Over de helOver de helEnkele penschetsen

Raymond R. Hausoul

OVER DE HELEnkele penschetsen

Over de helEnkele penschetsenVersie: 20.05 (juni 2020).

Dr. Raymond R. Hausoul

© 2020 Raymond R. HausoulVind de nieuwste materialen op https://raymondhausoul.be.## 43-10165-62351 ##

© 2020 –All rights reserved.No part of this publication may be reproduced or be shared in any form

without permission in writing from the autor.

Over de helEnkele penschetsen

Raymond R. Hausoul

Inhoudsopgave

1 | Inleiding......................................................................................................... 7

2 | Oudtestamentische teksten.............................................................................9

3 | Termen voor de hel......................................................................................113.1 Algemen beelden van de hel.................................................................................113.2 De Gehenna...........................................................................................................11

3.2.1 Achtergrond.................................................................................................113.2.2 Jezus over de Gehenna................................................................................12

3.3 De Hades................................................................................................................123.4 De eeuwige dood...................................................................................................12

4 | Hedendaags en toekomstig...........................................................................154.1 Geloven in hedendaagse hel.................................................................................154.2 Geloven in latere eeuwige hel..............................................................................16

5 | Omschrijvingen van de hel...........................................................................195.1 Gradaties in straf?..................................................................................................195.2 Geen evenwaardigheid van hemel en hel............................................................20

6 | Theologische modellen.................................................................................216.1 Wie is er in de hel?................................................................................................216.2 Het absolute universalisme...................................................................................226.3 Het conditionele universalisme............................................................................226.4 De conditionele onsterfelijkheid (Eeuwige vernietiging)....................................22

7 | Een oplossing voor de hel?............................................................................257.1 Twee orthodoxe groepen......................................................................................257.2 Gods liefde.............................................................................................................267.3 God verlost............................................................................................................267.4 Gods wil.................................................................................................................277.5 De betekenis van ‘eeuwig’.....................................................................................287.6 De lastering tegen de Geest...................................................................................287.7 Eeuwige pijn in de nieuwe schepping..................................................................28

8 | Moeilijkheden rondom de hel......................................................................29

8.1 Verschillende stemmen.........................................................................................298.2 De menselijke vrije keuze.....................................................................................298.3 God is een liefdevolle Vader.................................................................................29

9 | Alverzoening................................................................................................ 319.1 Inleiding................................................................................................................319.2 Geschiedenis..........................................................................................................319.3 Omschrijving van de alverzoeningsleer...............................................................329.4 Verschillende splitsingen in de alverzoeningsleer...............................................34

9.4.1 Absolute universalisme................................................................................349.4.2 Annihilationisme (vernietigingsleer)..........................................................349.4.3 Hypothetisch universalisme........................................................................34

9.5 Conclusie...............................................................................................................34

10 | Literatuurlijst.............................................................................................. 37

Over de auteurDr. Raymond R. Hausoul (1979) is predikant in Ieper enspreekt regelmatig in andere kerken. Als spreker en docentis hij met verschillende organisaties verbonden. Zijnacademisch onderzoek richt zich op de thematiek van denieuwe schepping, het koninkrijk van God en devernieuwing door Gods Geest. Raymond is gehuwd met

Belinda en beiden genieten van hun twee zonen, Adriël en Ilja.

https://raymondhausoul.be

Afkortingen van BijbelboekenGn GenesisEx ExodusLv LeviticusNm NumeriDt DeuteronomiumJz JozuaRe RechtersRt Rut1Sm 1 Samuël2Sm 2 Samuël1Kn 1 Koningen2Kn 2 Koningen1Kr 1 Kronieken2Kr 2 KroniekenEa EzraNe NehemiaEs EsterJb JobPs PsalmenSp SpreukenPr PredikerHl Hooglied

Js JesajaJr JeremiaKl KlaagliederenEz EzechiëlDn DaniëlHs HoseaJl JoelAm AmosOb ObadjaJn JonaMi MichaNa NahumHk HabakukSf SefanjaHg HaggaïZc ZachariaMl MaleachiMt MatteüsMc MarcusLc LucasJh JohannesHd Handelingen

Rm Romeinen1Ko 1 Korintiërs2Ko 2 KorintiërsGl GalatenEf EfezeFp FilippenzenKo Kolossenzen1Ts 1 Tessalonicenzen2Ts 2 Tessalonicenzen1Tm 1 Timoteüs2Tm 2 TimoteüsTt TitusFm FilemonHb HebreeënJk Jakobus1Pt 1 Petrus2Pt 2 Petrus1Jh 1 Johannes2Jh 2 Johannes3Jh 3 JohannesJd JudasOp Openbaring

Andere werkenTob TobitJud JuditTEs Ester (Grieks)1Mak1 Makkabeeën

2Mak2 MakkabeeënWijs WijsheidSir SirachBar Baruch

BJr Brief van JeremiaTDn Daniël (Grieks)Man Manasse

O V E R D E H E LINLEIDING

9

1 Inleiding

Tegenwoordig lachen velen bij de gedachte van het bestaan van eenmogelijke hel in het hiernamaals. Het beeld van de hel klinkt primitief,mystiek en achterhaald voor de moderne mens. Veelal herinnert het aanMiddeleeuwse fabels waarmee de kerk het volk schrik aanjaagde om haareigen macht te verstevigen. De Bijbel spreekt erg weinig over de eeuwigebestemming van de goddelozen. Eeuwenlang beeldde men dit onderwerpuit door een groot vuur, duivels met bokkenpoten, vorken en gillendemensen in ondraaglijke pijn.1 Speculatieve uitleggers gingen zelfs zover datze het alleen nog maar hadden over de temperatuur van de hel en hetmeubilair van de hemel.

De logische conclusie voor velen is dat we inmiddels ver na dezetijden leven en buiten het historisch onderzoek geen aandacht meerbesteden aan zulke gedateerde voorstellingen. Die reactie is voor een grootdeel begrijpelijk als we beseffen dat de kerk inderdaad de hel misbruiktevoor haar eigen voordeel en aan de mensen een wereldbeeld verkondigdewaarbij onder de aarde zich een hel bevond waarover een rode duivelregeerde die in zijn hand een driepuntige speer hield en rockmuziekachterste voren draaide om te genieten van de verborgen boodschappendie daarin zouden zitten.

In het verleden leiden vooral boeken als 1 Henoch en De Apocalypsvan Baruch tot een vertekend beeld van hetgeen de Bijbel omschreef als‘hel’. Deze fantasieën vonden hun weg naar het christendom niet zozeervia het Nieuwe Testament, maar via de zogenaamde Openbaring vanPetrus. We zullen veel hel-tradities moeten vergeten, voor we weer deboodschap kunnen verstaan die in deze beelden en uitdrukkingen ligtopgesloten. In dit werk staan we bewust stil bij hetgeen we vanuit deBijbelse openbaring mogen ontdekken over de hel.

1 Hendrik Berkhof, Gegronde verwachting: Schets van een christelijke toekomstleer (Nijkerk: Callenbach, 1967), 53.

O V E R D E H E LTERMEN VOOR DE HEL

11

2 Termen voor de hel

Het valt op dat het Oude Testament geen duidelijke omschrijvingkent van een strafplaats. Pas in het Nieuwe Testament komt de thematiekvan de hel naar voren. Vuur laat dan denken aan het ondergaan van detoren van God; de buitenste duisternis is het teken van het door Godverlaten zijn; in het buiten zijn komt de uitsluiting van de gemeenschapmet God en zijn volk tot uitdrukking (Op22:15). We willen benadrukkendat het thema van de verdoemenis niet in de Bijbel losgekoppeld wordtvan het grotere geheel.

We mogen het thema niet uitlichten van wat God gesproken heeftover zijn genade, liefde, barmhartigheid en gerechtigheid. De boodschapvan de hel moet in het licht van het kruis vernomen worden.1 Daardoorkrijgt het evangelie zijn volle betekenis in het licht van het recht, hetoordeel en het gerecht.2 God openbaart zijn gerechtigheid niet enkel doorde verlossing, maar ook door de verdoemenis van mensen.3 Vandaar is erhet evangelie van de Zoon van God, Jezus, die ons verlost van de komendetoorn (1Ts1:10).

2.1 GehennaDe term ‘hel’ is in de meeste gevallen de vertaling van het Griekse

γέεννα, de gehenna. Het is opvallend dat het Nieuwe Testament slechtstwaalf keer spreekt over de Gehenna. Met uitzondering van één keer,gebeurt dat telkens door de Heer Jezus. De ene uitzondering hierop vindenwe in Jk3:6: ‘Onze tong is net zo’n vlam: een wereld van onrecht, die onzelichaamsdelen in brand steekt. Want hij besmet het hele lichaam, hijsteekt het rad van het leven in brand, met vuur uit de Gehenna.’

In de elf uitspraken die Jezus over de hel doet, gebruikt Hij een grotehoeveelheid gemengde beelden en metaforen om de reële ervaringen enconsequenties te beschrijven van de persoon die Gods goedheid afwijst.Het zijn deze beelden die onder woorden proberen te brengen wat nietonder woorden te brengen valt.

Het begrip ‘gehenna’ (γέεννα) verwees oorspronkelijk naar het ‘dalvan Hinnom’ in het zuiden van Jeruzalem. De profeet Jeremia noemt dit

1 Jan van Genderen and Willem H. Velema, Beknopte Gereformeerde Dogmatiek (Kampen: Kok, 1992), 790.2 W. Kremer, Priesterlijke prediking (1976), 137.3 Paul Tillich, Systematic Theology 2: Existence and the Christ (Chicago: University, 1957), 37.

12

gebied het lijkendal (31:40). In dit dal bracht het volk Israël in deoudtestamentische dagen van Achaz en Manasse gruwelijke kinderoffersaan de afgod Moloch (2Kn16:3; 21:6; 2Kr33:6; Jr7:31). Rondom de tijd vanhet Nieuwe Testament diende de dal van Hinnom als vuilstortplaats.Continue was er vuur aanwezig om al het afval van de bewoners teverbranden. Het was een plaats van stank, verbranding en ontbinding.Jezus noemt de farizeeën en Bijbelgeleerden een addergebroed dat het volkmisleidt (Mt23:33). Concreet zegt Hij daarmee dat zij thuishoren bij hetgrof vuil in de Gehenna of nog krasser: in de vuilverbranding.

De Heer sluit hierbij aan bij de joodse gedachte dat in dit dal vanHinnom eenmaal het oordeel zou plaatsvinden. Meteen na dat oordeel zouvolgens de joden een vuurzee zich onder het dal openen om de goddelozente verslinden. Het Nieuwe Testament beschrijft de γέεννα zodoende als de‘vurige oven’ (Mt13:42) en de ‘poel van vuur’ (Op20:14).

2.2 HadesDoordat niet alleen gehenna (γέεννα), maar ook hades () met ‘hel’

wordt vertaald, besteden we aan beiden aandacht. De vertaling van hadesmet ‘hel’ is echter onnauwkeurig. De Statenvertaling gaf hiertoe de aanzetdoor het Hebreeuwse sheool (in het Grieks hades) met ‘hel’ te vertalen.Zowel sheól als hades wijzen op de algemene verzamelplaats van dedoden. Hades is daarom beter te vertalen met ‘dodenrijk’ (zo NBG) engehenna met ‘hel’.

Het ‘dodenrijk’ (hades) is een soort wachtkamer (behalve inHd2:27,31), waar de zielen van de goddelozen zich na hun lichamelijkedood bevinden in afwachting van de opstanding. We zien dit in hetNieuwe Testament het duidelijkst in de parabel van Jezus over de rijkeman en de arme Lazarus (Lc16:23). Vanwege de toekomstige opstandingkent de hades slechts een tijdelijke functie. Bij het laatste oordeel geeft zijhaar inwoners over om geoordeeld te worden (Op20:13).

2.3 Eeuwige doodPaul Tillich noemt de term ‘eeuwige dood’ een tegenstrijdigheid in

zichzelf. Wat eeuwig blijft is immers hetgeen dat eeuwig leeft. Wat eindigtis hetgeen dat sterft.4 Het begrip ‘eeuwige dood’ wijst om die reden eropdat iets weggetrokken wordt uit de zegen van de eeuwigheid. Hetgeen de

4 Paul Tillich, Systematic Theology 3: Life and the Spirit, History and the Kingdom of God (Chicago: University,1963), 442.

O V E R D E H E LEEUWIGE DOOD

13

eeuwigheid voor de schepping in petto heeft, komt hetgeen datonderworpen is aan de eeuwige dood niet toe. De schepping blijftonderworpen aan de vergankelijkheid.5

5 Ibid.

O V E R D E H E LHEDENDAAGS EN TOEKOMSTIG

15

3 Hedendaags en toekomstig

3.1 Geloven in hedendaagse helGeloven in een hel op deze huidige aarde is niet vanzelfsprekend voor

menig christenen. Toch is dit een belangrijk onderwerp in de christelijkegeloofswandel. We mogen onze ogen niet sluiten voor de helse pijn die nual op deze gevallen aarde aanwezig is. Rob Bell schrijft:1

‘Als mensen mij zeggen dat ze niet in een hel geloven en hetwoord “zonden” niet fijn vinden, reageer ik hierop met de vraag:“Zat je ooit samen en sprak je ooit met een gezin dat net vernamdat hun kind werd misbruikt? Meerdere keren? Gedurendemeerdere jaren? Door een familielid?”’

Wat er op dat ogenblik in de harten van deze mensen omgaat isonvoorstelbaar en niet meer onder woorden te brengen. Als Jezus in deBergrede zijn koninklijke grondwetten uitspreekt, gebruikt Hij eensoortgelijke beeldspraak als Hij zegt: ‘Jullie hebben gehoord dat gezegdwerd: “Pleeg geen overspel.” En Ik zeg zelfs: iedereen die naar een vrouwkijkt en haar begeert, heeft in zijn hart al overspel met haar gepleegd. Alsje rechteroog je op de verkeerde weg brengt, ruk het dan uit en werp hetweg. Je kunt immers beter een van je lichaamsdelen verliezen dan dat heelje lichaam in de Gehenna geworpen wordt’ (Mt5:27-29). Wie ooitmeemaakte dat zijn levenspartner gedurende langere tijd een affaire hadmet een andere partner, kent de gruwelijke pijn die dit met zich teweegbrengt. Hij realiseert zich wat dit betekent voor het huwelijk, de kinderen,de financiële zekerheid, de vrienden en de toekomst. Je ziet de veleconcentrische cirkels ontstaan rondom deze keuze van de partner. Op datogenblik klinkt de symbolische uitspraak dat het voor de overspeligepartner beter was dat hem of haar het rechteroog was uitgerukt minderdrastisch. Het uitrukken van het oog zou in vele gevallen zelfs een beterekeus zijn geweest dan het plegen van overspel.2

1 Rob Bell, Love Wins: A Book About Heaven, Hell, and the Fate of Every Person Who Ever Lived, ExtendedEdition. (New York: Collins, 2012), 72.

2 Ibid., 73.

16

Er is een hel vandaag al op aarde en er is een hel in het hiernamaals.Jezus onderwijst zijn volgelingen dat ze beiden serieus moeten nemen.Zijn volgelingen mogen nu al getuigen zijn in deze schepping van denieuwe schepping die aanbreekt als de Messias terugkeert. In zijnuitspraken over de Gehenna staat zodoende vooral de praktischelevenswandel van de mensen centraal. De Heer geeft zich niet tevreden alsiemand enkel cognitieve kennis over Hem heeft. Hij verlangt ernaar datzijn koninklijke grondwetten handen en voeten krijgen in deze schepping,zodat de mensen een glimp van het licht van de komende eeuw mogenzien. Vanuit dat perspectief is het begrijpbaar waarom de Heer Jezus tot dereligieuzen van zijn tijd erover spreekt dat ook hun slechte dadenconsequenties met zich mee brengen. Samen met alle andere mensendienen ook zij niet enkel te spreken en schrijven over God, maar zijnliefde te openbaren in deze schepping.

3.2 Geloven in latere eeuwige helIn de Bijbel is er naast het eeuwige leven sprake van de eeuwige straf.

Deze eeuwige straf duidt het christendom vanouds aan met de term ‘hel’.In 1215nC is uitgesproken, dat het uitloopt op de eeuwige heerlijkheid metChristus of het samen met de duivel voor altijd gestraft worden.3 Aan heteinde staat de hemel of de hel.

Menig boek ontkent het bestaan van de hel en velen denken dat hetonbarmhartig en wreed is te geloven in een eeuwige hel. De hel wordtgezien als een kwade fabel die de mensheid in het verleden bedacht heeftom anderen onder hun macht te plaatsen. Menig predikant is er dan ook inhet verleden al op gewezen dat hij beter kan preken over de hemel danover de hel, omdat dat meer spreekt over de liefde van God. Hoe kan eengoede liefdevolle God de mensen grillen die Hij naar zijn evenbeeld heeftgeschapen? Maar het is juist God de Zoon die in de Bijbel het meestespreekt over de hel. Dertien keer komt de hel bij Hem aan bod (vgl.Mt10:28; 13:40-42; Mc9:43-44), terwijl de hemel slechts één keer wordtgenoemd (Jh14:1-3). Het zou vandaar vreselijk arrogant zijn om aan hetthema van de hel voorbij te willen gaan. Daarvoor lijkt ons het thema inde Bijbel een te belangrijke plaats in beslag te nemen.

C.S. Lewis schrijft in zijn boek The Problem of Pain dat er geendogma is dat hij liever zou willen verwijderen dan de leer van de hel. Maar

3 Heinrich J.D. Denzinger and Peter Hünermann, Enchiridion Symbolorum: Kompendium derGlaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen (Freiburg: Herder, 2009), 801.

O V E R D E H E LGELOVEN IN LATERE EEUWIGE HEL

17

hij beseft dat dit niet in zijn macht ligt en erkent dat het Bijbelse dogmavan de hel niet gebroken kan worden.4

Als we meer inzicht zouden hebben in ons eigen hart en in het hartvan God, zouden we onherroepelijk erkennen dat het pure genade is datGod mensen in de hemel toelaat. En als we meer inzicht erin zoudenhebben wat het betekent om verwijderd te zijn van het aangezicht Gods,zouden we niemand toewensen: ‘Loop naar de hel!’ God wilde dat demensen niet naar de hel gingen, zodat hij daarvoor een enorm hoge prijsaan het kruis van Golgotha betaalde.

De leer van de hel is in het verleden vaak te pas en te onpas gebruikt.We denken aan de kerkvader Tertullianus die zijn vervolgdemedechristenen troostte met de gedachte dat zij straks hun vervolgerszullen zien branden.5

4 C.S. Lewis, The Problem of Pain (New York:Macmillan, 1962), 118.5 Tertullianus, De spectaculis XXX.

O V E R D E H E LOMSCHRIJVINGEN VAN DE HEL

19

4 Omschrijvingen van de hel

Terwijl fysieke straffen met verslindend vuur en onuitstaanbaar ijs uiteen tijd komen waarin in het spreken over de hel krachtig gebruik werdgemaakt van een pedagogisch, oriëntaals overdrijvende taal, gebruikenhedendaagse uitleggers eerder in hun spreken over de hel omschrijvingenals verwijdering van God en de verwijdering van de liefde. De oudestraffen die vroeger aan bod kwamen, verstommen op de achtergrond vanhet christelijke spreken over de hel. De hel is uiteindelijk niet meer deplaats waar God de mens straft, maar de plaats waar de mens persoonlijk inzijn vrijheid voor kiest.

Veelal wordt er tegenwoordig voor gekozen om de hel de benamingsjeol, tartarus of gehenna te geven, om daardoor het beeld van de hel teverzachten. Maar vooral bij Mt wordt ons de hel voorgesteld als een plaatsvan geween en tandengeknars (Mt8:12; 13:42,50; 22:13; 24:51; 25:30),terwijl hij ook nog drie keer spreekt over een ‘eeuwig vuur’ (18:8;25:41,46). Paulus spreekt voornamelijk over het ‘eeuwig verderf’ voor devervolgers van de gemeente (2Ts1:9; vgl. 1Ts2:16).

Het moet voor iedereen duidelijk zijn dat de beschrijvingen van dehel in het Nieuwe Testament beelden zijn. Vuur en duisternis bijvoorbeeldsluiten elkaar in letterlijke zin uit. Het eerste beeld waarmee de Here Jezusde hel beschrijft is ‘de buitenste duisternis’ (Mt8:12; 22:13; 25:30).Duisternis wil zeggen: uitgesloten van het licht van God. Het spreekt dusover een plaats, waar de laatste band met God is doorgesneden. Hetzelfdewil de apostel Johannes duidelijk maken als hij in het boek Openbaringover de hel spreekt als ‘de tweede dood’ (Op2:11; 20:6; 20:14; 21:8).

In latere tijden is de wereld overspoeld geweest met allerlei detailsover de hel. Veel van hetgeen gezegd werd daarvan vinden we al terug inhet apocriefe boek Openbaring van Petrus.

4.1 Gradaties in straf?Hoewel de hel een eeuwige straf is bestaan er gradaties in het lijden. 1

We vinden ondersteuning voor deze gedachte in Mt11:21-22 waar de HeerJezus zegt:

1 Vgl. William P. Nicholson, God’s Hell: And Other Addresses (London: Marshall, Morgan & Scott, 1900), 94.

20

‘Wee u, Chorasin, wee u, Betsaïda! Want indien in Tyrus enSidon die krachten waren geschied, welke in u geschied zijn,reeds lang zouden zij zich in zak en as bekeerd hebben. Doch ikzeg u, het zal voor Tyrus en Sidon dragelijker zijn in de dag desoordeels dan voor u.’

Tyrus en Sidon ontvangen een lichtere straf. De reden daarvoor is:hoe groter onze kennis, hoe groter onze verantwoordelijkheid tegenoverGod. Een lichtere straf dus voor Tyrus en Sidon omdat zij mindermogelijkheden hebben gehad dan de steden ten noorden van het meer vanGalilea. Een volgend woord van de Heer Jezus over verschil in straf vindenwe in Mattheüs 23:14: ‘Wee u schriftgeleerden en farizeeën, gijhuichelaars, want gij eet de huizen der weduwen op, terwijl gij voor deschijn lange gebeden uitspreekt. Daarom zult gij zwaarder oordeelontvangen.’ Een zwaardere straf dus voor hen die willens en wetensverkeerd gehandeld hebben. We zien hier dat er een relatie bestaat tussende kennis die men heeft van Gods openbaring en de zwaarte van de strafdie men ontvangt. Ook Paulus weet van gradaties in het oordeel als hijzegt in Romeinen 2:5-6: ‘Met uw botte en onboetvaardige gezindheidstapelt gij voor uzelf een kapitaal van toorn op tegen de dag van de toorn,wanneer Gods rechtvaardig oordeel openbaar zal worden. Hij zal een iedervergelden naar zijn werken.’ Samenvattend moeten we zeggen dat zij dieverloren gaan geoordeeld zullen worden naar hun werken (Rm2:6;2Ko11:15; 2Tm4:14; Op20:12,13; 22:12) en dat dit betekent dat een iedereen verschillende straf ontvangt, gebaseerd op de mogelijkheden enonmogelijkheden die hij in dit leven heeft gehad.

4.2 Geen evenwaardigheid van hemel en helTe vaak denken christenen dat de Bijbelse eschatologie de hemel en

de hel presenteert als twee evenwaardige mogelijkheden van elkaar. Dat isniet het geval als we zien met welke grootheid de Bijbel spreekt over hetgezegende hiernamaals dat de rechtvaardigen wacht. De hel verdient diegrootheid niet in de Bijbel en krijgt zelfs een ‘nevenrol’ in dat opzicht.2

Hemel en hel zijn daardoor geen twee gelijken die naast elkaar staan. Inhet centrum van de Bijbelse verkondiging staat het koninkrijk God, zoalszich dat voltooid in de nieuwe schepping. Helemaal aan de rand van die

2 Karl Rahner, “Theologische Prinzipien der Hermeneutik eschatologischer Aussagen,” in Schriften zur Theologie,ed. Karl Rahner, vol. 4 (Einsiedeln: Benziger, 1960), 421–422.

O V E R D E H E LGEEN EVENWAARDIGHEID VAN HEMEL EN HEL

21

verkondiging staan de opmerkingen over hetgeen hen te wachten staat diezich niet onderwerpen aan Gods gezag.

O V E R D E H E LTHEOLOGISCHE MODELLEN

23

5 Theologische modellen

5.1 Wie is er in de hel?Het lijkt onvoorstelbaar te suggereren dat van al de biljoenen mensen

die tot op vandaag leefden er slechts een klein percentage gered wordt vande hel. Toch is dat hetgeen dat veel christenen, waaronder ook dekerkvader Aurelius Augustinus (354-430), denken.1

Evangelischen benadrukken dat de vraag of iemand wel of niet in dehel is er vanaf hangt hoe iemand reageerde op de Heer Jezus. God houdthiermee in zijn rechtvaardigheid rekening met de levensweg van depersoon. Als iemand Jezus verwerpt doordat het leven van de christenendie hij kent geen getuigenis voor hem, zal God rekening hiermee houden.Renée Altson schrijft aan het begin van haar boek:2

‘Ik groeide op in een huis van misbruik. Een groot deel van mijnmisbruik gebeurde spiritueel. En als ik zeg ‘spiritueel’ doel ikniet op New Age, esoterische willekeurig gemompel van eenhalve-Wicca of hippie-ouders [...] Ik bedoel dat mijn vader mijverkrachte terwijl hij het Onze Vader citeerde. Ik bedoel datmijn vader mij lastig viel terwijl hij christelijke lofliederen zong.’

Een van de grootste moeilijkheden om zich toe te vertrouwen aan deHeer Jezus is tegenwoordig het falende getuigenis van de discipelen.Doordat een zondige levenswandel gepaard kan gaan met het getuigenisvan de Heer Jezus krijgen ongelovigen dikwijls een onjuist beeld van God.Zij verwerpen dan die God, die de trouwe volgelingen van Jezus eveneenszouden verwerpen.

Lewis zegt dat de hel bewoond is door mensen tot wie God na veelgeduld te hebben gehad zegt: ‘Uw wil geschiedde’.3 Het zijn mensen die totGod spraken: ‘Ga weg en laat me met rust!’.

Daarom steunt het Nieuwe Testament niet de gedachte dat deverwerping als een bom in het bestaan valt; ze is er veeleer de rijpe vrucht

1 Aurelius Augustinus, De stad van God [De Civitate Dei], trans. Gerard Wijdeveld (Amsterdam: Ambo, 2014),XXI.21.

2 Renee N. Altson, Stumbling Toward Faith (Grand Rapids: Zondervan, 2004), 12–13.3 C.S. Lewis, De grote scheiding (Amsterdam, z.j.), 80; The Problem of Pain (New York:Macmillan, 1962), 127-128.

24

van. Voor hen zal de toekomst geen toekomst meer zijn, maar eenonvruchtbaar terugstaren op moedwillig gemiste kansen. Een wanhopiggeknaagd en verteerd worden omdat men de zin van het leven niet heeftwillen verstaan.

5.2 Het (absolute) en conditionele universalismeHet absolute universalisme stelt dat werkelijk alles wat God schiep in

de eeuwigheid verlost wordt. Traditioneel is deze leer verbonden met denaam van Origenes (185-254). Alle schepselen, inclusief de duivel en degevallen engelen, zullen zich in de toekomst tot God bekeren.

Anderen vonden dat de machten van het kwaad zich nooit tot Godzullen bekeren. Zij kozen daarom niet voor een ‘absoluut universalisme’,maar voor het algemene universalisme.

Volgens het conditionele of hypothetische universalisme blijft er ookna de dood nog de mogelijkheid om zich tot God te keren. Elk mens heefthet dus in zijn eigen hand om te kiezen voor een eeuwige of tijdelijke hel.De mogelijkheid om zich voor God te buigen en de eigen fouten in te zienblijft echter tot in alle eeuwigheid open. Of schepsels daar ook gebruik vanmaken is niet bekend. Er kan daarom geen sprake zijn van een algemeenuniversalisme.

O V E R D E H E LEEN OPLOSSING VOOR DE HEL?

25

6 Een oplossing voor de hel?

6.1 Twee orthodoxe groepenIn de kerkgeschiedenis hoopten en geloofden christenen dat de hel

tijdelijk zou zijn. God zou in zijn liefde de straf in de hel beperken. Hij zouuiteindelijk alle mensen redden en opnemen in zijn eeuwige koninkrijk.Liefde zou het winnen van alle kwaad. Gods liefde zou een veranderingteweeg brengen in de harten van alle grote misdadigers en dictators uit dewereldgeschiedenis. Niet alleen de christenen maar ook een Adolf Hitleren Jozef Stalin zouden zich dan laten winnen voor de Heer.

Het spreken over een eeuwige hel lag daardoor onder vuur.Uiteindelijk zou God een oplossing aanbieden aan wie in de hel gruwelijkepijn leed. Wie sympathie had voor een tijdelijke hel ontkende daarmeeniet het bestaan van de hel of het oordeel. Er was enkel de wens aanwezigdat het oordeel niet voor eeuwig zou zijn.

Deze wens van een alverzoening is steeds toegenomen. Als bekendepersonen, die met deze opvatting zijn te verbinden, gelden: AdamantiusOrigenes (184–253), Gregorius van Nyssa, Thomas van Aquino, SörenKierkegaard, Henri de Lubac, Friedrich Schleiermacher, PhilipKohnstamm, Joseph Ratzinger, Hans Urs von Balthasar, Karl Barth, KarlRahner en Jürgen Moltmann.1

Voor hen was het moeilijk voor te stellen dat een groot deel van demensheid voor eeuwig gescheiden van God zou voortleven? De Rooms-katholieke theoloog Karl Rahner stelt dat het onzeker is of deheilsgeschiedenis voor sommige mensen in onheilsgeschiedenis eindigt.2

We mogen er niet meer, zoals onze christelijke voorvaderen,koudbloedig mee rekenen en er ons theologisch zeker bij voelen

1 Adamantius Origenes, De Basis: Onderzoek naar de fundamenten van geloof en wereld [De Principiis] , trans.Freerk J. Berghuis, Damon (Budel: Damon, 2009), II.10; III.6; Karl Barth, Die Lehre von Gott 2, Die kirchlicheDogmatik 2.2 (Zollikon-Zürich: Evangelischer Verlag, 1942), 350–351,385,462; Die Lehre von der Versöhnung 1,Die kirchliche Dogmatik 4.1 (Zollikon-Zürich: Evangelischer Verlag, 1953), 326; Die Lehre von der Versöhnung3.1, Die kirchliche Dogmatik 4.3.1 (Zollikon-Zürich: Evangelischer Verlag, 1959), 550–551; Philipp A. Kohnstamm,De heilige: Proeve van een christelijke geloofsleer voor dezen tijd (Haarlem: Willink, 1931), 390–403; Friedrich E.Schleiermacher, Der christliche Glaube nach den Grundsäzen der evangelischen Kirche im Zusammenhangedargestellt (Halle an der Saale: Hendel, 1897), 474.

2 Karl Rahner, Grundkurs des Glaubens: Einführung in den Begriff des Christentums, 10th ed. (Freiburg: Herder,1976), 418.

26

dat het uiteindelijke blijvende resultaat van dewereldgeschiedenis voor het grootste deel in de eeuwige helbestaat.3

Tegelijk beseft Rahner dat de uitspraken van Jezus over hel en oordeelwijzen op een eeuwig verloren gaan.4

Hendrik Berkhof noteerde eveneens:

De duisternis van verwerping en godverlatenheid kan en magniet weggeredeneerd worden, maar kan en mag evenminvereeuwigd worden. In Gods naam hopen wij, dat de hel eenlouteringsweg zal zijn.5

Bestaat er werkelijk geen redding meer voor hen uit deze helse smart?Bleef de hel voor eeuwig een open wond in de nieuwe schepping? Is hetniet mogelijk dat zelfs de hardnekkigste mens zich laat louteren?

Anderen hadden moeite met troostrijke geloofsuitspraken dat de heltijdelijk was. Ondanks dat een eeuwige hel moeilijk voorstelbaar was, koneen mens dit toch niet in vraag stellen. Ook Gods omgang met de mens inde hof van Eden, zijn omgang met de Kanaänieten, zijn omgang met hetlijden, en vele andere thema’s waren en zijn moeilijk in relatie te brengenmet Gods liefde voor de mens. De verbondenheid met de algemene uitlegvan de hel in de Bijbel, bracht deze mensen er toe om de verkondiging vaneen uitweg uit de eeuwige hel in vraag te stellen.

Het geloof in een tijdelijke hel zou ook de keuze voor God overbodigmaken. Hendrik Berkhof denkt dat deze leer ook zorgeloze en goddelozemensen schept.6

Bij de voorvechters van deze benadering hoorden bekende namen alsAurelius Augustinus. De Geloofsbelijdenis van Athanasius stelt:

En die het goede gedaan hebben zullen in het eeuwige levengaan, maar die het kwade gedaan hebben in het eeuwige vuur.

3 Karl Rahner, “Vergessene Anstöße dogmatischer Art des II. Vatikanischen Konzils,” in Schriften zur Theologie, ed.Karl Rahner, vol. 16 (Einsiedeln: Benziger, 1984), 139–140.

4 Rahner, Grundkurs, 426.5 Hendrik Berkhof, Christelijk geloof: Een inleiding tot de geloofsleer, 7th ed. (Nijkerk: Callenbach, 1993), 519.6 Hendrik Berkhof, Gegronde verwachting: Schets van een christelijke toekomstleer (Nijkerk: Callenbach, 1967), 66.

O V E R D E H E LTWEE ORTHODOXE GROEPEN

27

Dit is het algemeen geloof. Wie dit niet oprecht en standvastiggelooft, kan niet behouden worden.

Het concilie van Constantinopel (543) keerde zich eveneens tegen deopvattingen van hen die het geloof in een tijdelijke hel wildenonderbouwen.7 En Dante Alighieri stelde zich boven de ingang van de helhet opschrift voor: ‘Laat alle hoop varen, jij die hier binnentreedt’.8

Wolfhart Pannenberg schrijft: ‘Vanuit de duidelijkenieuwtestamentische uitspraken over dit thema kan de mogelijkheid vaneen eeuwige verdoemenis niet worden uitgesloten.’9

Waar de Bijbel helder was diende de verkondigers ook helder te zijn.Matthias Remenyi schrijft vandaar:

Hoop op een eschatologische redding van alle mensen: ‘ja’ –Onderwijs erover: ‘nee’. Hoop: ‘ja’, omdat Christus voor allen isgestorven. Onderwijs: ‘nee’, omdat geen theologische uitspraakkan en mag vooruitgelopen op de vrije ontmoeting van God enmens in het oordeel.10

Joseph Prince keert eveneens zeer scherp tegen de leer van eenalverzoening:11

Er is geen genade zonder Jezus. Het onderwijs van ‘universeleredding’ is een leugen die Jezus onteert en zijn kruisdoodontkent! Ware genade maakt Jezus altijd [tot] het middelpuntvan alles. Het draait allemaal om Jezus!’

Tot heden erkennen deze groepen dat het Bijbelse getuigenis voor eenuiteindelijke redding van alle mensen geen heldere weg biedt. Wel blijfthet verlangen dat God een oplossing voor de hel zal vinden. Dat verlangenis begrijpelijk. Dit hoofdstuk plaatst de argumenten van deze twee groepennaast elkaar.

7 Zie verder: Heinrich J.D. Denzinger and Peter Hünermann, Enchiridion Symbolorum: Kompendium derGlaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen (Freiburg: Herder, 2009), 72, 76, 801, 858, 1351.

8 Dante Alighieri, De Goddelijke Komedie, trans. van Dooren Frans (Baarn: Ambo, 1987), III.9.9 Wolfhart Pannenberg, Systematische Theologie, vol. 3 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1993), 667.10 Matthias Remenyi, “Hoffnung, Tod und Auferstehung,” Zeitschrift für katholische Theologie 129, no. 1 (2007): 95.11 Joseph Prince, Bestemd voor overwinning : leven vanuit de overvloedige genade van God  (Roermond: Dunamis,

2008), 46.

28

6.2 Gods karakterDe Godsleer is erg bepalend voor de toekomstleer. Veel reflecties over

de tijdelijkheid van de hel zijn daardoor verbonden met de vraag: ‘Wie isGod?’ In het NT is daarbij vooral het plan van God met deze scheppingverbonden met de verlossing en het oordeel. Wie zich tegen het plan vanGod verzet, komt in het oordeel. Wie ermee instemt, wordt gered.

6.2.1 Gods liefde en gerechtigheidIn de huidige tijd zijn we er getuige van dat de trouw van God het

telkens weer opneemt tegen de ontrouw van de mensen. Gods genade kentvoor verloren mensen geen grenzen en Gods liefde wint het van demenselijke haat. Velen vermoeden dat dit karakter van God ook in detoekomst aanwezig is. God haat de zonde en het kwaad. Hij houdt van demens. Als God de Vader is van alle mensen, dan is de hel eenonmogelijkheid. Bij dit spreken over God is het moeilijk te geloven in eeneeuwige pijn voor de ongelovigen. Een vader zou er namelijk alles voorover hebben om zijn kind aan het lijden te laten ontkomen. JürgenMoltmann acht het onmogelijk zich de hel voor te stellen als een eeuwigconcentratiekamp waar geen verlossing mogelijk is.12

Maar kunnen we zeggen dat God de Vader is van alle mensen?Nicholson schrijft:

God heeft en zal nooit een van zijn kinderen in de hel hebben. ...God de Vader heeft een thuis voor zijn kinderen, net zoals deduivel een thuis voor zijn kinderen zal hebben.13

Ben Wentsel roept er verder toe op om Gods gerechtigheid, liefde engenade niet met onze menselijke maatstaven te gaan meten.14 God is ververheven boven de mens en bevat een heilige rechtvaardigheid, heiligeliefde en heilige genade. Het gevaar bestaat inderdaad dat in de leefwereldvan de geëmancipeerde Europeaan de genade en liefde van God meerdominant aanwezig zijn dan de rechtvaardigheid van God. Dit was andersin de tijd van Origenes. Zijn keuze voor de alverzoening is bepaald doorGods absolute soevereiniteit. Niets ontkomt aan de keuze die God maakt.

12 Jürgen Moltmann, “The Logic of Hell,” in God Will Be All in All: The Eschatology of Jürgen Moltmann, ed. RichardBauckham (Edinburgh: T&T Clark, 1999), 44.

13 William P. Nicholson, God’s Hell: And Other Addresses (London: Marshall, Morgan & Scott, 1900), 39–40.14 Ben Wentsel, God en mens verzoend: Incarnatie, verzoening, koninkrijk van God, vol. 3b, Dogmatiek (Kampen:

Kok, 1991), 673–677.

O V E R D E H E LGODS KARAKTER

29

Hiermee reageert Origenes op de leer dat uiteindelijk niet Gods wil maarde wil van de satan en zijn navolgers met de mensen gebeurt.

In het spreken over Gods liefde dienen we er bovendien voor tewaken dat het niet zomaar ‘ongelovigen’ zijn die verloren gaan. Het gaatom ‘goddelozen’ die er bewust voor kiezen om dat wat zij van God tijdenshun leven zagen aan de kant te zetten.

De schreeuw van de slachtoffers tot God om recht te doen aan hunleven mag daardoor niet worden vergeten bij alle nadruk op Gods liefde.Die schreeuw om recht klinkt in de geschiedenis uit de mond van veelmensen die lijden. Er is een oordelende straf nodig voor beulen entirannen.15 Ook in de Bijbel komen we die schreeuw naar recht diversekeren tegen. Daarin blijkt God rechtvaardig en liefdevol te zijn.

In het kruis zien we niet alleen een God die sympathiseert met al hetlijden van de wereld en dat draagt. We zien daar vooral een God diegekwetste liefde is en vanuit die liefde het onmogelijke doet: vergeven enzichzelf geven. Het helpt hierbij ook te bedenken dat geen mens die Godoprecht zocht verloren gaat. Ze zegt Petrus:

In waarheid merk ik dat er bij God geen aanzien des persoons is,maar dat in ieder volk degene die Hem vreest en gerechtigheidwerkt, Hem aangenaam is (Hd10:34-35; vgl. Rm2:6-7,10).

De hel is niet voor de oprechte ware zoekers. Ze is er voor degoddelozen die zich vastklampen aan het kwaad en het zoeken niet nodigvinden of menen het buiten God te vinden.

De hel is daardoor de plaats van Gods gekrenkte liefde. Wanneer Godin Christus zo tot het uiterste is gegaan in zijn liefde, ‘hoe zullen we danontkomen, indien wij geen ernst maken met zulk een heil?’ (vgl. Hb2:3).God is en blijft eeuwig verongelijkt over mensen die Hem en zijn Zoon zohartgrondig hebben afgewezen’. Als iemand die liefde afwijst, kan hij nietmeer zeggen dat een hel in strijd is met Gods liefde. Want de hel is er juistdoordat hij die liefde verworpen heeft. Serieuzer kan God zijn liefde nietnemen.16 De hoogste openbaring van Gods liefde heeft dus plaatsgevondenin Hem die al de liefde en goedheid van God belichaamt: Jezus. Juist Jezuszelf heeft meermalen gewaarschuwd voor de eeuwige straf.

15 A. (Bram) van de Beek, God doet recht: Eschatologie als christologie, Spreken over God 2.1 (Zoetermeer: Meinema,2008), 278.

16 Jan Hoek, Hoop op God: Eschatologische verwachting (Zoetermeer: Boekencentrum, 2004), 257.

30

6.2.2 Gods rechtvaardigheidEen eeuwige straf lijkt in strijd te staan met de rechtvaardigheid van

God. Ze staat niet in verhouding tot de beperktheid van de zonden die demens in zijn korte leven deed. Toch is zonde geen zwakheid of tijdelijkeonvolmaaktheid die vanzelf vervaagt of verdwijnt. Niet de tijdelijkheidvan de zonde vormt de maatstaf, maar de zonde zelf. Een zonde kan demens generaties lang vervolgen (vgl. David).

De tijdsduur van een straf wordt niet bepaald door de tijdsduur van dezonde, maar door de ernst ervan. Wie in één minuut een medemensvermoordt, kan levenslang krijgen. De goddeloze wordt niet veroordeeldomdat hij wel eens uit de koekjestrommel snoepte, maar omdat zijn heleleven rebellie tegen God was. Op welke basis zou God een tijdelijke strafopleggen? Om in de eeuwigheid in Gods koninkrijk te verblijven is eenverandering die enkel gebeurt door de Geest en de keuze van de mens.

Gods gerechtigheid uit zich in het oordeel doordat de een veel en deander weinige slagen krijgt (Lc12:47-48).

6.2.3 Gods heiligheidEen eeuwige straf lijkt in tegenspraak te staan met Gods heiligheid. Bij

het geloof in een eeuwige hel staat God het toe dat de goddeloze mensentot in alle eeuwigheid verder tegen God blijven zondigen.

6.2.4 Gods alwetendheidGod weet dat de eeuwige straf in hel geen verandering teweeg brengt.

De hel is daardoor van geen nut voor de mens. Toch mogen we de eeuwigestraf niet als opvoeding zien. Ook in onze rechtspraak zijn straffen nooitenkel opvoeding. Het gaat ook om vergelding. In het leven op aardediende Gods tucht als opvoeding. Aan die opvoeding komt een einde. Danblijft slechts de vergelding over.

6.2.5 Gods almachtigheidHoewel God almachtig is en elk mens kan dwingen dat te doen wat

Hij wil, geeft God de mens een eigen wil. Karl Rahner wijst er op dat dehel nodig is om recht te doen aan de absolute beslissingsvrijheid die Godde mens geeft.17 Voor de verantwoordelijkheid van de mens heeft Godrespect. Tegelijk keert Rahner zich ook tegen dit idee:

17 Rahner, Grundkurs, 426.

O V E R D E H E LGODS KARAKTER

31

Van de soevereine en vrije God mag niemand zeggen dat Hijnoodgedwongen een hel nodig heeft, om de beslissingsvrijheidvan de mens en het openbaren van Gods gerechtigheid te latenvoortbestaan.18

Juist de goddelozen zullen echter luid protesteren tegen het idee vaneen God die hen tegen hun wil dwingt het goede te doen.

6.2.6 De verhevenheid van de mensEen eeuwige straf lijkt in strijd met de verhevenheid van de mens als

beelddrager van God. Zij veronderstelt dat de mens zich onder de strafvoortdurend zou verharden en zich nooit voor God zou verootmoedigen.Dat is in strijd met Gods liefde.

Welke goddeloze zou echter accepteren dat God voor hem uitmaaktwat het beste voor hem is? Tegelijk is het mogelijk dat Gods liefde voor demens zo groot is dat als de mens zegt ‘mijn wil geschiedde’, God daarmeeinstemt. De hel is niet alleen vergelding, maar ook een optie voor mensenom niet bij God te moeten zijn. Clive Lewis betoogt dat er uiteindelijkmaar twee soorten mensen zijn: zij die tegen God zeggen: ‘Uw wilgeschiede’, en zij tegen wie God uiteindelijk zegt: ‘jouw wil geschiede’.19

Niemand zit in de hel die daar ten diepste niet zelf voor gekozen heeft, endaarvoor ook tot in eeuwigheid zál kiezen. Lewis schreef daarom dat dehel aan de binnenkant op slot zit.20

6.3 God verlostIn Christus triomfeert God over de machten van het kwaad. God is

degenen die deze schepping verlost en die in zijn genade mensen tot zichtrekt. Hoe moeilijk is het dan voorstelbaar dat het de machten van hetkwaad toch lukt om mensen eeuwig van God weg te trekken. Is het nietmogelijk dat het God toch uiteindelijk lukt om de harten van alle mensentot zich te trekken en daarmee over de machten van het kwaad ten volstete triomferen? Origenes (185-254) dacht op die wijze dat God de mensheiduiteindelijk volkomen zou corrigeren, genezen en herstellen. De mens zouin de hel een tijd lang worden gefolterd met het doel om te worden

18 Karl Rahner, “Angst und christliches Vertrauen in theologischer Perspektive: Fassung B,” in Schriften zurTheologie, ed. Karl Rahner, vol. 15 (Einsiedeln: Benziger, 1983), 274.

19 Clive S. Lewis, De grote scheiding: Een droom (Utrecht: Kok, 2016).20 Clive S. Lewis, The Problem of Pain, Collected Letters of C.S. Lewis (New York: HarperCollins, 2009), 130.

32

gezuiverd en uiteindelijk uit de hel te worden bevrijdt.21 Uiteindelijk zalGod er dan voor zorgen dat elk mens ervoor kiest om Hem te aanvaardenals Heiland en Heer. De onbeschrijfbare liefde van God zal de stenenharten van de goddelozen doen smelten en de meest erge zondaren zullenzich uit de aantrekkingskracht van die liefde uiteindelijk tot God keren.

Een mogelijke aanwijzing hiervoor vinden sommigen in de uitsprakenover het herstel van plaatsen als Samaria, Sodom en Jeruzalem.22 Zo schrijftde profeet Ezechiël: ‘En als je zusters Sodom en Samaria met al hundochters in ere zijn hersteld, zullen ook jij en je dochters in ere wordenhersteld’ (16:55).

Uiteindelijk herstelt Jahweh de steden Samaria, Sodom en Jeruzalem.Deze oude plaatsen die gekenmerkt is door de duisternis zal straksgekenmerkt zijn door de verlossing. Waar verwoesting is, zal herstel zijn.Dat betekent niet noodzakelijk dat ook de vroegere goddelozen in dezesteden van hun straf vrijgesproken worden. Net zoals Jahweh in hetverleden Jeruzalem verwoestte en herstelde, zonder de straf over de reedsgestorven goddelozen op te heffen, herstelt Hij straks ook Sodom enSamaria als stad. Juist een tekst als Mt10:15 wijst erop dat het stafvonnisover een stad als Sodom blijft bestaan: ‘Ik verzeker jullie: de dag van hetoordeel zal voor het land van Sodom en Gomorra draaglijker zijn dan voordie stad’. Hoewel er een lichter vonnis zal worden geveld over Sodom danover de steden die het evangelie van Christus afwezen, betekent dit nietdat God ook het strafvonnis over de goddeloze inwoners van Sodomopheft.23 Veel teksten in de Bijbel spreken over het herstel, maar datherstel is in al die teksten enkel mogelijk op basis van berouw en bekering.Zonder bekering is het onmogelijk dat iemand God ziet.

Een moeilijkheid bij deze gedachte is dat als iemand als Hitler of Nerovolledig door God gezuiverd worden, zou dat impliceren dat zij totaalanders zouden zijn dan de mensheid hen kende. Zij zouden veranderenvan extreem goddeloos in godvruchtig. Voor velen is dat een brug te veromdat het de identiteit van Nero en Hitler in het diepst van hun wezenzou aantasten.24

21 Origenes, De Basis: Onderzoek naar de fundamenten van geloof en wereld [De Principiis] , II.10; Origen: ContraCelsum, trans. Henry Chadwick (Cambridge: Cambridge University, 1980), 6.26.

22 Rob Bell, Love Wins: A Book About Heaven, Hell, and the Fate of Every Person Who Ever Lived, ExtendedEdition. (New York: Collins, 2012), 84.

23 Contra: ibid., 85.24 Zo: Jeffrey B. Russell, A History of Heaven: The Singing Silence (Princeton: Princeton University, 1997), 75.

O V E R D E H E LGOD VERLOST

33

6.3.1 1 Petrus 3:9De kans op een bekering na de dood en het oordeel wordt vooral

gevoed door 1Pt3:19. Een tekst waarvan de uitleg zeer omstreden is. Eengedachte aan een tweede kans, zal ons psychologisch aanspreken, maar zeis vrome fantasie.25

6.4 Gods wilEen andere reden waarom uitleggers denken dat de hel niet eeuwig

zal voortduren is dat God er ten diepste naar verlangt dat alle mensenworden gered. Origenes (185-253) dacht op die wijze al dat Gods goedheiduiteindelijk ‘alle dingen herstelt’.26 Rob Bell stelt vanuit dit perspectief deretorische vraag:27 ‘Zullen alle mensen gered worden of zal God niet datkrijgen wat God wil?’ God zal dan in zijn absolute vrijheid een oplossingvinden voor de vreselijke situatie waarin zij verkeren die Hem afwezen.Dat doet Hij dan niet door de vrijheid van de mens te overmeesteren ofnegeren, maar door de vrije mens intens naar zich toe te trekken.28

Uitspraken over God als: ‘wie doet Hem op zijn schreden keren? Alwat Hij verlangt, laat Hij gebeuren. Wat Hij heeft besloten, voert Hij uit’(Jb23:13b-14) en ‘Ik weet dat niets buiten Uw macht ligt en geen enkelplan voor U onuitvoerbaar is’ (42:2) lijken die gedachten teondersteunen.29 Moeilijkheid is dat deze uitspraken echter in eenvolkomen andere context staan. Beide teksten worden uitgesproken doorde rechtvaardige Job en gaan erover dat Job gelooft dat God bij machte ishem te verlossen van de pijn waarin hij verkeert. Een toepassing van dezeteksten op de onrechtvaardige die helemaal geen geloof hecht aan God valtbuiten de context van het hele Bijbelboek Job.

6.4.1 De nadruk op ‘allen’Doordat verschillende Bijbelteksten over ‘allen’ spreken, komt de

gedachte op dat God alle mensen universeel zal verlossen en redden. Hijwil namelijk dat alle mensen worden gered en Jezus Christus gaf zichzelfals losgeld voor allen (1Tm2:4). God is de redder van alle mensen, bovenalvan de gelovigen (1Tm4:10). De verhoogde Christus trekt allen tot zich(Jh12:31). Gods genade die alle mensen verlossing brengt, is verschenen25 Berkhof, Christelijk Geloof, 519.26 Origenes, De Basis: Onderzoek naar de fundamenten van geloof en wereld [De Principiis], I.6.27 Bell, Love Wins, 98.28 Vgl. Hans Urs von Balthasar, Pneuma und Institution, Skizzen zur Theologie 4 (Einsiedeln: Johannes, 1974), 443–

444.29 Bell, Love Wins, 100.

34

(Tt2:11). Christus gaf zichzelf als offer voor de zonden van alle mensen(Hb9:28). Zoals allen in Adam sterven, worden allen in Christusgerechtvaardigd (Rm5:15-21). Door deze nadruk op ‘allen’ ontstaat degedachte dat de hel uiteindelijk leeg zal zijn en God alle mensen redt.

Het feit dat God alle mensen de verlossing aanbiedt, betekent echterniet noodzakelijk dat alle mensen de verlossing ontvangen. Ook het feitdat allen zich voor Jezus moeten buigen (Fp2), betekent niet noodzakelijkdat alle mensen behouden worden. Het feit dat ‘alle dingen’ hersteltworden (Hd3:21; Ko1:20; Op21:5) betekent niet dat ‘alle mensen’behouden worden. Paulus kiest er in zijn brieven voor om bewust teschrijven dat God met zijn evangelie alle mensen op het oog heeft. Hetevangelie doorbreekt alle etnische, politieke en sociale grenzen.

Philip Gulley en James Mulholland, die beiden een pleidooi houdenvoor de alverzoening, geven daarom toe:

Kan een christen geloven dat God iedereen zal redden? Het isduidelijk dat als een christen moet geloven dat de Bijbel de‘onfeilbare woorden van God’ behelst, het antwoord ‘nee’ is. Erzijn te veel verzen over oordeel, hel en de eeuwige straf van degoddelozen om een dergelijk optimisme redelijk te maken.30

6.5 ‘Eeuwig’ als figuurlijke taalWie de hel als tijdelijk wil zien, heeft moeite met de term ‘eeuwig’ als

het om het ‘eeuwig oordeel’, ‘eeuwig vuur’ (Mt25:41; Jd1:7), ‘eeuwige straf’(Mt25:46), ‘eeuwige verstoting’ (2Ts1:9), ‘eeuwig verderf’ gaat. ‘Eeuwig’roept het beeld op van oneindig. De hel duurt dan onophoudelijk, zondereinde, voort.

Dat motiveert pogingen om de term ‘eeuwig’ metaforisch op te vattenen als tijdelijke toestand te vertalen.31 We zien dit gebruik in hedendaagsegezegden: ‘Het wachten op de trein duurde een eeuwigheid’. Wie zospreekt gebruikt metaforische taal om de lange wachttijd op de trein totuiting te brengen.

30 Philip Gulley and James Mulholland, If Grace Is True: Why God Will Save Every Person (New York: HarperOne,2010), 49.

31 Bell, Love Wins, 90–92.

O V E R D E H E L‘EEUWIG’ ALS FIGUURLIJKE TAAL

35

Eeuwige straf en eeuwig levenEen moeilijkheid met deze uitleg is dat er niet alleen sprake is van een

‘eeuwige bestraffing’ maar ook van een ‘eeuwig leven’ (Mt25:46; vgl.Dn12:2). Het lijkt afwijkend om in hetzelfde vers bij ‘eeuwig leven’ aaneen altijddurende toestand en bij ‘eeuwige straf’ aan een korte toestand tedenken. Waarop is die afwijkende vertaling van hetzelfde grondwoord dangebaseerd?

Ook in het onderwijs dat Jezus over de redding en het koninkrijkgeeft, heeft de afwijzing van de redding onveranderlijke consequenties. Alsiemand bij Jezus opmerkt dat maar weinigen worden gered, roept Jezushem ertoe op om moeite te doen ‘om door de smalle deur naar binnen tegaan’ (Lc13:23-24). Als de deur dan gesloten is, zal het geklop op de deur,van hen die buitengesloten zijn uit het koninkrijk van geen nut zijn(vs25,28). Een beperkt lijden staat dan tegenover de eeuwige heerlijkheid(2Ko4:17) en een kort gemis tegenover de eeuwige vergoeding (Fm1:15).

Nicodemus verneemt van Jezus dat alleen wie opnieuw geboren iseeuwig leven ontvang en het koninkrijk van God zal zien. Daar buitenwordt eeuwig geleden door hen die niet onder het oordeel en de vrijspraakvan Christus wilden komen, door hen die onrecht deden en dat niet willeninzien. Daar is geen troostend woord van tijdelijkheid bij, dat zou alleenmaar afdoen aan de ernst van het onrecht.

Van eeuwigheid tot eeuwigheidDeze overwegingen maken het eveneens moeilijk om uitdrukkingen

als ‘van eeuwigheid tot eeuwigheid’, in de beschrijvingen van het oordeel(Op14:11; 19:3; 20:10), metaforisch op te vatten. Vooral waar deze termenop de regering van God en Christus over de schepping duiden, is het nietgemakkelijk de term metaforisch op te vatten (Op1:6,18; 4:9-10; 5:13; 7:12;10:6; 11:15; 15:7; 22:5). Een aiôn kan soms eindig zijn, maar de aiônen deraiônen hebben geen einde. Ze zijn ‘tot in alle eeuwigheid’. De eeuwigheidvan de pijniging der goddelozen duurt dan net zo lang als de eeuwigheidvan Gods heerlijkheid.

6.5.1 De lastering tegen de GeestIn het kader van dit onderzoek is ook de lastering van de heilige Geest

opmerkelijk, aangezien deze tot in eeuwigheid niet vergeven kan worden(Mt12:32).

36

6.5.2 De hel als tijdelijk vagevuurBram van de Beek overweegt de mogelijkheid van de hel als een

tijdelijke loutering. Zijn bezwaar daartegen is dat een tijdelijke loutering tekort doet aan het verlossingswerk van Jezus.32 Dat bezwaar laat zich nietalleen op de gelovigen toepassen. Ook voor de ongelovigen is het vreemddat een louteringsvuur veroorzaakt wat het verlossingswerk van Jezus nietkon bewerken. Hoe kan het dat een mens nog moet boeten als Christus alvoor alles heeft geboet? Zonder Christus ziet een mens zijn vrijspraak niet.Bij het oordeel is er daarom een scheiding tussen ‘in Christus’ en ‘niet inChristus’, want eschatologie is christologie.

6.6 Eeuwige pijn in de nieuwe scheppingPsychologisch en theologisch is het moeilijk voorstelbaar dat de

gelovigen op de nieuwe schepping zich de vele vrienden die ze in dezeoude schepping kenden en die niet aanwezig zijn op de nieuwe scheppingniet meer herinneren.

6.6.1 De onverzoenbaarheid van de kwade machtenAdamanitus Origenes wees er met kracht op dat de demonen en de

duivel zich nooit met God zouden willen verzoenen.33 In de hel zal hetverschrikkelijk zijn. Voor een mens die van nature God haat zal de plaatswaar alles om God draait echter nog verschrikkelijker zijn. Er zit niemandin de hel die er niet vrijwillig zit.

6.7 De betekenis van gelovigeHendrik Berkhof ziet het onderscheid tussen gelovigen die behouden

en ongelovigen die verloren gaan als te kort door de bocht.34

32 van de Beek, God doet recht, 95–101.33 Russell, Heaven, 75.34 Berkhof, Christelijk Geloof, 516–518.

O V E R D E H E LEEUWIGE VERNIETIGING

37

7 Eeuwige vernietiging

Moeten de goddelozen eeuwig in de hel branden of worden zij erdoorverteerd en houden zij op te bestaan? De tweede optie komen we tegen bijde socinianen, Jehovahs Getuigen, zevendaags-adventisten en evangelischegelovigen.1 Jehovahs Getuigen vertalen termen als ‘eeuwige straf’ vandaarmet ‘eeuwige vernietiging’. De hel is een beeld van die vernietiging en nietvan een opzettelijke en oneindige marteling. Michael Green schrijft:2

Christenen zouden de gedachte aan bewuste en oneindigepijniging met evenveel overtuiging moeten verwerpen alswaarmee ze het universalisme bestrijden.

In de theologie wordt deze stroming als de leer van de conditioneleonsterfelijkheid aangeduid. Geloof is hierbij de voorwaarde om onsterfelijkte blijven.

7.1 Eeuwige foltering voor de onheilige triniteitHet NT beschrijft het vuur, waarin de goddelozen zich bevinden, als

onuitblusbaar en eeuwig (Mt3:2; 18:8; 25:41; Mc9:43; Jd1:7). Dat het vuurdie toestand heeft, betekent echter niet dat ook de goddelozen eeuwigworden gefolterd. Wel zal de worm er niet sterven (Mc9:48). Dit beeld isontleend aan de vertering van de lijken (Js66:24). Die vertering stopt niet.

Verder stijgt de rook van de pijniging van de goddelozen tot in alleeeuwigheid op (Op14:11; 19:3). Dat kan nog betekenen dat de gevolgenvan de straf eeuwigdurend pijnlijk blijven. Later horen we in Openbaringwel dat de duivel, het beest en de profeet tot in alle eeuwigheid gepijnigdworden (Op20:10). Dit is de Bijbeltekst die het duidelijkst over de eeuwige

1 Roland Chia, Hope for the World: A Christian Vision of the Last Things, Christian doctrine in global perspective(Downers Grove: InterVarsity Academic, 2005), 106–114; Paul Boyer, “The Growth of Fundamentalist Apocalypticin the United States,” in Apocalypticism in the Modern Period and the Contemporary Age, by Bernard McGinn,John J. Collins, and Stephen J. Stein, The Encyclopedia of Apocalypticism 3 (New York: Continuum, 1998), 158;John W. Wenham, The Enigma of Evil: Can We Believe in the Goodness of God?. (Guilford: Eagle, 1994); Clark H.Pinnock, “The Destruction of the Finally Impenitent,” Criswell Theological Review 4, no. 2 (1990): 243–259; PhilipEdgcumbe Hughes, The True Image: Christ as the Origin and Destiny of Man (Grand Rapids, Mich.: Eerdmans,1988).

2 Michael Green, Honderd wegen naar God?: Een weg zoeken door de doolhof van religies , Hot Items (Zoetermeer:Boekencentrum, 2004), 90.

38

foltering spreekt.3 Er is daardoor geen Bijbeltekst die zegt dat de goddelozetot in eeuwigheid bewuste folteringen in de hel ondergaan. Eeuwige strafbetekent daarom niet eeuwige foltering. Het kan ook gaan om een strafmet eeuwige consequenties. Tegelijk blijft het moeilijk om deze toestandaan te duiden als een gelukzaligheid. Moeten we Openbaring 14:11 en 19:3niet lezen in het licht van de eeuwigdurende pijniging voor de draak en detwee beesten in Openbaring 20:10 en concluderen tot een eeuwigdurendepijniging voor alle goddelozen? Dat wordt eveneens duidelijk in plaatsenwaar eeuwige leven tegenover eeuwige straf staat (Dn12:2; Mt25:46).

7.2 Vernietiging door het vuurDiverse teksten die aangehaald worden om een eeuwige vernietiging

te onderbouwen, gaan over het verval of de dood van het aards-fysiekelichaam (Ps1:4,6; 2:9,12; 28:5; 37:1-2,9-10,20,38; 52:7; 110:5-6; Js1:28; 11:4;66:16,24; Jr12:3). ‘Het loon van de zonde is de dood’ (Rm6:23). Zondebetekent dan zelfdestructie.4 Door wat er op Golgotha gebeurde, laat JezusChristus de zondige mens verdwijnen.5

De dood maakt echter geen einde aan het bestaan. Er is sprake vaneen opstanding van de onrechtvaardigen.

Drie teksten die in de richting van vernietiging wijzen zijn:

De zondaars in Sion sidderen, de goddelozen worden door angstbevangen: ‘Wie van ons kan wonen in verterend vuur? Wie kanwonen in vuur dat eeuwig brandt?’ (Js33:14).

Want zie, de dag komt, brandend als een oven! Dan zullen alleovermoedigen en allen die goddeloosheid bedrijven, zijn alsstoppels, en de dag die komt, zal hen in brand steken … welkehun wortel noch tak zal overlaten (Ml3:19).

Hij zal zijn dorsvloer door en door zuiveren en zijn tarwe in deschuur samenbrengen, maar het kaf met onuitblusbaar vuurverbranden (Mt3:12).

3 Willem J. Ouweneel, De toekomst van God: Ontwerp van een eschatologie, Evangelisch-Dogmatische Reeks 10(Heerenveen: Medema, 2012), 584, 587.

4 E. White, Life in Christ: A Study of the Scripture Doctrine of the Nature of Man, the Object of the DivineIncarnation, and the Conditions of Human Immortality (Londen:Elliot Stock, 1878); Ph. Kohnstamm, Schepper enschepping, Vol. III (1931), 399-403; A. Rinkel, Dogmatische Theologie, Vol. IV (1956), 262-265.

5 Karl Barth, Church Dogmatics (Edinburgh: T&T Clark, 1958), IV.1:326.

O V E R D E H E LVERNIETIGING DOOR HET VUUR

39

In de uitspraken over de hades gebruikt Jezus ook dit beeld van hetvuur, zonder te wijzen op een vernietiging (Lc16:23,25).

Ook termen als ‘verderf’ en ‘verderven’ wijzen alleen op de moreleondergang van iemand, zonder dat dit betekent dat de persoon vernietigdwordt (vgl. Mt10:28; 1Ko3:17; Fp3:19; 2Ts1:9; 2Pt2:1-2). We zien dit terugin het spreken over de het verderven van Gods tempel (1Ko3:17) en het tegronde richten van de medegelovige (Rm14:15). Enkel de namen van degoddelozen worden daarom ‘uitgewist’ of ‘uitgedelgd’ uit het boek van hetleven (Ex32:32-33; Ps69:29; Op3:5). Het is van belang om bij de diverseteksten die voorstanders van de vernietiging van de hel aanhalen rekeningte houden met de context waarin die teksten staan.

7.3 De sterfelijkheid van de mensDe mens is sterfelijk geschapen en ontvangt de onsterfelijkheid enkel

van God. Dat gebeurt bij de gelovigen tijdens de opstanding (1Ko15:53-54;2Tm1:10). Van de goddelozen wordt dit niet gezegd.

7.4 Reactie op de eeuwige vernietiging

7.4.1 Vernietiging als straf?In welke zin is vernietiging een eeuwige straf? Na alle kwellingen is

het oordeel dan helemaal geen straf. Het is veeleer een verlossing uit destraf.6 Enkel de afschuw voor de vernietiging kan een straf zijn. Die staatechter niet in verhouding met het onrecht dat de goddelozen hebbenaangericht.7

7.4.2 Vernietiging en scheppingWolfhart Pannenberg verwerpt de eeuwige vernietiging, omdat deze

te kort doet aan God als Schepper: ‘De eeuwige God is de Schepper van dewereld en houdt ook als Rechter aan zijn scheppingskeuze vast.’8

6 Frederick W. Grant, Facts and Theories as to a Future State: The Scripture Doctrine Considered with Reference toCurrent Denials of Eternal Punishment, 2nd ed. (London: Alfred Holness, 1902), 193.

7 Louis Berkhof, Systematic Theology (Grand Rapids: Eerdmans, 1953), 691–692.8 Wolfhart Pannenberg, Systematische Theologie, vol. 3 (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1993), 656; vgl. 663.

O V E R D E H E LLITERATUURLIJST

41

8 Literatuurlijst

Alighieri, Dante. De Goddelijke Komedie. Translated by van Dooren Frans. Baarn:Ambo, 1987.

Altson, Renee N. Stumbling Toward Faith. Grand Rapids: Zondervan, 2004.Augustinus, Aurelius. De stad van God [De Civitate Dei]. Translated by Gerard

Wijdeveld. Amsterdam: Ambo, 2014.von Balthasar, Hans Urs. Pneuma und Institution. Skizzen zur Theologie 4. Einsiedeln:

Johannes, 1974.Barth, Karl. Church Dogmatics. 4 vols. Edinburgh: T&T Clark, 1958.———. Die Lehre von der Versöhnung 1. Die kirchliche Dogmatik 4.1. Zollikon-

Zürich: Evangelischer Verlag, 1953.———. Die Lehre von der Versöhnung 3.1. Die kirchliche Dogmatik 4.3.1. Zollikon-

Zürich: Evangelischer Verlag, 1959.———. Die Lehre von Gott 2. Die kirchliche Dogmatik 2.2. Zollikon-Zürich:

Evangelischer Verlag, 1942.van de Beek, A. (Bram). God doet recht: Eschatologie als christologie. Spreken over

God 2.1. Zoetermeer: Meinema, 2008.Bell, Rob. Love Wins: A Book About Heaven, Hell, and the Fate of Every Person Who

Ever Lived. Extended Edition. New York: Collins, 2012.Berkhof, Hendrik. Christelijk geloof: Een inleiding tot de geloofsleer. 7th ed. Nijkerk:

Callenbach, 1993.———. Gegronde verwachting: Schets van een christelijke toekomstleer. Nijkerk:

Callenbach, 1967.Berkhof, Louis. Systematic Theology. 3 vols. Grand Rapids: Eerdmans, 1953.Boyer, Paul. “The Growth of Fundamentalist Apocalyptic in the United States.” In

Apocalypticism in the Modern Period and the Contemporary Age, byBernard McGinn, John J. Collins, and Stephen J. Stein, 140–178. TheEncyclopedia of Apocalypticism 3. New York: Continuum, 1998.

Chia, Roland. Hope for the World: A Christian Vision of the Last Things. Christiandoctrine in global perspective. Downers Grove: InterVarsity Academic, 2005.

Denzinger, Heinrich J.D., and Peter Hünermann. Enchiridion Symbolorum:Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichenLehrentscheidungen. Freiburg: Herder, 2009.

van Genderen, Jan, and Willem H. Velema. Beknopte Gereformeerde Dogmatiek.Kampen: Kok, 1992.

Grant, Frederick W. Facts and Theories as to a Future State: The Scripture DoctrineConsidered with Reference to Current Denials of Eternal Punishment. 2nded. London: Alfred Holness, 1902.

Green, Michael. Honderd wegen naar God?: Een weg zoeken door de doolhof vanreligies. Hot Items. Zoetermeer: Boekencentrum, 2004.

42

Gulley, Philip, and James Mulholland. If Grace Is True: Why God Will Save EveryPerson. New York: HarperOne, 2010.

Hoek, Jan. Hoop op God: Eschatologische verwachting. Zoetermeer: Boekencentrum,2004.

Hughes, Philip Edgcumbe. The True Image: Christ as the Origin and Destiny of Man.Grand Rapids, Mich.: Eerdmans, 1988.

Kohnstamm, Philipp A. De heilige: Proeve van een christelijke geloofsleer voor dezentijd. Haarlem: Willink, 1931.

Lewis, Clive S. De grote scheiding: Een droom. Utrecht: Kok, 2016.———. The Problem of Pain. Collected Letters of C.S. Lewis. New York:

HarperCollins, 2009.Moltmann, Jürgen. “The Logic of Hell.” In God Will Be All in All: The Eschatology of

Jürgen Moltmann, edited by Richard Bauckham, 43–47. Edinburgh: T&TClark, 1999.

Nicholson, William P. God’s Hell: And Other Addresses. London: Marshall, Morgan &Scott, 1900.

Origen of Alexandria. Origen: Contra Celsum. Translated by Henry Chadwick.Cambridge: Cambridge University, 1980.

Origenes, Adamantius. De Basis: Onderzoek naar de fundamenten van geloof enwereld [De Principiis]. Translated by Freerk J. Berghuis. Damon. Budel:Damon, 2009.

Ouweneel, Willem J. De toekomst van God: Ontwerp van een eschatologie.Evangelisch-Dogmatische Reeks 10. Heerenveen: Medema, 2012.

Pannenberg, Wolfhart. Systematische Theologie. Vol. 3. 3 vols. Göttingen:Vandenhoeck & Ruprecht, 1993.

Pinnock, Clark H. “The Destruction of the Finally Impenitent.” Criswell TheologicalReview 4, no. 2 (1990): 243–259.

Prince, Joseph. Bestemd voor overwinning : leven vanuit de overvloedige genade van God. Roermond: Dunamis, 2008.

Rahner, Karl. “Angst und christliches Vertrauen in theologischer Perspektive: FassungB.” In Schriften zur Theologie, edited by Karl Rahner, 15:267–279.Einsiedeln: Benziger, 1983.

———. Grundkurs des Glaubens: Einführung in den Begriff des Christentums. 10th ed.Freiburg: Herder, 1976.

———. “Theologische Prinzipien der Hermeneutik eschatologischer Aussagen.” InSchriften zur Theologie, edited by Karl Rahner, 4:401–428. Einsiedeln:Benziger, 1960.

———. “Vergessene Anstöße dogmatischer Art des II. Vatikanischen Konzils.” InSchriften zur Theologie, edited by Karl Rahner, 16:131–142. Einsiedeln:Benziger, 1984.

Remenyi, Matthias. “Hoffnung, Tod und Auferstehung.” Zeitschrift für katholischeTheologie 129, no. 1 (2007): 75–96.

Russell, Jeffrey B. A History of Heaven: The Singing Silence. Princeton: PrincetonUniversity, 1997.

O V E R D E H E LLITERATUURLIJST

43

Schleiermacher, Friedrich E. Der christliche Glaube nach den Grundsäzen derevangelischen Kirche im Zusammenhange dargestellt. Halle an der Saale:Hendel, 1897.

Tillich, Paul. Systematic Theology 2: Existence and the Christ. Chicago: University,1957.

———. Systematic Theology 3: Life and the Spirit, History and the Kingdom of God.Chicago: University, 1963.

Wenham, John W. The Enigma of Evil: Can We Believe in the Goodness of God?.Guilford: Eagle, 1994.

Wentsel, Ben. God en mens verzoend: Incarnatie, verzoening, koninkrijk van God.Vol. 3b. Dogmatiek. Kampen: Kok, 1991.