دانشجوي گرامي سواالت ازمون پايان ترم درس جمعيت و تنظيم از جزوه زير ومطالب گفته شده در كالس طرح خواهد گرديد.

بخش اول: جمعيت فصل اول جمعیت وجمعیت شناسی

populationتعريف جمعيت جمعيت، تجمعي از افراد انساني است كه در منطقه اي معين روستا، شهر يا كشور به طور مس��تمر

به شكل خانوار يا خانواده زندگي مي كنند.انواع جمعيت

در بررسي هاي جمعيتي ،انواع جمعيت را از جهات مختلف تقسيم بندي مي كنند كه به ب��رخي از اينموارد اشاره مي شود:

-جمعيت اصلي: جمعيت كل يك جامعه يا كشور را جمعيت اصلي گويند.1 -جمعيت فرعي:آن قسمت از جمعيت است كه به لحاظ ويژگي هاي اقتص��ادي،اجتم��اعي و...م��ورد2

بررسي قرار مي گيرد. -جمعيت مقيم یا قانوني:تمام كساني را ش��امل مي ش��ود ك��ه ت��ابعيت كش��وري را دارن��د و ي��ا اه��ل3

منطقه اي هستند اعم از اين كه هنگام سرشماري در محل حض��ور داش��ته باش��ند ي��ا حض��ور نداش��تهباشند.

-جمعيت حاضر یا واقعي: تمام كساني را شامل مي ش��ود ك��ه هنگ��ام سرش��ماري در مح��ل حض��ور4داشته و مورد شمارش قرار مي گيرند.

- جمعيت باز:جمعيتي است كه در افزايش يا كاهش آن عالوه بر مواليد و مرگ و مير ،مهاجرت نيز5تأثير دارد و در آن مهاجرت آزادانه صورت مي گيرد.

-جمعيت بسته: جمعيتي است كه در افزايش يا كاهش آن مهاجرت نقشي ندارد و تغييرات آن فقط6از اختالف زاد و ولد و مرگ و مير ناشي مي شود.

Demographyجمعيت شناسي واژه جمعيت شناسي مترادف دموگرافي است كه از دو ريشه دموس به معناي مردم و گرافوس ب��ه معناي نوشتار يا نگ��ارش گرفت��ه ش��ده اس��ت. معن��اي دقي��ق واژه دم��وگرافي ك��ه در ب��رخي از من��ابع جمعيتي نيز به كار رفته جمعيت نگاري است كه در زبان فارس��ي ب��ه جمعيت شناس��ي ترجم��ه ش��ده

است. به طور كلي جمعيت شناسي علم مطالعه جمعيت هاي انساني است،اما تعريف جمعيت شناسي ب��ه صورت جامع و كام��ل عب��ارت اس��ت از مطالع��ه علمي،توص��يفي و تحلي��ل آم��اري س��اختار و حرك��ات جمعيت هاي انساني و همچنين بررسي سياست هاي جمعيتي و روابط متقابلي كه مي��ان پدي��ده ه��اي

جمعيتي و عوامل اقتصادي ،اجتماعي و زيستي وجود دارد. جمعيت شناس در صدد است كه با بررسي دقيق در گذشته جمعيت، بررسي جمعيت در زم��ان ح��ال و بررسي رابطه ميان فرآيندهاي جمعيتي با پديده ه��اي اجتم��اعي،ف��رهنگي ،اقتص�ادي و سياس�ي ب��ه پديده هاي جمعيتي و ساختارهاي آن در آينده دست يابد و در اين راه بايد به قلمرو علوم ديگر مانن��د جامعه شناسي،اقتصاد،سياست،تاريخ،روانشناس��ي،ژنتي��ك و زيس��ت شناس��ي وارد ش��ود و از عوام��ل

مؤثر در شناخت پديده هاي جمعيتي مدد گيرد. از اين ديدگاه جمعيت شناسي دانشي است ميان رشته اي كه در قلمرو موضوع خود ب��ا عل��وم ديگ��ر سروكار دارد.به طور كلي جمعيت شناسي جمعيت ه��اي انس��اني را از دو جهت م�ورد بررس��ي ق��رار

مي دهد. -ساختار یا تركيب جمعيت كه به واسطه آن جمعيت ها با توجه به عوامل تشكيل دهن��ده آن جمعيت1

مطالعه مي شوند.-حركات جمعيتي كه از طريق آن تغيير و تحوالت جمعيتي مورد پژوهش قرار مي گيرد.2

ساختار جمعيت هر جمعيت انساني داراي ساختار جمعيتي مختص به خود است و با توجه به تن��وع زي��اد جمعيت ه��اي انس�������اني س�������اختارهاي مختلفي از جمعيت وج�������ود دارد.حجم جمعيت،ش�������كل توزي�������ع مكاني ،سني،جنسي،فعاليت و اشتغال، سواد و آموزش و قوميت و نژاد از جمله عواملي هستند ك��ه

در ساختار جمعيت مورد بررسي قرار مي گيرند.- حجم جمعيت1

1

منظور از حجم، تعداد جمعيتي است كه در سرشماري به دست مي آيد.آگ��اهي از حجم كلي جمعيتبا توجه به تأثيري كه تعداد افراد هر جامعه در برنامه ريزي هاي جمعيتي دارند بسيار با اهميت است. در ساده ترين شكل تعداد بيشتر جمعيت به معناي قدرت بالقوه بيشتر از نظر نيروي انس��اني اس��ت

و اين قدرت بالقوه مي تواند تاثيراتي را بر ساختار اقتصادي و اجتماعي كشور ها بگذارد.-توزيع مكاني جمعيت2

چگ��ونگي توزي��ع جمعيت در ي��ك منطق��ه جغرافي��ايي ،يكي از وي��ژگي ه��اي مهم س��اختار جمعي��تي است .براي سنجش توزيع مكاني جمعيت و تغييرات ناحيه اي آن ،تراكم جمعيت را در س��طح معي��ني

حساب مي كنند. تراكم شاخصي است كه رابطه بين وس��عت منطق��ه و تع��داد جمعيت را معين مي كن��د و ب��ه ص��ورت

تراكم حسابي ،تراكم زيستي ،تراكم شهري و تراكم روستايي قابل محاسبه است .تراكم حسابي جمعيت: متوسط تعداد جمعيت را در يك كيلومتر مربع محاسبه مي كند.

به عبارت ساده تر تراكم حسابي مشخص مي كن��د ك��ه در ه��ر كيلوم��تر مرب��ع آن س��رزمين ب��ه ط��ور متوسط چند نفر زيست مي كنند.تراكم حسابي تمام زمين هاي قابل سكونت و غير قابل سكونت را

محاسبه مي كند كه به تنهايي نمي تواند معيار خوبي براي سنجش تراكم جمعيت باشد.تراكم حسابي جمعيت ايران

1355=201365=301375=37

1385=431390=44

تراكم زيستي جمعيت: متوسط تعداد جمعيت بر حسب مساحت زمين هاي قاب��ل كش��ت را محاس��به مي كند واحد سطح در اين مورد هكتار اس��ت. ت��راكم زيس��تي رابط��ه معق��ول ت��ري را بين جمعيت و

زيستگاه آن نشان مي دهد.-توزيع جنسي جمعيت3

ويژگي ها و عملكرد زن و مرد در برخي موارد با يك��ديگر متف��اوت اس��ت و نح��وه توزي��ع جمعيت ي��ك منطقه از نظر جنس،تاثيرات قابل توجهي را بر ساير متغير ه��اي جمعي��تي ،اجتم��اعي و اقتص��ادي آن

منطقه بر جاي مي گذارد. به عنوان مثال كاهش زنان يك منطقه باعث ك��اهش ب��اروري و در نتيج��ه ك��اهش جمعيت آن منطق��ه خواهد شد ويا كاهش مردان باعث كاهش فعاليت هاي اقتصادي خواهد شد.لذا با توجه ب��ه وظ��ايف و مسئوليت هايي كه زنان و مردان هر جامعه اي بر عهده دارند توزيع متعادل آنها در سطح هر جامع��ه كامال ضروري و اجتناب ناپذير است .براي سنجش توزيع جنسي جمعيت يك منطقه شاخصي ب��ه ك��ار

مي رود كه نسبت جنسي ناميده مي شود. عبارت است از نسبت مردان ب��ه زن��ان در ي��ك جمعيت خ�اص ك��ه ب��ه ص�ورت تع�دادنسبت جنسي

مردان به ازاي هر صد زن نشان داده مي شود. ن��وزاد100 اس��ت يع��ني ب��ه ازاي هر105 ت��ا 103نسبت جنسي در بدو تولد براي كليه جوامع بش��ري

پسر متولد مي شود 105 تا 103دختر اما در طول زندگي نسبت جنسي با توجه به ميزان هاي مرگ و مير و مهاجرت تغييرپذير است.

- توزيع سنی جمعيت4 بررسي و طبقه بندي جمعيت ي��ك جامع��ه را ب��ه تفكي��ك س��ن،توزي��ع س��ني،جمعيت گوين��د ك��ه يكي از ويژگي هاي اصلي ساختار جمعيت است . سن به دو روش قابل محاسبه است: سن درس��ت و س��ن

مداوم. سن درست هر سال فقط يك بار و آن هم در تاريخ سالروز تولد شخص مص��داق پي��دا مي كن��د.س��ن مداوم كه در جمعيت شناسي اغلب با آن سروكار داريم سني است كه ب��ه ط�ول زم��ان واق��ع بين دو

م��اه قب��ل ب��ه6سن س��الروزي اطالق مي ش��ود و عن��وان آن س��الروز اولي اس��ت. مث��ال اگ��ر كس��ي 20بيستمين سالروز تولد خود نائل شده باشد در بررسي هاي جمعي��تي ب��ه ط��ور خالص��ه س��ن او را

سال به حساب مي آورند. توزيع سني جمعيت در نواحي مختلف جهان با يكديگر متف��اوت اس��ت.در كش��ورهاي در ح��ال توس��عه جمعيت جوان بسيار زياد است در حالي كه در كشورهاي صنعتي نسبت جمعيت سالمند ب��اال اس��ت و

با توجه به اين كه نياز هر كدام از اين جمعيت ها با هم متفاوت است بررسي سن جمعيت امري مهم و اجتناب ناپذير است.در صورتي كه تعداد جمعيت در كليه س��نين ب��ه تفكيك جنس در دسترس باشد مي توان هرم سني جمعيت را ترسيم نمود.هرم سني نموداري است

2

كه از دو محور عمودي و افقي تشكيل شده كه قائده آنه��ا ب��ه هم پيوس�ته اس�ت و ب��ه ت��رتيب نش�اندهنده توزيع سني زنان و مردان در جمعيت مورد مطالعه مي باشد.

محور عمودي نشان دهنده سن از صفر تا حداكثر است ك��ه ب��ه ص��ورت گ��روه ه��اي س��ني پنج س��اله تقسيم بندي مي شود و محور افقي نمايانگر تعداد افراد هر سن ي��ا گ��روه س��ني اس��ت. ه��رم س��ني تص���ويري روش���ن از جمعيت ي���ك س���رزمين را منعكس مي كن���د و اطالع���اتي را در م���ورد س���ن جمعيت ،توازن جنسي بين مردان و زنان ،الگوهاي باروري،مرگ و مير و مهاجرت را نشان مي دهد. هرم سني بسته به اين كه جمعيت هاي تشكيل دهنده آنها بر حسب سن و جنس چگونه توزي��ع ش��ده

باشد به اشكال مختلفي در مي آيد.حركات جمعيتي

يكي ار مباحث عم��ده در جمعيت شناس��ي حرك��ات جمعي��تي اس��ت ك��ه ب��اعث دگرگ��وني د ر ت��ركيب جمعيت ها مي شود .حركات جمعيتي عبارت است از دگرگوني هايي كه در طول زمان معين در ي��ك

جمعيت رخ مي دهد. اين تحوالت و دگرگوني ها در چهار مقوله والدت و باروري ،م��رگ و م��ير ،مه��اجرت و ازدواج و طالق

قابل مطالعه و بررسي است.والدت و باروري

والدت و باروري دو پديده جمعيتي هستند كه هر يك به نوعي در تغييرات جمعيت يك واحد جغرافيايي نقش دارند.از اصطالح والدت فقط براي نشان دادن ميزان تولد ها استفاده مي شود و معط��وف ب��ه نوزاد است ،در حالي كه در بحث باروري عمدتاَ زناني مورد توجه هستند كه ب�اردار ش�ده ي��ا خواهن�د شد.به عبارت ساده تر والدت عبارت است از تع��داد ن��وزادان زن��ده متول��د ش��ده در مي��ان ي��ك گ��روه اجتماعي طي يك سال ،در حالي كه باروري به توان بالقوه زاد و ولد يك زن يا يك گروه اجتم��اعي از

سالگی ادامه مي يابد.49 آغاز و تا 15زنان اطالق مي شود كه معموال اين توان از سن هم زن��ده بمان��د احتم��ال دارد ك��ه ب�ه ط�ور م��رتب49 سالگي ازدواج كند و تا 15هرگاه زني در سن

کودک به دنيا بي��اورد ولي در عم��ل متوس��ط تع��داد زايم��ان زن��ان در ص��ورتي ك��ه15باردار شود و تا كودك خواهد بود.7يا6زندگي مشترك زوجين تداوم يابد

عوامل مؤثر بر باروري -س��ن ازدواج: هرچ��ه س��ن ازدواج كم��تر باش��د م��يزان ب��اروري بيش��تر خواه��د ب��ود .بعض��ي جمعيت1

30 ت��ا 20سالگي افزايش يابد 21تا20سالگي به 16شناسان برآورد كرده اند كه اگر سن ازدواج از درصد از ميزان باروري كاسته خواهد شد .

درصد زنان ب��االخره ازدواج خواهن��د100 تا 95-همگاني بودن ازدواج: در كشورهاي درحال توسعه 2 درصد مي رسد.90كرد در حالي كه در كشورهاي پيشرفته اين نسبت به ندرت به

-وضعيت اقتصادي:وضعيت اقتصادي مي تواند عاملي براي افزايش و يا ك��اهش ب��اروري در جامع��ه3 باشد .تأثير وضعيت اقتص��ادي ب��ر م��يزان ب��اروري را از دو جهت مي ت��وان م��ورد بررس��ي ق��رار داد ،

وضعيت اقتصادي خوب و وضعيت اقتصادي بد. وضعيت اقتصادي خوب:اگر وضعيت اقتصادي خانواده ها خوب باشد مي تواند عاملي ب��راي اف��زايش و يا كاهش باروري باشد. خانواده هايي كه وضعيت اقتصادي خوبي دارند با توجه به اينك��ه مي توانن��د شرايط و امكانات الزم را براي فرزندانشان فراهم كنند ممكن است ميزان ب��اروري بيش�تري داش�ته باشند.از سوي ديگر افرادي كه وضعيت اقتصادي مناسب دارند آموزش بيشتري دي��ده و ب��ه خ��دمات بهداشتي مناسب تر و خدمات تنظيم خانواده بهتري دسترسي دارن��د و م��يزان ب��اروري در آنه��ا پ��ايين

است. وضعيت اقتصادي بد:اين وضعيت هم مي تواند عاملي براي افزايش و يا كاهش باروري باشد.خانواده هايي كه فاقد درآمد مناسب هستند به غير از اتكاء بر فرزن��دان راه ديگ��ري ب��راي ت��أمين آين��ده خ��ود ندارند به همين دليل در اين خانواده ها ميزان باروري در س��طح ب��االیي اس��ت. البت��ه اين خ��انواده ه��ا معموال از سواد و خدمات بهداش�تي مناس�ب هم برخ�وردار نيس�تند. از س�وي ديگ�ر فق�ر و تنگناه�اي اقتصادي به خصوص در شهرها مي تواند مهاركننده باروري باشد و اين خانواد ه ها در عين حالي ك��ه

متقاضي فرزندان سالم و با تحصيالت عاليه هستند طبيعتاَ فرزندان كمتري هم به دنيا مي آورند .

س�ال5 ت�ا 1 درصد باروري و تول�د ه��ا در 25- دوره زندگي مشترك: بررسي ها نشان مي دهد كه 4سال اول ازدواج روي مي دهد.15 تا 5 درصد تولد ها در 55 تا 50اول زندگي زناشويي

-فاصله بين زايمان ها:اگر فاصله بين زايمان ها در هر يك از گ��روه ه��اي س��ني فق�ط ي��ك س��ال ب��ه5تأخير بيفتد تاثير قابل توجهي بر كاهش ميزان باروري كلي دارد.

3

-سطح سواد:بين سطح سواد و باروري رابطه معكوس وجود دارد .6 -آداب و سنت هاي اجتماعي:اعتقاد داشتن به كودك از جنس خاص پسر ي��ا دخ��تر و ي��ا س��نت ه��اي7

ديگر مانند چند همسري بودن بر روي باروري تاثير گذار است. - اعتقادات مذهبي :در اديان مختلف قوانيني وجود دارد كه بر ش�يوع ب��اروري ب��ه ط�ور مس��تقيم ي��ا8

غيرمستقيم تاثير مي گذارد.مثال تعدد زوجين و سفارش�ات ب��رخي ادي�ان ب��ر ازدي�اد نس�ل ،ب�ر تع�دادفرزندان تاثير مي گذارد.

-در دسترس بودن وسايل پيشگيري از ب�ارداري:اين عام��ل ب��راي عم��وم در ك��اهش م��يزان ب��اروري9نقش دارد.

-عوامل ديگر مانند:جايگاه زن در اجتماع،ارزش كودك در اجتماع،اشتغال زنان،تغذيه كودك با شير10مادر،وضعيت مسكن و ...در باروري زنان نقش مهمي دارد.

مرگ و مير مرگ و مير يكي از فاكتورهاي تاثيرگذار بر حركات اجتماعي است كه نسبت به ب��اروري از پيچي��دگي بيشتري برخوردار است.در باروري عموماَ يگ گروه جنسي و در يك مقطع سني مورد مطالع��ه ق��رار مي گيرد در حالي كه در مطالعه مرگ و مير هر دو جنس و در تمام گروه هاي سني مورد توج��ه مي باشند .طبق تعريف سازمان ملل ،مرگ عبارت اس��ت از درص��د ي��ا م��يزان ف��وت در ي��ك جمعيت ام��ا سازمان بهداشت جهاني مرگ را نابود شدن هميشگي كليه نشانه هاي زن��دگي در ه��ر زم��اني بع��د از والدت تعريف مي كند.از نظر زمان وقوع ،مرگ و مير به دو نوع پيش زادي و پس زادي تقسيم بندي مي شود.مرگ هاي پيش زادي به مرگ هايي اطالق مي شود كه از لحظه تشكيل ج�نين ت��ا روز تول��د اتفاق مي افتد و منظور از مرگ هاي پس زادي ،مرگ هايي است كه پس از تولد نوزاد زنده ص��ورت

مي گيرد.عوامل مؤثر بر مرگ و مير

طول عمر تا حدي تحت تاثير ارث است .بسياري از خانواده ه��ا نس��ل در نس��ل از ط��ول-1 عمر بيشتري برخوردار هستند و از سوي ديگ��ر بيماريه��ايي ك��ه زمين��ه ارثي دارن��د ب��اعث

افزايش مرگ و مير مي شوند و از طول عمر مي كاهند. برخي نژادها از درجه حساسيت بيشتري نسبت به برخي از بيم��اري ه��اي ك��اهش دهن��ده-2

عمر برحوردار هستند. امروزه مرگ و مير زياد جنس مذكر در مقايسه ب��ا جنس م��ؤنث ب��ه ص��ورت ي��ك مس��أله-3

شناخته شده در آمده است.مرگ و مير در مردان در اكثر گ��روه ه��اي س��ني ش��ايع ت��ر اززنان است.

كمبود مواد غذايي يا كمبود كالري شرايطي را به وجود مي آورد كه مقاومت بدن انس��ان-4 را در برابر بيماري ها كاهش داده و تعداد موارد مرگ و مير ناشي از آن را اف��زايش مي

دهد. شيوه زندگي: شرايط محيط و سبك زن�دگي در ابتال ب�ه بيم��اري ه�ا م�ؤثر اس�ت.ش�رايط-5

عمومي زندگي جديد نتايج دردناكي را به وجود آورده است كه در كشورهاي پيش��رفته ب��ا شدت بيشتري قابل مشاهده اس�ت.آل�ودگي ه�وا آل�ودگي ص�وتي،اس�ترس ه�اي مختل�ف زندگي و...ك��ه در محي��ط ه��اي ش��هري وج��ود دارد مش��كالت متع��ددي را ف��راهم آورده و شهرنشينان را در معرض بيماري هاي روان ت��ني مختلفي ق��رار داده اس��ت ك��ه خس��تگي

مفرط،تشويش و نگراني مداوم از عالئم اين بيماري ها به شمار مي روند.

همچنين بايد توجه نمود ك��ه ب��رخي از خصوص��يات اجتم��اعي از قبي��ل مس��كن ،ش��غل و س�واد ن��يز در همگ��ام ب��ا14افزايش ميزان مرگ و مير مؤثر مي باش��ند. ب��ه دنب��ال پيش��رفتهايي ك��ه در آغ��از ق��رن

پيشرفت تكنولوژي در كشور هاي توسعه يافته روي داد ميزان مرگ و مير كاهش چشمگيري داشت.از علل مهمي كه باعث كاهش مرگ و مير در چند دهه اخير شده مي توان به موارد زير اشاره كرد:

-مبارزه همگاني با بيماري هايي مانند آبله، وبا و طاعون1- پيشرفت علم پزشكي در تشخيص و درمان بهتر بيماري ها2-بهبود وضعيت ارائه خدمات بهداشتي درماني و گسترش نظام شبكه بهداشتي3- تأثير برنامه هاي بهداشت كشوري بر تندرستي مردم4

4

0-بهبود وضعيت توليد ،نگهداري و توزيع مواد غذايي5-افزايش آگاهي و توسعه اجتماعي توده هاي مردم 6-تحت كنترل درآوردن و مبارزه با بالياي طبيعي مانند قحطي،خشكسالي و سيل 7 -كمك هاي چند جانبه بين المللي به هنگام حوادث غير مترقبه تأثير م��وارد ف��وق در ك��اهش م��رگ و8

مير بسيار سريع و محسوس بود ولي با توجه به اين كه براي كاهش بيشتر مرگ و مير باي��د م�واردي مانند مبارزه با بيماري هاي غيرواگير و ژنتيكي،مب�ارزه ب��ا بيم��اري ه�اي واگ�ير جدي��د،اص�الح وض�عيت محيط زيست و...مدنظر باشد به نظر مي رس�د پيش�رفت كن�دتري را ب��راي ك�اهش م��رگ و م�ير در

آينده شاهد باشيم.مهاجرت

جمعيت ها در مكان نيز حركاتي انجام مي دهند كه موجب نوساناتي در رقم كلي جمعيت منطقه مي گردد كه اين را معموال مهاجرت مي نامند. مهاجرت ب��ه دو ش�كل درون م��رزي از روس��تا ب��ه ش�هر و برون مرزي انجام مي شود. مهاجرت برون مرزي به دو شكل مهاجر فرستي مه��اجرت ب��ه خ��ارج از

كشور و مهاجرپذيري مهاجرت به داخل صورت مي گيرد.علل مهاجرت

مهاجرت ها ممكن است علل مذهبي ،سياسي و يا اقتصادي داشته باشد اما در زمان ما يكي از علل مهم مهاجرت آرزوي رفاه بيشتر است كه انسان ها را وادار به ترك سرزمين اجدادي مي كند.زماني مه��اجران غالب��اَ مج��رد بودن��د و چ��نين ح��التي ام��روزه در كش��ورهاي در ح��ال توس��عه ب��ه چش��م مي خورد ،ليكن اكنون در كشورهاي پيشرفته قسمت اعظم مهاجرت ها به صورت خ��انوادگي اس��ت ك��ه ب��ه منظ��ور دس��تيابي ب��ه مس��كن ،مدرس��ه،ش��رايط اجتم��اعي و ش��غلي به��تر انج��ام مي ش��ود.وج��ود بيكاري ،كمبود امكانات در روستاها،جاذبه شهرهاي بزرگ و امي��د ب��ه كس��ب درآم��د بيش��تر در ص��نايع

شهري نيز از انگيزه هاي مهاجرت به شمار مي روند.نتايج مهاجرت

مهاجرت پيامدهايي را به همراه دارد كه در سرزمين ه��اي مه��اجر فرس��ت و مهاجرپ��ذير اين پيام��دهامتفاوت است.

الف- تأثير مثبت مهاجرت در سرزمين هاي مهاجر فرست-ايجاد بازار كار و درآمد بيشتر براي نيروهاي انساني باقي مانده1 -كسب درآمد و بازگشت ارز.مهاجرين مقداري از درامد خود را براي خانواده و بستگانش به كشور2

مبدأ مي فرستند.-برقراري روابط فرهنگي بين كشورها3

ب-پيامدهاي منفي مهاجرت در سرزمين هاي مهاجر فرست-از دست دادن نيروهاي اقتصادي فعال زيرا بيشتر مهاجرين جوانان هستند1-از بين رفتن سرمايه اي كه صرف تربيت و آموزش افراد مهاجر شده است.2- از دست رفتن نيروهاي متفكر3-كاهش جمعيت جوان و كم شدن ميزان ازدواج4-ايجاد تغيير در هرم سني جمعيت5

تأثير مهاجرت در سرزمين هاي مهاجرپذيرالف-پيامدهاي مثبت مهاجرت در سرزمين هاي مهاجرپذير

-استفاده از نيروي فعال و جوان بدون هيچ گونه سرمايه گذاري قبلي1- استفاده از كارگران خارجي براي فعاليت هاي سخت مانند كار در معدن2-استفاده از كارگران خارجي با دستمزد پائين تر از افراد داخلي3

ب-پيامدهاي منفي مهاجرت در سرزمين هاي مهاجرپذير-ايجاد بيكاري براي كارگران داخلي 1-افزايش جمعيت2-نفوذ آداب و رسوم مغاير با فرهنگ و سنت هاي جامعه3-اشاعه بيماري هايي كه ممكن است مهاجران به آنها مبتال باشند.4

ازدواج و طالق ازدواج و طالق دو موردي هستند كه با ت��أثيرات مثبت و منفي ب��ر دوره زن��دگي مش��ترك زناش��ويي و

موقعيت باروري بر ميزان زاد و ولد و دگرگوني هاي جمعيتي مؤثر هستند.ازدواج

5

ازدواج پديده اي است كه به روش هاي قانوني تداوم بخش نسل هاي انساني اس��ت.س��ن ازدواج در جوامع گوناگون متفاوت اس��ت.در كش��ورهاي توس��عه يافت��ه س��ن ازدواج ب��اال مي باش��د و اين ب��اعث كاهش باروري مي شود و بالعكس در جوامع در حال توس��عه س��ن ازدواج در مقايس��ه ب��ا كش��ورهاي توسعه يافته پائين تر است و شيوع باروري باال است. در ايران ميانگين سن ازدواج نس��بت ب��ه س��ال

1365 در س��ال 24هاي قبل افزايش يافته است. بر طبق آمار، ميانگين سن ازدواج براي م��ردان از در س��ال2/23 ب��ه 1365 در سال 20 و ميانگين سن ازدواج براي زنان از 1385 در سال 2/26به

رسيده اس�ت ك��ه اين خ�ود مي توان��د خط��راتي را ب��راي جامع��ه م��ا ب��ه هم��راه داش�ته باش��د.1385 كارشناسان گسترش شهرنشيني ،تمايل به ادامه تحصيل ،خدمت سربازي ،بيكاري و اف��زايش هزين��ه

هاي زندگي را از جمله علل تأخير در ازدواج جوانان در طي سال هاي اخير مي دانند.طالق

طالق يكي از مواردي است كه بر تغييرات جمعيتي تأثيرگذار است.طالق مانن��د م��رگ يكي از زوجين موجب ناقص شدن خانواده مي شود و در ص�ورت ع�دم ازدواج مج��دد زن ي��ا م��رد ب��اقي مان�ده، اين خانواده از توليد مثل ناتوان خواهد ب��ود ،ب��ه همين دلي��ل اس��ت ك��ه طالق از دي��دگاه جمعيت شناس��ي اهميت پيدا مي كند.از سوي ديگر طالق باعث از هم پاشيدن خ��انواده ش��ده و فرزن��داني را از نعمت داشتن پدر و مادر محروم مي كند كه اين افراد به احتمال زياد فاقد شرايط الزم در راه احراز مق��ام

18شهروندي يك جامعه هستند.بررسي ها نشان مي دهد يكي از داليل عمده خودكشي جوانان زي��ر سال طالق والدين است.از مهم ترين داليل طالق در ايران مي ت��وان ب��ه فق�ر،بيك�اري،اعتي��اد يكي اززوجين،عدم شناخت كافي زوج از يكديگر،دخالت اطرافيان، ناباروري و مشكالت جنسي اشاره كرد.

نسبت طالق به ازدواج در ايران1365=3/101370=7/81375=8/7

1380=4/91385=8/12

فصل دوم؛ تغييرات جمعيتی در جهان و ايرانتغييرات جمعيت در جهان

ه��زار س��ال قب��ل از ميالد مس��يح آغ��از پي��دايش كش��اورزي8بررسي ها نشان مي دهد ك��ه در ح��دود 8 ميليون نفر بوده است كه اين رقم در سال اول تولد مس��يح ح�دود 10 تا 1جمعيت جهان در حدود ميليون نفر برآورد شده است.250هزار سال بعد در حدود

س�ال وقت ص��رف200 سال طول كشيد تا جمعيت جهان دوبرابر ش��ود كم��تر از 1610در حالي كه 130شد تا جمعيت جهان به يك ميليارد نفر برسد، ب��راي رس��يدن جمعيت ب��ه دو ميلي��ارد نف��ر ح��دود

س��ال و در نه��ايت در12 سال، پنج ميليارد نفر 15 سال ، چهار ميليارد نفر 30سال، سه ميليارد نفر جمعيت جهان از مرز شش ميليارد نفر گذشت.1999سال

درص��د ام��ا60در حال حاضر بيشترين درصد فعلي جمعيت جهان در قاره آسيا سكونت دارند ح��دود ك��اهش ياب��د. چين ب��ه عن��وان2050پيش بيني مي ش��ود س��هم آتي آس��يا از جمعيت جه��ان در س��ال

درصد جمعيت فعلي آسيا را در خ��ود ج��اي داده ان��د28 درصد و هند 34پرجمعيت ترين كشور جهان هند پرجمعيت ت��رين كش��ور جه��ان خواه��د ب��ود و چين در مك�ان دوم ج��اي خواه��د2050اما در سال

داشت. درصد جمعيت جهان را در خود جاي داده است اما با توجه به باال ب��ودن م��يزان رش��د14قاره آفريقا

درصد افزايش يابد.20 به 2050جمعيت در اين قاره انتظار مي رود اين سهم تا سال درصد از جمعيت جهان را در خود جاي داده است اما با با توج��ه ب��ه ك��اهش جمعيت5/11قاره اروپا

درصد كاهش يابد.2/7 به 2050در اين قاره پيش بيني مي شود اين سهم در سال درص��د از جمعيت جه��ان را در9/4 درص��د و آمريك��اي ش�مالي در ح��دود 2/8آمريكاي التين در حدود

درص��د، ام��ا رش��د9/1خود جاي داده اند و اقيانوسيه نيز كمترين درصد فعلي جمعيت جه��ان را دارد جمعيت در قاره اقيانوسيه ب��ه علت ب��اال ب��ودن م��يزان مهاجرپ��ذيري در مقايس��ه ب��ا اروپ��ا و آمريك��اي

شمالي باال است.تغييرات جمعيت در ايران

ایران در حال حاضر هجدهمین کشور دنیاست. باستان شناسان ای��ران را از کهن ت��رین زیس��تگاههای انسانی می دانند و آثار گوناگونی از تمدن دوره های میان سنگی قبل از ه��زاره پنجم پیش از میالد و

نوسنگی هزاره اول تا پنجم پیش از میالد از آن به دست آورده اند.

6

به رغم این قدمت طوالنی، اطالع چندانی از جمعیت ای��ران در گذش��ته ه��ای دور وج��ود ن��دارد و تنه��ا برآوردهای قدمت مربوط به یک قرن گذشته را می توان مبنایی برای وض��عیت جمعی��تی ای��ران ق��رار

داد. اغاز شد و ب��ا انج��ام چن��د1316اولین تالش برنامه ریزی شده برای شمارش جمعیت ایران از سال

ب��ه علت اش��غال ای��ران توس��ط1320 ت��ا 1318سرشماری از شهرهای ایران در فاصله س��ال ه��ای ص�ورت گ�رفت و پس از1335متفقین متوقف گردید. نخستین سرشماری عمومی کش�ور در س�ال

سال یک بار تکرار شد.10آن به طور منظم هر درصد محاسبه شده است و با افزایش6/0 میزان رشد جمعیت 1280 � 1290در فاصله سال های

درصد افزایش ی��افت. جمعیت ای�ران در فاص�له1/3 به 1330-1335مداوم آن میزان رشد در دوره درصد بیشترین میزان رشد خود را تجربه کرده است.9/3 با میزان رشد 1335 � 1365سال های

1365 � 1370بعد از آن ب��ه علت ک��اهش ب��اروری از م��یزان رش��د جمعیت کاس��ته ش��د و طی دوره م��یزان رش��د1370 � 1375 درص��د ب��رای جمعیت ثبت ش��د و در طی س��ال ه��ای 5/2م��یزان رش��د

درصد برآورد شده است.5/1جمعیت میلی��ون نف��ر و م��یزان رش��د جمعیت70، جمعیت ای��ران 1385طبق سرشماری انجام شده در سال

درصد تخمین زده شده است. با توجه ب��ه آم��ار و ارق��امی ک��ه گفت��ه ش��د رش��د جمعیت از س��ال2/1 به بعد رو به کاهش نهاد که این امر را می توان ناشی از تأکید دولت بر ل��زوم سیاس��ت ه��ای1365

جمعیتی دانست.

فصل سوم:جمعيت و توسعه پايداركليات

توسعه پايدار مركب از دو واژه توسعه و پايدار مي باشد ك��ه از ه��ر ك��دام از اين واژه ه��ا تع��ريفي را مي توان ارائه داد. توسعه به مفهوم بهبود و ارتقاء شرايط زيس��ت ان��ان در ابع��اد گون��اگون محيطي،

اقتصادي و فرهنگي است و واژه ه پايدار داللت بر تداوم و حفظ تعادل در شرايط زيست دارد. توسعه پايدار مديريت بهره برداري مناسب و معقول از منابع به ط�وري ك�ه ض�من ب��ر ط�رف ك��ردن

نيازهاي نسل كنوني، نيازهاي نسل آينده نيز در نظر گرفته شود تعريف مي شود. در قرون گذشته معيشت عمدتاً مبتني بر اقتصاد كشاورزي بود و رابطه جمعيت و توس��عه رابط��ه اي ساده بود. در آن دوران رونق كش��اورزي ب��اعث اف��زايش مختص��ري در جمعيت و رك��ود كش��اورزي و

خشكسالي از عواملي بود كه زمينه ساز ركود بود و باعث كاهش مختصري در جمعيت مي شد. ام��ا در مرحل�ه بع�د از انقالب ص��نعتي و پيچي��ده ش�دن س�اختار اقتص��ادي و اجتم��اعي جوام��ع رابط��ه جمعيت و توسعه ن��يز پيچي��ده ت��ر از گذش��ته ش��د. ام��روزه مفه��وم توس��عه عم��دتاً ن��اظر ب��ر تح��والت

سال گذشته در جوامع انساني ايجاد شده اس��ت. نم��ود عي��ني220اقتصادي و اجتماعي است كه در اين تحول جايگزيني نظام اقتصاد صنعتي به جاي نظام اقتصاد كشاورزي است.

اما سؤالي كه مطرح مي شود اين است كه آيا رشد جمعيت محQQرک توسQQعه اسQQت يQQامانع توسعه؟

مطالعاتي كه در زمينه رابطه جمعيت و توسعه صورت گرفته است مبين آن است ك��ه رش��د جمعيت تا حدودي مي تواند محرک توسعه باشد. بعد از انقالب صنعتي، جهان رشد سريع جمعيت را همزمان ب��ا دس��تاوردهاي عظيم اقتص��ادي و اجتم��اعي تجرب��ه ك��رده و مي ت��وان گفت رش��د س��ريع جمعيت و توسعه اقتصادي و اجتماعي مكمل يكديگر بوده اند اما بايد به اين نكت�ه توج�ه ك�رد ك�ه اين ي�ك بي�ان كلي است و چنانچه كشورهاي توسعه يافته و كشورهاي در ح��ال توس��عه را ب��ه ط��ور مج��زا در نظ��ر

بگيريم تفاوت هايي اساسي از اين نظر داشته اند. در كشورهاي صنعتي در قرن نوزدهم رشد جمعيت محرک توسعه بود ب��ه اين مع��ني ك��ه همزم��ان ب��ا رشد نسبتاً سريع جمعيت، توسعه اجتماعي و اقتصادي نيز مسير خود را پيمود ولي در كش��ورهاي در حال توسعه رشد جمعيت مانند كشورهاي توسعه يافت��ه مح��رک توس�عه نب��ود و در م��واردي نيزب��اعث

ايجاد مشكالتي براي اين كشورها شد. به طور كلي مي توان گفت در ابتدا رشد جمعيت محرک توسعه اس��ت ولي ب��ا ارتق��اء ش��اخص ه��اي توسعه اقتصادي و اجتماعي، جامعه پذيراي سطح پايين ت��ري از زاد و ول��د مي گ��ردد در نتيج��ه رش��د جمعيت كاهش مي يابد. از سوي ديگر صاحب نظران معتقدند مهمترين عاملي ك��ه مي توان��د س��طح

باروري را كنترل كرده و كاهش دهد توسعه اقتصادي و اجتماعي است.مراحل انتقال جمعيت

7

يكي از مباحث نظري جمعيت شناسي ك��ه در تب��يين تح��والت جمعي��تي در مس��ير توس��عه اقتص��ادي واجتماعي دو قرن اخير نقش مهمي يافته است بحث مراحل انتقال جمعيت است.

در بحث مراح��ل انتق��ال جمعيت اين موض��وع م��ورد بررس��ي ق��رار مي گ��يرد ك��ه چگون��ه جمعيت از وضعيتي كه سطح زاد و ولد و مرگ و مير هر دو باال و در نتيجه رش��د جمعيت ن��اچيز ب��وده اس��ت ب��ه

وضعيتي كه سطح زاد و ولد و مرگ و مير هر دو پايين است انتقال مي يابد. در مراحل انتقال جمعيت ميزان عمومي مواليد در سطحي باالتر از ميزان مرگ و م��ير ق��رار گرفت��ه

است و سبب رشد سريع جمعيت مي شود. كشورهاي صنعتي و توسعه يافته مرحله رشد س�ريع جمعيت را گذران��ده ان��د و ب��ه م�يزان متع��الي از رشد جمعيت رسيده اند در حالي كه كشورهاي در حال توس�عه طي نيم ق��رن اخ��ير در مرحل�ه رش�د

سريع جمعيت قرار داشته اند.تئوری انتقال جمعيت

از اواخ��ر ق��رن هج��دهم ميالدي ب��ه ت��دريج جم��ع آوري و ثبت مس��تمر آماره��اي جمعي��تي در ق��الب سرشماري هاي عمومي متداول شد و فراهم شدن چنين اطالعاتي زمينه مطالعات مربوط به تغي��ير و تحوالت جمعيتي كشورها در مرحله بعد از انقالب صنعتي را فراهم نمود. در قرن بيستم مطالع��ات متنوعي در مورد نوسانات و تغيير و تحوالت مرگ و مير و باروري ص��ورت گ��رفت و همين مطالع��ات زمينه تئوري هاي انتقال جمعيتي را ف��راهم نم��ود. در نظري��ه انتق��ال جمعي��تي ك��اهش م��رگ و م��ير و

مواليد با توجه به توسعه اقتصادي و نوسازي جامعه تبيين مي شود. تئوري را در زمينه انتقال جمعيتي ارائه داد كه ب��ر اس��اس آن س��ه مرحل��ه13953نوتشتاين در سال

انتقال جمعيت مشخص شده است: همه جمعيت ه��ا در گذش��ته س��طح ب��االیي از م��رگ و م��ير و زاد و ول��د را داش��ته ان��د و رش��د.1

جمعيت به كندي صورت مي گرفته است در مرحله دوم كه با ارتقاء كيفيت زندگي و سالمت همراه ب��وده م��يزان م��رگ و م��ير ك��اهش.2

سريع يافته اما كماكان نرخ مواليد باال مي باشد. اين مرحله بعد از انقالب صنعتي است. در اين مرحله دست آوردهاي سريع اقتصادي و اجتم��اعي، تول��د را ك��اهش داده و بين م��يزان.3

ميالدي1900مواليد و ميزان مرگ و مير تعادل ايجاد ش��ده اس��ت. اين مرحل��ه بع��د از س��ال آغاز شده است.

نوتشتاين در نظريه خود مي گويد در يك اقتصاد كشاورزي مرگ و مير در باالترين حد خود ق��رار دارد كه اين مرگ و مير باال نتيجه قحطي ها، تغذيه نامناسب، نبود بهداشت و پ��ايين ب��ودن دانش پزش��كي است. به واسطه اين مرگ و مير باال، زاد و ولد ب��اال ن��يز وج��ود دارد. مرحل��ه دوم توس��عه اقتص��ادي، نظام اقتصادي جامعه را از اقتصاد معيشتي به يك اقتصاد با تقسيم كار بيشتر، اس��تفاده از تجه��يزات پيچيده تر، شهرنشيني، جهت گيري بيشتر به سمت فروش بازاري محصوالت و فناوري بيشتر تب��ديل مي كند. اين تغييرات بهبود حمل و نقل، ارتباطات و ق��ابليت تولي��د را ب��ه هم��راه دارد. اين عوام��ل و

نتايج حاصل از آن موجب مي شوند تا ميزان مرگ و مير به طور قابل مالحظه اي كاهش يابد. تغيير ساختار توليد با كاهش اهميت خانواده به عنوان يك واح��د تولي��دي و گس��ترش نقش اقتص��ادي زنان در خارج از خانه امكان تحرك اقتص��ادي را اف��زايش و من��افع اقتص��ادي خ��انواده ه��اي ب��زرگ را كاهش مي دهد. اين عوامل ارزش ها و سنن حامي مواليد باال را تضعيف كرده در نتيجه ميزان زاد و

ولد كاهش مي يابد مرحله سوم.چرخه جمعيت شناسی

رشد جمعيت در هر منطقه يك چرخه جمعيت شناس��ي را مي گذران��د. در اين چرخ��ه ك��ه ش��امل پنج مرحله است بعضي از كشورها از مراحل ابتدايي چرخه گذر كرده اند و بعضي ن��يز هن��وز در مراح��ل

ابتدايي چرخه قرار دارند. مرحله اول: ميزان مواليد و مرگ و مير باالست و اين دو در جهات مختلف اث��ر يك��ديگر را خن��ثي مي

كنند و تعداد جمعيت ثابت مي ماند. مرحله دوم: به دليل بهبود شرايط بهداشتي و اقتصادي جامعه ميزان ميرايي كاهش يافته اس��ت ولي م��يزان زاد و ول��د همچن��ان ب��اال اس��ت. در اين مرحل��ه اف��زايش جمعيت دي��ده مي ش��ود. بعض��ي از

كشورهاي آفريقايي و جنوب آسيا در اين مرحله قرار دارند.

8

مرحله سوم: ميزان مرگ و مير همچنان رو به كاهش است و ميزان مواليد نيز ش��روع ب��ه كم ش��دن نموده ولي سرعت كاهش مواليد كندتر است ل��ذا جمعيت همچن��ان اف��زايش مي ياب��د. اي��ران در اين

مرحله از چرخه جمعيت شناسي قرار دارد. مرحله چهارم: ميزان مرگ و مير پايين است و ميزان مواليد هم كم شده اس��ت و جمعيت ث��ابت مي ماند. در اين مرحله ميزان رشد جمعيت به صفر مي رسد. بيشتر كشورهاي توس��عه يافت��ه و ص��نعتي

در اين مرحله قرار داشتند.1985 تا 1980از جمله اتريش، دانمارك و انگليس در طي سال هاي مرحله پنجم: ميزان مرگ و مير پايين است و ميزان مواليد باز هم نسبت به مرحله قب��ل ك��اهش مي يابد به شكلي كه ميزان تولدها از ميزان مرگ و مير پايين تر مي رود در نتيج��ه م��يزان رش��د جمعيت

منفي مي شود. نروژ و سوئد در حال حاضر در اين مرحله قرار دارند.

فصل چهارم: جمعيت، توسعه پايدار و نيازهای مرتبط با آن در قرون گذشته كه رشد جمعيت زياد نبود برخي از متفكران و صاحبنظران اجتماعي و اقتص��ادي در زمينه رشد جمعيت و منابع، به خصوص منابع غذايي اظهار نگراني كرده بودند اما اولين كسي كه ب��ه طور صريح فشار جمعيت بر منابع را عنوان كرد توماس مالتوس كشيش و اقتصاددان انگليسي ب��ود. وي در آخرين سال هاي قرن هج��دهم ب��ا توج��ه ب��ه اوض��اع و اح��وال سياس��ي، اجتم��اعي و اقتص��ادي

انگلستان در سر آغاز انقالب صنعتي نظريات جمعيتي خود را بيان كرد. بر اساس نظريه مالتوس در حالي كه رشد جمعيت بر مبناي تصاعد هندسي صورت مي گيرد عرضه مواد غذايي ب��ه ص�ورت تص��اعد حس��ابي گس��ترش پي��دا مي كن��د ل�ذ در ص�ورت ت��داوم رش�د جمعيت گرسنگي و قحطي اجتناب ناپذير خواهد بود. در حال حاضر در دو قرن پس از نظريه مالتوس، عالوه بر غذا و غالت، دسته اي ديگر از نيازها شكل گرفته اند كه در زم��ان م��التوس موض��وعيت نداش��ت و اين نيازها در رابطه با جمعيت و توسعه ابعاد پيچيده تري پيدا مي كن��د. نيازه��ايي همچ��ون آم��وزش و بهره گيري از دست آوردهاي تكنول��وژي در زمين��ه ه��ايي چ��ون مس��كن، اش��تغال و س��اير جنب��ه ه��اي

زيستي كه در يك قالب كلي مي توان به عنوان نيازهاي مرتبط با توسعه از آنها ياد كرد. بعد از جنگ جهاني دوم برنامه هاي توسعه اي كه در كشورهاي در حال توس��عه اج��را ش��د عموم��اً ب��ا هدف باال بردن ميزان رشد اقتصادي بود. در اين برنامه ها هدف اصلي افزايش سريع تولي��د و بهب��ود ظرفيت توليد بود. هر چند متعاقب اين برنامه بسياري از كشورهاي در حال توسعه م��يزان ب��االيي از رشد اقتصادي را كسب نمودند ولي رشد اقتصادي به دست آمده نتيجه و فايده چنداني براي نس��بت زيادي از جمعيت اين كشورها نداشت. چند دهه بعد از اجراي اين برنامه ها مشخص ش��د ك��ه برنام��ه هاي توسعه اي كه صرفاً ب��ا تأكي��د ب��ر رش��د اقتص��ادي ش��كل گرفت��ه بودن��د عل��يرغم دس��ت آورده��اي اقتصادي قابل توجه نتوانس��تند نيازه��اي مرتب��ط ب��ا توس��عه اك��ثريت فق��ير جامع��ه را در ح��د مطل��وب

برآورده كنند. چنين وضعيتي منجر به آن شد كه رهيافت توسعه با هدف رشد اقتصادي به سبب تحت الشعاع ق��رار دادن جنبه هاي غير اقتصادي مرتبط با توسعه زير سؤال برود لذا در چند دهه اخير توجه به بعد توزيع مناسب و محروميت زدايي در كنار توجه به رشد اقتصادي در برنامه ريزي هاي توس��عه جايگ��اه خ��ود

را باز كرده و ارتقاء سطح زندگي عموم افراد جامعه مورد توجه برنامه ريزان قرار گرفته است.مشکالت ناشی از افزايش جمعيت

همانطور كه در مباحث قبلي عنوان شد در قرون گذشته رشد جمعيت يك ش�اخص مثبت ب��راي اداره امور به حساب مي آمد و عاملي براي دستيابي به توسعه محسوب مي ش��د ام��ا در دني��اي ام��روز ب��ا وجود پيشرفت تكنولوژي در تمامي عرصه ها و با تمامي شرايط ايده آلي كه براي رفاه انس��ان پيش بيني مي شود رشد بيش از حد جمعيت و نامتناسب با امكانات موجود مانع رشد در تمامي زمينه ه��ا محسوب مي شود. پرداختن به مسائل مهمي مانند آموزش، محيط زيس��ت، من��ابع ط��بيعي، آب و ... در گرو جمعيت متعادلي است كه اكنون دسترسي ب��ه آن مس��تلزم اطالع��ات كام��ل و بينش دقي��ق و كافي است. به همين منظور بايد از مشكالت ناشي از رشد بي رويه جمعيت و روش هاي مقابل��ه ب��ا

آن آگاهي داشته باشيم. به طور كلي اهم اثرات سوء افزايش جمعيت را به شرح زير مي توان مورد مطالعه و بررسي ق��رار

داد:. مشکالت مربوط به آب1

درص��د1 درصد زمين توسط اقيانوس ها و درياها پوشيده شده اس��ت فق��ط 70در حالي كه بيش از در كش�ورهاي در ح�ال1995آن قابل شرب است. ب�ه گ�زارش س�ازمان بهداش�ت جه��اني در س�ال

درصد مردم از آب سالم محروم بوده ان��د ك��ه علت آن رش��د جمعيت، ش��رايط اقتص��ادي31توسعه 9

نامطلوب و افزايش حجم بدهي هاي خارجي اين كشورها عنوان شده است. در اين كش��ورها امك��ان دستيابي به فن آوري تلمبه هاي الزم براي تهيه آب ارزان وجود ندارد و فاضالب هاي خانگي و پساب فاضالب هاي صنعتي و كشاورزي موجب آلودگي هر چه بيشتر آب هاي در دسترس مي ش��ود. آل��وده شدن آب به علت نفوذ مواد آالينده ناشي از فاضالب هاي خانگي، ص��نعتي و كش��اورزي ع��املي مهم براي افزايش بيماري هاي عفوني در افراد به خصوص در كودكان مي باشد كه در موارد زيادي باعث

ميلي��ون م��رگ در ك��ل دني��ا ب��ه علت آل��ودگي آب و7/1مرگ آنها نيز مي شود. در حال حاضر ساالنه فاضالب رخ مي دهد ك��ه ب��ا كن��ترل رش��د جمعيت و جلوگ��يري از آل��وده ش��دن آب مي ت��وان م��رگ و

ميرهاي ناشي از آب را كاهش داد.. مشکالت تغذیه ای2

در حدود دو سوم جمعيت دنيا در مناطقي زندگي مي كنند كه فقر غذايي وجود دارد و غذاي مص��رف شده در اين مناطق مقدار كالري و پروتئين مورد نياز بدن آنها را تأمين نمي كند. طبق بررس��ي يكي از سازمان هاي جهاني سه پنجم جمعيت جهان به نحوي دچار سوء تغذيه و يك چه��ارم جمعيت دچ��ار كمبود شديد كالري مي باشند و تقريباً بيش��تر من��اطقي ك��ه دچ�ار س�وء تغذي��ه و فق�ر غ��ذايي هس�تند

بيشترين ميزان رشد جمعيت را نيز دارا مي باشند. بدي تغذيه و فقر غذايي در مناطقي با رشد جمعيت زياد جمعيت معم��وال ناش�ي از كمب��ود تولي��د غ�ذا نيست زيرا توليد غذا در اين مناطق نيز مانند ساير مناطقي كه كمب��ود غ��ذايي وج��ود ن��دارد اف��زايش يافته است ولي به جهت رشد زياد جمعيت، مصرف سرانه غذا نه تنها افزايش نيافته اس��ت بلك��ه در

مواردي كاهش هم نشان مي دهد.. مشکالت اقتصادی3

درص��د از م��ردم دني��ا را21 درصد از ثروت جهان در كشورهاي صنعتي قرار دارد كه تنها 80بيش از شامل مي شوند و اين توزيع ناعادالنه باعث شده است كه تعداد كثيري از ملل دني��ا ج��زء كش��ورهاي

فقير قلمداد شوند. فقر اقتصادي علل متعددي دارد كه مستقيماً با افزايش جمعيت در ارتباط است. مل��ل كم��تر توس��عه يافته به جاي اين كه بتوانند مازاد منابع مالي خود را براي باال بردن متوسط سطح زندگي مردم كن��ار بگذارند همواره ناگزيرن��د بخش ب�زرگي از س�رمايه ه�اي خ�ود را ص�رف معيش�ت جمعي�تي كنن�د ك�ه پيوسته رو به افزايش است و هر چقدر تعداد جمعيت اين كشورها افزايش يابد گريز از فقر برايشان

دشوارتر خواهد شد.. مشکالت آموزشی4

يكي از عمده ترين داليل عدم توانايي كشورهاي توسعه نيافته براي خروج از فقر و توسعه ني��افتگي، بي سوادي و يا عدم سواد كافي افرادي است كه در فعاليت هاي توليدي و خدماتي جامعه مشاركت دارند. رشد بي رويه جمعيت مانع از افزايش كمي و كيفي سواد شده و اين مشكل جامع را در تم��ام سطوح پائين نگه مي دارد. در حال حاضر من��اطقي از دني��ا ك��ه م��يزان رش��د جمعيت ب��االتري دارن��د، بيشترين ميزان بي سوادي را نيز دارا هس��تند. ب��ر اس��اس آم��ار منتش��ره از س��وي يونس��كو در س��ال

ميلي��ون نف��ر آن��ان در920 سال در سطح جه��ان، 15 ميليون بي سواد باالي 963، از مجموع 1990كشورهاي در حال توسعه زندگي مي كنند.

با توجه به اهميت موضوع آموزش، اغلب كشورهاي در حال توس��عه س��عي دارن��د در جهت گس��ترش تعليمات و سوادآموزي اقداماتي را به عمل آورده و سرمايه گذاري مناسبي در اين زمينه انجام دهند

كه با كاهش ميزان باروري دستيابي به آموزش مناسب امكان پذير مي باشد.. مشکالت اجتماعی 5

در كشورهاي پر جمعيت، جوانان درصد باالیي از جمعيت را تشكيل مي دهند. گروه هاي سني ج��وان نياز به مسكن، شغل، ازدواج و امكان��ات مناس��ب دارن��د و ف��راهم نش��دن اين خواس��ته ه��ا پيام��دهاي نامطلوب اجتماعي را به بار مي آورد. از آثار نامطلوب اجتم��اعي ك��ه در اث��ر اف��زايش جمعيت ايج��اد می شود مي توان به كمبود شغل و ايجاد شغل ه��اي ك��اذب، اف��زايش اعتي��اد و گس��ترش روزاف��زون مواد مخدر، بزهكاري، دزدي، افزايش تجاوزات جنسي، افزايش روسپيگري، ايجاد بيماري هاي روحي

و رواني و اختالل در نظم اجتماعي اشاره كرد.. مشکالت بهداشتی6

افزايش ميزان باروري جمعيت توأم با افزايش تعداد فرزندان هر خانواده و كاهش فاصله بين تولدها مي باشد. اين افزايش امكان سرايت بيماري هاي واگير، سوء تغذيه و مشكالت رواني را در خانواده

بيشتر مي كند.

10

تعداد زيادي زايمان ها و حاملگي در س��نين ب��اال ب��ر س��المت م��ادر و ك��ودك ت��أثير س��وء دارد و ب��اعث افزايش مرگ و مير در مادر و كودك مي شود. به موازات رشد جمعيت سرويس ه��ايي ك��ه خ��دمات

بهداشتي را در سطح جامعه ارائه مي كنند نيز با مشكالت زيادي روبرو مي شوند. كمبود پزشك، كمبود كاركنان سيتم بهداشتي، ناكافي بودن تع��داد بيمارس��تان ه��ا و مراك��ز درم��اني و كاهش تعداد تخت هاي بيمارستاني امكان تشخيص به موقع و درم��ان مناس��ب را ب��راي م��ردم از بين

مي برد و اين باعث پائين آمدن سطح بهداشت و سالمت جامعه مي شود.. مشکالت مسکن7

افزايش سريع جمعيت منجر به كمبود مس��كن مي ش��ود و در ص��ورتي ك��ه مس��كن هم وج��ود داش��ته باشد نمي تواند نسبت به تعداد افرادي ك��ه در آن زن��دگي مي كنن��د مناس��ب و راحت تلقي ش��ود. در

هزار واحد مسكوني تازه -به ازاي هر چه��ار500 ميليون نوزاد جديد متولد شود 2صورتي كه ساالنه نفر افراد خانواده يك واحد مسكوني- الزم مي شود و با توجه به مشكالتي كه ب��راي ايج��اد واح��دهاي

مسكوني وجود دارد تأمين مسكن براي اين جمعيت اضافي مشكالت بزرگي را ايجاد مي كند.. مشکالت اشتغال 8

رشد سريع جمعيت حجم تقاضا براي كار را باال مي برد و عدم آينده نگري براي تأمين مشاغل ت��ازه، جمعيت جوينده كار را به سمت ايجاد مسائل و مش��كالت اجتم��اعي، اقتص��ادي و سياس��ي س��وق مي

دهد.. مشکالت مربوط به منابع طبیعی9

ارتباط بين افزايش جمعيت و مصرف منابع طبيعي جهان توسط س�ازمان ه��ا واف��راد متف�اوت م��ورد تحقيق و برسي قرار گرفته است. مصرف انرژي و ديگر موادي كه از منابع طبيعي به دست مي آي��د به ويژه بعد از انقالب صنعتي بسيار افزايش يافت��ه و اين اف��زايش ب��ا ش��دت رش��د جمعيت و توس��عه صنعتي ارتباط مستقيم دارد. منابع طبيعي در دو گروه دسته بندي مي شوند: منابع تجديد پذیر جنگ��ل

ها و زمين هاي زراعتي و منابع تجديد ناپذير نفت و زغال سنگ. منابع تجديد پذير با مشكل كمتري روبرو مي شوند چون همزمان با مصرف اين منابع، منابع ت��ازه اي كشف شده يا منابع موجود گسترش مي يابد ولي در مورد منابع تجديد ناپذير مسأله ج��دي ت��ر اس��ت افزايش جمعيت همراه با شهرنشيني و صنعتي شدن، تقاضا ب��راي م��واد مع��دني و من�ابع س�وختي را افزايش مي دهد كه ب�ا توج�ه ب��ه مح��دوديت اين من�ابع و برگش��ت ناپ��ذير ب��ودن آنه��ا در كوت��اه م��دت

مشكالت زيادي در آينده در پيش رو خواهد بود.. مشکالت مربوط به محیط زیست11

از نیمه دوم سده هفدهم با گسترش ص��نعت انس��ان ب��اعث تغی��یرات زی��ادی در محی��ط زیس��ت ش��د. امروزه رشد بی رویه جمعیت و گسترش صنعت و ک��اربرد کن��ترل نش��ده تکنول��وژی س��بب تخ��ریب و ایجاد بحران های زیست محیطی زیادی شده اس��ت. توس��عه ص��نعت و ت��راکم نس��بی ب��االی جمعیت، تخریب منابع طبیعی، از بین رفتن جنگل ها، آلودگی هوا و محیط در من��ابع ش��هری و ص��نعتی م��وجب آلودگی آب ها، از بین رفتن زمین های کشاورزی، خشکسالی، تخ��ریب الی��ه ازن و پدی��ده گلخان��ه ای شده است. نسل بسیاری از حیوانات از روی زمین محو شده است و دخالت های بشری در طبیعت، نظام طبیعی محیط زیست را به صورت مصنوعی دگرگون ساخته است. بر اثر استفاده بیش از ح��د

میلی��ون هکت��ار71 میلیارد تن کربن وارد جو زمین می شود. ساالنه 6از سوخت های فسیلی، سالی از جنگل های جهان به علت رشد جمعیت و قطع محیط بی رویه درختان جنگلی نابود می ش��ود و ب��ه

گون��ه مختل��ف گی��اهی و50000علت نابودی جنگل ها و آلودگی های شیمیایی محیط زیست س��االنه جانوری برای همیشه از بین می روند. همه این آلودگی ها آثار زیانباری که به محیط زیست وارد می شود عالوه بر این که موجب بیماری های مختلف جسمی و روانی شده، تهدیدی جدی ب��رای س��المت

نسل های آینده نیز به شمار می رود.

فصل پنجم:سياست های جمعيتیسیاست های جمعیتی

تعریف

11

سیاست جمعیتی مجموعه اصول، تدابیر و تصمیمات مدون جمعیتی است که از سوی دولت ها اتخاذ می شود و حدود فعالیت های دولت را در رابطه با مسائل جمعیتی و یا اموری ک��ه نت��ایج جمعی��تی را

به دنبال دارند تعیین می کند. در گذشته این سیاست ه��ا ب�ه تنظیم مق�راتی جهت اف��زایش ی��ا ک��اهش جمعیت مح��دود ب�ود ولی در

زمان ما فراهم ساختن رفاه بیشتر برای افراد یک کشور دنبال می شود.تاریخچه سیاست های جمعیتی

زمانی طوالنی، سیاست جمعیتی م�ترادف ب��ا سیاس�ت ض��منی ی�ا آش�کار دولت ه��ا در جهت تش��ویق بحثی جزء این وجود نداشت و اگر قوانین یا19موالید تلقی می شد. از دوران یونان باستان تا سده

مقرراتی در مورد جمعیت وضع می شد و یا اقداماتی صورت می گرفت تنها در این زمینه بود. امپراطور روم، برای نخستین بار در تاریخ، اصول یک سیاست جمعی��تی را ب��ه وج��ودAugustآگوست

آورد. به دستور او شخصی که فرزندان متعدد داشت از پ��رداخت مالی��ات و خ�دمات س��ربازی مع�افمی شد و امتیازات اجتماعی و سیاسی به او تعلق می گرفت.

ابن خلدون، متفکر اسالمی، عقیده داشت جمعیتی که به حد کافی متراکم باشد امکان می یابد ت��ا از نیروی کار خود استفاده بهتری به عمل آورد. به نظر او جمعیت مهمترین وسیله تأمین کننده سیاسی

و نظامی جامعه بود. افکار و مکاتبی در رابطه با سیاست های جمعی پی��دا ش�د و ب��ه دنب��ال انقالب18 و 17در سده های

هموار گردید و ق��وانین و مق��رراتی در این19فرانسه، زمینه الزم تدوین سیاست های جمعیتی قرن رابطه تنظیم شد. هدف این قوانین بسط و تعمیم عدالت اجتماعی بود.

بع�دها افک�ار دیگ�ری در زمین�ه سیاس�ت ه�ای جمعی�تی پی��دا ش�د ک�ه مخ�الف اف�زایش جمعیت ب��ود. مشهورترین فرد از هواداران این سیاست توماس مالتوس کشیش انگلیسی ب��ود ک��ه مطالع��اتش ب��ه ارائه اصول جمعیتی منتهی شد، از این رو گفت��ه می ش�ود ک�ه م��التوس نخس�تین بن�ای ی�ک سیاس�ت

جمعیتی مدون را بنیان نهاده است. و اوایل قرن بیستم سیاس��ت ه��ای جمعی��تی خاص��ی تحت ت��أثیر افک��ار م��التوس در19در طول قرن

کشورهای آنگلوساکسون به وجود آمد و اندک اندک به کشورهای پروتستان نش��ین دیگ��ر ن��یز اش��اعه معروف شد.سیاست تحت موالیدیافت. این سیاست ها تحت عنوان سیاست مالتوس یا

انواع سیاست های جمعیتی دولت ها به دو طریق می توانن�د در تح��والت جمعی�تی ی�ک کش�ور م�ؤثر واق��ع ش�وند: سیاس�ت ه��ای

مستقیم و سیاست های غیر مستقیم. در سیاست های مستقیم تأثیر سیاست بر عوامل جمعی�تی ب��ه ص��ورت مس�تقیم و بالواس�طه اس�ت

مانند تشویق موالید، مبارزه با مرگ و میر و پیشگیری از بارداری. در سیاست های غیر مستقیم اجرای سیاست به طور غیرمستقیم عوامل جمعیتی را تحت تأثیر ق��رار می دهد. به عنوان مثال اگر تشویق خانواده ها برای کنترل موالید از طری��ق مس��تقیم میس��ر نباش��د ممکن است دولت آن را از طریق افزایش میزان تحصیالت و مشارکت زنان در نیروی کار اجرا کند. از سوی دیگر دولت با انجام فعالیت های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، ساختار و حرک��ات جمعی��تی

را از طریق غیر مستقیم متحول می کند.اهداف سیاست های جمعیتی

. کنترل نرخ رشد جمعیت1 دستیابی به جمعی��تی ب��ا ان��دازه و ن��رخ رش��د متناس��ب ب��ا امکان��ات اقتص��ادی یکی از اه��داف مهم در سیاست های جمعیتی اس��ت. در این راس��تا کش��ورهای مختل��ف ب��ر اس��اس فرهن��گ ه��ا، اعتق��ادات و باورهای اجتماعی قوانین گوناگونی وضع می کنند. به طور مث��ال توزی��ع رایگ��ان وس��ایل پیش��گیری ازبارداری یا نبود تسهیالت الزم برای فرزند چهارم به بعد می تواند نمونه ای از این سیاست ها باشد.

.حمایت از کودکان2 حمایت کودکان از دوران قبل از تولد و پس از آن در همه کشورهای توسعه یافت��ه و در ح��ال توس�عه

مد نظر است. این یکی از سیاست های مهمی است که دولت ها موظف به اجرای آن هستند..حمایت از سالخوردگان3

به موازات ارتقای سطح بهداشت و پزشکی متوسط ط��ول عم��ر در جوام��ع ص��نعتی رو ب��ه اف��زایش است. از سوی دیگر امید به زندگی در انس�ان ه��ا ن��یز رو ب��ه اف�زایش اس�ت و این اف�زایش ب��ارز در متوسط طول عمر جمعیت سالخوردگان دنیا را هر روز افزایش می ده��د. جوام��ع ص��نعتی اق��داماتی همه جانبه ای را برای به حداقل رساندن مشکالت سالمندان شروع کردند که از جمل��ه این اق��دامات می توان به فراهم کردن وسایل برای گذراندن اوق��ات ف��راغت، برق��رار سیس��تم ت��أمین اجتم��اعی و

12

فراهم کردن مسکن و تأسیس خان��ه س��المندان اش��اره ک��رد. در جوام��ع در ح��ال توس��عه چ��ون اک��ثرجمعیت ها جوان هستند اقدامات فوق کمتر مورد توجه قرار می گیرد.

. نظارت بر مهاجرت4مهاجرت را می توان به دو شکل داخلی و خارجی در نظر گرفت.

مهاجرت داخلی جابه جایی های جمعیتی در داخل کشور معموال آزادانه و یا با محدودیت های کمی صورت می گ��یرد. حجم و نوع این جابه جایی ها می تواند هم بر عوامل جمعیتی و هم بر عوام��ل اقتص��ادی و اجتم��اعی اثر بگذارد. به علت رشد فزاینده جمعیت و تراکم بیش از حد آن در شهرهای بزرگ در کشورهای در حال توسعه بسیاری از این کشورها از وضعیت توزیع جمعیت خود راضی نیستند. با اج��رای سیاس��ت های مانند جابه جایی جمعیت از نقاط بسیار متراکم به نقاط دیگر انتق��ال جمعیت از من��اطق ش��هری متراکم به مناطق روستایی کنترل مه��اجرت ب��ه ش�هرهای ب��زرگ و اف��زایش امکان��ات در من��اطق کم جمعیت و برقراری مشوق های م��الی ب��رای س��رمایه گ��ذاری در من��اطق کم جمعیت می ت��وان جهت

جابه جایی ها را در یک کشور تغییر داد.مهاجرت خارجی

مهاجرت افراد به کشورهای دیگ��ر در مقایس��ه ب��ا مه��اجرت داخلی از آزادی کم��تر و مح��دودیت ه��ای بیشتری برخوردار است. تشویق مهاجرت به داخل توسط بعضی از کش�ورها در زم��ان ه��ای مختل�ف رواج داشته است. کشورهای کانادا، ایاالت متحده و نیوزلند با دادن زمینه ه��ای مج��انی ب��ه مه��اجران

تشویق می کردند. 19مهاجرت به داخل در قرن بعضی از کشورها مانند آلمان به دالیل اقتصادی از سیاست جذب ن��یروی ک��ارگر ب��ه ص��ورت موق��تی پیروی می کنند و تشویق مهاجرت به خارج به عنوان یک سیاست از سوی بعض��ی از کش��ورها دنب��ال

درص��دی5 جزیره کوچک مالت سعی کرد با تشویق یک مهاجرت به خارج 1940شده است. در دهه هزار نفری نگه دارد.550از طریق امضای قرار داد با استرالیا جمعیت خود را در حد متناسب

بخش دوم:بهداشت باروری و تنظیم خانوادهفصل اول: بيماريهاي دستگاه تولید مثل در انسان

بيماريهاي دستگاه تناسلی مردانواریکوسل

درصد مردان10به اتساع وریدهای بیضه یا به عبارتی واریسی شدن آن واریکوسل می گویند که در بالغ مشاهده می ش�ود و یکی از عل�ل ناب��اروری در آقای��ان ج�وان اس��ت. علت ایج��اد واریکوس�ل ب��ه درستی مشخص نیست و در بیشتر موارد علت مشخصی ب��رای ب��روز آن پی��دا نمی ش��ود ام��ا تئ��وری هایی مانند اشکال در دریجه های النه کبوتری وریدهای بیض��ه و س��ابقه خ��انوادگی مط��رح می باش��د. بروز ناگهانی واریکوسل در یک مرد مسن می تواند ناشی از تومورهای بدخیم باشد ک��ه تش��خیص آن مهم و حیاتی است. بیماری واریکوسل باعث کاهش تعداد و میزان ح��رکت اس��پرم ه��ا می ش��ود ک��ه معموال به علت افزایش درجه حرارت بیض�ه ه�ا ناش�ی از اتس�اع ع�روق وری��دی و اختالل در گ�ردش

خون عروق بیضه ها است. اکثر آقایان مبتال به بیماری واریکوسل بدون عالمت هس��تند ام��ا بیم��ار ممکن اس��ت از درد، احس��اس سنگینی و بزرگی در بیضه، درد هنگام نزدیکی در محل واریکوسل و عدم تقارن بیضه شکایت داش��ته

باشد. در معاینه بیمار، بزرگی بیضه و وریدهای قابل لمس بیضه مشهود است و در حالت ایستاده ت��وده ای متشکل از وریدهای متسع و پیچ در پیچ در باال و پش�ت بیض��ه دی��ده می ش�ود همچ��نین ب��ا زور زدن و

افزایش فشار شکمی وریدها متورم شده و در حالت خوابیده از بین می رود. ناباروری و آتروفی بیضه )کوچک شدن سایز و نرم شدن قوام بیضه( از عوارض ایجاد شده به دنب��ال

واریکوسل است که در صورت بروز عوارض، درمان باید انجام گیرد. جهت تش��خیص این بیم��اری، ش��کایت ف��رد از عالئم ذک��ر ش��ده، معاین��ه ب��الینی توس��ط پزش��ک و

سونوگرافی می تواند تشخیص را قطعی کند. مفید ترین راه درمان بیماری واریکوسل جراحی اس�ت ام�ا تم��ام اف��راد مبتال ب��ه واریکوس�ل نی�از ب�ه

درمان ندارند و تصمیم درباره این موضوع بر عهده پزشک است.سرطان بیضه

40 ت��ا 20سرطان بیضه یکی از انواع سرطان های دستگاه تناسلی آقای��ان اس��ت ک��ه در س��نین بین سالگی شایع تر است و انواع مختلفی دارد.

13

علت دقیق ایجاد سرطان بیضه مشخص نیست ام��ا ع��واملی مانن��د نه��ان خ��ایگی، س��ابقه خ��انوادگی سرطان بیضه، تجویز استروژن ب��ه م��ادر در دوران ح��املگی ، ض��ربه ش��دید و عف��ونت ه��ا می توان��د

احتمال ابتال به سرطان بیضه را افزایش دهند. شایع ترین عالمت ابتال به سرطان بیضه بزرگی و تورم بدون درد بیضه است که معم��وال ت��دریجی رخ می دهد. احساس سنگینی و درد در بیضه ، احساس درد در قسمت پایین شکم و کشاله ران و تجمع ناگهانی مایع در بیضه از عالئم دیگری است که ممکن است در فرد مبتال دیده ش��ود، همچ��نین ممکن است به دنب��ال انتش��ار س��رطان ب��ه بخش ه��ای دیگ��ر ب��دن، درد پش��ت، س��رفه ی��ا تنگی نفس، ادرار

خونی ، دردهای استخوانی و تورم اندام تحتانی نیز رخ دهد. سرطان بیضه با معاینه توسط پزشک، انجام آزمایشات و تص��ویر ب��رداری تش��خیص داده می ش��ود و

پزشک بر اساس نوع سرطان بیضه و پیشرفت سرطان، فرد مبتال را درمان می کند. در صورت تشخیص سرطان بیضه در مراحل اولیه می توان فرد مبتال را به خ��وبی و ب��ه ط��ور کام��ل درمان کرد اما در صورت پیشرفت و انتشار سرطان ممکن است درمان به خوبی امکان پذیر نباش��د لذا به آقایان توصیه می شود جهت تشخیص سرطان در مراحل ابت��دایی، بع��د از س��ن بل��وغ ه��ر م��اه بیضه های خود را معاینه کنند و در صورت وجود عالئمی به نفع سرطان بیضه حتماً به پزشک مراجعه

کنند.بیماری غده پروستات

غده پروستات یکی از بخش های مهم و اصلی دستگاه تناسلی آقای��ان اس��ت ک��ه ممکن اس��ت دچ��اربیماری ها و مشکالتی مانند هیپرپالزی خوش خیم پروستات و یا سرطان شود .

هیپرپالزی خوش خیم پروستات یا ب��زرگی خ��وش خیم پروس��تات یکی از ش��ایع ت��رین بیم��اریBPHهیپرپالزی خوش خیم پروستات ))

های دستگاه تناسلی مردان است که ب��ا ب��اال رفتن س��ن احتم��ال ابتال ب��ه آن اف��زایش می یاب��د. اولین سالگی آغاز می شود و بررسی ها نشان می دهد بعد از35تغییرات به نفع این بیماری از سن حدود

نفر به این بیماری مبتال می شوند.9 مرد 10 سالگی از هر 80 از مهم ترین عللی ک��ه در ب��زرگ ش��دن پروس��تات در آقای��ان نقش دارن��د می ت��وان اف��زایش س��ن و تغییرات هورمونی را نام برد. پروستات بزرگ ش��ده ب��ا وارد ک��ردن فش��ار ب��ه مج��رای ادراری ک��ه در داخل پروستات است موجب انسداد و بس��ته ش��دن مج��را ش��ده و ب��اعث اختالل در خ��روج ادرار می

شود. شایع ترین عالمت بیماری کاهش فشار و قطر جریان ادرار است و بیمار به تدریج احس��اس می کن��د که ادرارش باریک شده و فشار همیشگی را ندارد. تأخیر در آغاز نمودن جریان ادرار نیز عالمت دیگر

این بیماری است به طوری که بیمار باید چند دقیقه بنشیند تا اولین قطرات ادرار خارج شود. قطع و وصل شدن جریان ادرار، قطره قطره آمدن ادرار، احساس تخلیه ناکامل مثانه و به دنبال آن تکرار ادرار به خصوص در شب عالئمی هستند که به ت��دریج ظ��اهر می ش��وند و وق��تی پروس��تات ب��ه حدی بزرگ شود که مجرای ادراری بسته شود، اجازه خروج ادرار را نمی دهد و این می تواند زمین��ه

ابتال به عفونت ها را نیز فراهم کند. درمان هیپرپالزی خوش خیم پروستات براساس عالئمی که در فرد ب��روز می کن��د در ابت��دا دارویی و

در نهایت با جراحی است.سرطان پروستات

سرطان پروس�تات یکی از س�رطان ه�ای ش�ایع آقای��ان اس�ت. ع�واملی ک�ه زمین�ه ابتال ب�ه س�رطانپروستات را فراهم می کنند عبارتند از:

سال رخ می دهد و شیوع آن با افزایش سن50*سن: سرطان پروستات به ندرت در افراد کمتر از باال می رود.

*عوامل ژنتیکی : سابقه ارثی و خانوادگی س��رطان پروس��تات عام��ل مهمی در ابتال ب��ه این س��رطاناست.

* تغذی��ه: ن��وع رژیم غ��ذایی یکی از عوام��ل مس��اعد کنن��ده ی��ا پیش��گیری کنن��ده از ابتال ب��ه س��رطان پروستات است. بررسی ها نشان می دهد مص��رف زی��اد چ��ربی می توان��د احتم��ال ابتال ب��ه س��رطان

احتم��ال ابتال ب��هC و Eپروستات را افزایش دهد و مصرف سبزیجات و ویتامین هایی مانن��د ویت��امین این سرطان را کاهش دهد .

* عام��ل هورم��ونی: اف��زایش س��طح هورم��ون تستوس��ترون احتم��ال ابتال ب��ه س��رطان پروس��تات راافزایش می دهد.

14

* فاکتورهای ش��یمیایی : تم��اس ب��ا ب��رخی از م��واد ش��یمیایی احتم��ال ابتال ب��ه س��رطان پروس��تات راافزایش می دهد.

* عوامل عفونی : وجود بیماری ه��ای مق��اربتی ی��ا س��ابقه ط��والنی از ابتالی ف��رد ب��ه این بیم��اری ه��ااحتمال ابتال به سرطان را افزایش می دهد.

سرطان پروستات ممکن است در ابتدا عالمت بالینی را در فرد ایجاد نکند اما در ادامه عالئم ادراری مش��ابه ب��زرگی خ�وش خیم پروس�تات ب��روز کن��د. همچ��نین ممکن اس�ت این س�رطان پخش ش�ده و دردهای استخوانی در ناحیه کمر ، لگن و پاها ایجاد کند. در معاین��ه پروس��تات ب��زرگ ش��ده ب��ه ش��کل

توده ای سفت لمس می شود. تش��خیص س�رطان پروس�تات ب��ا معاین��ه ب��الینی، تص��ویر ب�رداری، ان�دازه گ�یری آن��تی ژن اختصاص��ی

( و نمونه برداری قطعی می شود. PSAپروستات ) دستگاه تناسلی زنان

دستگاه تناسلی زن شامل دو قسمت داخلی و خارجی است. بخشی که در خ��ارج قاب��ل رویت اس��ت دستگاه تناس��لی خ��ارجی و بخش��ی ک��ه در داخ��ل لگن ق��رار دارد و از ب��یرون قاب��ل مش��اهده نیس��ت

دستگاه تناسلی داخلی نامیده می شود. (Vaginaواژن )

واژن به صورت لوله ای است که از دس�تگاه تناس�لی خ��ارجی ت��ا رحم امت��داد دارد. این عض�و محلی برای مقاربت و خروج جنین در هنگام زایمان است و کانالی برای خ��روج ترش��حات رحم و خ��ونریزی

قاعدگی می باشد. س��انتی م��تر ع��رض،5 سانتی متر طول، 5/7 ( عضوی است عضالنی و گالبی شکل کهUterusرحم )

گرم وزن دارد. رحم از سه الیه خارجی، میانی و داخلی تشکیل40 تا 30 سانتی متر ضخامت و 5/2شده است.

الیه خارجی که همان صفاق است، الیه میانی ک��ه ب��افت ماهیچ��ه ای رحم اس�ت و الی��ه داخلی ک��ه از نامیده می شود. اندومتر در سیکل های ماهان��هاندومتربافت پوششی و بافت همبند تشکیل شده

ضخیم می شود تا تخم بارور شده در آن جایگزین شود و اگر باروری رخ ندهد این بافت ضخیم شدهاز بین می رود و قاعدگی ایجاد می شود.

لوله های رحمی سانتی متر که به رحم وص��ل ش��ده ان��د و در انته��ای آزاد ه��ر ی��ک از آنه��ا10دو لوله هستند به طول

تخمدان قرار دارد. لوله های رحمی وظیفه انتقال تخمک یا تخم را به سمت رحم به عهده دارند. تخمدان دو غضو بادامی شکل هستند که همت��ای بیض��ه ه��ا در م��رد محس��وب می ش��وند و در حف��ره

شکمی در دو طرف رحم ودر انتهای لوله های رحمی قرار دارند.تخمدان ها دو کار اصلی انجام می دهند:

-ترشح هورمون های استروژن و پروژسترون که هورمون های اصلی زنانه محسوب می شوند.1-تولید و تکامل تخمک و تخمک گذاری2-ترشح هورمون های زنانه3

استروژن و پروژسترون دو هورمون اصلی زنانه هستند که از تخمدان ه��ا ترش��ح می ش��وند و ترش�حآنها وابسته به دو دسته هورمون دیگری است که از غده هیپوتاالموس و هیپوفیز ترشح می شوند.

قاعدگی قاعدگی یا پریود به خونریزی از دستگاه تناسلی زن ک��ه در فواص�ل زم�انی تقریب��اً مشخص�ی رخ می

روز و م��یزان خ��ونریزی7 ت��ا 3دهد گفته می ش��ود . ط��ول دوره ه��ای خ��ونریزی ب��ه ط��ور متوس��ط میلی لیتر است.35 میلی لیتر و به طور متوسط 80 تا 30قاعدگی در هر بار عادت ماهانه

سیکل قاعدگی تغییراتی که به صورت ریتمیک و ماهانه در میزان ترشح هورمون های زنانه رخ می ده��د و هم��راه ب��ا تغییراتی در اندام های جنسی زن است را س��یکل قاع��دگی گوین��د . م��دت زم��ان س��یکل قاع��دگی از

35 ت��ا 21 روز است ولی 28شروع یک خونریزی تا شروع خونریزی بعدی است که به طور متوسط روز هم طبیعی در نظر گفته می شود.

اختالالت سیکل قاعدگی در زنان سیکل قاعدگی زنان ممکن است دچار بیماری ها و مشکالتی شود ک��ه در ذی��ل ب��ه چن��د م��ورد از این

اختالالت اشاره می شود.

15

قاعدگی ؛ یکی از شایع ترین مشکالت زنان محسوب می شود که در زمان خونریزی قاعدگی یا چن��د ساعت قبل از آن رخ می دهد. درد معموال در ناحیه کمر ، زیر شکم و پهلوها بروز می کند ش��دت آن کم و زیاد می ش�ود. درد در روز اول ش�دیدتر اس�ت و ب�ه ت�دریج ک��اهش می یاب�د و ممکن اس�ت ب�ا

تهوع ، استفراغ ، ضعف ، خستگی و سردرد همراه باشد.اقدامات مفید جهت کاهش و رفع درد قاعدگی

*ماساژ شکم، کمر و پهلوها و استفاده از حوله گرم یا کیسه آب گرم*حمام کردن با آب گرم

*استفاده از غذاهای ساده و زود هضم و پرهیز از غذاهای نفاخ و سنگین * استفاده از داروهایی مانن��د اس��تامینوفن، مفنامی��ک اس��ید ی��ا ب��روفن جهت تس��کین درد در ص��ورت

نداشتن منع مصرف این داروها* استراحت کافی و عدم فعالیت

سندرم پیش از قاعدگی چند روز قبل از خونریزی قاعدگی، برخی از خ�انم ه�ا دچ�ار مش�کالت جس�می و روحی ش�دیدی می شوند که باعث اختالل در زندگی آن ها می شود و با شروع قاعدگی یا م�دت کوت�اهی بع�د از ش�روع

قاعدگی پایان می یابد که به این حالت سندرم پیش از قاعدگی گفته می شود. سندرم پیش از قاعدگی یکی از شایع ترین بیماری های زنان در دنی��ا اس��ت. علت ب��روز آن هن��وز ب��ه طور دقیق روش��ن نیس��ت ام��ا پزش��کان دالیلی همچ��ون ب��رهم خ��وردن تع��ادل هورم��ون اس��تروژن و پروژسترون و تغی��یرات ش�یمیایی مانن��د نوس�انات س�روتونین در مغ�ز را از محتم��ل ت��رین دالی�ل این

بیماری می دانند . از شایع ترین تغییرات جسمی این سندرم می ت��وان ب��ه نفخ ش��کم، تغی��یر در اش��تها، می��ل ش��دید ب��ه شیرینی جات، تهوع و استفراغ، تورم و حساسیت در پستان ها، خستگی و بی حوصلگی، پرخوابی ی��ا بی خوابی، س�ردرد و ت�ورم در دس�ت ه��ا و ص�ورت اش�اره ک�رد. همچ�نین تغی�یرات روحی روانی آن عبارتند از : دلش��وره، اض��طراب، تحری��ک پ��ذیری، تن��دخویی، افس��ردگی، اش��کال در تمرک��ز ح��واس،

حمالت گریه و دوری از اجتماع.توصیه هایی جهت درمان سندرم پیش از قاعدگی

اقدامات زیر می توان به کاهش عالئم در سندرم پیش از قاعدگی کمک شایانی نماید :- رعایت رژیم غذایی1

* توجه به رژیم غذایی در طی دوره قاعدگی می توان��د در ک��اهش ب��روز عالئم م��ؤثر باش��د. مص��رف غذاهای غنی از کربوهیدرات های مرکب مثل نان س�بوس دار، ماک��ارانی و غالت و غ�ذاهای پرفی��بر و

پروتئین دار در طول قاعدگی و حتی پس از تخمک گذاری اهمیت زیادی دارد.* کاهش مصرف قند و شکر و غذاهای شیرین

* حذف نمک و غذاهای شور از وعده های غذایی. نمک موجب نگهداشتن آب در ب��دن می ش��ود و ب��اکاهش نمک، ورم کاهش می یابد.

6 وع��ده غ��ذا در روز، 3* کاهش حجم غذا و افزایش تعداد وعده غذایی. توص��یه می ش��ود ب��ه ج��ای وعده غذا اما با حجم کمتر مصرف شود تا عوارض گوارش��ی ناش��ی از مان��دن زی��اد غ��ذا در سیس��تم گوارش و ترشح باالی انسولین در یک مدت زمان کوتاه رخ ندهد. انسولین زیاد می تواند این بیماری

تشدید کند. * کاهش مصرف قهوه و مواد کافئین دار از رژیم غذایی. مص�رف این م�واد ب��اعث تش�دید عالئم می

شود.- خواب منظم2

ساعت در شب می تواند به کاهش عالئم کمک کند و کم خ��وابی می توان��د ب��اعث8خوابیدن حداقل تشدید عالئم شود.

- کاهش استرس3 آرامش داشتن در هفته قبل از قاعدگی و کاهش استرس می تواند در کن��ترل ع��وارض س��ندرم پیش

از قاعدگی بسیار مفید باشد. - ورزش و فعالیت بدنی4

ب�ار درهفت��ه و ه�ر6 ت�ا 4اضافه کردن ورزش به برنامه روزانه کمک کننده است. ورزش هوازی اگر دقیقه انجام شود تاثیرات قابل توجهی بر کاهش عالئم دارد.30بار به مدت

- روابط زناشویی مطلوب5

16

آگاهی آقایان از این بیماری و حمایت آن ها از همسرش��ان در هنگ��ام ب��روز عالئم و برق��راری رواب��طزناشویی مطلوب به کاهش میزان تنش و کاهش عالئم کمک می نماید.

- مصرف ویتامین ها6 وE و ویت��امین 6Bبررسی ها نش��ان می ده��د ک��ه اس��تفاده از ویت��امین ه��ا، علی الخص��وص ویت��امین

بعضی امالح مانند کلسیم، منیزیم، روی و منگنز می توانند بر روی عوارض س��ندرم پیش از قاع��دگی اثر مثبت داشته باشند و این عالئم را کاهش دهند. مصرف سبزیجات و غذاهای ط�بیعی می توان��د ت��ا

مقدار زیادی این امالح و ویتامین ها را برای بدن تأمین کند.- درمان دارویی7

با توجه به این که هنوز علت اصلی این سندرم به درستی مشخص نشده است درم��ان ه��ایی هم ک��ه در این زمین��ه وج��ود دارن��د درم��ان ه��ای اختصاص��ی و ث��ابت ش��ده این بیم��اری نیس��تند. ام��ا مص��رف داروهایی مانند داروهای ضد افسردگی، داروه��ای هورم�ونی مانن��د ق��رص ه�ای ترکی��بی پیش�گیری از

بارداری و مکسن ها می تواند برخی از عالئم سندرم پیش از قاعدگی را کاهش دهد.حاملگی

در هر نزدیکی اگر انزال صورت بگیرد میلیون ها اسپرم وارد دستگاه تناس��لی زن می ش��ود ک��ه تنه��ا چند هزار عدد از آن ها به لوله رحمی می رسند و فقط یک اسپرم ق��ادر اس��ت ب��ا تخم��ک لق��اح پی��دا کرده و سلول تخم را تشکیل دهد. در شرایط طبیعی در هر سیکل قاعدگی فقط یک تخمک آزاد می

س��اعت می توان��د ق��درت72ساعت زنده است، از طرف دیگر اس��پرم ح��د اک��ثر 24شود و فقط تا باروری خود را در دستگاه تناسلی زن حف��ظ کن��د ک��ه این نش��ان می ده��د در ه��ر س��یکل قاع��دگی و

ماهانه زمان محدودی برای باروری وجود دارد.

فصل دوم: بهداشت و تنظیم خانوادهتعریف بهداشت

بهداشت عبارتی است از علم و هنر پیشگیری از بیماری ها و تأمین، حفظ و ارتق��ای س��طح س��المت فرد و جامعه. به عبارت دیگر بهداشت کلیه وسایل، راه ها و فعالیت هایی است که به س��المتی ف��رد

و جامعه می انجامد.تعریف سالمت

در تعریف بهداشت به واژه سالمت اشاره شد. سالمت یکی از واژه هایی است ک��ه بیش�تر م��ردم ب�ا آنک��ه مطمئن هس��تند معن��ای آن را می دانن��د ولی تعری��ف آن را دش��وار می یابن��د. ب��ر طب��ق تعری��ف سازمان بهداشت جهانی سالمت عبارت است از رفاه و آسایش کامل جسمانی، روانی و اجتماعی و

نه فقط فقدان بیماری و معلولیت جسمی یا نقص عضو. سالمت سه محور جسم، روان و جامعه را شامل می شود و هر گونه نقص و آسیبی که به هر یک از

این محورهای سه گانه وارد شود تعادل فرد را بر هم زده و منجر به نبود سالمت می شود.تاریخچه بهداشت در جهان

میالدی نی��از ج��دی ب��ه1500پس از گذشت زمان طوالنی در زمین��ه بهداش��ت، در ح��دود س��ال ه��ای میالدی "توماس م��ور" در اش��اعه1516توسعه بهداشت در اروپا احساس شد به طوری که در سال

این فکر کوشش نمود که بهداشت حافظ سالمتی است و طبابت ترمیم کننده آن. میالدی به بعد ممالک اروپ��ایی ب��ه فک��ر تع��یین معی��ار و ض��ابطه ب��ه منظ��ور1600از حدود سال های

بازگویی و اطالع از وضع سالمت جامعه افتادند و به این نکته توجه شد که بررس��ی م��رگ و میره��ا و بخصوص تجزیه و تحلیل علل آن می تواند بسیاری از مسائل و مشکالت بهداشتی را روش�ن نمای��د و از همین سال ها به بعد است که می بینیم کشورهای اروپایی یکی بعد از دیگری مبادرت به سیس��تم

سرشماری و ثبت وقایع حیات نمودند. مبادرت به تجزیه و تحلیل آمار مرگ و میر در انگلستان1662"جان گرانت" برای اولین بار در سال

یک پزشک ایتالیایی به نام "رامازینی" شروع به نوش��تن مق��االتی در1700نمود. در حدود سال های مورد بیماری های حرفه ای و تقسیم بندی آن نمود و اندکی بعد از آن شیوع بعض�ی از بیم��اری ه��ا را

نزد بعضی از طبقات اجتماعی یادآور شد. در شهر پاریس تش��کیل ش��د. در آن زم��ان1851اولین کنگره بین المللی بهداشت عمومی در سال

تقسیم بندی خاصی برای بسیاری از بیماری ها وجود نداشت و کن��ترلی ب��ر بس��یاری از بیم��اری ه��ای "جان اسنو" اپیدمیولوژی وبا را مورد1854 تا 1849عفونی در دست نبود. در فاصله بین سال های

"ویلی��ام ب��اد" این1855مطالع��ه ق��رار داد و انتق��ال آن را از طری��ق آب ب��ه اثب��ات رس��اند. در س��ال

17

مطالعه را در مورد تیفوئید انجام داد. در نیمه دوم ق��رن ن��وزدهم مطالع��ات و آزمایش��ات پاس��تور درزمینه میکروب شناسی تصویری دقیق از نحوه انتقال بیماری های عفونی ارائه داد.

میالدی طی ی��ک کنف��رانس بین المللی ض��رورت تش��کیل ی��ک س��ازمان بین المللی1945در س��ال سازمان بهداشت جهانی به طور رسمی شروع به کار نمود.1948بهداشت اعالم شد و هفتم آوریل

این سازمان تا به امروز سه برنام��ه بین المللی ب��رای ارتق�ای بهداش��ت و درم��ان در جه��ان ب��ه اج��راگذاشته است.

تاریخچه بهداشت در ایران بهداشت عمومی در جهان تاریخچه چند هزار ساله دارد و در ایران ن��یز بهداش��ت از گذش��ته هم��واره مورد توجه بوده است. طبق مدارک تاریخی، در زمان داریوش در لشگرکشی ه��ا آب ه��ای جوش��یده در ظرف ها و بشکه های مخصوصی که روی ارابه حمل می شد به میادین جنگ می فرستادند که از این راه مانع اشاعه بیماری های مربوط به آب آلوده در می��ان س��پاهیان می ش��دند. در دین زرتش��ت آتش رمز پاکی و شایسته احترام بوده و خاک و آب سرچشمه زن��دگی محس��وب می ش��دند و آل��وده کردن آب ممنوع بود. در دین اسالم نیز دستورات بهداشتی زیادی درباره بهداشت جسمانی، روانی و

اجتماعی وجود دارد. اما تاریخچه بهداشت نوین در ایران را باید با افتتاح دارالفنون توسط میرزا تقی خ��ان امیرکب��یر آغ��از کرد. او برای تدریس علم پزشکی دکتر "پوالک" از اتریش و دکتر "شلیمر" از هلند را استخدام ک��رد. چندی پس از قتل امیرکبیر دکتر "کلوکه" فرانسوی را که به عنوان طبیب دربار اس��تخدام ش��ده ب��ود

واکسیناسیون ضد آبله را پیشنهاد کرد. به تهران آمد و به دنبال قحطی های مک��رر و اپی��دمی ه��ای1243دکتر "تولوزان" فرانسوی در سال

وبا به پیشنهاد وی سازمانی به نام مجلس حفظ الصحه آغاز به کار کرد ک��ه اولین س��ازمان کش��وری شمس��ی وزارت به��داری در ای��ران ب��ه عن��وان ی��ک وزارت1321در زمینه بهداش�ت اس�ت. در س�ال

مستقل آغاز به کار کرد و از آن پس در امر بهداشت موفقیت های زیادی به دست آمد.بهداشت باروری

بهداشت باروری سالمت کامل جس�می، روانی و رف�اه اجتم�اعی در کلی�ه ام�ور مرب�وط ب��ه سیس�تم باروری انسان در کلیه مراحل زندگی است. بهداشت باروری مشتمل بر طیف گسترده ای است ک��ه از دوران جنینی و تولد تا دوران سالمندی را در برمی گیرد. موضوع بهداشت باروری از اینجا مط��رح می شود که اگر قرار است در جامعه انسان هایی داشته باشیم که از نظر فرایند تولی��د مث��ل، اف��راد سالمی باشند و بتوانند افراد سالمی را هم به عنوان نسل آینده به وجود آورند باید دیدها را کالن ت��ر کرده و دوره جنینی را هم��راه ب��ا دوره زایم��ان، بع��د از زایم��ان، ن��وزادی، ک��ودکی، نوج��وانی، بل��وغ و جوانی و بعد از آن دوره استفاده از روش های پیشگیری از بارداری و وسایل تنظیم خانواده و سپس سایر گروه های سنی یعنی میانسالی و سالمندی را مورد توجه قرار دهیم. طب��ق گ��زارش کنف��رانس

در قاهره برگزار شد، همه کشورها موظف به ارائ��ه1994بین المللی جمعیت و توسعه که در سال خدمات بهداشت باروری در سنین مناسب ب��ه هم��ه اف��راد از طری��ق نظ��ام م��راقبت ه��ای بهداش��تی-

میالدی شده اند.2015درمانی در اسرع وقت و حداکثر تا سال موضوعات مورد بحث در بهداشت باروری عبارتند از:

بهداشت دوران بلوغ پیشگیری و درمان بیماری های مقاربتی بررسی های قبل از ازدواج خدمات تنظیم خانواده بهداشت جنسی خدمات مربوط به مراقبت های دوران بارداری و بعد از زایمان مراقبت های دوران نوزادی و کودکی درمان ناباروری پیشگیری و درمان سرطان های شایع زنان بهداشت دوران یائسگی مشارکت همه جانبه مردان در امر بهداشت باروری حقوق بهداشت باروری

18

بهداشت دوران بلوغ سالگی نوجوانی اطالق می کند. نوج��وانی دوره ای اس��ت19 تا 9سازمان بهداشت جهانی به سنین

که بلوغ در آن اتفاق می افتد. از نظر لغوی بلوغ به مع��نی رس��یدن، پختگی و ب��ه ح��د کم��ال رس��یدن است و در تعریف زیست شناسان، بلوغ عبارت است از مجم��وع تغی��یرات جس��می، روحی -روانی و

عقالنی که در سنین نوجوانی پی ریزی می شود و کودک را شبیه یک آدم بزرگسال می کند. سالگی است.10 تا 9 سالگی و در دختران 12 تا 11سن شروع بلوغ در پسران

عالئم جسمانی بلوغ در پسران تغییرات جسمی بلوغ در پسرها به دلیل افزایش ترش��ح هورم��ون جنس��ی مردان��ه )تستوس��ترون( رخ

می دهد. این تغییرات عبارتند از:رشد بیضه ها و آلت تناسلی: اولین نشانه بلوغ در پس��رها ب��زرگ ش��دن بیض��ه ه��ا اس��ت ک��ه

سالگی شروع می شود. به موازات رشد بیضه ها، طول و قط��ر5/11بطور متوسط در سن آلت تناسلی نیز افزایش می یابد.

سالگی شروع می ش��ود و12رشد موهای جنسی: رشد مو در ناحیه دستگاه تناسلی در سن اولین عالمت واضح بلوغ در پسرها می باشد. پس از آن موهای زی��ر بغ��ل، موه��ای ص��ورت و

موهای سینه و شکم نیز رشد می کند. س��انتی5/9 سالگی شروع شده و مع��ادل 13رشد جسمانی: افزایش قد در پسرها در حدود

س��الگی ادام��ه می20 تا 18متر افزایش قد در سال اول می باشد. این روند رشد تا حوالی یابد.

س��الگی ظ��اهر می16 ت��ا 14محتلم شدن و انزال: معموال در خواب رخ می ده��د و در س��ن شود.

تغییرات دیگ��ر: از تغی��یرات دیگ��ر در دوران بل��وغ در پس��رها می ت��وان ب��ه پی��دایش ج��وش در صورت، تعریق فراوان به خصوص در ناحی��ه زیربغ�ل ه��ا، ض��خیم ش�دن ص�دا و اف��زایش وزن

اشاره کرد.

عالئم جسمی بلوغ در دخترانتغییرات بلوغ در دختران عبارت است از:

رشد پستان ها: به صورت برجسته و برآمده شدن نوک پستان ها است که به ط��ور متوس��ط سالگی شروع به رشد می کند و در پایان دوره بلوغ کامل می شود.5/9در

س��الگی ش��روع ش��ده و5/10رشد موهای جنسی: رشد مو در ناحیه دستگاه تناسلی در سن یک تا دو سال بعد موهای زیر بغل نیز شروع به رش می کند.

سالگی رخ می دهد که معموال دو س��ال پس12 تا 11رشد قد: در دختران رشد سریع قد در از جوانه زدن پستان ها و قبل از وقوع قاعدگی است.

سالگی به ط��ور متوس��ط در16 تا 9قاعدگی: آخرین مرحله بلوغ، قاعدگی است که در سن سالگی اتفاق می افتد و تا زمان یائسگی ادام��ه دارد. قاع�دگی ی��ا پری�ود ب��ه خ��ونریزی از13

دستگاه تناسلی زن که در فواصل زمانی تقریباً مشخصی رخ می دهد گفت��ه می ش��ود. ط��ول روز و م��یزان خ��ونریزی قاع��دگی ه��ر ب��ار ع��ادت7 تا 3دوره های خونریزی به طور متوسط

میلی لیتر است.35 میلی لیتر و به طور متوسط 80 تا 30ماهانه تغییرات دیگر: از تغییرات دیگر در دوران بل��وغ در دختره��ا می ت��وان ب��ه ب��زرگ و پهن ش��دن

لگن، رشد بخش های مختلف تناسلی مانند رحم و تخمدان، پیدایش جوش در ص��ورت و ب��ویبدن اشاره کرد.

بهداشت جسمانی بلوغ در دختران و پسراناصول و نکاتی که از لحاظ بهداشتی در این دوران باید رعایت شود عبارتند از:

نظافت پوست و از بین بردن بوی بد بدن در دوران بلوغ یکی از مواردی است که باید ب��ه آن.1 توجه شود. برای نظافت پوست و برطرف شدن بوی بد بدن رعایت نک��ات زی��ر کم��ک کنن��ده

است:

19

.نوجوان هر روز یا یک روز درمیان حمام کند .موهای زیر بغل و ناحیه تناسلی را کوتاه نگه دارد .از لباس زیر نخی آزاد استفاده کرده و هر روز آنها را تعویض کند .استفاده از مواد خوشبو کننده زیر بغل می تواند کمک کننده باشد در شروع بلوغ به علت فعالیت هورمون های جنسی بدن، بر فعالیت غدد چربی افزوده شده.2

و باعث ایجاد جوش در ناحیه صورت می شود. برای پیشگیری و بهبود جوش ها رعایت نکات زیر کمک کننده است:

جوش های صورت نباید دستکاری شوند زیرا موجب عفونت و بر جای ماندن محل ج��وش ه��ا به شکل زخم بر روی صورت می شود.

بار با آب ولرم و صابون شسته شود. 3 تا 2صورت روزانه .در رژیم غذایی از چربی و شیرینی جات کمتری استفاده شود محافظت و پاکیزگی دست و صورت که بیشتر در معرض آلودگی هس��تند، شستش��وی م��رتب.3

پاها و مسواک زدن منظم و صحیح دندان ها از نک��ات بهداش��تی ض��روری در هم��ه دوره ه��ایزندگی به خصوص در دوران بلوغ است.

ورزش مناسب ترین وسیله برای تأمین سالمت نوجوان است عالوه بر تفریح و تخلی��ه ان��رژی.4 نوجوان، فواید جسمی و روانی بسیاری دارد، لذا انتخاب ورزش مناسب با توج��ه ب��ه س��اختار بدنی فرد و همچنین انتخاب محیط مناسب برای ورزش از نکاتی اساسی اس��ت ک��ه بای��د م��د

نظر قرار گیرد.

نکات بهداشتی در طول دوران قاعدگیتوصیه می شود خانم ها در این دوران:

به موقع نوارهای بهداشتی را تعویض کنند. .1در هر بار اجابت مزاج با آبگرم نسبت به تمیز کردن خود اقدام نمایند. .2دست ها را با آب و صابون پس از هر بار تعویض نوار بهداشتی بشویند. .3لباس های زیر نخی استفاده کرده و هر روز آنها را تعویض کرده و بشویند. .4

نیازهای تغذیه ای دوران بلوغ برای دستیابی به رشد مطلوب در دوران بلوغ، دریافت مواد مغذی به میزان کافی ض��رورت دارد. در این میان تأمین انرژی، پروتئین، آهن، کلسیم، ید و روی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ب��ه دلی��ل دفع خون در دوران قاعدگی نیاز بدن دختران به آهن در این دوران افزایش می یابد، ل��ذا توص��یه می شود در طول دوران قاعدگی از مواد حاوی آهن مانند مرغ، گوشت، جگر، م�اهی و تخم م��رغ بیش�تر

استفاده شود.بهداشت روانی دوران بلوغ

بهداشت روانی نوجوان در دوران بلوغ از اهمیت قابل مالحظ��ه ای برخ��وردار اس��ت زی��را وض��عیت وسالمت روانی نوجوان در این دوره، اثرات زیادی بر الگوهای رفتاری در بزرگسالی خواهد داشت.

نوجوان در این دوران نه از مزایای کودکی بهره می برد و نه از امتیازات بزرگسالی، تص��ور می کن��د که همه چیز را می داند اما چیز زیادی نمی داند، در رؤیا و تخیل زندگی می کند اما با واقعیت روب��رو است و برای دستیابی به ه��ویت و رس��یدن ب��ه اس�تقالل تالش می کن��د. ل�ذا توج��ه و برخ��ورد ص��حیح والدین و جامعه در این دوران بسیار با اهمیت است. از عالئم هشدار دهنده و اختالالت شایع روحی - روانی در این دوران می ت��وان ب��ه اض��طراب، افس��ردگی، عص��بانیت ه��ای مک��رر و زی��اد، اختالل در عملکرد تحصیلی، پرخاشگری و درگیری های مکرر با والدین، گوشه گیری و قط��ع رواب��ط اجتم��اعی، معاشرت های نامناسب، فرار از مدرسه، بی بند و باری های جنسی، استفاده تف��ریحی از س��یگار ی��ا

مواد مخدر و پوشیدن لباس های غیر عادی یا آرایش های نامناسب اشاره کرد. Bهپاتیت

Bبه التهاب کبد هپاتیت گفته می شود که علل مختلفی دارد و ویروس ه��ا از جمل��ه وی��روس هپ��اتیت یکی از علل ایجاد کننده این التهاب هستند.

راه های انتقال

20

از راه های زیر منتقل می شود:Bویروس هپاتیت - از طریق خون و فرآورده های خونی: هر نوع ارتباط مخاطی یا عمقی ب��ا خ��ون آل��وده و ف��رآورده•

های آن می تواند موجب انتقال بیماری شود. نمونه های رایج این راه عبارتند از: اس��تفاده از س��رنگ مش��ترک در معت��ادان ت��زریقی، اس�تفاده از وس�ایل آل�وده مش�ترک مانن�د وس�ایلی ک�ه در خ��الکوبی، حجامت، ختنه، دندانپزشکی و آرایشگاه ها به کار می رود و برخ��ورد تص��ادفی س�ر س�وزن آل�وده ب��ه

دست کارکنان بهداشتی. - رابطه جنسی محافظت نشده: ویروس در ترشحات دستگاه تناسلی مانند منی، ترشحات قب��ل از•

انزال، ترشحات واژن و رحم وجود دارد و تماس جنسی می تواند باعث انتقال ویروس شود.- مادر آلوده به جنین•

عالئم و نشانه ها عالم��تی ندارن��د. ام�ا نش��انه ه�ای احتم��الی عبارتن�د از: عالمت ش�بیهBبیشتر افراد مبتال ب�ه هپ��اتیت

آنفلوآنزا، تهوع و استفراغ، کم اشتهایی، کاهش وزن، زردی و خارش پوست.تشخیص

نمون��ه خ��ون گرفت��ه می ش��ود و آن��تی ژن ه��ای س��طحی وی��روس بخص��وصBبرای تشخیص هپاتیت HBSAgاندازه گیری می شود که در صورت مثبت بودن آزمایش، می توان احتمال داد که فرد آلوده

است.Bبه ویروس هپاتیت درمان

آلوده می شوند نیازی به درم��ان ندارن��د و بیم�اری معم��والBبسیاری از کسانی که به ویروس هپاتیت خود به خود بهبود می یابد، اما در تعدادی از افراد ویروس در بدن آنه��ا ب��اقی می مان��د و م��زمن می

شود که در این افراد درمان دارویی می تواند از ایجاد عوارض جلوگیری کند.مصون سازی

م��اه تزری��ق می ش��ود و ف��رد در6 س�ه دوز واکس��ن در م��دت Bبرای مصون سازی در برابر هپاتیت برابر این بیماری مصونیت پیدا می کند.

ایدز یا سندروم نقص ایمنی اکتسابی یک بیماری غیر قابل درمان اما قابل پیشگیری اس��ت ک��هAIDSایدز

است.HIVعامل آن ویروسی به نام درباره اینکه ویروس ایجاد کننده ایدز از کجا سرچشمه گرفته و اولین بار چه زمانی انسان را گرفتار کرده است اطالعات دقیق و قاطعی در دست نیست اما برخی بررسی ها نش��ان می ده��د در ح��دود

میالدی در غرب آفریقا میان انسان ها رواج پیدا کرده است.1930سال در انس��انHIVدرمیمون های ساکن در جنگ��ل ه��ای آفریق��ایی ویروس��ی وج��ود دارد ک��ه ب��ا وی��روس

شباهت های بسیاری دارد، بنابراین برخی معتقدند این ویروس ابتدا از میم��ون ه��ا ب��ه انس��ان منتق��ل شده و به سبب جهشی که پیدا کرده است توانسته چنین بیماری مهلکی را پدید آورد. )م��ردم ب��رخی از قبایل آفریقایی گوشت و خون میمون ها را می خورند و حتی خ��ون میم��ون را ب��ه ب��دن خودش��ان

تزریق می کنند(. نوعی سرطان پوستی نادر به نام س��ارکوم کاپوس��ی در چن��دین م��رد همجنس گ��رای1981در سال

آمریکایی گزارش شد. گزارش های بعدی از بروز نوعی سینه پهلوی بسیار نادرتر در مردان همجنس گرا حکایت داشت. از آنجا که دانشمندان تا آن زمان این نوع سرطان و این نوع سینه پهلو را ت��ا این اندازه زیاد ندیده بودند توجه شان جلب شد. آزمایش ها نشان داد که دستگاه ایم��نی ب��دن این اف��راد کامال از کار افتاده است. کسی نمی دانست این افراد را باید چطور درمان کند. از آنجا که تصور می ش��د این بیم��اری مخص��وص م��ردان همجنس گراس��ت ن��ام آن را "اختالل ایم��نی مرتب��ط ب��ا همجنس

گرایی" گذاشتند. پس از مدتی چند مرد معتاد تزریقی مبتال به این بیماری هم شناسایی شدند که همجنس گرا نبودند و بعد از آن هم زنان، کودکان و افراد بیماری که به آنها خون تزریق ش��ده ب��ود ن��یز ب��ا نش��انه ه��ای این بیماری شناسایی شدند که این نشان داد بیماری منحصر به همجنس گرایان نیست و باید نام بیم��اری

عوض شود.

21

گذاشتند که از حروف اول چهار کلمه درست شده و ب��هAIDSبنابراین دانشمندان نام این بیماری را تالش دانش��مندان ب��ه نتیج��ه رس��ید و1984معنای "سندرم نقص ایم��نی اکتس��ابی" اس��ت. در س��ال

به عنوان عامل ایجاد کننده بیماری ایدز شناخته شد.HIVویروس گزارش شد. این مورد یک کودک شش ساله هموفیلی ب��ود1366اولین مورد ایدز در ایران در سال

که به دلیل زمینه بیماری از فراورده های خونی وارداتی استفاده می کرد. از آن پس تمام خون ها وفراورده های خونی اعم از داخلی یا وارداتی ملزم به آزمایش از نظر عفونت قبل از مصرف شدند.

مکانیسم اثر آن شایع تر است و نوع1 دارد که نوع 2و 1 از خانواده رترو ویروس ها است و دو نوع HIVویروس

آن1 ص��حبت می ش��ود منظ��ور ن��وع HIV آن تنها در غرب آفریقا دیده می شود. بنابراین وقتی از 2است.

دار است وقتی وارد بدن می ش��ود ب��ه گ��روهی از گلب��ول ه��ایRNA که نوعی ویروس HIVویروس موج��ود ب��ر روی این گلب��ول4CD حمله می کند و مولکول ه��ای Tسفید خون موسوم به سلول های

های سفید را درگیر می کند.HIV 4 پس از ترکیب باCDها، کنترل همانند سازی گلبول های سفید خ��ون را ب��ه عه��ده می گ��یرد و

روز روز6 ت��ا 2 آلوده شده و ویروس در آن تکثیر می ش��ود و طی HIVسلول های ایمنی با ویروس دیگری می شود و آنها را آلوده4CDسلول آلوده می میرد و ویروس های آزاد شده وارد سلول های

ها زمینه را ب��رای عف��ونت ه��ای فرص��ت طلب و ظه��ور عالئم بیم��اری ای��دزCD4افت شدید می کند.فراهم می کند.راه های انتقال

عبارتند از:HIVراه های انتقال ویروس - از طریق خون و فراورده های خونی: هر نوع ارتباط مخاطی یا عمقی ب��ا خ��ون آل��وده و ف��راورده•

های آن می تواند موجب انتقال بیماری شود. نمونه های رایج این راه عبارتند از: اس��تفاده از س��رنگ مش��ترک در معت��ادان ت��زریقی، اس�تفاده از وس�ایل آل�وده مش�ترک مانن�د وس�ایلی ک�ه در خ��الکوبی، حجامت، ختنه، دندانپزشکی و آرایشگاه ه��ا بک��ار می رود و برخ��ورد تص��ادفی س��ر س��وزن آل��وده ب��ه

دست کارکنان بهداشتی. - رابطه جنسی محافظت نشده: ویروس در ترشحات دستگاه تناسلی مانند منی، ترشحات قب��ل از•

انزال، ترشحات واژن و رحم و در ناحیه معق��د وج��ود دارد و تم��اس جنس��ی می توان��د ب��اعث انتق��الویروس شود.

- مادر آلوده به کودک: ویروس می توان�د از م�ادر آل�وده ب��ه ک��ودک در طی دوران ب�ارداری، هنگ�ام•زایمان یا از طریق شیردهی منتقل شود.

این ویروس در ادرار، خلط، بزاق و اش�ک هم دی��ده ش�ده اس�ت ولی این اج��زاء ت��ا کن�ون نقش�ی در از راه های زیر منتقل نمی شود:HIVانتقال ویروس نداشته اند. ویروس

از طریق هوا، سرفه و عطسه .1از طریق بوسیدن، تماس پوستی یا دست دادن .2از طریق نیش حشرات .3از طریق شنا در استخرهای عمومی .4 تهیه شده باشد. HIVاز طریق خوردن غذا با فرد آلوده یا غذایی که توسط فرد آلوده به .5

عالئم بالینی هفت��ه پس از ورود8 ت��ا 2 طی HIV درصد افراد آلوده به وی��روس 70 تا 40عفونت حاد اولیه تقریباً

ویروس دچار سندروم رتروویروسی حاد می شوند که عالئم آن تب، درد و عفونت گلو، س��ردرد، درد عضالنی، لنفادنوپاتی و بی اشتهایی است. این عالئم چند روز تا چند هفته باقی می مانند و به ت��دریج

تخفیف پیدا می کند.پس از عفونت حاد، مرحله بدون عالمت آغاز می شود.

مرحله بدون عالمت معموال به آهستگی باعث نقص ایمنی می ش��ود ک��ه مشخص��ه آن ک��اهش پیش رون��د درHIVعفونت

عالمتی ندارند و ب��ه ظ��اهرHIV است. در این مرحله اکثر افراد آلوده شده به 4CDتعداد سلول های درصد اف��راد درم��ان نش��ده50سالم هستند ولی برای دیگران آلوده کننده می باشند. این مرحله در

سال طول می کشد و بعد وارد مرحله عالمت دار و ایدز می شود.10

22

مرحله عالمت دار اغلب به دلیل عفونت های فرصت طلب و سرطان هایی ایجاد میHIVمرحله عالمت دار عفونت با

شود که به طور طبیعی سیستم ایمنی جلوی آنها را می گیرد. با پیشرفت نقص سیستم ایمنی که ب��ا تظاهر می کند فرد در معرض خطر عف��ونت ه��ای فرص��ت طلب ق��رار4CDکاهش تعداد سلول های

زم��انیHIVمی گیرد و دچار عالمت می شود. همچنین تشخیص ایدز برای اف��راد آل��وده ب��ه وی��روس برس�د. در مرحل�ه عالمت دار200 در بدن آنها به کمتر از 4CDمطرح می شود که تعداد سلول های

فرد بیمار دچار کاهش وزن شدید، اسهال، بی اشتهایی و تب شده و بخش ه��ای مختل��ف ب��دن مانن��د پوست، سیستم عصبی، دستگاه تنفس، دستگاه گوارش و دستگاه تناسلی نیز آس��یب می بینن��د و در

نهایت فرد را از پای در می آورند.HIVتشخیص عفونت

جستجوی آنتی بادی )پادتن( موجود در خ��ون ف��رد آل�وده ش�ده اس�ت.HIVیکی از راه های تشخیص وارد بدن شخصی می شود یک ماده شیمیایی خاص در بدن فرد ساخته می شود که آنتیHIVوقتی

بادی نامیده می شود. آنتی بادی ها پاسخ بدن به عفونت هستند بنابراین اگر در خ��ون شخص��ی آن��تی آلوده شده است.HIV وجود داشته باشد این بدان معنی است که او با HIVبادی بر علیه

هفت��ه و12 ت��ا 2برای آنکه آنتی بادی قابل تشخیص به سطح مشخصی در خون برس��د ممکن اس��ت ماه هم طول بکشد که به این "دوره پنجره" می گویند.6حداکثر تا

"دوره پنجره" مدت زمانی است که ویروس وارد بدن فرد شده است اما س��طح آن��تی ب��ادی ب��ه ح��د می تواند از فرد آلوده به فرد دیگر منتقلHIVقابل تشخیص در خون نرسیده است. در دوره پنجره

در این دوران منفی است و آلوده بودن فرد را مش�خص نمی کن�د. ب�رایHIVشود هر چند که تست (Elisa می توان چندین نوع آزمایش انجام داد که از آن جمله می توان به تست ال��یزا )HIVتشخیص

Westernو آزمون وسترن بالت ) Blotاشاره کرد. این آزمون ها مستقیماً خ��ود وی��روس را جس��تجو ) تولی��د ک��رده را ان��دازه گ��یریHIVنمی کنند بلکه میزان آنتی بادی هایی که بدن شخص آلوده برعلیه

می کنند. تست الیزا نسبتاً ارزان و دقیق است و استاندارد جهانی برای استفاده در بیمارس��تان ه��ا و س��ازمان

انج��امHIVهای انتقال خون را دارد می باشد. تست الیزا اولین آزمایشی اس��ت ک��ه ب��رای تش��خیص می شود و در صورت مثبت بودن جواب از تس��ت وس��ترن ب��الت ب��ه عن��وان ی��ک آزم��ون تأیی��د کنن��ده

استفاده می شود. راه کارهای پیشگیری از ابتال به ایدز در حال حاضر درمان کامل و ج��امعی ب��رای ای��دز وج��ود ن��دارد و بهترین راه، پیشگیری از ابتال به این بیماری است. آموزش عمومی ک��ه م��ردم را از چگ��ونگی ابتال ب��ه این عفونت آگاه می سازد مؤثرترین روش پیشگیری است. توصیه می ش��ود ک��ه اف��راد از رفتاره��ای پرخطر اجتناب کنند و افراد در معرض خطر نیز اقدامات الزم ب�رای پیش�گیری از آل�ودگی را ب��ه ک�ار

ببندند. با توجه به راه های انتقال ویروس توصیه های زیر می تواند کمک کننده باشد:پیشگیری در موارد جنسی

خویشتن داری از تماس های جنسی مشکوک در دوران تجرد - پایبندی به اصول اخالقی و خانوادگی پس از ازدواج - اجتناب از داشتن شرکای جنسی متعدد - استفاده صحیح از کاندوم -

پیشگیری در معتادان عدم استفاده از سرنگ مشترک در معتادان تزریقی - آگاهی معتادان تزریقی از آل��ودگی احتم��الی ب��ه وی��روس -HIVجهت پیش��گیری از انتق��ال این

ویروس به همسر یا شرکای جنسی

پیشگیری در مراکز درمانی استفاده از وسایل استریل و ضد عفونی شده در مطب ها و مراکز دندانپزشکی - کنترل خون و فراورده های خونی - رعایت اصول ایمنی در هنگام تزریق جهت جلوگیری از فرو رفتن سر سوزن در دست -

پیشگیری در مراکز عمومی

23

در مراجعه به آرایشگاه از تیغ یکبار مصرف و وسایل ضد عفونی ش��ده اس��تفاده ش��ود و از - وسایل مشترکی مانند وسایل خالکوبی و وسایل حجامت مشترک استفاده نشود.

بررسی های قبل از ازدوج ازدواج یکی از مهم ترین وبزرگترین وقایع زندگی هر انسان است و برای اینک��ه دخ��تر و پس��ر زمین��ه های الزم جهت یک ازدواج موفق را ف��راهم کنن��د، مش��اوره و بررس��ی ه��ای قب��ل از ازدواج ض��روری

است.در بررسی های قبل از ازدواج اقدامات زیر برای زوجین انجام می شود:

آم��وزش و مش��اوره در ب��اره معیاره��ای انتخ��اب همس��ر و تش��کیل خ��انواده ای پای��دار، بررس��ی ه��ای آزمایشگاهی قبل از ازدواج، واکسیناسیون خانم ها، آموزش درباره استفاده از روش ه��ای پیش��گیری

از بارداری و مشاوره ژنتیک. در کشور ب��ه تص��ویب رس��ید و ب��ه اس��تان ه��ا1370طرح مشاوره و آموزش قبل از ازدواج در سال

ابالغ شد. به دنبال آن در کلیه استان ها کلینیک مشاوره قبل از ازدواج دایر گردید و مس��ئوالن دف��اتر عقد و ازدواج موظف شدند که صیغه عقد جهت افراد در ش��رف ازدواج را در ص��ورتی ج��اری نماین��د

که طرفین گواهی تندرستی مبنی بر انجام آزمایش ها و گذراندن دوره آموزشی را ارائه دهند.

فصل سوم: خانوادهمعیارهای انتخاب همسر و تشکیل خانواده

خانواده یک نهاد اجتماعی است و هیچ نهادی در تاریخ فرهنگ و تم��دن انس��انی ب��ه ان��داره آن ق��دمت ندارد . خانواده سنگ بنای جامعه بزرگ انسانی است و در استواری روابط اجتماعی و رشد و تع��الی تک تک اعضای جامعه نقش بنیادین دارد . اف��راد بش��ر زن��دگی را از خ��انواده آغ��از می کنن��دو جامع��ه

شناسان از آن به عنوان یک نهاد اجتماعی نام می برند .تعریف خانواده

از خانواده تعاریف متعددی ارائه شده است از جمله : خانواده عبارت است از گروهی از افراد که میان آنه��ا رابط��ه خویش��اوندی برق��رار اس��ت ، در        -

مکان واحدی زیست می کنند و تغذیه مشترک دارند . خانواده یک واحد اجتماعی است که با ازدواج زن و مرد ش�کل می گ�یرد و ب��ا وج��ود فرزن�دان        -

تکامل می یابد.جایگاه خانواده

نهاد خانواده از عمومی ترین نهاد های اجتماعی است که معم��وال در تم��ام جوام��ع وج��ود دارد و مهم ترین تکیه گاه و محور زندگی اجتماعی می باشد . فرد در خانواده متولد می ش��ود ، رش��د می کن��د ، رفع نیاز می کند ، سکون و آرامش عاطفی پی��دا می کن��د ، ازدواج می کن��د و ب��ه ه��دف متع��الی می رسد . در اصل می توان گفت اولین و پایدارترین جایگاه و پایگ��اه ب��رای انتق��ال عناص��ر ف��رهنگی ب��ه نسل های جدید خانواده است که این جایگاه خانوادگی تمامی استعداد ه��ای اعض��ای خ��انواده را ن��یز

شکوفا می کند .انواع خانواده

خانواده به عنوان یک واحد اجتماعی از جهت های گون��اگون قاب��ل بررس��ی اس��ت و جامع��ه شناس��انطبقه بندی های مختلفی را برای خانواده ارائه داده اند که در ذیل به بعضی از آنها اشاره می گردد.

طبقه بندی خانواده از نظر ساختارخانواده بر این اساس به دو دسته تقسیم می شود :

خانواده هسته ای   -1خانواده گسترده     -2

خانواده هسته ای واحدی است که از یک زن و ش��وهر و فرزن��دان تش��کیل ش��ده باش��د . در خ��انواده گسترده چندین نسل زیر یک سقف زندگی می کنن��د . در این خ��انواده اف��راد زی��ادی مانن��د ی��ک زن و شوهر ، خانواده پسران متاهل ، پسران و دخ��تران مج��رد و ن��وه ه��ا و نتیج��ه ه��ا حض��ور دارن��د و این

خانواده را شکل می دهند .طبقه بندی خانواده بر اساس کیفیت روابط و میزان استحکام

بر این اساس خانواده ها به سه دسته تقسیم می شوند : خانواده متزلزل   -1

24

خانواده متعادل   -2 خانواده متکامل   -3

ویژگی های خانواده متزلزل از روابط خصمانه و غیر دوستانه آکنده است .   -1 فردای روشن و آینده امید بخشی در این خانواده وجود ندارد .   -2 در این خانواده مسئولیت پذیری وجود ندارد .   -3 مشکالت مسائل جزئی در این خانواده به سادگی به بحران تبدیل می شود .   -4

ویژگی های خانواده متعادل زن و شوهر یکدیگر را دوست داشته و برای هم ارزش قائل هستند.   -1 امنیت و جذابیت کافی برای افراد خانواده متعادل وجود دارد .   -2 پدر و مادر از نظر اخالق ، برخورد و رفتار برای فرزندان الگوی مناسبی هستند.   -3 فرزندان در این خانواده ها از محبت والدین بهره مند می شوند .   -4 اعضای خانواده به حقوق هم احترام می گذارند .   -5

ویژگی های خانواده متکامل توجه افراد در خانواده متکامل معطوف به آینده است .   -1 افراد در این خانواده نه تنها به رشد و پیشرفت خود بلکه ب��ه اعتالی جم��ع اعض��ای خ��انواده می   -2

اندیشند . در این خانواده ، تفسیر وقایع زندگی خوش بینانه اس�ت و ه��ر شکس��ت پلی ب��رای دس�تیابی ب��ه   -3

پیروزی تلقی می شود .روش های ایجاد خانواده سالم

یک خانواده سالم زمانی شکل می گیرد که افراد سازنده آن خانواده س��الم و پوی��ا ب��وده و ب��ه دور از مشکالت اجتماعی و عاطفی باشند . اولین قدم برای تشکیل خانواده انتخاب همس��ر اس��ت .انتخ��اب همسر یکی از مهم ترین انتخاب های آدمی در زندگی اس��ت . این انتخ��اب ب��ه ق��دری مهم اس��ت ک��ه سعادت و رضایت و یا ناکامی های آدمی در زندگی را تا ح��دی ب��ه چگ��ونگی این انتخ��اب مرب��وط می

دانند . حضرت رسول اکرم )ص( در این رابطه می فرمایند :بعد از اسالم که باالترین نعمت ها است ، همسر خوب و شایسته بزرگ ترین نعمت زندگی است .

معیارهای انتخاب همسر ازدواج قراردادی اجتماعی است بین زن و مرد که بر اساس نکاح بسته می شود . هر ج��وان فهیم و رشد یافته ای که قابلیت زوجیت را می یابد بایسته است ک��ه در اولین فرص��ت زوج هم��دل و هم��راه خود را انتخاب کند و ادامه راه زندگی را با همسری همدل بپیماید . ازدواج یک تصمیم گ��یری ظری��ف و پیچیده است که باید تمام جوانب آن را در نظر گرفت . یک ازدواج سالم بنای یک خانواده س�الم را پی ریزی می کند و خانواده سالم موجب س��الم س��ازی جامع��ه می ش��ود .ب��رای داش��تن خ��انواده ای سالم باید در انتخاب همسر دقت فراوانی کرد . اهمیت انتخ��اب همس��ر ب��ه ح��دی اس��ت ک��ه ف��رد ب��ا انتخاب مناسب ، سعادت و خوشبختی بیشتری را در زندگی برای خود فراهم می کن��د و ی��ا ب��العکس باعث بدبختی خود و همسرش می شود . برای انتخاب همسر عوامل متعددی می توان��د م��وثر باش��د که این عوامل متاثر از شرایط اجتماعی ، اقتص��ادی ، م��ذهبی و آداب و س��نن جامع��ه اس��ت ک��ه این

عوامل را به طور خالصه می توان فهرست نمود : دختر و پسر دیدگاهشان نسبت به زندگی یکسان یا نزدیک به هم باشد . طرز تفکر همسر آینده   -1

شما از جنبه ه��ایی مانن��د ت��دبیر در م�نزل ، اقتص��اد خ��انواده ، ولخ��رجی ، قن�اعت ، آس�ایش طل��بی ،فداکاری و گذشت بسیار مهم است و باید بررسی شود .

تناسب جسمی ، شکل و قیافه و اندام آنها به هم نزدیک باشد تا ح�دی ک��ه تف�اوت ه�ای موج�ود   -2خیلی چشمگیر نباشد .

دختر و پسر از نظر سن ازدواج با هم متناسب باشند . محققان توصیه می کنند پس��ر در زم��ان   -3 سال بزرگتر از دختر باشد زیرا :6تا3ازدواج

زن زودتر به بلوغ فکر ، جسمی و جنسی می رسد و در نتیج��ه پختگی روانی الزم را زودت��ر پی��دا میکند .

نیاز های جنسی در زنان زودتر فروکش می کند ولی مردان تا سنین باالتری توانایی های جنسی خودرا حفظ می کنند .

25

دختر و پسر هر دو از سالمت روانی بر خوردار باشند . توصیه می شود فردی را برای زن��دگی     -4انتخاب کنید که دارای مشکالت روانی نباشد .

از نظر وضعیت مالی و اقتصادی هم سطح باشند .   -5 تا آنجا که ممکن است بهره هوشی آنها نزدیک به هم باشد و از نظ��ر م��یزان تحص��یالت اختالف    -6

درجه فاحشی نداشته باشند . هر دو دارای دیدگاه های سیاسی ، گرایش های اعتق��ادی ، م��ذهبی و اف��ق ه��ای فک��ری یکس��ان   -7

باشند . زن درباره نوع شغل ، محل کار و فعالیت ، میزان در آمد و سطح ش��غل م��رد مش��کلی نداش��ته   -8

باشد و از سوی دیگر مرد نیز نگرش خود را درباره اشتغال همسرش به وی اعالم نماید .اختالف سلیقه در انتخاب محل سکونت یا محل کار نداشته باشند . -9

- خانواده های زن و مرد به یکدیگر نزدیک باشند .10در مورد خانواده ها باید نکاتی را مد نظر قرار داد :

رضایت هر دو خانواده در ازدواج لحاظ شود .تا سر حد امکان تمکن مالی دو خانواده متناسب با یکدیگر باشد .

دیدگاه های دو خانواده از نظر مذهبی ، سیاسی ، اجتماعی و معاشرتی نزدیک به هم باشد .روش های شناخت همسر

روش های مطالعه و بررسی برای انتخاب همسر عبارتند از : شناخت از طریق معرف : وقتی دختر یا پسری برای ازدواج پیشنهاد می شود می توان وی��ژگی   -1

فرد و خانواده او را از معرف پرسید . شناخت از طریق خانواده : بهتر است دو خانواده در بررس��ی ه��ای ابت��دایی ارتب��اط بیش��تری ب��ا   -2

یکدیگر داشته باشند تا به رفتار های واقعی و رسوم یکدیگر پی ببرند . شناخت از طریق ارتب��اط کالمی دخ��تر و پس��ر : دخ��تر و پس�ر در برخ��ورد ه��ای اولی��ه و در طی   -3

صحبت هایی که با هم دارند می توانن��د ب��ه خصوص��یات یک��دیگر پی ببرن��د . به��تر اس��ت این جلس��اتچندین بار باشد تا دختر و پسر با خصوصیات یکدیگر تا حد زیادی آشنا شوند .

رفتار فرد در محیط تحصیل یا محیط کار : نوع رفتار فرد ب��ا همکالس��ی ی��ا همک��ارانش  بررسی   -4می تواند اطالعات خوبی را در اختیار طرف مقابل قرار دهد .

مشاوره و ازدواج با توجه به این که ازدواج یک رویداد مهم و سر نوشت س��از در زن��دگی ه��ر ف��رد اس��ت و بس��یاری از افراد بیش از پنجاه درصد عمر خود را بعد از ازدواج و در غالب زندگی زناشویی سپری می کنند ل��ذا انتخاب همسر بسیار مهم است . در باال مطالبی درباره انواع خ��انواده ، معیاره��ای انتخ��اب همس��ر و روش های شناخت همسر گفت��ه ش��د ام��ا یکی از مهم ت��رین اق��داماتی ک��ه جامع��ه شناس��ان در کن��ار آموزش ها و کسب آگاهی های قبل ازدواج توصیه می کنند مشورت با ی��ک مش��اور آگ��اه و ب��ا تجرب��ه است .مشاور بدون هر گونه سوگیری به شما کمک می کن��د ت��ا بتوانی��د ب��ه دور از هیجان��ات و اظه��ار نظر های ضد و نقیض اطرافیان تصمیمی درباره همسر آینده خود اتخ��اذ کنی��د . ش��ما ب��ا بی��ان نک��ات مثبت و منفی همسر آینده خود می توانید با استفاده از فکر و تجربه مشاور به یک تصمیم درس��ت و

شایسته برسید .نکاتی درباره انتخاب همسر

در انتخاب همسر خود عجله و شتاب نباشد و این امر با بررسی و تحقیق انجام شود .   -1 از ازدواج تحمیلی خودداری شود .   -2 در انتخ��اب همس��ر ای��ده آل پس از بررس��ی معیاره��ای ط��رف مقاب��ل ، وض��عیت خ��ود را ب��ا ان   -3

مقایسه كرده و در صورت هماهنگی تصمیم گیری شود و بدون توجه به شرایط خود انتخاب عجوالنهای صورت نگيرد .

و مادر و خویشاوندان نزدیک خود نظر خواهی شود .  در انتخاب همسر از پدر   -4 در همسر گزینی وسواس زیاد به خرج نرود ، همیشه آنچ��ه ک�ه از همس��ر ای��ده آل در ذهن ف�رد   -5

است محقق نمی شود و یک فرد نمی تواند تمام مشخصات مورد نظر شما را به طور کام��ل داش��تهباشد .

در انتخاب همسر آینده از توجه به شرایطی مانند ، ثروت ، عن��اوین علمی ، مس��ائل ظ��اهری و    -6 زیبایی و عناوین شغلی و سیاسی اجتناب شود زیرا همیشه فردی که این مشخصات را داش��ته باش��د

نمی تواند به طور کامل فرد ایده آل برای زندگی زناشویی باشد .

26

آزمایشات قبل از ازدواج سالمت زوجین یکی از مالک های مهم ب��رای ازدواج اس��ت ، در همین راس��تا ب��رای آغ��از ی��ک زن��دگی

سالم آزمایشات قبل از ازدواج ضروری است . این آزمایش ها عبارتند از :تشخیص مبتالیان به تاالسمی

تشخیص مبتالیان به سیفیلیستشخیص معتادین

تشخیص مبتالیان به تاالسمی تاالسمی نوعی کم خونی ارثی است که از والدین به فرزندان منتقل می شود . در این بیم��اری مغ��ز استخوان قادر به ساختن مقادیر کافی هموگل��وبین ط�بیعی در گلب��ول ه��ای قرم��ز نیس�ت . تاالس�می انواع مختلفی دارد که نوع بتا تاالسمی در کشور ما شیوع بیشتری دارد .بت��ا تاالس��می ب��ه دو ص��ورت ماژور شدید و مینور خفیف دیده می ش�ود . در تاالس�می مین��ور ک�اهش هموگل�وبین ش�دید نیس�ت و مشکل حادی را ایجاد نمی کند چون بدن با افزایش تعداد گلبول قرمز خود این مشکل را ت��ا ح��دودی جبران می نماید . افراد مبتال به تاالسمی مینور معموال یک زندگی عادی را دارن��د و می توانن��د ب��دون بروز مشکالت جدی به فعالیت های روزانه خود بپردازید اما در افراد مبتال به تاالسمی ماژور به دلیل

است . فرد مبتال به تاالسمی کاهش شدید هموگلوبین ، اکسیژن رسانی به بافت ها با اشکال همراه ماژور عالئمی مانند ضعف و بی حالی ، رنگ پریدگی ، اختالل در رشد ، اختالل خ��واب ، تغی��یر ش��کل صورت و پهن شدن استخوان ها را دارد و به علت کم خونی هر چند وقت یک بار نیاز به تزریق خون دارد .برای پیشگیری از ابتال به تاالس�می م��اژور می ت��وان اف�راد ناق�ل را شناس�ایی و از ازدواج آنه��ا

ممانعت به عمل آورد. افراد ناقل تاالسمی مینور اگر با کسی که سالم است و ناقل صفت تاالسمی نیست ازدواج کنند هیچ خطری فرزندان آنها را تهدید نمی کند و ح�داکثر ممکن اس�ت فرزن�دی مث��ل خودش�ان و ب�ه ص�ورت ناقل مینور متولد شود ، ولی اگر این افراد ب��ا ف��ردی ک��ه او هم ناق��ل ص��فت تاالس��می مین��ور اس��ت

درصد احتمال دارد که فرزند آنها مبتال به تاالسمی ماژور شود . بدین منظور با انج��ام25ازدواج کنند آزمایش خون قبل از ازدواج سعی می شود . در ابتدا از آقا نمونه خون گرفته و بررس��ی می ش��ود ، اگر انداکس های خونی آقا کمتر از حد نرمال باشد ب��ه عن��وان مش��کوک در نظ��ر گرفت��ه می ش��ود و خون خانم بررسی می شود . در صورتی ک��ه خ��انم نرم��ال باش��د وض��عیت آق��ا ب��رای ازدواج از نظ��ر تاالسمی اهمیتی ندارد و بدون مشاوره ویژه جواب صادر می ش��ود . اگ��ر ه��ر دو نف��ر مش��کوکی ب��ه تاالسمی باشند تحت مشاوره و بررسی ویژه قرار می گیرند در صورتی که ه��ر دو نف��ر ناق��ل ص��فت تاالسمی تشخیص داده شوند و این تشخیص توسط مراکز مشاوره ژنتیک تایی��د ش��ود تص��میم گ��یری برای ازدواج به عده خودشان گذاشته می شود .در صورتی که از ازدواج منصرف شوند پرون��ده آنه��ا بسته می شود ، ولی اگر اصرار به ازدواج داشته باشند پس از تکمیل فرم های الزم ، مج��وز ازدواج برای آنها صادر خواه�د ش�د و ب��ه مرک�ز بهداش�ت مح��ل سکونتش��ان مع�رفی می ش�وند و از طری��ق کارشناسان آن مرکز وضعیت بارداری خانم پیگیری می شود تا اقدامات الزم در زمان بارداری ب��رای تشخیص وضعیت صفت تاالسمی در جنین قبل از ماه چهارم بارداری انجام ش��ود ت��ا در ص��ورت نی��از مجوز سقط جنین صادر شود . برای اجرای دستورالعمل شناسایی زوج ناقل تاالسمی تا رس��یدن ب��ه یک نتیجه قطعی و مطمئن ، گاهی چند هفته تا چند ماه زمان نیاز است . از طرف دیگ��ر ، زوجی ک��ه به آزمایشگاه مراجعه می کنند و قبل از نتیجه آزمایشات ، مراسم ازدواج خود را برنامه ریزی ک��رده اند و فقط منتظر جواب آزمایش هستند اگر به آنها گفته شود باید منتظر بمانند تا بررسی ه��ای الزم

روانی–نتیجه قطعی را مشخص کند ، روزهای انتظ��ار دوران س��ختی را ت��وام ب��ا فش��ار ه��ای روحی برای آن ها به دنبال خواهند داشت . پس چه بهتر خواهد بود اگ��ر بررس��ی تاالس��می ب��ا ی��ک آزم��ایش ساده خون در ابتدای آشنایی یک زوج انجام شود تا مشکالت روحی و مالی کمتری را متوجه خانواده

ها کند .تشخیص معتادین

به منظور شناسایی افرادی که ترکیبات تری��اک را اس��تعمال می کنن��د نمون��ه ادرار از زوجین قب��ل از ازدواج گرفته می شود مصرف مواد مخدر جز ناهنجاری های اجتماعی محسوب می شود ل��ذا دور از انتظار نیست اگر مصرف کننده این مواد که برای ازدواج مراجعه می کند از طریق تقلب در گ��رفتن نمونه ادرار سعی در مخفی نگه داشتن آن نماید ، لذا در این بخش نمونه گیری با حضور ناظر انج��ام

می شود . در سیستم های قدیمی نظارت به کمک آینه های نصب شده روی دیوار های اتاق نمونه گ��یری انج��ام می شد . اگر چه هنوز هم آزمایشگاه هایی بدین طریق نمون��ه گ��یری می کنن��د ، ولی ب��ه ک��ار گ��یری

27

تکنولوژی دوربین های م�دار بس��ته در ب��رخی آزمایش��گاه ه��ا ض�من رع�ایت اص�ول اخالقی و اح��ترام گذاشتن به شان افراد ، صحت نمونه گ��یری را هم تض��مین می کن��د . نمون��ه ادرار در لی��وان ی��ک ب��ار مصرفی که در اختیار مراجعه کننده قرار می گیرد گرفته می شود و جواب ازمایش چن��د دقیق��ه بع��د قابل گزارش است . نتیجه منفی این تست ها با اطمینان قابل گزارش است ولی نتیجه مثبت آنها را باید با روش دیگری تایید کرد که البته به زم�ان بیش��تری ب��رای انج��ام آن نی�از اس��ت .در تس�ت ع�دم اعتیاد جدا از مصرف ترکیبات تریاک مصرف یکسری داروها از جمله داروه��ای ک��دئین دار ن��یز ب��اعث

س�اعت قب�ل از آزم��ایش از72می شود نمونه ادرار نتیج��ه مثبت ده��د ل�ذا توص�یه می ش�ود زوجین مصرف دارو های کدئین دار خودداری نمایند .

تشخیص مبتالیان به سیفیلیس سیفیلیس یک بیماری عفونی است که عام��ل آن ن��وعی ب��اکتری ب��ه ن��ام ترپونم��ا پالی��دوم اس��ت . در کشور ما به منظور پیشگیری از شیوع این بیم��اری انج��ام آزم��ایش تشخیص��ی ب��رای کلی��ه م��ردان در زمان ازدواج و فقط خانم هایی که قصد ازدواج مجدد دارند اجباری است . همچ��نین ب��رای جلوگ��یری از بروز موارد سیفیلیس مادر زادی ، این آزم��ایش ج��ز آزمایش��ات روتین دوران ب��ارداری هم اس�ت . برای انجام این آزمایش نمونه خون از اقا گرفته می شود و در ص��ورت منفی ب��ودن ج��واب آزم��ایش صدور گواهی ازدواج بالمانع است . محضرها در فرم های معرفی نامه خود از این آزمایش با عناوین

ن��امVDRLمتفاوتی از جمله تست بیماری آمیزشی ، تست بیماری مسری ، آزمایش خون و آزمایش می برند .

واکسیناسیون خانم ها قبل از ازدواج عامل کزاز نوعی باکتری به نام کلستریدیوم تتانی است که با ترشح ن��وعی س��م ق��وی بیم��اری را در افراد ایجاد می کند . برای پیشگیری از ابتال به این عفونت واکسیناسیون ک��زاز قب��ل از ازدواج ، قب��ل

از بارداری و یا در هنگام بارداری توصیه می شود .برنامه واکسیناسیون کزاز برای خانم ها به شرح زیر است :

خانم هایی که قبال واسن زده اند و برنامه واکسیناسیون آنها کامل اس��ت فق��ط نی��از ب��ه تزری��ق   -1 سال یکبار دارند .10واکسن یادآورهر

خانم هایی که قبال وامس مزاز نزده اند می بایست در اولین مراجعه خود نوبت اول واکس��ن را   -2تلقیح کنند.

ماه بعد از دومین ن��وبت ف ن��وبت6چهار هفته بعد از اولین واکسن ، نوبت دوم را تزریق می کنند و سوم را خواهند زد و یک سال بعد ، نوبت چهارم و نوبت پنجم را نیز ی��ک س��ال بع��د از ن��وبت چه��ارم

تزریق خواهند کرد .آموزش تنظیم خانواده

با توجه به این که همه افراد در کشور وارد دانشگاه نمی شوند و آموزش کافی در ب��اره اس��تفاده از روش های موثر در پیش��گیری از ب��ارداری را نمی بینن��د در بررس��ی ه��ای قب��ل از ازدواج اف��راد را ب��ا وسایل پیشگیری از بارداری آشنا می کنند . اگر چه زم��ان ک��افی در اختی��ار پرس��نل این بخش وج��ود

و نیز حجم مطالب اجازه توضیحات بیشتر را نمی دهد ، ولی آش��نایی زوجین ب��ا این واح��د می نداردتواند گره گشای مشکالت آنان در آینده باشد .

مشاوره ژنتیک مشاوره ژنتیک یکی از موارد مهمی است که قبل از ازدواج یا بارداری باید به آن توجه شود برخی از بیماری ها ممکن است در زن و مرد به طور مخفی وجود داشته باشد و بع��د از ازدواج ، این بیم��اری

به فرزندان آنها منتقل شود لذا مشاوره ژنتیک در موارد زیر ضرورت دارد :ازدواج های فامیلی.1 سال35حاملگی در سن باالی .2عقیمی در مردان.3نازایی یا سقط های مکرر در زنان.4وجود نقایص مادر زادی در والدین یا فرزندان قبلی آنها.5اختالالت رفتاری در والدین.6 بیماری های زمینه ای در والدین که ارث در آنها دخیل است مانند دیابت ، س��رطان و بیم��اری.7

قلبی

28

فصل چهارم: خدمات تنظیم خانوادهتعریف تنظیم خانواده

و زن��دگی ک��ه ب��ه سازمان بهداشت جهانی تنظیم خانواده را چنین تعریف کرده است : روش اندیشه صورت داوطلبانه و بر پایه آگاهی ، بینش و تصمیم گیری مسئوالنه توس��ط زوجین ، در جهت ارتق��ای بهداشت خانواده اتخاذ می شود و در توسعه اجتماعی کشور س�هم م�وثری دارد . این تعری�ف نش�ان می دهد که تنظیم خانواده محدود به استفاده از وسایل پیشگیری از بارداری نمی باشد بلک�ه روش�ی اندیشمندانه است که پایه ریزی یک زندگی مطلوب را به دنبال دارد و چون این تفکر داوطلبان��ه اخ��ذ می شود قطعا مسئولیت پذیری و تعه��د را ن��یز ب��ه دنب��ال دارد . تنظیم خ��انواده ب��ه ص��ورت زی��ر ن��یز

تعریف شده است : تنظیم خانواده اقداماتی است که به زوجین کمک می کند تا از داشتن فرزند ناخواسته جلوگیری کنند ، به تعداد دلخواه فرزند داشته باشند ، زمان تولد فرزندتان را ب��ا س��ن و ش��رایط دیگ��ر خ��ود تط��بیق

دهند و فاصله بین فرزندان خود را تنظیم کنند .تاریخچه تنظیم خانواده

اگر چه کنترل موالید ایده ای نو به نظر می آید ولی در واقع از زمان های بسیار ق��دیم وج��ود داش��ته است. تاریخ نشان می دهد که کنترل موالید به معنی تطبیق تع��داد فرزن��دان ب��ا ش��رایط زن��دگی ، از زمان های بسیار قدیم تا حدی مورد توجه بوده است . در مورد تنظیم خ�انواده س�وابقی در مص�ر در

1300 س��ال قب��ل و چین 1600 هزار سال قبل ، هن��د ح��دود 2 هزار سال قبل ، یونان حدود 4حدود سال قبل مالحظه گردیده است . در طی چند قرن اخیر بحث تنظیم خانواده عالوه بر کنترل جمعیت بخش های دیگر بهداشتی را نیز ش�امل ش��د ک��ه ب��ا ق��رون گذش��ته متف�اوت اس��ت و این بحث ه��ا ب��ا

اقتص��ادی و جمعی��تی ب��ا ط��رح ارای  بنا ب��ه دالی��ل سیاسی18گذشت زمان در دهه های پایانی سده مالتوس ، سیاست هایی مبنی ب��ر ک��اهش موالی��د نخس��ت در انگلس��تان و پس از آن در کش��ور ه��ای

و آمریک��ایی مط�رح ش�د . ب��ا این ح�ال برنام�ه ه��ای تنظیم آنگلوساکس�ون و س�ایر ممال�ک اروپ�ایی سال دارد.65خانواده در سطح گسترده امروزی قدمتی در حدود

تاریخچه تنظیم خانواده در ایران سیاست های جمعیتی مبتنی بر تنظیم خانواده در ایران طی دو مرحله اتخاذ و به مورد اجرا گذاش��ته

تا امروز .1368و دوم از سال 1357تا1346شده است : نخست طی سال های برای نخستین بار در برنامه سوم عمرانی کشور به امر جمعیت نگاهی عمیق افکنده شد و متص�دیان

در داخ��ل وزارت1346و برنامه ریزان امور اجتماعی و اقتصادی به این امر مهم پرداختند . در سال بهداری واحدی به نام بهداشت و تنظیم خانواده استقرار یافت تا بر روی جمعیت کنترل و مح��دودیتی

تصمیم به اجرای برنام��ه ای فع��ال در1351 تا 1347اعمال کند . در برنامه چهارم عمرانی از سال بر روی برنامه های1355 تا 1351زمینه تنظیم خانواده گرفته شد. در برنامه پنجم عمرانی از سال

بهداشت و تنظیم خانواده تاکید بیشتری گردید و به این ترتیب ایران به جمع کشورهای کاهش موالید 1368پیوست.دوره دوم سیاست های تحدید موالید و برنامه ه�ای تنظیم خ�انواده در ای�ران از س�ال

اتخاذ و به مورد اجرا گذاشته شد ه است . 50 جمعیت ای��ران ب��ه 1365در اولین سرشماری بعد از پیروزی انقالب اسالمی ایران یعنی در سال

بع جمعیت ایران افزوده ش��د1365تا1355 میلیون نفر از سال 16میلیون نفر رسید یعنی در حدود درصد اعالم شد . خطر افزایش انفجاری جمعیت زمان دوبراب��ر ش��دن آن9/3و میزان رشد جمعیت

سال آینده متفکرین جامعه و در راس آن دولت را به فکر اتخ��اذ سیاس��ی رس��می مب��نی ب��ر20طی کاهش موالید انداخ .

سیاست رسمی جمهوری اسالمی مبنی بر کاهش موالید تحت عنوان تنظیم خ��انواده1368در سال اتخاذ و اجرای آن به وزارتخانه های بهداشت ، درم��ان و آم�وزش پزش�کی وزارت فرهن�گ و آم�وزش

ش��ورایی1369عالی و وزارت آموزش و پرورش و سازمان های ذیربط دیگر واگذار شد . در س��ال

29

به نام شورای تحدید موالید با تصویب دولت و به ریاست وزی��ر بهداش��ت درم��ان و آم��وزش پزش��کی ب��ا ایج��اد اداره ک��ل جمعیت و تنظیم خ��انواده مش��تمل ب��ر چه��ار م��اده و دو1370تشکیل و در سال

به تایید شورای نگهبان رسید1372تبصره در مجلس شورای اسالمی تصویب و در تاریخ دوم خرداد که این مصوبه نشانه بارز حمایت همه جانبه دولت ایران و تعهد سیاسی دولت در اجرای برنامه های

تنظیم خانواده است .

فصل پنجم:روش های پیشگیری از بارداریتاريخچه پیشگیری از بارداری

اگر چه کنترل موالید ایده ای نو به نظر می آید ولی در واقع از زمان های بسیار ق��دیم وج��ود داش��ته ماه9است . در زمان های قدیم عامل ایجاد بچه را نمی شناختند و چون از تاریخ تماس زن با مردم

می گذشت عوامل مختلف جوی را که طی این مدت رخ می داد عامل آن می پنداشتند و برخی ن��یز حاملگی را مانند سیکل ماهانه زن ، خود به خود می دانستند . چون همیشه زنان را منشاء ایجاد بچه

می داستند و نقش پدر را در تولد و تناسل بچه نمی شناختند بنابراین تالش برای پیشگیری از حاملگی همیشه از ط��رف زن ب��وده است. زنان ژاپنی از کندوی عسل که زنبورهای آن مرده بود استفاده می کردند و با ترشحات ده��ان ش�تر را می خوردن��د. زن�ان آفریق�ایی از آبی ک�ه در آن م�رده را شستش�و داده بودن��د می نوش�یدند. مصری ها بالفاصله پس از زایمان به تعداد سال هایی که نمی خواستند بچ��ه دار ش��وند ، دان��ه روغن کرچک می خوردند و یا پالك هایی را آغشته ب��ه ترش��حات کروکودی��ل نم��وده و آن را مانن��د دی��افراگم

سال قب��ل تک��ه ای س�نگ نم��ک آغش�ته ب��ه روغن را ب��رای این2000مصرف می کردند. هندی ها در منظور مصرف می نمودند. ارسطو مصرف روغن سدر و روغن زیتون را توصیه می نمود و در یونان عرق نعناع با عسل و یا شاخه چوب انار و یا مخلوطی از آبلیمو ، الکل ، تری��اک و س��رکه را مص��رف

می نمودند .انواع روش های پیشگیری از بارداری

روش های پیشگیری از بارداری به دو دسته تقسیم می شوند :- روش های موقت1- روش های دائمی 2

روش های موقت پیشگیری از بارداری روش های موقت پیشگیری از بارداری به روش هایی اطالق می شود که می ت��وان از آنه��ا ب��ه ط��ور موقت و تا زمانی که زوج تصمیم به بچه دار شدن ندارند استفاده کرد و با کنار گذاشتن آنها ش��رایط

حاملگی فراهم شود. این روش ها عبارتند از :الف- روش های هورمونی

قرص های خوراکی ضدبارداری ) قرص های ترکیی و قرص های دوران شیردهی(.1 آمپول های ضدبارداری )سیکلوفم و دپو مدروکسی پروژسترون استات(: هر دو تا سه ماه به.2

درصد مؤثر است. 99داخل عضالت تزريق مي شود و در صورت تزريق مداوم کپسول های کاشتنی: كپسولهاي كوچك و قابل انعطافي كه در زير پوس��ت ب��ازو گذاش��ته مي.3

سال مؤثر است.5 ساعت بعد از كاشت اغاز و تا 24شودو اثر آنها

(: وسيله كوچك پالستيكي حاوي پوشش��ها ي��ا حلق��ه ه��اي مس��ي ك��ه درIUDب- وسیله داخل رحمی ) داخل رحم گذاش��ته مي ش��ود. ت��ركيب مس ب��ه اس��پرم ص��دمه زده و از ملح��ق ش��دن آن ب��ه تخم��ك

جلوگيري ميكند. روش های انسدادی –پ

روش های انسدادی به دو دسته مکانیکی و شیمیایی تقسیم می شوند :- روش مکانیکی : کاندوم ، دیافراگم ، کالهم سرویکس و اسفنج1- روش شیمیایی : انواع اسپرم کش ها2

ث-روش های طبیعی پیشگیری از بارداریت- نزدیکی منقطعح- روش شیردهی

30

روش های دائمی )جراحی( پیشگیری از بارداری روش های دائمی پیشگیری از بارداری روش هایی هستند که باعث جلوگیری از بارداری به طور دائم

شده و برای زوجی که تصمیم مجدد برای بچه دار شدن ندارند مناسب می باشد .این روش ها عبارتند از :

الف- وازکتومی )بستن لوله ها در مرد(: مسير انتقال اسپرم به بيض��ه ه��ا بس��ته مي ش��ود و م��وجب دقيق��ه15مي شود كه اسپرمها وارد مني نگردن��د. طي عم��ل س��رپايي ص��ورت مي گ��يرد و بيش از

درصد موثر است.99طول نمي كشد. انتخاب آگاهانه و داوطلبانه در اين روش مهم است و درصد م��وثر ب��وده و99ب- توبکتومی )بستن لوله ها در زن(: راه لوله هاي رحمي بسته مي شود و

انتخاب اگاهانه و داوطلبانه مهم است.روش های موقت پیشگیری از بارداری

روش های هورمونی روش های هورمونی پیش��گیری از ب��ارداری ش�امل ق��رص ه��ا ، آمپ��ول ه��ای ض��د ب��ارداری و کپس��ول

کاشتنی )نورپالنت( است .انواع قرص های خوراکی ضد بارداری

این قرص ها با توجه به نوع و میزان هورمون به کار رفته در آنها به دو دسته تقسیم می شوند : - قرص های ترکیبی پیشگیری از بارداری که شامل قرص های منوفازیک )ی��ک مرحل��ه ای( و ت��ری1

فازیک )سه مرحله ای( است .- قرص های مخصوص دوران شیردهی )مینی پیل(2

قرص های ترکیبی این قرص ها از ترکیب استروژن و پروژسترون صناعی ساخته شده و در پیشگیری از بارداری بسیار

موثر می باشند .دو نوع قرص ترکیبی موجود است :

- قرص منوفازیک : میزان هورمون استروژن و پروژسترون در این قرص در تمام طول دوره ث��ابت7 )هورمون با دوز باال( تقسیم می شود .HD )هورمون با دوز کم( و LDاست و به دو دسته قرص

- قرص تری فازیک : میزان هورمون استروژن و پروژس��ترون در این ق��رص ه��ا متغ��یر اس��ت و ب��ر2اساس بخش های مختلف سیکل قاعدگی تغییر می کند .

مکانیسم اثر- جلوگیری از تخمک گذاری

- تغییر در ترشحات دهانه رحم و جلوگیری از ورود اسپرم به داخل رحم- جلوگیری از لقاح از طریق تاثیر بر حرکات لوله های رحمی- تغییر در اندومتر رحم و جلوگیری از النه گزینی سلول تخم

LDنحوه مصرف قرص روز اول قاع��دگی )روز اول ت��ا5 عدد قرص است. مصرف اولین بسته ق��رص در 20هر بسته حاوی

پنجم( شروع می شود . قرص در یک ساعت مشخص از شبانه روز که خانم مد نظرش باشد )البت��ه ب��ه پای��ان21بهترین زمان پیشنهادی پس از شام و قبل از خواب اس��ت( خ��ورده می ش��ود ت��ا بس��ته

روز قرص خورده نمی شود و پس از آن بسته بعدی آغاز می شود به شرط این که7برسد ، سپس روز چ��ه زم��انی قاع��دگی رخ7در طی این مدت قاعدگی رخ داده باشد. البته مهم نیست که در این

می دهد و آیا پس از هفت روز هنوز خونریزی ادامه دارد و یا این که قطع شده است . فراموش شدهLDنحوه مصرف قرص

در صورتی که خوردن قرص یک شب فراموش شود تا نوبت بعد هر موقع که خانم به ی��ادش آمد قرص را می خورد و بقیه قرص ها را طبق معمول ادامه می دهد .

اگر خوردن قرص برای دو شب پشت سرهم فراموش شود باید در دو شب بع��د ، ه��ر ش��ب دو قرص خورده شود و بقیه قرص ها طبق معمول ادامه یابد و زوجین در کنار مصرف قرص

تا یک هفته از یک روش پیشگیری کمکی دیگر هم مانند کاندوم استفاده کنند .در صورت فراموش شدن بیش از دو قرص در هر زمان از سیکل ، باید خوردن بقی��ه ق��رص

ها )روی یک عدد( ادامه یابد و زوجین تا یک هفت��ه از ی��ک روش پیش��گیری کمکی دیگ��ر مانن��د کاندوم استفاده کنند و بالفاصله پس از اتمام این بسته ، مصرف بس��ته بع��دی )ب��دون فاص��له

هفته روزه( آغاز گردد .

31

HDقرص است با این تفاوت که مقدارLD عدد قرص است و ترکیب آن همانند قرص های 21هر بسته حاوی

بیشتر است و دور باالتری دارد . برای پیشگیری از بارداری بهLDمواد تشکیل دهنده این قرص های بیش��تر جنب��ه درم��انی دارن��د ولیHD استفاده می شود و قرص های LDصورت روتین از قرص های

طریقه مصرف ، موارد مصرف و منع مصرف ، مزایا و عوارض در هر دو دسته یکسان است .قرص تری فازیک

عدد قرص است و به علت نوع و مقدار هورمونی ک��ه در آنه��ا اس��تفاده ش��ده ب��ه21هر بسته حاوی سه رنگ مختلف می باشند و خانم باید از نقطه شروع ، خوردن قرص را ب��ه ت��رتیب و پش��ت س��رهم آغاز کند و تا آخر بسته ادامه دهد . نحوه مصرف قرص های تری فازیک به این شکل است ک��ه خ��انم قرص را از روز اول قاعدگی ش�روع ک�رده و بای��د در ه��ر ن�وبت ی�ک ق�رص را در ی�ک مقط��ع زم�انی

روز قرص خورده نمی ش��ود و پس از آن7 عددی به پایان برسد ، سپس 21مشخص بخورد تا بسته روز قاعدگی رخ داده باشد .7بسته بعدی آغاز می شود به شرط این که در طی این

نحوه مصرف قرص تری فازیک فراموش شده ساعت از زمان همیشگی مصرف قرص به خ��اطر آورد ک��ه خ��وردن12اگر خانمی در مدت کمتر از

قرص را فراموش کرده است به محض به یادآوردن ، قرص فراموش شده را بای��د بخ��ورد و گذش��ت ساعت از زمان معمول خوردن ق��رص ، ت��اثیر پیش��گیری از ب��ارداری آن را ک��اهش12زمان کمتر از

ساعت به یادآورد که قرص را نخورده است بای��د ق��رص فرام��وش12نمی دهد .اما اگر خانم بعد از شده را دور انداخته و بقیه قرص ها را طبق برنامه ادامه دهد و تا آخر دوره از یک روش کمکی دیگر

مانند کاندوم به منظور جلوگیری از بارداری استفاده کند .زمان استفاده از قرص های ترکیبی پس از زایمان یا سقط

- مصرف این قرص ها پس از زایمان و در دوران شیردهی توصیه نمی ش�ود ) ب��اعث ک�اهش ش��یر1 مادر می شود( ولی اگر مادر پس از زایمان به فرزند خود شیر ندهد می تواند مصرف این قرص ه��ا

را سه هفته پس از زایمان آغاز کند . روز اول بعد از سقط آغاز کرد .5- مصرف این قرص ها را می توان در 2

مزایای قرص های ترکیبی درصد از بارداری پیشگیری می کند(9/99اثربخشی باالیی دارد ).1کاهش دردهای زمان قاعدگی .2کاهش مقدار و مدت خونریزی ماهیانه و پیشگیری از کم خونی.3منظم کردن سیکل قاعدگی.4کاهش بروز عفونت های دستگاه تناسلی.5کاهش بروز حاملگی خارج از رحم.6کاهش کیست های تخمدانی.7کاهش بروز سرطان های رحم و تخمدان.8برگشت سریع باروری پس از قطع روش.9

معايب قرص های ترکیبیاحتماال فراموشی در این روش زیاد است و برای افراد فراموشکار مناسب نیست ..1از بیماری های مقاربتی جلوگیری نمی کند ..2 در شش ماه اول پس از زایمان روش مناسبی برای مادران شیرده نیست زیرا باعث.3

کاهش مقدار شیر مادر می شود.

32