This publication was made possible through support provided by the United States Agency for International Development(USAID) under the terms and conditions of the Contract No. 492-C-00-03-00022-00. The opinions expressed herein arethose of the authors and do not necessarily reflect the views of the USAID. This publication may be reproduced or quoted inother applications as long as proper reference is made to the source.

The Fisheries Improved for Sustainable Harvest ProjectManila Project Office: 18/F OMM CITRA Building, San Miguel Avenue, Ortigas Center, Pasig City 1605 Philippines

Tels. (02) 636-0052 to 53 Fax: (02) 634-0327 E-mail: FISH@ttemi.com.phCebu Project Office: 5/F CIFC Towers, J. Luna cor. J.L. Briones Ave., North Reclamation Area, Cebu City 6000 Philippines

Tels.: (032) 232-1821 to 22, 412-0487 to 89 Fax: (032) 232-1825 E-mail: fishproject@oneocean.orgWebsite: http://www.oneocean.org

The FISH Project is an initiative of the Government of the Philippines implemented in partnership with the Department of Agriculture-Bureau of Fisheries andAquatic Resources, funded by the United States Agency for International Development and managed by Tetra Tech EM Inc.

This publication is translated from an original comicbook developed and produced by the Coastal ResourceManagement Project (CRMP) of the Department ofEnvironment and Natural Resources (DENR) and theUnited States Agency for International Development(USAID), 2004.

Original concept and text by Asuncion E. Sia, RebeccaPestaño-Smith, Nygiel Armada, Jimely Flores; art andillustrations by Amiel Rufo; additional graphics byYsolde Collantes-Jatulan.

Adapted into Sama and Tausug by Ma. Vema G. Antham,Israel Zane G. Reyes, Jeng-Jeng S. Antham, FengJamahali, Moh. Nur N. Harun. Edited by Moh. Nur N.Harun and Kent Dequito. Illustrations by Mark V.Abdulwahid.

1

Ma dilowt, pa duwah ma lepa dikih missi si Bushmaka mmah na si Isow. Ngalamma atih beteh lingas.

Mareih na subu, mba napen niyah ta-ah ta.

Mmah angey kita mba makey timbak deyngatawa tuwa? Niyah na pen tabowa ta moleh.

Paharok kow, Bush!Mba tasayu nu bang iyan

bissara nu!

Sugah Mmah, agon kamemona bihing lumah ta bi magpakey

timbak deyng. Banan apa-aggal minaan mariyatah,

magpakey tuwah, sugah niyahsidja du sab ta-ah sigala.

Mba tahinangtowwah banan

hinang sah pasalannihinang iti leh

kasehe-an. Entominilu, Bush!

2

Hoy Bush! Beteh sabkow lowa a-a bey

kapateyan?

La-at na sab sukud kamidibuhih, maha niyah bey

ta-ah kami deyng.

Tuwas kok mmah nu,niyah du sab tahinangbang teh ingga ngah

deyng palikkas.

Iyan sab ya nikatalawan lehbi, mba du niyah naggow?

Itu, niyah gih dikayuhtimbak deyng ku, bilahi kow

nuley?

Maha sab batowwah ili sablanggal sarah.

3

Mmah! Inah!Anda-un bi niyahna palowk ta bi.

Alla, anak!Mingga kow bey

ngah ilu?

Bey pamuwan siAlantan...

4

Bey leh nimbak koh ti!Laan banan sisik na,taddak bottong na...

Timanin ilu Bush!

Sarang na Bush! Takonan nu nabang iyan bogbogan ku pag-abut ni

altah ilu.Sugah mmah...

Inah, ngaligih ba ateyMmah ku ma aku?Bilahi sab ba sidjaaku makatabang.

Takonan ku,anak sugah

hati-un na sidjaMmah nu.

Ngampun pen kam Inahsugah mba to-ongantahati ku si Mmah. Sikeyya du teh ili, toh. Pakale kow... niyah na mareih

duwampuh tahun palabey. Luhey gih sin bey waktu ili.Dasangom, duwampuh sampey ni tallumpuh kilu ta-ah sigadeyng. Min mpat du madiyalom da-ahad ni-dilowt mmah nu.

Ah, mba na iya ta-entom nu. Mabistahan ku, mboh kow dantahun atawa

duwantahun waktu ili. Si Teban yadanakan Mmah nu kasiyalihan, sekot

to-ongan ma iya. Pasalan mmah nu nabey masulig iya tagnah siga la-i ilu.

Beteh bilahi mareihiya ngilantu na

kitabi...Magbeyah

maka Bapahnu Teban.Seyyan si

Bapah Teban?

Dikow Ilow la-i siga ni dilowt.Kabiyasahan, mpat jam du

siga mili.

Sugah ma Illow na-an...maha gih ngabut duwa jam,

tandah ku na paballik mmah nu.Atih si Teban... Ponnoh na

leh lahah, jag-jag muha na...

La-i magmula.

5

6

Mmah nu bey dahulu magpakeytimbak deyng.

Hangkan du sab ba betehili na sadja ligih atey na...Bang bey pahati na sab

ba ma aku.

Piddih ma mmah nu bang ta-entom na ya beypalabey. Pamakissa na, iya ya saga dusa.

Angey kam? Iyanparkalah?

7

Si Patta! Leh naggowleh pulis!

Ha? Angeykonoh? Bey konoh makey timbak

deyng ma dambilah lahat.

Allu! Iyan na sab bahah bey tapikilleh manusiyah na-an? Takonan na

heka saga a-a nganjaga mapagdeyngan mili.

Jalang na sab ba maka-ah mitu makitabi. Minsan gih mareih dangey kiluubat ya ni pabustak, dangey solag-

solag du deyng ta-ah.

Sugah illing sigalama dambilah lahat,

heka gih konohdeyng na...

Ilu ya hakasigam.

Na angey sab mbapaheka deyng mili?Mba jari missi mili.

Mba jari? Pikil ku mba na sabtowwah bang teh ilu. Mingga

ngah takakan ba-anan a-a mili?

Allu! Na heka na anu nitaggamili, mareih ku, matey siga

leh ngilantu.

8

Bush, ngampun pen kowla-i kow tahallangan kubey Ilow palabey-labey

na-an sih.

Tahati ku du, Mmah. Leh ngahaka-an na siInah. Ampunin pen aku mba bey tabeyah ku

pandu nu pasalan maha bey takonan kubang iyan bey parkalah Bapah Teban.

Bey towwah ma amaun nudikayuh gih tikduhanan bang

angey nihalli-an leh ku toonganmakey timbak deyng.

Palabey duMmah?

Ma toggol ku makey timbak deyng,tapikil ku maglabay du ya

tapamuwanan ma kitabi ma pag timbakdeyng atawa pagpakey tuwa.

Maha ba tandah numinsan a bihing lumah tabi pagpakey timbak deyng

atawa makey tuwapakulang du na ta-ah?

Hangkankoh agonkamemonya lusey tabi taka-atna.

Bey ili sih, labung makakapal banan lusey atiamag-deyng makasekotan sidja missiheka na ta-ah, sugahtehna-an subey madilowt to-ongan.

Hangkan hunit maka-ah, makey sigala timbak deyngmaka tuwa supaya ta-ah sigiya deyng.Sugah mba sidja takonan sigala... songheya kabinsana-an tahinangleh na beteh na-an sampeykasungan ta bi kamemon.

Na... ma pasalan leh timbak deng makatuwa taka-at banan unas, ati banan deyng

mba na niyah!

Sugah, bang kita bi mba nimbak deyngatawa nuwa, mba sab niyah ta-ah ta bimisan lasa dikiit. Anda-in konoh kita iti,

mba minsan niyah ta-ah!

Alla Bush, likkas ilu nipamung. Beteh ngintan malaring, sambatan kasehe-an, sugah kon iti na ba sidjakita bi? Mba niya nilagaran kasungan bang mba pinda

pangandah ta bi, mba niyah kasong-songan ta bi.

Niyah nitilow leh ku ma ka-u... beykow tandah ku magbatuk maka a-a

nganjagahan tahik ma lahatdambilah... leh nu numbung si Patta?

Niyah ni lamuranleh ku pagtipun-tipun ma Isnin.

Meyah kow ma aku.

Song na kita bi magkamiskinan,ngandelat asin, sangpuh ni bananka-anakan ta bi, banan anak ta bi

sampey ni anak-anak sigala.Tandah nu du sab pasong-pasong

kasigpitan a-a lahat ta bi, songpasigpit ka-ulluman.

9

10

Mmah, iyanya ni-onan

Pangollomanma Tahik.

Gana-ganapakila ta kowma si MbohOgos iya ya

mahati-an ka-u.

Isnin, ma dikayuh pagtipun-tipun. Makalamud si Bushmaka mmah na.

Dahulu minkamemon, salam

ta bi banan amagmatuyuhnganjagahan

tahik. Pasalanleh sigala, mba

bey magmaksudya dikayuh

magtitimbak-deyng!

Niyah seheh ta bi baha-u tallungan bilahi nabang mabontolsarah ta bi ma pangolloman ma tahik. Bang makajari,

pagbissarahan bi ma Law Enforcement Committee bang iyanna pen nihinang maka schedule sigala.

Tappak-tappakan ta bi sigala...

Dahulupag-anaran ta biya pagjaga ma

MarineSanctuary ta bi.

11

O toh, niyah konoh tilow nu?

Pagpuwas pagtipun-tipun...

Ah, ahoh Mboh, takale kudinsinih nilangan konoh mitu

malahat bi a mag-deyng.Beteh ingga na kaulluman bi?

12

Mba nilangan a mag-deyngmitu, toh, wal bahah bang

langgal sarah na ya nihinangleh nu.

Sugah illingsigala...

Ah, mareih yani-onan leh sigalaya Pangolloman.

13

Dikayuh kakahinang iti hasupaya tapabalik sahaya

katahikan ta bi.

Hah!?

Bey dahulu sih, asalheka to-ongan ta-ah lehkami deyng mitu.

Ah, hap gih tagna-an tabi min po-onan.

Ya bannal na takila kauman kami sukohpagdedeyngan min kalahat-lahatan.

Niluyu kami sampey leh kappal heya maka a-a minlahat siddi gih. Kannalan kami, mba du sab katisdeyng, pasalan luha to-ongan tahik.

Sugah ley pen toggol, pakulang-pakulangna ta-ah leh kami. Illing sigala magwaktu-waktu du koh ilu, pabing du banan deyng.

14

Bey kami makeytimbak deyng

Maka tuwa.

Hap sukud kami, niyah dikayuh mastal— mitu ma lungan kami pahap — yabey magsangsa mandu-an kami.

Leh na mapandah ma kami bang teh inggaheya kagunahan banan unas ta bi, baanan

bobok, sampey na lusey na dahulu sihkannalan kami banan down sidja maka

maha niyah mag-guna.

Maka iyan-iyan na pen tapikilsupaya paheka ta-ah kami deyng,maglikkas-likkasan na sidja asalgana-gana tadahu-an gih lehbanan a ngandayu magdeyng.

15

Mba bey pakibannal magtuwi kaheka-an ma kami. Sugah, tabowa leh paglagi kami du sab, tapikilkami, mba duna niyah ta-ah kami ma tahik, mahadu sab mareih niyah lungey ma kami bangsulayan kami anu bey panoho-an si guro (guro yapangeynganan kami ma iya.)

Iti ya illing si guroma kami, beykonoh ta bassa nama book: kalagihanmagsaddiya kamilugal ma tahiksupaya tahinangMarine Sanctuary.

Ya Pangolloman iti dikayuh lugal nipeneh ma tahik bang Mingga mbamakajari ngah atawa makey banan ka-alta-an, labi-allah na a mag-deyng. Leh maniyah anu siga iti supaya tabuwanan banan deyngmaka kasehe-an gih altah-tahik lugal-ligtas maka waktu magpaheyamaka pagpaheka tuboh siga.

Ma panagna-an dangey solag dukami, aku maka seheh tallungan,ma diyalom atey ku, nipag-anaran sidja, ma diyalomdantahun, bang banal kamemonpamanduh leh si guro.

Hangkan leh ngalangan a mag-deyng madiyalom sanctuary,tatokko-an ya likkas pagkatisbanan deyng maka paballik dusab ya kasambuhan bananpa-aggalan siga betehna bananlusey.

16

Sumagawah, takuddat aku, palabey saga dangey bulan la-i paheka deyng ma Pangolloman,palabey dantahun, sampey ma luwasan sanctuary inut-inut paheka na banan deyng.

Sampey kami sab, inut-inut paheka, bey min mpat, la-i kami tahinang sangpuh nganjagahan sanctuary,la-i tahinang duwampuh, na tehna-an dikayuh kauman na, kabeyah gih ya min parinta.

Pakibannal kow atawa mba, maha na kami makey tibakdeyng beteh na-an. Ya ni pakey leh kami banan pissi makatangsih atawa lambunan na sidja, sah minsan leh ili song

paheka maka pamanis banan deyng ta-ah kami.

17

Pagbalik di si Bush maka siIsow ni kauman sigala...

Bilahi aku masaplag ma bihing-lumahta bi anu bey ta-anad leh ta min si

Mboh Ogos.

Hap koh tapikil nu ilu, toh.Angey mba hinang nu?

Siyan bahah pakibannal maaku? Gana-gana illing sigala

mas heka gih tasayu siga matahik da-a na min aku.

Sarang sabpakale sigala.

Sarang Mmah.Sarang....

Nabang aku, anak, minsan betehingga, pakale siga ma aku. Heka du

na sab bey ta pag beya-an kami.

Bang ma aku waktu na, beteh disiMmah Ogos. Mba na niyah tahinang ta

siddi, dikayuh kalagihan heya iti, yamaka-anad kita ngipat kadilowt-dilowtanta bi, para ma baran ta bi ru nipag lagi.

TAMMAT

Pangolloman Deyng Ma Tahik(Marine Sanctuary)

Hinang supaya pa beleng atawa paheka saga deyng makaginis-ginisan isi tahik

Ya pangolloman deyng dikayuh pataganan sagaginis-ginisan isi tahik. Mitu ni langan mag deyng atawa

mag tabba supaya maka intollo sigiya, pahekamaka paheya.

Niyah kajarihan makakapunyahan mapangolloman deyngbang saga manusiyah,kauman maka sagaparinta mag dikayuhpikilan. Magtabang-

tabang ngahinang iyan kahapan ma kamemonmanusiyah.

Saga kahapan ma pangolloman deyng:! Paheka saga deyng pasal niyah na pangintollohan

na.! Ta ayaran saga ginis-ginis kawman ma jalom tahik

beteh na sahasah atawa unas.! Pakakal heh pag usaha saga mag dedeyng.

Takaat na saga sahasah ma tahik, subey na ni pagtuyuan ni pahap. Pag paniyah ma pangollomandeyng maka paheka ginis-ginisan deyng ma tahik. Dikayuh maka pahap ma sahasah.

Saga kalagihan ni hinang supaya hap heh pagayad ma pangolloman deyng:! Ni pakesog dikayuh palhimpunan ma kawman! Pag pasampay amanat maka pag panduh ma saga

kawman pasal pag jaga maka pag ayad mapangolloman deyng

! Subey kesog tabang min saga nakurah ma parinta! Subey niyah sin atawa altah supaya hap heh pag

jaga! Sarah ma pasal pag jaga atawa pag ayad

pangolloman deyng subey ni pakay

Pagsaplag heh saga deyng maka saga ginis-ginisan isi tahik min jalom pangolloman deyng