awih lovin, mahni thu thua awm maw i han tum vei chu. Mi
luhlulnu, i chak hlek lo vang,” a ti a. A vaw ta hrep mai a.
27
leh drugs leh ruitheih thil dâng zawng zawng te, mipat hmeich-
hiatna kawngah te, sum leh pai awhna lakah te fihlim vek tûr
niin a inhria. Chutiang taka awm tûr chuan amah chu a inhneh
ta reng bawk a ni. A thuvawn pawimawh tak chu, “Simple liv-
ing high thinking” tih hi a ni. Amah hmutu zawng zawng
pawhin hei hi a nunah a dik ngei a ni tih an hre thei vek bawk.
Sap rama ukil hna zir tûra a kal dawnin thlemna chi hrang
hrang tawh tûr a tam hle dawn tih a lainate pawhin an hria a,
kal lo mai se tih pawh an duh hial a ni. Mahse, kal a tum tlat a,
Jain sakhaw puithiam pakhat hmaah chhia a chham a, zû-ah te,
mipat hmeichhiatnaah te inhnamhnawih lo tûr leh sa te ei hauh
lo tûr tein a intiam a. Sap ramah chuan a kal ta ngei a, a intiam
ang hian a thutiamah chuan a rinawm tluan chhuak vek a ni.
Tharum aiin thuhnuairawlhna hi a ralthuam, a hmelma a hne-
hna hmanrua ber chu a ni. Mahatma Gandhi-an amah a inhne-
hna zâr chu India ram pum pui hian kan zo ta a ni.
Hmeichhia te pawh hi an duai bik hauh lo. Harriet
Beecher Stowe-i hi chhinchhiah tlak tak a ni. America rama
milian ho sumdawnna, sal zawrhna dawr chu a vei êm êm a, tih
tawp vek a duh a. Mahse, hmeichhia mai a nihna chuan a thil
tum ti hlehtling tûr chuan dodalna nasa tak a rilru ah a lo khat
leh tup tup thin a, midang beihna ni lovin, amah ngei chu
inhneh ngai niin a in hre tlat a. Hmeichhia mai mai nia a inhri-
atna avanga harsa a tih chu a do ngam ta a. Bawih neih that loh
zia leh bawih ban a tul zia ti lang tûrin thawnthu ngaihnawm
tak, “Pu Tawma In” ti a kan hriat thin kha a rawn ziak ta a.
America ram chhim leh hmar indo chhan zinga pakhat a tling
hial a ni. Harriet Beecher Stowe-i thu leh ama policy chu
tundin tumin Abraham Lincoln-a chuan USA President nih tu-
min a chuh ve tan ngar ngar a, a tum thumnaah chuan a tling ta
hram a, Abraham Lincoln-a chu USA President a han nih chuan
Harriet Beecher Stowe-in a vei êm êm chu kum 1863 khan a ti
hlawhtling ta a. America rama bawih zawng zawng an bân ta
28
vek a ni. He hna ropui tak, khawvel history-a theihnghilh leh
tawh loh tûr hi Harriet Beecher Stowe-in ama rilru ngeia do-
dalna nasa tak a hneh atanga lo piangchhuak ngei chu a ni. Tu
pawh mahni tih tûr rinawm taka ti tlattu chuan a pian chhan
chu a hlen a ni.
Nunna chân ngam khawpa mahni inhneh te pawh sawi tûr
an awm teuh mai. B.C. 400-na velah pawh khan Grik mi fing
Socrates-a‟n van lam thil a hriat chhuah chu sawrkar ngaihdân
nen a inkalh tlat a, Grik tlangval ho hruai sual theitu nia an
hriat avângin tûra hrai hlum thlengin a ngaihdân a sawn duh
chuang lo. Mahse, Socrates-a ngaihdân chu tûnlai hian mi fing
ten a dikzia an hmuchhuak zel a ni. Martin Luther-a pawh hi a
hun lai a kohhran chuan a ngaihdân chu dikin an hre thei lo va,
95 thesis biak ina a tar chhuah chu Pathian sawi chhiaah an puh
avângin Worms khuaah koh a ni a; a thiante chuan a nun
chhanhim nan tlan bo mai se tha in an hria a. Mahse, a ni
chuan, “In chhung hmanrua zawng zawng let thum pawhin
ramhuaiho chu tam mah se ka kal tho vang,” a ti tlat a. “Aw
Pathian Nang Lalber I ni” (Ein feste Burg ist unser Gott) tih
hla sa chungin a kal lui ta tho a ni. A hmelma te chuan nasa
takin an bei zui zêl a; mahse, a tlawm duh chuang lo, “Ka rinna
thu ka phatsan ai chuan lu 500 pawh nei ila ka hloh vek zawk
ang,” a ti bur mai a ni. Hutten-a meuh pawhin, “German ramah
hian Luthera anga thihna hmusittu reng an awm lo vang,” a ti
hial a ni. Heine-a‟n, “Rilru ropui tak pututen an ngaihtuahna an
puan chhuahnaah chuan Golgotha hi a awm ve ziah,” a tih hi,
mahni inhnehtu thinlungah chuan a bei tel vet lat thin a ni.
Tunah chuan „mi chak‟ kan tih dinhmun chu kan hre tawh
âwm e. Thahrui ngah leh tihrawl tam kan sawi tumna a ni lo
va; mi âwm nêm te pawh ni se an rilrua thil tha leh dik phatsan
duh ngailo khawpa mi chak kan sawina a ni. Hmeichhe âwm
nêm tê pawh ni se, pa dawrâwm tê pawh ni se, John Pyman-
a‟n, “Ka ngawih avanga thu dik in a tuar ai chuan thu dik
119
aiin hmangaihna a ropui zawk. I hmangaih ber i neih theih
phawt chuan khawvela mi hausa ber i ni mai. Hausakna leh
lalna duh vang ngawta pasal neih te chu thil hlauhawm ber a ni.
Hmangaih ngai loh hmangaih chawp tur nei tura mi han ti reng
reng mai hi i ti mak em mai. „Hmangaih loh neiha khuang-
chawi ai chuan hmangaih te nena bahra laih,‟ tih thufing ropui
tak hi i hre lo vem ni?”
“A nih leh u Rengpui, „Hmangaihna chu a mit a del‟ an
tih hi eng tihna nge, a awmzia i hria em?”
“Hria ila, hre suh ila, i sawi tum chu han sawi phawt mai
teh, i sawi zawhah ka sawi ve leh dawn nia.”
“Tunah hian u Kapa i hmangaih a (sa a kah theih avangin
Chawngbuanga chu „Kapa‟ an ti mai thin a). Khua i hmu tawh
lo a nih hi. I tun hnu nawmna leh hrehawmna tur pawh dâwn
zo lovin, amah i hmangaihna hian i mit a tidel zo tawh a nih hi.
Chuvangin „Hmangaihna chu a mit a del‟ an tih thin hi i chun-
gah a dikna a lang a ni.”
“Chutiang a ni lo. Hmangaihna mitdel chu eng emaw
avang mai maia induhna hi a ni. Entirna ka‟n sawi ang a, tunah
tlangval pakhat nen in lo inhmangaih a, in insum zo lo va, nau i
lo pai ta a. Mahse, a nei leh duh si lo che a, i tan chuan lungn-
gaihna hlir i hmabak tawh a. Pasal i hmuh pawhin, nikhaw rei
hnuah, tin, i chan tawk pawh nasa takin a lo hniam tawh ang. I
ngaihzawng nena in inngaihzawn lai khan, tun hnua i lo la re-
thei tur eng mah a ngaihtuah lo va, nang lah chuan mi duh tak
tak emaw i ti a, a bum let dêr che a ni si a. Chu chu hmangai-
hna mitdel chu a ni. Hmangaihna tak tak a ni lo. Hmangaihna
tak tak chu Paula‟n a sawi kha, “Insum theihna a awm a, mawi
lova chêt a duh lo va, mahni hma a sial hek lo. Itsîkna leh uan
duhna a awm thei lo va. Mi tihchhiatna aiin mi ]hatna a
ngaihtuah zawk thin a ni.”
“Chutiang chu ka ni mai. Hlo thlo mi nei mah ila, ka taksa
chu a hah ang tih ka hre reng. Mahse, hmangaihna avangin chu
118
mai mai pawh ka duh zawk daih. Ka nu leh pate pawh hian nei
turin min ti deuh tlat a. Mahse, ka nei lo vang, ka nei teuh lo
vang. Ngun takin engkim ka ngaihtuah zo vek tawh a, ka ril-
ruah mi dang tu mah an awm thei lo,” tiin a chhang a. A tawng-
kamah chuan tu emaw, a thinlunga thuneitu, an thian duna an
hriat chian sa a awm a ni tih a lang thei nghal a. A hming sawi
lan ngai lovin, chuti ang chuan thu inhmu takin an sawi dun
thei a.
“Hlo thlawh hrehawmzia i hre lo a nih hi. Keini te hi min
tehkhin a ni ang a. Keini tan chuan kawng dang a awm mawlh
lo va, hlo thlo mia piang kan ni a, hlo thlova thi tur kan ni a,
hlo thlo lo va awm theihna hmu ve dawn ngat ila chuan hmel
duhzawng pawh ka sawi lo vang, nu leh pa thu lo pawhin ka
kal vang vang mai ang, i hriat loh vang mai mai a nih hi,” Lalin
a ti a.
“Nangman i hre lo zâwk a nih hi, duh te nena hlo thlawh
te chu ka hreh miah lo. Hmangaih te tel lova eng mah ti lova
awm mai mai hrehawmzia ka hre chiang tawh a, tunah te hian
lo neih ve mawlh hi asin ka chak thin,”
Lali a ngawi mai duh bik lo va, a thiannu hmai chu hnai
deuh taka enin, “A nih leh thu pakhat ka zawt ang che, hman-
gaih nena hlo thlawh nge nuama i rin, hmangaih nena mi
thlawh sa rin?” tiin Rengpuii a zawt a.
“Chung te chu hriat sa alawm, hmangaih nena mi thlawh
sa rin chu a nuam zawk daih ang chu.”
“A ni reng asin. Heta hlo thlopa neih ai chuan chhim lalnu
nih chu a let tam takin a nuam zawk dawn reng a ni.”
“I ti duh mang e, heta mi lo te chu hmangaih tlat hek lo i
maw le.”
“Tunah hmangaih lo mah la, in innei ang a, i la hmangaih
chawp dawn alawm, mahni pasal te hmangaih lo i hre ngai em
ni? An lal si, an hausa bawk si, i hre lo em mai.”
“Âw, rilru hi a dang thei mang tak e. Lalna leh hausakna
29
ka sawi avanga tuar a tul chuan keiman ka tuar zawk ang,” a tih ang hi a ni, „Mi chak‟ kan tih chu. Tûnlai pawh hian insum
theih loh vanga thih phah ai chuan thil thalo tih laka insum
avanga thih huam mi kan va mamawh tawh êm! Heng kan
chhiatna a ni tih kan hriat chian meizûk, zu in, drugs leh rui-
htheih thil rêng rêng te hi hneh theih loh anga ngaitu chuan a
hneh thei ngai lova, hneh theih a ni tia do ngamtu chuan a hneh
ngei thin. Chu chu tûnlai hian a taka hmuh tûr leh sawi tûr an
awm tlat tawh a ni. „Mi tichaktuah chuan engkim ka ti thei a
ni.‟
**********
TIH TÛRTE
1. Hêng thumalte hi thu hmabet (prefix) dahin han ziak teh.
a) thei b) duh c) bitum
d) tifel e) hneh f) kalh
g) sum
2. I thil chin than tha lo I hneh te sawi la, hneh theih loh ila
neih te ziak chhuak bawk rawh.
3. Mahatma Gandhi-an amah a inhneh dân te kha sawi rawh.
4. Hêng tawngkamte hmang hian sentence siam rawh.
a) pui pui b) dawl zawra zawr c) chung en
30
d) hnuai en e) inluling f) thehmeh
g) beidawng h) thahrui i) tihrâwl
j) dawrâwm
5. In zirlaiin „Mahni inhneh‟ a sawi dân kha i hriat thiam dânin
han sawi zau teh.
6. Tûnlaia mahni kan inhneh loh avanga Mizoten kan tawrhna
leh mahni inhneh a tulzia han sawi ho teh u.
117
thu hmu lova hmeichhiain pasal neih tum ve ngawt te hi chu
thil dik a ni thei lo rêng rêng a. Kan thû thû tur a ni. Chu-
vangin, a rilru a nat lutuk loh nan tu mah hi kawm ngeih bik
nei lo sela kan duh a. Hlo thlo mai neih a hrehawm turzia lo
sawipui la. Kan inlengpa kha tun favangah hian an lo kal leh
dawn a. Chutah chuan kan neih tir mai ang. Mahni duhnaa kal
hi a nuam ber a. A duh theihna turin lo sawipui rawk khai,” tiin
Rengpuii nuin Lali thu a chah a.
Favang ]an tir lam a ni a. A awl deuh chuan lo an zo tan
tawh a. Inrinni a nih avangin Lali hnenah, “Vawiin chu inah
nau awmin lo awm ve la, anhnah lain lovah ka zuk kal ve ang
e. In buhte pawh chu ka hmu chak tawh em mai,” tiin Lali nu
chuan feh a tum a. Rengpuii hmuhna hun remchang tak awm
thei dawna a hriat avangin a hnial duh lo va. Nau awmin inah a
awm ta a. A nu thuchah kha hre rengin Rengpuii nen an
inkawm a. Heti hian an titi dun a. “U Rengpui nang zawng
hmabak i nei ]ha em mai, a hmel a ]ha si a. Tun favangah hian
a ni lawm ni, „Kan lo kal leh ang‟ an tih kha. Min kalsan chuan
ka ngai dawn mang che e aw,” tiin Lalin a thiannu a fiam a.
“A, leh mai mai ]hin a, fiamthu pawhin chuti te chuan
min ti ma ta che, ka nei awm lo em mai, khuala kal ka tum hlei
nem, khuaah hian asin ka awm ve mai mai dawn,” tiin Reng-
puiin a chhang a.
“Nangni tan te chuan hetiang khuaa awm ngawt te hi chu
a ]ha lo em mai. Pasal nei lova awm ngawt lah a ni thei bik
awm si lo va. Pasal nei ta la, kan khuaah te hi chuan hlo thlo
mai lo chu tu mah an awm si lo va. Kei chu i inlengpa hi ]ha ka
tihpui ngawt che asin. Lal tan chuan lal bawk lo chu neih tlak
an ni lo. Ngun takin ngaihtuah la, nei turin lo inpeih la a ni mai,
i tisual palh mai ang e,” tiin Lali‟n an inlengpa nei turin Reng-
puii a fuih a.
“}hiani chu i ti mak em mai, hmelhriat loh khuala mi
neih ai chuan mahni khuaa mahni duh zawng neiha, hlo thlawh
116
han lum thuai la. Kurtai ser khat va lei la, Chawngbuanga hi
rawn pe teh khai,” tiin aw ]eng deuh chhar hian Chawngbuanga
a fak a. A fanu nula Rengpuii chu thingpui lumah a tir a.
Rengpuiin thingpui a peih thuai a, kurtai ser khat nen a
rawn chawi chhuak a. Mahse, a pa‟n, “He lai zawng zu rim a
nam he hu e, in chhungah va in dun tawh u,” a ti a. In chhun-
gah an lut a, an pahnihin an in dun a.
Chawngbuanga chu sa kap thei tak a ni a, sanghal leh
sakhi te a kap fo ]hin a. Tlangval hmel tha tak a ni bawk a.
Rengpuiin a ngaihsakna a rei tawh a. Mahse, lal an ni a. Chutih
lai chuan lal te chu an lal êm êm a, lal nula te chuan mi naran
an nei duh lo va. A duh pawh lo awm teh reng sela, hnam-
chawm tlangvalin an ngaihsak ngam ngai lo. Rengpuiin a
hmangaih tih Chawngbuanga‟n a hriatna a rei tawh a. Mahse,
eng mah a sawi ngai lo. Nalhin tha hle mah sela, a phu lo tih a
hria a. Ngaihzawn ve tinah a tin lo va.
“Mahni chauha sakei huai te i um mai, thih i hlau lo vem
ni? Tun achinah chuan ti tawh ma ta che, a hun lovah i thi mai
tur asin,” tiin Chawngbuanga chu a han hau va.
“Pathianin a remtih loh chuan thih mai theih a ni ngai lo
ve. Lo thi ta pawh ni ila kei te chu tu-khaw khain min ui ve
chuang lem nang,” tiin Chawngbuanga‟n a chhang a, hlim
takin an inkawm a. Rengpuii thiannu Lali a lo lut a. Ruai ]
hehna tur lam panin an chhuak ho ta a.
Bung 3
“Lali, i ]hiannu hi lo titipui teh khai. Tunah hian keini
chuan pasal neihtir kan duh a, amah lah hian a ngaihsak si lo
va. Lal kan ni a, lal bawk lo chu neih tlak an ni lo, hnamchawm
tlangvalte hi neih a tum a ni ang e, a rethei hle ang. I pu remtih
zawng a ni lo va. I pu‟n a remtih loh chuan eng ang pawhin
tum lui mah sela a nei chuang dawn lo tih hria sela. Nu leh pa
31
ZIRLAI – 4
LUNGAWINA
James Dokhuma
Khawvel sakhaw hrang hrang inzirtirna te, sawrkar hrang
hrang thil tum leh an ram tana an rawngbawlna te pawh hian
eng nge a tum bulpui ber kan tih chuan, mahni tâwk theuha
lungawina bâk chu zawn tak tak an lo nei chuang lo. Hêng po-
litical party-te leh Association chi tin reng hian chu bawk lo
chu engmah dâng a tum lo ve. Tin, mimal theuh pawh hian
mahni tâwka lungawina aia hlu eng dâng mah an paw chhuak
thei tak tak chuang lo. Chuvângin, lungawina hi khawvelah
chauh lo pawh mahni rinna kawnga „Thlarau Khawvel‟ kan tih
theuhah pawh, chu lungawina bawk chu a ni e, kan lo thlâk-
hlelh ber chu a ni.
Mahse, lungawina hi kan hriatthiam hma chuan mi lun-
gawina hian min ti lungawi lo thin a. A chhan chu, mi lungaw-
ina thila lo lungawi ve kan tum thin vang mai a lo ni. Tum khat
chu nula pakhat, a kimtlang leh a pianhmangin ka lung a tih
awi lêm loh tak hi lungawi hmel taka a lo kal ka hmu a. Amaha
intih lungawi ve ka tum avângin ka lungawi zâwng a ni ta hauh
lo mai a. Ka ngei zawng nula a ni ta reng mai a. Mahse, a kal
liam hnua ka han ngaihtuah nawn leh chuan, keima thiam loh
lek alo ni tih ka hre chhuak ta a. Ani (nula kha) chu miin chhia
an ti emaw, ti lo emaw, amahah chuan a lungawi a ni mai a,
(lungawi tak tak ni ta sela). A ban vai leh a phei thên chuan a
lungawi theih dân ber tûr angin a intheh fâwn no mai a ni.
Chutianga a tih avanga a lungawi a nih hrim chuan a hlawht-
ling hle a ni ta bik mai a. Kei chuan ka lo ngei thlarawk chu ka
thiam loh a ni. Chung thila lungawina a lo hmu chu a vânnei
êm êm a ni tih ka hriatin keimahah lungawina zawn ka tum ve
32
ta zawk a.
Tichuan, miten mawi leh nalh min tih dâwn leh dâwn loh
ngaihtuah hauh lovin keimahah, keima tan lungawina chu ka
zawng ve lo thei ta lo a ni. Mte min hmuh dab chuan mi intek
niin lo intawp ve mah ila, ka intawp a ni ringawt mai si a. Tin,
khawlaia ka han veivak te hi Suangpuilâwn ban tum ang hrimin
vei thuak thuak mah ila ka lungawi zawng a ni tlat a. Ka hmel
te chu ka hawi bawih lai berte pawh hian nûr neu no mah se,
kei kha ka lungawi miau chuan eng dang nge ngai tawh chuang
ang le? Hmel chhiat leh lungawiloh thu ah zawng a lungawi
loh thlâk êm mai. Ka in chhungkhur chu tlabal rim remin, mi
kamthuah ruala kamthuah ve theilo khawpin lo rethei mah ila,
kei kha ka lungawi tlat si chuan, khawvela ka duh ber kha ka
nei tho tihna a ni dawn a. Miin an lungawina tawk an hmuhna
thila kei lungawihloh ka lo tum ngawt hian, mi min reltir mai
mai tih ka hriatin ka lungawina anga awm ve mai ka tum ta
zawk a ni.
Kan thenawmpa chuan bawngpui sawr lai a nei a, fu huan
zau tak neiin a her tlut tlut reng a. Mahse, ei phal lovin thingpui
lâwng chu a in thin a. A bawnghnute chu ei phal lovin a hralh
fai vek a. Kei chuan mi duham leh kawmah an sawiin ka lo hre
thin a. Mahse, a ni chuan a neih a chunga thuneihna neiin a
lungawi theihna ber tûr angin a khawsa a ni mai zawk. Ka lun-
gawina anga awm tir ka tum avângin ka lo lungawi lo lek a ni
si a, ka va lo hre lo êm! Tunah chuan keimahah chauh lungaw-
ina ka zawng ta. Kei ka lungawi theih a, mi ka tih lungawi
theih bawk chuan, ka duhthusam a ni a, mahni pawh lungawi
lo, mi pawh ti lungawi lo nih ai chuan, ka lungawina zawng a
nih phawt chuan, chu chu ka tan thil hlu ber a lo ni. Tin, ka lun-
gawina ka zawn avanga dân ka lo bawhchhia a, hrem hial ka
tawh pawhin lungawi tak chungin awm ka tum ta a ni. Dân
bawhchhiat chu tha ka ti lo va, hremna tuar pawh thil châkawm
a ni ka tihna a ni hek lo. Mahse, ka chunga thil lo thleng apiang
115
Chumi zana Chawngbuanga, a sakei kah chunga chuanga
khaw chhung lam pana mipui tam tak chunga lenga an han
zawn mai chu! Chu aia chawimawina sang leh hming ]hatna
nasa chu pi leh pu sanah pawh a awm thei bik chuang hial awm
lo ve. Zawlbûk tual an thlenin sakei ruang chu an dintir a. A
khaw mipui chuan an din hual a, an en huai huai a. Awm khaw-
mna apiangah Chawngbuanga huaisenzia leh ]uan ranzia chu
an sawi ta huai huai a.
A tuk chu a khuain awm ni an kham a, sakei lû an lâm a.
Chawngbuanga pa Zahrangan sial a talh a. Ran pui nei hovin
thawhlawmin sial pakhat an lei bawk a. A khuain an hlim êm
êm a. Lal inah zu an in khâwm a, an ri laih laih a. Lal chuan
Chawngbuanga a kohtir a, lal sumhmunah chuan a sakei kah
dân an sawitir a.
“Sa a tlâk ]hin avangin ka lo inring deuh reng a. Silai ka
siam a, kawlphekhawnvar ka thun fel hnuin thingpui ka in a.
Chutih lai tak chuan se awn thawm ka hre ta a. Theihtawp
chhuahin ka tlan a. An au kha chuan a hmun ka thleng dawn
tawh a. A hnuhma lo pe hun chu ka han hmu thuai a, ka chhui
thla zel a. Thlang deuhvah hmun zawl chhe tê hi a lo awm a,
chutah chuan se ruang chu a lo thut chilh a. Kawlphekhawn-
varin ka chhun a, kah tumin ka han tin a. Ka silai a hmu thei ni
awm tak a ni, a thle a, thukru inti ni awm tak hian a kun hniam
a, chutih lai tak chuan mipui thawm kha a lo lang ta a. Tlân
tum ni awm takin a inher deuh hrut a, chutih lai tak chuan ka
kap ta a ni. Rei lo têah ka pa Lianhuaia hi a lo thleng thla ve
nghal a, ani hian a kap hlum ta a,” tiin a sakei kah thu chu a
sawi a.
A sawi zawh chuan lalpa chuan, “Buanga, i lo huaisen
kher mai a. Tlangval huaisen leh tlawmngai avang hian
khawtlang hi a mawi ]hin a ni reng a. Vawiinah hian ka khaw
timawitu ber chu nangmah hi i ni a. I chungah hian kan lawm
hle asin. Zu lah chu i in ve duh si lo va, Rengpui, thingpui kha
114
thin a ni.
Chumi kum chuan an khaw daiah sakei huai a cheng a.
Zan tinin dai bula bawng leh sial te chu a seh ]hin a. In hnuaia
vawk a lak châng a awm bawk. An kap hlum thei si lo va, a
khuain an manganpui a.
Zan khat chu Biala leh Piangliana-te Thanchhingi-te inah
an leng a Aizawl zin hawng hlim an ni a, an zinna thu te sawiin
an titi a tui hle a . Chutih lai tak chuan veng hmawr lamah, “Sa
a tla e,” tia au van van hi an han hria a. Rang takin an tlan
chhuak a, Zawlbûkah an tlan lut a, meichher an chhi a, sa
tlakna lam panin an tlan thuai thuai a.
Kawtchhuah se riah khawmna hmun an va thlen chuan
sakei hnu leh a sehna thî te chu an hmu ta a. A hnu chhuia an
phi vel ruai lai chuan thlang lam fing hnih vela hlaah silai a ri
ta a, “Tu nge ni?” tih leh tlan an rual a. Val upain, “Naute u
fimkhur rawh u, zanah zawng an pawng tih mai mai ngai lo a
nia. In hriam kha, in hriam mawlh kha, in intipalh ang e,” tiin a
au zui lâng lâng a. Rei lo têah silai a ri leh a. Sakei hûk ri rum
rum pawh chu a reh ta a. Tlangvalho chuan a kahna hmun an
thleng thla thuai a. Se ruang bula sakei sûm ruk thlang lam
hawia lo let reng chu an hmu a. A kaptute tlan pêlin an bawh
thla ruak ruak a, “Ka chiang e, ka chiang e,” tiin val thenkhat
an au lauh lauh a.
Tlemin an han innghak khâwm a. A khaw silai zawng
zawng chuan tlang an han tlir ta a. Silai ri chuan tuikhur lui a
khawk ri rum rum a. Chu chu hriain a khaw mipui zawng
zawng chu an lawm êm êm a. A pui a pang, a lian a têin an lo
chhuak khawm a. Kawtchhuah lam panin an sur nguai nguai a.
A zâwnna ]ha takin an siam a. A kaptu chu sakei ruang
chungah chuan an thuttir a. Khaw chhung lam panin an zawn ta
a. A hmuaktu mipuite chu a za têl têlin an lo thleng zut zut mai
a. “Tu kah nge?” tih leh a kaptu hming chu a ri chuah chuah
mai a.
33
lungawi taka dawnsawn theih hi vânneihna ropui tak a ni.
Mi pakhat chu lung inah a tâng a, a lo chhuaha an lo zawn
chuan, “Lung in tan chu a nuam em?” an ti a. A ni chuan, “E
nuam tak a ni, ei leh bar ngaihtuah a ngai si lo, chhungkaw tân
nân ka it a ni,” tiin zu chhang a. He pa hian a rilru tak zet a a ti
a nih ngat chuan mi dangte chuan awhawmah ngai hauh mah
suh ila, a ni erawh chu a lungawi hle a ni. Han ti ta mai mai zel
ila, Pu Saia (tunah kan zingah a awm tawh lo), Mission venga
cheng thin khan, sipai uniform chi hrang hrang a inbel kur nasa
hle thin a. Tu tan mah awhawm chu a ni hauh lovang le. Ma-
hse, ama lungawi theihna ber a nih avângin a lungawi hliah
hliah mai a, nuam takin khawvel a hmang ta bik mai a lo ni.
Assam Rifles tawtawrawt ham leh an lâm te chu amah chibai
buk niin a hre tlat a. Keini chuan mi â kan ti pawh a ni ang.
Mahse, ani tan zawng lungawina a tling si a. Chutia a lungawi
avang chuan Assam rifles (sipai) ho chuan lo ngei ta ngawt
pawh ni se, a tibuai a zeng pawh a ni si lova, lo ngei ta mai mai
ang hmiang, Pu Saia lungawina chuan an huan thlai a pet hlei
nem.
Chuvângin, mahni duhdân hian awm ila, amaherawhchu,
kan awm dân chuan mi pawi sawi (khawih) loh chung pawha
mi an lo lungawi loh ngawt chuan duh leh lo lungawi lo ta mai
mai rawh se. Mahse, mahni lungawina kan zawn theuhna
kawngah hian mite tihlungawi loh theihna tûr zâwnga lungaw-
ina zawn kher chu i tum lo thung ang u. Tin, kan lungawina
chu kan zavaia ram pum lungawi rual tlan theihna ber tûr leh
khawtlâng thilah ni se, khawtlâng lungawi rual theihna ber tûr
rorelna zawng hrâm hrâm thei ila. Chhungkuaah pawh lungawi
tlan theihna ber tûr kan zawng theuh tûr a ni.
**********
34
TIH TÛRTE
1. Hêng hmang hian sentence han siam teh:
a) kimtlâng b) thlarawk c) nûr neu no
d) tlabal e) endawng f) dawnsawn
g) huan thlai pet h) hrâm hrâm
2. A hnuaia mi hi Mizo tawng ziah dân dik takin han ziak teh.
“Tunah chuan kei mah chauh a lung awi na ka zawngta.
Kei ka lungawi theih a, mi ka tihlungawi theihbawk-
chuan kaduh thu sam nimahse, mahnipawh lung awi lo,
mipawh lung awi lo nih aichuan kalung awi na zawng
anih phawtchuan, chuchu katan thil hluber aloni.”
3. Hêngte hi thu hmabet (prefix) dah rawh:
a) Zirtir b) lungawi c) hlawhtling
d) thlarawk e) nuam f) awhawm
4. Hêngte hi thu hnungbet (suffix) dah rawh:
a) Lungawi b) khawp c) keimah
d) sawi e) lunglen
5. Mimal tana lungawina pawimawh zia in zirlaiin a sawi dân
kha han tarlang teh.
113
Tinkim dawn zel ila,
Tukram chul hun tur te,
Lenrual kim te‟n kan tuanna tlang,
Nghilh ni awm tak ang maw!
tiin an zai thla zel a. Eng dang mah lungkhamin an lang lo.
Hlim takin an bung dial dial a. Rei lo têah chuan chawfâk a lo
hun leh ta mai a. Hlim takin, nui chung zelin chaw chu an han
fâk a. Thanchhingi tan chuan lâwm rual tlangvalho zinga chaw-
fâk chu thil hlimawm tak ni mah sela, nula dangte ang bawkin,
puar tak tak theih a ni lo va. Nulaho chuan puar mawi tawk
chauhin an ei a. Chaw ei khamah thingpui an in a, zawi
muangin hmabâk lam panin an chhuak leh ta a. Thlam thlang
kawngpui zawl zau laiah chuan an ding khawm a:
Sawmfang kan thlawh lentu zingah a no nghial,
Ral tiangah a zing no nghil nghial;
A laiah run in bukthlam ar ang lawina,
Zarva iang lungruala kan lenna
an ti a. An ban an hawi a, hlim takin an zai a. An vela an
thawm hre phak mite chuan an lo hlimpui êm êm a. Tichuan
hlim tak chung zelin an han thawk leh ta a. An duh apiang an
sawi a, tu man an khap lo. Nula hlim nui ri her her karah chuan
a khat tawkin tlangvalin:
Sir tiang kan sawn kan fawn dim e,
Hlim lai par ang kan tlan,
Turni hrang vung na e,
Zaleng zam lo na e,
Hah chhawl dawi ang min dawm turin,
Lengin tui rawn chawi e,
tiin tleirâwl tui sem chu zaiin an lo awi pah zel a. Rei lo têah
chuan losul haw chu a lo hun leh ta mai a. Lawm lungrual hlim
tlang tak maite tan chuan haw kawngte lah chu a sei tawk thei
lo. Khua a lo thim a, zanriah an ei thuai a. Zawlbûkah an
chhuak a. Leng len a lo hun a, duhna hmun theuhah an leng
112
Chhingi lawm rawih ni a ni a. Khawdur kara ni chhuak
eng no reih hnuaiah chuan kawtchhuah a]angin thatho zet
maiin, chak mawi tawk chauhvin lo lam an pan a, hlim tak
maiin an inzui dal dal a. Buhin khup a thleng hmur tawh a.
Thlam a thlenin Thanchhingi chu a innghat ]huai a, thlam tlait-
lanah chuan a ding a, an lo chu a thlir vel a. Thlifimin buh a
chhem zawngte chuan buh hnahte chu an inchhawk rual nghiau
nghiau va. Buh hnaha zing âi fim la châm bângte chu, tuike-
plung ang maiin zing engah chuan mawi tak mai hian an tle
niar niar a. Thanchhingi rilru chu a hlim êm êm a:
Thangvan dum pawl riai e,
Sawmfang hring no nghial e;
Ram bukthlam sawngka dawh sangah,
Ka thlir ning thei dawn lo.
Ka vau zo tui thiang ten,
Hah chhawl dawi ang min dawm;
Mimsirikut leh ]huvate‟n,
Hlim zaiin min lo awi,
a ti a, a zai rât rât mai a. Rei lo têah a lâwmteho an lo thleng
kim a. Lo mawng lama bung turin muang chângin an tawlh thla
a. Kal chungin:
Kan sawmfang hmun cham del,
Thinlai riang min hnemtu;
Thliten rawn chhem an fawn dim e,
Lawm lungrual dung an thul.
Turni hrang vung na e,
Zaleng zam lo na e;
Hah chhawl dawi ang min dawm turin,
Lengin tui rawn chawi e.
Kan thlawh fang mual lian pui,
Zaleng lam ang her nan,
Sir tiang kan sawn kan fawn dim e,
Hlim lai par ang kan tlan.
35
6. Mimalin lungawina a zawnin, inven tel tûr leh fimkhurna tûr
in zirlaiin a sawi te kha ziak rawh.
36
ZIRLAI – 5
INCHEINA
P. L. Liandinga
Kan incheina chu a chhia emaw a tha emaw a fai phawt
tûr a ni. Khawlaiah leh hmun thenkhatah, „Fai hi Pathian an
teuhna ber a ni,‟ tih tarte kan hmu a. An dahna hmun chauh kha
he thil hian a kawk lo. Fai hrim hrim hi a kawk a ni. Kawr man
tam tak fai si lo ai chuan kawr man tlawm deuh fai vengvawng
hi a zahawm zawk. Incheina atana kan inbel a nih chuan min
tizahawm tûrin kan thawmhnaw chu a faiin a thianghlim tûr a
ni. Fai si lova thawmhnaw man tam inbel chin ngawt hi chu a
lera inchei, inchei ziktluak lo a ni. Thenkhat(han ti bik ila)
chuan mawza uih tak an bun a, sam bal ang chhep chhawpin an
pu a, kawr nghawng uk ang thet thawtin foreign kekawr leh
kawrchung an inthawlh thawt a, rimtui an inhnawih a, an ink-
huih pial a, an kut an sil fai a, intivei fein an lêng veh veh mai
thin. Thlan rim leh mawza uih rim leh rimtui rim a inchawh-
pawlh rum rum thin.
Kan incheinate hi a inhmeh tûr a ni. A that lamah chuan a
harsa pawh a ni thei, a fail amah chuan kan taksa ten en te-
nawm lo leh hak tlak tawk chuan a inkhuangrual tûr a ni. Kut
hnathawk mi tan chuan a hnathawhna hmunah chuan a harsa
pawh a ni ang; mahse, a lutuk chin leh a âwm lo chin a awm ve
leh a ni. Duhthusamah chuan hnathawhna hmunah pawh fai tha
hi hâk chhuah tûr nei thei ila, kan danglam sawtin a rinawm.
Hei vang hi a ni ang, „inbual leh inkhâwm chu inchhirawm lo
tak a ni,‟ an lo tih thin.
Kan incheina hi a inbel dânah kan fimkhur hle tûr a ni.
Thawmhnaw inbel dân dik lo lutuk chu a mualphothlâk mai ni
lovin kan mawlzia ti langtu lek a ni.
111
duhna berah kan lut ve ta mai. Keini chu Zawlbûk kan
chhuahsan dawn atanga Chhingi ina len tum ngat hi kan ni a,”
tiin Chawngbuanga‟n Biala a lo chhang a. “U Buanga hi dawt
dawt a sawi a, keia awm leh awm loh pawh a hre awm tawp si
lo va,” Thanchhingi‟n a lo ti a. Thingpui sen an in a, hlim takin
an inkawm a.
Thanchhingi chu an khaw tleirâwl hmel ]ha pawl tak a ni
a. Nula hleitling tak, mawng bâwr nalh deuh mai, dar pharh
deuh, âwm bâwr tha nelh nawlh tak hi a ni a. Chumi zana
Thanchhingi chetla vel leh tawngkam ]ha tak tak hmanga an-
mahni a lo be vel chuan Chawng buanga rilru a hneh hle mai a.
Hetianga tleirâwl fel leh nalh hi an vang viau ang a ti rilru a.
An haw dawn chuan a tuka hmuh leh a duh avang ringawtin a
dumbur chu a theihnghilh lui ta a.
Chaw ei khamah chuan a dumbûr lamin a va kal leh a.
Thanchhingi chu feh turin a lo insiam peih diam tawh a. “U
Buang, min rawn pui rawh,” tiin a lo sawm fiam luam a. An feh
kal chu thui fe thlengin a va thlah a. Thanchhingi kal liam tur
chu a thlir zui vawng vawng a. Hla fe a thlen hnuin Thanch-
hingi chu a lo lehhawi a. Chu chuan Chawngbuanga rilru a ti-
lawm deuh va.
Bung 2
A kum leh chu Tlangrai ram neih kum a ni a. Bâwk neih a
ngai lo va. Thlawhhma a hnaiin a ram a ]ha bawk a. A khua an
hlim tlang êm êm a. Hlo thlawh ]ul avang ngawt pawh ni lovin,
hna thawh nawm nan nula leh tlangval an inlawm a. Ni tinin an
feh khawm dur dur reng mai a. Chumi kum anga nula leh
tlangval hlim tlan kum chu a la awm ngai lo hial awm e.
Thanchhingi-te ]hian za-rual pawh Chawngbuanga-teho nen an
inlawm khawm a. An hlim êm êm a.
110
maiin thlawhhma lam panin an liam ta nghal a.
Dêngthangpuii-te in atang chuan Zawlbûk kawt zawl tlem
a lang thei a. An ina Biala-te ]hian dun lêng khan Zawlbûk a]
anga meichher chhia chhuak, lo kawng lam pana chak taka kal
liam ta chu an hmu a. Zawlbûk panin an lo tlan hawng thuai a,
meichher an chhi a, an um zui ve ta nghal a. An zu ûm phak
chuan mel khat lai an lo kal hman tawh a. Piangliana-te ]hian
dun chuan, “Engah nge maw in lo kal ve duh kher chu le, Biala
-te tlawmngaihzia em em hi chu, in tel lova zualko kal theih ta
hlek loh mai, awl chang te chu neih ve tur alawm le,” tiin an lo
fak a. Hlim takin an kal ho ta a.
Chutih lai chuan Thanchhingi-te bawkah chuan tleirâwl
rual khat hi an leng a. Fiamthuin an indem a, an nui dar dar a.
Thanchhingi inleng pakhat Lawma chuan hla fea meichher chhi
ram lam pana lo kal chu a hmu a, “En teh u, khita khi, meich-
her chhia ram lam pana lo kal an awm ka ti. Zualko an ni ngei
ang, thil pawi eng nge awm ta le?” tiin a ]hiante a kawhhmuh
a. Tleirâwlho chuan zualko chu hmuah an rawt a, an chhuak ta
dial a.
Nakin deuhah chuan zualko leh a hmuaktute chuan bawk
an lo thleng a. Pu Kungliana bawkah an lut a. An lo kal chhan,
an nau nat dan chu thu khuh deuh takin an sawi a. Laina an in-
hrilh a, a zan a zanin an haw ta hlawm a.
Zan a la rei vak lo va, Thanvela‟n a ]hianteho chu Thanch-
hingi-te inah a lenpui a. Chhingi pa chuan, “Chawnga, in
damlo chu engtin nge a awm?” tiin a lo zawt a. “A na deuh
viau mai, a khat tawkin a kaih deuh reng a, a dam chhuah leh
chuan a lawmawm hle ang,” tiin a chhang a. A rilru tak chuan a
thih tawh hial a ring a.
Nakinah chuan Biala kha a lo lut ve a, “Buanga, engti zia
nge maw min lo kalsan daih le? Tleirâwl hmel]ha awmna in
hriat zet chuan ]hiante pawh min hre chang tawh nem le,” a
rawn ti lut a. “Chuti em ni? Lianmawii inah khan in lut a, kan
37
Kan inchei chhan hi kan hrereng tûr a ni. Inchei ni ve a,
inbel dân dik lova kan inbel chuan, „A mawi hle mai‟ tih aiin
„A chuti khati, chu chu nise,‟ tiin min kawk liam a. Inchei hma
a ngaihawm rum rum thin. Kan thawmhnaw eng hi nge chutih
huna hâk tûr, a eng nen hian nge hâk tûr, a eng hi nge chumi
hunah chuan hâk tûr tih te kan ngaihtuah fo a tha. Khawchhiat
ni a kawr pan leh rawng da deuhte kan hâk a, mitthi lumen naa
kawr vâr nena induang zurh si a, mo lawmnaa kawr dum kan
hâk leh tlat si chuan „mawi‟ ain „mâwl‟ nih kan hlawh mai ang.
Retheih hi sual a nih loh avângin kan neih loh chuan a eng
pawh ha ila a pawi lo. Mahse, nei lo ni si lo, thawmhnaw hâk
hun hre miah lo chu, mahni hming pawh ziak thiam si lo,
inchei nana kawlawm pai tlar thût ang a ni. Engkim hian hun a
nei a, engkim hian hmun a nei vek thin. Kan nihna hi
incheinaah eng emaw chen chu a innghat a, in chhung khur leh
rilru ngaihtuahna kan inhmuhpui phak vek loh avângin kan
incheina hian mi kan hipin kan hnar thei thin a ni.
Inchei hun hi kan hriat reng a tha. Kan nihphung leh kan
dinhmun zui zelin kan inchei a dik ang. A hun leh a hun lo
pawh thlu lovin kan neih patâwpin kan inchei thin. Mi tam tak
(ka‟n ti leh pek teh ang) chuan kalna apiangah zing thawh hlim
atanga zan mut thlengin incheina inbel kan tum a, a fel hlel
deuh. Kan nei a, kan hnathawhin a zir a nih chuan sawi thu a
cheng lo. A nei leh theite thik a, a nei lo leh tlin lo pawhin inbel
ve reng kan tum tlat hi chu a tha lo a ni.
Kan inchei hun atana fel lo bera ka hriat chu hnathawhna
hmun hi a ni. A bik takin hnatlanna hmunah inchei kan ching
thin. A nei ten thawmhnaw tha tak tak an inbel a, an thawhpui
bawrh bawrh chu a dik lohna ka hre lem lo. Mawiloh hlauvin
tam takin neih that ha kan inbel a, a balh hlauvin hna kan
thawk leh hlei thei thin lo. Hnathawhna hmun ni na nâ nâ a,
thawh that theih loh phah na tûr khawp a inchei chu mawina
aiin mâwlna a kâwk zâwk.
38
Incheina hman tlak ber leh pawimawh ber chu hawihhaw-
mna a ni. Kan thawmhnaw chu hmêl hriat loh leh khualkhuaa
min cheitu mai a ni. Kan thawmhnaw mawina phâk bâkah hian
hawihhawmna chuan mi a chei a, thian thar siam nan a tha in,
thian hluite tan a chuai thei lo a ni. Incheina man tam pui inbel
a hawihhawmna inbel tel si lo chu an ngei a na duh ting mai a,
an incheina a lak tlakloh leh lek phei chuan hmuhsit viau maite
pawh an awl thin. Midang nena han inhnaihchilh a, han inbelh
chian chuan incheina kan thlir vawng vawng lem lo, a chetzia
leh awka chhuak kan chik tawh zawk thin.
Mi pakhat thusawi ka la hriat reng chu, „Thiante u, kan
thawmhnawte hi min ti zahawm tu ber an ni lo va, kan nung-
changte hi min tizahawmtu anni zawk e,‟ tih a ni, a dik hle.
Kan zahawmna leh kan nihphung tak tak chu kan nungchangah
a innghat a ni. Mi chanchin kan sawi pawh in, „Thawmhnaw a
nei nalh em mai a, ka ngaina‟ ti lovin, „A hawihhawm a, a
bengvâr a, a nungchang a tha a, a bul a awm a nuam êm mai,‟
kan ti zâwk thin. Hawihhawmna hian inchei ila, a timawi tûrin
thawmhnaw fai, a inbel dân dik takin a hun takah leh a hmun
tak thliar thiamin i inbel thin ang u.
**********
TIH TÛRTE
1. Hêng thu hmang hian sentence han siam teh:
a) Hrim hrim b) ziktluak c) chhep chhawp
d) veh veh e) rum rum f) pai tlar thut
g) bawrh bawrh h) na na na i) vawng vawng
109
ZIRLAI 18
PATHIAN SAMSUIH
(Thawnthu tawi)
Rev. Zokima
Bung 1
Thla mang lai a ni a, ruah tam vak lovin a sur cherh cherh
a. Biala leh Thuamkunga chu mual veng nula pakhat Dêng-
thangpuii rimin an chhuak hman tawh a. Zawlbûk mei rem lam
chu chhe te hian a alh lep lep a. Chawngbuanga te ]hian dun
chu Zawlbûk chhuatah an bawk zal a. Bâwk neih kuma bâwk
riak lo nih a khawhar thlakzia an sawi dun a. Zawi tê têin an titi
a.
Chutih lai tak chuan Zawlbûk bawhbel atanga mi pakhat
lo lut thawm an hria a. “Tlangval in awm em?” tiin, tlangval
tirh tur an awm leh awm loh a rawn zawt a. “Awm e, eng nge
pawi ta?” tiin Chawngbuanga‟n a lo chhang thuai a. Pa chuan,
“Kungliana fapa kum thum mi tê hi a damlo va, a zual deuh
viau reuh mai a. A pate bawka riak kova kal a ngai ta tlat mai.
Hei, pahnih chauh maw in nih?” tiin a lo kal chhan chu a hrilh
a. Piangliana chuan, “Ka pu, a pawi hlei nem, pahnih a tawk
chauh a ni,” tiin an lo zuang tho va. Meichher an la a, an chhit
dawn lai chuan, “Khua a chhe lehnghal a, in kalna tur mel nga
lai a ni si a. Pahnih chauh zawngin in khawhar lutuk ang, ]hian
dang ka zawnsak ang che u. In ]hiante lenna in hre lo maw?”
pa chuan a ti a.
Chawngbuanga‟n, “Ka pu, a pawi lo, ]hian dang kan ngai
lo ve,” a ti a. A meichher chu thuk durah a nawr chawt chawt a,
a nawr alh ta a. Pakhatin meichher a chhi a, pakhatin meichher
chhit loh a pu a. Mahni hnathawh duh zawng tak thawk tur ang
108
39
2. He zirlaia paragraph 2-na, 3-na, 4-na, 5-na hi a thupui han
vuah theuh teh.
3. Incheinaah fai a pawimawhzia sawi rawh.
4. Inchei dân mawi leh tha chu eng nge ni? A that dân tawi felt
akin sawi rawh.
5. Tûnlaia Mizo nula leh tlangval inchei dân tlangpui sawi teh
u.
6. Hnam dâng inchei dân in hriat apiang sawi ho ula, eng
hnam inchei dân nge tha in tih sawi teh u.
7. Mahni hnam incheina hi chhawm zel nge tha ang, a mawi
leh tha apiang, mi hnam incheina pawh lak ve zêl mai?
8. Kan Mizo culture tilang thei tûra inchei thin hi a tha in tih
leh tih loh han sawi teh u.
40
ZIRLAI – 6
LAL HRANGVUNGA SAILO (1887 – 1943) CHANCHIN
Lawmnapari Tochhawng
Lal Hrangvunga Sailo hi Tuahzawl Lal Sailianpuia Sailo
leh Dochhungi te fa niin kum 1887 khan Tuahzawl khuaah a lo
piang a. A pa Sailianpuia Sailo hi Suakpuilala fa sawm leh
pahnih zinga mi a ni a, a nu Dochhungi hi Lalngura Sailo fanu,
lungleng Lal hmingthang Khamliana farnu a ni.
Hrangvunga Pa Sailianpuia Sailo hi a dam reilo hle a.
Hrangvunga chhang Lalthangpuii a nuin a pawm lain a boral a.
Lalnu Dochhungi chuan Tuahzawl ah ro a rel chhunzawm ta a
ni.
Mizo lalte an thih hian an ran fuke li neiin an ral thin a,
chu chu „ ka thisen e‟ an ti thin a. Lal Sailianpuia Sailo pawh
hian thisen tu a ngah hle a, chung zinga „thisen tu‟ hnuhnung
ber Lalhrima nen chuan Lalnu Dochhungi chu an lo in hmelduh
ta a. Tichuan, Lalhrima nen chuan inneiin Tuahzawl khua chu
an chhuahsan ta a ni.
Lalnu Dochhungi hian pasal dâng Lalhrima a neih hian
Hrangvunga Sailo hi kum 8 mi chauh a la ni a, naupang mai a
la nih avângin a pa Suakpuilala damlai atanga Lal In-a lo awm
tawh thin Vungi(Vungtheri) chuan a enkawl zui ta a ni.
Tin, hetih lai hian Hrangvunga Sailo hi, rorel tham lo,
naupang a la nih avângin a ai awhin Lal Upa ten ro an rel a,
chung lai chuan Lal dângten a khua chu neihsak tumin Bawrh-
sâp J. Shakespear (Tarmit-a) hnenah an dil fo thin a, ni-
mahsela,upate chuan Hrangvunga tan an hauhsak tlat a. Chu-
vang chuan Bawrhsâp chuan Aizawl-ah amah hmu tûrin a ko ta
a. Chutia, Bawrhsâp meuhin a koh takah chuan, Lal upate
chuan Hrangvunga chu Aizawl-ah an paw chho ta a. Aizawl-a
107
THEN NGANA: RAPID READER
106
iii)_________________________________
tla ii) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
hai i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
kawr i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
chang i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
nei i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
41
Hrangvunga hruaitu upate chu Vungseki-a, Lusia, Suakngura,
Darlianthanga, leh Robuanga te an ni. Bawrhsâp chuan Hrang-
vunga chu naupang mai ala nih avângin engmah a zawt lova,
Upate chu a zawt ta a, „Suakpuilala tlang chan hi a lo thih hnu
hian tuin nge chang se in tih‟ a ti a. Upate chuan „A fapa
Hrangvunga hian chang sela, Lal dâng kan duh lo‟ tiin an
chhang a. Tichuan Bawrhsâp chuan thuchhuah a siam a.
“Suakpuilala khua leh tlang hi, a fapa Lal Hrangvunga ka pe a,
amaherawh chu, Hrangvunga hi ala naupan em avângin kum 15
a tlin hma chuan Upa-ten ro an rel anga, kum 15 a tlin veleh a
kutah rorelna hlan tûr a ni ang,” a ti a.
Kum 1902-ah Hrangvunga Sailo chu kum15 a lo tlin
chuan Bawrhsâp in thu a lo chhuah tawh angin thuneihna chu
Hrangvunga kutah hlan a lo ni ta a ni. Hrangvunga Sailo hi
Upa te hian an hmangaih hle a, a nupui tûr pawh uluk takin an
zawn sak a. Kum 1904-ah Lal Hrangvunga kum 17 a tlin
kumin, Sesawng Lal Tlira fanu Hmingliani an neihsak ta a ni.
Hrangvunga Sailo hi lal a lo nih hnu hian Tuahzawl
atangin Chhippui thla a, chutah chuan hun rei taka wm lovin,
Serhmun ah an insawn leh a. Serhmun khua hi in 300 lai an ni
a, a hming pawh a thangin Mizo tlâwmngaihna pawh a sang êm
êm a, Taitesena leh Zingkela te awmna khua a ni bawk a, khaw
nuam tak a ni.
Kum 1905-ah Serhmun atang hian Bunghmun ah an kai
phei leh a, hetih hunlai hian Mizoramah harhna runpui a lo
thleng a, Thuhriltute pawhin zoram hmun tinah Pathian thu an
hril a. Hachhek Tlangdung, Bunghmun khua te pawhin chu
chanchintha chu an lo dawng ve a. Lal Hrangvunga leh a khua
leh tui mi tlemte te chu kum 1906-ah chuan Kristian-ah an lo
inpe ve ta a ni.
Kristian sakhua hi hetih hunlai hian mi tam tak hmuhsit
leh tih duhdah a ni a. Lal tam tak phei chuan an lungten leh an
duh loh êm êm a ni a. Lal Hrangvunga Sailo kum 18 mi a inpe
42
ve mai pawh hi a mak hle a ni.
Lal Hrangvunga hi Kristiana a inpek chinah chuan Mizo
pipute dân serh leh sang leh puithuna atthlak chi reng reng a do
ngam zel a. Pi leh puten thiang lova an ngaih te chu Lal Hrang-
vunga chuan a tih tak vek avângin Upate leh mi mirte reng reng
chuan thi ngei tûrah an ngai a. Ani lah chuan, “Heng thil ka tih
avang hian ka thi hauh lovang a, Pathian hun ruat ah chauh ka
thi zawk ang,” a tihsan mai thin a. Amah hi Mizo Lalte zingah
Kristian hmasa anih avângin Mission sap leh Bawrhsâp te
pawhin an lawm hle a ni.
Lal Hrangvunga hi Kristian a lo nih hnu hian Baih neih hi
thil dik niin a hre lo va, kum 1908-ah a Bawih kawlte chu a
chhuah tan a, kum 1909-ah chuan a Bawih kawl zawng zawng
mi 129 te chu a chhuah fai ta vek a. Tichuan, sulsu in Mizo Lal
te zingah chuan Bawih chhuah hmasa ber a lo ni ta a ni.
Lal Hrangvunga chuan hun rei tawh tak atanga thlangtlak
a lo tum thin chu Bawrhsâp Kennedy-an a ui beh thin avanga
Bunghmuna awm tar eng kha a ni a. Mahse, Lal Dokhuma
Sailo (a pate-a) nena an lo sawi dun tawh angin kum 1912-ah
chuan Tripura ram chhung Jampui Tlangah khaw din zai an rel
ta a. A rual hian a khua leh tui te In 170 hruaiin Jampui Tlang-
dung hi an pan a, an zingah hian Kristian mi 70 vel lai an tel a
ni.
Tichuan, Jampui Tlangdung a rawn thlen hian khawthar
an sat a, chu khua chu Phuldungsei khua a ni a. He khua hi Tri-
pura ram chhunga Tlangsang ber awmna Thaidawr Tlang
bulthut hmar lama awm a ni a, he khua ah hian kum thum an
awm hnuin rawngbawlna kawngah te hmasawnna tha zawk a
nih beiseiin Kristian te a hlanga an awmna tûr khua din tha in a
hria a, tichuan, kum 1915-ah Tlangsang khua a din a. He khua
a din dawn pawh hian perhte pakhat pawh a sah thluk hma in
Pathian hnenah Tawngtaina in a hlan phawt a, tichuan a hmun
tûr a sam fait a chauh a, he khuaah ngei hian amah pawh a
105
6. Hêng thu a awmze inhnai deuh tak, hrang si te hi tichiang
tur hian sentence siam rawh.
chem kalna - ha hawlh zawng
âr tial fin - âr mit tet khuan
kawlpui khêng thlawn - khau phâr thawven
tho thil ang - zâwng fian phel ang
7. Hêng thumalte hian awmze hrang hrang a neih dan tilang
turin sentence han siam teh.
lei i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
sawi i)________________________________
ii)________________________________
iii)________________________________
thlawn i)_________________________________
ii)________________________________
iii)________________________________
dai i)_________________________________
ii)_________________________________
iii)_________________________________
nau i) _________________________________
ii) _________________________________
iii)_________________________________
sam i) _________________________________
ii) _________________________________
104
TIH TURTE
1. Hêng synonym (awmze inang) te hi sawi la, sentence
siam nghal rawh.
a) tet _______________
b) phawi ________________
c) thlawn _______________
d) thawveng_______________
e) vei _______________
f) dum _______________
g) rawh _______________
h) thlung ________________
2. Hêngte hi Antonyms ( a awmze inpersan, letling
hlauh) ziak la, sentence siam nghal rawh.
a) pil ________ b) kuai _________
c) khuang ________ d) fing ________
e) sawi _________ f) phawi ________
g) sual ________ h) thlawn _______
i) kelpui ________ k) to ________
k) vuai _______ l) rui ________
m) te _________
3. „Bei nge sei run dung‟ tih phuah telna hla zawng chhuak
la, a telna hla chang khat han ziak teh.
4. Chhura thawnthu in hriat hriat „pathum‟ han sawi teh u.
5. „Khauphâr thawven‟ tih leh „Lehlama awr dum, lehlama
awr sen‟ tih hi i awm dan atan i duh em? I duh leh duh
loh a chhan fel taka tar langin han ziak teh.
43
cheng nghal a.
Kristian khua din a lo nih takah chuan Mission chuan kum
1917 atanga kum 1932 thlengin Headquarter ah Tlangsang
khua chu a hmang ta a. He khuaah hian Lal Hrangvunga chuan
Sial vulh a khap tlat a, a chhan chu Khuangchawi duh mai an
awm a hlauh vang a ni a. Sial awm zawng zawng pawh Paihte
ho a lei fai tir vek a ni.
Lal Hrangvunga hi Kristiante inkhawmpuiah te a kal peih
em em thin a. Pastor Bial Inkhawmpuiah pawh Chairman nihna
a chelh fo thin. Tum khat chu Vanghmun khuaa an inkhawmpui
naah, amah ngeiin a puanthuah te akin a kal a, chutia Lal meuh
mahni puanthuah ak a kal chu tlangval Rallawma‟n chhawk a
tum a, mahse, Lal Hrangvunga chuan, “Lal Isua hmingin ka kal
alawm,tunah hian khawvel Lal kalin ka kal lo,” tiin a chhang a
ni.
Lal Hrangvunga Sailo hi mi fing leh hawizau tak a ni a,
zirna a ngaisang hle bawk. Sikul pangaiah kallo mah se,
mahnia inzir chawpin Mizo tawng ziak leh chhiar a thiam a,
kum 1916 November thlaah Phuldungsei ah Mission Sikul a
din a. Chumi hnuah Tlangsang khuaah M.E. Sikul a din leh a
ni. Zirna Sikul Mission-in a din hnuah phei chuan a khua leh
tui te chu lehkha zir tûrin a fuih nasa hle thin. Amah hi Jampui
Mizote zirna bul tantu kan ti thei ang.
Lal Hrangvunga hi kut hnathawh uar em em a ni a. Huan
thlai lam chin a uar in atui zawng tak a ni a. Mizo lo neih dân
anga lo kan neih chhunzawm zel chuan engtik hunah emaw
cguan kan ram hi a la bua anga, buh in ei a tlin loh hun a lo la
inher chhuak ngei dawn a a hriat avângin sum chang thlai chin
a tul tih a hria a, chuvângin, kum 1916-ah Syhlet atngin Serpui
leh Serthlum chi a la chhuak a, chu chu kui tiakin kum 1917
kumin a phun ta a, chu chu Jampui Tlanga Serthlum chin tanna
a lo ni ta a ni. Tin, Theihai leh Lamkhuang (kahtawl) te pawh
hemi kum vek hian a phun bawk a. Coffee leh thingpuife te
44
pawh a chîng thin a. Kut hnathawh leh intodelh a uar a, amah
ngeiin entawntlakin hna a thawk thin a ni.
Lal Hrangvunga Sailo hi, Raja Hrangvunga Sailo tia hriat
lar a ni a. Hei hi a chhan chu, khatih hun laia Reng Lal Maha-
raja kha a ti lawm thiam a, khua a din dawn pawhin, Raja Ba-
hadur Dokhuma Sailo (a pate-a) nen khan Reng Lal hnen ah
phalna la hmasa thlapin khua a din a, chuvângin Reng Lal in
Durbar a siam chang pawhin a sawm ve ziah thin a. He Raja
nihna hi kum 1922-ah Tripura Reng Lal Maharaja chuan Lal
Hrangvunga hnenah a chunga a lawmzia entir nan a hlan a ni.
Lal Hrangvunga Sailo hi kum 57 mi a nih laiin tuk khat
chu, a thingpui tiak phun naa mauphel a vih bur bulah thi ser
ser thei chauhvin a chhun a, a pem chu a lo pun ta vak mai a,
zuallam pan zelin ni sarih lai na a tuar hnu in 1943, May ni 27
khan a boral ta a ni. Raja Hrangvunga Sailo hi Lal ropui leh
fing tak a ni a. A khua leh tui te pawh a hmangaih em em a, tisa
leh thlarau an thanlen theihna tûrin kawng hrang hrangin hma a
la I bul a tan a. Jampui Mizo te hmasawnna tûra a sulsu tu Mi
Ropui leh entawntlak tak a ni ni.
**********
TIH TÛRTE
1. Hêng a hnuaia thumal te hi a awmzia hrilhfiah la, sentence
siam nghal rawh:
a) fuke li b) lungten c) bawih
d) intodelh e) serh leh sang f) sulsu
103
29. Tho thil ang: Inang tlâng, hmêl leh len lama inang.
Sentence: An unauza inanzia chu, tho thil ang mai an ni.
30. Tlumtea thlir taka thlir: Nghakhlel taka thlir, lo thlir
lo thlir.
Sentence: Tlumtea thlir taka kan thlir Krismas pawh kan
thleng leh ta hlawl mai.
31. Tawng thei sa bawp chang: Tawng theih vanga ding
chang.
Sentence: Kan hnial peih tawh lo che, i ta ni lo mah se,
tawng thei sa bawp chang mai rawh.
32. Ui leh kel thlun pawlh ang: Inhal, inngeih lo, awm
khawm thei lo.
Sentence: Inthenawmte hi chu, ui leh kel thlun pawlh ang
maia awm tur a ni lo.
33. Zâng na dawmna: Tuartu hnena tuar vanga thil pêk.
Sentence: Huan thlai sawrkarin a tihchhiat vanga zang na
dawmna tam lutuk lak loh hi a mawi.
34. Zâwng fian phel ang: Inang.
Sentence: He phir unau inanzia chu, zâwng fian phel ang
mai an ni.
35. Zawhte no nei ang: Awmhmun sawn chhen, insawn
zing.
Sentence: In neih ve loh chuan Zawhte no nei an sawi ang
maiin kan insawn chhen mai.
102
thilh loh phah.
Sentence: Zirlai hi mut mawh hnar mawha neih tur a ni.
22. Ni tla vânvuai: Nilêng, nilêng zak.
Sentence: Ni tla vânvuai in kan thawk ang chu le.
23. Phûng hmuh: Hmu chiang lo, hmu thuak, hmu vuai.
Sentence: Ni zâna rûkru ka hmu chu phûng hmuh an sawi
ang chauh ka ni a, ka hre chiang hman bik lo.
24. Rûi lo hai lo: Harh fim, buai lo leh chian lohna nei lova
harh.
Sentence: Ka sawi hi rûi lo hai loa sawi ka ni a, awih mai
rawh.
25. Sanghar âr rawh ang: Kang fai lo, fai lova pawr
phung.
Sentence: Kan lo hal chu sanghar âr rawh ang mai a ni.
26. Sa seh kawr ang: Kawr tet hrup.
Sentence: Ka hnathawh kawr chu sa seh kawr ang hrup a
ni ta.
27. Themtleng tê zawk ang: Ti ve chhen, lo inrawlh ve
chhen.
Sentence: Patlingin thu pawimawh kan sawi laiin them-
tleng tê zawk ang maiin lo inrawlh ve chhen thin suh.
28. Thing zik bula zawng dan ang: Dang chêp, dang
tawngkhawng.
Sentence: Kan dinhmun a chau hle, thing zik bula zawng
dan ang mai kan ni.
45
g) puithuna h) sum chang thlai i) bua
j) perhte
2. A kar âwl dahkhat rawh:
i) Hrangvunga Sailo chu _____________ kumah a piang.
ii) Hrangvunga Sailo Pa hming chu _____________.
iii) Jampuia khaw din hmasak ber hming chu
______________.
iv) Lal Hrangvunga khan Kristiante chauh awmna tûra khua
a din hming chu___________.
v) Hrangvunga Sailo khan Bawih mi __________ a chhuah
a ni.
vi) Hrangvunga Sailo Jampuia a lo tlak thlak hi
__________kum a ni.
vii) Hrangvunga Sailo kha kum_____________mi niin a
thi.
viii) Mizorama Harhna runpui lo thlen hmasak ber kum
chu______ a ni.
3. Hêng zawhna te hi tawi fel takin chhang rawh:
a) Hrangvunga Sailo Lal a nih chhoh dân tlangpui sawi
rawh.
b) Tlangsang khua din a nihna chhan tlangpui sawi rawh.
c) Hrangvunga Sailo in a khua leh tuite tana thil tha a tih
te han sawi teh.
d) Hrangvunga Sailo chanchin kan zir atang hian entawnt-
lak I tihna han sawi teh.
e) Hrangvunga Sailo chanchin kan zir atang hian eng mize
pu nge nia i hriat?
f) Hmânlai Mizo Pi Pute nuna Lal te pawimawhna han
sawi teh.
46
g) Hrangvunga Sailo Kristian a nih atanga a khua leh tuite
tana thil tha a tihte han sawi teh.
101
Sentence: Lo kan han vat zo chu, kawlpui kHêng thlawn
ang mai kan ni ta.
14. Kelpui nau vei ang: Na tuara van ruai.
Sentence: I na tuar hi chu, kelpui nau vei ang mai i ni i
van ruai zel mai.
15. Khauphâr thawven: Pawng thawven, a ngeiawm
zawnga thawven.
Sentence: Eng ni bik si lo hian a khauphar thawven ve
ringawt mai.
16. Khuai la haw ang: Vung bur, bui chur.
Sentence: Pa ei hmu ngang a ni a, a hmel pawh khuai la
haw lam ang chur a ni tawh.
17. Khual thuthang: Titi lêng vel, thu belh chian dâwl lo.
Sentence: Khual thuthang hi zawng, awih loh phawt a
him thin.
18. Lehlama awr dum, lehlama awr sen: Chan tha chan
tuma insawn ching.
Sentence: Lehlama awr duma lehlama awr sen ching
politician-te hi chu rin ngam an ni lo.
19. Lua kêl sam to: Upat vanga lu tuak, sam var.
Sentence: Lua kel sam to chin ngat hi chu zah tur an ni.
20. Mau mit put: Mit nei ve sia hmu thei si lo.
Sentence: I thil zawn chu en ngun rawh, i mau mit put
ngawt a nih loh chuan i hmu ang.
21. Mut mawh hnâr mawh: Muthilh theih loh phah, mu-
100
ram, Than tlang leh Len tlang inkarah dam diaiin a luang a, a
lui dung hi a sei hle a, chu chu tehkhin nan an hmang a ni).
7. Chem kalna: Theihna lam kawng, thiam theih lam
zawng.
Sentence: A taima bawk a, lehkha zir hi a chem kalna tak a
ni.
8. Chhimtir ar chuk ang: Te chel chul, bengchHêng hlut.
Sentence: Naupang hlim ve hi chu chhimtir ar chuk ang
mai an ni a, an chiau chul thin.
9. Chhura thawnthu sawi ang: Sawi zawm zel, a danga
pakai zel, sawi belh tur awm zel.
Sentence: Tualte vânglai chanchin sawi chu Chhura
thawnthu sawi ang mai a ni a, a dang sawi zawm zel tur hi a
tam a nia.
10. Ha hawlh zâwng: Ngaihven zâwng, sawi chak zâwng,
titi duh zâwng.
Sentence: Thiante ha hawlh zâwng tak sawi thiam a tha.
11. Hnara hlit phawi ang: Engthawl hawk, harsatna kiang,
thawveng.
Sentence: Exam ka zo a, hnara hlit phawi ang huai ka ni
ta.
12. Hum sual dâi: Tisual palh, mi pawi khawih palh.
Sentence: Nulat tlangval laia hum sual dai lo hi an
ngaihsanawm.
13. Kawlpui khêng thlawn: Harsatna lian tham sukiang,
thil lungngaihthlak lam chi tibo.
47
THEN HNIHNA: HLA (POETRY)
48
99
ZIRLAI – 17
}AWNG UPA
1. A chîm chin a hriat: Tui chîm chin a hriat anga a thawm
atanga a awmna chin hriat, nunin a thlen phak chin.
Sentence: (1) Ani hi zawng a chîm chin a la hniam deuh
a ni.
(2) Zu a han tem ve hleh hi chuan, a chîm
chin hi a hriat thin.
2. A lei kuai zawng: A pawi tur zawnga sawi, a huatthlala
zawnga thusawi.
Sentence: A lei kuai zawnga thu sawi chin loh a tha.
3. A lungthu kim: Mizo lungthu phun dan chu lung
pathum an hman thin avangin „pathum‟ sawi nan hman a ni.
Sentence: Ka vanduai a, nupuiah lungthu ka kim der tawh.
4. Âr mit tet khuan: Mawi leh mawi lo pawh ngaihtuah
lova rawl tawpa zai/au.
Sentence: Khawlaiah âr mit tet khuan vak ching suh.
5. Âr tial fin: Fing kherkhiap, fing kherek, vervek.
Sentence: Ani hi zawng thawhpui tlak a ni lo, a âr tial fin
tlat thin.
6. Bei nge sei rûn dung: Beisei rengin, beidawng lovin,
beisei bo lovin.
Sentence: Bei nge sei rûn dung tih ang maiin, a hlawhtlin
hun kan nghak zawng a nih hi. (Rûn lui hi Chin State, Burma
98
8. A hnuaia kualkhung chhunga ziah zawm tur leh ziah
zawm loh tur hi a dik zawk thlang chhuak rawh.
i. Zami (fel zia/felzia) hi chu aw!
ii. A (mizia/mi zia) a thlak hlauh.
iii. (Sakeizia/sakei zia) chu a tial.
iv. A (kutzia/ kut zia) a mak hle mai.
v. He thei (tui zia/tuizia) hi han ei ve teh.
vi. A (zialo/zia lo) hle mai.
vii. Ka pi chu a (ziaawm/zia awm) deuh.
viii. Ruih theih thil tih chu a (atthlakzia/atthlak zia) ka
hria.
************************
49
ZIRLAI – 7
KA DAM LAI THLIPUI A RAL HUNIN
Patea
1. Ka dam lai thlipui a ral hunin,
Ka Lal Chhandamtu hmêl chu ka hmu ang a;
Chutah ka lawmna a chuai lo vang,
A hmêlah vân pangpâr a vul reng ang a.
Aw Nunna thing, i zar hnuaiah,
Van Angel rual hlimin an lêng;
Aw, chutah kan la chawl ve ang,
Israel tlang thianghlimah chuan.
2. Chu khawpui mawi thlira ka rumna
Chuan, lungngaih, buaina, thihna thlen thei sela;
Tlanna thisen zâra lungduhte,
Khawvelah hian aw ka lo then tawh ang a.
3. I kal zêl ang aw, Zion fate,
Kan zalênna ram ropui a hnai ta e;
Tunah lungngaih, tah leh buaina hi,
Kan lawmna pangpârah an la vul ngei ang.
4. Tin, chu ram khawpui ka thlen hun chuan,
Kan lênna ram reh lam hi ka hawi tawh lo‟ng;
Beram No leh a lalthutthlêng chu,
Ennawm mak tak leh ka lâwmna tikimtu.
50
Thu har hrilhfiahna:
dam lai thlipui : Mihring dam laia mahni chunga
lo thleng thin thlaphanna, lungn
gaih, mangan leh tahna.
van pangpâr : Lâwmna, mâwina.
nunna thing : Isua, Pathian a sawina.
Israel tlang thianghlim : Vânram
Zion fate : Ringtute, chhandam fate.
lâwmna pangpâr : Tihlimtu, tilâwmtu
lênna ram leh : Khawvel, mihringte chênna
A tobul
A thianpa, hla phuah thiam C.Z.Huala chuan Biate-a zirtirtu
hna a thawh laiin kum 1923 khan hla tha tak:
Dam lai tuipui fawn piah lamah chuanin,
Ka lungkham ram êng mawi chu a awm;
tih hla hi a phuah a, miten an sa duhin a lâr hle mai a. Pate-a
chu a mihring rilru a chhuak a, a itsik deuh tlat mai a. Hla tha
tak phuah ve a duh ta a, Pathian hnenah a dil a. Ni khat chu
chaw funin feh turin a chhuak a; mahse, lo lam pan lovin hmun
fianrial lam a pan ta zawk a. Pathian hnenah tawngtaiin a dil ta
ngat ngat a, a hlawhtling mai lo va, chawhnu herah chuan a hul
zual a. Hla thar nei lova haw a hreh si. Lo sûl haw thlengin
chhanna a dawng lo. Lo sûl hnuhnung ber rualin kut ruakin a
haw hnâ hnâ a.
Khawbung khaw thlen dawn kawtchhuah lungdawhah a
chawl a, a chau hle mai a, lungphun nghengin a thu ta hnawk a.
A dil hlawhchham nâ a, haw mai a tum bik lo, a thu ngui ta
reng mai a. A nghen bulah chuan fâr thing buk tha tak a ding a.
Thli a lo thaw a, ruah a sur bawk a. Tawm him duhin savate
chuan far thing chu an rawn bêl a, an hram a, hlim êm êmin an
chiar nak nak a.
Hlim êm êm a sava chiar nak nakte chuan a rilru a tihlim
97
x. tlawmngaih ______________________
xi. tauh _____________________
xii. su _____________________
xiii. lungngai _____________________
xiv. hlau _____________________
xv. ruat _____________________
xvi. hmelthat _____________________
xvii. kuangkuah _____________________
xviii. that _____________________
xix. nulat _____________________
xx. balh _____________________
3. „Sak‟ hmangin thuhnungbet (suffix) panga siam la, sen-
tence siam nghal rawh.
4. A hnuaia ziak dum bikte hi eng part of speech nge a nih
han sawi teh.
i. A awm a lian hle mai.
ii. Zosangi a awm em?
iii. A awm tui in la, i chak mai ang.
iv. Ka pa chu office-ah a la awm.
v. Saikuti hall-ah kal ve awm a ni.
vi. A awm dan a mawi lo.
5. „In‟ hman dan chi hrang hrang i hriatte sawi fiahin, a en-
tirna pe vek rawh.
6. A hnuaia sentence-a „tu‟ hman dan dik lote hi Mizo tawng
hman dan dik takin han siam teh.
i) Ringlotu hnena Chanchin Tha hril hi kan bat a ni.
ii) Home work thiam tawhtu vek kan ni.
iii) Kan zinga zaitu kha a bang.
iv) Thu ngaithla lotu chuan a hre lo.
v) Zirlai bu chang lotu chu lo kal rawh se.
7. Mizo tawnga „te‟ hman dan hrang hrang kha a entirna
pein han sawi teh.
96
Awze mite aw a zia. (v)
A zia a awm ve mai ang. (n)
Ze thup ngai lo mahni zia. (n)
Keipui zia chu ze tak a ni. (n)
TIH TÛRTE
1. A hnuaia thute hi ziah zawm tur ziah zawm loh te, ziah
zawm loh tur ziah zawm te a awm a, han tidik teh.
i. He balhla hi a it awm hle mai.
ii. Anni ho hi chawimawi tlak an ni.
iii. Chaw i eiho ang u hmiang.
iv. Lal niawm tak a ni.
v. Siami chu a ngaihtuah awm love.
vi. Nghaka chu a zah awm hle mai.
vii. Zirtirtu atan lakawm tak a ni.
viii. Lunglei a zin ka tum.
ix. Min mut san rawh u, lehkha ka la zir dawn.
x. Sawmi a tlanbo lo tih ka hriat pui.
2. A hnuaia thute hi thuhmabet (prefix)-in han dah teh.
i. buatsaih ____________________
ii. vua _____________________
iii. lum _____________________
iv. hmu _____________________
v. tlangval _____________________
vi. thlaphang _____________________
vii. ngeih _____________________
viii. chhia _____________________
ix. zaithiam _____________________
51
ta hle a. A awmna chu vanram a chan ta a. Thli leh ruah laka an
him avanga sava hlim êm êmte chuan a rilru a hneh ta a. Ti-
chuan he hla hi a phuah ve ta a ni. Hei hi kum 1923 emaw a ni
mai thei.
TIH TÛRTE
1. Kan ram thli hming hrang hrang han ziak teh.
2. Kan ram pangpâr hming i hriat zawng zawng ziak la,
mawi i tih ber pangpâr leh a chhan han sawi teh.
3. Heng thu ep (opposite) te hi han ziak teh.
a) chuai _____ b) hlim _______
c) chawl _____ d) thianghlim ______
e) mawi _____ f) lungngaih _____
g) buaina ______ h) thihna ________
i) then _____ j) Ropui ______
k) khawpui _____ l) reh _____
4. A âwl dah khat rawh.
a) Chhandamtu _______________ ka hmu ang.
b) Aw chutah _______________ ve ang.
c) Tlanna _______________ lungduhte.
d) Kan zalenna _______________ a hnai ta e.
e) Ennawm _______________ tikimtu.
5. Patea hian a Lal leh Chhandamtu hmêl a hmuh hun tur
chu eng hunah nge nia a sawi?
52
6. Vân angelte hlim taka an lênna kha eng hmun nge nia a
sawi kha?
7. A lâwmna pangpâra la vul tur nia Patea‟n a sawite kha
engte nge ni le? A chhan eng nge?
8. Hengte hi a awmzia sawi rawh.
dam lai thlipui ____________________
van pangpar ____________________
nunna thing ____________________
Zion fate ____________________
Israel tlâng thianghlim ____________________
Beram No ____________________
95
Thlohpuiin thing a tu. (v)
Balhla i tu a ni maw? (tuk)
Chhinchhiah tur:
Intransitive verb – ding, kal, thu, mu, tlan, zai tih ang chi
-ah hian „tu‟ an belh ngai lo; dingtu, kaltu, thutu,
mutu, tlantu, zaitu tihte hi a dik lo vek.
A ni lo lam sawina (negative) verb thumalah chuan „tu‟
belh loh tur: ring lotu, chang lotu, hmu lotu, hre lotu,
tihte hi a dik lo; „tu‟ tiah „te‟ hman tur a ni.
„Tu‟ hi auxiliary verb „tawh‟ nen zawm loh tur a ni.
Chhandamna chang tawhtu, ring tawhtu, thiam
tawhtu, hre tawhtu, hmu tawhtu, sawi tawhtu, tih
ang chite hi Mizo tawng dik a ni lo vek, „tu‟ aiah „te‟
emaw, „apiang‟ emaw, „hote‟ emaw hman zawk tur a
ni.
xv) zia: A nih dan leh awm dan sawina „zia‟ hi verb leh
adjective leh adverb thu malah behtirin suffix-ah kan hmang a,
a behna thu nen zawm zel tur a ni.
Entir nan:
awmzia buaizia chauhzia duhzia
enzia finzia ngamzia hriatzia
khauhzia lawmzia lenzia mawizia
nozia phuaizia rilzia satzia
tihzia thatzia uizia vuaichazia
zuamzia zahzia buaithlakzia duhawmzia
ngunthlukzia hahthlakzia nalhzia
khawloh nasatzia
Hêng erawh hi chu zawm loh tur a ni.
94
xiii) thlâk: Hetiang chi-ah hian „thlâk‟ hi suffix a ni a, a
hmaa thu nen zawm zel tur a ni.
buaithlâk chauhthlâk
hahthlâk khawngaihthlâk
lungngaihthlâk manganthlâk
nuihzatthlâk rapthlâk
sualthlâk thatchhiatthlâk
tahbelhthlâk virthlâk
zahthlâk etc.
Hêng erawh hi chu thu mal din an nih avangin a hranga
ziah tur a ni.
A nupui a thlâk ta mai elo?
Pasaltha hriam thlâk chu a na bik.
Hachhek kha rawn thlâk thla rawh.
Mi kawng (tum) thlâk thar ka zawh.
Chhura ko thlâk ang maiin kir leh ru le.
I kut thlâk a na hle mai.
Namthlâk leh hmathlâk te hi chu thumal, kawh bik neia
hman thin a ni a, zawm tur a ni thung.
xiv) tu: „Titu‟ tiha „tu‟ ang chi, verb thumala „tu‟ bet thin
hi suffix a ni a, a behna thu nen ziah zawm thin tur a ni.
Entir nan:
betu chotu dawngtu entu
fuihtu hretu hrilhtu neitu
puitu ruaitu sawitu vengtu etc.
A mal din hun, a hmaa thu nena zawm loh tur chite:
Lali, tû i nei tawh em? (n) (fate fa)
A tû ber chu maw? (Interrogative pron.)
Râl tu turin an kal (v) (bei)
53
ZIRLAI – 8
LAL ISUA THIAN DUHAWM
T. Romama
1. Lal Isua, thian duhawm ka neih hnu hian,
Kawngka zim lam ka zawh tan a lo ni;
Ka dorâl sualna chhum a lo lang a,
Mahse, aw hnehna chu ka ta a ni.
Hring nun a ral hunin,
Lal Isua hmêl ka hmu ang,
Thihna fate tlantu chu;
He khawvêl hi bo mah sela,
Lal Isua ka nei tawh si.
2. Ka tih thinte ka tih a rem tawh lo,
Ka tih ngai lohte tih a tûl zawk a;
Thinlungah lal atân ka lo thlang ta,
A duhzawng anga awm atan min duh.
3. Engah nge ka rilru a buai thin le?
He khawvêl thilte vang a lo ni e;
Lal Isuan sualna zawng a hneh zo ta,
Lal Isua hming chu fakin awm rawh se.
Thu har hrilhfiahna:
kawngka zim: Hei hi Bible thu lâk chhuah a ni a, „Kawngka
chêp‟ ti pawhin a sawi theih a, Pathian ram lu
hna kawngka chu lei mite tan a zim a, a chêp a,
nun inthlahdah leh nun pawlawhte tan luh a har
satzia sawina a ni.
54
dorâl : hmêlma, dote
hring nun : mihring nun, mihring khawsak dân
A tobul
Serchhip chhim vêng kohhranah speaker ruaiin camping
chhawng sarih lai an nei a, a tawp berah chuan lawmthu sawina
biak inah neiin an inkhawm a, piangthar hlimte chu hlim leh
lawmin an ri chel chul a, a then phei chu an tap a, boruak a
nuam hle. Chutah chuan he hla phuahtu pawh hi a awm ve a, a
hlim ve hle. Mahse, a rilruah thil pakhat a lut tlat thung.
Lal Isua neitute hi an piangthar hnu chiah hian kawngka
zimah an lut a, taksa takin an zalên tawh lo. Tun hmaa an tih
thinte simin, an tih peih lohte leh an tih ngai lohte tih a tul
dawn ta a, thlêmna chhum a lo zing ang a, do tur an ngah tulh
tulh dawn. Mahse, Lal Isuan a hneh tawh alawm, khawvêl hi
bo mah se Lal Isua kan nei tawh, tia lawmin a mittui a tla
zawih zawih a, biak in varanda-ah chuan he hla hi a thinlungah
a lo piang ta a ni.
TIH TÛRTE
1. Pathian leh nu leh pate duh loh zawng i tih thinte zêp
hauh lovin panga han ziak chhuak teh.
2. Pathian leh nu leh pa duh loh zawng i lo tih thin, i sim
tawh emaw, sim i tum emaw panga han ziak teh.
3. I rilru tibuai thin thil pali ziak rawh.
4. A awl dah khat rawh.
93
Nautê artê uitê vawktê setê
keitê Mutê aitê khawtê intê
chemtê patê Sumtê kekawrtê maitê
rawtê thiltê hawrawptê etc.
A te chi a nih vang pawh ni chuang lova a hming atana an
lo sak ve reng – iptê, zawhtê leh theitê pawh hi zawm tur a ni.
Emphatic particle an tih ang chia adjective leh adverb
thu mala hman a nih chuan a hmaa thu nen inzawm lova a
hranga ziah tur a ni.
Entir nan:
He pa tê hi a fel ngawt mai. (adj.)
Mah têin ni ka leng leh thin. (adj.)
Pakhat tê mah an awm lo. (adv.)
Rei lo têah min hmu leh ang. (adv.)
xii) tir: A tulna lam pan thei tura siam, phalsak, thu pe ti-
hna lama hman „tir‟ hi suffix a ni, a hmaa thu nen zawm tur a
ni.
Heti hian:
ahtir awrhtir chawitir
dahtir entir fiahtir
ngentir hriattir inneihtir
kaltir muttir nuaitir
saktir thawhtir vuaktir
zaitir zuantir etc.
Hêng kawng thum ang chi-ah erawh hi chuan a hmaa
thu nen zawm lova a hranga ziah thin tur a ni.
A tirah thu a awm. (adv)
Kei hi mi tir ta che. (v)
Lala chu tleirawl tir chauh a la ni. (adj.)
92
Entir nan:
chhuahsan darhsan
fehsan ngawihsan
kalsan lensan
mutsan pensan
rauhsan tlansan
tinsan vahbosan
zinsan zawhsan etc.
Hêng – awhsan, ensan, hawisan, nuihsan, te pawh hi
suffix ni lo mah se, kawh bik nei thumala hman an nih avangin
zawm thin an ni..
x) te: Plural siam nana kan hman thin „te‟ hi suffix a ni a,
a behna thu nen zawm ngei tur a ni. „Ho‟ nena hman kawp
pawhin „teho‟ tia zawm tho tur a ni.
Entir nan:
chhandamte ringtute naupangte
zirlaite zirtirtute officer-te
kan nauteho ran vulhtuteho etc.
Zawm loh hun:
Thil hrang hrang zawmna leh daidanna ni fawma con-
junction a hman a nihin:
Thing te, mau te, hnim hring te hi duat tur a ni.
Thu tihkimna atana conjunction ang deuha hman a nihin:
Inthen te chu ka duh teuh lo mai.
Intihfai te chu a tha reng alawm.
xi) tê: Thil a tê chi leh a lian chi awm ve vea a te chi saw-
ina hminga „tê‟ tel hi suffix a ni a, a hming nen chuan zawm zel
tur a ni.
Hetiang chi hi:
55
a) Ka dorâl ____________.
b) Ka tih thin te _________ tawh lo.
c) Ka tih ngai lohte _______ zawk a.
d) Thinlungah _________ thlang ta.
e) Lal Isuan ____________ zo ta.
f) _________ fakin awm rawh se.
5. Mizote chu „thian chhan thih ngam hnam‟ kan ni a, i thian
duh bik pathum hming ziak la, hlauhawm anmahni
chhan ngai sela, thih huamin i bei thei ang em?
6. He hla phuahtu hian a thianah Isua a thlang a, nang i
thlang thei ve thei ang em? A chhante nen fiah takin han
ziak teh.
7. Project: He thawnthu hi thumal 200 velin han phuah belh
teh u. Hetiangin: Mipa naupang pakhat hi a awm a, a
pain a thihsan tawh a. Thiante tihbuai leh mi thil ruk a
ching a, min an ngei êm êm a. Thian fel tak Hmangaiha a
nei ta hlauh va …..
8. A tobul atanga chhuiin hrilhfiah rawh:
a) Ka tih thinte ka tih a rem tawh lo,
Ka tihngailohte tih a tul zawk a.
b) Lal Isuan sualna zawng a hneh zo ta,
Lal Isua hming chu fakin awm rawh se.
56
ZIRLAI – 9
BUANNÊL
R.L. Thanmawia
1. A khi zopui tlâng chhip a sâng laiah,
Chuan ka nuam e, lunglên niin;
Tah chuan a lang an ti buannêl ram dai,
Chawngtinlêri vângkhaw tual nuam chu;
Sa tin, hrâng tin tual an chaina,
Va tin, hrâm thiam hlim zai vâwrna.
2. Duhaisam zawng a thleng ta ngei,
Zopui tlâng chip chuanin ka thlir;
A lang e a khi chhaktiang tlângah,
Lunglai khamtu buannel ram dai,
Mahse, thinlai dâwn tisei rengan,
Lung tilêng romei a kâi chiai e.
3. Suihlung mû ang a lêng kîr a,
Nun hlim mual liam an lo lang a,
Buannêl ram dai chêntu zawngten,
An ngai nêm maw hringmi chan hi;
Sâm chai e, hlim lai chênin,
Vângkhua an rem buannêl ramah.
4. Zalên lal ram chêntu zawngten,
An ngai bil lo lêng dang vângkhua;
Mal tin mal za tlânin an puar,
Rethei nau fa an awm chuang lo;
Hlim lo fa rêng an awm love,
Khuanu ruat rêng a lo ni si.
91
mihringpui, chipui, nulatpui, zirtirtupui, sipaipui,
thiamlohpui, michhiatpui, Mizopui, rawng-
bawlpui, etc.
Nih phahna leh tawmpuina lam
awmpui buaipui chakpui
dampui eipui hriatpui
larpui lawmpui manganpui
thawhpui tanpui hlamuanpui
vuipui zahpui zualpui etc.
„Pui‟ hman dan chi hrang la awm palite chu Hêng hi an ni.
Suffix an ni ve lo va, a hranga ziah tur a ni.
Mi han pui lawk teh. (v)
Hei pui roh hi chu ka duh lo. (adj.)
Hre nang, la hmu lo pui chuan. (adv.)
A pui dan chu pui tak a ni. (ropui)
viii) sak: „Sak‟ kan hman thin zinga a tam ber hi chu suf-
fix a ni a, a hmaa thu nen zawm zel tur a ni.
Hetiang chi hi:
ahsak biaksak chharsak
dawnsak kensak laksak
neihsak paihsak tihchhiatsak
Verb thumal duhsak leh ngaihsak pawh hi zawm ve tur a
ni. Seh leh chhuta sak chi te, „sa‟ modification „sak‟ te erawh
chu a hranga ziah tur a ni.
Khawkherh mu chu sak tak a ni.
In tha sak chu a sawt thei lo.
ix) san: „San‟ hi suffix a nih chuan a hmaa thu nen zawm
zel tur a ni.
90
engthawlna fakna
ngaihtuahna hmangaihna
inneihna kalna
lawman mawina
nunna sawmna
thihna tahna
varna zawrhna etc.
Parts of speech-a nihna nei a nih erawh chuan a hmaa thu
nen zawm lova a hranga ziah tur a ni.
Hetiang hian:
I lu a na elo? (v)
Thli a na hle mai (v)
In bean chhum chu a na hle mai (adj.)
He raw na hi lo met teh (n)
Ka ti na na nain aw, a pawi mang e (adv.)
Chaichim hian a lo seh na na a (adv.)
Natna hminga „na‟ tel pawh a hranga ziah tur a ni.
awm na pum na ha na
kal na lu na lung na
thin na mit na kawng na etc.
vii) pui: „Pui‟ hian awmze hrang chi sarih lai a nei. Chi
thum chu suffix zingah a tel a Chungte chu:
A lian chi leh naran lo chi sawina
Arpui, uipui, sepui, keipui, zukpui, mupui, lui-
pui, lungpui, sihpui, hruipui, hreipui, khawpui,
chhiarpui, inkhawmpui, papui, hunpui, nipui, zu-
pui, sutpui, etc.
Nihna leh upat lama a anpuite
57
5. Tunah erawh a dang zo ta,
Buannêl vângkhua a dai zo ta;
Thlalêr ram dai a chang zo ta,
Khawiah tuan maw kha ang damsa?
Kîrtiang rêl hian an mawi si lo,
Chawngtinleri a nuar em ni?
Thu har hrilhfiahna:
Zopui tlâng : Mizoram khawchhak lama Lianpui
khua leh Sazêp khaw inkâra
tlang sang khi a ni.
Buannêl : Pipute chuan ramsa hi lasiin a siam
a, Buannêl ramah piangin an sawi
thin. Buannêl hi Burma ram, Chin
State hmâr lam, Lêntlang tlângdunga
tlâng pakhat a ni a, Hmunluah khaw
lu-ah a awm. A ram hi a nuam hle a,
tunhma chuan ramsa an tam thin hle.
Chuvangin ramsa tamna ram tawh
phawt chu „Buannêl ram‟ ti te pawhin
sawi a ni thin bawk.
Chawngtinlêri : Pipute sawi dân chuan, Chawng-
tinlêri hi mihring a ni a, nula hmêltha
tak a ni a, lasi hovin an la a, Tan tlâng
Lalnu ah an siam a, ramsa zawng
zawng a enkawl a ni an ti. Lâi pi leh
pu hla chi khat „Bawivung hla‟-a sa
lu lâm zaiah pawh Chawngtinlêri hi a
chuang nual.
Damsa : Ramsa duhawm tak, ramsa hlau-
hawm lo. (He hla ah hian ramsa
58
zawng zawng sawinan hman a ni.)
Sâm an châi e : Nunchan zir, hlim taka ramsa lîm
vel.
Lengdang vângkhua : Khaw dang, hmun dang.
Thlalêr ram dai : Thing leh maute awm lohna, ruah
tlâk lohna ram.
TIH TÛRTE
1. Hêngte hi a awmzia han sawifiah teh:
a) vângkhua b) zai vâwrna c) duhaisâm
d) chhaktiang e) lunglai khamtu f) thinlai
g) dâwn tisei h) hringmi i) khuanu
j) tuan
2. A âwl dah khat rawh:
a) Chuan _________ lunglên niin.
b) Lunglai ________ ram dai.
c) Sâm an ________ chênin.
d) Rethei nau fa ________.
e) Khawiah ________ kha an damsa?
3. He hla „Buannêl‟ chang 3-na hi a hlaa innghatin thu tluang
(prose)-in han ziak teh.
4. „Tah chuan a lang an ti buannêl ram dai,
Chawngtinlêri vângkhaw tual nuam chu‟ tih hi a chêpa kaia
chhuiin hrilhfiah rawh.
89
v) in: Suffix-a „in‟ hmanna hi tam tak a awm. Innei, tiha
„in‟ rik anga lam
rik chi leh „in‟ (drink tihna) anga lam rik tur chi a awm.
A ri hniam A ri sang
amahin rinnain
mi pathumin atangin
Pathianin takin
zirtirtuin duh nain
thatnain tehlul emin!
„In‟ mal din, a hmaa thu nena zawm hlek loh turte chu Hêng hi
a ni.
Pronoun (you, your tihna) a nihin.
In lo kal a ni maw? (you)
In lehkhabu keu rawh u (your)
Verb (drink tihna) a nihin.
Tui in la, zu in suh.
Noun (house, hut etc. tihna) a nihin.
Lala-te in kan in damdawi in biak in
lung in tan in ar in vawk in
bawng in zun in ek in bual in
buh in khawl in motor in fahrah in
hnuchham in etc.
vi) na: Verbal noun leh abstract noun-a siamtu „na‟ hi suf-
fix a ni a, a behna thu nen ziah zawm zel tur a ni.
Hetiang hian:
awmna buaina
chauhna duhna
88
Nau ka awm. (v) (enkawl tihna)
Hming an lam, awm rawh (v) (present tihna)
Heta hi ka awm. (v) (am, was)
Boruak lovin kan awm thei lo. (v) (nung)
Chhang âwm hi a tui bik. (v) (feeling)
I hnathawk ka lo âwm ang che. (v) (tawiawm)
Police-ah lak âwm tak a ni. (adj.)
I thang kam chu a âwm hle mai. (adj.)
Ni âwm takin a lang. (adv.) (mai thei)
A âwm a nâ. (n) (chest)
A awm awm rawn la rawh. (adv.)
A awm awmin awm mai teh. (v)
A awm awm lak an ni chuang lo. (adv.)
iv) ho: Pakhat aia tam sawina „ho‟ leh „hote‟ hi plural suf-
fix a ni a, a hmaa thu nen zawm thin tur a ni.
Entir nan:
ai kal laho anniho
awmpuituho bang tawhho
chak loho ngaihtuahtuho
lak lohhote hretu derho
mut hehho nuamsaho
rualbanlohote zu zuarhote etc.
„Ho‟ chu parts of speech-a nihna nei a nih chuan a
hranga ziah thung tur a ni.
Hetiang hian:
Thil ho deuh deuh an sawi ngai lo. (adj)
Lalan min ho rawh se. (v)
I hote rawn hruai ang che. (v)
A ho ho kha hnawl rawh. (adv.)
Ei ho, in ho, kal ho, sawi ho. (adv)
59
5. „Buannêl‟ tih phuahtu in, “Buannêl vângkhua a dai zo ta;
Thlalêr ram dai a chang zo ta,” a tih chhan hi han sawi teh.
6. Hêngte hi Mizo tawng tluangtlamin hand ah teh:
a. Sâm chai e, hlim lai chênin.
b. Lung tilêng romei a kâi chiai e.
c. Suihlung mû ang a lêng kîr a.
d. Mal tin mal za tlânin an puar.
60
ZIRLAI – 10
SEM SEM DAM DAM
B. Bâwlkhûma
1. Hmâna pipu lênna vangkhua ah,
Suihlung rualte‟n lal leh a riang fa;
An lêng dial dial Zo nun ti mawia‟n,
An inhlân thin e chan ai tha.
Sem sem dam dam, ei bil thi thi,
Sem sem dam dam, sem sem dam dam;
Puan ang chul hnu kan nun ze mawi kha,
Pâr angin lo vul leh rawh se.
2. Thiam leh finna lo sân zêl lai hian,
Rethei hausa inkâr a zau si;
Din thar ka nuam, kan nun ze mawi kha,
Pâr anga lo vul leh turin.
3. Thlafam chang hnu kan pi leh pute,
Lo tho leh se, engtin min ngai maw;
Lâwmin an hlim leh thei hian ka ring lo,
An nun mawi pâr ang a chuai hi.
4. Hmana pi leh pute ang khanin,
Chanhai, riangvai, tlachham, pachhiate;
Tanpui ngai tanpuitu ni zêlin,
Chutin ram nuam kan siam ngei ang.
Thu har hrilhfiahna:
Suihlung rual : inthurual, lungrual
87
ii) ah: „ah‟ hi Sap tawnga „at, of, on, in, to, into‟ tihnaa
kan hman hian
suffix a ni, a behna thu nen ziah zawm ngei tur a ni.
Hetiang hian:
hmangaihnaah nangmahah kawr varah
tunlaiah sirah hnenah
a khaiah! YMA-ah Paris-ah
2010-ah
Hetiang chi-ah erawh hi chuan a hmaa thu nen inzawm
lovin a hranga ziah thin tur a ni.
Ah, ka tihpalh! (Interj.)
Chhang ah khat ka ei (Verbal noun)
I ipte ah chu a lian hle mai (ak-ah)
Mau hriamin mi han ah chu le (at-ah)
iii) awm: Phu/tlak tihna lam atana hman „awm‟ hi verb
thu mal thenkhat
modified form-ah behtirin suffix atan hman a ni.
Entir nan:
awihawm chakawm duhawm
fakawm ngaihawm hlauhawm
itawm lawmawm muanawm
nahawm ninawm peihawm
rinawm sitawm tenawm
titawm uiawm zahawm
ngaihhlutawm ngaihtuahawm ngainatawm
ngaihzawnawm buaipuiawm lungngaihpuiawm
manganpuiawm thlaphanpuiawm zahpuiawm etc.
Khing ang chi ni lo, a dang zawngah chuan „awm‟ tawh
phawt chu a hmaa thu nen zawm lova a hranga ziah tur a ni.
Entirna lo siam den den ila.
86
“Ka zin dawn” a tih ka hria.
inti leh intih: Hêng thu hi verb an ni a, inhau, in-
nghirngho tihna a ni.
Entir nan: Mama-te u, engah nge in intih?
Inti suh u. Thian inkawm an inti ngai lo. In
intih chuan ka vel ang che u.
2. Suffix: Suffix hi thu mal tawpa bet chi a ni a, thuhnungbet
vuah a ni. Mizo tawnga suffix-te chu – a, ah, awm, ho, in, na,
pui, sak, san, te, tê, thlak, tir, tu leh zia te hi an ni.
i) a: „a‟ chu Sap tawnga „at, of, on, in, to, into, by, as‟ ti-
hna atana kan hman hian suffix a ni a, a behna thu nen in-
zawma ziah ngei tur a ni.
Entir nan:
Aizawla nulaa pena kohhrana
khawngaihnaa amaha keimahnia nalha
sena biaa duha hriaa
kala tak zeta a loh a luata nichina
chunga kianga naa avanga
nena etc.
Suffix a nih loh hun, a hranga hmanna tur chite:
„a‟ chu third person singular number pronoun (he, she, it,
one tihna) a nihin.
Interjection – A! A khai! tih ang chi-ah.
Mi â (foolish, mad etc. tihna) a nihin.
Interrogative particle – Eng a? Tu a ni? tih ang chi-ah.
Verbal particle an tih – Sentence leh clause tawpa awmze
hranpa nei lem lova tawngkam tikimtu anga hman a
nihin. A lo kal a, a chawl a, a kal leh ta a tih ang chi
hi.
61
Puan ang chul : chuai, chul, hlui
Pâr ang vul : vul, vanglai, ropui lai
Thlafam : thi
Pâr ang chuai : chul, chuai, thatna bo
Riangvai : rethei, mi khawngaihthlâk
TIH TÛRTE
1. Hêng thu hmang hian sentence han siam teh:
a) lêng dial dial b) vul c) chuai
d) pi leh pute e) hlim f) tlachham
g) pachhia
2. Hêng thumalah te hian thu hmabet (prefix) han dah den den
teh:
a) mawi b) hlân c) kâr d) hlim
e) chuai f) tanpui g) siam
3. Hêng thumalah te hian thu hnungbet (suffix) han dah den
den teh:
a) sem b) dam c) chul d) vul
e) lâwm f) hlim g) chuai h) tanpui
4. Pi leh puten “Sem sem dam, ei bil thi thi,” tia an nunho lai
hlimawm dân tur nia i hriat dan thumal 50 velin han ziak teh.
5. Kan ram mawizia leh nawmzia tilangtu nia i hriat han ziak
teh.
62
6. He hla chang 3-na hi a tobul atangin hrilhfiah rawh.
7. “Sem sem dam dam” tih phuahtuin, “Par angin lo vul leh
rawh se,” a tih hi eng nge ni sawi la, “Din thar ka nuam,” a tih
chhan kha sawi bawk rawh.
85
ii) ti leh tih
tibo tihbo
tichiang tihfel
tifel tihfel
tihlim tihhlim
tikal tihkal
timawi tihmawi
tinuar tihnawrh
tipung tihpun
tiro tihro
tisual tihsual
tithitling tihthitlin
tivengvâ tihvengvat
tiza tihzat
iii) inti leh intih
intibuangbâr intihbuangbâr
intihria intihhriat
intinula intihnulât
intipachang intihpachan
intitlawmngai intihtlawmngaih
intitap intihtah
intiviaktha intihviakthat
intizahawm intihzahawm
Hêng – ti, tih, inti, intih te hi prefix ni lo va verb an nih
hun a awm, verb an nih chuan a hma leh a dawta thu nen zawm
lo va mal dintir tur a ni.
ti leh tih: Sap tawnga do, say tihna a nih chuan verb a ni.
Entir nan: I tih tur i ti tawh em?
“Lo kal rawh,” a ti a.
Tha tih loh rual a ni lo.
84
ZIRLAI – 16
MIZO TAWNG ZIAH DAN
(Ziah zawm tur chite)
Pawl hniam lamah thu ziah zawm loh chite kan zir nual
tawh a. Pawl kuaah hi chuan ziah zawm tur chite kan zir thung
ang. Amaherawhchu, ziah zawm tur chi zawng zawng chu zir-
lai pakhata zir sen mi a ni lo va. Chuvangin a then a zar chauh
kan zir ang.
Mizo tawnga thu ziah zawm tur lar ber chu prefix leh suf-
fix a ni a. Nimahsela, prefix leh suffix atana hman thumalte hi
thu bet (suffix) an nih lohna laiah chuan awmze hran nei, zawm
loh tur chi an nih ve leh tho thin si avangin zawm tur an nihna
lai chauh sawi lovin a chian zawk nan zawm loh tur an nihna
lai pawh kan sawi tel nghal zel ang.
1. Prefix
Prefix chu thumal bul lama bet chi hi a ni a, thuhmabet tia
vuah a ni. Mizo tawnga prefix chu „in‟ leh „ti‟ a ni ber a, a
inkawpin „inti‟ tia hman a ni bawk. A modified form-ah „ti‟ chu
„tih‟ a ni a, „inti‟ pawh „intih‟ a ni bawk. Chutichuan prefix-a
hman thinte chu – in, ti, tih, inti, intih te hi an ni. A enga pawh
hi a dawta thu, a behna nen inzawma ziah zel tur a ni. Hêng „in‟
pathumte hi a lam rik dan a inang vek a, inkhel tiha „in‟ ri ang
vekin lam rik tur a ni.
Tunah prefix an nih dan chu lo entir hlawm ila:
i) in
inbia inchei induh inen infak
inngai inher inkhel inlawm inman
innei inpe inrem insat intai
inthen inum invet inzawm etc.
63
ZIRLAI – 11
LUAH LOH RÛN
Zirsangzela Hnamte
1. A khi chhak zo bâwm romei zing riai,
Zo khaw sang lêntu chawi vêlah khian;
Thiah loh bûkthlâm iang a ding liai e,
Chhâwlthing hnah nêmten bâwm chii chiaiin.
2. Zânkhua a tlaiin lêng zawngte chuan,
Rûn in tap tualah senmei an chhi;
Mahse, chu rûn ram thim riahah chuan,
Naunâwn aw râwl rêng a thang ve lo.
3. Hmanah chuan hlimte‟n laichhuata‟n maw,
Siali hêl vâla chhâm ang zâl e;
Tual vawk râwl so ri, bawhâr khuang nên,
Chiar nghîn nghian rûn kha a chul zo ta.
Sâwn ni awm thei lo rûn in khârtung,
Senmei dawhtling pawh rial ang dai e.
4. Eng vang kher ni ang maw rûn ram i chan,
Awmlai lêng hrângin bêl che‟m ni le?
Nge, tuan tul vanga tlâng dang belh nan,
Chhûng kim dâr ang lên i kham zawk le?
5. Khuai ang rauhsan rûn, aw nang ang hian,
Luah loh rûn min chan, ka rual duhten;
Hlimte‟n lên lain kâr lam hlaan,
Tuan zai an rêl ta min dâwn lo te‟n.
64
Thu har hrilhfiahna:
Bûkthlâm : Thlâm
Chhâwlthing : thing, thingbuk
Hnah nêm : hnim hnah, thing hnah
Senmei : mei, mei alh
Naunâwn : nausên, naupang
Laichhuat : chhuat
Siali : nula
Râwl : chaw
Bawhâr : âr
Chiar nghian : ri chiah chiah
Sâwn : tawlh sawn, sir sâwn
Khârtung : kawngkhar, tlengrel
Dawhtling : dawhthlêng, khum, in chhûnga thil dawh kân
chi rêng rêng sawi nana hmang pawh an awm
Rial ang dai : reh, dai, vawt
Tuan tûl : hna thawh tûl
Kham : thulhtir, dâl
Khuai ang rau : kalsan, thlâwk bo, rauhsan
TIH TÛRTE
1. Hêng thumalte hi a modified form han dah teh:
a) rau b) ding c) chhi
d) thang e) hrâng f) bêl
2. He hla thu innghahna „Luah loh rûn‟ lem hi i mitthla danin
han ziak teh.
3. Hêng thumalte hi thu hma bet (prefix) dah rawh:
a) zing b) ding c) thim d) so e) chul f) dai
83
THEN LI-NA: COMPOSITION
82
He pen hi tu ta nge ni?
He bawng chu a lian ngei mai.
Kha lehkhabu kha tu ta nge?
Hengahte hian saw ... saw tih te, khu ... khu tih te, he ... hi tih
te, he ... chu tih te leh kha ... kha tih te hian noun kan sawite
chu khawia mi nge ni tih an tilang hlawm a, chuvangin demon-
strative adjective an ni hlawm a ni.
Amaherawhchu, Mizo tawngah hi chuan an karah thu
(noun) a tlazep duh hle a, chuvangin Saptawnga thu mal fel tak
an hmang angin hman a rem ve lo a ni. Hetiang a nih thin
avang hian English Grammar angin Mizo tawng chu a kalpui
ve theih loh va, heng adjective then hran te, parts of speech
dang then hran te reng reng pawh hi Mizo tawng zir nan a tang-
kai vak lo a ni.
65
g) hrâng h) duh
4. Hêng hla thu hmang hian hla tlar khat zêl han phuah teh:
a) riai b) liai c) chii chiai
d) zâl e) kham f) dâwn
5. He hla chang 1-na sawi tum hi thu tluang (prose) in han ziak
teh.
6. Mizo In „luah lai‟ leh „luah loh‟ innawm hleih dân tur suang-
tuah la, thumal 150 vêlin han ziak teh.
7. He hla chang 5-na hi a behchhan sawi fiah la, a hla thu sawi
tum târlang bawk rawh.
8. He hla phuahtuin, “Luah loh rûn” a tih hi luahtu awm lo ina
a lo channa chhan nia a rindân hrang hrang a târlan te kha hsn
sawi teh.
9. Hêng hla thu te hi Mizo tawng tluang pangngaiin han dah
teh:
a) Thiah loh bûk thlâm iang a ding liai e.
b) Siali hêl vâla chhâm ang zâl e.
c) Sâwn ni awm thei lo rûn in khârtung.
66
ZIRLAI - 12
RAWLTHAR TANG FAN FAN
Lalsangzuali Sailo
1. Setana dawihlo, kan ram hmêlma lian,
Dawibur kengin aw a vâk vêl ruai a;
Thalai hmêl mawite tihmelhem zotu,
Zofa dâwntuai a man, a rapthlak e.
*** A tûr a nâ e, zungzâm a fan zo,
Rawlthar dâwntuaite a dawi â mek che;
Nangma tan a pawi lua, i dâwn chiang lo a ni,
Aw! Mizo tlangval, famkhua i lawi dawn e,
Sim rawh, bansan la, ruihhlo hi hmelma a ni,
Aw, tang fan fan.
*** Ruihna dawi tinreng dâwn phak ngai lohte,
An in, an ei ta, „Ruihhlo ngai‟ an ti;
Damna dawi kha maw, thih tûr a chang zo,
An zu, an chiu, ruih chin lêm an nei lo.
2. Sakruang kimtlâng mawi, thisen zungzâm nen,
An chiu chhe zo maw, mi â an chang ta;
Thatchhiat, thinchhiat, dâwt sawi, bumtu, rukru nen,
Thlânmual leh hremhmun panin an tlân mek e.
*** Engmah a him lo, an chantir sumpai,
An ralti zo ta, i chûn leh zuapa;
An thlir che hmangaihin, i Siamtu Lal nen,
Taksa, thlarau thih hlenna pumpelh rawh.
81
Adjective of Quantity
Adjective of Quantity an tih chu, noun kan sawia chu a tam
nge a tlem tih sawina thu a ni. A zat chiah sawi kher lova a tam
nge a tlem tih sawina thu hi a ni ber. Hetiangin:
Bawng tam tak an tla dual dual.
Buhfai tlem ka lei.
Mi engemawzat an piang thar.
Motor che sualah mi thenkhat an hliam.
Examna-ah mi thahnem fein an fail.
Heng sentence-ahte hian tam tak tih te, tlem tih te, engemaw-
zat tih te leh thahnem fe tih te hi adjective of quantity an tih
chu a ni hlawm a. Amaherawhchu, chik lehzuala thlir chuan
„tam tak‟ tiha a hnuhnung zawk „tak‟ tih leh „thahnem fe‟
tiha „fe‟ te hi chu adverb ni zawk mah pawhin a ngaih theih a
ni.
Numeral Adjective
Numeral Adjective an tih pawh hi thil tlem leh tam dan
sawina bawk a ni a, Adjective of Quantity aia a danglamna chu
a zat chiah a sawi lanna hi a ni mai. Hetiangin:
Naupang pathum an lo kal.
Kan pawlah mi sawmli kan awm.
Buh tin za lai kan thar ve.
Hengahte hian pathum tih te, sawmli tih te leh za lai tih te
hian thil tam lam chu a zat chiah a sawi lang a. Hetiang hi nu-
meral adjective an tih chu a ni.
Demonstrative Adjective
Demonstrative Adjective an tih chuan noun chu khawi laia
awm nge a nih, a hla nge a hnai, khawia mi nge ni, tih a tilang
ve thung a ni. Hetiangin:
Saw mi saw i hria em?
Khu in khu kan in a ni.
80
ZIRLAI – 15
ADJECTIVE
Adjective chu noun awmdan hrilhfiahtu thu hi a ni. Adjec-
tive hi chi hrang hrang a awm a. Chungte chu hengte hi a ni.
Adjective of Quality
Adjective of Quantity
Numeral Adjective
Demonstrative Adjective
Adjective of Quality
Adjective of Quality an tih chu kan thu sawi (or thil sawi)
noun chu eng ang nge a nih, a lian nge a te, a sei nge a tawi, a
dum nge a var, etc. Sawina thu hi a ni. Hetiangin:
Tui thianghlim chauh in rawh.
Tui bawlhhlawh chu in suh.
Mau sei kha han la teh.
Mau tawi kha min pe teh.
Kel var a tlan.
Bawng dum a lo kal.
Tiang lian kha han la teh.
Thian tha chuan min hruai tha thin.
Thian sual chuan min hruai sual thin.
Hengahte hian thianghlim te, bawlhhlawh te, sei te, tawi
te, var te, dum te, lian te, tha te leh sual te hian an hmaa thu
(noun)-te hi eng ang nge an nih a hrilhfiah a. Hetianga noun
nih dan leh awmzia sawifiahna thute hi Adjective of Quality an
ti a ni.
67
4. Natna hlauhawm, AIDS a keng tel zêl a,
Dâwntuai zalêng rual a man thar zêl a;
Hei ngei hi maw lo ni... min chim ral mêktu,
Harhin, tangin tho r‟u i bei lêt ang.
*** Chhûngkua a nâ e, khawtlâng a dam lo,
Hnam pum a dam lo, kan ral zel ni tin;
Kan hmêlma doral a huangtau lua e,
Thian chhan thih ngam Mizo fa thawh a hun e.
*** Ruihhlo zuartu, aw lo ngaithla lul teh,
Chung khuanu lêng leh zalêng i bum lo;
Kan ram kan hnam hmêlma i lo ni, nang ngei kha,
Eizawnna dang dap la, i hlim zawk ang.
“Aw Lalpa ruihhlo ngaite, a zuarte hi,
I hmangaih leh i khawngaihna
Thu han hriattir ta che;
An thinlung khauh luhlul tak hi,
I Thlarau Thianghlimin luah khat la,
Sim thei turin - tanpui ang che, Amen.”
TIH TÛRTE
1. Hêngte hi a awmzia han sawifiah teh:
a) dawihlo b) dawibur
c) tihmelhem d) zofa dawntuai
e) zungzam f) dâwn
g) fam khua h) sumpai
68
i) ralti j) huangtau
2. A tobul atanga chhuiin hrilhfiah rawh:
“An thlir che hmangaihin, i Siamtu Lal nen,
Taksa thlarau thih hlenna pumpelh rawh.”
3. „Rawlthar tang fan fan‟ tih hla phuahtuin he hla atanga
ruihhlo that lohna a sawi lante kha engte nge?
4. He hla phuahtu Lalsangzuali Sailo-in ruihhlo zuartu
hnena a thurawn kha han sawi teh.
5. He hla phuahtuin ruihhlo ngâite leh a zuartute chunga
Pathian zahngaihna a dil chhan han sawi teh.
6. He hla pumpui thu ken laipui (central idea) han sawi teh.
7. Ruihhlo thatlohzia thupui hmangin hla han phuah ve teh.
79
i) Tichhetua puh ni miau hek i. (Singular/plural leh Subject/
Object)
En ve chak miau hek i. (Singular/plural leh Subject/
Object)
Kan Class chu hriattir ni ve (Singular/plural leh Subject/
tlat lo i chuan. Object)
Thawk zo tawh miau hek i. (Singular/plural leh Subject/
Object)
6. A awlte hi dah khat rawh.
(i) Zawhna hming aiawh atana kan thu hman hi
________________ a ni.
(ii) „Ula‟ hi _______ pronoun, ________ person
_________ number a ni.
(iii) ___________ chu a ak ngei ang.
(iv) ___________ zawhte chu dar awrhtir ang?
(v) ___________ chuan in hria ang.
78
TIH TÛRTE
1. A hnuaia Personal Pronoun te hi eng person nge an nih han
sawi teh?
Amah, che, keini, nangma, annin, keiin, nangni, aman,
min, an, la.
2. A hnuaia ziak dum bik (bold) te hi eng person nge a nih sawi
la, subject leh object thliar hrang bawk rawh.
i) Hre vek hek lo i. ii) Tunah kal nghal ang che.
iii) Aman a hre vek. iv) I va siam thiam ve.
v) Min han hre reng ang che. vi) Hla i sa ang u.
vii) Nangmah an puh che. viii) Anni chu thlan an ni lo.
ix) Sawm ve ni hek lo i chuan. x) Thawk hrang ang che u.
3. A awl laite hi pronoun hmangin dah khat la, eng pronoun
nge sawi bawk ang che.
i) In chhungah _________________ an awm lo.
ii) In unauvin lo leng ang _________
iii) _____________ tu ram nge?
iv) A ________________________ i lei dawn?
v) Keini chhung chu hriattir ni ve lo __________ chuan.
vi) ________________ chu han ko teh u.
4. Heng pronoun te hi eng pronoun ber nge an nih, a zawn ze-
lah hian ziak rawh.
i) tuten nge ___
ii) ula ___
iii) a tu ber ___
iv) chung chu ___
v) theuh ___
vi) tu emaw ___
5. A hnuaia ziak dum bik pronoun te hi kualkhung chhunga an
dinhmun tichiang bertu hi tick (√ ) ang che.
69
THEN THUMNA: MIZO GRAMMAR
70
77
huho emaw, a hlawm emaw atanga sawi hranna hming aiawhte
hi Distributive Pronoun a ni. Chungte chu – tin, ve ve, theuh, a
eng zawk, a eng ber, a tu zawk, etc. tih ang chi te hi.
Entirnan :-
Mi tin ta tur a awm e.
Cheng zathum ve ve in kan insem.
Serthlum pum nga theuh pe rawh.
A eng zawk nge i thlan dawn?
Eng ber hi nge nalh i tih?
A tu zawk nge hmeltha i tih?
A tu zawk zawk pawh tha ka ti.
Indefinite Pronoun: Mihring emaw thil dang eng pawh
hming mal man bik nei lova hming aiawh atana kan tawng-
kam hman hi Indefinite Pronoun a ni.
Entirnan:-
Eng ilo ei tur in nei em?
Inah tumah an awm lo.
A then chauh kan rawn la.
Thenkhat an dam lo.
A dang han la leh rawh.
Interrogative Pronoun: Mi emaw, thil dang emaw hming
aiawh atana zawhna tawngkam kan hman thin hi Interrogative
Pronoun a ni.
Entirnan:-
Tu nge in Headmaster?
Eng nge in zawn?
Tuin nge ko che?
Khawiah nge i pa a awm?
76
Nang chu I va thawk nasa ve. Nang chu an hnawl che.
Nangman nei vek rawh. Nangmah a lawm an vuak che.
In thawk zo tawh em? In tel ve lo.
Nangnin lo sawipui teh u. Nangni chu an hmaih che u.
Third Person (mi pathumna): Awm ve lo, a chanchin kan
sawia hming aiawhtu atana kan thu hman – a, anni, anmahni
leh a dangte hi Third Person a ni.
Entirnan:-
Thiltitu (subject) Tuartu(object)
A tho chiah. A tling zo ta lo.
Ama siam that vek a ni. Amah chu an man tawh.
Aman a khalh a ni. Ani lo chu puh tur an awm lo.
Ani chu thlalatu chu a ni. An zawt chipchiar khawp mai.
An thawk zo chiah. Rinhlelh zingah tel ve miau hek.
Anni tihfai hi a ni. Anni chu mangangin an awm.
Anmahni buaipui vek a ni. Anmahni pawh an tla tep a ni.
Demonstrative Pronoun: Mihring emaw, thil dang eng
pawh tihlan chian nan leh kawhhmuh nana an hming aiawha
kan thu hman hi Demonstrative Pronoun chu a ni. Chutiang
chite chu – hei hi, heng hi, chu chu, saw saw, kha kha,
khang kha tithe leh a dangte an ni.
Entirnan:-
He pen hi tu ta nge?
Kha nula kha i fanu a ni em?
Saw thing saw kit suh u.
Chu in chu a ruak a ni lo‟m ni?
Khi khi eng zat man nge?
Distributive Pronoun: Mihring emaw thil dang eng pawh a
71
ZIRLAI – 13
NOUN
Mihring leh thil dang rêng rêngin hminga an neih leh an
put apiang hi Noun a ni. Noun chu chi hrang hrang pangaah
then a ni, hetiangin:
PROPER NOUN: Mihring leh thil tinreng a bik taka
hming atana an neih leh an put hi Proper Noun a ni.
Entirnan :-
Mihring hming: Taitesena, Zoluti, Laltheri, Lianchia, etc.
Ram leh khaw hming: Mizoram, America, Saiha, Ko-
lasib, London, etc.
Lui, tlang leh thil dang hming: Tlawng, Mat, Phawngpui,
Rihdil, Vantawng-Khawhthla, etc.
Hmun leh in hming: Lammual, Saikuti Hall, Lai House,
Dampa Sanctuary, etc.
Bial then hming: Dawrpui Pastor Bial, Lunglei District,
etc.
COMMON NOUN: Mihring leh thil nung leh nung lo,
chi thuhmun ten an intawm tlan theih hming hi Common Noun
a ni.
Entirnan :-
Mihring lam: Mipa, hmeichhia, pi, pu, naupang, etc.
Thil dangah: Ram khua, in, tlang, lui, ramsa, sava, thing,
lehkhabu, etc.
COLLECTIVE NOUN: Pawl leh a huhova awm leh
72
khawsa thin te hming hi Collective Noun a ni.
Entirnan: Kohhran, Zaipawl, YMA, MZP, etc.
MATERIAL NOUN: Thil engpawh hmanrua leh thil
danga la siam chhawn leh theih hming hi Material Noun a ni.
Entirnan: Lung, thing, rangkachak, mau, darthlalang, etc.
ABSTRACT NOUN: Hmuh theih loh leh khawih theih
loh chi hming, verb leh adjective thumal tawpa „na‟ belha noun
lo ni ta hi Abstract Noun a ni.
Entirnan: Hmangaihna, rinawmna, faina, ropuina, tla-
wmngaihna, etc.
**********
TIH TÛRTE
1. A hnuaia noun chi hrang hrang te hi eng noun nge an nih han
thliar hrang teh.
Lehkha, sikul, MHIP, Lengteng, chapona, Synod Hospital,
bawng, lunghlu, Assam State, mihring, nunna, ar, sipai,
sangha, Lawngtlai, Tuirini, Millenium Centre.
2. A hnuaia tar lan zawn zelah hian Proper Noun panga theuh
han ziak teh.
Ram hming :
Tlang hming :
75
ZIRLAI – 14
PRONOUN
Mihring emaw thil dang engpawh an hming aiawh atana
kan thu hman apiang hi Pronoun chu a ni. Heng – Ka, Kan, I,
In, A, An leh a dangte. Pronoun chu chi hrang pangaah then a
ni, hetiang hian:
Personal Pronoun: Mihring hming aiawhtu atana kan thu
hman hi Personal Pronoun a ni a, Personal Pronoun chu hetiang
hian then thumah then a ni.
First Person (mi pakhatna): Thusawitu emaw thil titu
emaw hming aiawh atana kan hman hi First Person a ni.
Entirnan:-
Thiltitu (subject) Tuartu (Object)
Ka inbual mek. Min lo tibuai teh suh.
Kei ka kal ang. Kei chu ban ka ni.
Keima siam a ni. Min rawn vawm tawh suh.
Keiman ka thawk ang. An zawn kha keimah ka ni.
Lehkha kan ziak. Hrem kan ni.
Hei hi keimahni laih a ni. Tui chu keimahni min chawitir.
Keiin ka hriattir ngei. Hriattir ni ve hek lo i chuan.
Second Person (mi pahnihna): Thusawi lo dawng-
sawngtu leh ngaithlatu – i, in, nang, nangni kan va tih te hi
second person a ni .
Entirnan:-
Thiltitu (subject) Tuartu(object)
I ziak zo tawh em? Hrilh ni ve hek lo che chuan.
74
v) Pathian chu ____________ a ni.
vi) ______________ thlahlel chu mi rethei an ni ang.
vii) Zirtirtu in _______________ tam tak min zawt.
viii) In chhungah ____________ a awm tawh lo.
ix) ______________ haw mi chu ramsa ang mai a ni.
x) ____________ hi min tizahawmtu a ni.
7. A hnuaia thu changkim atang hian noun thlang chhuak la,
eng noun nge an nih han sawi teh.
i) Tui in tam hi hriselna atan a tha.
ii) Zami chu naupang fel tak a ni.
iii) Savun hi an lo hmang tangkai khawp mai.
iv) Taihmakna tel lo chuan a hlawhthlin theih loh.
v) Mamit District huam chhunga awm kan ni.
vi) Ui hi enkawl that peih loh chuan vulh loh a tha
zawk.
vii) Khuangchera Puk-ah i lut tawh em?
viii) MZP hian zirlai hamthatna an ngai pawimawh
hle.
8. Heng noun chi hrang hrang hmang tel hian “Mizoram ti-
mawitu” tih thu hi ngaihnawm takin han ziak teh.
tlawmngaihna lui tlang
rinawmna thlifim thing leh mau
Pathian khawvel faina
kohhran Aizawl YMA
tui boruak finna
zirlai romei pangpar
73
Hmun hming :
In hming :
Lui hming :
3. Common noun leh Material noun ni kawp hming sawm han
ziak teh.
4. Mizo tawng Noun kan siam dan entirna a hnuaia tarlan hi
ngun taka ngaihtuahin zir la, i hriat ang ang han ziak teh.
Noun leh noun hmang kawpa noun siam.
Entirna : ke + kawr = kekawr
Noun leh Verb hmang kawpa noun siam.
Entirna : Sam + khuih = samkhuih
Noun leh Adjective hmang kawpa noun siam
Entirna : Chem + te = chemte
5. Hnam dang tawng, Mizo tawng ang maia kan hman chhun-
zawm tak thil hming i hriat hriat han ziak teh.
6. A awl laite hi heng abstract noun hmang hian dah khat rawh.
(Hmangaihna, rinawmna, nawmsakna, mawina,
tlawmngaihna, ênna, thihna, zilhhauna,zawhna,
thutna.)
i) ___________ hi tuman kan pumpelh dawn lo.
ii) Thla khian amahin ________________ a nei lo.
iii) Putarte ___________ chu an lu tuak a ni.
iv) ____________ hi Mizo nun timawitu a ni.