History�of�Medieval�India�From�1000-1707�A.DDHIS102

ÓæË’≈ÒΔÈ Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√ (History of MEDiEVAL inDiA)

Copyright © 2013 Laxmi Publications (P) Ltd.All rights reserved

Produced & Printed bylaxmi publications (p) ltD.

113, Golden House, Daryaganj,New Delhi-110002

forLovely Professional University

Phagwara

Í≈·¥Ó (syLLABUs)

ÓæË’≈ÒΔÈ Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√(History of Medieval india)

¿πÁ∂Ù

J ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á∂ ÷∂ «Úæ⁄ «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ̆ «Ú√Ê≈ͱڒ ‹≈‰’≈∆ Á∂‰≈ ¡Â∂ ÂæÂ’≈Ò∆È Ì≈ Á∆ √ß√«¥Â∆ «Ú√Ê≈ͱڒ È≈Ò ¿πÈ∑ª ˘ ‹≈‰± ’≈¿π‰≈ ˛Õ

J «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ˘ ÓæË’≈Ò∆È √Ó∂∫ Á∂ ÁΩ≈È Ì≈ «Úæ⁄ √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ≈‹È∆«Â’ Í«ÚÂÈ Á∂ Ï≈∂ Ú∆ ‹≈‰± ’Ú≈¿π‰≈Õ

J «Ú«Á¡≈Ê∆¡ª ˘ Óπ’≈ÏÒ∂ «Íz«÷¡≈ Á∆ «Â¡≈∆ «Úæ⁄ ÓÁÁ «ÓÒ∂◊∆Õ

objectivesJ To expand students knowledge in the field of medieval India and to make them aware of the cultural heritage of

India during the medieval times.

J To make students aware of the social and political changes in India during medieval period.

J To help the students to prepare for competitive exams.

Sr. No. Topics

1 Rise of Islam: Sources; Rise of Islam, Arab conquest of Sindh: condition of India on the eve of Arab conquest, Arab conquest; Administration.

Map: Important Historical places of Medieval India

2 India on the eve of Muslim conquest: Multan, Hindushahi kingdom, Kashmir, Kanauj, Chandelas, Chauhans, Chalukyas.

3 Rise and fall of Ghaznavides: Alaptgin, Subuktgin, Mahmud Ghazni; expeditions and estimate. Muhammad Ghori: Early career; Battles; estimate; causes of Muslim success and Rajput failure.

4 The Slave Dynasty: Qutub-din-Aibak; Iltutmish; Balban. 5 The Khalji Dynasty: Jalal-ud-din, Ala-ud-din. 6 The Tughlaqs: Consolidation by Ghias-ud-din; Innovations of Muhammad

Tughlaq; Administrative reforms of Firoz Tughlaq and the Decline of Delhi Sultanate. 7 The Lodhi Dynasty: Sikander Lodhi, Bahlol Lodhi, Ibrahim Lodhi and the first battle of Panipat. 8 The Mughal Empire: Establishment and consolidation under Babur; Humayun.

Akbar the Great: early life and Conquests of Akbar, Din-i-Illahi.; Bairam khan. Aurangzeb(1658-1707). Maps: Empire of Akbar, Empire of Aurangzeb

9 Vijaynagar Empire: Martial character of the state; features of Nayak system; Role of Brahmins & Temples.

10 The Marathas: Shivaji(1647-80); Maratha administration under the Peshawas; Chauth and Sardeshmukhi. Map: Extent of Marathas

«¬’≈¬Δ «ÚÙ∂ Ú√ ÍæȪ ÈæÏ (Units) (ContEnts) (Page no.)

«¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂1. Ù (The Rise of Islam) 1

Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á∂ ‘Ó«Ò¡ª È≈Ò √≈∂ Ì≈ Á∆ ÁÙ2. ≈ (India on the Eve of Muslim Conquests) 23

◊‹ÈÚ∆ Á≈ Ùπ»¡≈ ¡Â∂ ı≈ÂÓ3. ≈ (The Rise and Fall of Ghaznavies) 36

Á≈√ Úß4. Ù (The Slave Dynasty) 67

«÷Ò‹∆ ÚßÙ (ABI@-ACB@5. ) [The Khilji Dynasty (1290-1320)] 91

Âπ◊Ò’ ÚßÙ (ACB@-ADAD ¬∆.6. ) [The Tughluq Dynasty (1320-1414)] 124

ÒØÁ∆ ÚßÙ (ADEA-AEBF7. ) [The Lodi Dynasty (1451-1526)] 167

Ï≈Ï (AEBF-AEC@8. ) [Babur (1526-1530)] 181

‘πÓ≈Ô»ø (AEC@-AEEF9. ) [Humayun (1530-1556)] 204

√∂Ù≈‘ √±10. ∆ (Shershah Suri) 225

¡’Ï (AEEF-AF@E) ¡Â∂ ¿π√Á∂ ÍÚÂ∆ Ù≈√11. ’ [Akbar (1556-1605) and His Successor Rulers] 239

Óπ◊Ò Î≈√∆ √≈«‘Â, √Ê≈«Í ’Ò≈ ¡Â∂ ÚÍ≈12. (Mughal Persian Literature, Architecture Skill and Trade) 271

«Ú‹ÀÈ◊ √≈Ó≈13. ‹ (The Vijayanagar Empire) 336

Ó≈·14. ≈ (The Marathas) 358

Ó≈È «⁄æÂ15. ’ßÓ (Map Work) 383

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

1LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«¬’≈¬∆-A: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù(the rise of islam)

ÚÙ≈ Ú√» (Contents)

¿πÁ∂Ù (Objectives)

‹≈‰’≈∆ (Introduction)

A.A ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ‹∆ÚÈ ¡Â∂ «√æ«÷¡≈Úª (Life and Teachings of Prophet Mohammad Sahib)

A.B HÚƒ √Á∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÙ≈ (Political Condition of India in the Beginning of the 8th Century)

A.C HÚƒ √Á∆ Á∂ ¡≈øÌ «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ÍÃÙ≈√«È’, √Ó≈«‹’, Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ «ÚÚ√Ê≈ (Administrative, Social, Religious and Economical Conditions of India in the Beginning of the 8th Century)

A.D «√øË ”Â∂ ¡Ïª Á∆ «‹æ (Arab Conquest on Sindh)

A.E «√øË ”Â∂ ¡Ïª Á≈ Ù≈√È ÍÃÏøË (Arab Administration on Sindh)

A.F ¡Ï «‹æ Á≈ «√øË ”Â∂ ÍÃÌ≈Ú (Impact of Arab Conquest on Sindh)

A.G √≈ ¡øÙ (Summary)

A.H ÙÏÁ’ØÙ (Keywords)

A.I ¡«Ì¡≈√ ÍzÙÈ (Review Questions)

A.A@ √Ïß«Ë Íπ√Â’ª (Further Readings)

¿πÁ∂Ù (objectives)

«¬√ «¬’≈¬∆ Á∂ ¡«Ë¡ÀÈ ÂØ∫ Ï≈¡Á «Ú«Á¡≈Ê∆ ÔØ◊ ‘؉◊∂ :

J ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ ‹∆ÚÈ ¡Â∂ «√æ«÷¡≈Úª Á∆ «Ú¡≈«÷¡≈ ’È √ÏßË∆Õ

J HÚ∆∫ √Á∆ Á∂ Ùπ± «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ≈‹È∆«Â’ ÁÙ≈ ˘ √Ófi‰ √ÏßË∆Õ

‹≈‰’≈Δ (introduction)

«¬√ ÂØ∫ Ï≈¡Á GÚ∆∫ √Á∆ Á∆ Í«‘Ò∆ ⁄ΩÊ≈¬∆ «Úæ⁄ ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ «¬√Ò≈Ó Á∆ È∆∫‘ æ÷∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á H@ √≈Òª Á∂ ÊØÛ∑∂ «‹‘∂ √Ó∂∫ Á∂ ¡ßÁ ‘∆ «¬‘ ÈÚª ËÓ √ß√≈ Á∂ ’¬∆ Á∂Ùª «‹Ú∂∫ «¬≈È, √∆∆¡≈, Íæ¤Ó∆ Âπ«’√Â≈È, «√ßË, «Ó√ ¡Â∂ Áæ÷‰∆ √Í∂È «Úæ⁄ ÎÀÒ «◊¡≈Õ ‚≈’‡ Ú∆. ¬∂. √«ÓæÊ Á≈ ’«‘‰≈ ̨ «’ “Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ËÓ «¬√Ò≈Ó «‹√ Â∂˜ ◊Â∆ È≈Ò ÎÀ«Ò¡≈ ¡Â∂ «‹√ È≈‡’∆ „ß◊ È≈Ò ¡≈’√∆Ó’Â≈ È≈Ò ¿πÈ∑ª Á∂ ¡ÈπÔ≈¬∆ «¬’ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ ÍzÌπ»√æÂ≈ Á∆ √«ÊÂ∆ ˘ Íz≈Í ‘ج∂, «¬‘ «¬’ ˛≈È∆ Á∆ ◊æÒ ˛, «¬√ ˘ «¬«Â‘≈√ Á≈ «¬’ ⁄ÓÂ’≈ «’‘≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ”

È؇

2 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

A.A ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ‹ΔÚÈ ¡Â∂ «√æ«÷¡≈Úª (Life and teachings of Prophet Mohammad sahib)

ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ˘ √ß√≈ Á∆ «¬’ Ó‘≈È Í»‹È∆’ ¡≈ÂÓ≈ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ ˛ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ «◊‰Â∆ Ì◊Ú≈È «¥ÙÈ, Ó‘≈ÂÓ≈ ÏπæË, Ì◊Ú≈È Ó√∆‘ ¡Â∂ ◊π± È≈È’ Ú«◊¡ª √πæ÷ª Á∆ Ú÷≈ ’È Ú≈Ò∆ Ó‘≈È ¡≈ÂÓ≈Úª «Úæ⁄ ‘πßÁ∆ ˛Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ Á≈ √ß÷∂Í «Úæ⁄ ‘∂· «Ò÷∂ ¡Èπ√≈ ¡«Ë¡ÀÈ ’∆Â≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

A.A.A Ùπ±¡≈ÂΔ ‹ΔÚÈ (Early Life)

Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ‹ÈÓ EG@ ¬∆√Ú∆ «Úæ⁄ ËÂ∆ Á∂ √Ì ÂØ∫ ÿæ‡ ¡«ÂÊÔ’≈∆ ÍzÁ∂Ù ¡Ï «Úæ⁄ Óæ’≈ È≈Ó’ √Ê≈È ”Â∂ ‘Ø«¬¡≈Õ Óæ’≈ «¬’ ÌΩ«Â’Ú≈Á∆ ÚÍ≈’ È◊ √∆, ““«¬æÊ∂ Ò≈Ì-ÒØÌÂ≈ ¡Â∂ √±Á÷Ø∆ Á≈ ≈‹ √∆, «‹æÊ∂ ¡≈͉∂ ‹ÈÓ √Ó∂∫ «Úæ⁄ ÒØ’ «¬√Â∆, Ù≈Ï ¡Â∂ ‹±¡≈ √∂ÚÈ «Úæ⁄ Ó√ «‘ßÁ∂ √È, «‹æÊ∂ “«‹√ Á∆ Ò≈·∆ ¿π√ Á∆ ÌÀ∫√” Á≈ «ÈÔÓ Ò≈◊± √∆, «¬æÊ∂ «ÚËÚ≈Úª, ¡È≈ʪ ¡Â∂ Ϙπ◊ª ˘ «¬’ «Ú¡Ê ÏØfi √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ”” Óπ‘ßÓÁ «¬’ ¡«‹‘≈ Ïæ⁄≈ √∆ ‹Ø ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÍÀÁ≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆ ¡Â∂ «‹√ Á∆ Óª Ú∆ ⁄æÒ Ú√∆ ‹ÁØ∫ «’ «¬‘ ’∂ÚÒ ¤∂ √≈Òª Á≈ √∆Õ «¬√ ¡È≈Ê ˘ «¬√ Á∂ ⁄≈⁄≈ ¡æϱ Â≈«ÒÏ È∂ Í≈«Ò¡≈Õ «¬√ È∂ ¡≈͉≈ Ï⁄ÍÈ ÿØ ◊∆Ï∆ ¡Â∂ ’«·È≈¬∆¡ª Á∂ ‘≈Ò≈ «Úæ⁄ «ÏÂ≈«¬¡≈ ¡Â∂ ¿π‘ «ÏȪ «’√∂ «√æ«÷¡≈ ¡Â∂ Á∂÷Ì≈Ò Á∂ Úæ‚≈ ‘Ø«¬¡≈Õ ‚≈’‡ Â≈≈ ⁄ßÁ Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ ““«Ú¡’Â∆◊ Áπæ÷ Á∂ ÁÏ≈¡ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ÒØ’ª Á∆ ¡ÍÓ≈È‹È’ ÁÙ≈ ÂØ∫ ¿πÂÍøÈ «Á¡≈ÒÂ≈ Á∆ ¿π√ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ È∂ ¿π√ Á∂ Ì≈Úπ’ «ÁÒ ”Â∂ ◊«‘≈ ÍzÌ≈Ú Í≈«¬¡≈Õ””

«Ú¡≈‘ (Marriage) : BE √≈Òª Á∆ ¿πÓ «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ÷Á∆‹≈ È≈Ó’ «¬’ D@ √≈Òª Á∆ ¡Ó∆ «ÚËÚ≈ Á∂ √ßÍ’ «Úæ⁄ ¡≈¬∂ ¡Â∂ ¿π√∂ Á∂ ’ØÒ ÚÍ≈’ «Úæ⁄ ÓπÈÙ∆ ω ◊¬∂Õ ¿π‘ ¿πÈ∑ª Á∂ «Ú¡’Â∆ÂÚ ÂØ∫ ÏÛ∆ ÍzÌ≈«Ú ‘ج∆Õ «¬æÊØ∫ Âæ’ «’ ¿π√ È∂ ¿πÈ∑ª È≈Ò «Ú¡≈‘ ’È ÒÀ‰ Á≈ Íz√Â≈Ú æ«÷¡≈Õ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á≈ «ÚÚ≈«‘ ‹∆ÚÈ Ï‘π √π÷∆ ¡Â∂ ÙªÂ∆Í±È «√æË ‘Ø«¬¡≈ Ízß± «¬‘ ¿πÈ∑ª ˘ Ë≈«Ó’ √Â∂ ”Â∂ ⁄æÒ‰ ÂØ∫ È≈ Ø’ √«’¡≈Õ

«Á«ÚÔ «◊¡≈È (the revelation) : Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï «Úæ⁄ Ï⁄ÍÈ ÂØ∫ ‘∆ Ë≈«Ó’ Íz«ÚÂ∆ √∆Õ «˜¡≈Á≈ «¬‘ Ó≈¿»∫‡ ‘∆ ”Â∂ ⁄Û∑ ‹ªÁ∂ ¡Â∂ ’¬∆ ÿø«‡¡ª Âæ’ √Ó≈Ë∆ ”⁄ ÏÀ·∂ «‘ßÁ∂Õ ‹ÁØ∫ ¿π‘ D@ √≈Òª Á∂ ‘ج∂ ª ¿πÈ∑ª Á∂ ‹∆ÚÈ «Úæ⁄ «¬’ Ó‘æÂÚÍ±È ÿ‡È≈ Ú≈Í∆Õ «¬’ «ÁÚÔ Á±Â È∂ ¿πÈ∑ª ˘ Ì◊Ú≈È Á≈ √ßÁ∂Ù «ÁæÂ≈ «’ ÂÀ˘ ª √ß√≈ «Úæ⁄ ¡æÒ∑≈ È∂ ËÓ Íz√≈ Á∂ Ò¬∆ Ì∂«‹¡≈ ˛Õ «¬√ «ÁÚÔ «◊¡≈È È∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡«◊¡≈È ¡Â∂ ÓØ‘-Ó≈«¬¡≈ Á∂ ÍÁ∂ ˘ ‘‡≈ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ‘π‰ ¿π‘ Ì◊Ú≈È Á∂ √ßÁ∂ÙÚ≈‘’ ¡Â∂ Á±Â ω ◊¬∂Õ ‘Ø Íæ’∂ Ë≈«Ó’ √±Î∆¡ª Á∆ Â∑ª Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ ¡ßÁ Ú∆ Ë≈«Ó’ ¿πÂÙ≈‘ ¡Â∂ ÿØ «ÚÚ‘≈«’ √Ófi Á∆ √ÓæÊ≈ √∆Õ ¡ß «Úæ⁄ ¿π‘ «¬’ ÈÚ∂∫ ËÓ Á∂ ÍÀ◊ßÏ Ï‰ ◊¬∂Õ

Óæ’∂ «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ ÁΔ ¡ÒØ’-«ÍÃÔÂ≈ (Unpopularity of Mohammad in Mecca) : ¡Ï∆ ÒØ’ª Á≈ ËÓ «ÂßÈ ◊æÒª Á≈ ‹ØÛ √∆-«ÈÊ’ √ø√’≈Ú≈Á, È’Ùæ ͱ‹≈ ¡Â∂ Ó±Â∆ ͱ‹≈Õ ⁄ø«◊¡≈¬∆-Ïπ≈¬∆ Á∆ ¿πÈ∑ª Á∆ √Ófi Ï‘π √Ë≈‰ ÍæË Á∆ √∆Õ ‘æ«Â¡≈ ˘ ¿π‘ ’ج∆ Ïπ≈¬∆ È‘∆∫ √ÓfiÁ∂ √È ¡Â∂ «Ú¡≈‘ ˘ ’ج∆ Í«ÚæÂÂ≈ Á≈ √Ê≈È È‘∆∫ «ÁßÁ∂Õ «¬√Â∆¡ª ̆ ’ج∆ ¡«Ë’≈ È‘∆∫ √∆Õ √Ú≈Ó∆ Ì◊ ¡Â∂ √æ⁄«Â≈ Á∆ ¿π¶ÿ‰≈ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ √∆ ¡Â∂ ’≈Óπ’Â≈ Á≈ ÏØÒÏ≈Ò≈ √∆Õ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ Íz⁄≈ ’∆Â≈ «’ ‹∆ÚÈ ˘ Í«Úæ ω≈˙, √æ⁄ ÏØÒØ, ¡æÒ∑≈ ”Â∂ «ÚÙÚ≈√ æ÷ØÕ È≈Ò ‘∆ ¿πÈ∑ª È∂ Ó±Â∆ ͱ‹≈ ¡Â∂ ¡ßË«ÚÙÚ≈√ Á∆ ÿØ «ÈßÁ≈ ’∆Â∆ Ízß± ÁπÌ≈◊ Úæ√ ¿πÈ∑ª Á∆ ¡≈͉∆ ’πÀÙ ‹≈Â∆ Á∂ ÒØ’ ’≈Ï≈ Á∂ Ó≈«Ò’ √∆, «‹æÊ∂ CF@ Ó±Â∆¡ª Òæ◊∆¡ª ‘ج∆¡ª √∆ ¡Â∂ ¿π‘ Ó»Â∆ Í»‹≈ ’È Ú≈«Ò¡ª Á∂ ⁄Û∑≈Ú∂ Á∆ ’Ó≈¬∆ ÷ªÁ∂ √∆Õ ¿π‘ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ «ÚØË∆ ‘Ø ◊¬∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑≈ ˘ ◊≈Ò∑ª ’愉 Òæ◊∂Õ ¿πÈ∑ª ”Â∂ ÍÊ≈¡ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª ̆ ‹≈È ÂØ∫ Ó≈ Á∂‰ Á≈ ÔÂÈ ’∆Â≈ «◊¡≈Õ ¡≈͉∂ ÒØ’ª Á∂ «ÚÚ‘≈ ÂØ∫ «È≈Ù ‘Ø ’∂ ¡Â∂ ¿πÌ’ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ ¡≈͉∆ ‹ÈÓ Ì±Ó∆ ˘ ¤æ‚‰ ¡Â∂ «’√∂ ȘÁ∆’ Á∂ È◊ «Úæ⁄ ¡≈√≈ ÒÀ‰ Á≈ ÎÀ√Ò≈ ’ «Ò¡≈Õ

È؇√ ‘‹Â Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ‹ÈÓ EG@ ¬∆√Ú∆ «Úæ⁄ ¡Ï Á∂ Óæ’≈ È≈Ó’ √Ê≈È ”Â∂ ‘Ø«¬¡≈Õ

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

3LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«‘‹Â, FBB ¬∆√Ú∆ (Migration, 622 A.D.) : ¬∆√Ú∆ FBB «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ¡≈͉∂ ’πfi ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ ÒÀ ’∂ Óæ’≈ ÂØ∫ Ô≈«ÊÃÏ ¡≈ ◊¬∂Õ Ï≈¡Á «Úæ⁄ Ô≈«ÊzÏ Ó∂ÁΔÈ≈ÂπÈÚΔ ¡Ê≈ ÈÏ∆ √≈«‘Ï Á≈ È◊ ’«‘Ò≈¿π‰ Òæ◊≈Õ «¬‘ ÿ‡È≈ «‘‹Â Á∂ È≈Ó È≈Ò Íz«√æË ‘ج∆ ¡Â∂ «¬æÊØ∫ ‘∆ «¬√Ò≈Ó∆ ËÓ Ùπ» ‘πßÁ≈ ˛ «‹√ Á∆ Ùπ»¡≈ ‹πÒ≈¬∆ ¬∆√Ú∆ FBB Á∂ ¡Èπ√≈ ÏÀ·Á≈ ˛Õ «¬æÊ∂ ÓÁ∆È≈ «Úæ⁄ ÒØ’ª È∂ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∂ √ßÁ∂Ù Á≈ √Ú≈◊ ’∆Â≈ ¡Â∂ ‘˜≈ª ÒØ’ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡ÈπÔ≈¬∆ ω ◊¬∂Õ «¬æÊ∂ ‘∆ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ Í«Úæ ◊zßÊ ’π≈È Á∆ ⁄È≈ ’∆Â∆ ¡Â∂ «¬√ Íz’≈ ¡≈͉∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª Á≈ «¬Ê «ÈÙ«⁄ ±Í «ÁæÂ≈Õ

√ßÁ∂Ù-Íz⁄≈ (Spread of Message) : «¬√Ò≈Ó Á∆ √Ê≈ÍÈ≈ ’È ÂØ∫ Ï≈¡Á Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ ¡≈͉∂ ‹∆ÚÈ Á∂ ¡ß«ÂÓ √≈Ò «¬√ Á∂ Íz√≈ «Úæ⁄ Ò◊≈¬∂, ¿πÈ∑ª ˘ Ì≈∆ √ÎÒÂ≈ «ÓÒ∆Õ ‹ÒÁ∆ ‘∆ ¿π‘ ’∆ Á∂÷Á∂ ‘È «’ ¿π‘ ÓΩ«Ò’ ±Í È≈Ò ¡Ï Á∂Ù Á∂ √Ó≈‡ ¡Â∂ ¡Ï ÒØ’ª Á∂ ÓßÈ∂ ‘ج∂ ÍÀ◊ßÏ Ï‰ ◊¬∂ ‘ÈÕ ¿π‘ Óæ’≈ Ú∆ ◊¬∂ ¡Â∂ «¬√ Ú≈ ¡≈͉∂ √Ê≈È Á∂ ÒØ’ª ”Â∂ ¿πÈ∑ª Á≈ «¬’ ⁄ÓÂ’≈ Í±È ÍzÌ≈Ú «Í¡≈Õ

ÓΩÂ, FCB ¬Δ√ÚΔ (Death, 632 A.D.) : FCB ¬∆√Ú∆ «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∆ ÓÁ∆È≈ «Úæ⁄ ÓΩ ‘Ø ◊¬∆Õ ¿πÈ∑ª Á∆ ÓΩ Á∆ ’‘≈‰∆ ’πfi «¬√ Íz’≈ ˛: H ‹±È ˘ ‹ÁØ∫ ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï ÈÓ≈˜ ÍÛ∑ ¸æ’∂ √È Âª ¿πÈ∑ª Á∆ ¡≈ÂÓ≈ ¡√Ó≈È ÚæÒ ⁄Û∑Á∆ ◊¬∆ ¡Â∂ ¡ß «Úæ⁄ ¬∆ÙÚ (÷πÁ≈) Âæ’ ‹≈ Í‘πß⁄∆Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ⁄∂Ò∂ ’πfi Á∂ Âæ’ «¬‘ «ÚÙÚ≈√ È≈ ’ √’∂ «’ ¿πÈ∑ª Á≈ ÍÀ◊ßÏ ÍÃÒØ’ «√Ë≈ ¸æ’≈ ˛Õ ¡ß «Úæ⁄ ¡ÏπÏ’ È∂ ÒØ’ª ˘ √Ófi≈«¬¡≈ «’ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï «¬’ «¬È√≈È ‘∆ √∆ ‹Ø ¿πÈ∑ª ˘ √æ⁄≈ Ó≈◊ Á√≈¿π‰ Ò¬∆ √ß√≈ «Úæ⁄ ¡≈¬∂ √È ¡Â∂ ¡≈͉≈ ’ßÓ ÷ÂÓ ’’∂ ÓΩ Á∆ ◊ØÁ «Úæ⁄ ⁄Ò∂ ◊¬∂Õ

A.A.B Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ÁΔ¡ª «√æ«÷¡≈Úª (teachings of Mohammad)

ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ È∂ «’√∂ ◊«‘∂ Á≈Ù«È’ Óæ Á≈ Íz⁄≈ È‘∆∫ ’∆Â≈Õ ‚≈. Â≈≈ ⁄ßÁ Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ ¿πÈ∑ª Á≈ ËÓ Ï‘π ‘∆ √Ò √∆Õ «¬√ «Úæ⁄ «√˪ ¡Â∂ √ß√’≈ Á∆ ◊æÒ Ï‘π ‘∆ ÊØÛ∑∆ √∆, «’™«’ ’π≈È Á∂ ¡Èπ√≈ ¬∆ÙÚ ⁄≈‘πßÁ≈ ˛ «’ ÓÀ∫ ÒØ’ª Á≈ ÏØfi ‘Ò’≈ ’ª ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á≈ ‹∆ÚÈ √π◊Ó Ï‰≈ÚªÕ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ ’∂ÚÒ «ÂßÈ ◊æÒª Á≈ Íz⁄≈ ’∆Â≈-√æ⁄≈¬∆, Í«Úæ ‹∆ÚÈ ¡Â∂ ¬∆ÙÚ «Úæ⁄ ¡‡πæ‡ «ÚÙÚ≈√Õ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª Á∂ Óπæ÷ «ÈÔÓ ÁØ Ì≈◊ª «Úæ⁄ Úø‚∂ ‹≈ √’Á∂ ‘È-(’) ËÈ≈ÂÓ’ «ÈÔÓ (÷) È’≈≈ÂÓ’ «ÈÔÓÕ

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø ¬∆√Ú∆ FBB «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï ¡≈͉∂ ’πfi ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ ÒÀ ’∂ Óæ’≈ ÂØ∫ Ô≈«ÊzÏ ¡≈ ◊¬∂Õ Ï≈¡Á «Úæ⁄ Ô≈«ÊÏz Ó∂Á∆È≈ÂπÈÚ∆ ¡Ê≈ ÈÏ∆ √≈«‘Ï Á≈ È◊ ’«‘Ò≈¿π‰ Òæ◊≈Õ «¬‘ ÿ‡È≈ «‘‹Â Á∂ È≈Ó È≈Ò Íz«√æË ‘ج∆ ¡Â∂ «¬æÊØ∫ ‘∆ «¬√Ò≈Ó∆ ËÓ Ùπ± ‘πøÁ≈ ˛Õ

ËÈ≈ÂÓ’ («ÈÙ«⁄Â) «√æ«÷¡≈Úª (Positive teachings)

A. ¡æÒ∑≈ ”Â∂ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Allah):-ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á≈ ’∂∫Á∆ ËÓ «√˪ «¬‘ ˛ «’ √ß√≈ «Úæ⁄ ’∂ÚÒ «¬’ ‘∆ ¡æÒ∑≈ ˛Õ «¬√ ÂØ∫ Ì≈Ú «¬‘ ˛ «’ Á∂Ú∆ Á∂ÚÂ≈Úª Á∆ ͱ‹≈ Í±È ±Í «Úæ⁄ ÏßÁÕ ¡æÒ∑≈ √ß√≈ Á≈ √Ì ÂØ∫ ¿πµ⁄≈ ¡Â∂ ¬∂’≈’∆ √Ó≈‡ ‘ÀÕ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ ¿π√ Á∂ ¡ßÁ «ÁzÛ «ÚÙÚ≈√ æ÷‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ¡Â∂ ¿π√ Á∆ «¬æ¤≈ Á∂ ¿π¶ÿ‰ Á∂ «Ì¡≈È’ ÈÂ∆«‹¡ª ÂØ∫ ‚È≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ¡Â∂ ÒØ’ª Á∂ ¡ßÁ «¬‘ ◊«‘∆ Ì≈ÚÈ≈ ‘؉∆ ⁄≈‘∆Á∆ ˛ «’ ¡√∆∫ ¿π√ Á∆ Á«¬¡≈ ¡Â∂ «’Í≈ Á∂ ¡Ë∆È ‘ª ¡Â∂ ¿π√ ”Â∂ Í±È ÂΩ ”Â∂ «ÈÌ ‘ªÕ

B. ’Ó ¡Â∂ √Ú◊-È’ Á∂ «√˪ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Theory of Karma and Heaven and Hell):-Ì◊Ú≈È «¥ÙÈ ¡Â∂ Ì◊Ú≈È ÏπæË Á∆ Â∑ª ÍÀ◊ßÏ Óπ‘ßÓÁ È∂ ’Ó Á∂ «√˪ «Úæ⁄ ¡≈͉≈ «ÚÙÚ≈√ Íz◊‡ ’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª Á≈ «ÚÙÚ≈√ √∆ «’ «’√∂ «Ú¡’Â∆ Á∂ ’ßÓ’≈‹ Á≈ Úæ‚≈ Ó‘æÂÚ ‘πßÁ≈ ̨ Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ’ÊÈ ¡Èπ√≈ ‘Û∑ ¡Â∂ «È¡≈ Á≈ «¬’ «ÁÈ ¡≈Ú∂◊≈ ‹ÁØ∫ ‘ ’ج∆ ÈÙ‡ ‘Ø ‹≈Ú∂◊≈ ¡Â∂ ¿π√ ˘ ¡≈͉∂ ’Ó ¡Èπ√≈ √˜≈ ‹ª ÎÒ «ÓÒ∂◊≈Õ «¬’ ⁄ß◊∂ √Á≈⁄≈∆ «Ú¡’Â∆ ˘ ª √Ú◊ «ÓÒ∂◊≈ Ízß± Í≈Í∆ ˘ È’ «Úæ⁄ √π櫇¡≈ ‹≈Ú∂◊≈Õ

È؇

4 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

C. ÍÃ≈ÊÈ≈ ”Â∂ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Prayers): Ì◊Ú≈È ÏπæË ¡Â∂ Ì◊Ú≈È Ó‘ªÚ∆ È∂ ¡Òæ◊ „ß◊ ¡Í‰≈™Á∂ ‘ج∂ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ Íz≈ÊÈ≈ Á∆ √ÓæÊ≈ ”Â∂ «ÚÙÚ≈√ æ«÷¡≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ ¡≈Á∂Ù «ÁæÂ≈ «’ «ÁÈ «Úæ⁄ Íø‹ Ú≈ Íz≈ÊÈ≈ ’Ø-Íz≈ ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√ Í«‘Ò∂ Í«‘, Á±√∂ Í«‘ ¡Â∂ Ù≈Ó ‹ª ≈ ˘ «’™«’ «’√∂ «Ú¡’Â∆ Á∂ Í≈Í Íz≈ÊÈ≈ È≈Ò ‘∆ Ó≈Î ’∆Â∂ ‹≈ √’Á∂ ‘ÈÕ

D. «ÚÙÚ-«Ú¡≈ÍΔ ÌÃ≈ÂΔÌ≈Ú «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Universal Brotherhood): Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª «Úæ⁄ «¬’ ÍzÓπæ÷ «ÈÔÓ Óπ√ÒÓ≈Ȫ «Úæ⁄ Ï≈ÏÂ≈ ¡Â∂ Ìz≈Â∆Ì≈Ú Á≈ «√˪ ˛Õ ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á∂ ¡ÈπÔ≈¬∆ ¿»⁄-È∆⁄ Á∂ Ì∂ÁÌ≈Ú Á∂ «ÏȪ «¬’ Ï≈Ï ‘ÈÕ ¿π‘ ‘π‰ ¡æÒ∑≈ Á∂ Íπæ ‘È ¡Â∂ √≈∂ Ì≈ ‘ÈÕ «¬‘ «√˪ Óπ√ÒÓ≈Ȫ ˘ «¬’ ‹≈Â∆ Á∂ ±Í «Úæ⁄ √ß◊«·Â ’È «Úæ⁄ Úæ‚≈ Ò≈Ì’≈∆ «√æË ‘Ø«¬¡≈, «’™«’ ¿πÈ∑ª È∂ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡ßÁ ¬∂’Â≈ Á∆ Ì≈ÚÈ≈ ’πæ‡-’πæ‡ ’∂ Ì «ÁæÂ∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ Á±√∂ ËÓª Á∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª Á∂ «ÚπæË ‘Ó∂Ùª Ò¬∆ √ß◊«·Â ’’∂ æ«÷¡≈Õ

E. ÈÀ«Â’Â≈ «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Morality) : √≈∂ Úæ‚∂-Úæ‚∂ «Ù∆-ÓπÈ∆¡ª Á∆ Â∑ª Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ Ú∆ ÒØ’ª ˘ «¬‘ «√÷≈«¬¡≈ «’ ¿πµ⁄≈, ÈÀ«Â’ ¡Â∂ √æ⁄≈¬∆ È≈Ò ‹∆ÚÈ ÏÂ∆ ’ØÕ fi±· ÏØÒ‰≈ ‹ª ⁄Ø∆ ’È≈ Í≈Í ˛Õ ÓÈπæ÷ ˘ «¬Ó≈ÈÁ≈ ¡Â∂ √æ⁄≈ ωÈ≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛ ¡≈͉∆ ’Ó≈¬∆ Á≈ ⁄ΩÊ≈ «‘æ√≈ Á≈È Ú‹Ø∫ Á∂‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ‘ÀÕ

F. Úª, ÂΔÊ Ô≈Â≈Úª ¡≈«Á «Úæ⁄ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Fast, Pilgrimage etc.): ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ «¬√Ò≈Ó Á≈ «¬’ ˜±∆ «ÈÔÓ ’πfi ∆Â∆¡ª Á≈ Í≈Ò‰ ’È≈ ˛Õ Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á≈ «¬‘ ’ÂÚ ˛ «’ Ó‹≈È Á∂ Ó‘∆È∂ Á∂ ’πfi «ÚÙ∂Ù «ÁȪ «Úæ⁄ Ú (ؘ≈) æ÷‰Õ Á±√∆ ◊æÒ, Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∂ ‹ÈÓ √Ê≈È Óæ’≈ Á∆ Â∆Ê Ô≈Â≈ ‹ª ‘‹ ‹∆ÚÈ «Úæ⁄ ÿæ‡ ÂØ∫ ÿæ‡ «¬’ Ú≈ ˜± ’Ø∂Õ

G. ’π≈È «Úæ⁄ «ÁæÂΔ¡ª ‘Ø¬Δ¡ª ◊æÒª ”Â∂ «ÚÙÚ≈√ (Belief in Contents of Quoran): ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï È∂ ¡≈͉∆¡ª √≈∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª ˘ ¡≈͉∂ «¬’ ◊zßÊ ’π≈È ˘ ⁄ ’∂ ¿π√ «Úæ⁄ Ì «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ «¬‘ ¡≈Á∂Ù «ÁæÂ≈ «’ È≈ ’∂ÚÒ ’π≈È Á∆¡ª ◊æÒª (¡Ô≈ª) ”Â∂ «ÚÙÚ≈Ù ’Ø ¡Â∂ ¡≈͉≈ ‹∆ÚÈ Ú∆ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡Èπ√≈ ÏÂ∆ ’ØÕ √≈∂ «Ú«Ù¡ª ”Â∂ ’∆ «Ú¡’Â∆◊Â, ’∆ Ë≈«Ó’, ’∆ √Ó≈«‹’ ¡Â∂ ’∆ ≈‹È∆«Â’ ’π≈È √Ì ÂØ∫ Í«‘Ò≈ ¡Â∂ ¡ß«ÂÓ ÍzÓ≈‰ √Ó«fi¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ◊∆Ï ÂØ∫ ◊∆Ï «Ú¡’Â∆ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¡Ó∆ ÂØ∫ ¡Ó∆ «Ú¡’Â∆ Âæ’ ¡Â∂ «Ì÷≈∆ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ≈‹∂ Âæ’ ‘ Óπ√ÒÓ≈È ˘ «¬‘ ¡≈Á∂Ù «ÁæÂ≈ «’ ’π≈È ˘ ‹∆ÚÈ Á≈ √Ì ÂØ∫ Úæ‚≈ ¡Â∂ √Ì ÂØ∫ ¡ÈÓØÒ Ó≈◊-ÁÙ’ √Ó«fi¡≈ ‹≈Ú∂Õ

È’≈≈ÂÓ «√æ«÷¡≈Úª (negative teachings)A. Ó±ÂΔ Í±‹≈ ÁΔ «ÈßÁ≈ (Disbelief in Idol Worship): Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª «Úæ⁄ «¬’ Ó‘≈È «ÈÔÓ «¬‘ √∆ «’ ¿πÈ∑ª È∂ Ó±Â∆ ͱ‹≈ Á∆ Ï‘π «˜¡≈Á≈ «ÈßÁ≈ ’∆Â∆Õ ¡Ï Á∂Ù «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª ÂØ∫ Í«‘Òª Ó±Â∆ ͱ‹≈ «¬’ Ï‘π ‘∆ ÒØ’«ÍzÔ «Ú≈˜ Á∂ ±Í «Úæ⁄ Íz⁄æ«Ò √∆, Ízß± ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á∂ √ßÁ∂Ù Á∂ ’≈È «¬‘ ’≈Î∆ ÿæ‡ ◊¬∆Õ «¬√ Á∂ Ï≈¡Á ¡«‹‘≈ √Ó«fi¡≈ ‹≈‰ Òæ◊ «’ ‘ Óπ√ÒÓ≈È Á≈ «¬‘ Ë≈«Ó’ ’ÂÚ ˛ «’ ¿π‘ ÂÒÚ≈ Á∂ ˜Ø ”Â∂ Ú∆ Ó±Â∆ ͱ‹≈ ˘ ÷ÂÓ ’∂Õ «¬‘ ◊æÒ Ï‘π ¡Ê Ìͱ ˛ «’ Ì≈ ”Â∂ Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á∂ ‹Ø ‘ÓÒ∂ ‘ج∂ ¿πÈ∑ª «Íæ¤∂ Ó±Â∆ ͱ‹≈ ’È Ú≈«Ò¡ª Á∆ ËÂ∆ ”Â∂ Ó±Â∆ ͱ‹≈ ˘ «Ó‡≈¿π‰ Á≈ ¿πÂÙ≈‘ ‘∆ ª √∆Õ

B. ÂÍæ«√¡≈Ú≈Á Á≈ «ÚØË (Disbelief in Asceticism) : Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∆¡ª «√æ«÷¡≈Úª «Úæ⁄ ÂÍæ«√¡≈Ú≈Á ˘ ’ج∆ √Ê≈È È‘∆∫ ‹Ø «’ ‹ÀÈ ËÓ ¡Â∂ «‘ßÁ± Á≈ ÍzÓπæ÷ «ÈÔÓ ̨ Õ ¡√Ò «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª «¬√ Íæ÷ ̆ ‘∆ È‘∆∫ ¡Í‰≈«¬¡≈ «’ ¡≈ÂÓ≈ Á∆ Óπ’Â∆ Ò¬∆ √∆ ̆ Ìπæ÷≈ æ«÷¡≈ ‹≈Ú∂Õ ¿πÈ∑ª Á≈ ª «ÚÙÚ≈√ «¬‘ √∆ «’ ÓÈπæ÷ «Ú¡≈‘ ¡Â∂ Í«Ú≈«’ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆ ’∂Õ ’π≈È Á≈ ¡≈Á∂Ù ˛ «’ «¬’ Óπ√ÒÓ≈È «Ú¡’Â∆ ⁄≈ «Ú¡≈‘ ’ √’Á≈ ˛Õ

C. ¡«‘ß√≈ «Úæ⁄ ¡«ÚÙÚ≈√ (Disbelief in Non-Violence): ÏπæË ¡Â∂ ‹ÀÈ Á∂ ¡«‘ß√≈ Á∂ «ÈÔÓ ̆ Ú∆ «¬√Ò≈Ó «Úæ⁄ ’ج∆ √Ê≈È È‘∆∫Õ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï È∂ √≈∂ √ß√≈ Á∆ «ÈßÁ≈ È‘∆∫ ’∆Â∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ¿πÈ∑ª È∂ ¡«‹‘≈ Íz⁄≈ ’∆Â≈ «’ ÓÈπæ÷ª ¡Â∂ ‹∆Úª ˘ Áπæ÷ È≈ «Á˙ ª Ú∆ «¬√ Á≈ ¡Ê «¬‘ È‘∆∫ «’ ¿πÈ∑ª È∂ ÔπæË , «‘ß√≈ ¡Â∂ √ßÍÂ∆ ÷≈ÂÓ∂ Á≈ √ÓÊÈ ’∆Â≈Õ «¬√ Á≈ ª ’∂ÚÒ «¬ßÈ≈ ‘∆ ¡Ê ˛ «’ ¿π‘ «’√∂ «È¡≈Í±È ÔπæË Á∂ «ÚπæË È‘∆∫ √ÈÕ

A.A.C «¬√Ò≈Ó ÁΔ Íz◊ÂΔ ¡Â∂ «Ú√Ê≈ (Progress and Expansion of islam) FCB ¬∆√Ú∆ «Úæ⁄ Óπ‘ßÓÁ √≈«‘Ï Á∆ ÓΩ Á∂ Ï≈¡Á «¬√Ò≈Ó √ß√≈ Á∂ Úæ÷-Úæ÷ Á∂Ùª «Úæ⁄ ÎÀÒ‰ Òæ◊≈Õ «¬√Ò≈Ó ˘ ÎÀÒ≈¿π‰ Á≈ ’ßÓ ÷Ò∆Î≈Úª È∂ ¡≈͉∂ ¿πµÍ ÒÀ «Ò¡≈Õ FCB ∆¬√Ú∆ ÂØ∫ GDI ¬∆√Ú∆ ¿πÓÀÔÁ ÷Ò∆Î≈Úª Á≈ ÍzÓπæ÷

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

5LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

«‘≈Õ Ízß± GDI ¬∆√Ú∆ ÂØ∫ ABEF ¬∆√Ú∆ Âæ’ ¡Ï≈√∆Á ÷Ò∆Î≈ ω∂ ‘∂ ¡Â∂ ¿π‘ ‘∆ «¬√Ò≈Ó Á∂ ¡√Ò È∂Â≈ Ú∆ √ÈÕ

¿πÓÀÔÁ ÷ÒΔÎ∂ (the omayyads)

¡ÏπÏ’, FCB-CD ¬Δ√ÚΔ (Abu Bakr): ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¡Ï ÒØ’ª È∂ ¡ÏπÏ’ ˘ ¡≈͉≈ ÷Ò∆Î≈ ¸«‰¡≈Õ ¿π‘ ÍÀ◊ßÏ √≈«‘Ï Á∂ Í«Ú≈ Á∂ «¬’ Óπæ÷ ÓÀ∫Ï √∆ ¡Â∂ √‘π≈ Ú∆Õ ÍÀ◊øÏ √≈«‘Ï Á∂ ‹Ó≈Â≈ ¡Ò∆ √≈«‘Ï ˘ «¬√ ¡«Ë’≈ ÂØ∫ Úªfi≈ æ«÷¡≈ «◊¡≈Õ

«¬√ ÍÃ’≈ «¬‘ √ÍÙ‡ ¡Â∂ √Ê≈«Í ’ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ «÷Ò≈¯ ÒØ’Óæ Á∂ ¡Èπ√≈ ‘∆ ÓøÈ∆ ‹≈Ú∂◊∆Õ ¡ÏπÏ’ Ï‘π ‘∆ È∂’ ÓÈπæ÷ √È ‹Ø Ï‘π √≈Á≈ ¡Â∂ Í«Úæ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆ ’Á∂ √È ¡Â∂ «‹È∑ª È∂ «¬√Ò≈Ó Á≈ ÍÃ⁄≈ ¡Â∂ ÍÃ√≈ Ò¬∆ Ï‘π ’πfi ’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ÁØ √≈Òª Á∂ ’≈‹’≈Ò ÁΩ≈È «¬√Ò≈Ó ËÓ «¬≈’ ¡Â∂ √∆∆¡≈ Âæ’ ÎÀÒ «Ò¡≈Õ FCD ¬∆. «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª Á∆ ÓΩ ‘Ø ◊¬∆Õ

¿πÓ √≈«‘Ï, FCD-DD ¬Δ. (omar) : ¡Ï»Ï’ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á «÷Ò≈¯Â ¿πÓ √≈«‘Ï Á∂ ‘æʪ «Úæ⁄ ¡≈ ◊¬∆ ‹Ø ÍÀ◊øÏ √≈«‘Ï Á∂ ̉ج∆¬∂ ¡Â∂ Í«Ú≈ Á∂ √Ì ÂØ∫ Úæ‚∂ ÓÀ∫Ï √ÈÕ ¿πÓ √≈«‘Ï Á∂ ¡Ë∆È ‘∆ «÷Ò≈¯Â Á∆ ÍæÁÚ∆ Á≈ Ó‘æÂÚ Ú«Ë¡≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ «¬√Ò≈Ó Á∂ √≈Ó≈‹ ˘ ÚË≈¿π‰ Ò¬∆ Ï‘π ’πfi ’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ «¬≈È Á∂ √Ó≈‡ Á∆ ‘≈ ‘ج∆Õ ¿πÈ∑ª Á∆ √ÀÈ≈Úª ¿πµÂ∆ ¡Î∆’≈ ÚæÒ «ÂzÍØÒ∆ Âæ’ ‹≈ Í‘πø⁄∆¡ªÕ √ø÷∂Í «Úæ⁄, ¿πÓ √≈«‘Ï Á∆ ÓΩ FDD ¬∆. «Úæ⁄ ‘ج∆, ÍÃø» ¿π√ ÂØ∫ Í«‘Òª «¬≈’, Ï∂Ï∆ÒØÈ, «¬≈È, «Ó√ ¡Â∂ ¡Î∆’≈ Á∂ ’πfi Ì≈◊ «‹æ Ҭ∂ ◊¬∂ √È ¡Â∂ ¿πµÊ∂ «¬√Ò≈Ó Á≈ fiø‚≈ ◊æ‚ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ √∆Õ

¿π√Ó≈È, FDD-FEF ¬Δ. (osman) : ¿πÓ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√Ó≈È √≈«‘Ï FDD ¬∆. «Úæ⁄ ◊æÁ∆ ”Â∂ ÏÀ·∂Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ¡Ë∆È Óπ√ÒÓ≈È √ÀÈ≈Úª È∂ ’≈ÏπÒ, ◊‹È∆, ÏÒ’ ¡Â∂ ˛≈ ˘ «‹æ «Ò¡≈ ¡Â∂ Âπ’∆ ˘ Óπ√ÒÓ≈È Ï‰≈ «ÁæÂ≈Õ ÍÃø» FEF ¬∆. «Úæ⁄ «¬√ ÷Ò∆¯≈ Á∂ «ÚπæË «¬’ ¤‚Ôø ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ‘æ«Â¡≈ ’ «ÁæÂ∆ ◊¬∆Õ

¡ÒΔ, FEF-FFA ¬Δ. (Ali) : ¿π√Ó≈È √≈«‘Ï Á∆ ‘æ«Â¡≈ ÂØ∫ Ï≈¡Á ÍÀ◊øÏ √≈«‘Ï Á∂ ‹Ó≈Â≈ ¡Â∂ ⁄⁄∂∂ Ì≈ ¡Ò∆ √≈«‘Ï ˘ ÷Ò∆¯≈ ω≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈, ÍÃø» ’πfi ¡«‹‘∂ «Ú◊Û∂ ‘ج∂ ÒØ’ «È’Ò ¡≈¬∂, «‹È∑ª È∂ ¿πÈ∑ª Á∆ √æÂ≈ ˘ ¸‰ΩÂ∆ «ÁæÂ∆, ¿πÈ∑ª Á∆ ⁄؉ ˘ È‹≈«¬˜ Óø«È¡≈ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª «ÚπæË ¤‚Ôø ’È≈ Ùπ» ’ «ÁæÂ∆Õ √∆∆¡≈ Á∂ ≈‹Í≈Ò Óπ¡≈Ú∆¡≈ È∂ ¿πÈ∑ª Á∆ √æÂ≈ Óøȉ ÂØ∫ «¬È’≈ ’ «ÁæÂ≈, ¿π√ È∂ ¡≈͉∆¡ª √ÀÈ≈Úª «¬’æ·∆¡ª ’∆Â∆¡ª ¡Â∂ ¡Ò∆ √≈«‘Ï Á∂ «ÚπæË ⁄Û∑≈¬∆ ’ «ÁæÂ∆Õ ÔπæË «Úæ⁄ ¡Ò∆ √≈«‘Ï Ó≈ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ¡Â∂ «¬√ ÍÃ’≈ Óπ¡≈Ú∆¡≈ ÷Ò∆¯≈ ω «◊¡≈Õ

Óπ¡≈ÚΔ¡≈ (Muawiya) : Óπ¡≈Ú∆¡≈ Á∂ ÷Ò∆¯≈ ω ‹≈‰ ÏÛ≈ Ì≈∆ Í«ÚÂÈ ÍÀÁ≈ ‘Ø «◊¡≈, ¿π√ È∂ ÷πæÒ∑∂ »Í «Úæ⁄ ÿØÙ‰≈ ’ «ÁæÂ∆ «’ ÓÀ∫ ‘∆ «¬√Ò≈Ó Á≈ Í«‘Ò≈ √Ó≈‡ ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó ˘ Óøȉ Ú≈«Ò¡ª Á≈ Í«‘Ò≈ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ‘ªÕ «÷Ò≈¯Â ‘π‰ ⁄؉ Á∆ ◊æÒ È≈ «‘ ◊¬∆ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ʪ ”Â∂ ÍÀÂ’ ¡«Ë’≈ Á≈ «ÈÔÓ Ò≈◊» ’ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ «÷Ò≈¯Â Á≈ ’∂∫Á ÓÁ∆È≈ ÂØ∫ ‘‡≈ ’∂ ÁÓÙ’ ω≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ Óπ¡≈Ú∆¡≈ Á∂ ¡Ë∆È Óπ√ÒÓ≈Ȫ È∂ ‡Ô»«È√, ÓØ≈’Ø ¡≈«Á Á»-Á» √Ê≈Ȫ ˘ «‹æ «Ò¡≈ ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó ËÓ «¬È∑ª √≈∂ Á∂Ùª «Úæ⁄ ÎÀÒ «◊¡≈Õ Í»≈ √Í∂È ¡Â∂ Ϊ√ Á≈ Ú∆ «¬’ Ì≈◊ «‹æ Ҭ∂ ◊¬∂Õ «¬«Â‘≈√’≈ «◊æÏÈ Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ “«‘‹Â Á∆ Í«‘Ò∆ √Á∆ Á∂ ¡ø Âæ’ ÷Ò∆¯≈ ÒØ’ «ÍÃÊÚ∆ ”Â∂ √Ì ÂØ∫ Â≈’ÂÚ ¡Â∂ «Èø’πÙ √Ó≈‡ ω ¸æ’∂ √È” ¡«‹‘≈ Òæ◊Á≈ √∆ «’ «¥√Â≈È∆ √≈Ó≈‹ Á∂ √Ê≈È ”Â∂ «¬√Ò≈Ó∆ √≈Ó≈‹ √Ê≈«Í ‘؉ Ú≈Ò≈ ˛Õ

¿πÓÀÔÁ ÒØ’ ÓΩ«Ò’ »Í È≈Ò ¡Ï∆ «Ú⁄≈Ë≈≈ Á∂ √È, ¿πÈ∑ª Á∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ¡Â∂ ≈‹Í≈Ò ¡Ï ‹≈Â∆ Á∂ √È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ¡Ï∆ Ì≈Ù≈ ¡Â∂ ¡Ï∆ ÓπÁ≈ Á≈ «¬√Â∂Ó≈Ò ’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ «¬’ Úæ‚≈ «¬√Ò≈Ó∆ √≈Ó≈‹ ω≈ «ÁæÂ≈, ¿π‘ ·≈·-Ï≈· Á∂ Úæ‚∂ ÍÃ∂Ó∆ √È ¡Â∂ ¡≈͉∆ ÍëÂÙ·≈ Á≈ ÏÛ≈ «Ë¡≈È æ÷Á∂ √ÈÕ

HÚƒ √Á∆ Á∆ Á»√∆ ⁄ΩÊ≈¬∆ «Úæ⁄ ¿πÓÀÔÁª Á∆ Ù’Â∆ ÿ‡‰ Òæ◊∆, ’≈‰ «¬‘ √∆ «’ ¿πÈ∑ª È∂ ¿πÈ∑ª ÒØ’ª È≈Ò ‹Ø ¡Ï ‹≈Â∆ Á∂ È‘ƒ √È, ÈΠ̫¡≈ «ÚÚ‘≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ¡ø«ÂÓ ¿πÓÀÔÁ ¿πÂ√≈‘∆, √æ⁄∂ ¡Â∂ «ÁzÛ ÒØ’ È‘ƒ √ÈÕ ¡ø«ÂÓ ¿πÓÀÔÁ ÷Ò∆¯≈ ˘ ‘π‰ Óπ√ÒÓ≈Ȫ È∂ ‘≈ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ Ï◊Á≈Á «Úæ⁄ ¡æÏ≈√ Á∆ √æÂ≈ √Ê≈«Í ’ «ÁæÂ∆Õ GDI ¬∆. ÂØ∫ ¿πÓÀÔÁª Á∆ ‹◊∑≈ ¡æÏ≈√∆Áª È∂ ÒÀ Ò¬∆Õ

¡æÏ≈√ΔÁ ÷ÒΔ¯∂ (the Abbasids): ¡æÏ≈√∆Áª È∂ GDI ¬∆. ÂØ∫ ABEF ¬∆. Âæ’ ≈‹ ’∆Â≈Õ ¿πÈ∑ª È∂ ÁÓÙ’ Á∆ ʪ ”Â∂ Ï◊Á≈Á ˘ ¡≈͉∆ ≈‹Ë≈È∆ ω≈«¬¡≈Õ ¡æÏ≈√∆Áª Á∂ ¡≈¿π‰ È≈Ò ¡Ï∆ Âæ Íæ¤Û ◊¬∂, ‘π‰ «¬≈È∆

È؇

6 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

¡æ◊∂ ¡≈¬∂Õ ÷Ò∆¯≈ Á∂ ÁÏ≈ «Úæ⁄ «¬≈È∆ ∆Â∆-«Ú≈˜ ¡Í‰≈ Ò¬∂ ◊¬∂Õ ¡æÏ≈√∆Á ËÓ Á∂ Ù∆¡≈ √È, ‹Á «’ ¿πÓÀÔÁ √πøÈ∆ √ÈÕ

¡æÏ≈√∆Á ÷Ò∆«¯¡ª «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ Íë√æË ‘≈»ø, ¡Ò-Ù∆Á ‘Ø«¬¡≈ ˛, «‹√ Á∂ ≈‹’≈Ò ÁΩ≈È Ï◊Á≈Á ’Ò≈ ¡Â∂ «◊¡≈È Á≈ ’∂∫Á Ï«‰¡≈Õ Âπ’∆ ̆ √ÀÈ≈ «Úæ⁄ ÈΩ’∆¡ª «ÓÒ∆¡ª, √Óª ÍÀ‰ ”Â∂ «¬‘∆ Âπ’ ÎÛ∑∂ ◊¬∂ ¡Â∂ «ÚÚ‘≈«’ »Í È≈Ò ÷Ò∆¯≈ ¿πÈ∑ª Á∂ ‘æʪ Á∆ ’·ÍπÂÒ∆ ω ’∂ «‘ «◊¡≈Õ

ABEF ¬∆. «Úæ⁄ ⁄ø◊∂˜ Á∂ ÍØÂ∂ ‘Ò≈’» È∂ Ï◊Á≈Á ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’ «ÁæÂ∆ ¡Â∂ ¡ø«ÂÓ ÷Ò∆¯≈ ¡Ò-Óπ√Â√∆Ó ̆ Ó≈ «ÁæÂ∆Õ «¬√ ÍÃ’≈ Ï◊Á≈Á «Úæ⁄ «÷Ò≈¯Â Á≈ ¡ø ‘Ø «◊¡≈Õ ⁄≈‘∂ ¡Ò-Óπ√Â√∆Ó Á∂ √’∂-√ÏøË∆ «Ó√ Á∂ «¬√Ò≈Ó∆ √ø√≈ ¿πµÍ ¡≈͉≈ ¡«Ë’≈ ‹Â≈™Á∂ ‘∂Õ

‡≈√’ ‘‹Â ¡Ò∆ ’Ω‰ √È?

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

A. ÷≈Ò∆ Ê≈Úª ÌØ (Fill in the blanks):(i) Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï Á≈ ‹ÈÓ ............... «Úæ⁄ ‘Ø«¬¡≈Õ

(ii) ............... «Úæ⁄ Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï Óæ’≈ ÂØ∫ Ô≈«ÊÃÏ ¡≈ ◊¬∂Õ

(iii) Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï Á∂ √‘π∂ Á≈ È≈Ó ............... √∆Õ

A.B HÚƒ √ÁΔ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ ÁΔ ≈‹ÈΔ«Â’ ÁÙ≈ (Political Condition of india in the Beginning of the 8th Century)

HÚƒ √Á∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ «¬’ ¡«‹‘∂ Í«Ú≈ Á≈ Áπæ÷Á≈¬∆ «ÁzÙ Í∂Ù ’Á≈ √∆ ‹Ø ¡≈͉∂ ¡≈Í «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ ‘ØÚ∂Õ FDG ¬∆. «Úæ⁄ ¡ø«ÂÓ Ó‘≈È «‘øÁ» √Ó≈‡ ‘ÙÚËÈ Á∆ ÓΩ Á∂ ÈÂ∆‹∂ Ú‹Ø∫ Ì≈ Á∂ ‡πæ’Û∂-‡πæ’Û∂ ‘Ø ¸æ’∂ √È ¡Â∂ ÍÃÌ»ÂÚ-ÍÃ≈ÍÂ∆ Ò¬∆ ¤Ø‡∂-¤Ø‡∂ ≈‹ª Á«Ó¡≈È Ó≈’πæ‡ Òæ◊∆ ‘ج∆ √∆Õ Òæ◊Ì◊ E@ √≈Òª Âæ’ Ó≈Û∆, ≈‹È∆«Â’ ◊ÛÏÛ ¤≈¬∆ ‘ج∆ √∆Õ ÈÂ∆‹≈ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ HÚƒ √Á∆ Á∂ ¡≈øÌ Âæ’ «¬‘ Á∂Ù ¡È∂’ª √πÂø ≈‹ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ «◊¡≈, «‹È∑ª ’ØÒ Úæ÷-Úæ÷ Á‹∂ Âæ’ Ù’Â∆ ¡Â∂ ÍëÂÙ·≈ √∆ ¡Â∂ «‹È∑ª Á≈ Óπæ÷ ËøÁ≈ ÈÀ«Â’ Ù≈È ¡Â∂ ‘ÓÒ≈Ú ÔπæË √∆Õ √≈∂ Á∂Ù «Úæ⁄ ’∂∫Á∆ √’≈ È≈Ó Á∆ ’ج∆ ⁄∆˜ È‘ƒ √∆ ¡Â∂ Á∂Ù ¡È∂’ª √πÂø ≈‹ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «¬√ «Úæ⁄Ø∫ Úæ‚∂-Úæ‚∂ ≈‹ª ˘ ÁØ Ú◊ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‹≈ √’Á≈ ˛Õ

(’) ¿πµÂ∆ Ì≈ Á∂ ≈‹ (States in Northern India)

(÷) Áæ÷‰∆ Ì≈ Á∂ ≈‹ ¡Â∂ Áæ÷‰∆ (States in Southern India)

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø ¡ø«ÂÓ Ó‘≈È «‘øÁ» √Ó≈‡ ‘ÙÚËÈ Á∆ ÓΩ FDG ¬∆. «Úæ⁄ ‘ج∆Õ

A.B.A ¿πµÂΔ Ì≈ Á∂ ≈‹ (states in northern india)

(i) ’ÈØ‹ Á≈ ≈‹ : HÚƒ √Á∆ ¬∆√Ú∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ Á≈ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚÍ»È ≈‹ «ÈÙ⁄∂ ‘∆ ’ÈØ‹ Á≈ ≈‹ √∆Õ «¬√ ”Â∂ «¬’ Íë√æË ≈‹≈ ÔÙØÚÓÈ Ù≈√È ’Á≈ √∆Õ ÚËÈ √≈Ó≈‹ Á∂ ÷≈ÂÓ∂ Á∂ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ ‘Ø ‹≈‰ ÂØ∫ Ï≈¡Á «¬‘ ÔÙØÚÓÈ ‘∆ √∆, «‹√ È∂ «¬’ Ú≈ «Î ’ÈØ‹ ˘ «¬√ Á∆ Í«‘Ò∆ Ù≈È ¡Â∂ ⁄Ó’-ÁÓ’ ”Â∂

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

7LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

Í‘πø⁄≈ «ÁæÂ≈, ¿π‘ «¬’ √»Ú∆ √ÀÈ≈ÍÂ∆ ÔØË≈ √∆, «‹√ È∂ Ì≈ Á∂ Ï‘π Úæ‚∂ Ì≈◊ ˘ «‹æ«Â¡≈ ¡Â∂ «‹√ ¡Ë∆È ’ÈØ‹ Á≈ ≈‹ ¿πµÂ «Úæ⁄ «‘Ó≈«Ò¡≈ ÂØ∫ ÒÀ ’∂ Áæ÷‰ «Úæ⁄ ÈÓÁ≈ Âæ’ ‹≈ Í‘πø«⁄¡≈ ¡Â∂ Í»Ï «Úæ⁄ Ïø◊≈Ò ÂØ∫ ÒÀ ’∂ ¿πµÂ-Íæ¤Ó «Úæ⁄ Ê≈È∂ÙÚ Âæ’ ÎÀÒ «◊¡≈, ¿π‘ «¬’ √¯Ò Ù≈√È-ÍÃÏøËÈ ¡Â∂ «¬’ Ó‘≈È «◊¡≈È æ«÷¡’ Ú∆ √∆; «‹√ Á∂ ’≈‹’≈Ò ÁΩ≈È Íë√æË È≈‡’’≈ æ‹ ’∂ Ú«Ë¡≈-Îπ«Ò¡≈, ¿π‘ «ÈÙ⁄∂ ‘∆ «¬’ Ï‘π Úæ‚≈ Ù≈√’ √∆, «‹√ ˘ Ï≈¡Á «Úæ⁄ ’ÙÓ∆ Á∂ Ò«ÒÂ≈ «ÁæÂÔ È∂ ‘≈ ’∂ Ó≈ «ÁæÂ≈Õ

(ii) Ó≈ÒÚ≈ ≈‹ : ÚËÈ √≈Ó≈‹ Á∂ ‡πæ‡ ‹≈‰ ”Â∂ ‹Ø ¡È∂’ª √πÂø ÷Û∑∂ ‘Ø ◊¬∂, ¿πÈ∑ª «Úæ⁄ Ó≈ÒÚ≈ ≈‹ «¬’ √∆ ‹Ø ÿæ‡ Ó‘æÂÚ È‘ƒ æ÷Á≈ √∆Õ ¿π‹ÀÈ ˘ «¬√ Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ω≈ ’∂ ≈‹Í»Âª Á∂ ÍÃÂ∆‘≈ ÚøÙ È∂ Ó≈ÒÚ≈ ”Â∂ Ù≈√È ’∆Â≈Õ ÍÃÂ∆‘≈ª Á≈ Ù≈√È Ó≈Ú≈Û, ÏÛØ⁄ ¡Â∂ È∂Û∂-Â∂Û∂ Á∂ ¡È∂’ª ÍÃÁ∂Ùª Âæ’ Ú∆ ÎÀÒ «◊¡≈Õ ‹πÈÀÁ Á∂ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ¡Ï ‘ÓÒ≈Úª È∂ ÍÃÂ∆‘≈ ≈‹ Á∂ Íæ¤Ó∆ Ì≈◊ ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’ «ÁæÂ∆ ¡Â∂ ¿π√ ”Â∂ ¤≈ ◊¬∂, ÍÃø» Ï≈‰-χ‡ ÍÃÊÓ ‹Ø Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ÍÃÂ∆‘≈ ≈‹≈ √∆ ¡Â∂ «‹√ È∂ GBE ÂØ∫ GD@ ¬∆√Ú∆ Âæ’ Ù≈√È ’∆Â≈Õ ¡Ï ÒØ’ª «ÚπæË Ï‘π ϑ≈Á∆ È≈Ò Ò«Û¡≈ ¡Â∂ √≈∂ ÍÃÁ∂Ùª ˘ Í»È ÂΩ ”Â∂ ÍÃ≈Í ’È «Úæ⁄ √¯Ò ‘Ø«¬¡≈Õ ¿π√ Á∂ ¡≈͉∂ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ¿πÂ≈«Ë’≈∆ Á∂ ¡Ë∆È Ó≈ÒÚ≈ «¬’ Ï‘π ‘∆ √«ÓÃË∆Ù≈Ò∆ ¡Â∂ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ ≈‹ ω «◊¡≈Õ

(iii) ’ÙÓΔ ≈‹ : GÚƒ √Á∆ «Úæ⁄ ’’؇≈ ÚøÙ Á∂ ÁπÒæÌ ÚËÈ Á∂ ¡Ë∆È ’ÙÓ∆ «¬’ √πÂø ≈‹ ω ̧ æ«’¡≈ √∆Õ «√øË ”Â∂ ¡Ï ÒØ’ª Á∂ ‘Ó«Ò¡ª √Ó∂∫ ÁπÒæÌ ÚËÈ Á≈ ÍØÂ≈ ⁄øÁ Í∆Û «¬√ ≈‹ Á≈ Ù≈√’ √∆, ÍÃø» «¬√ ≈‹ Á≈ √Ì ÂØ∫ Â≈’ÂÚ ¡Â∂ Íë√æË ≈‹≈ ⁄øÁ Í∆Û Á≈ Ì≈ Ò«ÒÂ≈ «ÁæÂÔ √∆, «‹√ È∂ GBE ÂØ∫ GEE ¬∆. Âæ’ Ù≈√È ’∆Â≈, ¿π‘ «¬’ Ó‘≈È «Ú‹∂Â≈ ¡Â∂ √ÀÈ≈ÍÂ∆ √∆, ¿π√ È∂ ’ÈØ‹ Á∂ ÔÙØÚÓÈ ˘ ‘≈ ’∂ Ó≈ «ÁæÂ≈, ¿π‘ «‘øÁ» ËÓ ¡Â∂ ÌÚÈ ’Ò≈ Á≈ «¬’ Ó‘≈È æ«÷¡’ Ú∆ √∆, «‹√ È∂ Ó≈Âø‚ (¡≈Ëπ«È’ Ó‡È) Á∆ ʪ ”Â∂ Íë√æË √»‹ Óø«Á ωÚ≈«¬¡≈Õ

(iv) ¡Î◊≈«È√Â≈È ¡Â∂ «‘øÁ»Ù≈‘Δ ≈‹ : ⁄øÁ ◊πÍ ÓØ«¡≈ Á∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ ¡Î◊≈«È√Â≈È Ì≈ Á≈ ÷ø‚ «‘≈ √∆ ¡Â∂ IÚƒ √Á∆ Âæ’ «¬√∂ Â∑ª ‘∆ ⁄æÒÁ≈ «‘≈Õ ¡Ï ‘Ó«Ò¡ª √Ó∂∫ «¬√ ’«Ê «‘øÁ»Ù≈‘∆ ≈‹ Á≈ Ù≈√’ ’Ω‰ √∆ ¡Â∂ «¬√ Á∆¡ª ‘æÁª «’æÊØ∫ Âæ’ √ÈÕ «¬√ ◊æÒª «ÈÙ«⁄ ÂΩ ”Â∂ È‘ƒ Áæ√∆¡ª ‹≈ √’Á∆¡ª ‘È, ÍÃø» «¬√ «Úæ⁄ ’ج∆ Ùæ’ È‘ƒ «’ «¬‘ ≈‹ ¿π√ √Ó∂∫ «¬’ Ó‘æÂÚÍ»È √Ú≈Ë∆È «‘øÁ» ≈‹ √∆Õ

(v) «√øË Á≈ ≈‹ : Ì≈ Á∂ Áæ÷‰-Íæ¤Ó «Úæ⁄ «√øË Á≈ Ù»Á ≈‹ √∆ ‹Ø ’Á∂ ª ‘Ù Á∂ √≈Ó≈‹ Á≈ ÷ø‚ «‘≈ Í ÍÃø» √Ú≈ËΔÈ Ï‰ «◊¡≈Õ «√øË Á∂ «¬’ ÏÃ≈‘Ó‰ ÓøÂ∆ ⁄≈⁄≈ È∂ Ù»Á ≈‹ ̆ ·π’≈ ’∂ ¿πµÊ∂ ¡≈͉≈ ‘∆ ÏÃ≈‘Ó‰ ≈‹ √Ê≈«Í ’ «ÁæÂ≈Õ ⁄≈⁄∂ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿π√ Á≈ Ì≈ ⁄øÁ ◊æÁ∆ ”Â∂ ÏÀ«·¡≈Õ «√øË ”Â∂ ¡Ï ‘Ó«Ò¡ª √Ó∂∫ ⁄≈⁄∂ Á≈ Íπæ Á≈«‘ «√øË ”Â∂ Ù≈√È ’ «‘≈ √∆, ¿π√ Á∂ ≈‹ «Úæ⁄ ’∂ÚÒ «Èπ‰, √∂‘Ú≈È, ÏÃ≈‘Ó‰Ú≈Á ¡Â∂ «√øË Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ¡ÒØÒ Ù≈«ÓÒ √ÈÕ ÷πÁ «¬’ ÏÃ≈‘Ó‰ Ù≈√’ ‘πøÁ∂ ‘ج∂ ¡≈͉∆ ÏπæË ËÓ∆ ÍË≈ Á∂ «ÚπæË ’¬∆ ’≈˘È Í≈√ ’ «ÁæÂ∂ √ÈÕ ÒØ’ª ˘ ∂ÙÓ∆ ’æÍÛ∂ Í«‘ȉ Á∆ ÓÈ≈‘∆ √∆ È≈ ‘∆ ¿π‘ ‘«Ê¡≈ ¿π·≈ √’Á∂ √È ¡Â∂ È≈ ‘∆ √π⁄æ«‹Â ÿØÛ∂ Á∆ √Ú≈∆ ’ √’Á∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª ˘ Èø◊∂ ÍÀ ¡Â∂ Èø◊∂ «√ ⁄æÒ‰≈ ÍÀ∫Á≈ √∆, «¬È∑ª √≈∆¡ª ◊æÒª È∂ ≈‹∂ ˘ ¡≈͉∆ ÏπæË ˘ Í»‹‰ Ú≈Ò∆ ÍË≈ ¡øÁ ¡«ÍÃÔ Ï‰≈ «ÁæÂ≈Õ ÒØ’ª È∂ ¡≈͉∂ ≈‹∂ «ÚπæË Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ¡Ï ÒØ’ª Á≈ √Ú≈◊ ’∆Â≈Õ ≈‹≈ Á≈«‘ ¡Ï ÒØ’ª «ÚπæË ÒÛÁ≈ «‘≈, ¡ø «Úæ⁄ ‘≈«¡≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ó≈«¡≈ «◊¡≈Õ ¿π√ Á≈ ≈‹ «ÚÁ∂Ùª Á∂ ‘æʪ «Úæ⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈Õ

(vi) Ïø◊≈Ò Á≈ ≈‹ : ‘Ù Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ïø◊≈Ò, «‹√ È∂ ’ÈØ‹ Á∆ √∂ÃÙ·Â≈ ˘ Í»∆ Â∑ª ˘ Í»∆ Â∑ª È‘ƒ Óø«È¡≈ √∆, «¬’ ‹ÒÁ∆ ‘∆ √Ú≈Ë∆È ≈‹ ω «◊¡≈ ¡Â∂ ÂÁ Âæ’ Ï«‰¡≈ «‘≈, ‹Á Âæ’ ’ÈØ‹ Á∂ ≈‹≈ ÔÙØÚÓÈ È∂ «¬√ ˘ «Î ÂØ∫ È‘ƒ «‹æ «◊¡≈Õ HÚƒ √Á∆ ÂØ∫ Í«‘Òª ¡æË «Úæ⁄ «’√∂ √Ó∂∫ ◊ØÍ≈Ò È∂ Ïø◊≈Ò «Úæ⁄ Í≈Ò Úø∂Ù Á∂ Ù≈√È Á∆ ȃ‘ æ÷∆ ¡Â∂ «¬È∑ª Í≈«Ò¡ª Á∂ ¡Ë∆È ‘∆ Ïø◊≈Ò È∂ ˛≈È∆‹È’ ÙªÂ∆ ¡Â∂ √πæ÷-√«ÓÃË∆ ÍÃ≈Í ’∆Â∆Õ

(vii) È∂Í≈Ò ¡Â∂ ¡≈√≈Ó : ‘ÙÚËÈ Á∆ ÓΩ ÂØ∫ Ï≈¡Á ¿πµÂ-Í»Ï «Úæ⁄ È∂Í≈Ò ¡Â∂ ¡≈√≈Ó Ú∆ √πÂø ≈‹ ω ◊¬∂ √È, ÍÃø» Á»-Áπ≈‚∂ Á∂ ‘؉ ’≈‰ ¿π‘ ¡≈÷∆ ÙÂ≈ÏÁ∆ Á∂ Ùπ» ¿π‘ √≈‚∂ Á∂Ù Á∆ ≈‹È∆Â∆ «Úæ⁄ ÚË-⁄Û∑ ’∂ Ì≈◊ È≈ ÒÀ √’∂Õ

È؇

8 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

È؇√ Íë√æË ≈‹≈ ⁄øÁ Í∆Û Á≈ Ì≈ Ò«ÒÂ≈ «ÁæÂÔ √∆, «‹√ È∂ GBE ÂØ∫ GEE ¬∆. Âæ’ Ù≈√È ’∆Â≈Õ

A.B.B Áæ÷‰Δ Ì≈ Á∂ ≈‹ (states in southern india)

(i) ÍæÒÚØ Á≈ ’ª⁄Δ ≈‹ : Áæ÷‰ «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ Ó‘≈È ≈‹ ÍæÒÚØ Á≈ ≈‹ √∆, «‹√ Á∆ ≈‹Ë≈È∆ ’ª⁄ √∆Õ FÚƒ √Á∆ «√øÿ «ÚÙ˘ ÍæÒÚª Á≈ Â≈’ÂÚ ≈‹≈ √∆, «‹√ È∂ ¡≈͉∂ √≈∂ Áæ÷‰∆ ◊π¡ª„∆¡ª ˘ ‘≈ «ÁæÂ≈ √∆ ¡Â∂ ⁄ØÒ Á∂Ù ˘ ‘«Ê¡≈ «Ò¡≈ √∆Õ HÚƒ √Á∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ ÍæÒÚª ¡Â∂ ⁄≈¨«’¡ª Á«Ó¡≈È «¬’ ÿØ ÔπæË ⁄æÒ «‘≈ √∆, «‹√ «Úæ⁄ ¡≈«÷’≈ ÒØ’ «‹æ ◊¬∂ ¡Â∂ ’ª⁄∆ «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉≈ Ù≈√È √Ê≈«Í ’ «Ò¡≈Õ «¬√ ÍÃ’≈ ‹Á ¡Ï ÒØ’ «√øË ˘ «‹æ ‘∂ √È Âª ⁄≈¨«’¡≈ ÒØ’ ÍæÒÚª ˘ ’ª⁄∆ ≈‹ ÂØ∫ Ï≈‘ ’愉 «Úæ⁄ Òæ◊∂ ‘ج∂ √ÈÕ

(ii) ͪ‚Ô, ⁄ØÒ ¡Â∂ ⁄∂ ≈‹ : Á» Áæ÷‰ «Úæ⁄ Ï‘π Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ ÂØ∫ «ÂøÈ Ó‘≈È ≈‹ ω∂ ‘ج∂ √ÈÕ Íª‚Ô ≈‹ «‹√ «Úæ⁄ ¡æ‹ Á≈ ÓËπ≈ ¡Â∂ «Âz⁄È≈ÍÒ∆ Ù≈«ÓÒ √È, ⁄ØÒ ≈‹ «‹√ «Úæ⁄ ¡æ‹ Á≈ ÓÀ√» ¡Â∂ ÓÁ≈√ Ù≈«ÓÒ √È ¡Â∂ ⁄∂ ≈‹ «‹√ «Úæ⁄ ¡æ‹ Á≈ ’Ø⁄∆È ¡Â∂ ‡zØÚÈ’Ø Ù≈«ÓÒ √ÈÕ «¬‘ ≈‹ «¬’-Á»√∂ È≈Ò ÒÛÁ∂ «‘øÁ∂ ¡Â∂ «¬È∑ª Á∂ ÍÃÁ∂Ùª «Úæ⁄ ¿πÊÒ-ÍπÊÒ Ó⁄∆ «‘øÁ∆ √∆Õ

‘æÒ (Conclusion) : «√øË ”Â∂ ¡Ï ÒØ’ª Á∆ «‹æ Á∂ √Ó∂∫ ¿πµÂ∆ ¡Â∂ Áæ÷‰∆ Ì≈ «Úæ⁄ Îπæ‡ ¡Â∂ fi◊Û∂ Á∆ ÁÙ≈ ω∆ ‘ج∆ √∆Õ Ï≈¡Á «Úæ⁄ ¡≈¿π‰ Ú≈Ò∂ Âπ’∆ ÂØ∫ Úæ÷-Úæ÷ »Íª «Úæ⁄ ¡Ï ÒØ’ ¡«‹‘∆ ¡Ú√Ê≈ Á≈ Í»≈ Ò≈Ì È≈ ÒÀ √’∂ ¡Â∂ ¡≈͉∆ «‹æ ˘ «√øË ¡Â∂ ÓπÒÂ≈È Á∂ Í≈ È≈ ÎÀÒ≈¡ √’∂Õ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

B. Ï‘π «Ú’ÒÍ∆ ÍÃÙÈ (Multiple Choice Questions):

(i) ‘ÙÚËÈ Á∆ ÓΩ ’ÁØ∫ ‘ج∆?

(¡) FDG ¬∆. (Ï) EDG ¬∆. (√) IDG ¬∆. (Á) DDG ¬∆.

(ii) HÚƒ √Á∆ ¬∆√Ú∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ Á≈ √Ì ÂØ∫ Ó‘æÂÚÍ»È ≈‹ «’‘Û≈ √∆?

(¡) «√øË» (Ï) ’ÈØ‹ (√) Ïø◊≈Ò (Á) Ó≈ÒÚ≈

(iii) ÁπÒÌ ÚËÈ «’√ ÚøÙ È≈Ò √Ïø«Ë √∆?

(¡) ÍÃÂ∆‘≈ ÚøÙ (Ï) ◊πÍ ÚøÙ (√) ’’؇≈ ÚøÙ (Á) ⁄ØÒ ÚøÙ

(iv) «’√ Á∂ √Ó∂∫ «Úæ⁄ ¡Î◊≈«È√Â≈È Ì≈ Á≈ ÷ø‚ «‘≈ √∆?

(¡) ⁄øÁ ◊πÍ ÓØ«¡≈ (Ï) ÁπÒÌ ÚËÈ (√) ‘ÙÚËÈ (Á) «√øÿ «ÚÙ˘

(v) ÍÒÚª Á∆ ≈‹Ë≈È∆ «’æÊ∂ √∆?

(¡) «√øË (Ï) Ó≈ÒÚ≈ (√) ’ÈØ‹ (Á) ’ª⁄∆

A.C HÚƒ √ÁΔ Á∂ ¡≈øÌ «Úæ⁄ Ì≈ ÁΔ ÍÃÙ≈√«È’, √Ó≈«‹’, Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ «ÚÚ√Ê≈ (Administrative, social, religious and Economical Conditions of india in the Beginning of the 8th Century)

Íπ≈ÂÈ Ò∂÷’ª ¡Â∂ «ÙÒ≈Ò∂÷ª Á∂ Úȉ ÂØ∫ ¡√ƒ HÚƒ √Á∆ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ ÍÃÙ≈√«È, √Ó≈«‹’, Ë≈«Ó’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ÁÙ≈ «’√ Â∑ª Á∆ √∆, «¬√ Á≈ ’≈¯∆ √‘∆ ¡øÁ≈˜≈ Ò◊≈ √’Á∂ ‘ªÕ

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

9LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.C.A ÍÃÙ≈√«È’ ¡Ú√Ê≈ (Administrative Conditions)

(’) ’∂∫ÁΔ ÍÃÙ≈√È (Central Administration)

(A) ≈‹≈ : «¬√ √Ó∂∫ Âæ’ ◊‰≈‹ Â’∆ÏÈ ◊≈«¬Ï ‘Ø ¸æ’∂ √È, «¬√ Ò¬∆ GÚƒ ¡Â∂ HÚƒ √Á∆ «Úæ⁄ ≈‹≈Ù≈‘∆ ‘∆ ÒØ’«ÍÃÔ √’≈ ‘∆ ¡Â∂ «¬‘ Â’∆ÏÈ ÍÀÂ’ √∆, ÍÃø» Ïø◊≈Ò Á∂ Í≈Ò ÚøÙ Á∂ ◊ØÍ≈Ò ¡Â∂ ’ªÙ∆ Á∂ ÍÒæÚ ÚøÙ Á∂ ÈøÁ∆ÚÓÈ Á∆ ¿πÁ≈‘‰ «¬‘ Á√≈™Á∆ ˛ «’ ’Á∂-’Á∂ ≈‹ Á∂ ÍÃÓπæ÷ Âæª ÚæÒØ∫ «ÈÚ≈«⁄ Ú∆ ‘πøÁ≈ √∆Õ «¬√Â∆¡ª ˘ ≈‹ Á∆ ◊æÁ∆ Á≈ ¿πÂ≈«Ë’≈∆ Ï‰È ÂØ∫ È‘ƒ Ø«’¡≈ ‹ªÁ≈ √∆, ÍÃø» «ÈÁ¬∆ ‘؉ Á∆ ª ◊æÒ ¤æ‚Ø, ≈‹≈ ÒØ’ «‘ÂÀÙ∆ ÓÈÓ˜∆ Á∂ Ó≈Ò’ ‘πøÁ∂ √È ‹Ø ¡≈͉∆ ÍÃÔ≈ Á∆ ÌΩ«Â’ ÌÒ≈¬∆ Á≈ √Á≈ ‘∆ «Ë¡≈È æ÷Á∂ √ÈÕ

(B) ÓøÂΔ : ≈‹∂ ˘ ¿π√ Á∂ ≈‹ Á∂ ’ÂÚª ˘ «ÈÌ≈¿π‰ «Úæ⁄ «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ≈ ¡Â∂ √‘≈«¬Â≈ Á∂‰ Ò¬∆ «¬’ ÓøÂ∆ Óø‚Ò Ú∆ ‘Ø«¬¡≈ ’Á≈ √∆, ÍÃø» ≈‹≈ ¿πÈ∑ª Á≈ «Ú⁄≈ √Ú∆’≈ ’È Ò¬∆ Ú⁄ÈÏæË È‘ƒ √∆Õ ÓøÂ∆¡ª Á∆ √ø«÷¡≈ «ÈÔ ȑƒ ‘πøÁ∆ √∆, ÍÃø» Úæ‚∂-Úæ‚∂ ÓøÂ∆ ÍÃ≈Ô: «¬√ ÍÃ’≈ Á∂ ‘πøÁ∂ √È ó

(i) «√øË-«Ú◊Ñ’ : ÔπæË ¡Â∂ ÙªÂ∆ Á≈ ÓøÂ∆Õ

(ii) ¡Ù Í‡Ò ¡«Ë«¥Â : ¿πÒ∂÷‰ ¡«Ë’≈ ÓøÂ∆Õ

(iii) ¡Ó≈ÈÂÔ : «Úæ ÓøÂ∆Õ

(iv) √πÓø : «ÚÁ∂Ù ÓøÂ∆Õ

(v) ≈‹≈ ÍÃØ«‘ : ËÓ ÓøÂ∆Õ

’πfi ÓøÂ∆ ÍÁ «ÚÚ‘≈ «Úæ⁄ ÍÀ«Âz’ ω ◊¬∂ √È, «’√∂ Ú∆ ÓøÂ∆ Á≈ Ó‘æÂÚ ¿π√ Á∆ √Ófi ¡Â∂ «¬Ó≈ÈÁ≈∆ ”Â∂ «ÈÌ ‘πøÁ≈ √∆Õ

(÷) √Ê≈È’ ÍÃÙ≈√È (Local Administration) : √Ó≈‹ Íêª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «‹È∑ª Á∂ Úæ÷-Úæ÷ È≈Ó √È, «‹Ú∂∫ Ìπ◊Â∆, Óø‚Ò, Á∂√≈ ¡≈«ÁÕ Íê Á∂ Óπ÷∆¡≈ ˘ ¿πÍ≈«’ ’«‘øÁ∂ √È, «‹√ Á≈ Óπæ÷ ’ÂÚ Íê «Úæ⁄ ÙªÂ∆ ¡Â∂ «ÚÚ√Ê≈ ω≈¬∆ æ÷‰≈, ≈‹≈ Á∆ ¡≈«◊¡≈ ˘ Ò≈◊» ’Ú≈¿π‰≈ ¡Â∂ ‹Á ¡≈«◊¡≈ «ÓÒ∂ ª ÍË≈ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ ’Á≈ √∆Õ ‘ Íê ¡æ◊∂ «˜Ò∑∂ «Úæ⁄ «ÚÌ’Â √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √∆, «‹È∑ª ˘ ÚÀÙÔ ’«‘øÁ∂ √ÈÕ ÚÀÙÔ Á≈ Ù≈√È ÍÃÏøË ÚÀÙÔÍÂ∆ È≈Ó’ «˜Ò∑≈ ¡«Ë’≈∆ Á∂ ‘æÊ «Úæ⁄ ‘πøÁ≈ √∆Õ Ù≈√È Á∆ «ÈÓÈÂÓ «¬’≈¬∆ «Í≥‚ ‘πøÁ∆ √∆, «‹æÊ∂ ÍÃÙ≈√«È’ ’ÂÚ ÈøÏÁ≈ª ¡Â∂ Í≥⁄≈«¬Â ÚæÒØ∫ Í»∂ ’∆Â∂ ‹ªÁ∂ √ÈÕ

(◊) «ÚæÂΔ ÍÃÙ≈√È (financial Administration) : «Úæ ÚæÒ «ÚÙ∂Ù «Ë¡≈È «ÁæÂ≈ ‹ªÁ≈ √∆ ¡Â∂ «¬√ Á≈ ¡≈͉≈ «¬’ ÓøÂ∆ «ÚÙ∂Ù ‘πøÁ≈ √∆Õ ¡≈ÓÁÈ Á≈ Óπæ÷ √Ø ̻Ó∆ Ò◊≈È ¡Â∂ ‹Ø Ì»Ó∆ Á∆ √«ÊÂ∆ ¡Â∂ √ÓæÊ≈ Á∂ ¡Èπ√≈ Úæ÷-Úæ÷ ‘πøÁ≈ √∆Õ «’Â∂ FÚª «‘æ√≈, «’Â∂ EÚª, «’Â∂ ⁄ΩÊ≈ ¡Â∂ «’Â∂ Â∆√≈ Ì»Ó∆ Ò◊≈È ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ÍÃ≈Ë∆È √Á≈ª ÂØ∫ ÂØ‘¯∂ Ú‹Ø∫ «Ò¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ ¡Òæ◊-¡Òæ◊ Â∑ª Á∂ ’, ¡≈ÓÁÈ ’ ¡Â∂ ÚÍ≈ ¡≈«Á Á∂ ÙπÒ’ ÂØ∫ Ú∆ ¡≈ÓÁÈ ‘πøÁ∆ √∆Õ

(ÿ) √À«È’ ÍÉ≈ÒΔ (Military system) : ‘∂’ ≈‹∂ ’ØÒ «¬’ √ÀÈ≈ ‘πøÁ∆ √∆ ‹Ø ¡øÁÒ∂ «ÚØË Á≈ ı≈ÂÓ≈ ’Á∆ ¡Â∂ «ÚÁ∂Ù∆ ‘Ó«Ò¡ª Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’Á∆ √∆Õ √ÀÈ≈ Á∂ ⁄≈ ¡ø◊ √È, ÍÁ √ÀÈ≈, ÿØ«Û¡ª Á∆ √ÀÈ≈, æÊ √ÀÈ≈ ¡Â∂ ‘≈Ê∆¡ª Á∆ √ÀÈ≈ ÒÛ≈¬∆ Á∂ Â∆’∂ Íπ≈‰∂ √È ¡Â∂ Óπæ÷ ‘«Ê¡≈ √ÈÕ ÷Ûø◊, Â∆ ’Ó≈È, Ì≈Ò∂ ¡≈«Á ‘≈Ê∆ √ÀÈ≈ ¡≈͉∆ Ë∆Ó∆ ÎÂ≈ √ÀÈ≈ Á∆ ’Ó˜Ø∆ ÓøÈ∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ

A.C.B √Ó≈«‹’ ¡Ú√Ê≈ (social Conditions)

(A) HÚƒ √ÁΔ Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ √Ó≈‹ ⁄≈ Úæ‚∂ Ú◊ª «Úæ⁄ Úø«‚¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √Δ : ÏÃ≈‘Ó‰, ¤Â∆, ÚÀÙÔ ¡Â∂ Ù»Á ÍÃø» ‘ Ú◊ ¡≈͉∂ ‘∆ ’ÂÚª È≈Ò «ÁzÛÂ≈ È≈Ò È‘ƒ Ïæfi≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆Õ ¡«‹‘∂ ÏÃ≈‘Ó‰ Ú∆ √È ‹Ø ÔØË≈ √È ¡Â∂ ¡«‹‘∂ ¤ÂΔ Ú∆ √È ‹Ø ÚÍ≈∆ √ÈÕ «¬√∂ ÍÃ’≈ ’¬∆ ÚÀÙÔ ¡Â∂ Ù»Á Ù≈√’ Á≈ ’ÂÚ ’Á∂ √ÈÕ ÒØ’«ÍÃÔ : ¡≈͉∆ ‹≈Â∆ ¡øÁ ‘∆ «Ú¡≈‘ ’Á∂ ¡Â∂ ¡ø ‹≈Â∆ «Ú¡≈‘ Ï‘π ÿæ‡ ‘πøÁ∂ √ÈÕ

(B) «¬√ÂΔ¡ª ÁΔ √«ÊÂΔ : «¬√Â∆¡ª Á∆ √«ÊÂ∆ ’ج∆ √≈‘π‰ÔØ◊ √«ÊÂ∆ È‘ƒ √∆, «ÚËÚ≈Úª ÁπÏ≈ª «Ú¡≈‘ È‘ƒ ’ √’Á∆¡ª √È, ¿πµË Á»√∂ Í≈√∂ √Â∆ Á≈ «Ú≈˜ √Ó≈‹ «Úæ⁄ ¤≈«¬¡≈ ‘Ø«¬¡≈ √∆, «‹√ ¡Èπ√≈ «ÚËÚ≈Úª

È؇

10 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

¡≈͉∂ ¡≈Í ̆ ¡≈͉∂ ÍÂ∆¡ª Á∆¡ª «⁄Â≈Úª Á∂ È≈Ò √≈Û∑ «ÁøÁ∆¡ª √ÈÕ Ï‘π-ÍÂÈ∆ «Ú¡≈‘ Á≈ «Ú≈˜ ÍÃ⁄æ«Ò √∆, «ÚÙ∂Ù ’’∂ ¿πµ⁄ Ú◊ª «Úæ⁄Õ

(C) ÒØ’ª Á≈ Í«Úæ ‹ΔÚÈ : √Ë≈‰ ÒØ’ «ÚÙ∂Ù ’’∂ ’∂∫Á∆ Ì≈ Á∂ ÒØ’ «¬’ Í«Úæ ¡Â∂ ¿πµ⁄≈ ÈÀ«Â’ ‹∆ÚÈ ÏÂ∆ ’Á∂ √ÈÕ «˜¡≈Á≈ ÒØ’ Ù≈’≈‘≈∆ √È, ¿π‘ È≈ «’√∂ ÓÈπæ÷ ˘ Ó≈Á∂ ¡Â∂ È≈ ‘∆ Ù≈Ï, Ò√‰ ¡Â∂ «Í¡≈˜ ÷≈‰ ÂØ∫ ‘∆ ÍÑ∂˜ ’Á∂ √È, ÍÃø» Ì≈ Á∂ Úæ÷-Úæ÷ Ì≈◊ª Á∂ ÒØ’ ¿πµÂ-Íæ¤Ó∆ Ì≈ Á∂ ÒØ’ª ˘ Í«Úæ ȑƒ ÓøÈÁ∂ √ÈÕ ◊øÁ∂, Ó≈√≈‘≈∆ ÒØ’ª Á≈ Ú∆ «¬’ Ú◊ √∆, «‹È∑ª ˘ ⁄ø‚≈Ò «’‘≈ ‹ªÁ≈ √∆ ¡Â∂ ¿π‘ È◊ Á∂ Ï≈‘ ¡Òæ◊ Ï√Â∆¡ª «Úæ⁄ «‘≈ ’Á∂ √È, ¿πÈ∑ª ˘ ¡¤»Â √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √∆Õ

(D) ÒØ’ª Á≈ Á≈ÈΔ √πÌ≈¡ : ÒØ’ ÏÛ∂ √π÷∆ ¡Â∂ ÍÃÌ≈ÚÙ≈Ò∆ √È, ¡Ó∆ ÒØ’ ÏÛ∂ Á≈È∆ √È, «’™«’ ◊∆Ϫ Á∆ √‘≈«¬Â≈ ’È≈ «¬’ ÍπøÈ Á≈ ’øÓ √Ó«fi¡≈ ‹ªÁ≈ √∆, ¿π‘ √Û’ª, ¡≈≈Ó ÿ, ‘√ÍÂ≈Òª ¡Â∂ ÒØ’ ÌÒ≈¬∆ Á∂ ¡È∂’ª ÌÚÈ Ï‰≈™Á∂, ¿π‘ Ï≈◊ Ú∆ Ò◊Ú≈™Á∂ ¡Â∂ ÒØ’ ÌÒ≈¬∆ Ò¬∆ Â≈Ò≈Ï ¡Â∂ ÷»‘ ωÚ≈™Á∂Õ

(E) «√æ«÷¡≈ (Education) : ‹ÈÂ≈ Á∆ «√æ«÷¡≈ Ò¬∆ ¡‰«◊‰Â «Ú«Á¡≈Ò≈ √È ¡Â∂ ’¬∆ «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ Ú∆ √È, «‹È∑ª «Úæ⁄ √Ì ÂØ∫ Íë√æË Í»Ú ¡Â∂ È≈ÒøÁ≈ «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ ¡Â∂ Íæ¤Ó Á≈ «ÚÒøÏ∆ «ÚÙÚ «Ú«Á¡≈Ò≈ √∆Õ Ó≈ÒÚ≈ «Úæ⁄ Ë≈ Á≈ «¬’ √ø√«¥Â ’≈Ò‹ Ú∆ √∆ ¡Â∂ ¡‹Ó∂ «Úæ⁄ Ú∆ «¬’ ¡«‹‘≈ ’≈Ò‹ √∆, «‹æÊ∂ Ú∂Áª, Ù≈√ª ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ ‹Ø ‘Ø «ÚÙ∂ «¬È∑ª «Ú«Á¡≈Ò≈ ¡Â∂ ’≈Ò‹ª «Úæ⁄ ÍÛ∑≈¬∂ ‹ªÁ∂, ¿π‘ √È «Ú«◊¡≈È, ◊«‰Â, ÷ø◊ØÒ Ù≈√ ¡≈«ÁÕ

A.C.C Ë≈«Ó’ ¡Ú√Ê≈ (religious Conditions)

(A) «¬√ √Ó∂∫ Ì≈ «Úæ⁄ «ÂøÈ ËÓ ÍÃÎπæ«Ò √È : ÏπæË ËÓ, ‹ÀÈ ËÓ ¡Â∂ «‘øÁ» ËÓ, ‹ÀÈ ËÓ √Ì ÂØ∫ ÿæ‡ «ÍÃÔ √∆, ÏπæË ËÓ È∂ Ú∆ ‹ÈÂ≈ ”Â∂ ¡≈͉≈ ÍÃÌ≈Ú ◊π¡≈ «ÁæÂ≈ √∆ ¡Â∂ ¿π‘ ÍÂÈÙ∆Ò √∆Õ ≈‹≈ ÒØ’ «˜¡≈Á≈ ‘πøÁ∂ √È ¡Â∂ «‘øÁ» ËÓ √πæ«÷¡≈ Ò¬∆ ’≈˘È ω≈™Á∂ «‘øÁ∂, ¿π‘ Á»√∂ ËÓª Á∂ √«‘‰Ù∆Ò √È, ÍÃø» «√øË Á∂ ≈‹≈ Á≈‘∆ Á∆ Â∑ª ’πfi ≈‹∂ ÒØ’ ÏπæË ËÓ∆¡ª ”Â∂ Ø’ Ò◊≈ «ÁøÁ∂Õ ÒØ’ ⁄≈‘∂ «‘øÁØ ‘؉ ‹ª ÏπæË ËÓ∆, ¿π‘ ¿πµ⁄∂ Ë≈«Ó’ ¡≈ÁÙª È≈Ò ÍÃ∂«Â «‘øÁ∂ √ÈÕ

(B) «‘øÁ» ËÓ ¡Â∂ ¿π√ ÁΔ¡ª ΔÂΔ¡ª : «¬√ ’≈Ò «Úæ⁄ «‘øÁ» ËÓ Ï‘π ‘∆ √ø√’≈Í»‰ ËÓ √∆, Ó»Â∆ Í»‹≈ ¿πÈ∑ª Á≈ √Ì ÂØ∫ Úæ‚≈ «ÈÔÓ √∆ ¡Â∂ ÒØ’ ÏÑÓ≈, «ÚÙ˘, «ÙÚ ¡≈«Á Á∂ÚÂ≈Úª Á∆¡ª Ó»Â∆¡ª Á∆ Í»‹≈ ’Á∂ √ÈÕ Ó≈«¬‰, Ó‘ªÌ≈ Á≈ Í≈·, Ú∂Á ÓøÂ∆¡ª Á≈ ◊≈È, Ú æ÷‰≈, Ë≈«Ó’ √Ê≈Ȫ Á∆ Â∆Ê Ô≈Â≈ ’È≈-«¬√ ÍÃ’≈ Á∂ ’¬∆ ∆Â∆-«Ú≈˜ √È, «‹È∑ª Á∂ Í≈Ò‰ Á∆ ‘ «‘øÁ» ÂØ∫ ’≈ÓÈ≈ ’∆Â∆ ‹ªÁ∆ √∆Õ ÏÃ≈‘Ó‰ª Á≈ ÍÃØ«‘ Ú◊ «¬È∑ª ÈÓ «ÁÒ ÒØ’ª Á≈ ÷»Ï ÙØÙ‰ ’Á≈ √∆Õ

A.C.D ¡≈«Ê’ ¡Ú√Ê≈ (Economic Conditions)

ÒØ’ª Á∆ ÌΩ«Â’ ÁÙ≈ Ï‘π ⁄ø◊∆ √∆Õ «˜¡≈Á≈ ÒØ’ √Á∆¡ª ÂØ∫ «Í≥‚ª «Úæ⁄ «‘øÁ∂ ¡≈¬∂ √È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á≈ Óπæ÷ ËøÁ≈ ÷∂Â∆Ï≈Û∆ √∆, ÍÃø» «¬√ √Ó∂∫ «Úæ⁄ «‹√ Á≈ ¡√ƒ ¡«Ë¡ÀÈ ’ ‘∂ ‘ª, ÚÍ≈ Ú∆ Ï‘π ÒØ’«ÍÃÔ ËøÁ≈ ω ¸æ’≈ √∆Õ Á»√∂ Á∂Ùª È≈Ò Ú∆ ÚÍ≈ ‹≈∆ √∆ ¡Â∂ ’πfi ÚÍ≈∆ «ÏȪ Ùæ’ ÏÛ∂ ¡Ó∆ √È, ¿π‘ Á≈È √ø√Ê≈Úª √Ê≈«Í ’Á∂ ¡Â∂ ◊∆Ϫ Á∆ ◊∆Ï∆ ¡Â∂ Áπæ÷ª ˘ Á» ’È Á≈ «Ë¡≈È æ÷Á∂ √ÈÕ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

C. ‘∂· «Ò÷∂ ’ÊȪ «Úæ⁄ √æ⁄ ¡Â∂ fi»· Á∆ Í«‘⁄≈‰ ’Ø (State whether the following Statements are True or False) :

GÚƒ ¡Â∂ HÚƒ √Á∆ «Úæ⁄ ≈‹≈Ù≈‘∆ Á∆ ÒØ’«ÍÃÔ √’≈ √∆ ¡Â∂ «¬‘ ÍÀ«Âz’ √ÈÕ(i)

≈‹∂ Á∂ ¿π√ Á∂ ≈‹ Á∂ ’ÂÚª ̆ «ÈÌ≈¿π‰ «Ú⁄≈-Ú‡ªÁ∂ ¡Â∂ √‘≈«¬Â≈ Á∂‰ Ò¬∆ «¬’ √ÀÈ≈ÍÂ∆ (ii) ‘πøÁ≈ √∆Õ

Íê Á∂ Óπ÷∆¬∂ ˘ ¿πÍ≈√’ ’«‘øÁ∂ √ÈÕ(iii)

¡≈ÓÁÈ Á≈ Óπæ÷ √Ø Ӓ≈È ’ √∆Õ(iv)

√ÀÈ≈ Á∂ ⁄≈ ¡ø◊ √È ÍÁ √ÀÈ≈, ÿØ«Û¡ª Á∆ √ÀÈ≈, æÊ √ÀÈ≈, ‘≈Ê∆¡ª Á∆ √ÀÈ≈Õ(v)

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

11LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

A.D «√øË ”Â∂ ¡Ïª ÁΔ «‹æ (Arab Conquest on sindh)

’≈‰ : HÚƒ √Á∆ Á∂ Í«‘Ò∂ ⁄ΩÊ≈¬∆ «Úæ⁄ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ¡Ï ÒØ’ª È∂ «√øË ¡Â∂ ÓπÒÂ≈È ˘ «‹æ «Ò¡≈Õ «‹È∑ª ◊æÒª ÂØ∫ ¿πÈ∑ª ˘ √≈‚∂ Á∂Ù ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Á∆ ÍÃ∂‰≈ «ÓÒ∆, ¿π‘ ‘∂· «Ò÷∆¡ª ‘Èó

A. ¡Ïª ÁΔ ≈‹ÈΔ«Â’ ¡Â∂ Ì»ÓΔ ¡«Ë’≈ ÁΔ Ò≈Ò√≈ : Óπæ÷ ’≈‰ «‹√ È∂ ¡Ïª ̆ «√øË ¡Â∂ «‘øÁ ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Ò¬∆ Ó‹Ï» ’∆Â≈, «¬‘ √∆ «’ ¿π‘ Ò≈Ò√≈ æ÷‰ Ú≈Ò∂ √È ¡Â∂ ¡≈͉∆ «‹æ ˘ Ì≈Â∆ Ì»Ó∆ Âæ’ ÎÀÒ≈¡ Á∂‰≈ ⁄≈‘πøÁ∂ √ÈÕ √∆∆¡≈, «ÎÒ√Â∆È, «Ó√ ¡Â∂ «¬≈È ˘ ¿π‘ Í«‘Òª ‘∆ «‹æ ¸æ’∂ √È, «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉≈ Ó»ø‘ Ì≈ ÚæÒ ’ «Ò¡≈Õ FCF ¬∆. Âæ’ ¿πÈ∑ª È∂ ¡≈͉∆ Í«‘Ò∆ ⁄Û∑≈¬∆ Ùπ» ’ «ÁæÂ∆, «‹√ Á≈ «ÚÙ∂Ù Ó’√Á ÏøϬ∆ Á∂ È∂Û∂ Ë≈ÈØ∫ È≈Ó∆ √Ê≈È ˘ «‹æ‰≈ √∆, ÍÃø» ¿π‘ ⁄Û∑≈¬∆ «Ú¡Ê ◊¬∆Õ FDC-DD ¬∆. «Úæ⁄ ÷Ò∆¯≈ ¿π√Ó≈È È∂ ¡≈ÁπÒ-«ÏÈ-¡Ó Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ «¬’ Ì≈∆ ¡«Ì¡≈È √ÀÈ≈ Ì∂‹∆, «‹√ È∂ «√√Â≈È ”Â∂ ’Ϙ≈ ’ «Ò¡≈ ¡Â∂ ÂÁ ¿π‘ Ó’≈È ÚæÒ Ú«Ë¡≈, ¿π√ È∂ «√øË Á∂ «¬’ «‘æ√∂ ̆ «‹æ «Ò¡≈, ÍÃø» ¿π√ ̆ «‹√ «’√∂ Â∑ª «¬‘ Ó«‘√»√ ‘Ø«¬¡≈ «’ «√øË Á∆ ¿π√ Ì»Ó∆ ˘ ‘«Ê¡≈¿π‰ ÒÀ‰ ’ج∆ Ò≈Ì È‘ƒ, ¿π√ È∂ ÷Ò∆¯≈ ˘ «¬√ ÍÃ’≈ Á∆ «⁄æ·∆ «Ò÷∆, ““«¬æÊ∂ Í≈‰∆ Á∆ ÿ≈‡ ˛, ÿ‡∆¡≈ ¡Â∂ Ï‘π ÿæ‡ ÎÒ ¿π◊Á≈ ˛ ¡Â∂ «¬æÊØ∫ Á∂ ‚≈’» ÏÛ∂ ÁÒ∂ ‘ÈÕ ¡◊ ÊØÛ∑∆ «‹‘∆ √ÀÈ≈ Ì∂‹∆ ◊¬∆ ª √À«È’ Ó≈ «ÁæÂ∂ ‹≈‰◊∂, ¡◊ «˜¡≈Á≈ √ÀÈ≈ Ì∂‹∆ ◊¬∆ ª √À«È’ Ìπæ÷ È≈Ò Ó ‹≈‰◊∂Õ”” ⁄≈‘∂ «¬‘ Ùπ»¡≈Â∆ ¡«Ì¡≈È ¡√¯Ò ‘Ø«¬¡≈ ª Ú∆ «¬øÈ≈ ÂØ∫ ˜» Á√≈™Á∂ ‘È «’ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∂ ‘Ó«Ò¡ª ÂØ∫ Ï‘π ͫ‘Òª ¡Ï ÒØ’ª «Úæ⁄ Ì≈ Á∆ Ì»Ó∆ «‹æ‰ Á∆ ÏÛ∆ Ò≈Ò√≈ √∆Õ

B. Ì≈ ÁΔ ÁΩÒ : Ì≈ Á∆ ÁΩÒ È∂ Ú∆ ¡Ï ÒØ’ª ˘ √≈‚∂ Á∂Ù ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Ò¬∆ Ï‘π Ò≈Ò⁄ «ÁæÂ≈, Íπ≈‰∂ √Ó∂∫ «Úæ⁄ ¡Ïª Á∂ Ì≈ È≈Ò ÚÍ≈’ √ÏøË √È ¡Â∂ ¿π‘ «¬√ È≈Â∂ ¿π‘ Ì≈ Á∂ ËÈ ÂØ∫ Í»∆ Â∑≈ Ú≈«’¯ √ÈÕ Ì≈ «Úæ⁄ ¿πÈ∑ª ˘ «¬’ Ï‘π ‘∆ ´Ì≈¿π‰ Ú≈Ò∆ Ì»Ó∆ «Á÷≈¬∆ «ÁæÂ∆ ‹Ø ¿πÈ∑ª Á∆ ˜»Â ¡Â∂ Ò≈Ò⁄ ˘ √øÂπÙ‡ ’ √’Á∆ √∆Õ

C. «¬√Ò≈Ó Á≈ «Ú√Ê≈ : ≈‹È∆«Â’ ¡Â∂ ¡≈«Ê’ ’≈Ȫ Á∂ È≈Ò-È≈Ò «¬√Ò≈Ó ˘ ÎÀÒ≈¿π‰ Á≈ ¡Ïª Á≈ Ë≈«Ó’ ‹˘È Ú∆ ’øÓ ’ «‘≈ √∆Õ ÍÀ◊øÏ √≈«‘Ï ¡Â∂ ÷Ò∆¯∂ Â∂ ¡ÈπÔ≈¬∆¡ª ˘ √Á≈ ‘∆ «¬’ «√æ«÷¡≈ «ÁøÁ∂ √È «’ ‹≈˙ Á» Á∂Ùª «Úæ⁄ «¬√Ò≈Ó ˘ ÎÀÒ≈˙, «’™«’ Ì≈ ӻÂ∆ Í»‹≈ ’È Ú≈«Ò¡ª Á∆ Ì»Ó∆ √∆, «¬√ Ò¬∆ √πÌ≈«Ú’ »Í È≈Ò ¡Ï ÒØ’ª ˘ «¬‘ ÍÃ∂‰≈ «ÓÒ∆ «’ Ó»Â∆ Í»‹≈ ˘ ÷ÂÓ ’È ¡Â∂ «¬√Ò≈Ó ˘ ÎÀÒ≈¿π‰ Á∆ ı≈«Â ¡«‹‘∂ Á∂Ù ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ

D. ÂæÂ’≈ÒΔÈ ’≈‰ : «‹√ ⁄∆˜ È∂ ¡Ï ÒØ’ª ˘ GAA ¬∆. «Úæ⁄ Âπø «√øË ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’È Ò¬∆ √æ⁄Óπ⁄ ¿π’√≈«¬¡≈, ¿π‘ «¬‘ √∆ «’ «√øË Á∂ ’πfi √ÓπøÁ∆ ‚≈’»¡ª È∂ Á∂ÏÒ Á∂ Âæ‡ ”Â∂ ’πfi ¡Ï ‹‘≈˜ª ˘ ´æ‡ «Ò¡≈Õ ÿ‡È≈ «¬√ ÍÃ’≈ ‘ج∆-¡Ï ÚÍ≈∆¡ª Á∂ ’πfi ‹‘≈˜ Òø’≈ Á∂ ≈‹∂ ’ØÒØ∫ «‹√ È∂, ’«‘øÁ∂ ‘È «¬√Ò≈Ó ËÓ √Ú∆’≈ ’ «Ò¡≈ √∆, ’πfi ’∆ÓÂ∆ ÂØ‘¯∂ «Ò‹≈ ‘∂ √ÈÕ ¿πÈ∑ª ˘ Á∂ÏÒ Á∆ ÏøÁ◊≈‘ Á∂ È∂Û∂ ´æ‡ «Ò¡≈ «◊¡≈Õ Ï√≈ Á≈ ¡Ò≈ ‘‹≈‹ ‹Ø ÷Ò∆¯≈ Á∂ Í»Ï∆ Íêª Á≈ ≈‹Í≈Ò √∆, «¬√ ´æ‡-÷√πæ‡ ÂØ∫ ÏÛ≈ Áπ÷∆ ‘Ø«¬¡≈, ¿π√ È∂ «√øË Á∂ ≈‹∂ Á≈«‘ ˘ «Ò«÷¡≈ «’ ÁØÙ∆¡ª ˘ √˜≈ «ÁæÂ∆ ‹≈Ú∂ ¡Â∂ √≈‚∆ ∆Â∆ Á∆ Í»Â∆ ’∆Â∆ ‹≈Ú∂Õ Á≈«‘ È∂ ‹Ú≈Ï «ÁæÂ≈ «’ Á∂ÏÒ Á∂ √ÓπøÁ∆ ‚≈’» Ó∂∂ ¡«Ë’≈ ÷∂ «Úæ⁄ È‘ƒ ‘È ¡Â∂ «¬√ Ò¬∆ ÓÀ∫ ¿πÈ∑ª ˘ √˜≈ Á∂‰ «Úæ⁄ ¡√ÓæÊ ‘ª, «¬√ ‹Ú≈Ï ÂØ∫ È≈≈˜ ‘Ø ’∂ ‘‹≈‹ È∂ Á≈«‘ Á∂ «ÚπæË ⁄Û∑≈¬∆ ’È Á∆ ÷Ò∆¯≈ Ú≈«ÒÁ ÂØ∫ ¡≈«◊¡≈ Óø◊∆Õ GAA ¬∆. «Úæ⁄ «¬√ ¡≈«◊¡≈ Á∂ ¡Èπ√≈ ¿πÏÀÁπæÒ≈ Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ «¬’ √ÀÈ≈ Ì∂‹∆ ◊¬∆, ÍÃø» ¿π‘ ‘≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ≈‹∂ Á≈«‘ È∂ ¿π√ ˘ ÔπæË Ì»Ó∆ «Úæ⁄ Ó≈ «ÁæÂ≈Õ ¡◊Ò∂ √≈Ò GAB ¬∆. «Úæ⁄ ÏπøÁ∂Ò Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ «¬’ ‘Ø ⁄Û∑≈¬∆ ’∆Â∆ ◊¬∆, «¬√ Ú≈ Ú∆ ¡Ï √ÀÈ≈ÍÂ∆ ‘≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ó≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈, ‘π‰ ‘‹≈‹ È∂ ¡≈͉∂ ⁄⁄∂∂ Ì≈ ¡Â∂ Á≈Ó≈Á «ÏÈ-’≈«√Ó ˘, ‹Ø «¬’ AG √≈Òª Á≈ ÈΩ‹Ú≈È √∆, ¡≈«◊¡≈ «ÁæÂ∆ «’ «√øË ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’∂Õ

A.D.A «√øË ”Â∂ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á≈ ‘ÓÒ≈ (Mohammad Bin-Qasim’s invasion of sindh)

‚≈. ¬∆ÙÚ∆ ÍÃÙ≈Á Á≈ ’«‘‰≈ √∆ «’ ““«√øË ”Â∂ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ’‘≈‰∆ «¬«Â‘≈√ Á∆ «¬’ πÓª«⁄’ ÿ‡È≈ ˛, ¿π√ Á∆ ⁄Û∑Á∆ ‹Ú≈È∆, ¿π√ Á≈ ‘Ω∫√Ò≈ ¡Â∂ ÁÒ∂∆ ⁄Û∑≈¬∆ Á«Ó¡≈È ¿π√ Á≈ ⁄ø◊≈ ¡≈⁄‰ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ ÿ≈Â’ ÍÂÈ-«¬È∑ª √≈∆¡ª ◊æÒª È∂ ¿π√ Á∂ ‹∆ÚÈ ˘ Ù‘≈Á Á∆ ¥ªÂ∆ ÂØ∫ ÍËګÒ ’ «ÁæÂ≈ ˛Õ””

Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó AE,@@@ √À«È’ ÒÀ ’∂ ⁄æ«Ò¡≈ √∆, «‹√ «Úæ⁄Ø∫ F@@@ √∆∆¡≈¬∆ ÿØÛ √Ú≈ √È ¡Â∂ A@@@

È؇

12 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

¿»∫· √Ú≈ √ÈÕ Ó≈◊ «Úæ⁄ Ó’≈È Á∂ ȘÁ∆’ Óπ‘øÓÁ ‘≈» Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ’πfi ‘Ø √ÀÈ≈Úª ¿π√ Á∂ È≈Ò ¡≈ «ÓÒ∆¡ª, «√øË ”Â∂ ¿π√ Á∂ ‘ÓÒ∂ √Ó∂∫ ¿π√ ’ØÒ Òæ◊Ì◊ CE,@@@ √À«È’ √È, ‹Á ¡Ï È∂Â≈ Á∂ÏÒ ÚæÒ Ú«Ë¡≈ ª Ï‘π √≈∂ ‹≈‡ ¡Â∂ Ó∂Ú ÒØ’ ‹Ø «˜¡≈Á≈ ÏπæË ËÓ ˘ Óøȉ Ú≈Ò∂ √È ¡Â∂ ‹Ø ¡≈͉∂ ÏÃ≈‘Ó‰ ≈‹∂ Á≈«‘ Á∂ «ÚÚ‘≈ ÂØ∫ ÷¯≈ √È, ¿π√ Á∂ È≈Ò «ÓÒ ◊¬∂ ¡Â∂ ¿π√ Á∆ √ÀÈ≈ Á∆ «◊‰Â∆ ˘ ‘Ø Ú∆ ÚË∂∂ ÚË≈ «ÁæÂ≈Õ

Á∂ÏÒ ÁΔ «‹æ : ‹Á Óπ‘øÓÁ Á∆ √ÀÈ≈ Á∂ÏÒ ÚæÒ ÚË∆ ª ≈‹∂ Á∂ È≈’≈Ó «‘‰ Á∆ ÿ≈Â’ ◊ÒÂ∆ ’∆Â∆Õ ¿π√ È∂ ‘ÓÒ≈Ú √ÀÈ≈ Á∆ ÍÃ◊Â∆ ˘ Ø’‰ Á≈ ’ج∆ ÔÂÈ È‘ƒ ’∆Â≈, ÈÂ∆‹≈ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ BE,@@@ ÂØ∫ «˜¡≈Á≈ ‘ÓÒ≈Úª Á≈ ’∂ÚÒ D@@@ √À«È’ª È∂ √≈‘Ó‰≈ ’∆Â≈Õ «ÏȪ Ùæ’ Ì≈Â∆ √ÀÈ≈ ÏÛ∆ Ï‘≈Á∆ È≈Ò ÒÛ∆, ÍÃø» «¬‘ ÁπÙÓ‰ª Á∂ ‘˜≈ª √À«È’ª √≈‘Ó‰∂ «‡’ È≈ √’∆Õ Á∂ÏÒ Á∂ ÏÃ≈‘Ó‰ª È∂ «¬’ Úæ‚∂ Óø«Á Á∆ ⁄؇∆ ”Â∂ Ò«‘≈ ‘∂ Ò≈Ò fiø‚∂ ‘∂·ª «¬’ ÂÏ∆ ÏøÈ∑ æ«÷¡≈ √∆, ‹Á ÿ∂≈ «Í¡≈ ª «¬’ ÏÃ≈‘Ó‰ È∂ Á≈«‘ È≈Ò «ÚÙÚ≈√ÿ≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ‹≈ ’∂ ÂÏ∆ Á≈ ‘æ√ ¡Ïª ˘ Áæ√ «ÁæÂ≈, «‹È∑ª È∂ fiø‚∂ Á∂ Ϫ√ ˘ «ÈÙ≈È≈ ω≈ ’∂ fiø‚∂ ¡Â∂ ÂÏ∆ ˘ Âπø ÷ÂÓ ’ «ÁæÂ≈, «¬√ ◊øÒ È∂ ¡øË-«ÚÙÚ≈√∆ Ì≈Â∆¡ª Á∆ «È-¿πÂÙ≈«‘ ¡Â∂ «È≈Ù ’ «ÁæÂ≈Õ ¡≈«÷’≈ ¡Ï ÒØ’ª È∂ Á∂ÏÒ ”Â∂ ¡«Ë’≈ ‹Ó∑≈ «Ò¡≈ ¡Â∂ ¿πµÊ∂ «¬’ «Ì¡≈È’ ÷»È-÷≈Ï≈ ¡≈øÌ ‘Ø«¬¡≈ ‹Ø «ÂøÈ «ÁÈ Âæ’ ⁄æÒÁ≈ «‘≈Õ ÒØ’ª ˘ «’‘≈ «◊¡≈ «¬√Ò≈Ó √Ú∆’≈ ’Ø, È‘ƒ ª Ó≈ «ÁæÂ∂ ‹≈˙◊∂ ¡Â∂ Ï‘π«Â¡ª È∂ ÓÈ≈ √Ú∆’≈ ’∆Â≈Õ «’‘≈ ‹ªÁ≈ ˛ «’ AG √≈Ò ÂØ∫ ¿πµÍ √≈∂ ÓÈπæ÷ ÓΩ Á∂ ÿ≈‡ ¿πÂ≈ «ÁæÂ∂ ◊¬∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª Á∆¡ª «¬√Â∆¡ª ¡Â∂ Ïæ⁄∂ Á≈√ ω≈ Ò¬∂ ◊¬∂Õ ´æ‡-÷√πæ‡ Á≈ Ï‘π √≈≈ Ó≈Ò ¡Ï ÒØ’ª Á∂ ‘æÊ Òæ◊≈, «‹√ Á≈ Í≥‹Úª «‘æ√≈ ‘‹≈‹ ÚæÒØ∫ ÷Ò∆¯≈ ˘ Ì∂‹ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ

È؇√ «√øË ”Â∂ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∂ ‘ÓÒ∂ Á∆ ’‘≈‰∆ «¬«Â‘≈√ Á∆ ØÓª⁄’ ÿ‡È≈ ˛Õ

A.D.B «ÈπÈ, √«‘ÚÈ ¡Â∂ √Δ√Ó ”Â∂ ¡«Ë’≈ (Capture of nirun, sehwan and sisam)

Á∂ÏÒ ˘ «‹æ‰ ¡Â∂ ´æ‡ ÂØ∫ Ï≈¡Á Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó «ÈπÈ ÚæÒ Ú«Ë¡≈ ‹Ø «’ ¿π√ √Ó∂∫ Á∂ÏÒ Á∂ ¿πµÂ-Í»Ï «Úæ⁄ «¬’ Ó‘ªÈ◊ √∆, «¬√ È◊ Á∂ «ÈÚ≈√∆¡ª ˘ ‹Á ≈‹∂ Á≈«‘ ÂØ∫ «’√∂ ÍÃ’≈ Á∆ ’ج∆ √‘≈«¬Â≈ È≈ «ÓÒ∆ ª ¿π‘ Ó‹Ï» ‘ج∂ «ÏȪ «’√∂ «ÚØË Á∂ fiπ’ ◊¬∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ ‘«Ê¡≈ √πæ‡ «ÁæÂ∂Õ «ÚÁ∂Ù∆ ‘π‰ √«‘ÚÈ ÚæÒ ÚË∂, «‹√ ”Â∂ Á≈«‘ Á∂ ⁄⁄∂∂ Ì≈ Ï≈‹∆≈ Á≈ ¡«Ë’≈ √∆, ¿π‘ ’ج∆ ‘¯Â∂ Âæ’ ÒÛÁ≈ «‘≈, ÍÃø» ¡ø «Úæ⁄ ¿π√ ˘ «’Ò∑≈ ¤æ‚‰≈ «Í¡≈Õ √«‘ÚÈ ÂØ∫ ¡Ï ÒØ’ √∆√Ó ÚæÒ ÚË∂ ¡Â∂ ¿πµÊ∂ Ú∆ ÒÛ≈¬∆ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹≈‡ ÒØ’ ‘≈ ◊¬∂Õ

≈ÚÛ ÁΔ ÒÛ≈¬Δ (B@ ‹»È, GAB ¬Δ.) : ¡Ïª Á∆ Â∂˜ ¯Â≈ È≈Ò ¿πµÈÂ∆ ¡Â∂ √¯ÒÂ≈ ”Â∂ Á≈«‘ ˛≈È ‘ج∂ «ÏȪ È≈ «‘ √«’¡≈Õ ¿π√ È∂ E@,@@@ √À«È’ «¬’æ·∂ ’∆Â∂ ¡Â∂ ÁπÙÓ‰ Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’È Ò¬∆ ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á ÂØ∫ ⁄æÒ «Í¡≈Õ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Ú∆ √¯ÒÂ≈ ÂØ∫ ¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø ’∂ ¡Â∂ ÈÙ∂ «Úæ⁄ ¡≈ ’∂ «√øË» ÈÁ∆ Í≈ ’’∂ ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á ÚæÒ Ú«Ë¡≈Õ ≈ÚÛ Í‘πø⁄ ’∂ ÁØÚª √ÀÈ≈ÍÂ∆¡ª Á≈ ¡≈‘Ó‰≈-√≈‘Ó‰≈ ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ B@ ‹»È GAB ¬∆. ˘ «¬’ «È‰≈«¬’ ÒÛ≈¬∆ ‘ج∆, Á≈«‘ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ √À«È’ ÏÛ∆ Ï‘≈Á∆ È≈Ò ÒÛ∂ ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È∂ Ï‘π √≈∂ ¡Ï ÒØ’ª ˘ Ó≈ «ÁæÂ≈, ÍÃø» ÓøÁÌ≈◊ Ú‹Ø∫ ÒÛ≈¬∆ «Úæ⁄ ≈‹∂ Á≈«‘ Á∂ ‘≈Ê∆ ”Â∂ «¬’ Â∆ ¡≈ ’∂ Òæ«◊¡≈, «‹√ È≈Ò ¡æ◊ Òæ◊ ◊¬∆ ¡Â∂ ¿π‘ ‘≈Ê∆ Ìæ‹ ’∂ ÈÁ∆ «Úæ⁄ ⁄Ò≈ «◊¡≈, «¬√ È≈Ò «¬‘ ◊æÒ ÎÀÒ ◊¬∆ «’ ≈‹≈ ‹ª ª Ó≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ˛ ‹ª ÔπæË Ì»Ó∆ ÂØ∫ Ìæ‹ «◊¡≈ ˛Õ ÈÂ∆‹≈ «¬‘ ‘Ø«¬¡≈ «’ «√øË Á∂ ÒØ’ «È≈Ù ¡Â∂ «È-¿πÂÙ≈«‘ ‘Ø ◊¬∂Õ Á≈«‘ ‹Á ¡≈͉∂ ‘≈Ê∆ ˘ ÒÀ ’∂ ÔπæË ÷∂ «Úæ⁄ Ú≈Í√ ¡≈«¬¡≈ ª ’∆ Á∂÷Á≈ ˛, ¿π√ Á∂ Ï‘π √≈∂ √À«È’ Ìæ‹ ◊¬∂, ¿π‘ ÏÛ≈ ÿÏ≈«¬¡≈ ª Ú∆ ÏÛ∆ Ï‘≈Á∆ È≈Ò Ò«Û¡≈, ÍÃø» ¡ø «Úæ⁄ ‘≈ «◊¡≈ ¡Â∂ Ú∆ ◊Â∆ ˘ ÍÃ≈Í ‘Ø«¬¡≈Õ

Á≈«‘ Á∆ «ÚËÚ≈ ÍÂÈ∆ Ú∆ Ï≈¬∆ È∂ AE,@@@ √À«È’ ÒÀ ’∂ ≈ÚÛ Á∂ «’Ò∑∂ Á∂ ¡øÁØ∫ ‚‡ ’∂ Óπ’≈ÏÒ≈ ’∆Â≈, ÍÃø» ¡≈«÷’≈ «¬‘ Ó«‘√»√ ’’∂ «’ ÁπÙÓ‰ª «ÚπæË «˜¡≈Á≈ Á∂ ‚‡∂ «‘‰≈ √øÌÚ È‘ƒ, ¿π√ È∂ Á»√∆¡ª «¬√Â∆¡ª È≈Ò ‹Ω‘ Á∆ ÍÃøÍ≈ ˘ Í»≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ ¡ÍÓ≈È Á∂ ‚Ø∫ ÓΩ ˘ ◊Ò∂ Ò◊≈«¬¡≈Õ «¬√ ÍÃ’≈ ¡Ï ÒØ’ª ˘ Í»È ÂΩ ”Â∂ «‹æ ÍÃ≈Í ‘ج∆ ¡Â∂ ¿π‘ ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á ÚæÒ ÚË∂Õ

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

13LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á ÁΔ «‹æ : ‹Á ¡Ï ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á Í‘πø⁄∂, ÂÁ Á≈«‘ Á∂ ÒÛ’∂ ‹À «√øÿ È∂ ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á Á∂ «¬ø˜≈ «Úæ⁄ √À«È’ «¬’æ·∂ ’∆Â∂ ¡Â∂ ÁπÙÓ‰ª Á≈ ‚‡ ’∂ Óπ’≈ÏÒ≈ ’∆Â≈Õ ’ج∆ H@@@ «‘øÁ» Ó≈∂ ◊¬∂, ÍÃø» ÿæ‡Ø-ÿæ‡ ™È∂ ‘∆ ÁπÙÓ‰ Ú∆ ÷ÂÓ ‘Ø ◊¬∂Õ ‹À «√øÿ «’√∂ Â∑ª Ï⁄ ’∂ «È’Ò «◊¡≈Õ Óπ‘øÓÁ È∂ È◊ ”Â∂ ’Ϙ≈ ’ «Ò¡≈ ¡Â∂ √≈∂ ËÈ ˘ ¡≈͉∂ ’Ϙ∂ «Úæ⁄ ÒÀ «Ò¡≈, «¬æÊ∂ ‘∆ ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á «Úæ⁄ ‘∆ Á≈«‘ Á∆ «¬’ ‘Ø «ÚËÚ≈ Ú∆ÒªÁ∆ ¡Â∂ ¿π√ Á∆¡ª ÁØ √πøÁ ÒÛ’∆¡ª √»‹ Á∂Ú∆ ¡Â∂ ÍÃÓÒ Á∂Ú∆ Áπ√Ó‰ª Á∂ ‘æÊ Òæ◊∆¡ªÕ

¡ÒØ ”Â∂ ¡«Ë’≈ : ‘π‰ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó ¡ÒØ «‹√ ˘ ¡ØÛ Ú∆ ’«‘øÁ∂ √È, ÚæÒ Ú«Ë¡≈, ¿π‘ ¿π√ √Ó∂∫ «√øË Á∆ ≈‹Ë≈È∆ √∆, «‹æÊ∂ Á≈«‘ Á∂ «¬’ ‘Ø ÒÛ’∂ λ‹∆ È∂ ÁπÙÓ‰ Á≈ √≈‘Ó‰≈ ’∆Â≈, ÍÃø» ¿π√ Á∆ ‘≈ ‘ج∆Õ ¡ÒØ Á∆ «‹æ È≈Ò √≈∂ «√øË Á∆ «‹æ Óπ’øÓÒ ‘Ø ◊¬∆Õ

ÓπÒÂ≈È ÁΔ «‹æ : GAC ¬∆. Á∂ Ùπ» «Úæ⁄ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó ÓπÒÂ≈È ÚæÒ Ú«Ë¡≈, √Â∂ «Úæ⁄ «‹√ «’√∂ È∂ ¿π√ Á≈ «ÚØË ’∆Â≈, ¿πÈ∑ª √≈«¡ª ˘ ‘≈™Á∂ ‘ج∂ ¿π‘ ¡÷∆ «Úæ⁄ ÓπÒÂ≈È Á∂ Áπ¡≈ ”Â∂ ‹≈ Í‘πø«⁄¡≈, ’«‘øÁ∂ ‘È «’ Á∂ÏÒ Á∆ Â∑ª «¬√ Ó‘æÂÚÍ»È È◊ Á∆ Ú∆ ‘≈ «¬√ ’≈‰ ‘ج∆ «’ «¬’ ◊æÁ≈ È∂ ËØ÷≈ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ÁπÙÓ‰ ˘ ¿π‘ ÈÁ∆ Áæ√ «ÁæÂ∆, «‹æÊØ∫ ÓπÒÂ≈È Á∂ ÒØ’ Í≈‰∆ Í∆¡≈ ’Á∂ √ÈÕ Óπ‘øÓÁ È∂ ÏÛ∆ ⁄Ò≈’∆ È≈Ò Í≈‰∆ Á≈ ¿π‘ √Ø ’æ‡ «ÁæÂ≈ ¡Â∂ ÒØ’ «Í¡≈√∂ ÓÈ Òæ◊∂Õ «¬√ ÍÃ’≈ ¿π√ ˘ Úæ‚∆ ¡√≈È∆ È≈Ò È◊ ”Â∂ «‹æ ÍÃ≈Í ‘Ø ◊¬∆ ¡Â∂ ¿π√ È∂ ÷»Ï ´æ‡-÷√πæ‡ Ó⁄≈¬∆, ÒØ’ª ˘ Ó≈«¡≈ ¡Â∂ ’¬∆¡ª ˘ Á≈√ ω≈ «Ò¡≈Õ ¡Ï ÒØ’ª ˘ «¬æÊØ∫ «¬øÈ∆ ‹≈«¬Á≈Á «ÓÒ∆ «’ ¿π‘ ÓπÒÂ≈È ˘ √ØÈ∂ Á≈ È◊ √Ófi‰ Òæ◊∂Õ

ÓπÒÂ≈È Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó È∂ ’ÈØ‹ ˘ «‹æ‰ Á∆ «Â¡≈∆ Ùπ» ’ «ÁæÂ∆, ÍÃø» ¿π√ Á∆ ¡⁄≈È’ Áπæ÷Á≈¬∆ ÓΩ È∂ Ì≈ «Úæ⁄ ¡Ïª Á∆ ÚË∂∂ «‹æ ”Â∂ Ø’ Ò◊≈ «ÁæÂ∆Õ

Óπ‘øÓÁ ÁΔ ÓΩ : Óπ‘øÓÁ «ÏÈ ’≈«√Ó Á∆ ÓΩ Á∆ ’‘≈‰∆ ’πfi «¬√ ÍÃ’≈ ̨ -ÏÃ≈‘Ó‰≈Ú≈Á Á∆ «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Óπ‘øÓÁ È∂ Á≈«‘ Á∆¡ª ÁØÚ∂∫ √πøÁ ÒÛ’∆¡ª ˘ √»‹ Á∂Ú∆ ¡Â∂ ÍÃÓÒ Á∂Ú∆ ÷Ò∆¯≈ Ú≈«ÒÁ Á∂ ’ØÒ Ì∂‹ «ÁæÂ≈Õ ÒÛ’∆¡ª È∂ ÷Ò∆¯≈ ˘ Áæ«√¡≈ «’ √≈˘ ª ’≈«√Ó È∂ Í«‘Òª ‘∆ ¡ÍÓ≈«ÈÂ, Á»«Ù ’ «ÁæÂ≈ ˛, «¬√ ÍÃ’≈ ÷Ò∆¯≈ ◊πæ√∂ È≈Ò ÌÛ’ ¿πµ«·¡≈ ¡Â∂ ¿π√ È∂ ¡≈«◊¡≈ «ÁæÂ∆ «’ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó ˘ «¬’ ÏÀÒ Á∆ ’æ⁄∆ ÷Ò∑ «Úæ⁄ ‹ÛÚ≈ ’∂ Ó∂∂ ’ØÒ Ì∂‹ «ÁæÂ≈ ‹≈Ú∂, ‹Á ¡«‹‘≈ ‘Ø «◊¡≈ ª Óπ‘øÓÁ ˘ Â√∆‘∂ Á∂ ’∂ Ó≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ª ÁØÚ∂∫ ÒÛ’∆¡ª È∂ ÷Ò∆¯≈ ˘ Áæ√ «ÁæÂ≈ «’ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó «ÈÁØÙ √∆ ¡Â∂ ¡√ƒ «¬‘ ’‘≈‰∆ ¡≈͉∂ «ÍÂ≈ Á∆ ÓΩ Á≈ ÏÁÒ≈ ÒÀ‰ Ò¬∆ ÿÛ∆ √∆Õ ÷Ò∆¯≈ ◊πæ√∂ È≈Ò Ò≈Ò-Í∆Ò≈ ‘Ø «◊¡≈ √∆ ¡Â∂ ¿π√ È∂ ¡≈«◊¡≈ «ÁæÂ∆ «’ ÁØÚª ≈‹ ’πÓ≈∆¡ª ˘ «¬’-«¬’ ÿØÛ∂ Á∆ Í»ø¤ È≈Ò ÏøÈ∑ ’∂ ÂÁ Âæ’ ÿ√∆«‡¡≈ ‹≈Ú∂, ‹Á Âæ’ ¿π‘ Ó È‘ƒ ‹ªÁ∆¡ªÕ

ÍÃø» ‘π‰ ’≈«√Ó Á∆ ÓΩ Á∆ «¬‘ ’‘≈‰∆ fi»·∆ ÓøÈ∆ ‹ªÁ∆ ˛, ¡√Ò∆ ’≈‰ «¬‘ √∆ «’ ’≈«√Ó Á≈ Ó‘≈È √πæ«÷¡’ ÷Ò∆¯≈ Ú≈«ÒÁ ‘‹≈‹ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ Í«Ú≈ GAE ¬∆. «Úæ⁄ Ó ¸æ’∂ √È ¡Â∂ ÈÚª ÷Ò∆¯≈ √»Ò∂Ó≈È ‘‹≈‹ Á≈ ÏÛ≈ «ÚØË √∆Õ Óπ‘øÓÁ ‹Ø ‘‹≈‹ Á≈ ⁄⁄∂≈ Ì≈ ¡Â∂ Á≈Ó≈Á √∆, ÷Ò∆¯≈ Á∆ ¡≈«◊¡≈ È≈Ò «√øË ”⁄Ø∫ ’æ„ «ÁæÂ≈ «◊¡≈ ¡Â∂ ¿π√ ˘ ’ÀÁ∆ ω≈ ’∂ «¬≈’ Ì∂‹ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ «‹æÊ∂ ¿π√ ˘ Â√∆‘∂ Á∂ ’∂ Ó≈ «ÁæÂ≈ «◊¡≈Õ

’∆ Âπ√ƒ ‹≈‰Á∂ ‘Ø ¡ÒØ ˘ ¡ØÛ Ú∆ ’«‘øÁ∂ ‘ÈÕ

A.D.C «√øË Á≈ ÷≈ÂÓ≈ ¡Â∂ ≈‹∂ Á≈«‘ ÁΔ ¡√¯ÒÂ≈ Á∂ ’≈‰ (Causes of the fall of sindh or failure of King Dahir)

«√øË Á∆ ¡≈͉∆ ⁄Û∑≈¬∆ «Úæ⁄ ¡Ï ÒØ’ «‹æ ’∂ «È’Ò∂, ¿π‘ Ï‘π √≈∂ ’≈‰ «‹È∑ª ÂØ∫ ¿πÈ∑ª ̆ ¡ø «Úæ⁄ √¯ÒÂ≈ ¡Â∂ ≈‹∂ Á≈«‘ ˘ ¡√¯ÒÂ≈ «ÓÒ∆, ‘∂· «Ò÷∆¡ª ‘È:

A. √Ó≈«‹’ Îπæ‡ : √Ì ÂØ∫ Í«‘Òª «√øË Á∂ ÷≈ÂÓ∂ Á≈ ’≈‰ ÒØ’ª ¡øÁ ¡≈Í√∆ Îπæ‡ √∆, «‹æÊ∂ ’¬∆ ÍÃ’≈ Á∂ «Èø «ÚØË∆ Âæ √È-«‹Ú∂∫ «‘øÁ», ÏØË ¡Â∂ ‹ÀÈ∆-«‹È∑ª ¡øÁ ¡≈Í√∆ fi◊Û∂, ÁπÙÓ‰∆ ¡Â∂ ÈΠÓ⁄∆ ‘ج∆ √∆, √Ó≈‹ Á∂ ¤Ø‡∂ Ú◊ª ̆ «ÚÙ∂٠ȯ È≈Ò Á∂«÷¡≈ ‹ªÁ≈ √∆ ¡Â∂ Ù≈√È ÚæÒØ∫ ¿πÈ∑ª ”Â∂ Ï‘π √≈∆¡ª Í≈ÏøÁ∆¡ª Ò◊≈¬∆¡ª ‹ªÁ∆¡ªÕ ¿π‘ √‹∂ ‘ج∂ ÿØÛ∂ ”Â∂ È‘ƒ ⁄Û∑ √’Á∂ √È, È≈ ‘∆ ‘«Ê¡≈ ¸æ’ √’Á∂ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÚË∆¡≈ ’æÍÛ∂ Í«‘È

È؇

14 LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

ÓæË’≈Ò∆È Ì≈ Á≈ «¬«Â‘≈√

√’Á∂ √È, «¬√∂ ’≈‰ ‹Á ¡Ïª È∂ «√øË Á∆ Ì»Ó∆ ”Â∂ ‘ÓÒ≈ ’∆Â≈ ¡Â∂ «¬È∑ª ÍÁÁ«Ò ¡Â∂ È≈≈˜ ÒØ’ª È∂ «ÚÁ∂Ù∆¡ª Á≈ √Ú≈◊ ’∆Â≈ ¡Â∂ ¡≈͉∂ ≈‹≈ «ÚπæË ÁπÙÓ‰ È≈Ò ‹≈ «ÓÒ∂Õ

B. Ù≈√’ª ÍÃÂΔ È¯Â : «√øË Á∂ Ù≈√’ ¡ÔØ◊ ¡Â∂ «Í¡≈∂ È‘ƒ √È, «‹√ È∂ «√øË ”Â∂ Ù»Á ≈«‹¡ª ’ØÒØ∫ ≈‹ ◊æÁ∆ ÷Ø‘ Ò¬∆ √∆, «¬’ ¡«‹‘≈ ≈‹≈ √∆, «‹√ ’ØÒØ∫ ÒØ’ Ï‘π ȯ ’Á∂ √È, Á≈«‘ ˘ Ú∆ ÒØ’ª È∂ Í√øÁ È‘ƒ ’∆Â≈, «¬‘ ≈‹≈ È≈ ‘∆ ÏÛ∂ ÔØË≈ √È ¡Â∂ È≈ ‘∆ ⁄ø◊∂ «‘ÂÀÙ∆ Ù≈√’Õ ¿πÈ∑ª Á∂ ≈‹Í≈Ò √πÂø √È ¡Â∂ ¿πÈ∑ª È≈Ò √«‘ÔØ◊ È‘ƒ ’Á∂ √ÈÕ ÒØ’ ¡≈͉∂ Ù≈√’ ÍÃÂ∆ ’ج∆ Á«¬¡≈ Ì≈ÚÈ≈ È‘ƒ æ÷Á∂ √ÈÕ ¡«‹‘∆ ‘≈Ò «Úæ⁄ «√øË Á≈ ÷≈ÂÓ≈ √πÌ≈«Ú’ È‘ƒ √∆Õ

C «√øË ÁΔ ¡≈«Ê’ ◊ΔÏΔ : «√øË ’Á∂ Ú∆ Ï‘π ¡Ó∆ ÍÃÁ∂Ù È‘ƒ ‘∂, «¬√ Á∂ √≈ËÈ Ï‘π √∆«Ó √È ‹Ø «¬’ Ï‘π Úæ‚∆ √ÀÈ≈ Á≈ ÷⁄ Í»≈ È‘ƒ ’ √’Á∂ √ÈÕ «√øË «¬’ Ù’Â∆Ù≈Ò∆ Á∂Ù È≈ ω √«’¡≈ ¡Â∂ ¡Ïª Á∆ Ù’Â∆ ¡æ◊∂ ‘≈ «◊¡≈Õ

D. «√øË ÁΔ Í«‘Ò’ÁÓΔ : «¬’ ‘Ø ◊æÒ «‹√ ’≈‰ «√øË ’Ó˜Ø ‘Ø«¬¡≈ ¡Â∂ ¡ø «Úæ⁄ ‘≈«¡≈, ¿π‘ «¬‘ √∆ «’ «√øË ÚÍ≈’ »Í È≈Ò Ï≈’∆ Á∂Ùª ÂØ∫ ¡Òæ◊ «‘≈ ¡Â∂ «¬’ ÁÙ≈ «Úæ⁄ ¿π√ ˘ Á»√∂ ≈‹ª ÂØ∫ √Ó∂∫ ”Â∂ ’ج∆ √‘≈«¬Â≈ È‘ƒ «ÓÒ √’∆Õ

E. ‹ÈÂ≈ Á≈ ¡øË-«ÚÙÚ≈√Δ √πÌ≈¡ : Ì≈ Á∂ Á»√∂ Ì≈◊ª Á∆ Â∑ª «√øË Á∂ ÒØ’ Ú∆ Ï‘π ¡øË-«ÚÙÚ≈√∆ √È, ‹Á ¡Ïª È∂ Ò≈Ò fiø‚∂ È≈Ò ÏøÈ∑∂ ÂÏ∆ ˘ ÷ÂÓ ’ «ÁæÂ≈ ª ¿πÈ∑ª ˘ ¡«‹‘≈ Òæ◊≈ «’ ‘π‰ √≈‚∆ ‘≈ ‘Ø ’∂ ‘∂◊∆, «¬√ Ò¬∆ ¿πÈ∑ª È∂ ‘Ω∫√Ò∂ ¡Â∂ «ÚÙÚ≈√ È≈Ò ÁπÙÓ‰ Á≈ √≈‘Ó‰≈ È‘ƒ ’∆Â≈, «¬‘ ¿πÈ∑ª Á≈ ¡øË-«ÚÙÚ≈√∆ √πÌ≈¡ √∆, «‹√ È∂ ¿πÈ∑ª ˘ ÓøÁÌ≈◊≈ ¡Â∂ ÁπÒæÏ Ï‰≈ «ÁæÂ≈Õ ¡ø «Úæ⁄ «√øË∆¡ª Á∂ ¡øË-«ÚÙÚ≈√ È∂ ¿πÈ∑ª Á∆ ¡≈÷∆ ‘≈ «Úæ⁄ ’ج∆ ’√ È‘ƒ ¤æ‚∆Õ

F. ≈‹≈ Á≈«‘ ÁΔ ¡«ÁzÛ ¡Â∂ ¡ÔØ◊ ¡◊Ú≈¬Δ : «√øË Á≈ ≈‹≈ Á≈«‘ «¬’ Ó≈Û≈ È∂Â≈ √∆, ¡≈͉∆ ¡√¯ÒÂ≈ ¡Â∂ «√øË Á∂ ÷≈ÂÓ∂ Ò¬∆ «˜¡≈Á≈ ÷πÁ «˜øÓ∂Ú≈ √∆Õ ÓÀ’≈È Á∆ ¡Ï «‹æ ÂØ∫ Ï≈¡Á Ú∆ ¿π√ È∂ ¡≈͉∂ ÍÃÁ∂Ù Á∆ «¬ø˜≈ ÚæÒ ’ج∆ «Ë¡≈È È‘ƒ «ÁæÂ≈, «Î ‹Á ¡Ï ÒØ’ Á∂ÏÒ, «È»È, √«‘Ú≈È ¡Â∂ √∆√Ó ¡≈«Á È◊ª ”Â∂ ⁄Û∑≈¬∆ ’’∂ ¿πµÊ∂ ́ æ‡-÷√πæ‡ Ó⁄≈ ‘∂ √È, ¿π‘ Ó»÷Â≈Í»È „ø◊ È≈Ò È≈’≈Ó ¡Â∂ ‘æÊ ”Â∂ ‘æÊ æ÷ ’∂ ÏÀ«·¡≈ «‘≈, ¿π√ È∂ «¬È∑ª È◊ª «Úæ⁄ È≈ ‘∆ ’ج∆ √ÀÈ≈ Ì∂‹∆ ¡Â∂ È≈ ‘∆ ÁπÙÓ‰ª Á∂ Ú≈Ë∂ ˘ Ø’‰ Ò¬∆ ’ج∆ ’ÁÓ ¸æ«’¡≈Õ ¿π√ È∂ ‘ÓÒ≈Úª ˘ ÈÁ∆ Í≈ ’È Á∆ ¡≈«◊¡≈ Á∂ «ÁæÂ∆ ¡Â∂ ¿π√ È∂ Ó≈◊ «Úæ⁄ ’ج∆ π’≈Ú‡ È‘ƒ Í≈¬∆ ¡Â∂ ¿π√ ÂØ∫ Ï≈¡Á ‹Á ÒÛÈ Òæ◊≈ ª √Ì ’πfi «¬’ ‘∆ ÒÛ≈¬∆ «Úæ⁄ Ò◊≈ «ÁæÂ≈Õ ÒÛ≈¬∆ «Úæ⁄ ¿π‘ ¡≈͉∂ √À«È’ª ˘ ·∆’ ¡◊Ú≈¬∆ È‘ƒ Á∂ √«’¡≈, «¬√ Ò¬∆ ¿π√ Á≈ ¡Â∂ ¿π√ Á∂ ≈‹ Á≈ ÷≈ÂÓ≈ ‘Ø«¬¡≈Õ

G. Óπ√ÒÓ≈Ȫ Á≈ Ë≈«Ó’ ‹ØÙ : ¡Ï ÒØ’ Ë≈«Ó’, ¿πÂÙ≈‘ ¡Â∂ ‹ØÙ È≈Ò ÒÛ∂Õ ≈‹È∆Â∆ Á∂ ’؇ÒÔ Ú◊∂ Ó‘≈È Ò∂÷’ª Á≈ ’«‘‰≈ ˛ «’ Ë≈«Ó’ ‹˘È∆ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ ÒÛ≈¬∆ Ò«Û¡≈ ’Á∂ ‘È, ¿πÈ∑ª ˘ ¡«‹‘≈ Òæ◊Á≈ √∆ «’ ÓøÈ Ò˙ ¬∆ÙÚ ¡Â∂ Óπ‘øÓÁ √≈«‘Ï È∂ ÷πÁ ¿πÈ∑ª ˘ ’≈Ϊ Á∂ «ÚπæË ÒÛÈ Ò¬∆ Ì∂«‹¡≈ ˛, ¿π‘ Ï‘π ‹ØÙ, ÏÛ∂ ◊πæ√∂ ¡Â∂ ÏÛ∆ Ï‘≈Á∆ È≈Ò ÒÛÁ∂ √ÈÕ «¬√ ◊æÒ È∂ ¿πÈ∑ª ̆ «¬’ ¡«‹‘∆ ‹≈Â∆ «ÚπæË «ÈÙ«⁄ √¯ÒÂ≈ «ÁÚ≈¿π‰ Á≈ ’øÓ ’∆Â≈, «‹√ ’ØÒ ¡«‹‘∆ ÍÃ∂‰≈Á≈«¬’ «Ú⁄≈Ë≈≈ È‘ƒ √∆ ‹Ø ¿πÈ∑ª Á∆ «‘øÓ ˘ ω≈¬∆ æ÷Á∆Õ

H. Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó ÁΔ ÚËΔ¡≈ √ÀÈ≈ ¡Â∂ ¿π√ Á≈ ¿πµÂÓ √ÀÈ≈ÍÂΔ : ¡≈«÷ «Úæ⁄ ’«‘‰≈ ÍÚ∂◊≈ «’ ¡Ï √ÀÈ≈ Á≈«‘ Á∆ √ÀÈ≈ ÂØ∫ √ø«÷¡≈, √Ó≈È ¡Â∂ «Â¡≈∆ «Úæ⁄ «’Â∂ ÚË∆¡≈ √∆Õ Á∂ÏÒ, «È»È ¡Â∂ √«‘Ú≈È «Úæ⁄ ÁπÙÓ‰ª Á∆ √ø«÷¡≈, «¬æÊØ∫ Á∆ √ÀÈ≈ ÂØ∫ ‘˜≈ª Á∆ «◊‰Â∆ «Úæ⁄ ÚË∂∂ √∆Õ «¬√ ÂØ∫ «¬Ò≈Ú≈ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó ‹Ø «’ «√¯ AG √≈Ò Á≈ ÈΩ‹Ú≈È √∆, Ï‘π ¸√Â, ‹ØÙ∆Ò≈ ¡Â∂ √ÓfiÁ≈ Óπ√ÒÓ≈È È∂Â≈ √∆Õ «¬√ Ò¬∆ ≈‹≈ Á≈«‘ ¡Â∂ «√øË ˘ ¿π÷≈Û √π應 «Úæ⁄ ¡Ïª Á∆ √¯ÒÂ≈ Á≈ «√‘≈ Óπ‘øÓÁ Á∆ ÔØ◊ ¡◊Ú≈¬∆ ˘ Ú∆ ™È≈ ‘∆ «ÓÒ‰≈ ⁄≈‘∆Á≈ ˛, «‹øÈ≈ ‘ت ˘Õ

√Ú-ÓπÒª’‰ (self Assessment)

D. ‘∂· «Ò«÷¡ª ’ÊȪ «Úæ⁄ √æ⁄ ¡Â∂ fi»· Á∆ Í«‘⁄≈‰ ’Ø (State Whether the Following Statements are True or False):

(i) HÚƒ √Á∆ Á∆ Í«‘Ò∆ ⁄ΩÊ≈¬∆ «Úæ⁄ Óπ‘øÓÁ-«ÏÈ-’≈«√Ó Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ ¡Ïª È∂ «√øË ¡Â∂ ÓπÒÂ≈È ˘ «‹æ «Ò¡≈Õ

«¬’≈¬∆ñA: «¬√Ò≈Ó Á≈ ¿πÁ∂Ù

È؇

15LOVELY PROFESSIONAL UNIVERSITY

(ii) ¡≈ÁπÒ-«ÏÈ-¡Ó Á∆ ¡◊Ú≈¬∆ «Úæ⁄ Ì∂‹∆ ◊¬∆ √ÀÈ≈ «√√Â≈È ”Â∂ ’Ϙ≈ È‘ƒ ’ √’∆Õ

(iii) ≈ÚÛ Á∆ ÒÛ≈¬∆ B@ ‹»È GAB ˘ ‘ج∆Õ

(iv) «√øË Á∂ Ù≈√’ ÔØ◊ ¡Â∂ «Í¡≈∂ √ÈÕ

(v) Ë≈«Ó’ ‹˘È∆ √Ì ÂØ∫ ÚË∆¡≈ �