muḥammad ghawth's baḥr al-Ḥayāṭ

CSophia Perennis Print ISSN: 2251-8932/Online ISSN:2676-6140 Web Address: Javidankherad.ir Email: [email protected] Tel:+982167238208 Attribiution-NonCommercial 4.0 International (CC BY-NC 4.0) Open Access Journal

SOPHIA PERENNIS

The Semiannual Journal of Sapiential Wisdom and Philosophy

Vol. 17, Number 2, Autumn and winter 2020-2021, Serial Number 38

Tantric-Purānic Cosmology according to Shaykh

Muḥammad Ghawth's Baḥr al-Ḥayāṭ

Mohammad Reza Adli*

Baḥr al-Ḥayāt ("the Ocean of Life") is a 16th century Persian text written by

a Shaṭṭārī Sufi, Shaykh Muḥammad Ghawth Gwaliyari (d 1563). It is

originally a translation of a yogic text known as Amṛtakuṇḍa ("Pool of Water

of Life") which is now lost. Shaykh Muḥammad mentions only an Arabic

version of the text named Ḥawḍ al-Ḥayāt. It should be mentioned that Baḥr

al-Ḥayāt is not a literal translation of Amṛtakuṇḍa or any other Hindu texts.

In fact, the Hindu doctrines and practices are gathered from different Yogic,

Purānic and Tantric traditions. In Baḥr al-Ḥayāt these Hindu materials are

mixed with the teachings of Islamic mysticism. Shaykh Muḥammad had a

good reason for translating the text. From his point of view, the techniques

mentioned in the text, such as breath control, etc., were useful for his own

pupils and other Shaṭṭārī Sufis. For him, Yogis are the masters of 'ilm i djasad

("the Knowledge of Body") which is a useful knowledge for the Muslims to

* Assistant Professor of Comparative Religion and Mysticism, Islamic Azad University, Central Tehran Brach, Tehran, Iran. E-mail: [email protected]

mailto:[email protected]

tel:+982167238208

9311 ايیز و زمستانپ، 38شماره جاويدان خرد، 032

know. Shaykh Muḥammad frequently emphasizes the equality of the

sayings of Hindu saints with those of Sufis. However, Muḥammad's

sympathies with Yogis, met strong oppositions by the some of Muslim

scholars for whom Yogis were nothing but the misguided pagans. So they

accused Muḥammad of blasphemy. Although he had been finally absolved,

he was under suspicion even fifty years after his death when a biographer,

Ghawthi Shaṭṭārī, in his book tried to justify Shaykh Muḥammad's deeds.

Baḥr al-Ḥayāt is consisted of ten chapters. In its last chapter there is a kind

of cosmology similar to those of the Tantric and Purānic. In fact, the Tantric-

Purānic cosmology is a syncretism of monistic view of Advaita Vedānta

school and dualistic view of Sāṃkhya school. So, it promotes the doctrine of

"Multiplicity in Unity" which is in accordance with Shaykh Muḥammad's

thoughts.

Shaykh Muḥammad starts his narration of creation extoling the

Unconditioned Truth as the source of all things. He mentions His Sanskrit

names according to Yogis' tradition. He explains creation as the

manifestation of the Unconditioned Truth. The first manifestation is the

Sound. The concept of cosmic Sound is an ancient concept in Hindu

literature and one can trace it back to the Upaniśads. In Baḥr al-Ḥayāt the

sound is consisted of two parts: the voice and the echo, which represent

respectively the spirit (Śiva) and the matter (Śakti). However according to

the philosophy of "Multiplicity in Unity" both are the same, two

manifestations of the One. Moreover, love (Skt. kama) works as the agent or

operator which stimulates voice to echo, or to manifest itself in the material

world.

Then the Shaykh Muḥammad speaks of the Water as the first mater. The

primordial water is also a Vedic concept. According to Nasadiya Sukta: "Then

even non-existence was not there, nor existence, There was no air then, nor

the space beyond it. … Then there was neither death nor immortality nor

was there then the torch of night and day. … All this was only unillumined

cosmic water. That One which came to be, enclosed in nothing, arose at last,

born of the power of knowledge." (Ṛgveda 10:129). The next Vedic concept

of the Baḥr al-Ḥayāt's cosmology is the concept of cosmic egg or

Hiraṇyagarbha (Ṛgveda 10:121). This egg appears on the primordial water and

the whole world come forth of it. These Vedic concepts were retold in

Purānic literature with more details and the narrator of the Baḥr al-Ḥayāt

039 ای بر اساس رسالۀ بحر الحیات شیخ محمد غوث گوالیاریپورانه-ایشناسی تنترهکیهان

combines different narrations of Hindu cosmology and Islamizes them in a

way that his audiences can accept and digest them.

The concept of the Ocean of Life is an important concept in the Baḥr al-

Ḥayāt as far as it became the title of the treatise. It is briefly mentioned in

the final chapter of Baḥr al-Ḥayāt but the full-fledged story is told in Purānas

especially in the Viṣṇu Purāṇa (I.IX.). As the Purāna narrates the Amṛta, the

water of life or the nectar of immortality, was produced by Viṣṇu through

the act of samudra manthan ("churning of the ocean"). Viṣṇu firstly throws

different herbs in the ocean of milk and then churns it up with a stick, so he

makes Amṛta or the nectar of immortality for the gods. In the Tantric

literature "churning of the ocean" is a symbol for the Yogi's asceticism or

meditation which brings for him the deliverance from the cycle of rebirth

and union with the Truth. This idea is in accordance with the Shaṭṭārī

emphasis on the invocation and meditation as the path to salvation. So

Shaykh Muḥammad as a Shaṭṭārī master prescribes it for his pupils.

Consequently, Shaykh Muḥammad in Baḥr al-Ḥayāt employs Islamic

proofs for Hindu ideas for instance when the text speaks of the Sound as the

first manifestation of the Absolut, or the love as the vital element of creation

or the primeval waters as the foundation for creation Muḥammad brings

quotations from Quran and Islamic traditions as evidences. This paper tries

to trace Shaykh Muḥammad's narration in the Hindu literature.

Keywords: Baḥr al-Ḥayāṭ, Shaykh Muḥammad Ghawth, Shaṭṭaryyah, Yoga,

Tantra, Purāṇa,

References

Abu'l-Fazl ibn Mubarak, Akbarnama (The History of Akbar), Asiatic Society, Calcutta, 1877.

Adli, Mohammad Reza, "Shattari Order", Encyclopedia of Persian Language and Literature in the Subcontinent, Vol. 5, Academy of Persian Language and Literature, Tehran, 2019.

Adli, Mohammad Reza, "The Spread of 'Ishqiyyah Order in India According to Shaikh Qāzin Shaṭṭarī", Nāme-ye Farhangestān (Subcontinent), Academy of Persian Language and Literature, Tehran, Vol. 8, 2018.

Ahmad, Qazi Moin-uddin, History of the Shattari Silsila, Thesis Submitted for Phd, Department of History, Aligarh Muslim University, Aligarh, 1963.

https://en.wikipedia.org/wiki/Abu%27l-Fazl_ibn_Mubarak

https://en.wikipedia.org/wiki/Akbar

https://en.wikipedia.org/wiki/Asiatic_Society

https://en.wikipedia.org/wiki/Asiatic_Society


Al-Bīrūnī, Abū al-Rayḥān, Patanjali (Arabic Version of Patanjali's Yogasūtra), Tehran, 2000.

Bada'uni, `Abd al-Qadir, Muntakhab-ut-Tawarikh (Selection of Chronicles), Tehran, 2001.

Bhāgavata Purāṇa, J. L. Shastri and G. V. Tagare (trans.), Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1999.

Bhattacharyya, N. N., History of Indian Cosmogonical Ideas, New Delhi, Munshiram Manoharlal, 1971.

Brahma Purāṇa, G. P. Bhatt (trans.), Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1955.

Caterina Greppi, L'origine delmetodo psicofisico esicasta, Analisi di un anticotesto Indiano: l’Amṛtakuṇḍa, Torino: Il Leone Verde, 2011.

Corbin, Henry, Islam i Irani (En Islam iranien [Tome 2]), Persian Translation by Insha-allah Rahmati, Tehran, 2015.

Dupuche, John, "Tantri Aspects of Hawd Mā al- Hayat: (“The Pool of the Water of life”): An Arabic Text Developed from Hindu Sources", SAJRP, Vol. 1 No.01, October 2019.

Ernst, Carl W., "Kāmarūpañčāšikā", Perso-Indica. An Analytical Survey of Persian Works on Indian Learned Traditions, F. Speziale - C. W. Ernst (eds.), 2019, available at http://www.perso-indica.net/work/kamarupancasika

Ernst, Carl W., "Traces of Šaṭṭārī Sufism and Yoga in North Africa", Oriente Moderno, XCII, 2012.

Ernst, Carl W., “The Islamization of Yoga in the Amrtakunda Translations,” Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, 13, 2003.

Ernst, Carl, "A Fourteenth-Century Persian Account of Breath Control and Meditation", Yoga in Practice, David Gordon White, ed., Princeton Readings in Religions, Princeton, Princeton University Press, 2011.

Ernst, Carl, "Sufism and Yoga according to Muhammad Ghawth", Sufi, 29, Spring, 1996, p. 9.

Husain, Yusuf (ed.), Haud al-Hayat, La version arabe de L'amratkund, Journal Asiatique CCXIII, Octobre-Decembre, 1928.

Jug Bishast (Persian Translation of Vālmīki's Yoga-Vâsishta), India, 1968.

Khan, Dominique-Sila, "Conversation between Guru Hasan Kabiruddin and Jogi Kanipha: Tantra Revisited by the Isma"ili Preachers", Tantra in Practice, David Gordon White (ed.), Princeton, Princeton University Press, 2000.

Khwishgi-ye Qassouri, Ma'ārij al-vilāyyah, The University of Lahore's Library MS (H-25/7765).

Laghu-Yoga-Vasistha, K. Narayanaswami Aiyer (trans.), Madras, The Adyar Library and Research Center, 1971.

Muhammad Ghaus, Baru l-Hayat, Sayyed Mir Hasan, Delhi, 1893.

http://www.perso-indica.net/work/kamarupancasika


https://archive.org/stream/yogavasishtalagh00aiyeuoft#page/n3/mode/2up


Muhammad Ghaus, Jawahir i Khamsa, Library Of IR.Iran's Parliament MS (17590).

Muhammad Ghausi Shattari, Gulzar-i Abrar, Muhammad Zaki, Patna, 1994.

Muhammad ibn Mahmud al-Amuli, Nafa'is al-funun fi ‘ara'is al-‘uyun, Tehran, 2003.

Mujtabai, F., Hindu Muslim Cultural Relations, Persian Translation by A. Mahmoudi, Tehran,

Qadir, C.A, "Pre‐Islamic Indian Thought", Persian Translation by F. Mojtabai, in Tārikh Falsaf dar Islam (A History of Muslim Philosophy), Tehran, 2011.

Rizvi, S. A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983. Rossi, Ettore, "Elenco dei manoscritti persiani della biblioteca

Vaticana", Studi e Testi 136, Vatican City, 1948. Sakaki, Kazuyo, “Yogico-tantric Traditions in the Ḥawḍ al-

Ḥayāt,” Joumal of the Japanese Association for South Asian Studies, 17, 2005.

Stutley, Margaret, Stutley, James, A Dictionary of Hinduism: Its Mythology, Folklore and Development 1500 B.C.-A.D. 1500, New York, Routledge, 2019.

Vedic Hymns, Max Müller (trans.), in The Sacred Books of the East, Vol. XXXII, Oxford, The Clarendon Press, 1891.

Viṣṇu Purāṇa, H. H. Wilson (trans.), London, Trubner & CO., 1864. Woodroffe, Sir John, Śakti and Śakta: Essays on Addresses on the Śakta

Tantraśāstra, Celephaïs Press, 2009 (First published London: Luzac & co., 1918).


253 -221، صفحات 9811، پاییز و زمستان 83خرد، شماره مجله علمی جاویدان

ایپورانه-ای شناسی ت نتر هکیهان

شیخ محمد غوث گوالیاری بحر الحیات بر اساس رسالۀ *محمدرضا عدلی

چکیده طريقت مشااايخ از ،(ق 172 د) گوالیاری غوث محمد بحرالحیات رسااالۀ

به انضاااما ایيوگه اعمال و آراء از مرکب ايساااتمجموعه شااایاريه، برگردان را آن بحرالحیات مقدمۀ در محمد. اساایمی عرفانی هایانديشااه متون از ،«آب حیات حوض » کونده، امريته) کوند انبرت رسااالۀ فارساای

شیخ خود و نیست دست در آن اصلی نسخۀ امروزه. است خوانده( ایيوگه هد شامل رساله. است کرده اشاره ( الحیات حوض) آن عربی ترجمۀ به صرفا اياترو با که شود می نقل شناسی کیهان از روايتی دهم فصل در است، فصل يعنی شااناساای،کیهان اين محوری انديشااۀ. دارد قرابت ایپورانه-ایتنتره

سو محمد عقائد با «وحدت در کثرت» ست هم ضامین ساير برای شیخ . ا م جمله، از. کندمی نقل اساایمی ساانت از شااواهدی نیز شااناساایکیهان اين

صیف ستین عنوان به «صدا » تو شق » تجلی، نخ یبرا محرکی عنوان به «عستین هایآب» خلقت، ستری عنوان به «نخ الهمق اين... . و آفرينش برای ب

.کند جستجو هندويی مختلف متون در را محمد روايت ريشۀ کوشدمی

پورانه، تنتره، يوگه، شیاريه، گوالیاری، محمدغوث بحرالحیات،: هاکلیدواژه

.شناسیکیهان

[email protected]. رايانامه: استاديار گروه اديان و عرفان دانشگاه آزاد اسیمی واحد تهران مرکزی *

1/1/9311تاريخ پذيرش: 9/8/9311تاريخ دريافت:

mailto:[email protected]


. مقدمه9های خود را در نواحی ق فعالیت 7و اوايل قرن 6های صااوفیه از اواخر قرن ساالسااله

ها که جملگی خاستگاه ايرانی داشتند رفته رفته قاره آغاز کردند. اين سلسله مختلف شبه های چشااتیه و سااهرورديه در اين هند گسااترش دادند. ساالساالههای خود را در خانقاه

ها افزوده شااد و گاه از هر ي جريان پیشااگا بودند. به تدري ، بر شاامار اين ساالساالههای چشتیه ، زمانی که سلسله 92ق/ 1چندين شاخه انشعاب يافت. لیکن در میانۀ قرن

س لۀ شیاريه کار خود را آغاز و سهرورديه پويايی اولیه خود را از دست داده بودند، سلرونق داشت، اين نهضت بر ستايش 9کرد. در اين عصر، در میان هندوان نهضت بهکتی

کرد. عاشااقانه خداوند، برابری اجتماعی و تلقیق مضااامین اساایمی و هندويی تیکید میضای فرهنگی صول همان ف شیاريه، در واقع، مح سلۀ ای بود که عارفان و متقکران سل

سامح بر تعلیمات بهتکی در شد و پرورش يافته بودند. از اين رو، روحیه مدارا و ت آن ر ( 9622-9220مشااايخ اين طريقت نیز غلبه داشاات. ساالساالۀ شاایاريه زمانی که اکبر)

قدرت خود را بر ساارتاساار شاامال هند تثبیت کرد، به اور خود رسااید اما به تدري با با اين حال، 0فیه از اهمیتش کاسته شد. های صو شکوفايی دوبارۀ برخی ديگر از سلسله

شیاريه به رغم اتها شايخ شان وارد در قرن هقدهم مییدی م الحاد که گاه و بیگاه بر ايپور، گجرات، مالوه، بنگال و برخی نواحی ديگر همچنان مورد توجه شاااد، در برهان میبه بیرون بوده قت که آوازۀ اين طري عدد بود ند. از همین مراکز مت ند هم ا از مرزهای ه

بدين 3رسید، و دامنۀ آن به حجاز، سوريه، اندونزی و حتی شمال آفريقا نیز کشیده شد. ترتیب شاایاريان توانسااتند تی یری ماندگار و ديرپا بر ساانت و ادبیات عرفانی اساایمی

برجای گذارند.شیاری )د شاه عبدالله شیاريه سلۀ سل سس ضرت اعلی 812مو ق( ملقب به ح

ز رسد و در طريقت نینسب وی با پن واسیه به شیخ شهاب الدين سهروردی میاست. سناد می سند خرقه سیامی ا سیه به بايزيد ب يابد. پیر او محمد عارف، که اش به هقت وا

سان به هند فرستاد. او ابتدا در جونپور بود، سپس به سته نیست، او را از خرا سبش دان نشکیت به مندو، پايتخت مول شت. سبب م شاه 2تان، رفت و در همانجا درگذ طريقت

اش، شیخ حافظ جونپوری و شیخ محمد عی معروف به شیخ عبدالله به واسیۀ دو خلیقه ترين شخصیت سلسلۀ شیاريه شیخ ابوالمويد محمد قاض ن، گسترش يافت. اما برجسته


صری دربارۀ احوال و آرائش 172-127غوث گوالیاری ) سخن ق( بود که در اينجا مخت 2می گويیم.

. شیخ محمد غوث گوالیاری 2

محمد در نوجوانی به خدمت شاایخ حاجی حمید، از مشااايخ شاایاريه، رسااید. پس از ساایزده » تعلیمات اولیه شاایخ او را روانۀ چ نار )در کرانۀ رود گن ( کرد. محمد به مدت

ستان ضت « چ نار سال و هقت ماه در کوه ست و ريا ش شید. به عزلت ن ه گقتۀ ب 6ها کسکن در غارها و غذا از برگ درختان »بداؤنی در اين مدت او شت. « م در همین ايا 7دا

شنائی تی یر مهمی در آراء و احوال وی شد و اين آ شنا بود که با يکی از يوگیان هندو آشتند اما صوفیه نیز با يوگیان مراوداتی دا شايخ شت. اگرچه برخی ديگر از م برجای گذا

به اندازۀ محمد به آنها نزدي نشااده بود. شاایخ محمد در همین دورۀ ي احتمالا هیچاش را تیلیف کرد که در واقع دربردارندۀ تعالیم و جواهر خمسااهنشااینی رسااالۀ خلوت

و آن را به شیخ عرضه نمود که مورد پسند وی واقع 8دستورات شیخ حاجی حمید بود شد. در اين زمان حاجی حمید به محمد فرمان داد که از خلوت خارر شود و در گوالیار شد سلوک خويش ادامه دهد. اقامت او در گوالیار با اقبال مرد روبرو در جمع مرد به

صنف شدند تا از و افراد زيادی از شوند. از های مختلف گرد او جمع تعالیمش بهرمند جمله، ساالیان ملول، بابر پس از آنکه به کم محمد توانساات به دا گوالیار نقود کند،

1به شیخ ايمان تا يافت.پسر بابر، همايون، نیز به محمد غوث و برادرش بهلول ارادت فراوان داشت. همايون

را تعلیم 92«دعوت اسماء »رادر که ظاهرا به علو غريبه بسیار اعتقاد داشت، نزد اين دو ب اما اين عیقۀ همايون دردساارهايی را برای شاایخ محمد ايجاد کرد. زيرا وقتی 99ديد.می

ها بر گوالیار مسلط شدند ياران سلیان ملول را فراموش نکردند. شیر شاه افلان که افلانل نان را به قتکوشید که آ میای در آگره بر تخت نشست به هر بهانه 9222که در سال

ساند يا تنبیه کند. در اين میان، محمد غوث که مورد طعن و حسادت علما هم بود، به رد. اش تکقیر کرده بودن رساله معراجیهشدت در خیر افتاد. علما، شیخ محمد را به سبب

در اين رساله شیخ محمد مدعی شده بود که همچون پیامبر اکر )ص( به معرار رفته و شیر شاه همین حکم را دستاويزی برای تعقیب شیخ 90به گقتگو نشسته است. با خداوند

قرار داد. از اين رو، شااایخ به گجرات گريخت. وی در گجرات نیز با سااالیان همايون


شیخ به وی در سخ شیخ محمد و پا شت. نامۀ همايون به ش گلزار ابرارارتباط دا ده نقل سلیان در نامه ست. سد که دل اش میا شیخ محمد بوده و هر د به نگرنوي سیمت ان

با غوث الاولیاء چگونه سلوک خواهند « ديوسرشت»های انديشیده است که افلاناين میکرد. تا اينکه خبر هجرت شااایخ به ديار گجرات را دريافت کرد و پس ازآن قدری از شنودی سخ پس از ابراز مراتب خو شیخ محمد در پا شد. سته واندوه و نگرانی او کا

در طريقت »نويسد: دهد و میقدرشناسی خود از دريافت نامۀ سلیان به وی دلداری می ست. سال آيد خیر او سلیان می « هر چه پیش شرايط ناگوار همچنین به گويد که از

اش را به درجه ای کنونی خاطر خويش مکدر نکند، زيرا هرگاه حق تعالی بخواهد بنده ي دور جمالی »دهد، جیل و جمالش پرورش می از کمال رسااااند او را به اساااماء

93«.گذشت اکنون چند روز نوبت جیل است. ... به زودی باز نوبت جمال خواهد رسید البته در گجرات مصائب شیخ محمد ادامه داشت. چرا که شیخ علی مت قی از عالمان

ق(، 169-123رتبۀ آن ديار بر قتل وی فتوا داد اما ساالیان محمود گجراتی )ح عالیالدين علوی احمدآبادی کرد. زمانی حاکم گجرات، اجرای آن را موقوف به امضای وجیهبیند شاایقتۀ روی رود چون او را میکه وجیه الدين برای تحقیق به خانۀ محمد غوث می

ستقتا را پاره می او می شیخ وجیه الدين شود و ا شد که سبب کند. ظاهرا همین میقات شیاري سلۀ سل شدن فتوايش به منزل به شنیدن خبر پاره شیخ علی مت قی با ه بپیوندند.

چرا به شااایود بدعت و وقود »گويد: کند و میرود و جامۀ او را پاره میوجیه الدين میضی می شیخ »گويد: الدين در جواب میوجیه« شويد؟ رخنه در دين را ما ارباب قالیم و

و به ظاهر شااريعت هیچ اعتراض قادب بر او رسااد اهل حال، فهم ما به کمالات او نمیشیخ محمد از مهلکه نجات می « گردد.متوجه نمی شیخ وجیه الدين 92يابد.بدين ترتیب

لۀ رسا ای بر ای در واکنش به انتقادهای علما نوشت. خود محمد غوث نیز حاشیه جوابیهصورت پذير معراجیه صريح نمود که معرار وی در خواب شت و در آن ت فت و اش نو

، التواريخ منتخباز نظر مولف 92اين با معرار رساااول اکر )ص( قابل قیاس نیسااات.اينکه علمای محتر آن عصاار، همچون شاایخ وجیه الدين، مییع و منقاد شاایخ محمد

رود که بداؤنی تا آنجا پیش می « دال بر کمالات و کرامات شااایخ اسااات. »بودند، خود گ ديگر در مل دهلی و گجرات و بنگاله از بسااایاری از مشاااايخ نامی بزر »گويد: می

96است.« عیف دامن او برخاسته و آ ار کمال او هنوز در هند باقی مانده


پس از آنکه اکبر بر تخت سلینت نشست شیخ محمد غوث گجرات را ترک کرد و به گوالیار بازگشاات در راه بازگشاات به ديدار اکبر شاااه نیز رفت. عبدالقادر بداؤنی در

رده نقل ک منتخب التواريخبیند و چنانکه در ق شیخ محمد را در بازار آگره می 166سال سی را مجال عبور شده بودند، چنانکه ک شیخ جمع ست در آنجا جمعیت زيادی گرد اضع و فروتنی نبود. اما آنچه نظر بداؤنی را جلب کرده و تحسین او را برانگیخته بود توا

شده بود ک =هندوان[. بداؤنی میشیخ بود با مرد ، حتی با کقار ] سبب ه گويد اين رفتار شاه، برخیف پدرش تمايل شیخ برخیزند. اما اکبر صوفیان به انکار و میمت برخی از نداشت که شیخ شیاری را به استادی بپذيريد و ظاهرا تحري وزيرش بیر خان نیز در

د و به تکمیل مريدان مشلول ش »و تی یر نبود. از اين رو، شیخ به گوالیار رفت اين امر بیشت شتلال دا سرود و وجد ا سماد و سد که، به نظر می 97«.خانقاهی تعمیر فرموده به ر

صدر الصدور، شیخ قاضی، از مشايخ سهرورديه، نیز در بازگشت شیخ به گوالیار دخالت ب لداشاات. وی که نگران بود مبادا محمد غوث بتواند اعتماد اکبر را نیز مانند پدرش ج

شاه را به طريقت خويش درآورد بیر خان را قانع کرد که سالۀ معراجیۀ کند و شیخ ر 98آمیز است، و بیر خان شیخ محمد را به بازگشت به گوالیار مجبور کرد.بدعت

و احشا در« کرور دا »شیخ محمد در گوالیار مرتعی وسیع در اختیار داشت که ي کبر برای شکار به آن حوالی رفته بود از خانقاه شیخ ق که ا 166چريدند. در سال آن می

شاه هديه داد و به طور نمادين شماری از احشا خود را به شیخ در گوالیار ديدن کرد. شیاريه شر ف به طريقت شرف کرد. اما اکبر بیش از آنکه از ت او را به طريقت خويش م

ف صرفا به موضوعی مشعوف شود از بدست آوردن احشا مسرور شد و داستان تشر 91گويی در اردوگاه سلیان بدل شد.برای بذله

سرانجا در ضان 97شیخ محمد شد. 172رم ق از دنیا رفت و در گوالیار مدفون ت اسیمی اس -نظیر در معماری هندومقبره باشکوهی که بر مزار او ساخته شد بنايی کم

ۀ اصلی زندگی شیخ محمد و نمادی است جاودانه از روحیه مدارا و تسامح که مشخص 02غوث بود.

رود. آ ار شیخ محمد نقیۀ عیقی در گسترش و پیشرفت سلسلۀ شیاريه به شمار می او و مريدانش تی یری ماندگار در تصااوف ساارزمین هند برجای نهادند. مهمترين ا ر او

های مهم ديگری نیز تیلیف کرده اسات از اسات. ولی در کنار آن رسااله جواهر خمساه


رساااالۀ ، و کنز الوحده، بصاااائر، ضااامائر، کلید مخزن، اوراد غو یه، بحر الحیاته، جمل پردازيم.وی می بحرالحیاتکه ما در اين گقتار به بررسی معراجیه

. بحر الحیات8 انبرت کوندترجمۀ متن بحرالحیاتاشاااره شااده اساات 09آنگونه که در مقدمۀ رساااله

اسااات. متن اصااالی که احتمالا به زبان «( حوض آب حیات »به معنی 00 کوند ه امريته )سکريت بوده ضامین آن می سن ست. از م توان حدس زد که اين امروزه برجای نمانده ا

ست. 03يوگه متن از متون مکتب ه ت هه شت که 02بوده ا صرفا بحرالحیاتاما بايد توجه دای تعالیم عرفانی و فلسااقی اساایمی نیز ای نیساات بلکه حاوهای يوگهدربردارندۀ آموزه

برای نقل مضااامین هندی نیز از منبعی واحد اسااتقاده بحرالحیاتهساات. همچنین، در ست، بلکه می شده ا )ن . ایای و پورانه ای، ت نتر هتوان آن را گلچینی از چند متن يوگهن

میالب 02مروپآمده است که مرتاضی اهل کا بحرالحیاتادامه مقاله( دانست. در مقدمۀ ( عرضااه کرد. در 9098ق/ 692را به قاضاای رکن الدين ساامرقندی )د انبرت کوند

یات اسااایمی به ادب واقع، پیش از ترجمۀ محمد غوث اين متن تحت عناوين مختلف ، اشاااره حوض الحیاتمنتقل شااده بود. محمد غوث خود به نسااخۀ عربی آن، با عنوان

تر از نسخۀ عربی است.لاما ترجمۀ محمد غوث مقص 06کند.مینخساات به فارساای و انبرت کوند( آمده اساات که حوض الحیات) 07در متن عربی

شده بود. سخه 08سپس به عربی ترجمه ساله در کتابخانۀ واتیکان ن سی از اين ر ای فارست سخه را 32دانند.می حوض الحیات، که آن را يکی از منابع نگارش 01موجود ا اين ن

به اروپا برد. عنوان کتاب در اين نساااخه 97در قرن 39و دلاواله سااایاب ايتالیايی پیتر ساکاکی آن را به صورت کامردبیجسکا ست. که شده ا شیکا ضبط به معنی 30کامروپنچا

شعر از کامروپ » ست. « پنجاه صحیح کرده ا صه 33ت نقائس ای از اين متن در کتاب خیياد « سااکاکامروينی»نوان از آن با ع نقائس ( نقل شااده اساات مولف 92ق/ 8) القنون

ست 32خواند.کتابهای هندوان می« معتبرترين»کند و آن را يکی از می اين امر بیانگر آن ادر میان مسااالمانان روار داشااات. انبرت کوندکه حداقل دو قرن پیش از محمد غوث

های عربی، فارسی، ترکی و اردو برجای مانده های خیی متعددی که از آن به زباننسخهسی است. در موارد متعدد، بخصوص در ترکیه، شان ن دهندۀ اقبال فراوان آن در جهان ا

سوب کرده ساله را به محی الدين ابن عربی من ساب اين ر ست که اين انت اند ترديدی نی


ست که برای افزودن اعتباری ساب هم حاکی از کوششی ا ست، اما همین انت نادرست اصورت می ضاعف بدان شمگیر اين متن، بن 32پذيرفت.م سترش چ ابراين، با توجه به گ

سويی ديگر، سخن بگويیم. از سیمی ست اگر از تی یر فراوان آن بر عرفان ا ست نی نادرهای غربی سااابب شاااد عارفان مسااایحی، به وي ه طريقه روار اين متن در سااارزمین

37، از آن تی یر بپذيرند.36هسیکاز سلمانان ج شايد معروفترين نمونه، تعالیم هندوان از ديرباز برای م ست. ذاب بوده ا

شه 9228ق/ 222توجه ابوريحان بیرونی )د های هندوان و به وي ه روايت وی ( به انديشد. سماعیلیان نزاری 38از طريقت يوگه با سنت ت نت ره 31 همچنین تی یرپذيری ا ای هند از

به بعد( ترجمۀ متون هندويی 9206در دورۀ پادشاهان ملول )از 22درخور توجه است. به زبان فارساای بساایار روار يافت و بساایاری از متون مهم هندويی به فارساای ترجمه

هم به همین دوره تعلق دارد که با بحرالحیاتترجمۀ محمد غوث موساااو به 29شاااد.ای بب جذابیت اين کتاب براقبال فراوان مواجه شد. به گقتۀ کارل ارنست، دو موضود س

مسلمانان بود: يکی اعمال خارق العادۀ آن )به منظور تصرف در امور طبیعت و جهان( و 20ديگر تعالیم فلسقی آن که به آراء صوفیه بسیار قرابت دارد.

مشاااتمل بر ي مقدمه و ده باب اسااات. در مقدمه پس از حمد و نای بحرالحیاتص(، داسااتان مواجه قاضاای رکن الدين ساامرقندی با خداوند و درود به رسااول اکر )

سقری تمثیلی به ستان ست. پس از آن، دا سبب ترجمه کتاب آمده ا يوگی کامروپی و مراتب نقس و گذر از درهای مختلف آن و سرانجا میقات با شیخی که صورت تجسم

حوض ) يافته خود انسااان اساات، آورده شااده. هانری کربن که به نسااخۀ عربی رساااله از کتاب «سرود مرواريد »( دسترسی داشته است، با مقايسۀ اين داستان تمثیلی با الحیات از وجود ردپای سنت اشراقی ايرانی در اين متن سخن گقته است اعمال توماسگنوسی

و تا آنجا پیش رفته که مدعی شااده اساات اين متن در اصاال متنی ايرانی بوده و پس از کارل ارنست نیز با عباراتی ديگر ادعای 23ايران بازگشته است. مهاجرت به هندوستان به

ست. ستقل نیاز دارد، اين 22کربن را تکرار کرده ا البته به دلايلی که دکر آن به مقاله ای مهای نتیجه گیری درساات به نظر نمی رسااد. مضاامون سااقر تمثیلی و گذر از دروازه

ده است نقل ش يوگه واسیشته ستانی در گوناگون در متون هندويی سابقه دارد. به وي ه دا سیار نزدي الحیات بحر /حوضکه به روايت ستان ب ست. در اين دا )که «معرفت»تر ا

ضود صری با چهار بحرالحیاتمو ست که در ق شده ا شبیه شاهی ت ست( به پاد نیز ه


را بايد اين چهار دربان هر کس که خواهد اين راجه را ببیند اول می »دربان منزل دارد و توضیح بیشتر در اين باب را به گقتاری ديگر موکول می کنیم. 22« از آن خود کند.

بر اساااس نسااخۀ چاپ ساانگی )میبع رضااوی دهلی، بحر الحیات ابواب دهگانۀ در معرفت تی یرات عالم -0(، 6در معرفت عالم صااالیر )ص -9ق( عبارتند از: 9399در معرفت رياضت و چگونگی حالات آن -2(، 97در معرفت حقیقت )ص -3(، 8)صسانی و انواد د و ماهیات آن )ص -2(، 91)ص در معرفت -6(، 07 در معرفت ايجاد اندر -8(، 37در معرفت وهم )ص -7(، 39گی جسد و ماهیت و محافظت آن )ص چگون

دربیان تساااخیرات -1(، 20معرفت مقاساااد جساااد و ظاهر شااادن عیمات مرگ )ص (. 72(، خاتمه کتاب )ص66در حکايات ايجاد عالم )ص -92(، 22روحانیان )ص

ه واين بود که ادکار و را بحر الحیاتانگیزۀ اصاالی محمد غوث برای ترجمه روش موجود در آن را برای مريدان خود و به طور کلی همۀ صااوفیان شاایاری

سب می سد »ديد. به باور او، يوگیان در آنچه او منا نامد به نتاي مهمی می« علم جستن آن می و تواند برای صوفیان مسلمان نیز مقید باشد. ا دست يافتند که به کار ب

جا پیش می که اعمال و تمرين تا آن ای را بر مريدان خود واجب های يوگه رود س د ه »شمارد: می شان گويند کهمی«( کامل») 26 جوگیان ما در ماهیت روب با دروي

شتند، جماعت سیله را گذا شناختند و شان حقیقت ستیم، ... اما اي محقق متقق هجوگیان وسیلت را يافتند نگهبانی و تتبع کردند، چرا که از وسیلت جسد معرفت

پیدا شااد. ... ]پس[ نگهداشاات جسااد فرض شااد چرا که وساایلۀ معرفت حقیقی .27«است

شاایخ محمد به کرات بر يکسااان بودن اقوال اولیاء هندو با عارفان مساالمان تیکید راهبان هند که جوگیانند کشف ايشان نیز موافق حال محققان »گويد: کند، از جمله میمی

ست ست بیان همان ا سان ديگر ست اگر چه ل ست: و 28«.ا از »يا در جايی ديگر آورده اصل سان[ حا سی خواه هندی ]تی یری يک شد خواه فار سماء باری تعالی خواه عربی با ا

. البته شاایخ محمد گاهی نیز به اختیف میان آراء يوگیان با تعالیم اساایمی 21«شااودمیشاره می سرانجا پیوندی میا کند، اما میا شد تا اين اختیف را توجیه کند و با ن آنکو

صاحب »گويد: باورهای اسیمی برقرار سازد، مثی دربارۀ داخل شدن روب در جسد می سد می شرد می شود و جوگیان کامل و عامل فرمايد که بعد از مدت ادخال روب در ج


روب هیچ چیز قرار نگیرد و فساااد پذيرد، خاصااه که نیقه و گوشاات و گويند که بیمیاينجا در کی جوگیان و فرمان شارد نزاد اسات. جواب پوسات ي روز تحمل ندارد.

ست آيد ... و آخر کی ي پیوند گردد. شرد با يافت جوگیان را 22« شافی بايد تا حکم نهد و بیشاااتر باری، شااایخ محمد در نهايت بر اختیفهای ظاهری چندان وقعی نمی

صادق و میابق می سخنانی درن کند که از منظر او شد تا بر آن سیمی کو سنت ا با های هستند. چنانکه پیشتر بیان شد، در آن عصر کوشش برای برقراری پیوند میان انديشه

اسیمی و هندويی در میان هندوان، به وي ه در نهضت بهکتی، نیز روار داشته است. شهر را در پی سرزنش علمای البته اين همدلی محمد غوث با جوگیان گاهی

شت. تا آنجا که که شیاری حدود دا شیخ هنوز 22غو ی سال پس از درگذشت ند، از اين رو در توصااایف لاز می ئه ک ما تبر ها عل که وی را از ات دانسااات

ترجمۀ جريده دستورالعمل طايقه جوگی و سنیاسی »نويسد: چنین می بحرالحیاتاند و به برکات همین اشاالال و گزينان و رهبانان اهل کقر و شاارک... که خلوت

ار به پايه استدرار و به درجۀ شگرف رسیده ... ]اما شیخ محمد غوث[ آن همه ادکساخته لباس ست مجرد سکرت که زبان کتب واهیه کقار ا سن معانی را از عبارت فارساای پوشااانید و زنار از گردن آن مقهومات گسااسااته به ل جۀ توحید و اساای

29«.توشیح فرمودعناصری از سنت عرفانی اسیمی با آراء و بحر الحیاتدر مجمود بايد گقت که در

ای از متن به ای به هم آمیخته شاااده اسااات. اگرچه بخش عمده تنتره-ایاعمال يوگه های حبس نق س، اشااکال گوناگون مراقبه، ای )از جمله، شاایوهتنتره-ایمضااامین يوگه

شاااناسااای هندويی و دکر اوراد و اصاااییحات ها، روايتی از کیهان توصااایف چ کره ی توان ي متن کامنسکريت( اختصاص دارد، ارنست معتقد است که اين متن را نمی س

د. دهبه دست می « يوگه ه ت ه» ای به شمار آورد زيرا صرفا تصويری محدود از اعمال يوگه دهد که با هیچای را ارائه میبه باور ارنساات، مترجم تنها منتخبی از اعمال و ادکار يوگه

با اين حال، عناصااار غیرهندويی 20نده به طور کامل میابقت ندارد.مای ای بجامتن يوگهای، چه به لحاظ مقاهیم دينی و تنتره-ایمتن نبايد ما را از تی یر آشاااکار سااانت يوگه

وي ه اين تی یر در فلسااقی و چه از منظر اصااییحات و مجموعه وااگان، غافل کند. به صل دهم ست. در سی می )که در اين گقتار برر بحرالحیاتف شهود ا شنی م شود( به رو

سی يوگه اين فصل روايتی از کیهان ست. البته اين میالب در تنتره-ای شنا شده ا ای ارائه


شرقان نیز حوض الحیاتمتن عربی ) ست شايد به همین دلیل در آ ار م ست، و ( نیامده ایم و ل کنکوشاایم که مضااامین اصاالی اين فصاال را نقبازتاب نیافته اساات. در اينجا می

های آن را در ادبیات هندويی جساااتجو نمائیم. اما پیش از آن، به دلیل اهمیت ريشاااه دهیم. ای ارائه ای در اين متن، لاز است توصیقی مختصر از سنت ت نتر ه های ت نتر هآموزه

. ت نتریسم4ظ در اين لق«. های ريسندگی رشته »يا « ريسمان »لقظی سنسکريت است به معنی 23 ت نتر ه

های ای هستند. نخستین نمونه های ت نتر هشود که مربوط به آئین اصل به متونی اطیق می ای بر اند. اساااتادان ت نتر ه مییدی( تیلیف شاااده 2-3)حدود 22اين متون در دورۀ گوپتا

سااتايش شاایوا و شاا کتی کردند. دوگانگی ه مذکر و مؤنث الوهیت( تیکید می)دو وج 22 شه ش کتی در اين طريقت با دوگانگی پورو سانکهیه 27و پرکريتی 26 شیوا و 28در مکتب

های جنساای همراه متناظر اساات )ن . ادامه مقاله(. وصااال اين دو، گاهی با نمادپردازیسنخ نمادپردازی در میان تما ستقاده از اين ست، البته ا مومیت ای ع مکاتب ت نتر هبوده ا

سم ادامه ندارد. ساودايی اين باور تنتري ست. از اوايل عهد پ ستانی يوگه ا سنت با دهندۀ ( رسید. 21توان به رهايی )موکشه های يوگه میمیرب شده بود که به مدد مراقبه و تمرين

اخت نای يکسان است و آن معرفت به امر میلق و ش ای و غیرتنترههای تنترهغايت آيینشیوه ست با اين حال، سبت آن با موجودات عالم پديداري برای ایای که مکاتب تنترهن

شف اين حقیقت به کار می سم به ک ساير مکاتب تقاوت کل ی دارد. در تنتري جای برند با های ای که به مدد مراقبه، تمرين شاااود. تجربه پردازی بر معرفت تجربی تیکید می نظريه

62 شود. يکی از مقاهیم کلیدی نزد آنان مقهو کوند لینی يی حاصل می جسمانی و دکرگو استعاره از قدرت نهقته در انتهای ستون فقرات « مار چنبره زده» است. کوند لینی به معنی

شااود در امتداد ای از حالت چنبره خارر می های ت نتر هواساایۀ تمريناساات، اين مار بهگذرد و ساارانجا به مرکز نهايی قدرت می 69هاکند و از چکرهسااتون فقرات حرکت می

سر می سد. در بالای و 63 توان به حبس ن ق سای میهای جسمی تنتره از ديگر تمرين 60ر 62 اشاره کرد. 62 مهار منی )يا توانايی حقظ تحريکات جنسی(

ای به روایت شیخ محمد غوثپورانه-ایشناسی تنتره. کیهان5های مختلقی از داساااتان های کهن، از ديرباز روايت در هند نیز همچون سااااير تمدن

باز وداري توان در های اين روايات را میآفرينش نقل شاااده اسااات. نخساااتین نمونه


جست. اما بتدري با تحول سنت ودايی اين روايات نیز دستخوش تلییر و تحول شدند سیوره رفته در مکاتب مختلف هندويی قرائتو رفته سقی هايی ا ر اين و عرفانی دای، فل

ق. .( تا 9222شااناساای هندويی از آغاز )حدود باره پديد آمدند. بررساای تیور کیهان)تا حدود قرن پنجم ( نیازمند نگارش 66هاپورانهو هاتنترههای متیخر موجود در سنت

ست. ست و در اينجا مجال پرداختن بدان نی ستقل ا شیخ 67تحقیقی م از آنجاکه روايت سنت سنت توجه ایپورانه-ایمتیخر تنترهمحمد با شتر بر اين ارتباط دارد، در اينجا بی

متعددند اما مضامین میرب شده در آنها هاپورانهو هاتنترهکنیم. بايد توجه داشت که میسانکهیه و تعالیم با آموزه ودايیري مشابه اند. در اين متون تعالیم هايی از مکتب نوی

ی اين شااناساااند. طرب کلی کیهانتلقیق شااده بهگودگیتا وبهارته مها توحیدی موجود در متون از اين قرار است:

( حضور داشت. او علم و 68در سکوت و خاموشی آغازين، حقیقتی لاتعین )برهمن آگاهی محض بود )گاهی از خدای شیوا به عنوان وجه متشخص يا متمايز علم الهی ياد

، «قدرت)» صورت ش کتی پديدار شد و بر ا ر آن آگاهی به( 61شود(. در او میلی )کامهمی وجه مونث الوهیت( در عالم تجلی يافت. در واقع، شااایوا و شااا کتی دو وجه از ي

اند. يکی پنهان )باطن( است و ديگری پیدا )ظاهر( حقیقت هستند. هر دو علم يا آگاهی اند داده«( وجود)» 72 س ت يکی بالقوه است و ديگری بالقعل. از اين حیث به شیوا صقت

صقت چیت ش کتی ستند، يعنی وجود آگاهی «(. آگاهی)» 79 و به س ت و چیت يکی هصورت تجلی شهادت گاهی به ش کتی در جهان ست. ظهور در عالم « صدای کیهانی » ا

، يا 73، شاابده برهمن70توصاایف شااده اساات. از اين رو، در برخی از متون، صاادا )وا ستین تجلی برهمن )حقیقت لاتعین( معرفی شده است. ( به عنوان نخ72پراشبده

دارد، گقته شاده اسات که در وداري از ساويی ديگر، بر طبق روايتی که ريشاه در نه ته بود. از اين رو، در متون پورا غاز آب جهان هساااتی را فراگرف آ ای نیز از تنتره-ای

ست که شده ا سخن رفته و گقته در «تخم کیهانی»يا « تخم زرين»آبهای نخستین آن ظاهر شااد از دل اين تخم کیهانی ايزدی زاده شااد و نیلوفری از درون آب يا از

های کیهانی ساير موجودات پديدار شدند.ناف آن ايزد شکقت، سپس با جنبش آب ایانهپور-ایتنتره های اصلی روايت شیخ محمد و شباهت آن با سنتدر اينجا مولقه

شود:دکر می


. حقیقت لاتعین9. 5 باب دهم در حکايت»شود: با اين عبارات آغاز می بحرالحیاتشناسی در توصیف کیهان

ايجاد عالم که از عد بوجود آمده اساات و صااورت گرفته و کیقیت چگونگی ظهور از عنی س ن ي گويند اجل هر وصقی به اهلیت رسیده معلو کند واضح باد. جوگیان س د ه می

ق و عوائق خلو داشاااته که آن را ن رنج ن و ب شااان گويند، يعنی از هیچ چیز از همه عیئ اصول و وصول، اصل و فرد درو مساسی نبود که بودگی او بیان کند. ا ل ک ه يعنی لاتعین

« و ب حت فی ب هت.« س ن ل اج»بر طبق اين سخنان، آفرينش به مثابۀ ظهور و تجلی توصیف شده است.

ست که جوگیان قظ اند. يافتن معنی اين لبه آن حقیقت میلق، پیش از تجلی، دادهنامی ادرستی مکتوب نشده باشد. شايد بتوان آن را کار دشواری است، چراکه ممکن است به

دو نا ديگر « بشن»و « نرنجن»تصحیح کرد. «( حقیقت ساکن )» 72 به صورت ا چ ل ه شونی ه ، «بساایط و میلق»به معنی naNiranja آن حقیقت اساات که اولی از وااۀ ساانسااکريت

سبت می شنا ن شیوا و کري ست که به خدايانی چون ، يا «شن ب»دهند و لقظ دو ، صقتی اViṣṇu از خدايان برجسااتۀ هندويی اساات. «( همه جا حاضاار»يا « فراگیرنده»)به معنی

پس بر طبق آنچه در اينجا آمده اساات، حقیقت میلق، از هرگونه قید و بندی رهاساات. هیچ چیز بدو راه ندارد تا او را لمس )مساااساای( کند و حقیقت او را دريابد. ا ل ک ه )وااۀ

سکريت شرط »به معنی alakhسن شکل ظاهری «(میلق»و «بی سبب اش، در اين ، به ، با لقظ الله مرتبط شده است. حوض الحیاتمتن و نیز در

های آفرينش دو مقهو بنیادين را باری بايد توجه داشت که بررسی هر ي از نظريه شکار می در «. کثیر»و « واحد» «تلییر»و « تلییرناپذيری» «شدن »و « بودن»سازد: بر ما آ

خوانند. اولی می 77 و بهاوه )يا بهاو نه( 76ساانسااکريت اين دو مقهو را کوتسااتهه زبان يا برهمن )و آتمن( است که وجود )س ت(، آگاهی )چیت( و بهجت 78يا پوروشه« روب»

برای او در کار « شاادنی»و هرگز « هساات»( اساات. از منظر تنتريساام، برهمن 71 )آن ندهست که به ش کتی( او ست. اين قدرت ) شود، و اين جهان طبیعت متجلی می صورت نی

82گیرد.تجلی در معرض تلییر قرار میسیورۀ آفرينش تنتره سانکهیه و ادويته ا سنت ست از دو سانکهیه ودانتهای تلقیقی ا .

سانکهیه و ست. ست که با مکتب يوگه مرتبط ا سقی هندويی ا شش مکتب فل يکی از ست نظری که يوگه دو جنبۀ برونی و درونی ي نظا فکری ه سانکهیه مکتبی ا ستند.


کند، در اجزاء و عناصااار طبیعت آدمی و چگونگی تقی د و خیص او را توصااایف می های عملی برآورده حالیکه يوگه روشی است عملی که همان اغراض را از طريق تمرين

شناسی سانکهیه نوی است که بر حقیقی بودن دو عامل يعنی پوروشه و سازد. کیهان میداند. از اين حیث عالم کند و اين دو را دو اصاال مسااتقل و مجزا می کريتی تیکید میپر

ا ناپذير درات بسیط روب يا پوروشه و مادۀ بیجان يهستی مبتنی است بر دوگانگی تجزيهنامیده 89 پرکريتی. اين ماده گرچه بساایط اساات در سااه وجه يا سااه کیقیت، که گون ه

80کند.شوند، تظاهر و تجلی میمی توان از دو اصااال میلقا حقیقی ساااخن گقت. در واقع ودانته، نمی اما از منظر ا دويته

برهمن لايوصاااف )نیرگونه برهمن( 83 کند که تنها حقیقت میلق ودانته تیکید می ا دويته هساااتند. بنابراين، در حالیکه در «( مايا)»سااار وهم و نمود اسااات. چیزهای ديگر ي

شااود، در )ماده المواد يا وجود ازلی( ياد می« حق ازلی»نوان پرکريتی به عسااانکهیه از شنکره آن ست. حق تجربی )يا جهان « 82ناحق ازلی»رويکرد متعالی )لاوجود يا نمود( ا

سرشت ست که در ست، زادۀ جهلی )ا ويديا( ا نموداری(، که در واقع ناحق يا لاوجود ايا چیزی غیرحقیقی 86 را ا و ساااتو ( نهقته اسااات. از اين رو، مايا82روب متجساااد )جیوه

ای خوانند. غیرحقیقی خواندن مايا )عالم طبیعت( پیامدهای دينی و فلسااقی گسااتره می 87شود.ای در اينجا هويدا میدارد. تقاوت اساسی میان ادويتۀ شنکره و ادويتۀ تنتره

نوی شااناساای ای طريقی میانه اساات، يعنی طريقی میان کیهان شااناساای ت نتر هکیهانست. ا« کثرت در وحدت»ودانته، آن طريق گرايانۀ ادويته شناسی وحدت سانکهیه و کیهان

دانته(، وشاااود )برخیف رويکرد ادويته بر طبق اين نظريه جهان طبیعت واقعی تلقی می البته بدون آنکه نیاز باشااد از دو اصاال مسااتقل و مجزا سااخن رود )برخیف رويکرد

« کتی ش -مايا»شود. خوانده می« ش کتی-مايا» ای، جهان طبیعت ترهسانکهیه(. در روايات تن جدا از برهمن نیساات، بلکه قدرت )يا تجلی( اوساات. لذا در پس تما نمودها حقیقتی

هايی که در آن حادث هم ازلی اساات و هم حقیقی، تبدل« شاا کتی-مايا»نهقته اساات. 88 شود، صو ر گوناگون حقیقتی واحد است.می

. ندا و صدا 2. 5 بدين قرار است: بحرالحیاتادامه روايت


مد جواب او »... ندائی برآ که خودی بخودی ته بود کانی بیقراشااا کان خود م از مصاادائی شاانید نه ندا را بدايت نه صاادا را نهايت. درآويزی عشااق به رن آمیزی کرد،

دا و باشد گرچه ص بحسن خود مبتی گشت. يکاي ندا در صورت صدا گرفت صورت اشنید اينچنین ست/ که صدای نلمۀ او ست. همه عالم را آغازی بود ندا را انجامی کجا

صدا ... صدای دراز ]عراقی[ ست و ندا معنی اوست، چون ندا نبود صورتی صدا تجلی شد چه ندا را وجود حقیقی بر آمدن نتواند که وجود ندا صدا ]کی[ با کی گردد ندا بی

81«اند ... نگی است و وجود صدا در چگونگی که چون و چرا باو در بستهچگورا از بیی سااه در پرکريتچنانکه پیشااتر بیان شااد، پرکريتی علت مادی جهان طبیعت اساات.

( در وضااعیت توازن قرار دارند. يعنی بر روی هم ا ر 10 ، ت م س19 ، ر ج س12 گون ه )ساا تو هست از گذارند. اما جوهر نمی ضعیت اين رو گقته می پرکريتی جنبش ا شود حتی در و

گردند اما شوند و يکی به ديگری تبديل میها به طور پیوسته دگرگون می توازن نیز گون ه آورد. اما با حضااور پوروشااه و ايجاد میل )کامه( و عشااق محصااول عینی به بار نمی

ن جنبش شاااود. ايخورد و تجلی آغاز می ها برهم می پرکريتی به پوروشاااه توازن گون ه ا نامند. سرتاسر گیتی از اين صد )پ راش بده( می « صدای کیهانی »خیقۀ آغازين را در تنتره

13آيد.بوجود میتوان می اوپنیشاادهامقهومی کهن اساات و ردپای آن را در « صاادای کیهانی»مقهو

)شااکتی و « روب»و « ماده»، به دوگانگی صاادا و ندا، يعنی بحرالحیاتيافت. در روايت ا( اشاره شده است. صدا صورت است و ندا معنی. اما با توجه به رويکرد حاکم بر شیو

، راوی ضاامن اشاااره به دوگانگی از يگانگی «کثرت در وحدت»اين متن، يعنی رويکرد سخن می ش »با لقظ « کامه»مقهو میل يا بحرالحیاتگويد. همچنین، در صدا و ندا « قع

اينکه ندا به جنبش درآيد و در صااورت صاادا بیان شااده اساات. عشااق عاملی بود برای سم »ها نیز تحت عنوان متجلی گردد. راوی از گون ه سی ياد می« 12رر تم کند، البته به تی

سیوره سه از ادبیات ا شیوا يکی می ای شنو و تبیینی انگارد و گون ه را با تثلیث برهما، وي دهد. ای از آن بدست میاسیوره

زرین . آب نخستین و تخمک8. 5سخن می بحرالحیاتدر ادامه راوی صورت »... گويد: از ظهور آب ستی خود را ب آن ه

با چار برگ و غنچۀ عد از آن در آن آب يکی درخت نیلوفری آب نموداری نمود ... ب


سبزی آب برطرف گردد چند گاه شود تمامی سته پیدا گردد. میکائیل آن درخت ظاهر ب ر آن گل هیئتی با هیئتی گردد و آنچه ماهیت علوی و گل نیلوفری سااربسااته باشااد و د

سااقلی باشااد آن هیئت از راه تنه ساایر کند ساار ا و عینیتۀ تمامی را دريابد چون به علم قديم دانا شااود بقعل خود آن گل شااکقته گردد و در آن گل ي هیئتی نورانی با همت

و بجنبش ... نیلوفر تما متعالی ظاهر گردد ... آن شاااخص درخت نیلوفری را بجنباند درياء هساااتی بجنبد و ازو بخاری پیدا گردد ... ]اين جنبش چند بار ادامه يافت[ از هر باری افیک مهیا و موجود گشاات ... باز آن شااخص درخت نیلوفر را گردانید عرش در

ستحکا گرفت و ش ه ع ل ى ال م حرکت آمد و عرش بر آب هستی قرار يافت و ا ء ا ک ان ع ر ست. ... 7]هود: شارت ش ی ء ح ی [ بر آن ا صل آمد 32]انبیاء: و ج ع ل ن ا م ن ال م اء ک ل [ بنابر ا

پیدا 12... باز آن درخت را چنان جنبانید که آن آب کدر گشت باز از آن کدر ي ياقوت شن ]= شان برهما و ب شدند[ نا اي سان ظاهر سه موجود در هیئت ان سپس شد. ... ]

شن شنو[ و مهی شد و 16وي ضت کردن گرفتند آن آبی غائب شان ريا شیوا[ بود و اي =[ 17...«ايشان چندان رياضت کردند که در زمین جائی نماند که سجده از ايشان واقع نشد

سی هندويی را به هم یهاندر اينجا راوی روايات مختلف ک آمیزد، از اين رو، می شنامااهايی که در فقرۀ اخیر میرب ندارد. اي با ي متن خاص هندويی میابقت روايتش

اند عبارتند از: آب نخستین، نیلوفر، جنبش دريا و تخم کیهانی. به هر ي از اين شده ايمااها به طور مختصر اشاره خواهیم کرد.

د. گردباز می وداري ستین ايماای بسیار کهن است و قدمت آن به های نخايماا آب نه جو بود و «. نیستی بود و نه هستی در آغاز نه»آمده است 18 در سرود معروف ناس دي ه

قائم به دات، که در تهیگی و « يگانۀ »نه آسااامان، همه جا را آب فراگرفته بود. پس آن ستی پیچیده بود، به آرامی نقس کشید و سط يافت. در او 11با نیروی حرارت )تپس نی ( ب

يد. در قات را آفر جه مخلو يدار شااااد و در نتی پد مه( کا یل ) ي م از مقهو ودارها ظاهر شد نیز سخن رفته است. تخمی که در دل آب «( تخم زرين)» 922گربهههیرنیه

مه يافت و ای ادااستقاده از اين دو ايماا تا متون پورانه 929و سپس جهان از آن پديد آمد. شتری به خود گرفت. در سانکهیه هاپورانهدر آنجا جزئیات بی سقۀ صر ودايی با فل عنا

920 شد عقل تلقیق شده، از اين رو، گقته شده است: نخستین چیزی که از پرکريتی صادر شدند. آب همۀ 923بود و از آن نقس سپس باد، آتش، آب، خاک و ا یر ظاهر پديد آمد.

تخم کیهانی در آب ظاهر شااد. اين تخم که دربردارندۀ همۀ هسااتی را فرا گرفت.


شنو در اين تخم منزل کرد. از ناف شناور ماند. وي سال بر روی آب صر بود هزار عناويشنو نیلوفری رويد و از آن نیلوفر برهما پديد آمد. سپس خدای ويشنو، برهما و شیوا

رياضاات و يوگۀ آنها خورشااید در تاريکی به مراقبه مشاالول شاادند. به واساایۀ نیروی 922بوجود آمد و ... .

. جنبش دریا و درخت هستی4. 5بعد از مدتی ي درخت لکهمن جائیکه »... يابد: اينگونه ادامه می بحرالحیات روايت

گويند. بعد از ساایصااد و درخت نیلوفر بود ظاهر شااد. آن را بزبان پارساای وقواق می نزدي تنه ي مر و آخر درخت ديگر مر شصت و ي سال آن درخت دو بار آورد:

شکافت، سیدند. اول مر تنه خودی خود سال آن هر دو مر به کمال ر بود. بعد از چل بوزنه بدر آمد، بعد از چلم روز مر ديگر شگافت، سه صورت انسانی بدر آمدند به سه

سم ... آن درخت وقواق بارگرفت. آنچه در دنیا گیاه و . .. بود تمامی تخم بار نا رر تم شت، تخم در دنیا افتاد و همان سته گ شک شد به فعل خود آورد، و چون آن بار پخته

آيد و نیز آن درخت بارآورد، هر چه جنس گردد و بر میتخم است که در دنیا گرفته می حیوان بود در مرهای او ظاهر شاادند. چون به کمال رساایدند دو شااق گشااتند. تمامی

ن باهر آمدند و هر چه مادۀ ايجاد عالم از جنس موالید ی ه اسااات از آن حیوان از اي 922...«درخت به صورت آمده است.

در چندين متن هندويی تکرار شاااده اسااات. از جمله در « 926جنبش دريا »ايماا سوی ويشنو روی آوردند و پس از آمده است: خدايان در ابتدای خلقت به ويشنوپورانه

ب و نای او از عجز خود سااخن گقتند. ويشاانو برای آنکه آنها را سااتايش فراوان و مدسپس کوه مند ر ه شیر ريخت، سازد انواد مختلف گیاهان را در دريايی از را 927 جاودانه

سنکی ست گرفت، مار وا را مانند طنابی دور کوه پیچید و با اين 928همچون چوبی به ديان فراه خدا تا شاااربتی برای يا را بهم زد یات ابزار در مدتی آب ح م آورد. پس از

شدند. 921)امريته شیدند و جاودانه ضیح 992( پديد آمد و خدايان از آن نو سون در تو ويلشنوپورانه اين بند از س ه به روايت وي شاره می 999پورانه ه ريو م سد: کند و میا ستان »نوي دا

به طور بسیار موجز نقل شده است، اما شارب متن جنبش پورانه ه ريو مس هجنبش دريا در ضت زاهدانه می ست، کنايه دريا را کنايه از ريا داند و آب حیات را، که مرۀ جنبش دريا


و طريقت شاایاريه که بحرالحیاتاين شاارب با مضااامین کتاب 990«از رهايی و نجات. داند میابقت دارد. وصال الهی را مرۀ رياضت و دکر می

آمده اساات پس از پديدار شاادن آب حیات از میان ويشاانوپورانه ادامۀ روايت در 993هجاتگردابی که در ا ر جنبش دريا ايجاد شاااده بود درختی کیهانی موساااو به پاری

992هايش معیر کرد. سااپس حوريان بهشااتیظاهر شااد. اين درخت جهان را با شااکوفه، با زيبايی «(خوشبختی»به معنی ) 992پديدار شدند. پس از آن همسر ويشنو، الهه لکشمی

کننده بر روی نیلوفری نشااسااته از دل اموار خروشااان بیرون آمد. به اين ترتیب خیرهها کسی که به درگاه لکشمی نماز برد خوشبختی در جهان ظاهر شد، پس در میان انسان

شد. شد در 996هرگز با بدبختی و رن مواجه نخواهد الهۀ بحرالحیاتچنانکه میحظه .است درهم آمیختهبا درخت کیهانی لکهمن(کشمی )ل

. نتیجه6ضامین شیاری از م ست دوباره به توصیف غو ی کنیم توجه بحرالحیاتدر پايان لاز ا

آن همه معانی را از عبارت سانساکرت که زبان کتب واهیه کقار »که گقت شایخ محمد سته به ل جۀ س شانید و زنار از گردن آن مقهومات گ سی پو ساخته لباس فار ست مجرد ا

شیح فرمود سی تو شیوه «. توحید و ا شیخ محمد در نقل اين دقیقا همان ست که ای ا گیرد و تما هم خود را برای تیابق آن با سنت ای پیش میرانهپو -اینترهشناسی ت کیهان

سیمی صروف می ا صلی اين کیهان . در ديل مولقهکندم سی و قرينه های ا هايی که شنا شود که کار مقايسه تسهیل دکر می یکند در جدولشیخ محمد از سنت اسیمی نقل می

.گردد

سی تنتره کیهان -یاشنا ایپورانه

شیییخ محمد روایت غوث

توضیحات

نه برهمن )برهمن نیرگو لايوصف(

منشاای همۀ چیزها که از هر حقیقت لاتعین نا و وصقی منزه است.


برهمن )صااادای شااابده کیهانی(

عالم صاااادای » مه ه ...« نلمۀ اوست

کلمۀ الهی، نخستین صدا يا تجلی

شاایوا و شااکتی )باطن و ظاهر(

ندا و صااادا )باطن و ظاهر(

دو وجه حقیقت متعال که تما هستی را پ ر کرده است.

نیرويی که دو وجه ظاهر و عشق کامه )میل(بااطن را باه هم پیوناد داد و

هستی را به جنبش درآورد. ک ل » آبهای نخستین ماء نا من ال وجعل

آن هسااتی ... شاایء حی خااود را بصااااورت آب

.«نموداری نمود

یش ، پآفرينش بستری برای هان از ظهور موجودات آب ج

را فراگرفته بود.

م هه )تخ یه گرب هیرن کیهانی(

ش ه على ال ماء » کان عر آن آب کدر گشاات باز ...

از آن کدر ي ياقوت پیدا «شد.

نخسااتین چیزی که بر آب بالقوه، شاااود، جهان ظاهر می همۀ موجودات نیقۀ تخمی که

در آن پنهان است. ، رويش ويشااانو ظهور

و ، پديد آمدن برهما، نیلوفر ساير روايات مرتبط به آن

میکائیل، رويش ظهورنیلوفر، پاادياادار شاااادن

ويشنو، برهما و شیوا

ايزدان شود.تخم شکوفا مینخساااتین و سااااير موجودات

ته ظاهر رف ته بر روی آب رف شوند.می

يا به وجود جنبش در و « آب حیات»آمدن

و به وجود جنبش دريا آمدن افیک و کواکب

ند و ايزدی آب را ه م می زاز جنبش دريا موجودات از دل

آيند.آن بیرون میجاااتااه )درخاات پاااری

کیهانی( و الهه لکشمیدرخاات وقااواق يااا

لکهمنکارکردی هانی خت کی در

کیهانی، در مشاااابه با تخم واقع هر دو نمادی هستند برای فايی. از درون زايش و شاااکو

موجودات تخماا يزدان و اشدند ولی از ،فراطبیعی خارر

ید ی ه )يعنی دل درخت موال .جماد، نبات و حیوان(


ويشااانو، ۀمراقب يا يوگه برهما و شیوا، به وجود آمدن

.خورشید و ساير کائنات

رياضااات و ساااجدۀ ما و شااایوا ويشااانو، بره

شدن دريا، پديدار خش شاااادن زمین و حیااات

زمینی.

سه ايزد ۀ با نیروی يوگ اين گیرد و حیات زمینی شااکل می

شود.آغاز می

هانوشتپی

9 . Bhakti

0 . Ahmad, Qazi Moin-uddin, History of the Shattari Silsila, Thesis Submitted

for Phd, Department of History, Aligarh Muslim University, Aligarh, 1963, pp. xiv-xv. 3 . Rizvi, S. A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983, vol. 2, p. 173;

Ernst, Carl W., "Traces of Šaṭṭārī Sufism and Yoga in North Africa", Oriente Moderno, XCII, 2012, pp. 361-367.

خويشگی 928-927 ، ص9112، به کوشش محمد زکی، پتنه، گلزار ابرار. غو ی شیاری، محمد، 2 .238(، برگ h-25/7765، نسخۀ خیی کتابخانه دانشگاه پنجاب لاهور )شماره معارر الولايهقصوری،

نقود طريقت عشقیه در هندوستان». برای اطید بیشتر دربارۀ طريقت شیاريه ن . عدلی، محمدرضا، 2 همو، 60-21، صص9317، 8، شماره نامۀ فرهنگستان: وي ه نامۀ شبه قاره، «به روايت شیخ قاضن شیاری

ر محمدرضا نصیری، فرهنگستان زبان و ادب ، زير نظدانشنامه زبان و ادب فارسی در شبه قاره، «شیاريه» .29-01، صص2، ر 9318فارسی،

، نسخه خیی کتابخانۀ مجلس شورای اسیمی)شماره جواهر خمسه. محمد غوث گوالیاری، 6 . 6(، برگ 97212

-9371، به کوشش احمد علی و توفیق سبحانی، تهران، منتخب التواريخ. بداؤنی، عبدالقادر، 7 .2، ص3ش، ر9382

. 3، برگ جواهر خمسه. محمد غوث گوالیاری، 8

1 . Rizvi, vol. 2, p. 157.

ای خاص از دکر اسماء الهی که به باور شیاريان مرات روحانی و جسمانی دارد. . شیوه 92

. 2، ص3. بداؤنی، ر 99

. 223. خويشگی قصوری، برگ 90 .061-068. غو ی شیاری، صص 93

. 39، ص3. بداؤنی، ر 92

.223. خويشگی قصوری، برگ 92


.2، ص3. بداؤنی، ر 96

.6-2، صص3. بداؤنی، ر 97

.81، ص0 ، ر9886-9877، به کوشش احمد علی و عبدالرحیم، کلکته، اکبرنامه. ابوالقضل عیمی، 98

. همان. 91

02 . Rizvi, vol. 2, p. 159.

ق، 9399رضوی دهلی، ، به کوشش سید میر حسن، میبع بحرالحیات. محمد غوث گوالیاری، 09 .0ص

00 . Amritakunda

03 .haṭha yoga است. هته يوگه « دشوار )يا فشار جسمانی(»: وااه هته در زبان سنسکريت به معنیکند. اين طريقت نخست در میان شیوائیان، ها جسمانی تیکید میطريقتی است که بیشتر بر تمرين

ای نیز مرتبط های تنترهيافت. هته يوگه با اعمال و آئین(، روار Nathaبخصوص پیروان طريقت ناتهه ) است. برای آشنايی با تنتريسم ن . ادامه مقاله.

02 . Rizvi, vol. 1, p. 335.

02 .Kāmarūpa امروزه اين شهر به ( نا گواهاتیGuwahati( در ايالت آسا )Assam واقع شده )( از فرق آئین شیوايی کشمیری Kula Tantrismتنتريسم )است. شهر کامروپ مرکز فرقۀ کوله

(Kashmir Shaivism. بوده است، ن ) Dupuche, John, "Tantri Aspects of Ḥawd Mā al-Ḥayāt: (“The Pool of the Water of Life”): An Arabic Text Developed from Hindu Sources", SAJRP, Vol. 1 No.01, October 2019, p.5.

.0، صبحرالحیات. محمد غوث گوالیاری، 06

. متن عربی نخستین بار به کوشش يوسف حسین منتشر شد: 07Husain, Yusuf (ed.), Haud al-Hayat, La version arabe de L'amratkund, Journal Asiatique CCXIII, Octobre-Decembre, 1928, pp. 291-344. 08 . Husain, Yusuf (ed.), Haud al-Hayat, p. 312.

01 . Persian No.20, Rossi, Ettore, "Elenco dei manoscritti persiani della

biblioteca Vaticana", Studi e Testi 136, Vatican City, 1948, pp. 47-49. 32 . Sakaki, Kazuyo, “Yogico-tantric Traditions in the Ḥawḍ al-Ḥayāt,” Joumal

of the Japanese Association for South Asian Studies, 17, 2005, p.138; Ernst, Carl, "A Fourteenth-Century Persian Account of Breath Control and Meditation", Yoga in Practice, David Gordon White, ed., Princeton Readings in Religions, Princeton, Princeton University Press, 2011, pp. 133-139. 39 . Pietro della Valle

30 . Kāmarūpañčāšikā

33 . Sakaki, p. 138; Ernst, Carl W., "Kāmarūpañčāšikā", Perso-Indica. An

Analytical Survey of Persian Works on Indian Learned Traditions, F. Speziale - C. W. Ernst (eds.), 2019, available at http://www.perso-indica.net/work/kamarupancasika.




، به کوشش حار میرزا نقائس القنون فی عرايس العیون. آملی، شمس الدين محمد بن محمود، 32 362، ص0، ر9389ابوالحسن شعرانی، انتشارات اسیمیه،

Ernst, Carl, "A Fourteenth-Century Persian Account …", p. 135. 32 . Ernst, Carl W., “The Islamization of Yoga in the Amrtakunda

Translations,” Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, 13, 2003, pp. 203-204. 36 . Hesychasm

37 . See Caterina Greppi, L'origine delmetodo psicofisico esicasta, Analisi di un

anticotesto Indiano: l’Amṛtakuṇḍa, Torino: Il Leone Verde, 2011, quoted by Dupuche, John, p.1.

، برپايۀ طبع هلموت ريتر به کوشش منوچهر صدوقی سها، تهران، پاتانجلی. ن . بیرونی، ابوريحان، 38 .9371پ وهشگاه علو انسانی و میالعات فرهنگی،

. اين فرقه از اوايل قرن دوازده مییدی در هند روار يافته است. 31

22 . Khan, Dominique-Sila, "Conversation between Guru Hasan Kabiruddin

and Jogi Kanipha: Tantra Revisited by the Isma"ili Preachers", Tantra in Practice, David Gordon White (ed.), Princeton, Princeton University Press, 2000, pp. 285-298.

پیوندهای فرهنگی ايران و هند در دورۀ ها ن . مجتبائی، فتح الله، . برای فهرستی از اين ترجمه 29-21، صص9381ترجمۀ ابوالقضل محمودی، تهران، موسسه پ وهشی حکمت و فلسقه ايران، ، اسیمی

10.

20 . Ernst, Carl, "Sufism and Yoga according to Muhammad Ghawth", Sufi,

29, Spring, 1996, p. 9. ، ترجمۀ انشاء الله رحمتی، تهران، اندازهای معنوی و فلسقی اسی ايرانیچشم. کربن، هانری، 23

. 212، ص0، ر9313سوفیا،

22 . Ernst, Carl W., “The Islamization of Yoga …”, p. 204.

، به کوشش تارا چند و سید امیر حسن عابدی، هند، دانشگاه اسیمی علیگر، جوگ بشست. 22 نیز ن .21 ، ص9168

Laghu-Yoga-Vasistha, K. Narayanaswami Aiyer (trans.), Madras, The Adyar Library and Research Center, 1971, p. 44. 26 . Siddha

. 33، صبحرالحیات. محمد غوث گوالیاری، 27 .38. همان، ص 28

.97-96. همان، صص 21

. 39. همان، ص 22 .072-062. غو ی شیاری، صص 29

20 . Ernst, Carl W., “The Islamization of Yoga …”, p. 205.

23 . tantra


22 . Gupta

22 . Śakti

26 . puruṣa

27 . prakṛiti

28 . Sāṃkhya

21 . mokṣa

62 . kuṇḍalini

69 . cakras

آمده است. بحر الحیات ها در باب هقتم . شرب چکره 60

. بحرالحیات. ن باب پنجم 63

(. 36-32سخن رفته است )صص« محافظت از منی»نیز بر لزو بحر الحیات. در 62

62 . Stutley, Margaret, Stutley, James, A Dictionary of Hinduism: Its Mythology,

Folklore and Development 1500 B.C.-A.D. 1500, New York, Routledge, 2019, pp. 298-299.

66 .purāna اند. مییدی تیلیف شده 92تا 3های خر هندويی که بین سده: مجموعه متون نسبتا متی شناسی در هند ن .. برای میالعه تاريخچۀ کیهان 67

Bhattacharyya, N. N., History of Indian Cosmogonical Ideas, New Delhi, Munshiram Manoharlal, 1971. 68 . Brahman

61 . kama

72 . sat

79 . cit

70 . Vac

73 . Śabda-Brahman

72 . Parāśabda

72 .acala śunya :يکی از اسماء «خالی و منزه»به معنی و شونیه « بی حرکت»به معنی ا چ ل ه ، حقیقت متعالی است.

76 . Kūtastha

77 . Bhāva or Bhāvana

78 . Puruṣa

71 . Ānanda

82 . Woodroffe, Sir John, Śakti and Śakta: Essays on Addresses on the Śakta

Tantraśāstra, Celephaïs Press, 2009 (First published London: Luzac & co., 1918), p.355.


89 . guṇa

سقه در تاريخ فلترجمۀ فتح الله مجتبائی، در « تقکر فلسقی در هند پیش از اسی ». قدير، س. ا.، 80 . 28، ص9، ر9381، به کوشش میان محمد شريف، تهران، نشردانشگاهی، اسی

83 . Sad-vastu

82 . Mithyābhūtā Sanātanī

82 . Jīva

86 . Avastu

87 . Woodroffe, Sir John, p. 357.

88 . Ibid., p.361.


12 .sattvaخلوص : 19 .rajas اصل فعالیت : 10 .tamasاصل عد فعالیت :

13 . Woodroffe, Sir John, p. 358.


های نخستین پديدار شد و از آن آسمان و زمین هستی يافتند در آب« گوهری»يا « کف». اين ايماا که 12، که به توصیف آفرينش بیغهنه الای از آن را در خیبۀ نخست در ادبیات اسیمی سابقه دارد. نمونه

و س اج ی ه إ ل ى م ائ ر ه ح ت ى ع ب ع ب اب ه و ر م ى ب الز ب د ر ک ام ه ف ر ف ع ه »توان میحظه کرد: جهان اختصاص دارد، میا به اموار متحرک و قسمتهای ساکن آب ر« ) ف ی ه و اء م ن ق ت ق و ج و م ن ق ه ق ف س و ى م ن ه س ب ع س م و ات

پیوست آبها روی هم انباشته شدند و همچون قله کوه بالا آمدند و اموار روی آب کقهائی بیرون می(. مولوی در بیتی فرستاد و آن را در هوای باز و جوی وسیع بالا برد و از آن هقت آسمان را پديد آورد

ي گوهری چو بیضه جوشید و گشت »کند: ( همین مضمون را اينگونه نقل می822، غزل شمس ديوان) «.کف کرد و کف زمین شد وز دود او سما شددريا/

16 . maheśvara

. همان. 1718 . Ṛgveda, X.129.

11 .tapas به معنی حرارت و رياضت 922 . Hiraṇyagarbha

929 . Ṛgveda, X. 121.

920 . buddhi

923 . ahaṅkāra

922 . Brahma Purāṇa, 31. 1-10; Bhāgavata Purāṇa, III. 6, III. 8.10-16; Viṣṇu

Purāṇa, I. III.



926 . samudra manthan

927 . Mandara

928 . Vāsnki

921 . Amrita

992 . Viṣṇu Purāṇa, I.IX.

999 . Harivamsa Purāna

990 . Wilson, H. H., in Viṣṇu Purāṇa, vol.1., p. 146.

993 . pārijāta 992 . apasarasa

992 . Lakṣmī

996 . Viṣṇu Purāṇa, I.IX.

منابع ،9886-9877، به کوشش احمد علی و عبدالرحیم، کلکته، اکبرنامهابوالقضل عیمی .

،به کوشااش نقائس القنون فی عرايس العیونآملی، شاامس الدين محمد بن محمود ، .9389اسیمیه، حار میرزا ابوالحسن شعرانی، انتشارات

،به کوشااش احمد علی و توفیق ساابحانی، تهران، منتخب التواريخبداؤنی، عبدالقادر ، .ش9371-9382


،برپايۀ طبع هلموت ريتر به کوشاااش منوچهر صااادوقی پاتانجلیبیرونی، ابوريحان ، .9371سها، تهران، پ وهشگاه علو انسانی و میالعات فرهنگی،

شگاه اسیمی ، به کوشش تارا چن جوگ بشست د و سید امیر حسن عابدی، هند، دان . 9168علیگر،

،نسااخۀ خیی کتابخانه دانشااگاه پنجاب لاهور معارر الولايهخويشااگی قصااوری ، .(H-25/7765)شماره

،زير نظر دانشاانامه زبان و ادب فارساای در شاابه قاره، «شاایاريه»عدلی، محمدرضااا ، .9318ی، محمدرضا نصیری، فرهنگستان زبان و ادب فارس

،نقود طريقت عشقیه در هندوستان به روايت شیخ قاضن شیاری»عدلی، محمدرضا» ، .9317، 8، شماره نامۀ فرهنگستان: وي ه نامۀ شبه قاره

،9112، به کوشش محمد زکی، پتنه، گلزار ابرارغو ی شیاری، محمد . ،.سی »قدير، س. ا سقی در هند پیش از ا اريخ تترجمۀ فتح الله مجتبائی، در « تقکر فل

.9381به کوشش میان محمد شريف، تهران، نشردانشگاهی، ،9ر ،فلسقه در اسی

،شم کربن، هانری سی ايرانی چ سقی ا شاء الله ،0ر ،اندازهای معنوی و فل ترجمۀ ان .9313رحمتی، تهران، سوفیا،

سیمی ئی، فتح الله، مجتبا ض پیوندهای فرهنگی ايران و هند در دورۀ ا ل ، ترجمۀ ابوالق .9381محمودی، تهران، موسسه پ وهشی حکمت و فلسقه ايران،

،ضوی دهلی، بحرالحیاتمحمد غوث گوالیاری سن، میبع ر سید میر ح شش ، به کو .ق9399

،یاری ورای ، نساااخه خیی کتابخانۀ مجلس شااا جواهر خمساااهمحمد غوث گوال .(97212اسیمی)شماره

Ahmad, Qazi Moin-uddin, History of the Shattari Silsila, Thesis Submitted for Phd, Department of History, Aligarh Muslim University, Aligarh, 1963.

Bhāgavata Purāṇa, J. L. Shastri and G. V. Tagare (trans.), Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1999.

Bhattacharyya, N. N., History of Indian Cosmogonical Ideas, New Delhi, Munshiram Manoharlal, 1971.

Brahma Purāṇa, G. P. Bhatt (trans.), Motilal Banarsidass Publishers, Delhi, 1955.

Caterina Greppi, L'origine delmetodo psicofisico esicasta, Analisi di un anticotesto Indiano: l’Amṛtakuṇḍa, Torino: Il Leone Verde, 2011.

Dupuche, John, "Tantri Aspects of Hawd Mā al- Hayat: (“The Pool of the Water of life”): An Arabic Text Developed from Hindu Sources", SAJRP, Vol. 1 No.01, October 2019.

Ernst, Carl W., "Kāmarūpañčāšikā", Perso-Indica. An Analytical Survey of Persian Works on Indian Learned Traditions, F. Speziale -


C. W. Ernst (eds.), 2019, available at http://www.perso-indica.net/work/kamarupancasika

Ernst, Carl W., "Traces of Šaṭṭārī Sufism and Yoga in North Africa", Oriente Moderno, XCII, 2012.

Ernst, Carl W., “The Islamization of Yoga in the Amrtakunda Translations,” Journal of the Royal Asiatic Society, Third Series, 13, 2003.

Ernst, Carl, "A Fourteenth-Century Persian Account of Breath Control and Meditation", Yoga in Practice, David Gordon White, ed., Princeton Readings in Religions, Princeton, Princeton University Press, 2011.

Ernst, Carl, "Sufism and Yoga according to Muhammad Ghawth", Sufi, 29, Spring, 1996, p. 9.

Husain, Yusuf (ed.), Haud al-Hayat, La version arabe de L'amratkund, Journal Asiatique CCXIII, Octobre-Decembre, 1928.

Khan, Dominique-Sila, "Conversation between Guru Hasan Kabiruddin and Jogi Kanipha: Tantra Revisited by the Isma"ili Preachers", Tantra in Practice, David Gordon White (ed.), Princeton, Princeton University Press, 2000.

Laghu-Yoga-Vasistha, K. Narayanaswami Aiyer (trans.), Madras, The Adyar Library and Research Center, 1971.

Rizvi, S. A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983. Rossi, Ettore, "Elenco dei manoscritti persiani della biblioteca

Vaticana", Studi e Testi 136, Vatican City, 1948. Sakaki, Kazuyo, “Yogico-tantric Traditions in the Ḥawḍ al-

Ḥayāt,” Joumal of the Japanese Association for South Asian Studies, 17, 2005.

Stutley, Margaret, Stutley, James, A Dictionary of Hinduism: Its Mythology, Folklore and Development 1500 B.C.-A.D. 1500, New York, Routledge, 2019.

Vedic Hymns, Max Müller (trans.), in The Sacred Books of the East, Vol. XXXII, Oxford, The Clarendon Press, 1891.

Viṣṇu Purāṇa, H. H. Wilson (trans.), London, Trubner & CO., 1864. Woodroffe, Sir John, Śakti and Śakta: Essays on Addresses on the

Śakta Tantraśāstra, Celephaïs Press, 2009 (First published London: Luzac & co., 1918).



muḥammad ghawth's baḥr al-Ḥayāṭ

Documents