karma tiler
TRANSCRIPT
-
8/6/2019 Karma Tiler
1/317
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTEMEL SLAM BLMLER (SLAM MEZHEPLER TARH)
ANABLM DALI
KARMATLERN DOUU VE GELM SREC
DOKTORA TEZ
Ali AVCU
ANKARA 2009
-
8/6/2019 Karma Tiler
2/317
T.C.
ANKARA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER (SLAM MEZHEPLER TARH)
ANABLM DALI
KARMATLERN DOUU VE GELM SREC
DOKTORA TEZ
Ali AVCU
Tez Danman
Prof. Dr. Hasan ONAT
ANKARA 2009
-
8/6/2019 Karma Tiler
3/317
NSZ
Mezhepler, dini, siyas, toplumsal ve itikad artlarn etkisiyle ortaya kan
kurumsallam beer oluumlardr. slm toplumunda mezheplerin etkisi sadece
ortaya ktklar toplumsal evre ve zaman dilimiyle snrl kalmam, gnmze kadar
devam ede gelen tarihi sre ierisinde varln srdrmeye devam etmitir. Bu
sebeple Mslman corafyada ortaya km siyas-din hareketleri doru ve salkl bir
ekilde anlamak, gelecein salam temeller zerine ina edilebilmesi asndan son
derece nemlidir.
Karmatlik konusu lkemizde genel olarak ihmal edilmi, bu ihmal neticesinde
hareketin dn ve gnmze yansmalar noktasnda doru ya da yanl pek ok iddia
gndeme getirilmitir. Bu sebeple hicri nc asrn ortalarndan itibaren yaklak yz
elli yllk bir sre ierisinde slam lemini ciddi anlamda etkilemi olan Karmatliin
dou ve geliim srecinin aa karlmas, slam dnce hayatnda kapal kalm
birtakm noktalarn aydnlatlmasna nemli katklar salayacaktr.
Kaynaklarda Karmat hareketin kurucusu olarak gsterilen Hamdan Karmat,
hicr nc asrn ikinci yarsnda smil davetin Irak blgesinde ba d olarak grev
yapm, ona nispet edilen Karmat hareket hicr drdnc asrn sonlarna kadar slm
leminin eitli blgelerinde nemli faaliliyetlerde bulunmutur. Bu nedenle tezimizin
snrlar genel olarak bu zaman dilimini ve bu dnemde Karmatlerin etkin olduklar
blgeleri kapsayacaktr.
almamz giri ve blmden olumaktadr. Giri blmnde Karmat
kavramn analiz ederek kavramn farkl dnemlerde kazand anlamlar ve teknik
olarak ne anlam ifade ettiini tespit etmeye alacaz. Birinci Blmde ise Karmat
hareketin ortaya kp yaylmasnda etkili olan sosyokltrel, siyas ve ekonomik
nedenlerle; Karmat smilliine ait fikirlerin ortaya kmasnda etkili olan kadim
kltrleri ve bu kltrlerin smillie aktarld kanallar analiz edeceiz. kinci
Blmde lk smilliin nasl ortaya ktn, Karmat hareket asndan ne anlamifade ettiini, Hamdan Karmat ve Karmatlerin smilliin ana bnyesinden ayrl
srecini detayl olarak ele alacaz. nc Blmde ise smil davetin yayld
farkl blgelerdeki Karmatlerin faaliyetlerini, blnme sonras siyas tarihlerini,
edebiyatlarn ve lk smil retiye saladklar katky ortaya koyacaz.
-
8/6/2019 Karma Tiler
4/317
II
Karmatlerin Douu ve Geliim Sreci adl tez konusunu almam
hususunda beni tevik edip cesaretlendiren, konunun ele aln ve karlalan
glklerin almasnda desteklerini esirgemeyen tez danmanm Prof Dr. Hasan
Onata, tezin her aamasnda deerli neri ve katklarda bulunan Prof. Dr. Snmez
Kutluya, kaynak temininde ve konunun mzakere edilmesi noktasnda nemli katklar
salayan Dr. Muzaffer Tana, bu tezin ortaya kmasnda emei geen tm hocalarma
ve dostlara teekkr bir bor bilirim.
Ali AVCU
Ankara-2009
-
8/6/2019 Karma Tiler
5/317
III
NDEKLER
NSZ... I
NDEKLER...... III
KISALTMALAR.... V
GR
A. KAYNAKLAR... 11. smili Olmayan Klasik Kaynaklar....... 12. smil Kaynaklar........................ 103. ada Kaynaklar... 19
B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEM........ 23C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES... 26
I. BLM
KARMAT HAREKETN ARKA PLANI
A. KLASK GR...... 44B. KARMATLN TEEKKLN HAZIRLAYAN ETKENLER.. 54
1. Siyasi Etkenler.... 542. Ekonomik Etkenler.. 593. Sosyokltrel Etkenler............ 644. Din-Felsef Etkenler................................................................................... 72
a. Yahudi-Hristiyan Geleneinin Etkisi .................................................. 72b. Gnostik Dncenin Etkisi ................................................................... 76c. Hermetik Dnce ve Harran Paganizminin Etkisi.............................. 91d. Yeni Eflatunculuun Etkisi.................................................................... 99
C. KADM KLTRLERN SMLLE AKTARIMINDA GULATIN ROL
.....114
-
8/6/2019 Karma Tiler
6/317
IV
II. BLM
KARMATLN DOUU
A. KARMATLK NCESSMLLK............................................................ 1281. smilliin Douu.................................................................................... 1282. smilliin Gizli Davet Dnemi................................................................ 140
B. KARMAT FARKLILAMA............................................................................. 146
1. Hamdan Karmat ve Karmatliin Douu.................................................. 146
2. smilliin Gizli Davet Dneminde Hamdan Karmat ve Karmatlik 153
3. Ubeydullahn mamet ddias ve Fatm-Karmat Blnme...................... 163
4. Fatm-Karmat Blnmesi ncesi smiltikad..................................... 172
III. BLM
KARMATLN YAYILII
A. IRAKTA KARMATLK........................................................... 184
B. SURYEDE KARMATLK.............................................................................. 194
C. BAHREYNDE KARMATLK......................................................................... 207
D. YEMENDE KARMATLK.............................................................................. 246
E. HORASAN-MVERNNEHRDE KARMATLK................................... 257
SONU........................................................................................................................ 283
KAYNAKA.............................................................................................................. 288
-
8/6/2019 Karma Tiler
7/317
V
KISALTMALAR
TDVY : Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar
Yay. : Yaynlar
DBY : Diyanet leri Bakanl Yaynlar
b. : bn
Bkz. : Baknz
yy. : Yzyl, Yayn yeri yok
AFY : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar
Trz. : Tarihsiz
Ed. : Editr
Nr. : NerThk. : Tahkik
ev. : eviren
ASBE : Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
ss. : Sayfalar Aras
s. : Sayfa
S. : Say
C. : CiltMEBA. : Milli Eitim Bakanl slam Ansiklopedisi
Kr. : Karlatrnz
TTK : Trk Tarih Kurumu
KBY : Kltr Bakanl Yaynlar
CFD : Cumhuriyet niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
Der. : Derleyen
MSBE : Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
AFD : Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi DergisiH : Hacettepe niversitesi
M : Miladi
OMFD : Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
OMSBE : Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
M : Milattan nce
-
8/6/2019 Karma Tiler
8/317
VI
Haz. : Hazrlayan
Ed. : Editr
ng. : ngilizcesi
FFD : Frat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi
DFM : Darulfnn lhiyat Fakltesi Dergisi
st. : stanbul
-
8/6/2019 Karma Tiler
9/317
GR
A. KAYNAKLARslam Mezhepleri Tarihi alannda yaplacak olan bilimsel almalarda salkl
neticelere ulaabilmek iin aratrlacak konuyla ilgili kaynaklarn bir
deerlendirmesini yapmak son derece nem arz etmektedir. Zira konu slam
Mezhepleri olunca pek ok kaynakta tarafgirlik, fikirlerin tarihlendirilmemesi, zaman-
mekan kaymas gibi sorunlarla karlalmaktadr. Biz burada, slam Mezheplerinden
bahseden Maklt, Milel-Nihal, Trh, Corafya ve Tabakt tr eserlerin genel
zelliklerini verecek deiliz. Ancak bunlar bir tasnife tabi tutarak nemli olanlarn
aratrmamz asndan arzettii anlam ve nemi ortaya koymaya alacaz.
1. smil Olmayan Klasik KaynaklarKarmatlik, smiliyye mezhebi ierisinde ortaya km ve her ne kadar
Fatmlerin ortaya kndan sonra onlara balanmay reddetmise de, eski smil
retiye sadk kalmaya devam etmi bir harekettir. Karmatlerin tarihini aratrmak
bir anlamda smillerin tarihini aratrmak anlamna geldiinden, Btnlik-
smillikten bahseden klasik literatr Karmatlikle ilgili yaplacak bir aratrma iin
de temel malzemeyi tekil etmektedir.
smillerin muhalifleri tarafndan yazlm olan kaynaklarn temel hedefi
smilliin batl bir mezhep olduunu ortaya koymak ve onu reddetmektir. Bu bak
asnn olumasnda bir takm unsurlar etkili olmutur. Karmatlerin 280/893lerden
itibaren Abbasi iktidarna kar isyan etmeleri, haclarn yollarn keserek yama
yapmalar, Kbeye saldrarak Hacerl-Esvedi karmalar, Kfe ve Basray alarak
bir ara Badad kuatmalar bu etkenlerin banda gelmektedir. 297/909dan itibaren
Fatmlerin Kuzey Afrikada devlet kurarak Abbasi topraklarnda hzla yaylmalar,
zellikle Msr almalar ve buralara dailer gndererek mezheplerini yaymalar,
Snnlerin ve Abbaslerin smilleri ciddi bir tehlike olarak grmelerine sebep
olmutur. Fatmlerin zayflamas ve Karmatlerin Abbaslerle uzlaarak tehlike
olmaktan kmasnn ardndan Azerbaycan-Deylem topraklar Hasan Sabahn btn
davetinin merkezi olmutur. 483/1090 ylnda Alamutta fiilen devletini kuran Hasan
Sabah, zellikle Seluklulara kar iddet eylemleri balatmtr. 280/893l yllardan
Alamut smilliinin zayflamaya balad yaklak 597/1200l yllara kadar
-
8/6/2019 Karma Tiler
10/317
-
8/6/2019 Karma Tiler
11/317
3
Nevbahtnin eserinde olmayan kimi ilave bilgiler vardr. Eser Bahreyn
Karmatliinin ortaya kt 286/899 ile Suriye Karmatliinin ortaya kt
289/902 tarihleri arasnda, blnmeden hemen sonra yazlm olmaldr.5 Ancak
eserde blnmeden sonraki smil itikadna dair herhangi bir bilgi yoktur. Dolaysyla
bu eser de smilliin ortaya k ve blnme ncesi ilk smil itikatla ilgili temel
kaynaklarmzdan birisini oluturmaktadr.
Erken dnem klasik kaynaklardan birisi de Earnin (324/936) Makltl-
slmiyynidir.6 Eserin her halkarda 286/899 ylndaki Fatm-Karmat
blnmesinden sonra, muhtemelen 300/912 ylndan sonraki bir dnemde yazld
anlalmaktadr.7 Ear, Karmatlikle ilgili aktard rivayetlerle zellikle kendisinden
sonra gelen Ear gelenee ait eserlere kaynaklk etmitir. Yazarn, eserinde Karmta
ve Mbrekiyye frkalarna ayr ayr yer vererek, Karmtay Muhammed b. smaili
Mehd olarak bekleyenler, Mbarekiyyeyi de imameti Muhammed b. smilin
soyundan devam ettirenler eklinde tanmlamas8 286/899daki blnmenin farknda
olduunu, Mbrekiyye ile Fatm kanadn kastettiini dndrmektedir. Dier
yandan eser, Kumm ve Nevbahtnin eserleri ile uyum ierisindedir. Ear, smillik
ile ilgili anlatsnda ya onlarla ayn kayna kullanm, ya da bizzat bu iki eserden
istifade etmi olmaldr.
Ear gelenein en nemli temsilcilerinden olan Badd (429/1037) el-Fark
beynel-Frakn 9 V./XI. yzyln balarnda yazm olmaldr. Eser, hicr beinci
yzyln hemen banda Fatmlerin soyunun Meymun el-Kaddaha dayand ve
onlarn Mecus-Senev itikada sahip olduklar ynndeki Abbas bildirisinin hemen
sonrasna denk gelmektedir. Yazarn temel kayna Ear olmasna ramen,
muhtemelen bu bildirinin de etkisiyle o olduka ar bir dil kullanr. Bunun dnda
5 Kummnin yazd dnemde artk Karmta, Nevbaht dnemindekinin aksine glenmi, KufeSevadnda, Yemende, Bahreynde, Katifte, Ummanda, Yemmede ve civar deniz blgelerindeyaylmtr. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar, 207.) Karmta Bahreynde 286/899dan nce zuhuretmemiti. Yine Yemme, Eb Sad el-Cennb tarafndan 290/903ten nce kesinlikle fethedilmedi.Dier taraftan yazar 289/902de ortaya kan Suriyedeki Karmat hareketten sz etmez. Bu da eserin
289/902den nce yazldn gstermektedir. (Bkz. Madelung, mmiye Frak-Literatrne DairMlahazalar, 272.)6 Ebl-Hasen el-Ear (324/935),Makltul-slmiyyn vehtilful-Musalln, ev. Mehmet Dalkl-mer Aydn, Kabalc Yay., st., 2005.7 Yazarn 300/912 ylnda Mutezileden Ehl-i Snnete getii bilinmektedir. Yazarn, Ehl-i Snnetleilgili olarak Anlattmz grlere katlyoruz ve benimsiyoruz (Bkz. Ear, Makltul-slmiyyn,241.) ifadelerinden eseri Ehl-i Snnete getikten, yani 300/912 ylndan sonra yazdn anlamaktayz.8 El-Ear,Makltul-slmiyyn ve, 57.9 Eb Mansr Abdulkahir el-Badd (429/1037), Mezhepler Arasndaki Farklar, ev. Ethem RuhiFlal, TDVY, Ankara, 1991.
-
8/6/2019 Karma Tiler
12/317
4
yazarn smillie atfettii eser isimleri sorunludur.10 Ancak onun verdii bilgilerden
yazarn Horasan-Mvernnehir smillii hakknda bilgi sahibi olduunu
anlamaktayz.11 Bir dier Ear Maklt yazar sferyn (471/1078)nin et-Tabsri12
Baddnin eserinin hemen hemen bir tekrarndan ibarettir. Ancak yazar, Fatm-
Karmat ilikisi asndan olduka nemli olan Ubeydullah el-Mehdnin Eb Thire
gnderdii iddia edilen mektubu aynen aktararak konumuz asndan orijinal bir belge
sunmutur.13
Ear gelenein sonraki dnemdeki en nemli temsilcilerinden olan ehristn
(548/1153) el-Milel ven-Nihalde14 Eski Btniye kavram ile Hasan Sabbah
davetine kadar olan smil hareketi kastetmektedir. Bu adan onun verdii
bilgilerden Fatm-Karmat blnmesi ncesi smil itikad ile ilgili salkl bir bilgi
edinmek olduka zordur. Zira onun Hasan Sabah ncesi smil itikad ile ilgili verdii
bilgileri tarihlendirebilmek, bunlarn blnme ncesi ya da sonrasna ait olup
olmadn anlayabilmek mmkn gzkmemektedir. Ancak onun eseri, Dvet-i
Cedde adn verdii15 Alamut dnemi ile ilgili orijinal bilgiler iermektedir. Yazar
bu dnemle ilgili olarak dorudan Hasan Sabbahn gnmze ulamayan eserine
dayanmaktadr.
Kukusuz bunlarn dnda da konumuzla alakal baz Maklt tr klasik
eserleri kullandk. Bu eserler de temelde ayn kaynaklara dayanrlar ve benzer
rivayetlere yer verirler. Dolaysyla elimizde bulunan Maklt tr eserlerin
Karmatlikle ilgili anlatlarnn temelde Kumm ve Nevbaht ile onlarla muhtemelen
ayn kayna kullanan Earye dayandn syleyebiliriz. Sonraki Maklt yazarlar,
bu kaynaklardaki rivayetlere zaman zaman ksm ilaveler yapmlar, bazen da ayn
rivayetlerden hareketle farkl tasnif sistemlerine girimilerdir. Dier yandan sonraki
yazarlar, devirlerindeki siyasi algnn da etkisinde kalarak rivayetlere birtakm ar
iddialar ilave etmeyi ihmal etmemilerdir. Bunun dnda Maklt tr eserlerdeki
tarafgir bak as ve bunun getirdii sorunlarla dier temel problemler Karmatlikle
ilgili rivayetlerde de dikkat ekmektedir.10 Kr. Wladimir Ivanow, Studies in Early Persian Ismailism, 2. Bask, Bombay, 1958, 124125.11 Kr. Ivanow, Persian Ismailism, 124.12 Ebl-Muzaffer el-sferyn (471/1078), et-Tabsr fd-Dn ve Temyzl-Frakin-Nciyeti anil-Hlikn, Thk. Kemal Ysuf el-Ht, Beyrut, 1983.13 el-sferyn, et-Tabsr, 143.14 Muhammed b. Abdilkerm e-ehristn (548/1153), el-Milel ven-Nihal, Thk. A. Fehmi Muhammed,Fustad, 1948.15 e-ehristn, el-Milel ven-Nihal, I, 339.
-
8/6/2019 Karma Tiler
13/317
5
Karmatliin tespiti noktasnda Btnlik ve Karmatlie yaplm reddiyeler
nemli bir yer tutmaktadr. Tespit edebildiimiz kadaryla Karmatlie ilk reddiyeyi
bir mm olan Fadl b. dn (260/873) yazmtr.16ayet Fadln Karmatlie reddiye
yazd rivayeti doruysa bu durumda Karmatliin reddine dnk eserlerin de
Maklt tr eserlerle ayn dnemde, hatta onlardan daha nce yazlmaya balandn
syleyebiliriz. Mesd (346/957) kendisinden nceki dnemde Karmatlie reddiye
yazm olan yazarlarn isimlerini yle sralamaktadr: Kudme b. Yezid en-Numn
(360/971), bn Abdikel-Crcn (360/971 civar), Ebl-Hasen b. Zekeriya el-
Crcn, Eb Abdillah Muhammed b. Ali b. Rizam et-T (IV./X. yzyln ortalar),
el-Kf ve Eb Cafer el-Kilb er-Rz. Hi birisi gnmze ulamam olan bu
eserler, Mesdye gre birbirinden tamamen farkl bir hikye anlatmaktadr.17
Bunlarn dnda Zeyd mam Muhammed b. Yahya el-Murtaz (310/921)nn da
Karmtaya bir reddiye yazd rivayet edilir, ancak bu eser de gnmze
ulamamtr.18 Bu eserlerin tamam byk ihtimalle Irak, Bahreyn ve Yemen gibi
merkezlerdeki smil hareketlerle yeni kurulmu olan Fatm devletini hedef
almaktayd.
Bunlarn dnda belki de Horasan-Mvernnehirdeki smil hareketten
ciddi anlamda ilk bahseden ve bu blgede gelitirilen felsef ierikli yeni smil
fikirleri hedef alarak reddeden ilk muhalif yazarmz Mturd (333/944)dir. Eb
Mun en-Nesef, Mturdnin Karmtaya iki ayr reddiye yazdn belirtir.
Bunlardan birisinde o, Karmta mezhebinin usuln, dierinde ise fruunu
reddetmitir.19 Bu eserler gnmze kadar gelmemitir. Ancak onun, bugn elimizde
bulunan Kitbut-Tevhd ve Tevltnda yapt alntlarnn Horasan-
Mvernnehirde gelitirilen yeni smil fikirleri hedef alm olmas, bu reddiyelerin
de zellikle bu blgedeki smillii hedef aldn dndrmektedir. Bizi byle
dnmeye sevk eden bir dier neden, smil dnceye ilk kez Yeni Efltuncu
fikirleri sokan kii olarak kabul edilen Nesef, Saman emiri Nuh b. Nasr dneminde
16 Eb Cafer Muhammed b. Hasan et-Ts (460/1067), Fihrist, Necef, Trz., 124.17 Ebl-Hasen Ali b. Hseyin b. Ali el-Mesd (346/957), et-Tenbh vel-rf, Beyrut, 1981, 359.18 Abdsselam b. Abbas Vecih, Almul-Mellifn ez-Zeydiyye, Amman, 1999, 1004. smiliyyeninreddiye gelenei ile ilgili olarak bkz. Niyazi Kahveci, ia ve Mutezilenin Reddiye Literatr zerinealma,Din Aratrmalar, C. 8, S. 23, Ankara, 2005, 82.19 Eb Mun Meymn b. Muhammed en-Nesef (508/1114), Tebsratl-Edille, Nr. Hseyin Atay,DBY, Ankara, 2004, I, 472. Ayrca bkz. Snmez Kutlu, Eb Mansr el-Mturd ve Maturidi Kltrevresiyle lgili Bibliyografya, mam Mturd ve Maturidilik, Der. Snmez Kutlu, Kitbiyt, Ankara,2003, 397.
-
8/6/2019 Karma Tiler
14/317
6
(331-343/943-955) Buharada ldrldnde Mturdnin hayatta olmas ve Nesef
gibi Mvernnehirde yaamasdr. Bu nedenle Mturd, Nesefden haberdar
olmaldr ve smillikle ilgili kaynaklar arasnda Nesefnin gnmze ulamam
olan Kitbul-Mahsl nemli bir yer igal etmektedir.
Btnlie erken dnemde reddiye yazanlardan birisi Ebl-Ksm el-Bstdir.
O, reddiyesini 400/1009 civarnda yazmtr ve eser bu gn yazma halindedir. Biz bu
yazmaya ulaamadk, ancak Stern bu eserin bir ksmn Studiesinde neretmitir.20
Biz neredilen bu ksm tezimizde kullandk. Eser zellikle gnmzde bulunmayan
Nesefnin Kitbul-Mahslnden yapt alntlar asndan deerlidir.
Bir dier nemli reddiye Hanef yazar Irak (V./XI. asr)nin el-Frakul-
Mfterikasdr.21 O da eserini V./XI. asrda kaleme almtr. Yazar Horasan-
Mvernnehir dailerinden bahseder; Bahreyn, Irak, Suriye ve Msrdaki faaliyetlere
ise yervermez. Bu nedenle eserde geen rivayetlerin zellikle Horasan-Mvernnehir
Karmatliini ilgilendirdiini dnebiliriz.
V./XI. asrn ortalarna doru yazlm olan bir dier reddiye Muhammed b.
Mlik el-Yemen el-Hammdnin Ke f Esrril-Btniyyesidir.22 Yazar, Fatmlere
bal olan Suleyhlerin itikadn renmek iin onlarn mezhebini kabul etmi gibi
gzkerek gizli srlarna vakf olduunu iddia etmektedir.23 Ancak eserdeki pek ok
ar iddia smil kaynaklarla uyumaz. Yazar muhtemelen devrin ar iddialarndan
etkilenerek onlarla ilgili asl olmayan kimi bilgilere eserinde yer vermitir.
Gazlnin bizzat halife Mustazhirin emriyle yazd 24 Fedihul-Btniyye
Nizmlmlkn ldrlmesinden yl sonra 488/1095 ylnda yazlmtr.25 Eser
smillie ak bir reddiye olmasna ramen Gazl eserde eriatn neshinden
bahseder, ancak ar iddialara iltifat etmez. Eserdeki baz rivayetleri Btnlerin iine
girip onlarn srlarna vakf olmu kimselerden aldn belirtir.26
20 Ebl-Ksm smil b. Ahmed el-Bst (V./XI.y.y. balar), Ke f Esrril-Btniyye ve avarMezhebihim, Studies in Early Ismailism ierisinde, S. M. Stern, E. J. Brill, 1983, 315320.21 Eb Muhammed Osman b. Abdullah el-Irak (V./XI. asr), el-Frakul-Mfterika beyne Ehliz-Zey
vez-Zendka, Thk. Yaar Kutluay, AFY, Ankara, 1961. Eser, Kutluay tarafndan Trkeye dekazandrlmtr. Sapklarn ve Dinsizlerin eitli Mezhepleri, Ankara, 1962.22 Muhammed b. Mlik el-Yemen el-Hammd (V./XI. asrn ortalar), Ke f Esrril-Btniyye veAhbril-Karmta, Ahbrul-Karmta ierisinde, Thk. Sheyl Zekkar, am, 1987, 349382. Esersmail Hatib Erzen tarafndanBtnliin ve Karmatliinyz adyla Trkeye evrilmitir. (Ankara,1948).23 El-Hammd, Kef Esrril-Btniyye, 39.24 El-Gazl,Btnlerinyz, 3.25 El-Gazl,Btnlerinyz, X. (lhann nsz).26 El-Gazl,Btnlerinyz, 20.
-
8/6/2019 Karma Tiler
15/317
7
smillere ynelik nemli bir reddiye de Yemen (VI./XII. asrn ortalar)nin
Akids-Selse ves-Sebne Frkasdr.27 Yemen, dier muhalif yazarlara oranla
smiliyyeye kar daha bilimsel bir dil kullanmay tercih etmitir. Yazar pek ok
smil kitab eserinde kullanm ve kulland kaynaklarn da adn vermitir.28 O,
kendi kaynaklarndan ald bu grleri bilimsel olarak reddetmeye almtr.
Ancak o da denildi ki tarzndaki ifadeleri ile dier muhalif kaynaklardaki baz ar
iddialara yer vermektedir. Yazar eserini 540/1145 ylnda yazmtr.29
Bir dier Yemenli Zeyd lim olan Deylem (VIII:/XIV. asrn balar) Kavidu
Akidi li Muhammed adl eserinin 5. blmne Beynu Mezhibil-Btniyye ve
Butlnih adn vermi ve eserin bu ksm Strothmann tarafndan neredilmitir.30
Deylem, smillikle ilgili alntsn bugn elimizde olmayan Mahall (653/1255)nin
Hismul-Bitr li Mezhebil-Karmtatil-Kffradl eserinden zetlediini
belirtmektedir.31 Mahallden aktarlan rivayetlerin Gazlnin rivayetleri ile byk
oranda uyumas, Mahallnin temel kaynann Gazl olduunu dndrmektedir.
Son olarak Eb me el-Makdis (665/1266)nin kulland ancak gnmze
ulamadn dndmz iki eserin adn vermekte yarar grmekteyiz. Ke fu m
Kne Aleyhi Ben Ubeyd minel-Kfri vel-Kizbi vel-Mekri vel-Keyd adl eseri
yazar kendisi yazmtr. Onun atfta bulunduu dier kaynak ise Abdurrahman b. Ali
b. Eb Nasr e-nin er-Red all-Btniyyesidir.32 Bunun dnda Mutezil lim
Ali b. Sad el-Istahr, halife Kdir Billh (381422/9911031) iin er-Red alel-
Btniyye adl bir eser yazm,33 ancak bu eser de gnmze ulamamtr.
Btnlie ve Karmatlie yaplm olan reddiyelerin temel zellii reddiyeci
bir mantkla yazlm olmalardr. Erken dnem Maklt tr kaynaklara oranla bu
eserlerde daha ar bir dil kullanlmtr. Bu nedenle bu tip eserlerdeki ar iddialarn
dier kaynaklarla, zellikle de erken dnem kaynaklarla mukayese edilmesinde byk
yarar vardr. Bunun dnda bu eserlerde reddiyeci mantn bir sonucu olarak
27 Eb Muhammed el-Yemen (VI./XII. asrn ortalar), Akids-Selse ves-Sebne Frka, Thk.
Muhammed b. Abdullah el-mid, Medine, 1993.28 El-Yemen, Akids-Selse, 521, 525, 659, 720, 666, 694, 530, 614, 596.29 El-Yemen, Akids-Selse,232233.30 Muhammed b. Hasan ed-Deylem (VIII./XIV. asrn balar), Beynu Mezhibil-Btniyye veButlnih, Kavidu Akidi Ali Muhammedierisinde, Thk. R. Strothmann, Riyad, Trz.31 Ed-Deylem,Beynu Mezhibil-Btniyye, 102.32sml b. brhm el-Makdis Eb me (665/1266), Kitbur-Ravzateyn f Ahbrid-Devleteyn, Thk.brhm ez-Zeybek, Beyrut, 1997, II, 221, 222.33 Ebl-Feth Abdurrahman b. Ali bnl-Cevz (597/1200), el-Muntazam f Tavrhil-Mlk vel-mem, Thk. Sheyl Zekkar, Beyrut, 1995, VII, 134.
-
8/6/2019 Karma Tiler
16/317
8
elikiler, baz tutarsz genellemeler, bilinli olarak bilgi arptmalar, zaman-mekan
kaymalar ve benzeri sorunlar gze arpmaktadr. zellikle V./XI. Asrn balarndan
sonra yazlan Maklt tr eserlerin bu tip ar iddialardan etkilendiklerini ve bu
dnemden sonraki gerek Maklt tr eserlerin, gerekse reddiyeci eserlerin birbirine
olduka yakn bir dil kullanmaya baladklarn grmekteyiz. Oysa Kumm-Nevbaht
ve Ear gibi ilk Maklt yazarlarnn eserlerinde bu tr reddiyeci bir dil
kullanlmamaktadr. Reddiyeci eserlerin ilk rnekleri bize ulamad iin onlarda
nasl bir dilin kullanldn bilmemekteyiz. Ancak IX.-X. yzyln ortalarnda yazan
bn Rizam ile birlikte reddiye tr eserlerde muhatabna kar gittike sertleen bir dil
kullanlmaya balanld kesin bir gerek olarak nmzde durmaktadr.
Karmtann zellikle tarihi geliimini ortaya koymada tarih, corafya ve
dier klasik erken dnem kaynaklar nemli bir yer tekil etmektedir. Sonraki muhalif
tarihilerin Karmatlik anlats genel olarak iki kaynaa irca edilebilir: Birincisi
temelde Muhammed b. Davud b. Cerrah (296/908) rivayetine dayanan Taber
(310/922)nin Trhidir. 34kincisi ise bn Rizam-Eh Muhsin rivayetidir. Tabernin
en nemli ravisi olan Muhammed b. Davud b. Cerrahn anlats Suriyeli Karmat dsi
Zikreveyhin tutuklu olan bacanann anlattklarna dayanmaktadr.35 Muhammed,
Muktedirin ordu komutanlarndan birisiydi.36 Dolaysyla o, muhtemelen
Zikreveyhin isyan ile ilgili resmi soruturmay yrten kiiydi ve bu soruturma
291/903 tarihinde yaplmt.37 O, bu soruturmalardan hareketle Kitbu Ahbril-
Karmta adl elimizde olmayan bir eser yazm38 ve 296/908 ylnda lmtr.39
Yemenli Zeyd imam Yahy b. Hseyinin hayatn yazan Ali b. Muhammed
el-Alev (327/938den sonra)nin Sretl-Hd ilel-Hakk40 Yemen smillii ile
ilgili birinci elden bilgiler vermektedir. Eser bu blgedeki smil hareketle ilgili en
temel kaynamz oluturmaktadr.
34 Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taber (310/922), Trhul-mem vel-Mlk, Thk. MuhammedEbul-Fadl brhim, Beyrut, Trz.35 Et-Taber, Trh, X, 25.36 El-Mesd, et-Tenbh vel-rf, 342.37 Farhad Daftary, smaililer Tarih ve Kuram, ev. Ercment zkaya, Rastlant Yay., Ankara, 2001,139.38 Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta, Drul-Kevser, Riyad, 1989, 174. Muhammed b. Davudunyazm olduu eserlerle ilgili olarak bkz. Ebl-Ferec Muhammed b. shak bnn-Nedm (385/995), el-Fihrist, Thk. brhim Ramadan, Beyrut, 1994, 161.39bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 403.40 Ali b. Muhammed b. Ubeydullah el-Alev (327/938den sonra), Sretl-Hd ilel-Hakk Yahy b.Hseyin, Thk. Sheyl Zekkr, Beyrut, 1972.
-
8/6/2019 Karma Tiler
17/317
9
Mesd Mrcuz-Zeheb41 ve et-Tenbhinde Karmatlikle ilgili olduka
nemli bilgiler vermitir. O, Mrcu 336/947,42 et-Tenbhi ise 345/956 tarihinde
tamamlamtr.43 Bunun dnda Hazind-Dn ve Srrul-lemn adl bir eser daha
yazdn ve bu eserde Karmatlikle ilgili geni malumat verdiini belirtmektedir.44
Ancak bu eser gnmze ulamamtr. Mesdnin en nemli kaynan muhtemelen
kendileriyle yz yze grt Karmatlerin anlatlar oluturmaktadr.45
Karmatlerin tarihini renmek asndan Tabernin Trhini devam ettiren
tamamlayc almalar nemlidir. Arb b. Sad (331/942den sonra)n Slas
bunlardan birisidir46 ve eserde 291320/903932 yllar arasndaki olaylar ele alnr.
Yazarn Karmatlikle ilgili en nemli kayna 333336/944947 yllar arasnda
ld rivayet edilen Sldir.47 Sabit b. Sinan (365/973)n Trhinin gnmze
ulaan paralar ierisinde belki de en hacimli ksm Karmatlikle ilgilidir.48 Zekkar,
Bernard Lewisin elinde olan bu ksm alarak neretmitir.49 Eser, Tabernin brakt
yerden itibaren Karmatlerin tarihini 339/950 ylna kadar gtrmektedir. bn-i Kesr
(774/1372) onun eserinin 363/971 yl olaylarnda sona erdiini belirtmektedir.50
Tabernin Tarihini tamamlamak zere yaplan ve istifade ettiimiz bir dier
alma da Hemedn (521/1127)nin Tekmilesidir.51
Erken dnem kaynaklarn en nemlilerinden birisi de Kad Abdlcebbr
(415/1020)n Tesbt Delilin-Nbvvesidir.52 Yazar, bu eserde Karmatlikle ilgili
kendisinden nceki kaynaklarda bulunmayan bir takm bilgiler vermektedir. zellikle
Horasan-Mvernnehirde smil davetin yaylmas ile ilgili bilgi veren az saydaki
41 Ebl-Hasen Ali b. Hseyin el-Mesd (346/957),Mrcuz-Zeheb ve Medinl-Cevher, Thk. SadMuhammed el-Lahham, Beyrut, 1997.42 El-Mesd,Mrc, IV, 383384.43 El-Mesd, et-Tenbh, 344, 361, 362.44 El-Mesd, et-Tenbh, 358.45 Bernard Lewis, The Origins of Ismlism, Cambridge, 1940, 4.46 Arb b. Sad el-Kurtub (331/942), Slatu Trhit-Taber, Trhut-Taber ierisinde, Thk.Muhammed Ebl-Fadl brhim, Khire, 1967, XI, (10184 aras).47 Zeheb, Slnin 333te ldn belirtirken, Ebl-Fid 335te, bn-i Kesr de 336da ldnbelirtmektedir. Bkz. Eb Abdillah emsddn Muhammed ez-Zeheb (478/1347), Trhul-slm, Thk.mer Abdusselam Tedmr, Beyrut, 1993, XXV, 38; mdddn smil Ebl-Fid (732/1331), el-
Muhtasar f Ahbril-Beer, Drul-Merif, Beyrut, Trz., II, 96; sml b. Umer bn-i Kesr(774/1372), el-Bidye ven-Nihye ft-Trh, Msr, Trz., XII, 219.48 Zekkar,Ahbrul-Karmta, 158.49 Sbit b. Sinan es-Sbi (365/973), Trhu Ahbril-Karmta, Nr. Sheyl Zekkar, Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (183247 aras).50bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, XII, 277.51 Muhammed b. Abdlmelik el-Hemedn (521/1127), Tekmilet Trhit-Taber, Trht-Taberierisinde, Thk. Muhammed Ebl-Fadl brhim, Kahire, 1967, XI, 185458.52 Kad Abdlcebbr b. Ahmed el-Hemedn(415/1020), Tesbt Delilin-Nbvve, Thk. AbdlkermOsman, Beyrut, Trz.
-
8/6/2019 Karma Tiler
18/317
10
kaynaktan birisidir. Yazarn ifadelerinden eserin Fatm halifesi Aziz Billh (365
386/975996) dneminde yazld anlalmaktadr.53
Suriye Karmatlii ile ilgili olarak bnl-Kalnis (555/1160)nin Zeyli54 ile
bnl-Adm (666/1267)in Buyett-Talebi55 olduka deerli bilgiler iermektedir.
bnl-Kalnis Karmatlikle ilgili rivayetlerinde bn-i Ezrak, Sbtu bnil-Cevz ve
Zehebye dayanrken, bnl-Adm elimizde olmayan baz eserlerden alntlar
yapmtr.56
almamzda sonraki dneme ait genel tarih kitaplarndan da istifade etmeye
altk. Zehebnin Trhi, bn Haldn unMukaddimesi ve beri, bn Kesrin el-
Bidyesi, bnl-Cevznin Muntazam bunlardan bazlardr. Bunlarn dnda
Nizmlmlk (485/1092)n Siyasetnamesi57 de kullandmz nemli eserlerden
birisidir. Bu eserin orijinal yn, davetin Horasan-Mvrnnehirde yaylmasyla ilgili
en detayl bilgiyi gnmze ulatrm olmasdr. Yazarn temel kayna gnmze
ulamam olan Trh-i Isfahandr.58 Bunun dnda o, Tecribl-mem ve Ahbru
Hulefyi li Abbas adl kitaplar da kulland nemli eserler arasnda
gstermektedir.59 Brn (440/1048)nin srul-Bkiyesi de Karmatlikle ilgili
nemli bilgiler iermektedir.60 Yazar, Karmatlikle ilgili Ahbrul-Mbeyyida vel-
Karmta adl bir eser yazdn belirtmektedir. Kitabn isminden hareketle yazarn,
Horasan-Mvernnehir blgesindeki Mbeyyida ile Karmatlii karlatrdn
dndmz bu eser gnmze ulamamtr.
2. smil Kaynaklarlk Karmatler Fatm-Karmat blnmesinden nce smil davete mensup
birer d olduklar ve blnme ncesine ait retiyi blnmeden sonra da
savunduklar iin blnme ncesinde smil evrelerde gelitirilmi olan edebiyat
ayn zamanda Karmatlerin de edebiyatn oluturur. Ancak blnme ncesine ait ok
az eser gnmze ulaabilmitir. Blnmeden sonra ise bir taraftan Fatm edebiyat
oluturulurken, dier taraftan zellikle Horasan-Mvernnehirde felsef bir Karmat
53 Kad Abdlcebbr, Tesbt, II, 596.54 Eb Yal Hamza bn-i Kalnis (555/1160),Zeyl Trh-i Dmek, Beyrut, 1908.55 mer b. Ahmed bnl-Adm (666/1267), Bu yett-Taleb f Trh-i Haleb, Thk. Sheyl Zekkr,Beyrut, 1988.56bnl-Admin kaynaklar ile ilgili olarak bkz. Zekr,Ahbrul-Karmta, 173-175.57 Eb Ali Hasan et-Ts Nizmlmlk (485/1092), Siyasetnme, Dergah Yay., st., 2003.58 Nizmlmlk, Siyasetnme, 214, 264.59 Nizmlmlk, Siyasetnme, 264.60 Ebr-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn (440/1048), el-srul-Bkiye anil-Gurnil-Hliye,Thk. Eduard Sachau, Leipzig, 1923.
-
8/6/2019 Karma Tiler
19/317
11
edebiyat oluturulmutur. zlerek belirtmeliyiz ki, Fatmler ierisinde erimesi
sonucu Karmat davete ait edebiyat Fatmlerce tahrif edilmi ya da yok edilmitir. Bu
nedenle zellikle Fatmlere muhalif olduklar dnemle ilgili Karmat kaynaklarn
neredeyse hibirisi gnmze ulamamtr.
286/899daki Fatm-Karmat blnmesinden ncesine ait gnmze ulam
belki de ilk eser Kitbur-Rd vel-Hidyedir. Eser Kmil Hseyin tarafndan
neredilmitir.61 Eserin bn Heveb (302/914)e aidiyeti kesin deildir, ancak
297/909da Fatm devleti kurulmadan nce yazld hemen hemen kesindir.62
Iwanova gre eserin 290/902de Suriyede ortaya kan Karmat hareketten
bahsetmemesi bu tarihten nce yazldn gsterir.63 Her halkarda eser Yemen
davetine aittir ve Fatmlerden nce yazlm olmas kuvvetle muhtemeldir. ayet
blnmeden sonra yazlm olsa bile eserde Ubeydullah el-Mehdnin retide
gerekletirdii fikirlerden herhangi birisine rastlanmaz. Bu adan, Hseyinin de
belirttii gibi, eser ilk smillikle ilgili retinin ana hatlarn renebileceimiz en
eski kaynaklardan birisidir. Dier yandan eser, muhalif evrelerde gndeme getirilen
pek ok ar iddiann da aslsz olduunun ak bir kantdr.64
Blnme ncesi dneme ait bir dier smil alma Cfer b. Mansr el-
Yemen (350360/960970 civar)e atfedilen Kitbul-lim vel-ulmdr.65 Eserde,
kitabn yazld dnemde can korkusu dolaysyla Allahn delillerinin gizli olduu
ifade edilir.66 Yine bir baka yerde Allahn evliyalarna yardm edilirse zuhur
edecekleri belirtilir.67 Bu ifadeler, eserin Fatm devleti kurulmadan nceki gizli davet
dneminde yazldn aka gstermektedir. Bu kadar erken dnemde yazlm
olmas eserin Cafer b. Mansura aidiyeti noktasnda kuku uyandrmtr. Bu nedenle
eserin, babas Mansur el-Yemene ait olabilecei de dnlmektedir68 ki bu daha
makul gzkmektedir.
61 Hseyin b. Heveb b. Zzn el-Kf Mansr el-Yemen (302/914), Kitbur-Rd vel-Hidye, Ed.Kmil Hseyin, Collectanea ierisinde, Leiden, 1947.62 Kamil Hseyin, Collectanea, E. J. Brill, Leiden, 1947, 186; Abbas Hamdn-Franois De Blois, A
Re-Examination of al-Mahds Letter to the Yemenites on the Genealogy of the Fatimid Caliphs,Journal of the Royal Asiatic Society, (1983), 184.63 Iwanov, Persian Ismailism, 21.64 Hseyin, Collectanea, 186187.65 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-lim vel-ulm, Thk. James w.Morris, London, 2001.66 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 8889.67 Cafer b. Mansr, Kitbul-lim vel-ulm, 92.68 Tartmalar iin bkz. Iwanov, Persian Ismailism, 10, 61; Wilferd Madelung, Das Imamat in derFrhen smailitischen Lehre, Der Islam, XXXVI, (1961), 5158.
-
8/6/2019 Karma Tiler
20/317
12
Cafer b. Mansra atfedilen bizim amzdan belki de en nemli eser Kitbul-
Feriz ve Huddud-Dndir.69 Eserin nemi, Ubeydullah el-Mehdnin Yemene
gnderdii mektubun anlam olarak neredilmi olmasdr. Mektubun ne zaman ve
kime gnderildii belli deildir. Ancak Cafer, mektubun Ubeydullah el-Mehdnin
Mehdiyeye geldii 308/921 tarihinden sonra gnderildiini belirtir.70 Hangi tarihte
yazlm olursa olsun mektubun bizim amzdan nemi, Karmatlerin Ubeydullah el-
Mehdye kar tavr almalarna sebebiyet veren Ubeydullahn ne srd yeni
iddialarn bu mektupta aka ortaya konularak savunulmu olmasdr. Yine mektupta,
Ubeydullah ncesinde davet taraftarlarnn hangi inanlara sahip olduklar noktasnda
pek ok ipucu vardr. Bu mektup bn Rizam-Eh Muhsin rivayetlerinde ne srlen
Fatm-Karmat blnmesiyle ilgili iddialarn doruluunu ortaya koymaktadr.
Erken dneme ait bir dier eser Cafer b. Mansra atfedilen Kitbul-
Keftir.71 Ancak Daftary, Caferin bu eserin sadece editr olduu, eserin farkl
kiiler tarafndan yazld kanaatindedir.72 Eserde, asrn imamnn Kim Biemrillh
Muhammed Ebl-Ksm olduu aka belirtilmektedir.73 u halde eser Kim
Biemrillh dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr.74 Eser, Ubeydullah
tarafndan retide yaplan deiiklikleri grmezden gelir ve zellikle kozmolojiyle
ilgili konularda eski retiye yakn bir dil kullanr. Bu adan eserdeki kozmolojiyle
alakal bilgiler lk smillerin kozmoloji retilerini tamamlamak asndan
nemlidir.
Cafer b. Mansra atfedilen Serir ve Esrrun-Nutek Fatm devletinin
kurulduu 297/909dan sonra yazlmtr.75 Yine bu eserin Kitbul-Keften sonra
yazldn anlamaktayz.76 Eserde Hasan el-Askernin lmnn zerinden 120 yl
69 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Feriz ve Huddud-Dn, Thk.Hseyin Hamdn, F Nesebil-Hulefil-Ftmiyyn ierisinde, Kahire, 1958.70 Hseyin Hamdani, On the Geneology of the Fatimid Caliphs, Cairo, 1958, 8. Ancak Abbas Hamdnmektubun Mehdnin Rakkdeye geldii 297/910 tarihinden sonra yazlm olabileceinidnmektedir. Bkz. Hamdn-De Blois, A Re-Examination, 174.71 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Kitbul-Kef, Thk. Mustafa Glib, Beyrut,
1984.72 Farhad Daftary, The Earliest Ismls,Arabica, 38, (1991), 230231.73 Cafer b. Mansr, Kitbul-Kef, 100101.74 Daftary bizim bu kanaatimizi paylarken, Halm eserin Fatmler ncesi bir dneme ait olduukanaatindedir. Bkz. Daftary, smaililer, 178; Heinz Halm, Kzmlciyyetl-smliyyn minel-Ahdi m Gablel-Ftm, Nr. Farhad Daftary, el-smiliyyn fl-Asril-Vastierisinde, Beyrut, 1999,88.75 Cafer b. Mansr el-Yemen (350360/960970 civar), Serir ve Esrrun-Nurek, Thk. MustafaGlib, Beyrut, 1984.76 Kr. Cafer b. Mansr, Serir, 93.
-
8/6/2019 Karma Tiler
21/317
13
getii ifade edilir.77 Hasan el-Asker 260/874 ylnda ldne gre eserin 380/990
ylnda yazlm olmas gerekmektedir. Baz deliller Caferin Muiz dneminde (341
365/952975) hayatta olduunu gstermektedir.78 Ancak onun 380/990da hayatta
olduuna dair hibir iaret yoktur ve onun bu tarihte hayatta olmas zayf bir ihtimal
olarak gzkmektedir.79 nk onun 300/912 yllarnda yetikin olduu bilinmektedir
ki bu durumda yz yann zerinde bu eseri yazm olmas gerekmektedir. Dier
taraftan eserin Cafer b. Mansura ait olduuna dair bir kayt vardr.80 Iwanov bu
mantkszl gidermek iin 380/990da yazann Cafer deil, onun olu olduu,
Cafer tarafndan yazlan versiyonun daha eski olduu tezini ne srmtr.81 Eserin
savunduu fikirler de eseri daha nceki bir dneme gtrmemizi mantkl klmaktadr.
nk eserde savunulan fikirler Muiz dnemi sonrasnda gelitirilen immet teorisi ile
rtmemektedir. Ancak her halkarda Kitbul-Keften sonra yazldna gre eser
en erken Kim dneminde (322334/933945) yazlm olmaldr.
Ubeydullahn Suriyeden Kuzey Afrikaya gp Fatm devletini kurmas ve
Suriye Karmatleri ile ilikisine dair en nemli kaynamz Yemen (IV./X. asrn
ikinci yars)nin yazd Sret Cafer el-Hcibdir.82 Eser muhtemelen Aziz
dneminin balarnda (365386/975996) yazlmtr.83 Cafer el-Hcib, yolculuu
boyunca Ubeydullaha refakat etmitir ve eser onun anlattklarna istinat etmektedir.
Fatmlerin erken dnemine ait bir dier eser de bn Heysem (350/961
civar)in Kitbul-Mnzartdr.84 Yazar bu eserde, Ubeydullah el-Mehd gelmeden
nceki dnemde Kuzey Afrikada Eb Abdullah e- ve kardei Ebl-Abbas ile
yapt mnazaralara yer vermektedir. Eser bu dnemin tarihiyle alakal olduka
kymetli bilgiler ierir. Eserde geen bilgiler onlara ynelik muhalif evrelerde
gndeme getirilen ar iddialarn gereki olup olmadn grmek asndan da
nemlidir ve sonraki dnem smil yazar drisnin nemli kaynaklarndan birisidir.85
bn Heysemin, Cafer es-Sdk dnemine ilikin kayna muhtemelen Hiam b.
77 Cafer b. Mansr, Serir, 254.78 Kad Numan, Muiz dneminde Caferi evinde ziyaret etmitir. Bkz. mduddn b. Hasan b.
Abdullah el-dris (872/1467), Uynul-Ahbr, Thk. Mustafa Glib, Beyrut, 1986, VI, 50.79 Wladimir Iwanov,Rise of the Fatmids, Oxford University Pres, Calcutta, 1942, 18.80 Cafer b. Mansr, Serir, 118.81 Iwanov,Rise, 18.82 Muhammed b. Muhammed el-Yemen (IV./X. yzyln ikinci yars), Sret Cafer el-Hcib, Nr. W.Iwanov,Rise of the Fatimids ierisinde, Calcutta, 1942, 184223.83 Iwanov,Rise, 10.84 Eb Abdullah Cafer b. Ahmed b. Esved bn-i Heysem (350/961 civar), Kitbul-Mnzart, Ed.Wilfred Madelung-Paul Walker, London, 2001.85bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 46. (nsz)
-
8/6/2019 Karma Tiler
22/317
14
Hakem (190/805 ?)in Kitbul-mmesidir.86 Eserin Eb Abdullah e-
dneminden sonra yazld anlalmaktadr. nk yazar, eserinde Mehdnin
ardndan olunun baa getiinden,87 zamann imamnn Ebl-Ksm olduundan
bahseder.88 Yine Fatmlere kar ayaklanan Eb Yezid el-Hricden bahsetmesi
334/946dan nce yazmadn gstermektedir. nk Eb Yezidin isyan bu yl
kmtr.89 Kim 334/945te ldne ve Eb Yezidin isyan da bu yl ktna gre
eser bu yl yazlm olmaldr.
zellikle Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin Fatm saflarna
katlmasnda halife Muiz Lidnillhn nemli bir etkisi olmutur. Muiz, hilafeti
dneminde muhalif Karmat smilleri kendi saflarna ekmek iin harekete
gemitir. O, bunu gerekletirmek iin imamet retisinde birtakm deiiklikler
yaparak Karmatlerin savunduu eski imamet retisi ile Fatm retiyi uzlatrmaya
almtr. Onun bu faaliyetleri zellikle Horasan-Mvernnehirde kabul grm ve
Sicistn gibi baz Karmat dler Fatmlere katlmtr. Muizin retide meydana
getirdii deiiklikleri ve Karmat politikasn anlayabilmek iin en nemli
kaynamz, onun ba kadln yapan Kad Numan (363/974)dr. Kad Numann
pek ok eseri gnmze ulamtr ve o, eserlerinin ounu Muiz dneminde ve onun
emri ile yazmtr. Kad Numan, bu dnemde yazd btn eserleri Muize gtrm
ve onun dzeltmelerini dikkate alarak tashih etmitir.
Kad Numann Kitbul-Himmesini tarihlendirmek mmkn
gzkmemektedir.90 Muhtemelen onun elimizdeki en erken tarihli eseri Urczetl-
Muhtradr. Eser, Kim el-Mehd dneminde (322334/933945) yazlmtr.91
Yazar, bir dier eseri Deiml-slmda Mansur Billhtan sz eder,92 ancak
Muizden sz etmez. u halde bu eserin halife Mansur Billh dneminde yazldn
syleyebiliriz. Ancak Muiz, Deimdeki fikirleri aka desteklemi ve bu eserin
oaltlmasn emretmitir.93 Kad, Essut-Tevlini Deimden sonra yazmtr.
86bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 62. (nsz)87bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 127.88bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 128.89bn Heysem, Kitbul-Mnzart, 47. (nsz).90 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Himme f dbi Etbil-Eimme, Thk. M. KmilHseyin, Kahire, Trz.91 Kad Numan b. Muhammed (363/974), el-Urczetl-Muhtra, Thk. smil Poonovala, Montreal,1970, 195.92 Kad Numan b. Muhammed (363/974),Deiml-slm, Thk. Ali Asar Feyzi, Kahire, 1951, 55.93 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Kitbul-Meclis vel-Msyert, Thk. Habib el-Fak-brhim ebbh-Muhammed el-Yalev, Tunus, 1978, 305306.
-
8/6/2019 Karma Tiler
23/317
15
Yazar bu eserinde Deimdeki zahiri bilgilerin btn hakikatlerini aklayacan
belirtir.94 Yazar daha sonra Tevld-Deimini byk ihtimalle Fatm halifesi Muiz
dneminde yazmtr.95 Kad, bir dier eseri htilfu Uslil-Mezhibi Muizin istei
ile96 343/954 tarihinde yazmtr.97 Yazar, eseri yazdktan sonra Muize sunmu, onun
talimatlar dorultusunda eseri tamamlamtr.98 smil yaznnda belki de ilk ve en
nemli tarih kitab olan ftithud-Daveyi yazar Muiz dneminde, 346/957 ylnda
yazmtr.99 Eser bu yla kadarki smil tarihini ele almaktadr.100 Kitbul-Meclis
vel-Msyert Muizin imamet anlaynn ekillendirilmesinde kullandmz en
nemli eserdir. Kad Numan bu eseri, Muizin meclislerinde ve gezintilerinde
dinledikleri eylerden oluturmutur. Yazar, yazd her gnlk malzemeyi Muize
gstererek onun dzeltmelerine uygun olarak yeniden yazmtr.101 Eserde Muizin
351/962 yl etkinliklerinden bahsedilir.102 Ancak Muizin Msra intikalinden sonraki
dnemle alakal herhangi bir bilgi yer almaz.103 u halde eser 351/962den hemen
sonra yazlm olmaldr. Kad Numann elimizde olan bir dier eseri erhul-
Ahbrdr. eriinden bu eserin de Muiz dneminde yazld anlalmaktadr.104
Bunlarn dnda Nisabr (V./XI. Asrn Balar)nin stitrul-mm ve
sbtul-mmesi de Fatm izgisini Karmatlerle karlatrmak asndan olduka
deerli eserlerdir.105 Muhtemelen stitr Muiz dneminde,106sbtul-mmeyi de
Hkim Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazmtr.107
Horasan-Mvernnehirde farkl bir smil edebiyat gelimitir. Bu blgede
blnmeden sonra hem Fatm hem de Karmat davetin srdrld anlalmaktadr.
94 Kad Numan b. Muhammed (363/974), Essut-Tevl, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960, 23-24.95 Eserde Muizin immetini desteklemeye dnk bir immet anlayna yer verilmektedir. Bkz. KadNuman b. Muhammed (363/974), Tevld-Deim, Thk. M. Hasan el-Azam, Kahire, 1982, III, 112.96 Kad Numan b. Muhammed (363/974),htilfu Uslil-Mezhib, Thk. M. Glib, Beyrut, 1983, 46.97 Kad Numan,htilf, 51.98 Kad Numan,htilf, 28.99 Kad Numan b. Muhammed (363/974),ftithud-Dave, Thk. Vedat el-Kd, Beyrut, 1970.100 Wladimir Ivanow,A Guide to Ismaili Literature, Royal Asiatic Society, London, 1933, 40.101 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 47, 297.102 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 556.103 Kad Numan, Kitbul-Meclis, 19. (nsz).104 Yazar eserde Muiz dneminden bahseder. Bkz. Kad Numan b. Muhammed (363/974), erhul-Ahbr, Beyrut, 1994, 431.105 Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), sbtul-mme, Thk. Mustafa Glib, Beyrut,1984. Onunstitrul-mm elimizde yoktur. Ancak eserin Karmatleri ilgilendiren ksmlarn Zekkarneretmitir. Bkz. Ahmed b. brhim en-Nsbr (V./XI. asrn balar), stitrul-mm, Nr. SheylZekkr,Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, (269284 Aras).106 Zekkr,Ahbrul-Karmta, 163.107 Nsbr, sbtul-mme, 85te dokuzuncu imamdan bahseden ki bu Hkim Biemrillhtir. Bunedenle biz bu eserin Hkim dneminde yazldn dnmekteyiz. Ancak Ivanow, eserin bir ncekihalife Aziz dneminde bittii kansndadr. Bkz. Ivanow,Rise, 7.
-
8/6/2019 Karma Tiler
24/317
16
Ancak daha ok temsil edilen ve edebiyat brakan Karmat daveti olmutur. Bu
blgedeki Karmat dleri dierlerinden ayran en nemli zellik onlarn Yunan
felsefesinin zellikle Yeni Efltuncu versiyonunu smil retileri ile
mezcetmeleridir. Yunan felsefesini smil retisine dhil eden ilk Karmat dsi
Nesef (332/943)dir. Onun gnmze ulamam Kitbul-Mahsl adl eserinden
yaplan alntlar, eserin Yeni Efltuncu bir bak asna sahip olduunu ortaya
koymaktadr. Ayrca eserde yedinci dnemde eriatn nesh edilmi olduu fikri felsef
bir temele oturtulmaya allmtr. Baz ada aratrmaclara gre Mahsl IV./X.
yzyln balarnda yazlmtr.108
Nesefnin ne srd yeni fikirler smil evrelerde byk bir infiale sebep
olmu ve Eb Htim er-Rz (322/934) Kitbul-Islh109 yazarak Nesefnin eserini
dzeltmeye almtr. Eb Htim 322/934te ldne ve Islh, Mahsle reddiye
olarak yazdna gre bu eserMahslden sonra yazlm olmaldr. Biz, Eb Htimin
bu eseri 319/931 ylndan hemen sonra yazd kanaatindeyiz. Eser, gerek Nesefnin
kayp olanMahslndeki fikirlerin bir ksmnn aktarlm olmas, gerekse Horasan-
Mvernnehir smilliinin itikad yapsn tanmak asndan son derece deerlidir.
Eb Htim er-Rznin Kitbuz-Znesi almamz asndan son derece nem
arz etmektedir. Eserin nc cildi smil bir yazar tarafndan yazlm ve gnmze
ulam muhtemelen ilk maklt tr eserdir.110 Yazar, tasnifinde 73 frka hadisine
riayet etmez ve Karmta tanmlamasn hi kullanmaz. Ancak smiliyye,
Mbrekiyye ve Hattbiyye kavramlarna yer verir ve Hattbiyyeyi gulat frkalar
arasnda deerlendirir. Eserin birinci ve ikinci ciltleri Hseyin Hamdn tarafndan
neredilmitir.111 Bu ciltlerde baz kelimelerin etimolojik anlamlar zerinde durulur.
Yazarn heyl, nefs gibi smil itikadnda zel bir yeri olan kavramlarla ilgili yapt
aklamalar olduka deerlidir. Hseyin Hamdnye gre eser Kumm ve
Nevbahtnin eserlerinden nce yazlm ve onlara kaynaklk etmitir.112 Ivanow ise
108 Paul Walker, Early Philosophical Shiism, Cambridge, 1993, 55. Tmir de bu kanaattedir. Bkz.Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), Kitbu-Riyd, Thk. Arif Tmir, Beyrut, 1960,6. (nsz).109 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbul-Islh, Thk. Hasan Minehr-MehdiMuhakkik, Tahran, 2004.110 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, III, Thk. Abdullah Sellm, Badad,1988.111 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Kitbuz-Zn, I-II, Thk. H. Hamdn, Kahire,1957, 1958.112 Eb Htim er-Rz, Kitbuz-Zn, I, 2324. (nsz).
-
8/6/2019 Karma Tiler
25/317
17
eserin 322/934te Kimin baa gemesinden hemen sonra yazld kanaatindedir.113
Ancak her iki grn de isabetli olmadn dnmekteyiz. Bize gre eser Eb
Htimin davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz
teekkl aamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr.114
Eb Htim Almun-Nbvveyi Eb Bekr Zekeriya er-Rzye kar
yazmtr. Onun, Zekeriya er-Rz ile bir beldenin yneticisinin evinde eitli
mnazaralar yapt rivayet edilmitir.115 Kirmn, bu reisin Merdavic olduunu
belirtmektedir.116 Merdavic 318/930 ylnda Rey ve Deylem blgesine sahip olduu
iin117 tartmann bu tarihten sonra yaplm olmas gerekir. Dolaysyla eser 318/930
ile Eb Htimin ld 322/934 yllar arasnda nbvveti desteklemek zere
yazlm olmaldr. Eserde, onun smil itikadna iaret eden nemli ayrntlar vardr.
Horasan-Mvernnehir Karmatliinin itikadn ortaya karacak en nemli
Karmat d Sicistn (360/970ten sonra)dir. O, hocas Nesefnin yolundan giderek
Yeni Efltuncu felsefeyi smil itikadna dhil etmeye devam etmi ve bu alanda pek
ok eser yazmtr. Dier taraftan Sicistn, Horasan-Mvernnehir Karmatlerinin
Fatm davay benimsemesinde ve Fatm davetin Yeni Efltuncu felsefeyi kendi
itikadna dhil etmesinde de dnm noktas olmutur. nk Sicistn balangta
Fatm daveti benimsemeyip Nesefnin at yoldan ilerlerken, Muizin Karmatlere
ynelik politikasndan etkilenerek mrnn sonlarnda Fatm daveti benimsemitir.
Ancak onun fikirleri Karmat evrelerde retilen felsef smillik olarak kalmaya
devam etmitir.
113 Ivanow,A Guide, 32.114 nk yazar mmiyyenin 11. imamnn lmnn ardndan taraftarlarnn 11 frkaya ayrldndanbahseder. (Bkz. Eb Htim er-Rz, Zn, III, 292-293.) Daha sonra bu frkalarn kendi dneminde ikiana gvdede toplandklarn haber verir. Buna gre bir frka Hasann ocuunun (Mehd) imametinine srerken, dieri ise immeti Cferin ocuklarnda devam ettirmitir. (Bkz. Zne, III, 293.) Buifadelerden eserin yazld dnemde mm evrelerin, Hasan el-Askernin lmnden sonraki ilkoku atlatp iki ana gvdede toplandklarn; ancak henz Muhammed el-Mehdnin gaybeti dncesietrafnda tam bir birlik salayamam olduklarn, ihtilafn hala canl olduunu anlamaktayz. OysaKumm ve Nevbahtye baktmzda onlarn dneminde ayrln daha canl olduunu veZnede iaretedildii gibi henz iki ana gruba ayrlmadklarn grmekteyiz. (Bkz. Kumm-Nevbaht, i Frkalar,243-269.) Buradan hareketleZnenin Kumm ve Nevbahtden sonra yazldn dnmekteyiz. Dier
yandan Eb Htimin Reyde davetin bana gemesi IV./X. yzyln ilk on ylnda olmutur. Eserinzellikle evreleri davete kazandrmaya dnk politikann bir rn olduunu grmekteyiz. Bunedenle eser, onun davetin bana geti ilk yllarda ve mm gaybet dncesinin henz teekklaamasnda olduu 300310/912922 yllar civarnda yazlm olmaldr.115 Eb Htim Ahmed b. Hamdn er-Rz (322/934), Almun-Nbvve, Thk. Salah es-Sv-GulamRz Avn, Tahran, 1977, 25.116 Hamdddn Ahmed b. Abdullah el-Kirmn (411/1020), el-Akvluz-Zehebiyye, Thk. Salh es-Sv,y.y., 1976, 2-3.117 Mesd, Mrc, IV, 376; Ebl-Hasen Ali b. Muhammed bnl-Esr (630/1223), el-Kmil ft-Trh, ev. Ahmet Araka, Bahar Yay., stanbul, Trz., VIII, 159165.
-
8/6/2019 Karma Tiler
26/317
18
Sicistnnin ilk eserlerden birisi, Eb Htime kar Nesefyi desteklemek
iin yazd Kitbun-Nusradr. Yazar bu eserini Muizin davetine katlmadan nce
yazmtr. Eser, byk ihtimalle Fatm evrelerin sansrne urayarak gnmze
ulamay baaramamtr. Ancak bu eser Kirmnnin er-Riydnda byk oranda
korunmutur. Buradan hareketle yazarn Fatm ncesi dnemde sahip olduu kimi
fikirleri renme ansna sahibiz. Onun bir dier erken dnem eseri Kefl-
Mahcbdur.118 Elimizde bulunan Farsa nsha muhtemelen Arapa orijinalinin bir
zetidir119 ve yazarn nceki kanaatlerini iermektedir.120 Yazarn, felsef ierikli
nemli eserlerinden birisi de Kitbul-Meklddir.121 Sicistn, bu eserini Kitbun-
Nusradan sonra,122Kitbul-ftihardan nce123 yazmtr. Yine Sllemn-Nect da
Mekldten sonra yazmtr.124 Muhtemelen onun son eserlerinden birisi sbtun-
Nbtdr. nk yazar, Kimin halifelerinin 7 kii olduundan bahseder125 ki
yedinci halife Muizdir. Dolaysyla eser Muiz dneminde yazlm olmaldr. Yine bu
almasnda Kmil isimli bir eser yazacandan bahseder.126 Ancak byle bir eser
yazdna dair elimizde bir bilgi yoktur. u halde bu eseri yazdktan ksa bir sre
sonra lm olmaldr. Walkere gre Sicistnnin son eseri ftihrdr.127 Yazar bu
eserinde iki kez Hz. Muhammedin lmnn zerinden 350 ksr yl getiini
belirtir.128 Dolaysyla eser 360/970ten ksa sre sonra yazlm olmaldr.129
Horasan-Mvernnehirdeki ilmi durumu grmek, davet hiyerarisini
anlamak ve mezheb durumu idrak etmek iin belki de en nemli eser Kirmnnin
Riyddr. Yazar bu eserde Eb Htim, Nesef ve Sicistn arasndaki tartmalar ele
118 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Keful-Mahcb, Nr. Hanry Corbin,Pris/Tahran, 1988.119 Walker, Early Philosophical Shiism, 164.120 Walker, Early Philosophical Shiism, 165.121 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-Mekld, Nr. Henry Corbin,Trilogie Ismaelienne iinde, Tahran/Pris, 1961.122 El-Kirmn, Kitbur-Riyd, 93.123 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbul-ftihr, Thk. Mustafa Glib,Drul-Endels, 1980, 30, 107.124 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Sllemn-Nect, Nr. MohamedAbualy Alibhai, Ab Yaqb al-Sijistani and Kitab Sullam al-Najatierisinde, Ph. D., Harvard
University, 1983, 192.125 Eb Yakb shak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Kitbu sbtin-Nbt, Thk. ArifTmir, Drul-Merk, Beyrut, 1982, 186.126 Es-Sicistn,sbtin-Nbt, 28.127 Walker, Early Philosophical Shiism, 21.128 Es-Sicistn, Kitbul-ftihr, 82, 111.129 Sicistnnin bir dier nemli eseri Tuhfetl-Mstecbndir. Ancak bu eserin, mevcut bilgilernda hangi dneme ait olduunu belirlemek mmkn gzkmemektedir. Eser iin bkz. Eb Yakbshak b. Ahmed es-Sicistn (360/970ten sonra), Tuhfetl-Mstecbn, Thk. rif Tmir, Selsu Rasilismiliyye ierisinde, Beyrut, 1983.
-
8/6/2019 Karma Tiler
27/317
19
alr ve tartlan meseleler hakknda kendi grn ortaya koyar. Eser Hkim
Biemrillh dneminde (386411/9961020) yazlmtr.130
Horasan-Mvernnehir smilliinin ortaya konulmasnda Kitbu-
ecerenin nemli bir yeri vardr. Eser rif Tmir tarafndan Abdana atfedilerek
neredilmitir.131 Ancak eserin Abdana aidiyeti mmkn gzkmemektedir. nk
yazar, eserde Abdan sonrasna ait Karmat dsi NesefninMahslnden sk sk alnt
yapar132 ve Nesefnin rencisidir.133 Dolaysyla onun, Sicistnnin ada olmas
muhtemeldir ve ecerede verilen ieriin IV./X. yzyln ortalarna ait olduu
ynndeki Walkerin kanaati134 gerei yanstmaktadr.135 Yemen, eceretd-Dn ve
Burhnil-Yakn adl eseri Eb Temmma atfetmektedir.136 Walker de farkl
delillerden hareketle bu kanaati paylamaktadr.137 Sonu olarak Kitbu-ecerenin
yazar kesin olarak Abdan deildir. Eser IV./X. asrn ortalarna aittir ve Nesefnin
rencilerinden birisine, muhtemelen de Eb Temmma aittir. Eser Horasan-
Mvernnehirdeki Karmat edebiyatna uygun bir dille yazlmtr ve Karmat
literatr ierisinde deerlendirilebilir.138
3. ada Kaynaklarsmillik ve Karmatlik konularnda ilk bilimsel almalar batda balamtr.
Batda Karmatlii ilk defa ciddi anlamda tez konusu yapan aratrmac Michael de
Goeje (1909)dir.139 Yazar zellikle Bahreyn Karmatlii zerine younlamtr.
Onun almas Karmatlikle ilgili erken dnem literatrn dikkatli bir incelemesini
iermektedir. Ancak o, kendisinden nce smillik konusunda uzmanlam olan de
Sacy (1838), Quatremere (1852), Von Hammer (1856), Defremery (1883) ve Dozy
(1883)nin bak asndan kurtulamamtr. Bu bak as genel olarak klasik muhalif
kaynaklar merkeze alr. Buna gre smillik Meymun el-Kaddaha dayanmaktadr ve
130 El-Kirmn,Riyd, 230.131 Eb Temmm (IV./X. yzyln ortalar), Kitbu eceretil-Yakn, Thk. rif Tmir, Beyrut, 1982.132 Eb Temmm, Kitbu eceretil-Yakn, 55, 58, 90, 93, 116, 120, 147, 154.133 Paul Walker, Rivyetn smiliyyetn min Edebil-Frakil-Gliyye havlel-Frakil-sneyn ves-Sebnel-Htie, el-smiliyyn fl-Asril-Vastiinde, Thk. Ferhad Daftary, Beyrut, 1999, 166.134 Walker, Early Philosophical Shiism, 173.135 Eserde Kim devrinin yedinci halifesinden bahsedilir ki o Muizdir. (Bkz. Eb Temmm, Kitbueceretil-Yakn, 48, 89.) Dolaysyla eser Muiz dneminde ya da ondan ksa bir sre sonra yazlmolmaldr.136 Yemen,Akids-Selse, 662.137 Walker, Early Philosophical Shiism, 173.138smil literatrle ilgili geni bilgi iin bkz. Ivanow,A Guide; Ismail Poonawala,Biobibliography of Isml Literatre, Malibu, California, 1977; Farhad Daftary, Isml Literatre: A Bibliography ofSources and Studies, London, 2004.139 M. J. De Goeje,Memoire Sur les Carmathes de Bahrein et Las Fatimides, Leiden, 1886.
-
8/6/2019 Karma Tiler
28/317
20
onlar ia kisvesi altnda slam mmetini bozmak isteyen malup olmu Yahudi,
Mecus ve Zndklarn bakiyeleridir.
De Goejenin almasndan sonra dorudan Karmatlik zerinde
allmadn grmekteyiz. Ancak smillie ilgi duyan pek ok yazar smilliin
bir kolu olarak Karmatlii de almalarnda deerlendirmitir. smil almalarn
aama kat etmesinde Ivanow (1970)un zel bir yeri olmutur. Yazar 1918de
Rusyadan ayrlm, hayatnn geri kalann smil aratrmalarna adayarak zellikle
ran ve Hindistanda geirmitir. Onun giriimleriyle pek ok smil yazma
neredilmitir. Yazar bu almalar neticesinde smillie bak asnda da yeni bir
r amtr. Onun Studies in Early Persian Ismailismi,Ibn al-Qaddah,140Rise of
the Fatmidsi ve A Guide to Ismaili Literaturesi, yazarn meseleye getirdii
yenilikleri grmek ve bu eserlerde nerettii metinleri kullanmak asndan olduka
yararl olmutur.
1967de len Stern, Ivanowdan sonra Karmatlik konusuna yeni bir bak
as getirmesiyle dikkat ekmektedir. Yazar, Studies in Early Ismlism141 adl
eserinde, Fatm-Karmat ilikisine dnk bir makale yazmtr.142 Yine onun
Horasan-Mvernnehir smillii zerine yazd The Early Isml Missionaries
in Nort-West Persia and in Khurasan and Transoxania adl makalesi hala ciddi
anlamda alamamtr.143
Sternden sonra Karmatlik aratrmalarnda en nemli r Wilferd
Madelung amtr. O, Das Imamat in der Frhen smailitischen Lehre144 adl
hacimli makalesinde smillere ait kaynaklar tarihlendirmeye alarak smil
imamet anlayndaki deiimi ortaya koymutur. Madelungun at yoldan ilerleyen
aratrmaclardan birisi Paul Walker olmutur. Onun Early Philosophical Shiism adl
eseri Eb Yakb es-Sicistn zerine yaplm kapsaml bir aratrmadr. Yazar bu
eserde, Sicistnnin smil retiye dhil ettii Yeni Efltuncu felsefeyi ortaya
koymaya almtr. Onun dier almalar da arlkl olarak Horasan-
Mvernnehirdeki smil hareketin felsef arka plann ortaya koymak zerinedir.Karmatliin arka plann ortaya karmada bu almalardan istifade edilmitir.
140 Wladimir Ivanow,Ibn al-Qaddah, Bombay, 1957.141 S. M. Stern, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983.142 S. M. Stern, Ism ls and Qarmatians, Studies in Early Ismlism, Leiden, 1983.143 S. M. Stern, The Early Isml Missionaries in Nort-West Persia and in Khurasan andTransoxania Studies in Early Ismlism iinde, Leiden, 1983.144 Madelung, Das Imamat, 43135.
-
8/6/2019 Karma Tiler
29/317
21
Madelungun en nemli takipilerinden birisi Farhad Daftarydir. Yazar
Madelungun tezlerini benimseyerek, bu erevede smil tarihini ortaya koymaya
almtr. Bu anlamda onun en nemli almas, Trkeye smaililer: Tarih ve
Kuram adyla evrilmi olan eseridir. Eser, balangcndan gnmze bir smil tarih
denemesidir ve A Short History of the Ismilis bu eserin bir zetidir.145 Onun
Carmatians146 maddesi ile A Major Schism in the Early Isml Movement147 adl
makalesi Karmta kavramnn belirlenmesi ve blnme ncesi smil itikadnn
ortaya karlmas asndan olduka deerlidir.
lkemizde smillik ve Karmatliin incelenmeye balanmas cumhuriyet
dneminin balarna kadar gtrlebilir. Yaltkayann yazd Ftmler ve Hasan
Sabah,148 Btnlik Tarihi,149 Nsr Hsrev,150 Karmta ve Sinan
Reidddn151 adl makaleler ilk rnek olmalar asndan deerlidir. Halid,
smillerin ada durumuyla ilgili smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar152 ve
Pamir smailleri Akdelerine Aid153 adl makalelerini yazmtr.
lkemizde smillik konusunu bilimsel bir tez konusu yapan ilk aratrmac
Mustafa z olmutur. O, Nizr smil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi154 adl
doktora tezi ile smillerin gnmzdeki durumlarn ele almtr. Eser klasik
kaynaklara yapt kimi referanslar ve smil literatr tantmas asndan olduka
faydal olmutur. Meseleyi bilimsel bir teze konu yapan ilk aratrmaclardan birisi de
Muzaffer Tandr. Yazar Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi155
adl bir yksek lisans tezi hazrlam ve doktora tezinde de bu konuya devam
etmitir.156 Bu son almasnda yazar, Fatm-Karmat blnmesine kadarki ilk
smilliin teekkl srecini ele alm, smilliin teekkl ile ilgili Meymn el-
Kaddah ve benzeri rivayetleri deerlendirerek gizli davet dnemini aydnlatmaya
145 Farhad Daftary,A Short History of the Ismilis, Edinburg, 1998.146 Farhad Daftary, Carmatians, Encyclopaedia Iranica, IV, Ed. E. Yarshater, Newyork-London,1990.147 Farhad Daftary, A Major Schism in the Early Isml Movement, Studia Islamica, No: 77, 1993.148erafettin Yaltkaya, Ftmler ve Hasan Sabah,DFM, Yl: 1, S. 4, (st. 1926), 1-20.149erafettin Yaltkaya, Btnlik Tarihi,DFM, Yl: 2, S. 8, (st. 1928), 1-22.150erafettin Yaltkaya, Nsr Hsrev,DFM, Yl: 2, S. 5-6, (st. 1927), 1-21.151erafettin Yaltkaya, Karmta ve Sinan Reidddn,DFM, Yl: 2, S. 7, (st. 1928), 26-27.152 Halil Halid, smailler, Aa Han, Hint Mslmanlar,DFM, Yl: 4, S. 14, (st. 1930).153 Halil Halid, Pamir smailleri Akdelerine Aid,DFM, Yl: 2, S. 7, (st. 1928), 81-88.154 Mustafa z,Nizrsmil Mezhebinde Aa Hanlar Dnemi, Doktora Tezi, MSBE, st., 1986.155 Muzaffer Tan, Btnlik Kavram ve Btni Frkalarn Tasnifi Meselesi, Yksek Lisans Tezi,ASBE, Ankara, 2000.156 Muzaffer Tan,smaililiin Teekkl Sreci, Doktora Tezi, ASBE, Ankara, 2005.
-
8/6/2019 Karma Tiler
30/317
22
almtr. almann zengin bibliyografyas bizim iin ayrca nem arz etmektedir.
Abdullah Ekinci Karmatlii doktora tezi olarak alan lkemizdeki ilk
aratrmacdr.157 Yazar meseleye daha ok tarih adan bakm; Karmta kavramnn
tanm, Fatm-Karmat ilikisi ve Karmat itikad gibi sorunlara tatmin edici cevaplar
vermemi, Horasan-Mvernnehirdeki Karmat faaliyetlerden bahsetmemitir. Eser,
Karmatlii alacak olan sonraki aratrmaclara yol haritas sunmaktadr.
Son dnemde yaplan bir dier alma da Mustafa ztrkn Kuran ve Ar
Yorumudur. Yazar eserindebtn kavramn, Btnlerin tevil doktrinlerini ve bu
gelenein izdmlerini ortaya koymaya almtr. Eser zengin literatr ve
metodolojisi ile istifade ettiimiz bir almadr. M. Kemal Kksaln yksek lisans
almas158 ile Nihat Yazltan doktora almas159 da konumuz asndan
deerlidir. slam Komncleri ad altnda Karmatlii ele alan Faik Bulut ise,160
bilimsellikten ziyade kendi ideolojik yaklamnn arka plann Karmatlik zerinden
oluturmaya almtr. Bunlarn dnda bata Bykkara, Tan ve Ekincinin
makaleleri olmak zere yabanc dillerden konuyla alakal yaplan eviriler ve
Mezhepler Tarihi kitaplarndaki konu balklar lkemizin Karmatlik konusunda
geldii seviyeyi gstermesi asndan nemlidir.
slam leminde de Karmatlik konusu zellikle son dnemlerde
aratrmaclarn dikkatini ekmitir. Ancak zlerek belirtmeliyiz ki, aratrmaclarn
nemli bir ksm meseleyi bilimsel olarak ele almak yerine, kendi siyas, sosyal,
kltrel ve benzeri arka planlarnn ak bir etkisi altnda kalmtr. Arif Tmir ve
Mustafa Glib gibi smil yazarlar meselenin aydnlanmas asndan pek ok klasik
smil yazmay nerederek nemli bir hizmette bulunurken, konuyla ilgili yaptklar
almalarda aka smil arka planlarnn etkisinde kalmlardr. smil Mir Ali161
gibi bazlar ise, Faik Bulutun yapt gibi, kendi sosyalist arka planlarn
Karmatlikte aramaya almlardr. Yine bazlar klasik Snn bak asn
meseleye yanstma yanlnda bulunmu, konuyla ilgili rivayetlerin doruluunu ciddi
bir szgeten geirmemitir. Sonu olarak slam leminde yaplan almalar genelolarak birbirinden kopuktur ve bilimsel bir sre takibi sz konusu deildir. Ancak biz
157 Abdullah Ekinci, IX.-XI. Yzyllarda Karmatilerin Siyasi, Sosyal vektisadi Faaliyetleri, FSBE,Elaz, 2002, (Doktora Tezi).158 Mustafa Kemal Kksal, Fatmi Devletinin Kuruluu, Yksek Lisans Tezi, MSBE, st. 1989.159 Nihat Yazlta, Ftm Devletinde Trkler, Doktora Tezi, GSBE, Ank. 2003.160 Faik Bulut,slam Komncleri, Doruk Yaynlar, Ankara, 1997.161smil Mir Ali, el-Karmta vel-Hareketl-Karmatiyye ft-T rh, Beyrut, 1983.
-
8/6/2019 Karma Tiler
31/317
23
zellikle Sheyl Zekkar bu deerlendirmemizin dnda tutacaz. nk o,
Ahbrul-Karmta adl eseri ile almamza nemli bir katk salamtr. Yazar bu
eserinde gerek nerettii metinler, gerekse meseleye yaklam ile konuya zgn bir
boyut kazandrmtr. Yine Bedev Mezhibul-slmiyyn adl almasnda
smillie zel bir nem vererek olduka deerli bilgi ve belgeleri okuyucularn
istifadesine sunmutur.162
Son olarak Karmatlikle ilgili slam leminde yaplm olan ve aratrmamzda
faydalandmz ada almalarn bazlarn vererek meseleyi sonlandrmak
istiyoruz. Tadrus Taradn el-Hareketl-Karmtas163, Arif Tmirin el-
Karmtas164, Hasan Bezznun el-Karmtas165, Mustafa Glibin el-
Karmtas166, Ahmed el-Hatbin el-Hareketl-Btniyyesi167, Mahmud kirin el-
Karmtas168 kullandmz ada literatrn bir ksmn oluturmaktadr.
B. ARATIRMADA ZLENEN YNTEMBilim, en temelde, insan rn olan, ancak dier bilgi trlerine gre
doruluu, salaml ve gvenilirlii daha n planda olan bir bilgi trdr. 169
Bilimde esas olan gvenilebilir, salam bilgi elde etmek ve bu salam bilgiye dayal
olarak yeni bilgiler ve yeni fikirler retmektir. Bilginin salaml ya da gvenilirlii
kaynak, ierik ve bilginin retim sreleri asndan tespit edilebilir. Kaynak ve
retim srelerinin ak seiklii, doru/salam bilginin gvenilirliini artrr.170
Sz konusu Karmatlik olunca bilimsel bilgiye ulamak olduka zor ve
meakkatli olmaktadr. Pek ok slam Mezhebinde olduu gibi Karmatlik konusunda
da karlalan ilk sorun isimlendirme sorunu olmutur.171 Karmatliin ne olduu
sorusuna verilebilecek cevaplar okunan gerek klasik gerekse ada almalarn
162 Abdurrahmn Bedev,Mezhibul-slmiyyn, Beyrut, 1973.163 Tadrus Tarad, el-Hareketl-Karmta fl-Irak ve-m vel-Bahreyn ve Ehemmiyyetht-Trhiyye, Dmek, 2002.164 rif Tmir, el-Karmta beynel-ltizm vel-nkr, Dmek, 1996.165 Hasan Bezzn, el-Karmta beyned-Dn ves-Sevr, Lbnan, 1997.166 Mustafa Glib, el-Karmta beynel-Medd vel-Cezr, Beyrut, Trz.167 Ahmed el-Hatb, el-Hareketl-Btniyye fl-lemil-slm, Amman, 1984.168 Mahmud kir, el-Karmta, Beyrut, 1984.169 Hasan Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, Ed. Halis Albayrak, slam Bilimlerinde Yntem, litam,Ankara, 2005, 11.170 Onat, Bilgi, Bilim ve Yntem, 11. Bilimsel yntem ve lhiyat almalarnn bilimsellii ile ilgiliolarak bkz. Hasan Onat, Bilgi, Bilimsel Yntem ve slm/lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye)Yntem Sorunu,Modern Dnemde Dinlimlerin Temel Meseleleri, sam Yay., st., 2007, ss. 41-56.171 Mezhepler Tarihindeki isimlendirme sorunuyla ilgili olarak bkz. Snmez Kutlu, slam MezhepleriTarihinde Usl Sorunu,slmlimlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 397;Mehmet Ali Bykkara, Bir Bilim Dal Olarak slm Mezhebleri Tarihi ile lgili MetodolojikProblemler,slmlimlerde Metodoloji (Usl) Meselesi, Ensar Neriyat, st., 2005, I, 445-457.
-
8/6/2019 Karma Tiler
32/317
24
saysna bal olarak eitlilik arzetmektedir. Birbirinden olduka farkl bu rivayetler
ierisinde boulmamak iin Karmta kavramnn kapsam ve snrlarnn bilimsel
yntemlerle analiz edilerek tespit edilmesi ncelikli sorunumuzu tekil etmitir.
Tespitlerimize gre Karmatlik bir smil harekettir. smil hareketlerde de
gizemli bir gnostik bilgi ve bu bilginin gizli yollardan elde edildii bir sre sz
konusudur. Bu gizlilikten dolay smillerin gnmze ulam olan kaynaklarnn
kime ve hangi dneme ait olduunu tespit edebilmek olduka zordur. Son tahlilde
gnmze ulam smil eserlerin zellikle erken dneme ait olanlar yazarlarna
tahmin olarak atfedilmektedir. Bu nedenle biz, eserlerde aktarlan fikirlerden
hareketle, eserle ilgili mevcut atflar da gz nnde bulundurarak, bu kaynaklar
tarihlendirmeye ve bu sayede eserin en azndan hangi dneme ait olduunu tespit
etmeye altk. Eserlerin Ftm-Karmat blnmesinin gerekletii 286/899 ylndan
nce mi sonra m yazld, Fatm evreye mi Karmat evreye mi ait olduu eserler
zerinden birtakm sonulara gidebilmek asndan zellikle nemlidir. nk
fikirlerin tarihlendirilebilmesi ve fikr deiim srecinin takip edilebilmesi byk
oranda eserlerin tarihlendirilebilmesine baldr.
smil davetin znde var olan gizemli yap onlarla ilgili muhalif yazarlarn
da salkl bilgi elde etmelerine engel olmutur. Bu nedenle muhalif kaynaklarn
hemen hepsinde farkl bir Karmat tarihi ve itikad sz konusudur. Dier yandan
smillerde srr yap asl olduu iin ve onlar bu srr anlaya itikad bir deer
atfettikleri iin, neredeyse kendi tarihleriyle alakal hibir tarih eser
yazmamlardr.172 smil tarihinden bahseden birka eser hari onlarn eserlerinin
ancak satr aralarndan baz tarihi malumata ulamak mmkn olmaktadr. Bu artlar
altnda Karmatliin ne olduunu, ne zaman ortaya ktn, tarihini ve itikadn
bilimsel yntemleri kullanarak ortaya karmak olduka zordur. Biz bu zorluktan
kurtulmak iin dnemin en erken smil ve muhalif kaynaklarn karlatrmal bir
ekilde okuduk. Bu okumalarmz neticesinde birtakm analiz ve sentezler yaparak
baz sonulara ulatk.Kukusuz, bu sonulara ulamada birtakm ltlerimiz olmutur. Mezhepler
tarihi ile ilgili aratrmalarda lkemizde Hasan Onat tarafndan kullanlan, btn
fikirlerin, siyas, itima, dini ve iktisad birer vehesi olduundan fikirlerle bu
hadiseler arasnda bir ban olmas gerektii eklinde zetlenebilecek fikir-hadise
172 Kad Numann ftithud-Davesi ve drisnin Uynul-Ahbr bunun iki nemli istisnalardr.
-
8/6/2019 Karma Tiler
33/317
25
irtibat anlayn173 bu sonulara ulamada azami lde kullandk. Frkalar veya
fikirleri, Maklt trnden eserlerde izlenen metodun aksine, iinde doup gelitikleri
hadiselerden tecrit etmeden anlamaya altk. Aksi takdirde yanl neticelere
ulamamz kanlmaz olurdu.174 nk Maklt tr eserlerin yazarlar kendi
dnemlerinin kavramlaryla gemii, gemiin kavramlaryla kendi dnemlerini tasvir
etmeye almaktadrlar. Bu da, Mezhep veya Frka adlarnn ilk defa ne zaman ortaya
ktn ve zamanla hangi anlamlar kazandn tespit edebilmeyi zorlatrmaktadr.175
almamzda nem verdiimiz bir dier nokta da fikirler ve ahslar zerinde
derinleme ilkesi olmutur. zellikle Fatm ve Karmat dlerini birbirinden ayrt
edebilmek iin bu tutum kanlmazdr. Zira pek ok d baz kaynaklarda Karmat,
bazlarnda ise Fatm olarak gsterilmektedir. zellikle Horasan-Mvernnehir
dlerinin hayatlar ile ilgili fazla bilgimiz olmad iin onlarn fikirlerinden hareketle
siyas eilimlerini belirlemeye altk. Dier yandan Fatm-Karmat blnmesinden
sonra Karmatler yerel hareketler olarak n plana kmlar, bu da blgeler arasnda
ciddi itikadi farkllklarn olumasna sebebiyet vermitir. Dolaysyla Karmatleri
incelerken blgeler arasndaki itikad ve sosyal farklara dikkat etmek daha da
nemlidir. Bu nedenle Karmat hareketleri birbirleriyle mukayese ederek ve blgesel
farklar gz nnde bulundurarak incelemeye altk.
Mezhepler Tarihi almalarndaki en nemli hususlardan birisi de kaynak
kritiine nem verilmesidir.176 Kaynaklarda smillikle ilgili olduka farkl ve
elikili rivayetlerle karlalmaktadr. Bu rivayetlerin dorusunu yanlndan
ayrmann en nemli yntemlerinden birisi rivayetler zerinde derinlemektir. Bu
erevede rivayetin ilk kaynann kim olduunu, hangi gayeyle sylenmi
173 Onat, slm/lhiyat Bilimlerinde (Ulmi Dniye) Yntem Sorunu, 55. Onatn bu yntemikullanmasyla ilgili olarak bkz. Hasan Onat, Emeviler Devri i Hareketleri ve Gnmz ilii,Ankara, 1993, 1220.174 Sabri Hizmetli, tikad slam Mezheplerinin Douuna ctima Hadiselerin Tesiri zerine BirDeneme, AFD, XXVI, (1983), 653. bn Haldn da haberlerin doru ve gerek olann yalanolanndan ayrmann en iyi yolunun, sosyal hayatn karakterini ve doasn bilmek olduunu belirtir.
Ona gre bu, haberi nakleden ravilerin gvenilir olup olmadklarnn aratrlmasndan daha nemlidir.Bkz. Abdurrahman b. Muhammed bn Haldn (808/1405), Mukaddime, ev. Halil Kendir, Ankara,2004, II, 70, 72.175 Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, TDVY, Ankara, 2000, 26.Mezhepler tarihi aratrmalarnda karlalan sorunlar ve mezhepler tarihi aratrclnda usul sorunuile ilgili olarak bkz. Kutlu, slam Mezhepleri Tarihinde Usl Sorunu, 391-440; Mehmet AliBykkara, slam Mezhepleri Aratrmalarnda Terminolojiyle likili Sorunlar,slm Aratrmalar,19, S. 2, (2006), ss. 257271.176 Bkz. Hasan Onat, Trkiyede slm Mezhepleri Tarihinin Geliim Srecinde Prof. Dr. Ethem RuhiFlalnn Yeri, Ethem Ruhi Flalya Armaan, Vadi Yay., Ankara, 2002, 246-249.
-
8/6/2019 Karma Tiler
34/317
26
olabileceini, sonraki kaynaklarda ne gibi ilave ve eksiltmelere maruz kaldn tespit
etmeye altk. Bu almalarmz neticesinde ilk kayna sahih olan pek ok
rivayetin sonraki kaynaklarda, yazld dnemin siyasi anlaynn da etkisiyle,
deiime tabi tutulduunu, smilleri ktleyecek kimi ilavelerin rivayete
eklemlendiini ve sonraki dnemlerde rivayetin ilk orijinalinden olduka farkl bir hal
aldn tespit ettik. Rivayetlerdeki bu deiimi gz nnde bulundurarak menkulde
makul arama ilkesine nem verdik.
almamzda dikkat ettiimiz hususlardan birisi de altmz mezhebin
doup gelitii III.-IV./IX.-X. asrlara bir yolculuk yaparak; dnemin sosyal, siyas,
itikad ve benzeri artlarn gz nnde bulundurmak olmutur. Bu sayede Karmatlii
kendi dnemi ve artlar ierisinde deerlendirme frsat elde edilmitir. Bu tutum, bizi
gnmz kavram ve bak alarn gemie gtrme yanlndan alkoymutur. Bu
ilkeye dikkat edilmeyen kimi almalarda Karmatlik sosyalist bir hareket olarak
deerlendirilmekte ya da sapkn bir mezhep olarak grlmektedir. Bizim yapmaya
altmz ey Karmatliin ne olduunu, fikirlerini, ahslarn, geliim srelerini
ve edebiyatn o dnemin koullar ierisinde belli bir sre takibine dayanarak
tasvir/betimleyici bir yntemle ortaya koymaktr.
C. KARMAT KAVRAMININ KAPSAM VE EREVES
Karmta kavramyla ilgili olarak ada aratrmalarda farkl yaklamlar
sergilenmtir. Bu yaklamlar birka grupta tasnif edilebilir.
Bunlardan birincisi smillie muhalif klasik kaynaklar esas alarak bu
kaynaklardaki bak asn merkeze alan yaklamdr. XIX. yzyln sonlar ve XX.
yzyln balarnda hakim olan bu anlaya gre, slam savala yok edemeyeceklerini
anlayan Mecs, Yahudi ve Zndklar ia kisvesi altnda faaliyete geerek Karmatlii
ina etmilerdir. smillik, Karmatlik ve Btnlik slam d unsurlara dayanan ve tek
bir gaye iin alan ayn hareketin farkl isimleridir. Yurdaydn gibi lkemizdeki baz
aratrmaclarla, konuyu ilk olarak ele alan batl yazarlar De Sacy, Dozy, Hammer,Quetremere, Guyard, Blocket, De Goeje ve Massignon bu tr bir anlay
benimsemilerdir.177
Bu yaklamdan ilk ciddi ayrlk smil kaynaklarn bilim dnyasna
kazandrlmasnda ciddi katklar olan Ivanowda grlr. Onun yaklam temelde
177 Kr. Lewis, The Origins, 20; L. Massignon, Karmatler,MEBA, C. 6, stanbul 1995, 358.
-
8/6/2019 Karma Tiler
35/317
27
smil-Karmat ilikisini reddetme zerine kurulmutur. O, bunu delillendirmek iin
nemli kanta dayanr. Buna gre lk smiller ile Karmatler arasnda derin itikad
farklar vardr. Bunun dnda lk Fatm yazarlar Karmatlere kar dmanca bir tavr
sergilemi ve muhalif yazarlarn onlar hakknda kulland ifadelere benzer kavramlar
kullanmlardr.178 Bir dier neden ise hibir Fatmnin kendisi iin Karmat adn
kullanmam olmasdr.179
Ivanowun tezinin deeri Karmatlerin smillikle olan ilikisini ciddi
anlamda ilk kez tartmaya am olmasdr. zellikle XX. Yzyln ortalarndan
itibaren Karmatlikle ilgili temel tartma konusu onlarn smillikle ve Fatmlerle
olan ilikisi olmutur. Picklay, Ivanowa yakn bir kanaat belirterek Karmatlerin,
smillerden mstakil bir frka olduunu savunmutur.180 Bernard Lewis ise
Karmatleri smillerin bir kolu olarak deerlendirmi, ancak onlarn davetin ana
kolu olan Fatmlerle olan ilikisinden kuku duymutur.181 Ona gre Karmatler,
davetin ana merkezi ile balarn koparm mstakil bir harekettir. Ancak bu hareket
smiliyye mezhebine bal kalmaya devam etmitir.182
Karmatlik kavramyla ilgili bir dier yaklam Ftm-Karmat blnmesini
merkeze almasyla dikkat ekmektedir. Stern bu noktay ciddi anamda ilk vurgulayan
kii olarak ne kmaktadr. Ona gre Karmat ismi ilk kez Hamdan Karmatn
hareketine verilmi, kavram daha sonra anlam genilemesine urayarak dier smil
hareketler iin de kullanlmtr.183 Yazara gre smil ve Karmat kavramlar
eanlamldr ve farkl bir yapy referans gstermez. Her iki ismin verildii hareket
tarihte blnmeyle ayrlm ve Karmat ismi ounlukla hareketin ana gvdesi ile ters
den Bahreyn Karmatleri iin kullanlmtr. Yine de Karmat kavram srf onlar iin
deil, herhangi bir smilyi belirtmek iin de sklkla kullanlmtr.184
Sternin tespitlerini merkeze alan Madelungun yaklam, Karmta
kavramnn anlam erevesiyle ilgili batdaki algya son eklini vermitir. Onun
yaklamnda Ftm-Karmat blnmesi merkez bir yer igal eder. Bu anlaya gre
178 Bkz. Ivanow,A Guide, 1.179 Bkz. Ivanow,A Guide, 1. Onun Karmta kavramyla ilgili gr iin bkz. Lewis, The Origins, 21.180 A. S. Picklay, History of the Ismailis, Bombay, 1940, 12. Picklay da aka smillii Fatmlerehasretmi gzkmektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi bu ak bir hatadr.181 Bernard Lewis, smiller,MEBA, C. V, S. 2, st., 1933, s. 1121.182u ifadesi bu kanaatimizi dorular: Karmatler olarak adlandrlan bir gruba mensup smil silahleteleri. Yazar burada aka Karmatler iin smil kavramn kullanmaktadr. Bkz. BernardLewis, Tarihte Araplar, ev. Hakk Dursun Yldz, Anka Yay., st., 2003, 147.183 Stern, Ismls and Qarmatians, 291292.184 Stern, Ismls and Qarmatians, 289.
-
8/6/2019 Karma Tiler
36/317
28
Hamdan Karmat smiliyyenin Kfe Sevadndaki ba dsidir ve Karmta ismi ona
istinaden verilmitir.185 Ancak smil davetin bana geen Ubeydullah el-Mehd
kendisinden ncekilerin gelitirdii davette birtakm deiiklikler getirmitir. O,
eskiden olduu gibi Muhammed b. smailin mehd olarak beklenilmesine kar
km ve kendisinin imamlarn soyundan gelen bir imam olduunu ne srmtr.
Hamdan Karmat ve taraftarlar bu yeni iddialar benimsemeyerek davete ara
vermilerdir.186 286/899daki bu blnmeden sonra Karmta terimi genellikle Ftm
kart olan ve Fatm halifelerinin immet iddialarn kabul etmeyi reddeden smil
gruplar iin kullanlmtr. Kavram bazen alaltc bir sfat olarak Fatmlerin
imametini destekleyenler iin de kullanlm;187 sonraki dnemlerde Hamdan Karmat
tarafndan organize edilmeyen hareketler de bu isimle adlandrlmtr.188
Madelungun yapm olduu bu Karmat tanmlamas gnmzde halen
geerliliini srdrmektedir. Onun yaklamn benimseyenlerin balcalar Walker,189
Daftary190 ve Nomotodur.191 lkemizde son yllarda yaplan almalarda da genel
olarak Madelungun tezleri geerliliini srdrmektedir. Bykkara,192 ztrk193 ve
Tann194 yaklamlar bu tezin rnekleri olarak grlebilir.
Bu anlaylarn dnda meseleye ideolojik kayglarla yaklaanlar da olmutur.
Mir Ali ve Bulut bu tr yaklam sergileyenlerdendir. Onlara gre Karmatler
185 Wilferd Madelung, Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. Van Donzel-B.Lewis-Ch. Pellet, C. IV, E. J. Brill, (1978), 660.186 Wilferd Madelung, Hamdan Karmat, The Encyclopaedia of Islam, (New Edition), Ed. VanDonzel-B. Lewis-Ch. Pellet, C. III, E. J. Brill, (1986), 123124.187 Madelung, Karmat, 660.188 Madelung, Hamdan Karmat, 123.189 Walker, Philosophical Shiism, 11.190 Kr. Daftary, Carmatians, IV, 1; A Short History, 47; smaililer, 127, 148149; The EarliestIsmls, 241; Emeviler Dneminde ve Abbasilerin lk Dnemlerinde ran, Horasan veMvernnehirdeki Mezhebi ve Milliyeti Hareketler, ev. Mehmet Atalan, Kelam Aratrmalar, C.4, S. 2, (2006), 153.191 Shin Nomoto, Early Isml Thought on Prophecy According to the Kitb al-Islh by Ab Htim al-Rz, Ph. D. Diss., Mcgill University, Montreal, 1999, 13, 26, 82.192 Kr. Mehmet Ali Bykkara, smillere Atfedilen Dokuz Aamal Davet Sreci zerine, lamAratrma Dergisi, C. III, S. 2, (1998), 35.193 Kr. ztrk, Kuran ve Ar Yorum, 44.194 Kr. Tan, smaililiin Teekkl Sreci, 125126. slam leminde son yllarda Karmatlik zerine pekok eser kaleme alnmtr. Bu aratrmalarda kavramn ele aln ile ilgili olarak bkz. Bezzn, el-Karmta, 139-140; Ali Nuh, el-Hitbul-smil, Drul-Yenb, Dmek, 1994, 5459; Tarad, el-Hareketl-Karmatiyye, 9, 91, 129, 406; Hatb, el-Hareketl-Btniyye, 59, 67, 159; brhim Hasan-Tah Ahmed eref, el-Muiz Lidnillh, Kahire, 1948, 105; kir, el-Karmta, 7; Muhammed bid el-Cbir,Arap Aklnn Oluumu, ev. brahim Akbaba, z Yay., st., 1997, 321; Arif Tmir, Ubeydullahel-Mehd, Drul-Mesre, Beyrut, 1990, 6667, 214; el-Karmta, 52, 74, 77, 126-127; Glib, el-Karmta, 435; Trhud-Davetil-smiliyye, Beyrut, 1965, 4;Hareketl-Btniyye fl-slm, Beyrut,1982, 131132, 134, 143, 163.
-
8/6/2019 Karma Tiler
37/317
29
komnizmin slam toplumundaki ilk ncleridir. Karmatler iin din, sosyal
hedeflerine ulamak iin kullandklar bir klftan ibarettir. 195
Karmta kavramnn nereden tretildiiyle ilgili olarak klasik kaynaklarda
birbirinden olduka farkl rivayetlere rastlanmaktadr. Baz rivayetlere gre Karmat
ismi, ayn ad tayan bir kabile ya da slam d bir mezhepten alnmtr. Bu tip bir
yaklam sergileyen Makriz, Karmata denilen slam d bir mezhebin varlndan
bahseder. am beldelerinde kyam eden Karmat dleri Shibl-Cemel ve Shibl-
Hl nesep olarak Ben Karmat b. Cafer b. Osmana dayanrlar ve bu slam d
mezhebin taraftarlardrlar.196 bnl-Adm de baz aratrmaclarn buna iaret
ettiklerini belirtir.197 Taber ise 255/869 yl olaylarn anlatrken Zenc isyanna destek
veren Karmatiyyn adl bir gruptan bahseder.198 Mesd ve Makdis Karmat isimli
bir Sdan halk olduunu rivayet ederler.199 Tm bu rivayetler Karmatliin ortaya
kmasndan nce bir halk ya da slam d mezhep iin Karmat isminin kullanldn
gstermektedir. Ancak mevcut rivayetlerden hareketle Karmta isimlendirmesinin bu
mezhep ya da halkla balantl olduuna dair bir ey syleyebilmek mmkn deildir.
kinci grup rivayetlere gre Karmat ismi, kiisel zellikleri gstermek zere
muhtemelen Nebat-rm lehesinden alnarak Arapalatrlm olan bir kelimedir.
Bu rivayetlere gre Karmat kelimesi Nebticede Krmz gzl anlamna gelen
Kermta kavramndan tretilmitir. Karmatliin kendisine nispet edildii Hamdan
Karmat krmz gzl olduu iin bu adla lakaplandrlm, kelime daha sonra
Arapaya uydurularak Karmat ekline dntrlmtr.200 Bir dier gre gre
kavram, Nebticede kt anlamna gelen Karmtn kelimesinden tretilmitir.201
Massignon ve Zekkr, kavramn farkl bir anlamna iaret etmilerdir. Bunlara gre
Karmat kavram Vasttaki mahall rm lehesinden202 alnmtr. nk bu
yrede kurmata203 kelimesi bugn hala gizleyen anlamnda kullanlmaktadr.204
195 Bulut,slam Komncleri, 197; Mir Ali, el-Karmta, 116, 130-132.196 Takiyyddn Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), Kitbul-Mukaff el-Kebr, Thk. Sheyl Zekkr,
Ahbrul-Karmta ierisinde, Riyad, 1989, 599.197bnl-Adm,Buyett-Taleb, II, 929.198 Et-Taber, Trh, IX, 419.199 El-Mesd, Mrc, II, 20; Eb Abdillh Muhammed b. Ahmed el-Makdis (375/985ten sonra),Ahsent-Teksm, Leiden, 1909, 242.200 Et-Taber, Trh, X, 24; Ebl-Fid, el-Muhtasar, II, 55; bnl-Esr (630/1223), el-Kmil, VII, 373.201 Glib,Hareketl-Btniyye, 133.202 Zekkar kavramn Sryanice kkenli olabileceini belirtir. Bkz. Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.203 Zekkra gre Karame. Bkz. Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.204 Massignon, Karmatler, 353; Zekkr,Ahbrul-Karmta, 121.
-
8/6/2019 Karma Tiler
38/317
30
Tm bunlarn dnda kavramn Arapa orijinli olduu iddias da gndeme
getirilmitir. Buna gre Karmat ismi Sevad blgesindeki Ben Ukayln kolu Ben
Karmattan gelmektedir ve Hamdan Karmat Arap aslldr.205bn-i Manzr, karmata
fiilinin kiinin admlarn birbirine yakn atmas anlamna geldiini belirtir. Kiinin
admlar birbirine yakn olduunda admlar ksa olur. Admlarn ksa ksa atlmas ve
bu nedenle birisinin Karmat olarak adlandrlmas ayn zamanda o kiinin kibirli
olduuna iaret eder. nk byle yrmek kibrin gstergesi olarak kabul edilir.
Karmta blk, nesil, a gibi anlamlara gelir, tekili karmatdir.206
Bir dier bak asna gre Karmat kelimesi yaz sanatyla ilgili bir kavram
ifade etmek zere kullanlmaktadr. Buna gre kavram karmakark yaz yazan
adam anlamna gelmektedir.207 Nizmlmlkn rivayetinde ise kavram tam tersine
ssl bir yaz sanatna ad olarak verilmektedir. O, Karmatn, Muhammed b. smailin
Hicazl Mbrek denilen klesinin bir lakab olduunu belirtir. nk Mbreke,
Makramit denilen ince ve ssl yaz sanatn bildii iin Karmat denilmitir.208 Tm
bunlarn dnda Karmta kavramnn Irakn gneyinde Kermta ya da Kermta
eklinde kullanlmakta olup, ifti ya da kyl anlamna geldii, bu kavramn
Karmta olarak Arapalatrld da iddia edilmektedir.209
Aratrmaclarn byk ounluunun kavramn kaynan Kufe Sevadnda
kullanlan Nebat-Aram lehesine balama eiliminde olduunu grmekteyiz.
Karmta kavramnn kkeni gerekten bu leheye ait olabilir mi? Kavram,
Karmatlere muhaliflerince verildii iin bunun mmkn olabileceini
dnmekteyiz. Onlar, hareketin slam d olduunu belirtmek, ya da gizli boyutuna
iaret etmek veya hareketin liderinin zelliine vurgu yapmak iin bu sfat kullanm
olabilirler. Ancak bn-i Manzrun aklamalarndan kavramn Araplar arasnda da
bilindiini ve kullanldn anlamaktayz. Bu durumda kavram tamamen Arapa bir
kkenden de tretilmi olabilir. Bu rivayetlerden birisini tercih etmemiz bir tahminden
teye gitmeyecektir. Ancak, balangta hangi anlamda kullanlm olursa olsun,
kavram sonraki srete olumsuz bir anlam kazanm ve hibir Karmat kendisi iin bu205 Ahmed b. Ali el-Makriz (845/1442), ttizul-Hunef bi Zikri Eimmetil-Hulef, Thk. Cemluddne-eyyl, Kahire, 1948, I, 156.206 Cemlddn Muhammed b. Mkrem bn Manzr (711/1311),Lisnl-Arab, Beyrut, Trz., VII, 377.Kr. bnl-Adm, Buyett-Taleb, II, 929; Ahmed b. Abdilvehhb en-Nuveyr (733/1332),Nihyetl-Ereb f Fnnil-Edeb, Thk. Muhammed Cbir Abdll el-Hn, Khire, 1984, XXV, 187.207 El-Badd,Mezhepler Arasndaki Farklar, 220.208 Nizamlmlk, Siyasetnme, 235.209 Ivanow,Rise, 6869.
-
8/6/2019 Karma Tiler
39/317
31
ad kullanmamtr. Dier taraftan yukardaki rivayetler, ister bir Arap kabilesi iin
olsun, ister Sudanl slam d bir rk iin olsun, isterse de Nebat-Arm lehesinde
olsun, kavramn Hamdan Karmat ncesinde slam leminde bilinmekte olduunu
gstermektedir. Hamdan Karmat ile birlikte bu kavram smilliin Irak Sevadndaki
belirli bir kolunu tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr.
Kavramla ilgili belirlememiz gereken hususlardan birisi de terimin ilk defa
teknik anlamda bir grubu belirlemek iin ne zaman kullanlddr. Tespit
edebildiimiz kadaryla Karmta kavramn ilk kullanan Fadl b. dn (260/873)
olmutur. Onun Kitbur-Redd All-Btniyye vel-Karmta adl bir eser yazd
rivayet edilir,210 ancak eser gnmze ulamamtr. Madelunga gre, ayet rivayet
doruysa, bu durumda ya Hamdann davete balamas kaynaklarda verilen 261/874
tarihinden nce olmutur; ya da onun Karmat lakab daha nceden de kullanlmakta
olup, ona mezhebin isminden dolay verilmitir.211 Ancak biz, sadece bu delilden
hareketle Karmta kavramn Hamdan Karmat ncesine gtrmenin doru
olmayaca kanaatindeyiz. ncelikle yazara yaplan bu atf yanl olabilir. nk
eserden herhangi bir atfta bulunulduuna rastlamadk. Eer bu nispet doruysa bile
yazarn, bu eseri mrnn sonlarna doru yazdn ve Hamdan Karmatn, bilinenin
aksine 260/873l tarihlerden daha nce faaliyette bulunduunu varsayabiliriz.
Dolaysyla sadece bu delil, Karmta kavramn Hamdan ncesine gtrmemiz iin
yeterli bir veri oluturmaz. Klasik kaynaklarn hemen tamamnn Karmat hareketi
Hamdan Karmat ile balattklarn, aralarndaki baz kk ihtilaflarn Hamdann ismi
ile alakal olduunu da burada belirtmekte fayda vardr. Sonu olarak smillie bir
ad olarak, ya da smilliin bir kolu olarak Hamdan Karmat ncesinde Karmta
kavram kullanlmamtr.
Karmta kavramnn anlam erevesinin ortaya karlabilmesi asndan
zerinde durmamz gereken noktalardan birisi de Karmat olmakla itham edilen
smillerin kendileri iin hangi ismi kullandklardr. Fatmlik ncesinde yazldn
dndmz Kitbur-Rd vel-Hidyede yazar kendi hareketi iin ed-Davetl-Hakkul-Btn adn kullanr. Eb Htim ise kendi mezhebi iin Ehll-Hak vel-
Adl212 ve Ehll-Hak213 kavramlarn tercih eder. Sicistn de mensubu olduu
210 Ts, Fihrist, 124.211 Madelung, Karmat, 660.212 Eb Htim er-Rz,Almun-Nbvve, 33, 41.213 Eb Htim er-Rz,Islh, 165, 166.
-
8/6/2019 Karma Tiler
40/317
32
grubu Ehl-i Hak, Ehl-i Hakik ve Ehl-i Btn olarak adlandrmtr.214 Karmat
izgiyi takip ettii anlalan Eb Temmm kendi mezhebini Ehl-i Btn olarak
adlandrr.215
Fatm yazarlarn balangta sadece, Ubeydullah el-Mehdnin ailesini
katleden Zikreveyh hareketi iin Karmat isimlendirmesini kullandklarn
grmekteyiz. Sret Cafer el-Hcibde216 ve stitrda217 Zikreveyhin oullar iin
Karmat isimlendirmesi kullanlr. dris de Cafer el-Hcibden yapt alntda yine
ayn hareket iin Karmat kavramna yer verir.218 Fatmler kendileri iin ise Ehll-
H