ministry of education, arts and culture · edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga...

50
Republic of Namibia MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC) FOR IMPLEMENTATION IN 2019 FOR FIRST EXAMINATION IN 2020 RUKWANGALI FIRST LANGUAGE SYLLABUS ORDINARY LEVEL NO SYLLABUS CODE GRADES 10 - 11

Upload: others

Post on 10-Nov-2020

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

Republic of Namibia

MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE

NAMIBIA SENIOR SECONDARY CERTIFICATE (NSSC)

FOR IMPLEMENTATION IN 2019

FOR FIRST EXAMINATION IN 2020

RUKWANGALI FIRST LANGUAGE SYLLABUS

ORDINARY LEVEL

NO SYLLABUS CODE

GRADES 10 - 11

Page 2: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

Ministry of Education, Arts and Culture

National Institute for Educational Development (NIED)

Private Bag 2034

Okahandja

Namibia

© Copyright NIED, Ministry of Education, Arts and Culture, 2018

Rukwangali First Language Syllabus Ordinary Level Grades 10 - 11

ISBN: 978-99916-66-93-8

Printed by NIED

Publication date: 2018

Page 3: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

MUZARO GOYIKARAMO

1. Etwaromo .............................................................................................................................. 1

2. Sitambohoveso ...................................................................................................................... 2

3. Yitambo ................................................................................................................................. 2

4. Mapukururogwedoko ............................................................................................................ 3

5. Yikaramo yoKulironga .......................................................................................................... 4

5.1 Kupurakena noKuuyunga .......................................................................................... 4

5.2 Kuresa noKutjanga .................................................................................................... 8

6. Ngendesokonakono ............................................................................................................. 19

6.1 Yitambo yoNgendesokonakono .............................................................................. 19

6.2 Elitundakano pokatji koyitambo yongendesokonakono nomaruha ........................... 21

6.3 Esingonono lyoYipepa ............................................................................................ 22

6.4 Efwatururokoreko .................................................................................................... 28

6.5 Madidilikotomporo goVarongwa ............................................................................ 29

Sigwedoko A: Sikorekeso soRukwangali –Ekamo (Sipepa 1) ................................................ 31

Sigwedoko B: Sikorekeso soRukwangali – Sirugana sEtjangovyukiliro (Sipepa 1) ............... 32

Sigwedoko C: Sikorekeso soYirugana yEtjangotwikido (Sipepa 2) ....................................... 33

Sigwedoko D: Kukoreka Elimbururo lyoPakuyauko koSireswa (Sipepa 3) ........................... 35

Sigwedoko E: Mavyukiso goMaruha goKuninkira poSure (Sipepa 4 & 5) ............................ 36

Page 4: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

1

1. ETWAROMO

Ngendesorongo zaNamibia “Senior Secondary Certificate " (NSSC) kwa zi tulisa po zi kare nomvhura

mbali konyima zokutjanga ekonakono lyongendesesorongo zo-"Junior Secondary Certificate".

Nongendesesorongo kwa di tulisa po yipo va sikisemo yinakugwanesamo yoNgendesorongo

zaNavenye zErongotateko moNamibia ntani kwa zi pulisira Ndango zaNamibia zEkonakono,

Ngendesesokonakono nEgaverononzapo (NEACB). NSSCO ntambo zepEvhu no-NSSC Advance

Subsidiary (NSSCAS) kwa kara noyitambo nomatokomeno gomanzi gokulifana, nye ekonakono

kugava etamununo lyenzi ntani lyenene lyelikwamo lyo-NSSCAS. Yininke yoyinzi eyi ava ndindire

mo-NSSCAS Avanced Subsidiary Level kuyigwana moYikaramo yoKulironga, montambo

zokuzeruka zoyireswa yoyidigu, mompi noyininke va hara yoyiruganatjango, melirongo

lyokutamunuka unene lyounongotjango ntani moyininke va hara yoyinakugwanesapo

yongendesokonakono. Ngendesesorongo zosihonena zoMaraka goKuhova kugava mapukururo

ganamunye omu nava di hamesera nongendesesorongo nadinye do-NSSC Ordinary Level doMaraka

goKuhova nadinye ntani kapisi kwa kara po asi va zi ruganese monkondwarongero.

Nongendesesorongo domomaraka mwene yido ngava gava konosure.

Mavyukiso gongendesorongo zopasikwamo, kugagwana kontambo zo-"Senior Secondary Education"

(Harade 10 no-11) nopanontambohetakano neperongo lyohasikwamo [non-formal Education] ngoruha

rwerongo meparu eli ali dimburura murongwa mundinda gwendi kuhamena kofilosofi

zerongodemeneno murongwa.

NSSCO Ngendesesorongo zEraka lyoKuhova kwa zi hangura posiviha soyitwa 8-kutundilira A* dogoro

G kumwe nomuhanguro go-9th “U” gwa kulikida asi Edirokuhangura.”. A* yigo muhanguro

gwepeguru-guru ntani G gepevhuuvhu. Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo

yinakugwanesa yopantateko va ndindira mokugwana G, zepevhuuvhu.

Mavyukiso gongendesorongo zosirongo zaNamibia kwa kara nositambo so:

Kudimburura asi erongo kukwatakanesa mulyo gekuliko nomaukaro, ediwo noukonentu;

Kuzerura ediwomwene nediwo nomukaro, mulyo nomapuro govakwawo monompongasano

dokulivhonga-vhonga;

Kukorangeda kufumadeka untu womuntu nouuyungiromanguruko;

Kugava egano lya horama nezuvho yininke yomouzuni omu yina kulisinta pangenderera yi gume

mulyo geparu, mukisi go-AIDS, marondoro gouzuni, ezonaguromukunda, ehanaguro ungawo,

ehaneso nevhukiso malitatano, ehanuko paruganokonentu, nevhuko lyetwikakano;

Kudimburura ngomapukururo momarupe gago gokulisiga-siga ga kare upitiro mokukulika

maunongogazaro govarongwa gokuhangura, ekohonono, netarururo lyokuruganesa mapukururo

nawa-nawa.

Kupapara eranyo nokukorangeda varongwa va ka sike mouta wa kora nokugwederera ko

papameko komukunda, eparu nonkarapamwe.

Yipo nye asi Nongendesorongo doPasirongo daNamibia da hepa kugava nompito dekuliko/mwa za

maruha gokulisiga-siga gerongo. Maunongo gangesi nokuvhura si kugakulika pwagelike hena ga hepa

kulisiga tunda sitjangwa zende sitjangwa mokukwana ruha rwerongo. Eraka kuvatera mekuliko

lyomaunongo gomanene va didilika no-*.Ago kwa pakerera mo:

maunongovaro

maunongogwanekero *

maunongopukururo *

maunongokohononi maudigu *

maunongo gopamoneko

elipangeromwene nomaunongorumbasano*

maunongo gopankarapamwe neruganenokumwe*

maunongo gokulironga nokurugana*

maunongo gopakuyauko nomagazaro gokuretesapo*

Page 5: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

2

2. SITAMBOHOVESO

Nkarero zeraka moNamibia, kutanta asi erongikido pasikwamo ekuto nosirugana seraka, kwa lisinta

unene kutundilira kemanguruko. Marunduruko kwa retesa po malisinto gokuvyukilira kerongo

lyomaraka ano murongi geraka kugwanekera nomaranyo gomape. Yipo sina karere nomulyo kukwata

egano asi morwasinke pana kerere marunduruko aga, ntani asi maranyo musinke gene aga gomape.

Erongo moNamibia yipo lya demenena momugendo gomaliyongo gokuza komeho, etarururo

neturomo lyomasintasinto neturo mononkondo kweyi yerongo lyewa nava vhura kugwana vantu

vaNamibia. Morupe rwangesi Nongendesorongo domaraka gomvharerwa kwa totwa po nokuza

mosirugana koUminisitili wErongo (ME) nositambo sokuwapukurura mulyo nehetakano lyerongo.

Mugendo ogu getwikidohamenomo, lyewapukururo lyonongendesorongo edi da kara po kutulisa po

nomaliyongo ntani neruganenokumwe mokatji kovarongwa novarongi novakwatesiko verongo vamwe

mokugwana yitambo yongendesorongo.

Magano gomanene gokuhamena eraka nompo kwa ga hamesera moyo va tumbura monoartikeli 3 no-

19. demEdiveta lyaNamibia. Mokugwederera etulisopo nompito detekuro eraka lyomvharerwa

pankedihetakano, Ediveta simpe lya tulisa po yitumbukirwa yoyipe yaga maraka monkarapamwe

zaNamibia. Yitumbukirwa eyi kuvhura kuyisingonona metwaredero koyo yina kukwama ko:

parongo asi mulyo gondongesesoraka

kuliruganesa parupe ropaveta moyitambo yokulisiga-siga pangendeso mukunda, patulisoveta,

payipangura, ngo. ngo

lya kara nomulyo pagwanekero ntani yizo mpito zokutuntura yopampo.

Mokusikura oyo keguru sa kara nomulyo kutambura magano gomanene gavali gemekuliko

ngendesesorongo. Egano lyokuhova kuna hamene situmbukirwa seraka lyomvharerwa pamuhoko ano

situmbukirwa souvali kuna hamene sitjangwa sopagumwe. Yipo nye asi ngendesorongo kuna

kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge naga govakweni.

Yikara yangoso kuvhura kuyitulisa po mokuretesa po mukaro gompepo gondongeso zokuwapera.

.

3. YITAMBO

Yitambo yovarongwa navenye kwa lifana.

Yitambo eyi konhi kuna kufwaturura yitambo yerongo lyosirongwa mEraka lyoMuhowo mekonakono

lyo-NSSC.

Yitambo eyi:

kunkondopeka varongwa va vhure kugwanekera nawa-nawa, pawapero nositambo mokuuyunga

nokutjanga.

kunkondopeka varongwa va zuvhe nokulimburura nawa-nawa kweyi vana kuzuvha, vana kuresa

nokulimonena.

kukorangeda varongwa va hafere nokupanda (gava mulyo) elisiga-sigo lyeraka.

kukorangeda varongwa va hafere ereso lyoyitjangerwa noyitjangwapeke yokulisiga-siga

kukulika nokukorangeda nomukarokuyauko, etoto nediwo lyoyisanseka yopampo momarudi

gonkarapamwe zaNamibia.

kukorangeda varongwa va nongonone maruha gomaudigu ava sivana vantu mouzuni nokugwana

ehoramo lyoyininke mouzuni wepiyagano.

Kupandadeka varongwa momaruhapeke gerongo mokukulika maunongo mwanayinye

monomukaro (ngwendi, ehanguro, etarururo, emangakano, makamogozo gefaneko, epompeko

lyonokonda, egawogano, edimbururo lyehamenoruha.)

kukulika elidiwo nezuvho lyovarongwa moyikara, nomulyo nomapuro gomaraka gokulisiga-siga

nonomukaro domarudi gopampo.

Page 6: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

3

4. MAPUKURUROGWEDOKO

Mbyukiso zonotundi dokulironga

Ntambo zonongendesorongo zo-NSSCO kwa zi yereka momangunguniko asi varongwa

va gwane mbyukisi zonotundi dokulironga 130 mosirongwa moure wonomvhura mabli,

nye eyi evyukiso tupu. Sivaro sonovili da fira kugwana esikiliromo ya lisiga kusikura

nkareso zomomukunda nediwo lyovarongwa mosirongwa oso. Ngendesorongo

Ngendesorongo zoPamuhowo zErongo lyoPantateko kuna kulikida asi sirongwa si

ngava si ronga monoperiyode 8 (ntantatu) donominute 40 (norone) mwa zimwe

momukunduruko gomazuva 7 (ntambali) mosivike ndi noperiode 6 (ntazimwe)

donominute 40 (norone) momukunduruko gomazuva 5 (gatano), ure wonomvhura

mbali.

Ukonentupita welirongo sirongwa

Sirongwa oso vana kundindira varongwa asi va si rugana monoharadepita 8-9 (ntantatu

dogoro ntane). Kwa si nkondopeka asi varongwa ava vana kutameka mugendo

gelirongo ogu va hepa ngano pwanare vaava va lironga masimwititihoroka.

Ezokomeho

Nontambo do-NSSCO yido masikiliromo gokulikarera aga ninkisa varongwa va

rundurukire poyirugana ndi va twikire komeho nomalirongo gawo. Varongwa v ava pe

etomporodidiliko ndanda C dogoro A*. Mo-NSSCO kwa va rongikida nawa yip ova ka

twikire mugendo gelirongo gokutwarekeda pontambo zo-NSSCAS

momasansekohoroko (Yirongwa ya pulisira mo-NSSCO kwa haga montanto zauvali

mugendo gwelirongo).

Yikwatesoko nonobukerongeso va pulisira

Nongendesesorongo do-NSSCO yipepa yomapuro noyitundwamo yovapuli kuyituma

konosure nadinye. Nobukekwafi dekonakono moyirongwa, kudituma konosure apa

pana kara hepero. Yikwatesokorongo va pulisira kuyigwana moKatoroko

koNobukerongo doSenior Secondary.

Page 7: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

4

5. Yikaramo yoKulironga

5.1 Kupurakena noKuuyunga

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

1. purakene nomupampi komapukururo gokutunda

koyitjangwa yokulisiga-siga ngwendi: masanseko,

nonsumo, maruuyungo, yitundwamo, mauyungovali

nombudi, radio, madiviso, maliyongo

kupurakena nenyanyu noruhafo (nomutango, notusanseko totusupi, ngo.ngo)

kulikida ezuvho

kudimburura elikwamo, konda noyikwama ko

kuruganesa nokusikisamo mapukururo aga vana zuvhu

kurundurura nokumangakana mapukururo (ngwendi kuturapo malifano nomalisigo uwa

noudona)

kupumba konyara yitundwamo yoyitjangwauyungwa

kuruganesa mapukururo aga vana zuvhu nokumanesa sirugana ngwendi yitundwamo, epameko,

didilike yiruganeso eyi vana zuvhu.

2. purakene nokuzuvha konompangera kuzuvha, kudimburura nokusingonona madinkango monompangera ngwendi:

- kufwaaturura

- kutumbura

- kulilimba

- kuhetakanesa

- kuliyonga

3. mono elisigo pokatji komarudi gokulisiga-siga

gomapuro nokulimburura omu ya wapera kulimburura pauhunga nopawapero komapuro ogo naga hepa mapukururo komeho

kudimburura mapuro ga hana malimbururo

kulimburura komarupe gomapuro gokulisiga-siga ngwendi gositambo, ga hana ehagero, "Inh!"

“Hawe!” nononkangopuro da kara po (ngwendi: Morwasinke? Kupi? ngo.ngo.

4. zuvhu mapukururo gokutundilira komarunone

gokulisiga-siga gopayitambo yongandi

kuruganesa mpi neraka lyokuwapera kosirugana

kutunga egano kuhamena kweyi vana zuvhu

kuninka makamogano kweyi nokudimburura malihameno pokatji komagano koyiruganeso eyi

vana zuvhu.

kuhetakanesa nokulimbikisa yiruganeso

kuninka egawo yitundwamo koyiruganeso yopakana

kulikida mwanayinye ekwatogano lyerwameno lyomuuyungi kweyi yina hamene

kulikida ediwo lyenene lyomalisinto keraka lyokuwapera

Page 8: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

5

5.1 Kupurakena noKuuyunga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

5. dimburura ntjimantjima zosiliyongwa

konakona eyi vana kuzuvha kuhorowora madinkango gouhunga

kukonakona ezwi lyomuuyungi

kudimburura ehameno, nkareso, yuma, nontjima-ntjima

kugwana asi yinke ana tamba muuyungi nokutunga maganogozo

kugusa mo yomulyo mweyi vana zuvhu

kuhangura pokatji keyi yomulyo neyi ya hana mulyo moyo vana zuvhu

kumburura komapukururo gomapuragero; moTV noradio noyitjangagura, momasanseko va lipe

madiwo

kugava makumbururo ndi makonakono gokuliwapera.

6. uyunga kumwe mapukururo nomagano kusikisa mo nzogera zopausili

likida elituromo lyonzogera zokuvyukilira pankarerero

kugava mapukururo nokonda zokuzera

kukulika magano pankedipompeko

kuzuvha nokuuyunga kumwe malitatano nomagano

diworoka nokusanseka yihorokwa momatjangwa

7. uyunga nawa-nawa mokuruganesa elindagurozwi

nepamekonkango lyokuwapera kuruganesa mbuyungiso zononkango nomuzogumwe geraka goruuyungo ga ninke etanto li kare

lina zere

kuzahura nkareso kupitira mokuruganesa elindagurozwi lyouhunga nepameko lyonkango

8. ruganesa ediwonkango mononkarero dokulisiga-siga

va tunge yitumbwiso yokuwapera nontumbwiso kuruganesa ediwonkango lyokulisiga-siga

kufwaturura nonkango nomaruhatjango mositjangwa

kuruganesa nomutungo dopandongeraka douhunga

kuhorowora nonkango douhunga nokuuyunga payisewe.

9. rugana malimbururo gopauyungo pauhunga

moyitjangwa yokulisiga-siga

kulikida pwa hana mulimba mokurugana nomagano goyiparatjangwa yoyipe

kulikida egano kombungapurakeni

kupura mapuro gokuwapera va zerese eyi vana zuvhu

kulikida ukonentu wokuvyukilira moyiuyungwa

kurongikida mauzera gokunyanyukisa gomawa moyiuyungwa

kulikida ukonentu wokuvyukilira pagazaro

kuruganesa nomutungo dopandongeraka nediwonkango montenta

kuzuvha suma, nonontjimantjima nositambo

kugusa mo yuma yongandi yokulikarera nepukururo nokugaruganesa pauhunga

Page 9: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

6

5.1 Kupurakena noKuuyunga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

10. kulike maunongo gokugava pakana kulikida editomporo moyiviyauka uyungo yokulisia-siga ngwe.a. kulimburura mapuro

koyiparatjangwa moyiturapo yokulisigasiga

kulimburura koyiviyaukauyungwa yokulisiga-siga, ngwe.a. yiuyungwa, yitundwamo,

masingonono, mapuragero, mauyungovali, matjingiso, nonsumo, yitjangwa, nomutango,

yigusamo yomoyiruganatjangerwa.

kuninka yiuyungwa, yitundwamo, malikido

kulikida ukonentu wokuuyunga kuvyukilira moyuyungwa

rongikida mauzera gokunyanyukisa gomawa moyiuyungwa

kulikida ukonentu wokuvyukilira pagazaro

kugava nompangera

kuuyunga siparatjangwa va hana kulirongikida

kulimburura patoto koyipinduramagano (mafano, yininke, muhagaro)

kuruganesa mbuyungiso payidiviso nopaligumaguro rutu pauhunga

kuzuvha nokuruganesa nkedi zopantani nezi zopampo pokusanseka esanseko

kurugana yidanwa yene neyi yokurukira

11. ruganesa eraka mokuuyunga nokutulisa po

nomukaro danyaamoge kutuntura epulisiro nepiropulisiro

kudira kulizakumwe pambili

kugava magano ndi magazaro

kuuyunga nokumanesa oyo yina dili kuzera

kulikida ehafero neharo va yengwe

12. kohonona yininke momaliyongo no- nompata,

neruganeso maunongo gomalikundo kuuyunga nokupopera magano gavene pauhunga

kudimburura magano govantu peke

kuranya magano noyiturwapo peke

kuhageka elipatano mokusika kelizokumwe

kuninka maganopompeko malitatano gopausili

kutumburura pauhunga magano govantu peke mokulikida ezuvho

kunongonona makohonono komaudigu gene-gene ndi maudigu gopagazarero

kulikida epiromulimba momagano

Page 10: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

7

5.1 Kupurakena noKuuyunga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

13. ruganesa nomutungo dopandongeraka douhunga

mosiuyungwa kuruganesa nonkwatelinkangodina pauhunga

kuruganesa nomuninki pasimwe nopayinzi morupe ronkangorugano rouhunga

ruganesa yiruwo yononkangorugano mouhunga

kuruganesa yigwanekedeso yondikidivega pauhunga

kuruganesa nonsingonononkangodina nonongwedankangorugano pauhunga

kuruganesa nonkangotwikakano pauhunga monontanto dopayinzi nedi dopasimwe

kuruganesa matundiso, makokokumwe, marugururo, nononkangoharukiso pauhunga

mosiuyungwa

kuruganesa nomutungo dopandongeraka dononzi dokulisiga-siga

kuruganesa yisewe nonombuyungofano mosiuyungwa

14. konakona ntateko zetokoro (yokulikwama neyi

yoposiruwo sooso) kutoroka kutundilira keraka lyopaveta (Ruingilisa) yi ze moRukwangali.

- yiuyungwa youreru

- nonzogera domokambungahoroworo

- yigongi yomomagazaro (pantambo zonkarapamwe)

- nompanguro domagazaro (pampo nopasinantani)

- yireswa yoyisupi yoyireru (kuresa kudameka)

Page 11: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

8

5.2 Kuresa noKutjanga

(Maruha goyikaramo goyoyina kukwamako ga hepa kuyihamesera momapuro nagenye. Nokuyihangura si pokuronga, B Ereso nEtjango

lyokuvyukilira ntani C nemEtjangotwikido. Maruha nagenye gelikwamo, A. Nayinye, ya hepa kuyihamesera mo nokuyiruganesa).

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava:

YITAMBO VYUKILIRO

Varongwa va hepa:

A: NAYINYE

1. resa nokusingonona marondoro

kukumburura mouhunga komarondoro gopatjangwa

kukwata egano nokugava mapukururo pokukumburura kononkango domulyo ngwendi:

- kudimburura

- kufwaturura

- kugava muzaro/zarapeka

- kutumbura

- kutura megano

- kusimwitira ko

- kufwaturura

- kusingonona

- kulikida

- kupirura/rundurura

- kunongonona

- kutunga

- kulimbika/kugaununa

- kusansununa

- kutarurura/kukonakona

- kukama/kusupipika

- kuhetakanesa

- kuliyonga

2. likida evhuro lyokunongonona yitwa ndi madi

gomulyo momatjangwa gokulisiga-siga kuyereka etanto mudina lyositjangwa

kupirura mapukururo gokulikerera.

kukama, fwaturura nokutarurura yintokorwa yomoyitjangwa

kulikida asi kuvhura vakwate egano lyontjimatjima neganokwatesoko ntani kudimburura

ehageso/kupumba yitundwamo/kukwatesa ko egano lyomositjangwa.

kudimburura mukaro gomutjangi guna dili kuliza nawa-nawa.

kudimburura sihwi nesemeneno, mbuyungofano nesewepeko.

Page 12: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

9

Page 13: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

10

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

3. likida evhuro lyokunongonona yitwa ndi madi

gomulyo momatjangwa gokulisiga-siga kulikida evhuro lyokugusa mapukururo gokulike rera moyintokoratjangwa ngwendi:

- tubukepukururo

- egawoyitundwamo

- maruhantjango (nosaitunga, nomagazina noyikwawo)

- matarururo (makonakono)

- etjangopuru (masanseko gonontanto dononsupi / prosa)

4. resa pontambo monomukaro dokulisiga-siga kuresa kopankwangu o gwane uzera wongandi

kuresa nokurerurura o gwane uzera ou ono kupapara

kuresa kelituromo nezuvhoko

kuruganesa nobukelikido pauhunga, ngwendi:

- bukenkango poyitambo yokulisiga-siga

- bukepukururo (encyclopedia) mokugwana ediwo nalinye nomapukururo gokulikerera

- eruganeso maligwanekero pampepo (intanete)

5. resa patamununo va gwane ediwo lyenzi,

nepando nenyanyuko. kuresa nokukwata egano yitjangwa yokulisiga-siga yomonobuke domasanseko gomare (novele)

nomanganzina dokuliza, nosaitunga, magawo yitumdwamo (reports) noyihepwa yopambesitero.

kugava yitundwamo yoyireswa yawo va likide asi vana yi kwata egano ntani nokugava

mapukururo gouhunga.

6. resa yireswa yomarudi gokulisiga-siga kulikida asi kuvhura kuzuvha elikwamo ntani mausili gokukarerera, magano nomagazaro.

kuresa va gwane mapukururo gongandi ntani mauzera gokulikarera.

kuresa, kwata egano nokuhafera yintokoratjangwa yokutunda momarupetjango (genres)

gokulisiga-siga ngwendi nobuke domasanseko gomare, manseko gomasupi yidanwa nounongo-

tango.

kuhangura maligwo nomalisigo goyininke yopampo

7. resa nekuyauko yiruganeso (yireswa) yina

tundu momarunone gokulisiga-siga kuhangura pokatji koyininke yousili, masansekogazaro ndi magazaro.

kudimburura marwameno (yitambo) gomutjangi, kuruganesa kuhamena mbinga zimwe

nonomukaro dokuyengwerera (kuhengayika).

kugava ekamogozo lyomosintokorwatjangwa

kusingonona nkedi ava ruganesa vatjangi eraka va sikise mo ekodapeko/yikwamako.

kumona malitundakano pokatji koyintokorwatjangwa yokulisiga-siga.

kusansununa yintokorwatjangwa nokugava malitatano gopatungo nopaganopompeko.

kutunga magazaro nonomukaro dokuvapukurura.

Page 14: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

11

Page 15: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

12

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

8. lirongo kukulika maunongo gekamo. kuresa kugenderera va gwane nokugusamo mapukururo gokulikarera, kuwapayika yiruganeso

yokuwapera nokuyigava morupe oru vana gava.

kutarurura mapukururo nokuhorowora mo aga gana wapere koyitambo yokulikerera.

kugava ekamogano, tarurura, hetakanesa, sansununa nokumangakana yokutundilira koyiruganeso

yopatjangwa

9. kulike nokuwapayika magano monontanto,

momaruhatjango nomoyitjangwa nayinye

papompeko

kuruganesa nontanto dokuzura moruhatjango di singonone ndi di fwaturure egano/ntjimantjima

zongandi.

kuruganesa maruhatjango getwaromo, gekuliko negozo

kukwatakanesa nokukulika magazaro

kuganopeka, kutungu, kusaraga kutjanga nokuwapukurura yiruganatjango komeho zokuhetekera

ko kutjanga sitjangwa.

kutjanga meraka lyokuwapera kovapurakeni.

10. kwata egano, nokumona elisigo pokatji

keruganeso eraka lyokutjanga neli

lyokuuyunga .

kuruganesa marupe gokutjanga apa yina fire (ngwendi monombilive dopaundambo

nomomauyungovali).

kuruganesa mbuyungofano nokulitungira tufano mokutjanga, ntani nehamesero koyizuvhiso rutu

(senses).

kuruganesa nompi mokutjanga (maganotemwinino/ etemwininopameko) mapuragero,

maruhatjango, negawoyitundwamo

kuruganesa epompeko lyokuwapera yi vhukise ediwo lyopakwatogano

kuruganesa nonkango dokuwapera mononkarero dopasikwamo nedidopahasikwamo.

kulikida ediwo keraka lyomuhapo, eraka lyokutezagura, eraka lyokambunga kongandi, mbuyungo

zopamukunda nomalizuvho gopatjango

kudemenena komuhagarozwi, elindagurozwi nedemenenozwi

11. likida evhuliko mokutjanga yokuhamena

nokonda, malizuvho nomagazaro. kudemenena kefwatururo lyosiparatjangwa si gave uzera ketjango

kugava mapukururo gousili

kutuntura, magazaro nomalizuvho, kuruganesa eraka lyokuwapera

kupopera magano nomagazaro pampompa nopayengo (siho, kutjanga yiuyungwa/malitatasano

gopankondwarongero.

kuruganesa maunongo gesansununo nefwatururo pokulimburura koyireswa.

Page 16: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

13

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

B: UDIVIRAKA NEDIWONKANGO

12. likida etomporo mokuruganesa esipero

noyidivisoreseso nontjangeso za pulisirwa

likida etomporo mokuruganesa esipero

noyidivisoreseso nontjangeso za pulisirwa

ruganesa yidivisoreseso yopantateko pauhunga ngamoomu:

- yitwa

- yikomona

- yitemwininiso

- yipuliso

- yiharukiso

- yikapwiso

- nondanda dononene

ruganesa yidivisoreseso yopantateko pauhunga ngamoomu:

- yitwavali

- yikomonatwa

- yitareki

- tuhake

- yitwikakaneso

- nomukokoro / elipisi

likida ekwatogano neruganeso lyonoveta dopantateko esipero lyeraka

ruganesa ngendeso zombuyungo zeraka pauhunga, ngamoomu:

- yintetwa

- yintetwa yokugaununa neyi yokumanga

- nondandazwi, nongweda nonomuhagarovali

- maudamekerozwi

- ntumbwiso zouhunga

- eminondanda

Page 17: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

14

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

13. ruganesa nomutungo deraka douhunga

mokutjanga kuhangura elisigo pokatji kononkangodina.

kuruganesa nonkwatelinkangodina pauhunga

ruganesa mutungo gouhunga gonkangorugano kumwe nononkangodina ntani

nonkwatelikangodina mopasimwe nopayinzi

kuruganesa nkangorugano zosiruwo omu ya wapera nawa-nawa

kuruganesa mouhunga yigwanekedeso yonondikidivega yokulisiga-siga

kuruganesa nokutura nonsingonononkangodina nonongwedankangorugano mouhunga.

kutunga nontanto dopasimwe mokutjanga.

ruganesa maruhantanto mouhunga.

kuruganesa nonkangotwikakano nononkangokwatakaneso va tjange nontantopakokumwe

nonontanto/dopayinzi mouhunga.

kuruganesa nontanto dopayinzi nonomutungo deraka

kuruganesa noveta doyigwanekedesoninki

kuruganesa nomukaro dononkangorugano

kuruganesa nonkangontundi

kuruganesa nomangi

kuruganesa matemwininohagaro

kuruganesa nonkangoharukiso

kuruganesa euyungopuru neuyungombambo

Page 18: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

15

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

14. ruganesa nomutungo deraka douhunga

mokutjanga kuruganesa nkedirugano nonkediruganwa

kuruganesa mahetakaneso

kuruganesa nontantogona dokuliza

kuruganesa yisewe nonomuse.

15. ruganesa ediwonkango pauhanga

nopapompeko momarupe nononkarero

dokulisiga-siga

kuruganesa nonkango dokuvyukilira, da pira ku ta pavali.

kuruganesa mouhunga nonkango moyitambo yokulisiga-siga pwavene, pankarasano

nopamalirongo.

kuruganesa nonkango douhunga yipo va likide nomukaro dene-dene

kuruganesa nonkango dononzi nedi dokulisiga-siga va fwaturure nokusingonona nokulitatana

kuruganesa yitumbwiso youkonentu nononkango dene-dene da kuliza nosirugana.

kugwana nonkango dene-dene momaruha nagenye ngamoomu erongo, ediwoyiruganakonentu,

maudano, yihorokwa yopankarasano ngo.ngo.

kuruganesa malifanonkango, malilimbonkango nonohomonime.

16. dimburura malifano nomalisigo nokugava

umbangi kudimburura malizokumwe ntani malisigo pokatji koyitjangwa yivali

kugava umbangi/yihonena yomalizokumwe nomalisigo

Page 19: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

16

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

C: ETJANGOVYUKILIRO

17. tjanga yitjangwa yokilisiga-siga

kutjanga:

nombilive dopahasikwamo

nombilive dopasikwamo/dopangesefa

- ehundiro ezwido foroma

- nombudi

- manyegenyo/masivano

nombudi domonosaitunga

magawo yitundwamo / nondimbulitjango

- ehudi

- ukorokotji

- esingonono lyoumbangi

- yiviyauka yopankarapamwe/klaba

- kugava yitundwamo kovagendesi

egawoyitundwamo lyopasaitunga

kupwagesa mbudi

mauyungovali/nonzogera

ndimbulisigongi

etambeko

elikwamo

mapuragero

nombudi dofakisi

yiuyugwa yopasikwamo neyiyopahasikwamo

kutjanga mobuke zoyihorokwa yankenye ezuva.

umbangi woyiruganapita

nombudi doimeili

Page 20: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

17

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

YITAMBO YOKULIKARERA

Varongwa tava: YITAMBOVYUKILIRO

Varongwa va hepa:

D: Unkurungudimburo

Mpo nonkarapamwe

18. gwana ediwo nekwatogano lyomarupe

gounongotjango gokulisiga-siga noyiruganeso

yopampo yokulisiga-siga

kupongaika, kusansununa, kukonakona nokugava mapukururo gokutundilira momarunone

gokutunturayininke yopampo:

- nomutangotangeso

- nonsumo

- udano

- yilika

- mpo, ngo.ngo.

kutura nawa pauyungo nomalimbururo gokuwapera koyininke yokulisiga-siga yokutuntura

yininke yopampo

kukulika malimbururo gopwamwene gokuhamena komapukururo ogo va pongaika gontundiliro

komalimbururo gopampo

E: Yitjangwa

Kulimburura pakuyauko koyitjangwa

19. kulimburura pakuyauko ko-:

- yitjangwa younongotjango

- yitjangwa yomalipatano/yeyengwerero

kukumburura kositambo soyitantwa yokontunda-ntunda ntani nontjimantjima zoyikaramo

yositjangwa

- kudimburura ukaro ndi elindagurozwi wo-/lyomutjangi pokuruganesa nkedi ngamoomu:

etungontanto, eruganesonkango, yeturoyidivisoreseso, eraka lyopasikwamo neli

lyopahasikwamo

- kudimburura egano lyomutjangi

- kudimburura varesi

kulikida mpandu asi ngapi elizuvho, ukaro ndi ngapi omu va yi ruka

- ukaro wopankarapamwe womositjangwa

- ezuvhonkango palindagurozwi

- udivi ufuki wokupira kudiva

kugwanekera m pakuyauko, uhe ntani elizuvho pomundinda

- elikido mauzera ketamununo nekeruganeso matemwinino gomositjangwa

- kukwata egano vaviyauki, malitundakano, maukaro nontjimantjima

kunongonona mbatero zoyitjangwa lyonezuvhiso yomaruha kga limbika vantu.

Page 21: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

18

5.2 Kuresa noKutjanga (kotwikira)

F: Etjangotwikido

20. tjanga masansekototo gokulisiga-siga kutota yitjangwa yavene-vene omu vana kulikida ekeverero lyeruganeso udivinkango,

elirongontanto nondongeraka

kugava magazaro gopagano nokusingonona situmburwa sokuzera momagano gavene

kulitungira tufano nokutuntura yihorokwa, evega novadani/vaviyauki morupe rokuyengwa

kutuntura mediwo, magano, melizuvho, magazaro.

kudiworoka nokuhorowora yihorokwa ntani esingonono momunene

kutjanga

- masansekototo gokusimwitira

- masansekototo gokusingonona

- masansekototo getatano

Page 22: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

19

6. NGENDESOKONAKONO

6.1 Yitambo yoNgendesokonakono

Yitundwamo yongendeso zopagwanekero mokuronga eraka kwa kara asi maditomporo

geraka kugaronga monkedi zomvhonga-mvhongi moomu atu ruganesa eraka meparu

mwene-mwene. Eyi yina kutanta asi kuronga eraka nokukugaununa si momaruha

gokulisiga-siga. Yitambo yoKupurakena noKuuyunga kwa yi tura mompungi zimwe.

6.1.1 YE1 KUPURAKENA NOKUUYUNGA

Varongwa va hepa:

KK1 kuzuvha, kupompeka nokugava mausili nomagano nomagazaro;

KK2 kulimburura pauhunga mokusikura mapukururo nomavyukiso;

KK3 kutarurura epukururo nokuhorowora mo oyo yina hamene

kositambo songandi; ngamoomu esimwititi;

KK4 kutumbura ediwo nokupwagesa omu ana lizuvhu, gazara

nokulitungira tufano;

KK5 kudimburura matanto nonomukaro da pira kuliza;

KK6 kuuyunga kumwe nawa-nawa, kuhungama nokuzuvhikilirara;

KK7 kukwama malitatano gopakana, makamogano nokuninka

makamogazo.

6.1.2 YE2 KURESA

Varongwa va hepa:

R1 kudiva nokudimburura mapukururo nomafwatururo ga zera;

R2 kutura, kutarurura nokuhorowora mapukururo gokuruganesa

sitambo songandi;

R3 kukwata egano nokutura etanto lyokudira kuzera nonomukaro,

kuninka makamogozo

R4 kudimburura omu ava sikisa mo vatjangi kugava etanto

nokugwana yikwamako pokuruganesa mombuyungofano

6.1.3 YE3 KUTJANGA

Varongwa va hepa:

T1 kupompeka nokugava mausili nomagano nomagazaro;

T2 kulimburura pauhunga mokusikura mapukururo, magano

nonomukaro va tumbura mositjangwa;

T3 kutuntura ediwo nokupwagesa omu a gazara, a lizuvhu nomu ana

litungire tufano;

T4 kugwanekera nawa-nawa, kokuwapera kosipimpo songandi;

T5 kutura kumwe nokugava mapukururo mokuruganesa maruhatjango

gokuheteka nomatungontanto gokulisiga-siga;

T6 kuruganesa nawa-nawa esipero, eturoyidivisoreseso nomaruha

nagenye gondongeraka nontjangeso;

T7 kutjanga patoto kupitira moyiruganatjangwa yopasitambo

yokulisiga-siga.

6.1.4 YE4 YIRESWA

Ekumbururo lyopakuyauko

Varongwa va hepa:

Y1 kukumburura kositambo, ketanto, nopayisewe

yositjangwaqnokugava mapukururo gokutundilira komarunone

getunturo lyopampo;

Y2 kulikida epanduro lyelizuvho, nomukaro nomalitatano omu ava yi

gava pasikiliromo.

Y3 kuuyunga pakuyauko nokulimburura paumwene nonse (nonkenga)

makumbururo gavene komapukururo vana pongaike gokutundilira

komakumbururo gopampo;

Page 23: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

20

6.1.5 YE4 UNKURUNGUDIMBURO

Mpo noNkarapamwe – Ekonakono lyoKuninkira poSure

Varongwa va hepa:

UD1 kukonakona, kupongeka, kusansununa, kutarurura nokugava

mapukururo gokutundilira komarunone getunturo lyopampo;

UD2 kutuntura pazuvhiko makumbururo aga va diva ko yuma naga gana

hamene komatanto getunturo lyopampo patjangwa;

UD3 kukulika makumbururo gavene komapukururo vana pongaike

gokutundilira komakumbururo gopampo;

Page 24: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

21

6.2 ELITUNDAKANO POKATJI KOYITAMBO YONGENDESOKONAKONO NOMARUHA (ETARURURO, VA TULISA PO 3 Nsinano 2018)

Maruha

Yitambo yEkonakono

YE1

Kuuyunga & Kupurakena

YE2

Kuresa YE3

Kutjanga YE4

Yireswa YE5

Unongodi

mburo

Eviho Nalinye

Yitwa va

rundurura (va

viha)

Ruha %

Yitwa

Yitwa

Yitwa

Sivaro

soYitwa

Nayinye

Sivaro

sEviho

Sipepa 1: Kuresa &

Etjangovyukiliro

10 55 1.455 80 40

Sipepa 2: Etjangotwikido

40 40 1 40 20

Sipepa 3: Elimbururo

lyopakuyauko

kosireswa

20 20 1.5 30 15

Sipepa 4: Yiruganagawo

yoKulironga

yoPatjangwa

20 20 1 20 10

Sipepa 5: Ekonakono

lyoPakana 30 30 1 30 15

Ekamo 30 45 50 40 165 200 100

Sivaro sEviho 1 1.455

Yitwa

Yitwa

1(20)

Yitwa va

rundurura 30 65

45 30

200

Yitambo

yongendesokonako

no ngo % 15 32.5

15 100

Page 25: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

22

6.3 Esingonono lyoYipepa

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

Sipepa 1

Ereso

nEtjangovyukiliro

Ngapa kara yireswa yivali yontundiliro

zomarunone gavali kapisi gokurukira. Yireswa

yivali kapi ya fira kukara yontundiliro zoyikaramo

yokulifana. Ure wankenye sireswa ngau sika

kosipepa simwe sokuzura noharufa esi ava tjanga

sekonakono ndi kupitakana ndi nonkango 800

mwankenye sireswa moyireswa yontundo

zoRuingilisa. Nampili ngoso ure woyireswa

kuvhura kurepa ndi kusupipa nsene vana yi pirura

yi wize moRukwangali Mapuro gatatu yigo ngava

pura.

Ruha A

Epuro 1 Kuresa kekwatogano (kwa hamena

kosireswa 1)

Ruha oru kwa kara mo mapuro gokuresa

gekwatogano gana kukonakona yitambo

yongendesokonakono yina kukwama ko:

YE2 KURESA

Varongwa va hepa:

R1 kudiva nokudimburura mapukururo

nomafwatururo ga zera;

R3 kukwata egano nokutura etanto

lyokuzera nonomukaro; kuninka

makamogozo

R4 kudimburura omu vatjangi ava gava

etanto nokusikisa mo etompoko;

mvhongwa kupitira meraka lyopaseweko Sivaro sa ka hura ko soyitwa so-YE R3 no-R4

kukara yitwa 2 ndi 3. Malimbururo aga ga

zeguruka nga ga ndindira malimbururo ga kara asi

kapisi gokutemwinina eyi yina kara mosireswa.

Epuro 2 kukoreka positwa ( ), ekamo kuhamesera

kosireswa 1

Epuro eli ngali konakona evhuro kukama

mapukururo gongandi ga tunde mosireswa. Epuro

ngava li gaununa moturuhagona (a) Varongwa

ngava tjanga yitwa yawo yoyikaramo morupe

royitumburwa yoyitwa 15. (b) Kutunda opo

varongwa ngava ruganesa yitumburwa mo- (a)

keguru ngava tjange ekamo mesansekotwikido

lyoyitwa 5. Ure wekamo wa hepa kukara nonkango

dokungungunikira po- 100 – 150. Epuro ngali

konakona yitambo yekonakono oyo yina kukwama

ko:

Epuro 2 (a)

YE2 Kuresa

Varongwa va hepa:

R1 kudiva nokudimburura mapukururo

nomafwatururo ga zera;

R2 kutura, kutarurura nokuhorowora

mapukururo gokuruganesa sitambo songandi.

[15]

[20]

Page 26: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

23

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

R3 kuwata egano nokutura etanto lyokudira

kuzera nonomukaro, kuninka makamogozo.

R4 kudimburura omu ava sikisa mo vatjangi

kugava etanto nokugwana yikwamako

pokuruganesa mbuyungofano.

Epuro 2 (b)

YE3 KUTJANGA

Varongwa va hepa:

W1 kupompeka nokugava mausili, magano

nomagazaro;

W3 kutumbura elinongweneno nokupwagesa

omu a gazara, omu a lizuvhu nomu ana

litungire tufano;

W5 kutura kumwe nokugava mapukururo

mokuruganesa maruhatjango gokuheteka

nomatungontanto gokulisiga-siga;

W6 kuruganesa nawa-nawa esipero,

yidivisoreseso nomaruha nagenye

gondongeraka nontjangeso.

Tara Sikambekwa sokukorekesa ekamo.

Ruha B

Epuro 3 Elimbururo lyEtjangoyukiliro

koSireswa 2 Varongwa kuna kuvandindira va tjange nonkango

va ngungunikire ko-250 – 300 mokulimburura

kosireswa 2. Esi sirugana setjangovyukiliro,

ngamoomu mbilive, sitjangwa somosaitunga ndi

somosaitunga zopokaruwo, a egawoyitundwamo,

siuyungwa ndi kutjanga mobuke zoyihorokwa

yankenye ezuva. Varongwa kuna kuvandindira va

hamesere malimbururo gawo moyikaramo

yosireswa, va 23at ware mouhunga komeho. Yitwa

15 ngava yi gavera kokuresa ano yitwa 5

kokutjanga. Epuro ngali konakona yitambo

yongendesokonakono yina kukwama ko:

YE2 KURESA

Varongwa va hepa:

R1 kudiva nokudimburura mapukururo

nomafwatururo ga zera;

R2 kutura, kutarurura nokuhorowora

mapukururo gokuruganesa sitambo

songandi;

R3 kukwata egano nokutura etanto lyokudira

kuzera nonomukaro, kuninka makamogazo;

R4 kudimburura omu ava sikisa mo vatjangi

kugava etanto nokugwana yikwama ko

pokuruganesa mbuyungofano;

YE3 KUTJANGA

Varongwa va hepa:

T1 kupompeka nokugava mausili nomagano

nomagazaro;

T3 kutumbura ediwo nokupwagesa omu a

gazara, a lizuvhu nomu ana litungire tufano;

T5 kutura kumwe nokugava mapukururo

[20]

Kumwe: 55

Novili 2

Page 27: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

24

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

mokuruganesa maruhatjango gokuheteka

nomatungontanto gokulisiga-siga;

T6 kuruganesa nawa-nawa esipero,

eturoyidivisoreseso nomaruha nagenye

gondongeraka nontjangeso.

Tara Sigwedoko B sokukorekesa sirugana

setjangovyukiliro. Sipepa 2

Etjangotwikido

Sipepa esi ngasi konakona unongo womurongwa

metjangotwikido.

Ehoroworo lyoyiparatjangwa ntazimwe ngava li

gava, omu ngava va ndindira va gave elimbururo

lyopasimwitiro, lyopasingonono ndi lyopatatano

mompi zouhunga. Varongwa ngava horowora

siruganagawo simwe Makua ngava tjange nawa –

nawa esansekototo lyoure wokusika kononkango

350 – 500. Epuro ngali konakona yitambo

yekonakono yina kukwama ko:

YE3 KUTJANGA

Varongwa va hepa:

T1 kupompeka nokugava mausili nomagano

nomagazaro;

T2 kulimburura pauhunga mokusikura

mapukururo, magano nonomukaro va

tumbura mositjangwa;

T3 kutuntura ediwo nokupwagesa omu a gazara,

a lizuvhu nomu ana litungire tufano;

T4 kugwanekera nawa-nawa, kokuwapera

kosipimpo songandi;

T5 kutura kumwe nokugava mapukururo

mokuruganesa maruhatjango gokuheteka

nomatungontanto gokulisiga-siga;

T6 kuruganesa nawa-nawa esipero,

eturoyidivisoreseso nomaruha nagenye

gondongeraka nontjangeso;

T7 kutjanga patoto kupitira moyiruganatjangwa

yopasitambo yokulisiga-siga.

Tara Sigwedoko C sokukorekesa sirugana

setjangotwikido.

Kumwe: 40

Vili

nominute 30

Sipepa 3

Ekumbururo

lyopakuyauko

kosireswa

Ngapa kara sireswa va dira kumona ndi sa dira

kudivikwa ntani nepuro eli ngali kara yitumburwa

yokulikida. Sireswa kuvhura si kare sintokorwa

sokutunda moyirugana younongotjango

(unongotango/etjangopuru/udano), kuvhura

yi kare kwa si pirura si tunde ngomorunone

rweraka lyopeke NDI sireswa

somalitatano/sokugava nokonda kosiparatjangwa

sopampo omu mwa kara yisewe ndi eraka

lyonomuse. Epuro ngali konakona yitambo

yekonakono yina kukwama ko:

YE4 YIRESWA

Ekumbururo lyopakuyauko kosireswa

Varongwa va hepa:

YE1 kukumburura kositambo, ketanto,

nopayisewe yositjangwa;

YE2 kulikida epanduro lyelizuvho, nomukaro

Page 28: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

25

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

nomalitatano omu ava yi gava

pasikiliromo;

YE3 kuuyunga pakuyauko nokulimburura

paumwene nonse (nonkenga);

Tara sigwedoko D mokukoreka esansekototo ndi

egawoyitundwamo lyelimbururo lyopakuyauko

kosireswa

Kumwe: 20

Vili 1

nominute

20

Sipepa 4

Mpo

noNkarapamwe

(Yiruganagawo

yoKulironga)

Yikaramo yoru ruha ngava yi hamesera kompo

zoSikwangali noyininke eyi ava ruganesa

mompo zoRukwangali, kumwe nekonakono

nekumbururo lyopakuyauko. Yihonena

yokuwapera yoyiparatjangwa ngava yi gava

moNgendesesorongo zoRukwangali.

Mokudivilisa ehetakaneso mokatji komaraka,

ya kara mulyo unene asi varongwa momaraka

nagenye va pongaike mauzera gokutundilira

komarunone gokulisiga-siga aga nga ga va

ninkisa va konakone mauzera va pongaika.

Megawo lyawo nomonzogera zawo,

varongwa va hepa kutuntura makumbururo

gawo kweyi va diva mokukwama mauzera

aga va pongaika. Yina kutanta asi,

epakerombili lyenene va hepa kuligava

koyitambo yongendesokonakono.

Apa kuna kukwama ko nontjima-ntjima

domwanayinye dimwe oku kwa kara asi ngano

va ninke ko yiparatjangwa yekonakono (-

rongo):

Upingwa, ntundiliro, ehistoli, rutanga

roruvharo, sidimbwilisofanorudi

Nonkedi domalikundo

Ndwareso

Yidira noyiyowo

Nondya, noyipito ya hamena

yonomuzangu

Nonsumo depandadeko nomarudi

gomaudano

Yilika yokutundilira kokuhampuruka

kupita moukurona dogoro konomfa

Ehanguro yirugana yopampo

Ukonentu wongendeso zouhaku pampo

(ehunguro)

UkereliKarunga, yilika nomapuro

(kuzanekeda nokuzamba)

Page 29: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

26

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

Ure woyiruganagawo tjangwa ngau kara

nonkango 700-1000 yesansekoto ndi

lyegawoyitundwamo. Yininke ngayi kara

umbangikwatesoko ngamu kara muzaro

gomadina govantu ava va gava mapukururo,

mazuva nomavega oku v ava puragerere;

mafano noyininke eyi va kwete morupe rono-

CDs (nsene tasi vhulika).

Sipepa ngasi konakona yitambo yekonakono

yina kukwama ko:

UD1 kukonakona, kupongeka, kusansununa,

kutarurura nokugava mapukururo

gokutundilira komarunone getunturo

lyopampo;

UD2 kutumbura pazuvhiko makumbururo aga

va diva ko yuma naga gana hamene

komatanto getunturo lyopampo patjangwa;

UD3 kukulika makumbururo gavene

komapukururo vana pongaike

gokutundilira komatunturo gopampo; (Tara Sikambekwa E : Evyukiso va hamesera

poSure Maruha goYipepa 4 & 5)

Kumwe: 20

Kapi ya

hama ko

Sipepa 5

Ekonakono

lyoPakana

Siparatjango sekonakono nalinye lyoPakana

(kuuyunga nokupurakena) ngava si hamesera

kEkonakono lyoYiruganatjango lyoPatjangwa

lyoMurongwa. Ngetwaromo, murongwa nga

uyunga pausupi ntjima-ntjima zekonakono lyendi.

Kutunda opo murongwa ngava mu ndindira nga

tamunune nokugava nokonda dosiparatjangwa esi

ga horowora posiruwo oso sonzogera.

Sipepa ngasi kara nomaruha gavali:

Ruha A: Kuuyunga (nominute ± 2) yitwa 10

Kuuyunga kapi ngaku pitakana nominute ntano,

ngano kusika konominute mbali dokuuyunga

murongwa. Nominute ntatu dokuhupa ko kuvhura

kudiruganesa mokusika sikwatamazwi ndi kulikida

yiruganeso oku nga kumburura murongwa.

Murongwa:

ta gava pakana esansekototo

(egawoyitundwamo) lyendi

ta uyunga pausupi ntjima-ntjima zekonakono

lyendi.

ya fira a uyunge patwikido ntudi kapi ana mana

kuuyunga nosiruwo oso vana tura po ntani na

vhura mukonakoni ku mu rava

ga hepa kulikida ediwo vapurakeni

nokuruganesa mpi zokuwapera

noyiruganesokwafi yeraka

kapi va mu pulisira kuruganesa yikwafeso

Page 30: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

27

Sipepa Rudi romapuro Yitwa Siruwo

melikido kudamekerera nampili ngomu va

pulisira tukarata twa kara madinkango

gediworokeso.

Mukonakoni:

ta ninki madidiliko ruveze gelikido, yipo ga

kwafe ntotera zonzogera

Ruha B: Nzogera (nominute 8) yitwa20

Mukonakoni ta:

pura mapuro a konakone unongo

womukandidate wokupurakenakugusa ko

kumukorangeda a hamene monzogera

ranya yitumburwa / yiuyungwa na kuuyunga

mukandidate

kukonakona mukandidate a tamunune

yiruganagawo yelirongo lyendi yi kare

nontjima-ntjima noyininke vana kwatakana

liguse ko mokuhara kupiyaganeka mukandidate,

yendi ko a demenene mafwatururo ndi a ninke

yiturwapo ya hama siparatjangwa na vhura

kutura mukandidate momagano.

Sipepa esi ngasi konakona yitambo yekonakono

yina kukwama ko:

AO1 KUUYUNGA NOKUPURAKENA

Varongwa va hepa:

KK1 kuzuvha, kupompeka nokugava mausili

nomagano nomagazaro;

KK2 kulimburura pauhunga mokusikura

mapukururo nomavyukiso;

KK3 kupongeka nokukonakona mapukururo, ntani

kuhorowora nokuwapeka eyi ya wapere

koyitambo yongandi ngosiuyungwa;

KK4 kutumbura ediwo nokupwagesa omu ana

lizuvhu, gazara nokulitungira tufano;

KK5 kudimburura matanto nonomukaro da pira

kuliza;

KK6 kuuyunga kumwe nawa-nawa, kuhungama

nokuwapera;

KK7 kukwama malitatano gopakana, makamogano

nokuninka makamogazaro.

(Tara Sikambekwa E : Evyukiso va hamesera

poSure Maruha goYipepa 4 & 5)

Kumwe: 30

nominute ±10

Page 31: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

28

6.4 Efwatururokoreko

Muzaro goNgendesokonakono Rukwangali Eraka lyoMuhowo (NSSCO)

Yitambo

yEkonakono Sipepa 1 Sipepa 2 Sipepa 3 Sipepa 4

Sipepa 5

YE1 KK1

KK2

KK3

KK4

KK5

KK6

KK7

YE2 R1

R2

R3

R4

YE3 T1

T2

T3

T4

T5

T6

T7

YE4 Y1

Y2

Y3

YE5 UD1

UD2

UD3

Page 32: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

29

6.5 Madidilikotomporo goVarongwa

Masingonono getomporo lyovarongwa kwa ga geve yipo ga gave ekwatogano nalinye

lyoyinakusikisamo yetomporo eyi vana likida varongwa ava vana pe

matomporodidiliko pandanda. Masingonono va hepa kugafwaturura mokukwama

yitundwamo yerongo ntani yitambongendesokonakono eyi va gava moMaruha 5 no-6

gongendesesorongo, nokutura megano asi vakandidate kwa gusa Rukwangali pantambo

zeraka lyokuhova. Esingonono lyomatomporo kapi lya hamena komaruha pwagene

gekonakono. Etomporodidiliko pandanda lyokuhulilira eli va gava kwa hamena

ketomporo nalinye lyomaruha nagenye gekonakono. Madiro kutompoka gomomaruha

gamwe gekonakono kuvhura kuga hetakanesa ketomporo lyewa momaruha peke ntani

mesingonono lyomatomporo govarongwa kugava mawapero gouhunga.

Murongwa getomporodidiliko A kuna kumundindira:

1. kukwata egano yitumburwa youdigu yousili magano,magazaro ntani kutura

mompompa nokulikida uzera nokutjanga.mevyukiliro mokuuyunga;

2. kutura yiruganeseso momunene nositambo vyukiliro mokuuyunga

nomokutjanga yireswa; kuhorowora, kukama, kugava nokuyikonakona;

3. kutuntura nokutarurura udivi momunene nokusansununa nawa nawa eyi

ana zuvhu neyi ana litungirekafano;

4. kudimburura matanto gapira uzera nawa nawa noukaro womutjangi ndi

muuyungi mokungungunikira maruhantanto nonombuyungofana;

5. kulikida ediwo vapurakeni nezuvhoko eruganesoeraka lyokuwapera /

lyouhunga;

6. kutjanga momaruhatjango gana vyukilire,mokuruganesa etungontanto

lyokuwapera, mokusipera, eturo yidivisoreseo noyinakugwanesa nayinye

yondongeraka ntani nontjangeso;

7. kulimbururara pakuyauko, pazuvhoko yireswa nopatjangwa pakuzulilira

ntani nelihuguvaro;

8. kugava pakuyauko elizuvho kelimbururo lyopaumwenea ediwo ko yuma

nomapakururo ga pongaika ga tunda kelikido lyopampo;

9. kulikida maunongo gokupapara mauzera pokudimburura yiturwapo eyi ya

hepa mauzera kumwe nokutulisa po sitambo sepaparo mauzera,

kuhorowora nonkedi dokuwapera, kupongaika, kukuyauka, kuliyonga

kumwe nokulikida yitundwamo oyo ga gwana.

Murongwa getomporodidiliko C kuna kumundindira:

1. kuzuvha yitumburwa nomagano goudigu mouhunga, kupompeka

nokulikida pakuvyukilira pakana nopatjangwa;

2. kuhamesera yinakugwanesapo mokuuyunga nomoyitjangwa, kuhorowora,

kukama nokugava yitambo yohepero;

3. kutuntura nokutarurura ediwo lyendi momunene kukwama kelizuvho

nomagano gendi gosireswa;

4. kudimburura etanto lyomagano gomutjangi, ndi muuyungi nokulikida

ediwo lyokungungunikira etanto lyononkango maruhantanto

nombuyungofano;

5. kulikida ediwovapurakeni nezuvhoko lyokuruganesa eraka lya fira

moomu;

6. kutjanga patoto maruhatjango nokuruganesa etungontanto lyokusikiliramo

eli lina kulikida esipero, yidivisoreseso, yitumbukira yondongeraka

nontjangeso zouhunga;

7. kulimburura poopo nelituromo koyireswa noyiuyungwa eyi yina kulikida

emangururko lyezuvhoko lyendi;

8. kuvhura kugava makumbururo koyireswa nomauzerapongaiko aga ga kara

moyitumbukira yelikidompo

Page 33: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

30

9. kulikida maunongo gokupapara mauzera kumwe nokutulisapo sitambo

sepaparomauzera, kuhorrowora nonkedi dokuwapera, kupongaika,

kukuyauka, kuliyonga kumwe nokulikida yitundwamo oyo ana gwana.

Murongwa getomporodidiliko E kuna kumundindira:

1. kukwata egano yitumburwa, magano nomagazaro gopatanteko nokuyigava

monkedi zokuzuvhika nawa-nawa mokuuyunga nomokutjanga;

2. kuhamesera yinakugwanesapo mokuuyunga nomoyitjangwa, kuhorowora,

kukama nokugava yitambo yohepero;

3. kusingonona udivi pakuzura nokulikida pankedi zokuzuvhikilira kweyi

ana zuvhu nokulitungira kafano;

4. kunongonona mafwatururo gokuzera noukaro womutjangi, ndi

domuuuyungi nengungunikiro lyesesu;

5. kulikida asi eraka va ruganesa mononzira dokulisiga-siga;

6. kutjanga patoto nontanto dopasimwe nepukosipero, eturo yidivisoreseso

ntani etungo nontanto dopayinzi ngadi likid, nye da ha zonagwisa nzogera;

7. kukumburura ko koyireswa kumwe nokupameka nononkondo, nye ga ha

retesa po yiturwapo nayo peke. kuuyunga nokutjanga; 8. kugava ekumbururo pamundinda koyireswa ntani nokombudi ezi ga

pongaika kutundilira kelikido yompo;

9. kulikida mokutota po sitambo nokuhorowora nongendeseso dokuziramo,

kupongaika, kusansununa, kuliyonga nokugava mauzera.

Murongwa getomporodidiliko G kuna kumundindira:

1. kukwata egano yitumburwa, magano nomagazaro gopatanteko nokuyigava

monkedi zokuzuvhika nawa-nawa mokuuyunga nomokutjanga;

2. kutura yiruganeso moyireswa yopatjangwa neyi yopakana nokukumburura

ko pontambo zopandanda;

3. kusingonona udivi morupe ropamoneko nokutuntura pontambo

zopatanteko elizuvhogawo lyendi neyi ga litungira kafano; 4. kudimburura matanto gokuzuvhika nonomukaro dokuzera domutjangi ndi

domuuyungi;

5. kulikida ediwo lyongandi asi eraka kuliruganesa pononkedi dokulisiga-

siga;

6. kuhetekera ko a tjange monontanto dourer mepiro kuruganesa naawa

esipero, eturo yidivisoreseso netungo lyonontanto dopayinzi mouhunga,

nye kapi na yi zonagwisa (donganesa) egwanekero;

7. kumburura koyireswa yopakana neyi yopatjangwa nesesupo lyouzera

nelituromo, nye yangesi ya hepa eranyo;

8. kugava elimbururo lyamwene lyesesu koyireswa nokomapukururo va

pongaika kutundilira kelikido lyopampo;

9. kulikida ntateko zomaunongo/zekonakono, nye pamwe kumudigopera

pokudimburura siturwapokonakono, kutulisa po sitambo sekonakono,

mokuhorowora, ngendeseso zekonakono, zokusikilira mo, mokupongaika,

kusansununa, momaliyongo nomokugava mauzera.

Page 34: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

31

Sigwedoko A: Sikorekeso soRukwangali –Ekamo (Sipepa 1)

Sikorekeso esi sina kukwama ko yiso sokuruganesa pokukoreka epuro 2 (b) lyoyitwa 5.

Madikwamo

Masingonono / yinakugwanesa

Yitwa

1

Ekamokuna wapere kuna wapere koyireswa nokukumburura

yemepuro. Madidiliko nagenye aga va gusa moyireswa kwa ga

ruganesa monaruwa nopazuvhiko mononkango domurongwa

mwene nesikisomo. Nontantopakokumwe, nontantodopayinzi

nononkangotwikakano, nononkangokwatakaneso (Nonkango

doparundururo notuzupwirantanto) kwa di ruganesa nesikisomo va

hetakanese nokulilimbakanesa.

5

2

Ekamo kuna demenene mwanamunye, nye nampili moomu muna

kara erugururo lyoyininke yina kara asi kapisi hepero. Sinzi

somadidiliko aga va gusa moyireswa gana zuvhika, monaruwa, kapi

gana zapauka, murongwa kuna ruganesa nonkango damwene

mouhunga pahepero. Kuna kumoneka mo nontantopakokumwe

monontanto dopayinzi, yi likide ehetakaneso.

4

3

Mekamo kuna kumoneka mo edemeneno nampili ngomu poyiruwo

yimwe muna kupira kumoneka mauzera. Nonkango damwene kuna

di ruganesa moyihorokwa yimwe, kunengukira kokutumbagura

madidiliko. Mausili, magano nomagazaro kuvhura kuyitu mbura

monkedi za hana asi zepompeko.

3

4

Poyiruwo mekamo kumoneka mo edemeneno nampili poyiruwo

yimwe moomu gana kara mo magazaro gamwene ga hana mulyo

nomafatururo gomare. Kuvhura mu kare etemwinino lyenzi

lyononkango ndi lyoyizupwirantanto eyi yina kutunda moyireswa.

2

5

Ekamokuna kara unene lya hana epompeko ntani mwato

edemeneno. Nonkango noyizupwirantanto yiruwo yoyinzi kuna yi

tjangurura yi tunde moyireswa.

1

6

Mwato edemeneno ndi asi udigu unene kuyigwana eyi lina kutanta

ekamo. Murongwa kuna tjangurura yireswa moomu ya kara.

0

Page 35: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

32

Sigwedoko B: Sikorekeso soRukwangali – Sirugana sEtjangovyukiliro (Sipepa 1)

Kuresa

Sikorekesooso sina kukwama ko sa hepa kusiruganesa mokukoreka ruha rokuresa rwepuro 3

lyoyitwa 15.

Madi-

kwamo

Masingonono / yinakugwanesa

Yitwa

1

Elimbururo kuna kulikda ereso lyokuza mo unene lyosireswa. Magano

gomosireswa kwa ga zeresa noku ga kulika nawa-nawa, noku ga vhonga

melimbururo. Mapukururo gokuhamena ko kwa ga horowora

mokukwatesa ko matamununo ga wapere mokuwapera sitambo songandi..

13 – 15

2

Elimbururo kuna kulidida ereso lyene-lyene lyouhunga lyosireswa.

Magano gokutunda mosireswa kwa ga nongonona momunene, nampili

kapi va ga kulika pankarerero. Epameko lyomatamununo gekwatesoko

mo li li.

10 – 12

3

Umbangi mo u li asi sireswa kwa si resa padamomutjima. Gamwe

gomagano gokutunda mosireswa kwa ga pameka, nye kapi va ga kulika

nawa. Mo yi li yimonekwa yina kupameka momunene.

7 – 9

4

Sireswa kwa si resa pontambo zokuzeruka. Ko ge li makambadaro gamwe

mo kudemenena komagano gokutunda mosireswa, nampili yi kare kapi

yina wapere mokuzeresa epuro ngwendi moomu va yi tumbura

mosireswa.

4 – 6

5

Sireswa kwa si resa mezuvho lyesesu magano gomosireswa kwa ga kulika

ndi kwa ga pameka noudigu. Etwaredero kuhamena kosireswa kwa li

rugana lyesesu. Poyihonena yoyinzi kuna yi tjangurura yene-yene moomu

yina kumoneka mosireswa.

1 – 3

6

Elimbururo kapi lina kulikida elitundakano nosireswa ndi nepuro. Kuna

kara mo erugururo lyoyininke yina kupira kutanta yuma eyi vana

tjangurura mosireswa.

0

Page 36: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

33

Kutjanga

Sikorekeso esi sina kukwama ko yiso sokuruganesa pokukoreka epuro 2 (b) lyoyitwa 5.

Madi-

kwamo

Masingonono / yinakugwanesa

Yitwa

1

Eraka va ruganesa melimbururo kwa hungama ntani lyokutota yuma.

Magano gokuwapera, gokutompoka nokuyengwa nawa-nawa omu va ga

gava melimbururo nalinye. Kwa kara po ekeverero lyomunto lyompi.

Epompeko negawo lyomausili, lyomagano nomagazaro ntani hena

nomutungo gelimbururo narunye kwa kara lyomutaro.

5

2

Kwa kara po ediwonkango lyenzi nonontanto donongwa. Eraka va

ruganesa melimbururo kwa kara lyombeyo ntani nositambo. Eruganeso

lyompi kuna kara hambara lyokudira kuzapauka. Epompeko negawo

lyomausili, lyomagano nomagazro ntani hena mutungo gelimbururo kuna

hungama.

4

3

Ediwonkango neraka va ruganesa kuna wapere kumwe nonontanto

dononzi dokulikwatakana. Kuna kara mom pi nampili napa-nopena pana

kuwiza mapempuko. Nampili moomu ya kara asi elimbururo kuna li

kwamesa nawa, po ge li simpe mapuko gamwe gomutungo.

3

4

Ediwonkango neraka va ruganesa unene po kwa hungama, nampili asi eyi

kwa kara pomavega apa ya hwa kumoneka. Mpi zokurugana tupu. Po yi li

ya pili po momutungo gelimbururo nononkango noyizupwirantanto ndi

ndi maruhantanto vana temwinine kutundilira mosireswa.

2

5

Mpi kapisi narunye kwa wapere sirugana ntani kapi za zere nawa-nawa.

Muzumo gonontanto vana ruganesa musesu.Eraka kapi vana li ruganesa

nositambo kosirugana. Mutungo gelimbururo kapi gwa divikwa ntani

ekwameso rorunzi kapi lya wapa.

1

6

Elimbururo kapi lya kutanta yuma.

0

Page 37: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

33

Sigwedoko C: Sikorekeso soYirugana yEtjangotwikido (Sipepa 2)

Eraka noMpi Madi-

kwamo

Masingonono / yinakugwanesa

Yitwa

Yihonena yomoRukwangali

1 Yamwene; kulitungira kafano;

kutompoka; ediwonkango

lyomutaro; mutungo gokuzeruka;

eturo maruhatjango lyewa unene;

emoneko lyomutaro; mapuko

masesu unene.

17 – 20

2 Eraka lyomagano; kwa

manguruka mokuruganesa

yisewe; kwato woma

mokuruganesa maruhatjango;

etompoko;ediwonkango kuna

kuzeruka; mapuko napa-nopena.

13 -16

3 Kwa kara nositambo, elitunturo

lyokulikwatakana; ediwonkango

lyewa; eturo maruhatjango

lyokudira kuzapauka; mapuko

kuna kumoneka nye maunongo

simpe getomporo.

9 – 12

4 Evhuro lyesesu mokutuntura

magano; ediwonkango lyenzi;

eturo maruhatjango

lyokunengauka; mapuko kuna

kuhwa kumonaika.

5 – 8

5 Kuvhura kumuzuvha, nampili

walye noudigu; nontanto

danaudumba da kumoneka unene;

mapuko kwa kumonaika unene.

1 – 4

Page 38: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

34

Yikaramo noMutungo Madi-

kwamo Masingonono / yinakugwanesa Yitwa

1

Uwaawa; yamwene; ntjima-ntjima zene-zene; ezokomeho kuna

kumoneka; kuna kuyengwa; mutungo gokulikwatakana; siparatjangwa

kuna kusizuvha unene; ure wene-wene ntani wokuwapera.

17 – 20

2

Ezuvhoko siparatjangwa kwa pitakana unakatji; ntjima-ntjima zene-

zene; magano kuna ga horowere epakerombili lyene-lyene; mutungo

kwa gu gazadara nawa; ure wene-wene wokuwapera.

13 -16

3

Yirugana yomutompo, kuna kulikida ekwatogano lyewa pontambo

zombudi nomuviyauki; kwa yi wapaika nawa.

9 – 12

4

Elikwamo lyewa, nomatamununo gamwe gokuvatera; Epiro kuzuvhika

kuna kumoneka poyiruwo yimwe; kuna kara po sihwi songandi.

5 – 8

5

Yikaramo nomagano ganaudumba;epompeko / elikwamo kapi lya

divilisa;kuvhura mu pire sihwi / kapi vana si kulike; kuvhura mu vhuke

erugururo.

1 – 4

Page 39: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

35

Sigwedoko D: Kukoreka Elimbururo lyoPakuyauko koSireswa (Sipepa 3)

YE4 YIRESWA

Ekumbururo lyopakuyauko kosireswa

Varongwa va hepa:

Y1 kukumburura kositambo, ketanto lyopandanda nokoyikaramo yopaseweko yesanseko;

Y2 kulikida epando omu malizuvho, nomukaro nomalitatano ava ga sikisa mo pokuga

gava;

Y3 kugava elimbururo lyopakuyauko nopahanyuko alyo lyamwene ana diva.

Madi-

kwamo

Yitwa

- Masingonono / yinakugwanesa

1

17 – 20

Magano, yihorokwa, nombudi, mavega, marwameno gomutjangi,

nomukaro, eraka, ngo.ngo. kuyi konakona; va yi sige yi kare po

nokuninka etarururo lyopakuyauko nokuninka etokoro

lyosireswa; kugusa mo, kuninka ehoroworo lyosiga ko yimwe

mokuhorowora marunone nesingonono lyopalikwambero

lyoyinke eyi vana tumbura.

2

13 – 16

Magano, yihorokwa, nombudi, mavega, marwameno gomutjangi,

nomukaro, eraka, ngo.ngo, kuyi tarurura; kugava etokoro kweyi

vana diva nekuliko lyewa lyosireswa; ehoroworo lyewa

lyopatamununo lyomarunone aga gana kukwatesa ko yininke eyi

vana tambura.

3

9 – 12

Magano, yihorokwa, nombudi, mavega, marwameno gomutjangi,

nomukaro, eraka, ngo.ngo. kuyi fwaturura; kugava etokoro

kweyi vana diva nekuliko lyewa lyosireswa; ehoroworo lyewa

lyopatamununo lyomarunone aga gana kukwatesa ko yininke eyi

vana tambura.

4

5 – 8

Magano, yihorokwa, nombudi, mavega, marwameno gomutjangi,

nomukaro, eraka, ngo.ngo. kuyi kumburura; kugava magano

gokuvyukilira gokuhamena sireswa sa kara etokoro lyesesu;

ehoroworo lyomarunone lya wapa, nye marunone kapi va ga

kulike.

5

1 – 4

Magano, yihorokwa, nombudi, mavega, marwameno gomutjangi,

nomukaro, eraka, ngo.ngo. kapi vana ga singonona; yitumbura

vana ninki youhena sireswa yisesu, eruganeso marunone esesu.

6

0

Yiruganeso kapi ya wapere kuyigavera yitwa.

Page 40: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

36

Sigwedoko E: Mavyukiso goMaruha goKuninkira poSure (Sipepa 4 & 5)

MPO & NKARAPAMWE: YIRUGANARONGO YOKUTJANGA

EGENDESO

Ezarapeko elikwamo lyoyirongwa

Yiruganarongo yokutjanga (Ekonakono lyopoSure) va hepa kulimana kehagero

lyosinanomumvho sauvali.

Ekonakono

Varongwa ngava horowora sininke sompo sa va za komutjima, sih. suma, rusumo, udano,

sininke sokukarera po, sokukara, evega, ediwo lyoyininke yawo yilika, yirugana

younongotjango ngo.ngo. meruganeno kumwe nomurongi. Varongwa ngava pongaika

mauzera gokuhamena sininke sopampo kehagero lyomapuro ndi lyoyitambo ngava pura.

Varongwa ngava sansununa mauzera nokutjanga esansekototo (egawoyitundwamo)

lyononkango dokusika ngoso ko- 700 - 1000 kugusa ko nodokumende domakwatesoko

ngamoomu mafano, yitjangwa yononzogera, marunone, ngo.ngo. tara konhi sihonena

seganopeko lyelirongo rugano

EGANOPEKO LYELIRONGOGANO RUGANO

Edina

lyevegakonakoneno:

Nomora

zevegakonakoneno:

Edina

lyomukandidate:

Nomora

zomukandidate

(nsene po zi li):

Edina lyoNgendese-

sorongo:

Nomora

zongendesesorongo:

Edina lyoruha:

Nomora zoruha:

Sinano sekonakono:

Sikukutu/Mangundu 20…..

Edina lyosiparatjangwa sekonakono:

………………………………………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………..

Sitambo sosinene: ……………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Nongendeso dokupongaika nokusansununa mapukururo:

…………………………………………….

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Page 41: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

37

EGANOPEKO LYELIRONGOGANO RUGANO

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Muzaro gomarunone (omu kuvhura mukare edinguro mavega, kukara moyihoroka,

mapuragero, ngo.ngo.): ……..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Esaino lyomukandidate: ……………………………….. Mazuva: ………………………….

Esaino lyomurongi: …………………………………… Mazuva: ………………………….

Epepa lyokontunda komeho

Yirugana yokulironga (yoposure) ya hepa kukara nedina lyomurongwa, ezuva omu

eganopeko va li asinine, ezuva omu sirugana va si mene, Edina lyosiparatjangwa, efwatururo

lyomurongi asi sirugana samwene murongwa nonkumbu zonsupi zomurongi omu ana kutanta

asi morwasinke ana gavere oyo yitwa. Ya kara mulyo asi nkumbu zomurongi va zi hamesere

moyinakugwanesa yekonakono lyomomuzumo goyitwa eyi vana gava.

Page 42: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

38

Sihonena: Epepa lyokontunda komeho – ruha roPosure (ekonakono)

Edina lyomurongwa: ………………… Nomora zomurongwa: ……………………

Ezuva omu eganopeko va li sainine

Ezuva yitjangwa eyi va mana va yi geve

Edina/sininke sopampo

Yitwahuliliro

Nkumbu

zoMurongi:

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

…………………………………………………………………........

Efwatururo lyoMurongi: Ame kuna kutanta asi ekonakono kosininke esi sopampo kwa si

horowere murongwa konyima zokuzogera name, ame kwa tarera nawa-nawa murongwa.

dogoro papa naya sainine Eganopeko lyElirongoganorugano, kwato hena evatero lyongandi

ga gwene kwange, ntani yitjangwahuliliro (omu mwa kara Eganopeko lyElirongoganorugano

lyene-lyene, va saina nokutjanga ko mazuva) mokusikura udivi wange kwa kara yirugana

yamwene candidate.

Edina lyomurongi: ……………………………………………

Esaino lyomurongi: ……………………………………….. Mazuva: …………………

Page 43: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

39

Etarururo lyoponze

Murongwa nga ninka evhukiso 9etjangotemwinino) lyesansekototo lyendi lyokuhulilira (ndi

rwegawoyitundwamo) ntani nokugava lyene-lyene komurongi ogu nga li koreka

pokuruganesa sikorekeso sokuwapera. Esansekototo va koreka (ndi magawoyitundwamo)

ngava ga tuma ko-DNEA ketarururo lyoponze. Vataruruli woponze ngava ninka ekareropo

(ukarelipo) lyomasansekototo (lyomagawoyitundwamo) eli ngava tarurura mwankenye

evegakonakoneno ntani nokutarurura masansekototo (ndi magawoyitundwamo) va

nkondopeke yitwa ndi va ninke mawapukururo moomu ya wapere. Ya kara hepero asi

mavegakonakoneno ga dive asi yiruganagawo yerongo (yokuruganena posure) ngayi hamena

kekonakono lyokuuyunga nokupurakena ntani hena koruha rwekumbururo lyopakuyauko

koyireswa.

Ngendeso zekareropo (zoukarelipo)

Vataruli woponze ngava ninka ekareropo lyokakarera po sivaro sovarongwa nkenye

evegatjangero. Yuma ngamoomu yuma yopampoeyi va konakona nayo ngava yi tarurura

nsene kuna kuhorowora ukarelipo.

NGENDESOKONAKONO

Novetarugano

Ngendeso za hwa kukara k ova hwa zongendesokonakono zeezi zokupapara uwa. Vakoreki

va hepa kuruganesa nomuzumo dokuzura doyitwa edi dina kara po. Ya kutanta asi varongwa

va ha kara nampili nepuko limwe yip ova gwane yitwa yokuzura va gava medigano;

vakonakoni va hepa yitwa mokusikura etomporo lyomurongwa. Mfeto pokatji ketomporo

lyekeguru neli lyepevhu koyuma yokulisiga-siga moyinakugwanesa yongendesokonakono

kuyi tambura ko. Kupitira etarururo lyoponze, mawapaiko kuvhura kuga rugana

kosivarogwano nasinye soyitwa sankenye evegakonakoneno mokudira kuzapauka

keninkiliromo nesigiliro lyekonakono varongwa koruha rovakonakoni.

Yinakugwanesa yoNgendesokonakono

Sikorekeso oso sina kukwama ko yiso ngava ruganesa:

Page 44: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

40

Muzaro A: Yiruganarongo (Ngendesokonakono zopoSure) – Sikorekeso yitwa 20

(Sipepa 4)

YE4 UNKURUNGUDIMBURO

Mpo noNkarapamwe: Yiruganarongo yopatjangwa

Varongwa va hepa:

UD1 kukonakona, kupongeka, kusansununa, kutarurura nokugava mapukururo gokutundilira

komarunone getunturo lyopampo;

UD2 kutumbura pazuvhiko makumbururo aga va diva ko yuma naga gana hamene komatanto

getunturo lyopampo patjangwa;

UD3 kukulika makumbururo gavene komapukururo vana pongaike gokutundilira komakumbururo

gopampo.

Madi-

kwamo

Yitwa

Masingonono / yinakugwanesa

1

17 – 20

Edemeneno lyomutaro kositambo nomapuro (matokomeno);

eruganeso nawa-nawa lyomauzera va pongaika; kwa tambura mo

mauzera va ponagika a nkondopeke magazaro nomasingonono

gag ava; egawoyitundwamo kuna likwatakana ntani malimbururo

gamwene aga ga tambura kuna kukura ga tundilire momauzera.

2

13 – 16

Edemeneno lyewa; yitambo nomapuro (matokomeno)

yekonakono ya zere, mauzera gokugwanena kwa ga pongaika

ntani kuna kuga tambura mo monzogera; magano

nomasingonono kwa kuga konakona; kwa kara po elikwatakano

megawoyitundwamo ntani makambadaro kuna kuga ninka a

hamesere malimbururo gamwene komauzera.

3

9 – 12

Kwa kara po edemeneno lyongandi kositambo nokomapuro

(nokomatokomeno) nampili yininke eyi yi dire kuzera nawa;

mauzera va ga pongaika nye narunye kapi gana kulikwatakana

nositambo nomapuro (nomatokomeno); napa-nopena magazaro

nomasingonono aga vana kugava kwa kuga konakona nawa;

egawoyitundwamo kuvhura mu pire elikwatakano nye poyiruwo

yimwe malimbururo gamwene kuna kuhamena ko.

4

5 – 8

Edemeneno lyesesu positambo nopomapuro (matokomeno);

mauzera va pongaika masesu tupu unene po ntani kuvhura ga

dire kuuyunga yoyinzi kositambo nokomapuro

(nokomatokomeno); magano nomafwatururo kapi va ga

konakona nawa mpamwe morwa mauzera gomasesu;

egawoyitundwamo kapi lina likwatakana nawa-nawa ntani

makumbururo gamwe gamwene kapi ga kara asi morwa mauzera

aga ga pongaika.

5

1 – 4

Edemeneno positambo nopomapuro (pomatokomeno) esesu

unene; mauzera va pongaika kapi gana kuuyunga yoyinzi

kuhamena kositamboda nokomapuro (komatokomeno);

egawoyitundwamo unene kuna kara lyokusimwitira ndi

lyokusingonona, egawoyitundwamo kapi lina likwatakana ntani

makumbururo gomanzi gamwene kapi ga kara asi morwa

mauzera ga pongaika.

6

0

Yirugana kapi ya wapere kuyigavera yitwa.

Page 45: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

41

Ekonakono lyoKuuyunga Nokupurakena

Egendeso

Ezarapeko elikwamo lyoyirongwa

Ekonakono lyoKuuyunga noKupurakena lya hepa kukara ko kwedi kwa hupu ko komeho

zokutameka ekonakono lyenene. Eyi kuyi ruganena va pulisire ruveze rokugwanena

rokutuma murongero getarururo lyoponze. Mavegakonakoneno ngaga tokora koruveze

nomavega ga wapere kuruganena ekonakono.

Yiruganeso yokukonakonesa

Kwato yipepa yokuruganesa ekonakono. Yinakugwanesa yekonakono noForoma zRkamo

Ekonakono lyoPakana (OASF) ya hepa kukara pomavegakonakoneno. Yi-CD noyikwateso

mazwi yelike yokuruganesa. Yikasete yokukwata mazi kapi va yi pulisira.

Vakonakoni

Varongi pomavegakonakeneni yiwo unene ngava kara nosinka sokuruganesa ekonakono. Nye

mavegakonakoneno kuvhura kupa sirugana esi vakonakoni va kara asi kapisi vapa pwaga

mavegakonakoneni ava va kara asi aw ova pulisirwa ntani va kara noudivi wokugendesa

ekonakono . Apa ya wapere, mavegakonakoneni kuna kugapa enangwiro ga ruganese

mukonakoni gumwe morwa kurugana ngoso ngayi rerupika kutulisa po ntambokonakoneso

zimwe tupu.

Kukwata vakandidate

Vakonakoni ngava kwata mazwi govakandidate navenye koRuha A & B. Mavega gezogerero

narumwesi kugaruganesa ntani ezogerero lyokutunda pepi nopo muna kuninkira ekonakono

ga ha zuvhika mweyi muna kukwata. Ya kara mulyo kuhetaika yikwateso komeho zoruveze.

Sihonena omu mukonakoni na tameka ekwatomazwi:

Edina lyevega : Sekondere zaHimarwa Ithete

Nomora zEvega : NAO80

Ekonakono : NSSCO Rukwangali Eraka lyoKuhova …Ruha

roNgendesesorongo: ….: 04 – Ekonakono lyoKuuyunga &

noKupurakena

Mukonakoni : Munekuto Paulus Katura

Ezuva : 4th

Sitarara 2020

Makura nkenye mukandidate ngava mu divisa mukonakoni ngwendi ngesi:

Nomora zomukandidate: (sihonena) 0396

Edina lyomukandidat : Musova Sikongo

Kehagero lyekwato ezwi mukonakoni nga uyunga EHAGERO LYEKWATO EZWI.

Ngendeso zekareropo (zoukarelipo)

Ya kara mulyo asi ngendeso zekareropo kuna karere po sigwano nasinye soyitwa eyi va gava

yevegakonakoneno lyongandi. Ya kutanta asi ngendeso zekareropo za hepa kukarera po

vakandidate navenye womatomporo gokulisiga-siga. Kombinga zomavegakonakoneno

gomanunu ga kara novakandidate wokudira kusika ko-10, vakandidate navenye va hepa kuva

tura mongendeso zekareropo. Ngendeso zekareropo zomavegakonakoneno ga kara

novakandidate 10 ndi kupitakana, mukare vakandidate wokutamekera po-10. Ngendeso

zekareropo eli va hulilire kutumbura za hepa kuzigusa kosivaro nasinye soyitwa noku zi

Page 46: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

42

kwatera po-CD zopeke. Mavegakonakoneno ga hepa kupungura nayinye eyi va kwata ndi

sigwano nasinye ure wokutamekera ponomvhura ntatu.

Ngendesokonakono

Novetarugano

Ngendeso zanamunye zekonakono kwa kara zokupapara mo uwa. Vakonakoni va hepa

kuruganesa unzi woyitwa nayinye ou una kara po. Ya kutanta asi, vakandidate kapi vana kara

asi va ha kara nomapuko gongandi yipo va gwane yitwa ya ka hura ko medikwamo

lyongandi; vakonakoni va hepa kugava yitwa mokukwama omu mukandidate ana hetekere

ko. Mfeto zopokatji ketomporo lyekeguru neli lyepevhu komaruha gokulisiga-siga

moyinakugwanesapo yekonakono kuzi tambura ko. Eyi kara mulyo unene kovakonakoni

yoKUDIRAKUZAPAUKA. Metarururo lyoponze, mawapukururo kuvhuura kugarugana

kosivaro nasinye soyitwa yankenye evegakonakoneno kwankenye eninkiliromo ndi esigiliro

lyekonakono lyovakandidate koruha rovakonakoni.

Yinakugwanesapo yekonakono

Yikorekeso oyo yina kukwama ko ngava yi ruganesa:

Muzaro B: Ruha A Kuuyunga yitwa 10 (Sipepa 5)

Madi-

kwamo

Yitwa

Esingonono

1

9 – 10

Kuna kugava siuyungwa sokuzuvhika; mapukururo gomanzi

nokugava magano. Kulikida ntambo zongwa zouhunga kumwe

nomapuko gomasesi; kuuyunga nemanguruko kumwe nontumbwiso

nelindagurozwi lyomutaro, kuna kuruganesa eraka lyedigu alyo

lyomutaro ngamoomu yisewe nonomuse, kuna kuruganesa

ediwonkango lyokulisiga-siga nonomutungopeke patompoko nawa-

nawa.

2

7 – 8

Kuna kugava siuyungwa patompoko nawa-nawa; mapukururo

gokugwaneka ntani magano kuna kugagava. Kulikida ntambo zongwa

zouhunga nampili ngomu mapuko ga kara monontanto dononde ndi

dokutwikakana; kuna kuruganesa ntumbwiso nelindagurozwi ya kara

asi rorunzi ya hungama; poyiruwo yimwe kuna kukambadara

kuruganesa nontantotwikakano dononzi; kuna kuruganesa

ediwonkango nonomutungotompoko dokulisiga.

3

5 – 6

Kuna kugava madi gosiuyungwa nampili moomu age ana hepa eranyo

napa-nopena. Kuna kugava mbudi zokuzuvhika nampili moomu mwa

kara mapuko gongandi; kuna kuruganesa ntumbwiso zouhunga za

hana asi zepuko; kuna kuruganesa eraka lyereru lyokuwapera; kuna

kuruganesa eraka lya hana asi lyedigu nonomutungo dononderu.

4

3 – 4

Kuna kugava mapukururo nomagano gomareru nye kuna kuhuguvara

unene keranyo yipo a gave siuyungwa sendi. Kuna kuninka mapuko

gomasesu unene; kuna kupinganessra mo mononkango

nomomaruhantanto; kuna kuruganesa ediwonkango lyesesu

nerugururo lyononkango nomaruhantanto.

5

1 – 2

Kuna kugava mapukururo goamsesu ga kuhwa kukara asi kapi ga

hamene ko kosiparatjangwa. Kuna kuuyunga nomapuko gomanzi;

kuna kuuyunga nontwumbwiso zokuzuvhika; kuna kuruganesa

ediwonkango lyesesu, unene po nonkango nomaruhantanto

gokulitovaika.

6

0

Kapi ana kuvhura kutanta yuma nampili mapukururo gomareru ndi ga

dili kuhamena ko. Kwato umbangi ndi ediwo lyeraka.

Page 47: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

43

Muzaro C: Ruha B Nzogera yitwa 20 (Sipepa 5)

Madi-

kwamo

Yitwa

Esingonono

1

17 – 20

Ana liwapaikire pauyungo poruveze ronzogera; kuna kupitisira

nokuninka nzogera zi kare ko; kuna kutamununa siparatjangwa

nokupapara malimbururo komupurakeni; kuna kutamununa nawa-

nawa yirugana yelirongo lyendi yi ze monontjima-ntjima

dokulikwatakana nomoyininke; kapi ana huguvara tupu pomapuro

gomupurakeni nomazonagwiso; kuna kuruganesa yuma yeraka

yoyinzi, sih. elindagurozwi, edemeneno, ngo.ngo. mouhunga ntani

poyiruwo yimwe pwa hana elipuko; kuna kulimburura mapuro

pazuvhiko kumwe nemanguruko ntani momunene; kuna kugazara

maganopeke; kuna kugava nokonda nokukulika egazaro.

2

13 – 16

Kuna kuuyunga monzogera; mo u li umbangi wevhuro kukareresa po

nzogera ntani poyiruwo yimwe kuvhura kupitisira; kuna kulimburura

sinzi somapuro nokulimburura kuzuvhika ntani pwa hana epiyagano;

makambadaro gomawa mokutamununa yirugana yelirongo lyendi li

ze monontjima-ntjima noyininke va gwanekedesa; kapi ana huguvara

tupu pomapuro gomupurakeni nomazonagwiso; kuna kuruganesa

yuma yeraka yoyinzi, sih. elindagurozwi, edemeneno, ngo.ngo.

mouhunga ntani poyiruwo yimwe pwa hana elipuko; kuna

kulimburura mapuro pazuvhiko kumwe nemanguruko ntani

momunene; kuna kugazara maganopeke; kuna kugava nokonda

nokukulika egazaro.

3

9 – 12

Kuvhura a pumbwe ehadaguro yipo a karerese po nzogera; kumwe

nosiparatjangwa; kuna kurugana nawa nosiparatjangwa; kuna

kulimburura sinzi somapuro nokulimburura pakotoko; poyiruwo

yimwe kuna kuhuguvara pomapuro nomazoneso gomupurakeni;

makambadaro gomawa mokutamununa yirugana yelirongo lyendi li

ze monontjima-ntjima noyininke va gwanekedesa; kuna kuruganesa

yuma yeraka yoyinzi, sih. elindagurozwi, edemeneno, ngo.ngo

nemanguruko nomokuwapera; kuna kutuntura magano; poyiruwo

yimwe kuna kugava nokonda.

4

5 – 8

Poyiruwo yimwe kuna kusinganyeka kumwe neraka lyomapuko

gomanzi;magno gongandi gokuhamena kosiparatjangwa kuna

kumoneka; kuna kulimburura mapuro gomasesu nokulimburura; kuna

kuhuguvara mapuro nomazoneiso gomupurakeni; kuna pumbwa

maranyo gongandi a tamunune elirongo lyoyirugana yendi li ze

monontjima-ntjima noyininke va gwanekedes; eruganeso lyesesu

lyoyuma yeraka, sih. elindagurozwi, edemeneno, ngo.ngo.; kuna

kugava etanto lyongandi.

5

1 – 4

Kuna kusinganyeka unene ntani kwato ekwatakaneso; kuna

kulimburura pausupi unene nye kapi ya kuzera ndi yi likwatakane,

kapi a kuvhura kugenderera kulimburura mapuro nokulimburura;

kuna kuhuguvara unene pomapuro nomazonagwiso gomupurakeni;

kapi ana kuvhura kupitakana siruganarongo selirongore lyendi; kapi

ana kuvhura kuruganesa yuma yerak, sih. elindagurozwi, esemeneno,

edemeneno, ngo.ngo.

6

0

Nayimwesi ana kuvhura kurugana yoku mu pera yitwa.

Page 48: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

44

Kuhetakanesera vakandidate navenye nekonakono

Etomporo lyovakandidate ngali kara ko unene mokusikura megendeso lyekonakono

nopontambo ezi mupuli ana kupura mapuro. Yipo ya karere asi vakandidate navenye

(movakonakoni nomomaraka nagenye) va va pure mapuro goudigu wontambo zokuhetakana.

Kupurakena monzogera

Kugusa ko yokukara asi edemeneno kukara kokukonakona maunongo gokuuyunga,

varongwa va hepa kulikida maunongo gawo gokupurakena. Kupurakena unongo wokugwana

yininke ntani kukukona pokuruganesa unongo wokuretesa po yuma wokuuyunga ndi

wokutjanga. Mosihorokwa esi kuukonakona mokuuyunga. Mokusikura yinakusikisamo

yekonakono vakandidate kwa pumbwa:

kulimburura mapuro pakuzuvhika ntani nemanguruko nomomunene

va gazare egano nalyopeke

va dimburure etanto lya vanda konhi nonomukaro

Eyi vakandidate kuvhura va yi rugane nsene tava purakene. Yipo ya karere asi mukonakoni

ga hepa kupura mapuro monzogera yipo a konakone maunongo gokupurakena. Kwa yi

nangwira asi mukonakoni, momapuro gendi, a tulise po nonkarero mokuruganesa nonkango

nomaruhantanto eyi nayi ninkisa mukandidate ‘a dimburure matanto gana vanda

nonomukaro” pwa hana efisonomuga ndi kurengwesa vakandidate.

Ya wapere kukara asi nzogera zi kare etamununo lyosiuyungwa ntani kapisi nawa-nawa eyi

ana uyunga mukandidate.

Etarururo

Sitambo setarururo

Sitambo setarururo sokudivilisisa asi mavegakonakoneno nagenye ga gendese ekonakono

mokukwama nompangoturwapo ntani ekonakono va li rete pontambo zokudivikwa ntani kwa

zi huguvara.

Edemeneno lyetarururo

Etarururo kudemenena poyitwa eyi va gava pevegakonakoneno lyongandi ntani kapisi

pomurongi pomundinda gwendi ogu ga gendesa ekonakono. Mokukwama eyi, ya kara mulyo

asi etarururo lyepevegakonakoneno li kare ko pomavegakonakoneno apa vakonakoni va

pitakaneni pomurongi gumwe.

Etarururo lyepevegakonakoneni

Nsene kuna kara po varongi (vakonakoni) wokupitakana pwagumwe va kuninka ekonakono

pevegakonakoneni limwe, ya kara asi yitwa nayinye va yi rete pontambo za divikwa

pokuruganesa etarururo lyepevegakonakoneni. Eyi kuvhura kuyi rugana gumwe goVanona

woMukuronasure ga kara nosinka somaraka posure zongandi ndi pevegakonakoneni

lyongandi ndi murongi gomukurona va pa sirugana setarururo lyEkonakono lyoKuuyunga

noKupurakena. Etarururo lyoposure ndi lyevegakonakoneni kuvhura kuzerura ndi

kugurumwisa yitwa mokusikura unongo ndi ukenya womurongi ogu ga gendesere

ekonakono. Moyihorokwa omu etarururo lyepevegakonakoneni lina kugwana asi ekonakono

kwa zapauka makura kuninka mawapukururo kuna kudigopa, age kuvhura atante asi

ekonakono li tengwire po ndi va li ninke hena.

Page 49: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

NSSCO Rukwangali First Language syllabus, NIED 2018

45

Etarururo lyoponze

Etarururo lyoponze ngava li ninka va-DNEA). Mapando gavali gono-CD ngava ga tuma ko-

DNEA: (i) Sigwano soyitwa noForoma zEkamo Ekonakono lyoPakana (OASF). Eyi kuyi

ruganena va henduke maranga nsene kuna kuhundira ngendesokarelipo hena zimwe nsene

tayi kara hepero. (ii) CD zopeke zovakandidate ava vana kara mongendesokareropo kuna

didilika nawa-nawa “NGENDESOKARELIPO”.

Nkumbu

Kugusa ko egawoyitundwamo lyanamunye kEkonakono lyoKuuyunga noKupurakena,

magawoyitundwamo gopamundinda ngava ga tuma komavegakonakoneno konyima tupu

zokudivisa yitundwamo yekonakono. Magwoyitundwamo aga gopamundinda ngaga

demenena poyininke yekonakono oyo yina kukwama ko: mulyo gomazwi (ga wapa ndi kapi

ga wapa), ngendesokereropo, nonkedi dokupura mapuro, ekonakono ntani nankeye

ekumburoro lyanamunye eyi ana kumona mutaruli goponze asi hepero.

Ehanguro vakonakoni

Mutaruli goponze nga konakona nokuhangura vakonakoni navenye ava va gendesere

ekonakono. Eyi ya kara hepero unene mokudimburura vakonakoni va pumbwa mbatero

nedeuro lyokukwama ko.

Page 50: MINISTRY OF EDUCATION, ARTS AND CULTURE · Edirokuhangura kuna kulikidaasi mukandidate kapi ga sikisa mo ... kutokomena ehedesokomeho nondimbwiliso zehetakano lyomulyo geraka lyoge

The National Institute for Educational Development

P/Bag 2034

Okahandja

NAMIBIA

Telephone: +264 62 509000

Facsimile:+264 62 509073

E-mail: [email protected]

Website: http://www.nied.edu.na