1. Contemporary Economics open acces Contemporary Economics Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 7 September 2013 SPECIAL ISSUE SOCIAL DIAGNOSIS 2013 open OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND open open acces access acces DIAGNOZA SPOECZNA 2013 open I JAKO YCIA POLAKW WARUNKI acces Edited by: Janusz Czapiski Tomasz Panek Raport Diagnoza Spoeczna 2013 finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Spoecznego 22.08.2013 Projekt zosta sfinansowany ze rodkw Narodowego Centrum Nauki

2. CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: ABI/INFORM Complete (ProQuest) ABI/INFORM Global (ProQuest) Academic OneFile (GALE Science in Context) Business & Company Profiles (GALE Science in Context) Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context) Cabells Directories Central and Eastern European Online Library CEJSH Directory of Open Access Journals (DOAJ) Directory of Research Journal Indexing (DRJI) EBSCO ECONIS EconLit Editor in Chief: Henryk Krl Deputy Editor in Chief Piotr Szczepankowski Editorial Manager Marcin W. Staniewski Stat Editor Henryk Rosaniec EconPapers EconStor (EconBiz) GENAMICS JournalSeek General Business File ASAP (GALE Science in Context) Google Scholar GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context) IDEAS IndexCopernicus Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context) International Business (GALE Science in Context) Library of Congress (USA) Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 9 pts) ProQuest Central ProQuest Research Library Research Papers in Economics (RePEc) Scirus SCOPUS Social Science Research Network The British Library The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb WorldCat Zetoc Language Editor Marinne E. Botha Technical Editors Karol Kowalczyk Tomasz Szopiski Associate Editors Zenon Biniek Wiesaw Dbski Witold Jakbik Witold Maecki Danuta Mliczewska Wodzimierz Rembisz Grayna Rytelewska Maria Sierpiska Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyski Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Sren Johansen (Denmark) Sten Jnsson (Sweden) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Maleevi Perovi (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunovi (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Fatmir Memaj (Albania) Garabed Minassian (Bulgaria) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Poloki Voki (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosaw Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavkov (Czech Republic) Joel Sobel (USA) Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) EDITORIAL BOARD: Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Icek Ajzen (USA) Damodaran Appukuttan Nair (India) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdin (Bulgaria) Jzsef Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Sreko Goi (Croatia) Kjell ge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA) Roman Horvath (Czech Republic) The original version: on-line journal ADDRESS OF EDITORS: CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, 01-030 Warszawa, 55 Pawia Str., room 211, phone: (22) 536 54 54 | e-mail: editorial@ce.vizja.pl | www.ce.vizja.pl PUBLISHER: Vizja Press & IT, 01 029 Warszawa, 60 Dzielna Str. phone/fax: (22) 536 54 68 | e-mail: vizja@vizja.pl | www.vizja.net.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN: 2084-0845

3. DIAGNOZA SPOECZNA 2013 WARUNKI I JAKO YCIA POLAKW RAPORT redakcja Janusz Czapiski Tomasz Panek Warszawa: Rada Monitoringu Spoecznego 2013

4. Merytoryczne opracowanie projektu badawczego RADA MONITORINGU SPOECZNEGO w skadzie: dr Dominik Batorski, UW dr hab. Janusz Czapiski, prof. UW i WSFiZ (przewodniczcy) prof. dr hab. Janusz Grzelak, UW mgr Teresa Kamiska, Instytut PRO PUBLICO BONO prof. dr hab. Irena E. Kotowska, SGH mgr Wiesaw agodziski, GUS (sekretarz) prof. dr hab. Tomasz Panek, SGH (wiceprzewodniczcy) prof. dr hab. Antoni Suek, UW prof. dr hab. Tadeusz Szumlicz, SGH Autorzy raportu: Dominik Batorski Piotr Biaowolski Piotr Bdowski Janusz Czapiski Izabela Grabowska Irena E. Kotowska Tomasz Panek Katarzyna Saczuk Pawe Strzelecki Antoni Suek Tadeusz Szumlicz Dorota Wziak-Biaowolska Gwni sponsorzy projektu Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej i Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich Narodowy Bank Polski Pozostali sponsorzy Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie Narodowe Centrum Nauki PKO Bank Polski BRE Bank SA UPC Patronat medialny Tygodnik Radio TOK FM Realizator bada: Polskie Towarzystwo Statystyczne Obsuga organizacyjna i finansowa bada: Biuro Bada i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego oraz Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie Ankieterzy: GUS Opracowanie tablic wynikowych (za. 1, 2, 3 i 4): Tomasz Jerzyski, Janusz Czapiski i Elbieta Panek Copyright 2013 by Rada Monitoringu Spoecznego Badanie Diagnoza Spoeczna, mimo i finansowane zarwno z pienidzy publicznych, w obecnej edycji w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki (z rodkw EFS), grantu badawczego Narodowego Centrum Nauki i z rodkw Narodowego Banku Polskiego, jak i z pienidzy prywatnych, ma w caoci charakter publiczny. Wszyscy zainteresowani mog nieodpatnie pobra ze strony internetowej www.diagnoza.com baz danych skumulowanych z siedmiu pomiarw (w 2000, 2003, 2005, 2007, 2009, 2011 i 2013 r.).

5. Diagnoza Spoeczna 2013 5 Podzikowania Obecne badanie jest kontynuacj projektu rozpocztego w 2000 r. (Czapiski i Panek, 2001, 2004, 2006, 2007, 2009, 2011). Pomysodawc Diagnozy spoecznej by w 1999 r. Wiesaw agodziski. Gdyby nie Jego zaangaowanie, nie doszoby do realizacji bada ani w latach poprzednich, ani obecnie. Za wkad merytoryczny w przygotowanie koncepcji, opracowanie kwestionariuszy oraz analiz danych dzikujemy wszystkim naszym kolegom z Rady Monitoringu Spoecznego oraz zaproszonym do wsppracy ekspertom. Zrozumiae jest, e tak duy program badawczy wymaga znacznych rodkw finansowych. W roku 2000 inicjatywa Rady Monitoringu Spoecznego spotkaa si szczliwie z zapotrzebowaniem rzdu na niezalene badanie skutkw reform. Dziki Pani Minister Teresie Kamiskiej Kancelaria Prezesa Rady Ministrw zlecia nam pierwsz edycj Diagnozy Spoecznej i pokrya wikszo kosztw projektu. Pani Teresa Kamiska zaangaowaa si take, wraz z Instytutem Pro Publico Bono, w poszukiwanie pienidzy na kolejne trzy edycje Diagnozy Spoecznej. W tym roku wikszo kosztw badania pokryy Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej, Centrum Rozwoju Zasobw Ludzkich z rodkw EFS w ramach Programu Operacyjnego Kapita Ludzki ( projekt Diagnoza spoeczna 2009-2013) i Narodowy Bank Polski. Wsparcia finansowego udzielili nam take: Narodowe Centrum Nauki (grant badawczy nr 4433/B/H03/2011/40), PKO Bank Polski, BRE Bank SA i Wysza Szkoa Finansw i Zarzdzania w Warszawie. Za administracyjn obsug projektu podzikowania kierujemy do Pani Barbary Belok z Biura Bada i Analiz Statystycznych Polskiego Towarzystwa Statystycznego. Prezesowi Gwnego Urzdu Statystycznego, Panu Profesorowi Januszowi Witkowskiemu dzikujemy za zgod na wykorzystanie do bada terenowych najbardziej profesjonalnej w Polsce siatki ankieterw. Janusz Czapiski Tomasz Panek

6. Diagnoza Spoeczna 2013 6 Informacje o autorach Dominik Batorski Socjolog, adiunkt w Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego (ICM) na Uniwersytecie Warszawskim. Zajmuje si badaniem spoecznych oraz psychologicznych uwarunkowa i konsekwencji korzystania z komputerw i internetu, a take szerzej przemian spoecznych zwizanych z upowszechnieniem technologii informacyjno-komunikacyjnych. Specjalizuje si rwnie w metodologii prowadzenia bada spoecznych przez internet oraz badaniach relacji i sieci spoecznych (social network analysis sna), oraz procesw spoecznych zachodzcych w sieciach. Jest czonkiem Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, International Network for Social Network Analysis oraz Association of Internet Researchers. Piotr Biaowolski Doktor nauk ekonomicznych. Pracownik naukowy Katedry Ekonomii I Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie i wsppracownik Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si na problematyce zachowa gospodarstw domowych w zakresie konsumpcji i popytu na kredyt w cyklu ycia, a take czynnikw determinujcych biec koniunktur w sektorze gospodarstw domowych. Od 2004 roku wspprowadzi Badanie Kondycji Gospodarstw Domowych w Polsce a od 2006 roku jest wspautorem cokwartalnego badania Barometr Rynku Consumer Finance. Jest autorem bd wspautorem ponad 20 publikacji naukowych, a take wielu raportw dotyczcych problematyki rynku finansowego w Polsce. Piotr Bdowski Dr hab., profesor w Szkole Gwnej Handlowej w Warszawie, dyrektor Instytutu Gospodarstwa Spoecznego SGH i kierownik Zakadu Gerontologii Spoecznej w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Przewodniczcy Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego. Zajmuje si sytuacj spoeczn ludzi starych w Polsce, systemem pomocy spoecznej, pozycj osb niepenosprawnych na rynku pracy i finansowaniem opieki dugoterminowej. Autor ponad 150 publikacji, w tym pracy Lokalna polityka spoeczna wobec ludzi starych (2002). Wykonawca i kierownik wielu krajowych i midzynarodowych bada empirycznych, m.in. realizowanego obecnie najwikszego w Polsce badania sytuacji ludzi starych PolSenior. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce. Ekspert Grupy Roboczej ds. przygotowania ustawy o ubezpieczeniu od ryzyka niesamodzielnoci przy Klubie Senatorw Platformy Obywatelskiej. Janusz Czapiski Profesor na Wydziale Psychologii i w Instytucie Studiw Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, i prorektor Wyszej Szkoy Finansw i Zarzdzania w Warszawie. Zajmuje si psychologi spoeczn i psychologi zmiany spoecznej (makropsychologi). Od 1991 r. prowadzi we wsppracy z ekonomistami, socjologami, demografami i statystykami badania nad jakoci ycia Polakw w okresie zmiany spoecznej. Autor kilku koncepcji powiconych emocjonalnym i poznawczym mechanizmom adaptacji, m.in. cebulowej teorii szczcia, teorii zaangaowania, teorii pozytywno-negatywnej asymetrii (we wsppracy z Guido Peetersem z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven, Belgia), teorii niewdzicznoci spoecznej, czonek kilku rad redakcyjnych czasopism naukowych i midzynarodowych towarzystw naukowych, autor, wspautor lub redaktor kilkudziesiciu prac naukowych (m.in. Positive-negative asymmetry in evaluations: The distinction between affective and informational negativity effects, 1990; Psychologia szczcia, 1992; Makropsychologia czyli psychologia zmiany spoecznej, 2001; Quo vadis homo?, 2002; Dlaczego reformatorzy trac poparcie spoeczne, 2002; Psychologia pozytywna, 2004; The adaptation to social change: for whom the third republic of Poland is mother, for whom it is a step-mother, 2006, Miekkie kapitay a dobrobyt materialny: wyzwania dla Polski, 2011; Dynamika dobrostanu psychicznego: rola "atraktora szczcia" i wydarze yciowych, 2011) i popularnonaukowych, telewizyjny, radiowy i prasowy komentator biecych wydarze spoecznych, czonek rnych gremiw doradczych, konsultant trzech premierw III RP. Izabela Grabowska Doktorantka w Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie i pracownik Krajowego Orodka Europejskiego Funduszu Spoecznego (Centrum Projektw Europejskich). Zainteresowania naukowe koncentruj si na tematyce zwizanej z sytuacj osb starszych na rynku pracy, w szczeglnoci na problematyce ksztacenia ustawicznego, warunkw pracy kontekcie starzenia si populacji i zasobw pracy.

7. Diagnoza Spoeczna 2013 7 Irena E. Kotowska profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie, kieruje Zakadem Demografii. Wiceprzewodniczca Rady Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, przewodniczca Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Naley do zespou ekspertw przy Kancelarii Prezydenta RP pracujcych nad programem polityki rodzinnej. Autorka licznych prac publikowanych w Polsce i za granic, ktre dotycz wspzalenoci procesw demograficznych i ekonomicznych, a zwaszcza przeobrae rodziny i struktur ludnoci w powizaniu ze zmianami na rynku pracy oraz zagadnie polityki ludnociowej i spoecznej. Wsppracuje z Gwnym Urzdem Statystycznym w zakresie bada demograficznych, rynku pracy i warunkw ycia gospodarstw domowych, a take z Instytutem Bada Edukacyjnych oraz UNDP. Jest ekspertem krajowym w zakresie procesw ludnociowych, rynku pracy i statystyki spoecznej, a take bada w dziedzinie nauk spoecznych i humanistycznych. Jest czonkiem Naukowej Rady Statystycznej, Rzdowej Rady Ludnociowej, oraz Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Spoecznej PAN, oraz bya czonkiem Interdyscyplinarnego Zespou ds. Wsppracy z Zagranic w MNiSW ( 2008-2012). Jest przedstawicielem Polski w European Statistical Advisory Committee, ciaa doradczego dla Eurostatu. Tomasz Panek Profesor zwyczajny w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej Handlowej, w ktrym peni funkcj wicedyrektora, kierujc jednoczenie Zakadem Statystyki Stosowanej. Zajmuje si metodami statystycznymi oraz ich zastosowaniami w badaniu zjawisk i procesw spoecznych oraz gospodarczych. Jego zainteresowania badawcze koncentruj si przede wszystkim wok problematyki warunkw ycia gospodarstw domowych, w tym w szczeglnoci sfery ubstwa i nierwnoci spoecznych. Autor, wspautor i redaktor ponad stu opracowa publikowanych zarwno w kraju jak i za granic. Ostatnie ksiki: Statystyka spoeczna (2007) - wspautor i redaktor, Statystyczne metody wielowymiarowej analizy porwnawczej (2009), Ubstwo, wykluczenia spoeczne i nierwnoci. Teoria i praktyka pomiaru (2011). Uczestniczy w kilkudziesiciu krajowych i midzynarodowych projektach badawczych. Wspautor pierwszych w Polsce panelowych bada warunkw ycia ludnoci. cile wsppracuje z Gwnym Urzdem Statystycznym w zakresie warunkw ycia gospodarstw domowych. Wielokrotnie wykonywa ekspertyzy i prowadzi badania na rzecz krajowych i midzynarodowych instytucji i organizacji (m. in. Gwnego Urzdu Statystycznego, Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, Ministerstwa Gospodarki, Urzdu Rady Ministrw, Narodowego Banku Polskiego, United Nations Development Programme, Organizator for Economic Cooperation and Development). Jest m. in. czonkiem rzeczywistym International Statostical Institute oraz Naukowej Rady Statystycznej GUS. W latach 1992-2007 z-ca Redaktora Naczelnego Statistics in Transition, a od 2008 czonek Komitetu Redakcyjnego. Katarzyna Saczuk Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje jako ekspert ekonomiczny w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego oraz wsppracuje ze Szko Gwn Handlow w Warszawie. Zajmuje si analizami rynku pracy, w szczeglnoci poda pracy, migracjami oraz modelowaniem ekonomicznym. Pawe Strzelecki Doktor nauk ekonomicznych. Pracuje w Instytucie Statystyki i Demografii Szkoy Gwnej Handlowej oraz w Instytucie Ekonomicznym Narodowego Banku Polskiego. Zajmuje si analizami rynku pracy, w szczeglnoci weryfikacj hipotez dotyczcych jego funkcjonowania na podstawie mikrodanych z gospodarstw domowych i firm. Specjalizuje si take w prognozowaniu ludnoci (modele wielostanowe i mikrosymulacyjne) oraz badaniu wpywu procesw demograficznych na gospodark i finanse publiczne. Jest ekspertem grupy roboczej przy Komisji Europejskiej, ktra zajmuje si prognozowaniem wpywu starzenia si ludnoci na wydatki publiczne krajw UE. Antoni Suek Jest absolwentem (1968) i profesorem Uniwersytetu Warszawskiego. W latach 1989-2009 kierowa Zakadem Metodologii Bada Socjologicznych, a w latach 2002-2005 by dyrektorem Instytutu Socjologii UW. Odby sta na Uniwersytecie Chicagowskim. Zajmuje si metodologi i histori bada spoecznych oraz opini publiczn Napisa ksiki Eksperyment w badaniach spoecznych (1979), W terenie, w archiwum i w laboratorium (1990), Sonda polski (2001), Ogrd metodologii socjologicznej (2002) oraz Obrazy z ycia socjologii w Polsce (2011). Przez wiele lat pracowa w Polskim Towarzystwie Socjologicznym, w latach 1994-1998 by przewodniczcym PTS. W latach 1989-1990 pracowa w zespole doradcw Obywatelskiego

8. Diagnoza Spoeczna 2013 8 Klubu Parlamentarnego, w latach 1999-2001 by gwnym doradc ds. spoecznych premiera RP Jerzego Buzka; w latach 2006-2010 by czonkiem Komitetu Bada Naukowych, a nastpnie Rady Nauki. Jest wiceprzewodniczcym Komitetu Socjologii PAN i czonkiem Centralnej Komisji do spraw Stopni i Tytuw. Tadeusz Szumlicz Profesor nauk ekonomicznych. W Szkole Gwnej Handlowej kierownik Katedry Ubezpieczenia Spoecznego, kierownik Studiw Doktoranckich Ubezpiecze, kierownik Podyplomowych Studiw Ubezpiecze. Na Uniwersytecie Medycznym w odzi kierownik Zakadu Ubezpiecze Zdrowotnych. Wykada w Wyszej Szkole Zarzdzania i Finansw w Warszawie. Jego zainteresowania koncentruj si na antycypacyjnym (ubezpieczeniowym) modelu polityki spoecznej i spoecznych aspektach ochrony ubezpieczeniowej. Uczestnik wielu studiw i bada dotyczcych teorii i praktyki polityki spoecznej (zwaszcza zabezpieczenia emerytalnego i zabezpieczenia zdrowotnego) oraz zastosowania metody ubezpieczenia i rozwoju rynku ubezpieczeniowego. Autor ponad 350 publikacji na tematy polityki spoecznej i ubezpiecze (Modele polityki spoecznej 1994, Ubezpieczenie spoeczne. Teoria dla praktyki 2005, Podmiotowo w zarzdzaniu zmian systemu ochrony zdrowia 2007, Spoeczne aspekty rozwoju rynku ubezpieczeniowego 2010 red.). Wiceprezes Polskiego Towarzystwa Polityki Spoecznej. Czonek Rady Dobrych Praktyk Polskiej Izby Ubezpiecze. Dorota Wziak-Biaowolska Doktor nauk ekonomicznych. Obecnie pracuje w European Commission Joint Researche Centre, gdzie zajmuje si opracowywaniem wskanikw syntetycznych z obszaru jakoci ycia i ubstwa. W ramach swojej pracy przeprowadza take audyty wskanikw syntetycznych i prowadzi szkolenia na temat konstrukcji wskanikw syntetycznych.

9. Diagnoza Spoeczna 2013 9 Spis treci Spis treci ................................................................................................................................................................... 9 1. Wstp Janusz Czapiski ...................................................................................................................................... 13 1.1. Cel i oglne zaoenia projektu .................................................................................................................... 13 1.2. Problematyka badania................................................................................................................................... 14 2. Gwne wyniki i wnioski ..................................................................................................................................... 16 3. Metoda badania Tomasz Panek, Janusz Czapiski, Irena E. Kotowska .............................................................. 30 3.1. Schemat, procedura i przebieg badania ........................................................................................................ 30 3.2. Schemat doboru prby do badania i zasady jej waenia ............................................................................... 30 3.2.1. Zasady zdefiniowania prby panelowej .............................................................................................. 31 3.2.2. Systemy waenia prby ....................................................................................................................... 32 3.2.2.1. Przesanki stosowania wag w badaniach panelowych .................................................................. 32 3.2.2.2. Wagi przekrojowe .......................................................................................................................... 32 3.2.2.3. Wagi longitudinalne ...................................................................................................................... 33 3.3. Podstawowe pojcia i klasyfikacje ............................................................................................................... 34 3.4. Charakterystyka prby wedug gwnych klasyfikacji ................................................................................. 36 3.4.1. Charakterystyka prby gospodarstw domowych ................................................................................. 36 3.4.2. Charakterystyka prby czonkw gospodarstw domowych ................................................................ 37 4. Warunki ycia gospodarstw domowych .............................................................................................................. 40 4.1. Dochody i sposb gospodarowania dochodami Tomasz Panek, Janusz Czapiski ...................................... 40 4.1.1. Wysoko i zrnicowanie dochodw gospodarstw domowych oraz nierwnoci dochodowe ......... 40 4.1.2. Strategie radzenia sobie w trudnej sytuacji finansowej ....................................................................... 45 4.1.3. Zmiana strategii radzenia sobie w duszym okresie ........................................................................... 48 4.1.4. Pomoc spoeczna ................................................................................................................................. 50 4.2. Wyywienie Tomasz Panek, Janusz Czapiski ............................................................................................ 54 4.2.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 54 4.2.2. Zmiana w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych w latach 2000-2013 ............................................... 55 4.3. Zasobno materialna Tomasz Panek, Piotr Biaowolski, Irena E. Kotowska, Janusz Czapiski ................ 57 4.3.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 57 4.3.1.1. Dobra trwaego uytku .................................................................................................................. 57 4.3.1.2. Oszczdnoci .................................................................................................................................. 59 4.3.1.3. Zaduenie...................................................................................................................................... 62 4.3.2. Zmiana zasobnoci materialnej w latach 2000-2013 ........................................................................... 65 4.3.2.1. Dobra trwaego uytku .................................................................................................................. 65 4.3.2.2. Oszczdnoci .................................................................................................................................. 67 4.3.2.3. Zaduenie...................................................................................................................................... 69 4.3.3. Aktywno gospodarstw domowych na rynku finansowym ............................................................... 70 4.3.3.1. Czynniki wpywajce na posiadanie oszczdnoci i zobowiza ................................................... 70 4.3.3.2. Struktura oszczdnoci polskich gospodarstw domowych wedug form i celw oszczdzania ...... 73 4.3.3.3. Struktura zobowiza i spat polskich gospodarstw domowych wedug rda pochodzenia i celu75 4.3.3.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 76 4.4. Warunki mieszkaniowe Tomasz Panek, Janusz Czapiski ........................................................................... 78 4.4.1. Sytuacja w 2013 r. i jej zmiana w ostatnich czterech latach ................................................................ 78 4.4.2. Zmiana warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013 ................................................................... 82 4.5. Edukacja i kapita ludzki Izabela Grabowska, Dorota Wziak-Biaowolska, Irena E. Kotowska, Tomasz Panek .......................................................................................................................................................... 84 4.5.1. Status edukacyjny czonkw gospodarstw domowych ........................................................................ 84 4.5.1.1. Zaangaowanie czonkw gospodarstw domowych w aktywno edukacyjn ............................... 84 4.5.1.2.Formy aktywnoci edukacyjnej osb dorosych .............................................................................. 88 4.5.1.3. Korzystajcy z usug edukacyjnych wedug statusu na rynku pracy .............................................. 88 4.5.1.4. Migracje edukacyjne ...................................................................................................................... 89 4.5.1.5. Podsumowanie ............................................................................................................................... 89 4.5.2 Kapita ludzki ....................................................................................................................................... 90 4.5.2.1. Pomiar kapitau ludzkiego ............................................................................................................. 91 4.5.2.2. Kapita ludzki spoeczestwa polskiego w latach 2007-2013 ........................................................ 92 4.5.2.3.Zrnicowanie kapitau ludzkiego wedug grup spoeczno-ekonomicznych ................................... 93 4.5.2.4. Podsumowanie ............................................................................................................................... 99 4.5.3. Ksztacenie dzieci .............................................................................................................................. 100

10. Diagnoza Spoeczna 2013 10 4.6. Kultura i wypoczynek Tomasz Panek, Janusz Czapiski ........................................................................... 102 4.6.1. Kultura .............................................................................................................................................. 102 4.6.2. Wypoczynek ..................................................................................................................................... 106 4.7. Opieka zdrowotna Janusz Czapiski, Tomasz Panek ................................................................................ 109 4.7.1. Korzystanie z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 109 4.7.2. Rezygnacje z opieki zdrowotnej ....................................................................................................... 111 4.7.3. Wydatki ponoszone przez gospodarstwa domowe na wiadczenia medyczne.................................. 114 4.7.4. Gotowo wykupienia dodatkowego ubezpieczenia zdrowotnego ................................................... 116 4.7.5. Ocena zmian w zaspokajaniu potrzeb zdrowotnych ......................................................................... 118 4.8. Analiza warunkw ycia gospodarstw domowych w ukadzie wojewdzkim Tomasz Panek .................. 119 4.8.1. Porwnanie poziomu warunkw ycia gospodarstw domowych ...................................................... 119 4.8.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo struktury warunkw ycia ........................ 120 4.9. Rynek pracy Pawe Strzelecki, Katarzyna Saczuk, Izabela Grabowska, Irena E. Kotowska .................... 122 4.9.1. Oglne tendencje............................................................................................................................... 122 4.9.2 Struktura umw prowadzcych do wiadczenia pracy ....................................................................... 125 4.9.3 Przyczyny rosncej aktywnoci zawodowej ...................................................................................... 127 4.9.4 Godzenie posiadania dzieci i pracy zawodowej opinie o niektrych rozwizaniach polityki spoecznej.................................................................................................................................................... 130 4.9.5 Emigracja zarobkowa - sytuacja emigrantw po powrocie do kraju .................................................. 132 4.9.6. Doskonalenie zawodowe a status na rynku pracy ............................................................................. 136 4.9.6.1. Zasig doksztacania zawodowego .............................................................................................. 136 4.9.6.2. Formy doksztacania zawodowego .............................................................................................. 138 4.9.6.3. Kwalifikacje zawodowe a status na rynku pracy lata 2000-2013 ............................................... 139 4.9.6.4. Inne przyczyny pozostawania kiedykolwiek bez pracy w latach 2000-2013................................ 141 4.9.6.5. Aktywno edukacyjna osb dorosych a dynamika rynku pracy ................................................ 144 4.9.6.6. Aktywno edukacyjna a zmiana dochodw gospodarstw domowych osb pracujcych w okresie 2009-2013 ................................................................................................................................................ 147 4.9.6.7. Indywidualne determinanty aktywnoci edukacyjnej dorosych .................................................. 150 4.10. Rezerwa prokreacyjna Janusz Czapiski................................................................................................. 153 5. Indywidualna jako i styl ycia Janusz Czapiski............................................................................................ 162 5.1. Oglny dobrostan psychiczny .................................................................................................................... 162 5.1.1. Dane dla caych prb ......................................................................................................................... 162 5.1.2. Dane dla prb panelowych 2009-2013.............................................................................................. 165 5.2. Zadowolenie z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia ........................................................................ 166 5.2.1. Dane dla caych prb ......................................................................................................................... 166 5.2.2. Dane dla prby panelowej ................................................................................................................. 168 5.2.3. Lokalny patriotyzm ........................................................................................................................... 168 5.3. Waga wybranych wyznacznikw warunkw ycia dla subiektywnej jakoci ycia .................................. 172 5.4. Teorie szczcia w wietle danych z Diagnozy Spoecznej ........................................................................ 175 5.4.1. Hedonizm i eudajmonizm ................................................................................................................. 175 5.4.2. Weryfikacja cebulowej teorii szczcia ............................................................................................ 181 5.5. Finanse osobiste ......................................................................................................................................... 192 5.5.1. Osobiste dochody biece i spodziewane za dwa lata....................................................................... 192 5.5.3. Stopa zwrotu z inwestowania w wyksztacenie na poziomie wyszym ............................................ 196 5.6. Zdrowie ...................................................................................................................................................... 200 5.6.1. Objawy somatyczne .......................................................................................................................... 200 5.6.2. Niepenosprawno ........................................................................................................................... 201 5.6.3. Styl ycia i czynniki ryzyka zdrowotnego ........................................................................................ 205 5.7. Stres yciowy ............................................................................................................................................. 213 5.8. Strategie radzenia sobie z problemami i trudnociami ............................................................................... 217 5.9. Wsparcie spoeczne .................................................................................................................................... 219 5.10. Cechy osobowoci i styl ycia.................................................................................................................. 221 5.10.1. System wartoci .............................................................................................................................. 221 5.10.2. Styl atrybucji przyczynowej ............................................................................................................ 228 5.10.3. Praktyki religijne ............................................................................................................................. 230 5.10.4. Zachowania autodestrukcyjne ......................................................................................................... 238 5.10.4.1. Palenie papierosw ................................................................................................................... 238 5.10.4.2. Naduywanie alkoholu .............................................................................................................. 242 5.10.4.3. Zaywanie narkotykw .............................................................................................................. 245 5.10.5. Sprawcy i ofiary amania prawa ...................................................................................................... 247 5.10.6. Oglne orientacje yciowe .............................................................................................................. 254

11. Diagnoza Spoeczna 2013 11 5.11. Polak przed telewizorem .......................................................................................................................... 257 5.12. Spoeczno-psychologiczny portret wybranych zawodw ......................................................................... 261 6. Stan spoeczestwa obywatelskiego................................................................................................................... 268 6.1. Postawy i relacje spoeczne Janusz Czapiski ........................................................................................... 268 6.1.1. Postawy wobec dobra wsplnego ...................................................................................................... 268 6.1.2. Dominacja spoeczna i egalitaryzm ................................................................................................... 270 6.2. Dowiadczenie, dziaania dla spoecznoci i kompetencje obywatelskie Antoni Suek ............................. 275 6.2.1. Ocena zmian systemowych i ich wpywu na ycie Polakw ............................................................. 275 6.2.2. Oglna ocena reform i jej zrnicowanie spoeczne ......................................................................... 275 6.2.2.1. Czynniki ksztatujce ogln ocen reform ................................................................................. 277 6.2.2.2. Dynamika oceny reform w latach 1997-2013 .............................................................................. 278 6.2.3. Zrzeszanie si i penienie funkcji w organizacjach ........................................................................... 278 6.2.4. Wsplne dziaanie i praca dla innych ................................................................................................ 280 6.2.5. Udzia w zebraniach .......................................................................................................................... 280 6.2.5. Udzia w wyborach ............................................................................................................................ 281 6.2.7. Akceptacja demokracji i zaufanie do ludzi a dowiadczenia spoeczne i obywatelskie .................... 283 6.2.8. Podsumowanie .................................................................................................................................. 283 6.3. Kapita spoeczny Janusz Czapiski .......................................................................................................... 285 6.4. Aktywno i jako ycia osb w podeszym wieku Janusz Czapiski, Piotr Bdowski ......................... 298 6.4.1. Spoeczno-demograficzna charakterystyka osb w podeszym wieku .............................................. 298 6.4.2. Przynaleno i aktywno organizacyjna oraz praca na rzecz innych wrd osb w podeszym wieku ........................................................................................................................................................... 298 6.4.3. Inne rodzaje aktywnoci osb w podeszym wieku ........................................................................... 300 6.4.4. Relacje i postawy spoeczne osb w podeszym wieku ..................................................................... 302 6.5. Identyfikacja i aktywno polityczna Janusz Czapiski ............................................................................ 306 6.6. Stosunek do instytucji finansowych Tadeusz Szumlicz ............................................................................. 310 7. Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostpnoci i sposobw korzystania Dominik Batorski ............................................................................................................................................................................... 317 7.1. Nowe technologie w gospodarstwach domowych ...................................................................................... 317 7.1.1. Komputery i dostp do internetu ....................................................................................................... 317 7.1.2. Internet nie odciga od telewizorw .................................................................................................. 319 7.1.3. Uwarunkowania obecnoci nowych technologii w gospodarstwach domowych .............................. 322 7.1.4. Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych ..................................................... 323 7.2. Uytkownicy internetu i osoby niekorzystajce ......................................................................................... 325 7.2.1. Polacy a nowe technologie ................................................................................................................ 325 7.2.2. Zaprzestawanie korzystania z internetu ............................................................................................. 326 7.2.3. Dostp a korzystanie z komputerw i internetu ................................................................................ 326 7.2.4. Kto korzysta z internetu? ................................................................................................................... 328 7.2.5. Dzieci w sieci .................................................................................................................................... 333 7.2.6. Zmiany struktury populacji internautw i osb niekorzystajacych ................................................... 334 7.3. Umiejtnoci i sposoby korzystania z komputerw i internetu .................................................................. 336 7.3.1. Umiejtnoci korzystania z komputerw .......................................................................................... 336 7.3.2. Czas powicany na korzystanie z komputerw i internetu .............................................................. 338 7.3.3. Sposoby korzystania z internetu ........................................................................................................ 338 7.3.4. Gboko cyfrowego wykluczenia ................................................................................................... 340 8. Wykluczenie spoeczne Tomasz Panek i Janusz Czapiski ............................................................................... 342 8.1. Pojcie wykluczenia spoecznego ............................................................................................................... 343 8.2. Ubstwo ...................................................................................................................................................... 343 8.2.1. Definicja i metody pomiaru ubstwa ................................................................................................. 343 8.2.1.1. Ubstwo dylematy definicyjne .................................................................................................. 343 8.2.1.2. Sposb pojmowania i pomiaru ubstwa ...................................................................................... 344 8.2.1.3. Metody identyfikacji ubogich ....................................................................................................... 344 8.2.2. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu jednowymiarowym ....................................................... 345 8.2.2.1. Zasig i gboko ubstwa ......................................................................................................... 345 8.2.2.2. Zmiany w sferze ubstwa ............................................................................................................. 349 8.2.2.3. Trwao ubstwa ........................................................................................................................ 354 8.2.2.4. Determinanty ubstwa ................................................................................................................. 355 8.2.3. Wyniki analizy sfery ubstwa w podejciu wielowymiarowym ....................................................... 357 8.3. Bezrobocie .................................................................................................................................................. 361 8.4. Dyskryminacja spoeczna ........................................................................................................................... 364 8.5. Rodzaje wykluczenia spoecznego ............................................................................................................. 370

12. Diagnoza Spoeczna 2013 12 8.5.1. Zakres wykluczenia w rnych grupach spoecznych....................................................................... 370 8.5.2. Wykluczenie a dobrostan psychiczny i zaradno yciowa .............................................................. 372 8.5.3. Spoeczne funkcjonowanie i jako ycia wykluczonych ................................................................. 375 9. Jako ycia w Polsce wygrani i przegrani Janusz Czapiski ....................................................................... 376 9.1. Plus dla Polaka, minus dla Polakw ........................................................................................................... 376 9.2. Jako ycia rnych grup spoeczno-demograficznych ............................................................................ 379 9.3. Czy polskie spoeczestwo staje si coraz bardziej rozwarstwione? ......................................................... 397 Literatura ............................................................................................................................................................... 400 Aneksy ................................................................................................................................................................... 406 Aneks 1. Kwestionariusze i instrukcja dla ankieterw .......................................................................................... 407 1.1. Kwestionariusz gospodarstwa domowego ................................................................................................. 407 1.2. Kwestionariusz indywidualny (N=26207, z wyjtkiem moduw adresowanych do okrelonych grup respondentw) .......................................................................................................................................... 424 1.3. Instrukcja dla ankieterw ........................................................................................................................... 443 Aneks 2. Zasady zdefiniowania prby panelowej ................................................................................................. 453 2.1. Podstawowe reguy okrelania statusu osb podlegajcych badaniu panelowemu .................................... 453 2.2. Zasady identyfikacji gospodarstw domowych podlegajcych badaniu panelowemu ................................. 453 2.3. Zasady identyfikacji osb podlegajcych badaniu w kolejnych rundach panelu ....................................... 454 Aneks 3. Metody analizy kapitau ludzkiego i przepyww na rynku pracy ......................................................... 455 3.1. Poprawno modelu pomiarowego kapitau ludzkiego eksploracyjna i konfirmacyjna analiza czynnikowa .................................................................................................................................................................. 455 3.2. Syntetyczny wskanik kapitau ludzkiego analiza gwnych skadowych dla zmiennych jakociowych (CATPCA) ............................................................................................................................................... 456 Aneks 4 Analiza porwnawcza warunkw ycia .................................................................................................. 458 4.1. Taksonomiczna miara warunkw ycia ..................................................................................................... 458 4.2. Grupowanie wojewdztw ze wzgldu na podobiestwo warunkw ycia ................................................. 461 Aneks 5. Metodologia analizy ubstwa ................................................................................................................. 462 5.1. Ubstwo monetarne.................................................................................................................................... 462 5.1.1. Definicja ............................................................................................................................................ 462 5.1.1.1. Podejcie obiektywne .................................................................................................................. 462 5.1.1.2. Podejcie subiektywne ................................................................................................................. 462 5.1.2. Skale ekwiwalentnoci ...................................................................................................................... 462 5.2.1. Podejcie obiektywne ..................................................................................................................... 462 5.2.2. Podejcie subiektywne .................................................................................................................... 463 5.1.3. Pomiar ............................................................................................................................................... 463 5.2. Ubstwo niemonetarne (deprywacja materialna) ....................................................................................... 465 5.3. Pomiar wspwystpowania ubstwa monetarnego i ubstwa niemonetarnego ........................................ 468 5.4. Analiza zmian ubstwa w czasie ................................................................................................................ 469 5.5. Determinanty ubstwa................................................................................................................................ 470 Aneks 6. Ranking grup spoeczno-demograficznych i zawodowych na omiu wymiarach jakoci ycia w 2013 r.471 6.1. Miasta ......................................................................................................................................................... 472 6.2. Wojewdztwa ............................................................................................................................................. 474 6.3. Podregiony (NUTS3) ................................................................................................................................. 476 6.4. Grupy spoeczno-demograficzne ................................................................................................................ 480 6.5. Grupy zawodowe ....................................................................................................................................... 484

13. Diagnoza Spoeczna 2013 13 Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. (2013). Wstp. Diagnoza Spoeczna 2013, Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 13-15. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.94 1. Wstp Janusz Czapiski 1.1. Cel i oglne zaoenia projektu Nasz projekt jest kompleksow prb uzupenienia diagnozy opartej na wskanikach instytucjonalnych o kompleksowe dane na temat gospodarstw domowych oraz postaw, stanu ducha i zachowa osb tworzcych te gospodarstwa; jest diagnoz warunkw i jakoci ycia Polakw w ich wasnym sprawozdaniu. Za pomoc dwch odrbnych kwestionariuszy badamy gospodarstwa domowe oraz wszystkich dostpnych ich czonkw, ktrzy ukoczyli 16 lat. Kompleksowo projektu oznacza uwzgldnienie w jednym badaniu wszystkich wanych aspektw ycia poszczeglnych gospodarstw domowych i ich czonkw zarwno ekonomicznych (np. dochodw, zasobnoci materialnej, oszczdnoci, kredytw), jak i pozaekonomicznych (np. edukacji, leczenia, sposobw radzenia sobie z kopotami, stresu, dobrostanu psychicznego, stylu ycia, zachowa patologicznych, uczestnictwa w kulturze, korzystania z nowoczesnych technologii komunikacyjnych i wielu innych). W tym sensie projekt jest take interdyscyplinarny. Odzwierciedla to skad Rady Monitoringu Spoecznego, czyli gwnych jego autorw, oraz zespou zaproszonych przez Rad ekspertw. Tworz te gremia ekonomici, demografowie, psychologowie, socjologowie, specjalista od ubezpiecze i statystycy. Zgodnie z pierwotnym zamysem, badania w ramach Diagnozy Spoecznej maj charakter panelowy w odstpach kilkuletnich wracamy do tych samych gospodarstw i osb. Pierwszy pomiar odby si w 2000 r., nastpny trzy lata pniej. Kolejne pi pomiarw odbyo si w odstpach dwuletnich. Badanie zawsze prowadzone jest w marcu, co suy ma wytrceniu efektu sezonowoci. Od 2009 roku pomiar przeduy si do kwietnia ze wzgldu na znaczne zwikszenie prby. Niniejszy raport pokazuje nie tylko dzisiejszy obraz polskiego spoeczestwa, ale pozwala take ledzi jego zmiany w okresie trzynastu lat, a uwzgldniajc wczeniejsze badania na temat jakoci ycia Polakw (Czapiski, 1998) take w duszym okresie, niemal od pocztku procesu transformacji systemowej. Diagnoza Spoeczna skupia si na badaniu bardziej podstawowych faktw, zachowa, postaw i przey; nie jest zwykym opisowym sondaem jest projektem naukowym. Nie tylko z tego wzgldu, e wrd autorw s naukowcy, pracownicy wyszych uczelni i tytularni profesorowie. Decyduje o tym warsztat zawodowy oparty o dowiadczenia badawcze czonkw Rady Monitoringu Spoecznego i zespou ekspertw i przede wszystkim kontekst teoretyczny poszczeglnych moduw tematycznych. Wikszo zmiennych uwzgldnionych w projekcie wynika bowiem nie z intuicji, potocznych obserwacji czy zamwienia sponsorw lecz z naukowo ugruntowanej wiedzy na temat badanych zjawisk. Wanym celem Diagnozy jest, oprcz opisu polskiego spoeczestwa, weryfikacja hipotez naukowych. W niniejszym raporcie, przeznaczonym dla uniwersalnego odbiorcy, wtki teoretyczne s z koniecznoci minimalnie tylko reprezentowane. Na plan pierwszy wysuwa si odpowied na otwarte pytanie: jakie jest polskie spoeczestwo 24 lata po zmianie systemu, 13 lat po pierwszym badaniu w ramach tego samego projektu i 9 lat po wstpieniu Polski do Unii Europejskiej? Mamy nadziej, e wyniki realizacji projektu dostarcz uytecznej wiedzy politykom, dziaaczom spoecznym i samorzdowym odpowiedzialnym za przygotowywanie, wdraanie i korygowanie reform zmieniajcych warunki ycia obywateli. Chcielibymy rwnie da spoeczestwu rzeteln informacj o jego codziennym yciu oraz o zmianach, jakim podlega, bowiem wyobraenia poszczeglnych osb o wasnej sytuacji yciowej na tle sytuacji yciowej innych ludzi oparte bywaj z reguy na wybirczych obserwacjach, stereotypach lub lansowanych przez media nierzadko faszywych lub przesadzonych tezach (np. o pogarszajcym si zdrowiu psychicznym spoeczestwa, o cakowitym paraliu wiadcze medycznych, o emerytach czy oglnie ludziach w podeszym wieku jako najbardziej ekonomicznie pokrzywdzonej w procesie transformacji kategorii spoecznej eby poda kilka tylko przykadw). Naley si nam wszystkim w miar trafna, kompleksowa i obiektywna diagnoza gwnych rde naszych kopotw yciowych, poczucia dyskomfortu psychicznego, niepewnoci jutra czy trudnoci z dostosowaniem si do nowych warunkw, ale rwnie pokazanie korzyci, jakie pyn z kolejnych przeksztace systemowych, boomu edukacyjnego i zmiany stylu ycia. Prywatne diagnozy s nazbyt czsto iluzoryczne, obronne, uproszczone, oglnie bdne. Rnice midzy badaniem obecnym i poprzednimi dotycz wielkoci prby i zakresu tematycznego, ktry odzwierciedla zawarto kwestionariuszy (patrz Aneks 1). Prba gospodarstw domowych zostaa powikszona z pierwotnych 3005 w 2000 r. do 12 355 w 2013 r. (wzrosa dziki temu prba indywidualnych respondentw z 6625 do 26 307). Zmiany kwestionariuszy w kolejnych rundach badania dotyczyy kilku moduw tematycznych (por. kwestionariusze na www.diagnoza.com ).

14. Diagnoza Spoeczna 2013 14 1.2. Problematyka badania Projekt obejmuje wiele aspektw zwizanych z sytuacj gospodarstw domowych i poszczeglnych obywateli. Uwzgldnione w nim wskaniki spoeczne podzieli mona na trzy oglne klasy: struktura demograficzno-spoeczna gospodarstw domowych, warunki ycia gospodarstw domowych, zwizane z ich kondycj materialn, dostpem do wiadcze medycznych, do kultury i wypoczynku, edukacji i nowoczesnych technologii komunikacyjnych, jako, styl ycia i cechy indywidualne obywateli. Wskaniki opisujce struktur demograficzno-spoeczn gospodarstw domowych nie s w tym raporcie odrbnym przedmiotem analizy; su jedynie do stratyfikacji grup gospodarstw i ludnoci po to, aby mona byo dokona porwnania warunkw i jakoci ycia w przekroju rnych kategorii spoecznych wyodrbnionych ze wzgldu na pe, wiek, wyksztacenie, miejsce zamieszkania, status spoeczno-zawodowy, gwne rdo utrzymania, stan cywilny, typ gospodarstwa (ustalony na podstawie liczby rodzin i typu rodziny biologicznej) i inne kryteria. Waciwym przedmiotem analizy i opisu s warunki ycia gospodarstw domowych i jako ycia poszczeglnych obywateli w powizaniu ze zmian spoeczn okrelajc globalny kontekst i oglne reguy funkcjonowania spoeczestwa. Jednym z gwnych problemw i pyta, jakie towarzysz wszelkim programom zmiany spoecznej, jest rozkad wynikajcych z ich wdraania korzyci i kosztw w poszczeglnych grupach spoecznych w rnym horyzoncie czasowym. Take i w tym badaniu interesowao nas, jakie kategorie gospodarstw domowych i obywateli odnajduj si w nowych warunkach i czerpi korzyci z przeksztace systemowych, a ktre grupy spoeczne nie potrafi si odnale i przystosowa, dowiadczajc obiektywnie lub subiektywnie poraek. W tym projekcie podzia wskanikw spoecznych na warunki ycia i jako ycia odpowiada mniej wicej podziaowi na obiektywny opis sytuacji yciowej (warunki) i na jej psychologiczne znaczenie wyraone subiektywn ocen respondenta (jako ycia)1. Temu merytorycznemu podziaowi odpowiada z grubsza rodzaj jednostki badanej i sposb pomiaru. Dla warunkw ycia jednostk badan jest gospodarstwo domowe, a dla jakoci ycia poszczeglni jego czonkowie. Warunki ycia mierzone byy metod wywiadu bezporedniego z jednym przedstawicielem gospodarstwa domowego (osob najlepiej zorientowan w sytuacji gospodarstwa domowego). Jako ycia mierzona bya natomiast metod samodzielnego wypeniania kwestionariusza przez respondentw, ktrymi byli wszyscy dostpni czonkowie badanych gospodarstw domowych w wieku 16 i wicej lat. Pomiar warunkw ycia gospodarstwa domowego obejmowa: sytuacj dochodow gospodarstwa domowego i sposb gospodarowania dochodami, wyywienie, zasobno materialn gospodarstwa domowego, w tym wyposaenie w nowoczesne technologie komunikacyjne (telefon komrkowy, komputer, dostp do internetu) warunki mieszkaniowe, pomoc spoeczn, z jakiej korzysta gospodarstwo domowe, ksztacenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynek, korzystanie z usug systemu ochrony zdrowia, sytuacj gospodarstwa domowego i jego czonkw na rynku pracy, ubstwo, bezrobocie, niepenosprawno i inne aspekty wykluczenia spoecznego. Wskaniki jakoci i stylu ycia indywidualnych respondentw obejmoway m.in.: oglny dobrostan psychiczny (w tym: wol ycia, poczucie szczcia, zadowolenie z ycia, symptomy depresji psychicznej), zadowolenie z poszczeglnych dziedzin i aspektw ycia, subiektywn ocen materialnego poziomu ycia, rne rodzaje stresu yciowego (w tym: stres administracyjny (kafkowski) zwizany z kontaktami z administracj publiczn, stres zdrowotny, stres rodzicielski, stres finansowy, stres pracy, stres ekologiczny, stres maeski, stresowe wydarzenia losowe, jak napad, wamanie, aresztowanie, objawy somatyczne (miara dystresu, traktowana jako oglna miara stanu zdrowia), strategie radzenia sobie ze stresem, korzystanie z systemu opieki zdrowotnej, finanse osobiste (w tym: dochody osobiste i zaufanie do instytucji finansowych), system wartoci, styl ycia oraz indywidualne zachowania i nawyki (m.in. palenie papierosw, naduywanie alkoholu, uywanie narkotykw, praktyki religijne), postawy i zachowania spoeczne, w tym kapita spoeczny, wsparcie spoeczne, Podzia ten nie jest w peni ostry i rozczny. Take przy opisie warunkw ycia posugiwalimy si skalami ocen subiektywnych, a w czci powiconej jakoci ycia pytalimy nie tylko o oceny, ale rwnie o zachowania (np. palenie papierosw, naduywanie alkoholu) i obiektywne wydarzenia (np. aresztowanie, mier kogo bliskiego, remont mieszkania/domu). 1

15. Diagnoza Spoeczna 2013 15 zachowania i postawy obywatelskie, korzystanie z nowoczesnych technologii komunikacyjnych komputera, internetu, telefonu komrkowego, sytuacj na rynku pracy i karier zawodow, bezrobocie, niepenosprawno i inne aspekty wykluczenia spoecznego, powody niskiej dzietnoci Polakw.

16. Diagnoza Spoeczna 2013 16 Aby zacytowa ten rozdzia naley poda rdo: Czapiski, J. et al. (2013). Gwne wyniki i wnioski. Diagnoza Spoeczna 2013 Warunki i Jako ycia Polakw - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, 16-29. DOI: 10.5709/ce.1897-9254.95 2. Gwne wyniki i wnioski 1. W wynikach tegorocznej edycji Diagnozy Spoecznej nie ma w dalszym cigu w wielu miarach subiektywnej jakoci ycia przejaww kryzysu. Wzrs w stosunku do 2011 r. o 1 p.p.2 do 81 procent Polakw bardzo i dosy szczliwych; 79 proc. (tyle samo co dwa lata temu) pozytywnie ocenia cae swoje dotychczasowe ycie. 2. Chocia realny dochd gospodarstw domowych spad o 5 proc., a dochd osobisty o 1 proc., wzrs z 74 do 76 procent gospodarstw domowych deklarujcych, e stae dochody pozwalaj im zaspokoi biece potrzeby, wzroso te wyposaenie gospodarstw w rnego rodzaju dobra, spad odsetek zaduonych, a wzrs procent posiadajcych oszczdnoci 3. Nastpi jednak niewielki spadek satysfakcji z wikszoci aspektw ycia. 4. Maleje rozwarstwienie ekonomiczne polskiego spoeczestwa. Nierwno rozkadu dochodw ekwiwalentnych mierzona wspczynnikiem Giniego spadaa w ostatnich czterech latach. Warto tego wspczynnika w marcu 2009 r. wyniosa 0,313, w marcu 2011 r. 0,301, a w marcu 2013 r. 0,299. 5. Poniej granicy skrajnego ubstwa yo w Polsce w lutym/marcu 2013 r. 5,1 proc. gospodarstw domowych, a poniej granicy niedostatku 44,7 proc. gospodarstw. Deprywacji materialnej podlegao w Polsce w lutym/ marcu 2013 r. a 19,7 proc. gospodarstw domowych, czyli znacznie wicej ni byo ubogich monetarnie. Ostatecznie za gospodarstwa domowe ubogie uwaane s te, ktre s jednoczenie ubogie monetarnie oraz ubogie niemonetarnie. Takie gospodarstwa, zwane ubogimi oczywicie, stanowiy 2,7 proc. badanej populacji 6. W okresie marzec 2011-marzec 2013 obserwujemy w Polsce zarwno wzrost zasigu skrajnego ubstwa jak i niedostatku (odpowiednio o ponad 1 p.p. i o okoo 11 p.p.). Wpyn na to spadek w badanym okresie wartoci realnych dochodw ekwiwalentnych. 7. Nie sabnie mobilno finansowa Polakw. W cigu czterech minionych lat ponad 40 proc. gospodarstw domowych z grupy 1/5 najuboszych awansowao do grup z wyszymi dochodami i tyle samo z grupy 1/5 najbogatszych spado do grup z niszymi dochodami. Oznacza to, e struktura polskiego spoeczestwa w wymiarze ekonomicznym jest cigle jeszcze bardzo sabo skrystalizowana. 8. Pojawiy si niewielkie oznaki budowy spoeczestwa obywatelskiego. W porwnaniu z wczeniejszymi badaniami zwikszy si odsetek wolontariuszy (z 20 proc. w 2011 r. do 26 proc. w 2013 r.), wzrosa rwnie nieco wraliwo na naruszanie dobra wsplnego, ale w dalszym cigu niemal poowa obywateli jest obojtna na akty naruszania dobra publicznego. Pogorszyy si jednak opinie na temat demokracji. Nie wzrosy, a nawet nieco spady niezmiennie niskie od pocztku transformacji i jedne z najniszych w Europie wskaniki uoglnionego zaufania, aktywnoci obywatelskiej, pracy na rzecz spoecznoci lokalnej i skonnoci do zrzeszania si. 9. Wojewdztwami o najwyszej oglnej jakoci ycia byy maopolskie, pomorskie i opolskie, a o najniszej jakoci ycia witokrzyskie, lubuskie i warmisko-mazurskie. W ostatnich czterech latach najbardziej awansoway woj. maopolskie, podkarpackie i lubelskie, a najbardziej spady w rankingu jakoci ycia woj. dolnolskie i warmisko-mazurskie. W przekroju wikszych miast najlepiej yje si mieszkacom Torunia, 2 oznacza p.p. Warszawy, Poznania i Krakowa, a najgorzej mieszkacom Wocawka, Sosnowca i Wabrzycha *** 10. redni dochd netto w lutym/marcu 2013 r. wynis w badanych gospodarstwach w przeliczeniu na osob 1349 z. Jego poziom w gospodarstwach domowych z prby panelowej w ujciu realnym w okresie marzec 2009marzec 2013 nie uleg znaczcym zmianom. W ostatnich dwch latach spad on jednak w ujciu realnym o prawie 5 proc 11. Najniszy miesiczny dochd netto pozwalajcy wedug ocen badanych gospodarstw domowych na powizanie koca z kocem wynosi w lutym/marcu 2013 r. 1489 z na jednostk ekwiwalentn. W latach 2009-2013 wzrs on o ponad 10 proc. Aspiracje gospodarstw domowych w zakresie dochodw minimalnych w ujciu realnym spady jednak w tym okresie o ponad 2 proc. 12. Najczciej badane gospodarstwa domowe deklaroway, e przy aktualnym dochodzie wizay koniec z kocem z pewn trudnoci (ponad 35 proc. gospodarstw), prawie 19 proc. radzio sobie z trudnoci, a ponad 17 proc. z wielk trudnoci. W ostatnich czterech latach znaczco spad odsetek gospodarstw domowych wicych koniec z kocem z wielk trudnoci (o prawie 2 p.p.). 13. W stosunku do roku 2000 niemal o poow spad odsetek gospodarstw deklarujcych, e przy aktualnym dochodzie wizay koniec z kocem z wielka trudnoci (z 31 do 17 proc.) i rwnie radykalnie wzrs odsetek gospodarstw, ktre radziy sobie raczej atwo (z 12 do 23 proc.). 14. Gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r. najczciej deklaroway, e w sytuacjach, gdy ich dochody nie pozwalaj na zaspokojenie biecych potrzeb, ograniczaj swoje biece potrzeby (prawie 89 proc. gospodarstw ze zbyt maym dochodem) lub korzystaj z pomocy krewnych (prawie 41 proc.), bd te zacigaj poyczki (prawie 30 proc.). Tylko w niecaych 18 proc. gospodarstw znajdujcych si w takiej sytuacji czonek gospodarstwa podejmuje dodatkow prac. W ostatnich czterech latach relatywnie najbardziej zwikszy si odsetek gospodarstw domowych, ktre w sytuacjach gdy ich dochody nie pozwalay na zaspokojenie potrzeb korzystay z pomocy kocioa lub pomocy opieki spoecznej (po ponad 3 p.p.). Jednoczenie najsilniej spad w tym okresie odsetek gospodarstw, ktre w takiej sytuacji zacigay poyczki lub bray kredyty (o prawie 5 p.p.). W latach 2011-2013 najsilniej wzrs odsetek gospodarstw domowych, ktre w sytuacji gdy ich biece dochody nie pozwalay na zaspokojenie biecych potrzeb podejmoway inne dziaania (o ponad 6 p.p.), korzystay z pomocy krewnych oraz korzystay z pomocy opieki spoecznej (o prawie 3 p.p. dla kadego z tych typw dziaa). Wzrs take znaczco odsetek gospodarstw domowych, w ktrych w takiej sytuacji czonek gospodarstwa domowego podejmowa dodatkow prac (o prawie 2 p.p.). Spady natomiast znaczco odsetki gospodarstw, ktre zacigay poyczki, kredyty (o ponad 2 p.p.). 15. W stosunku do roku 2000 znaczco (o 6 p.p.) spad odsetek gospodarstw deklarujcych, e pienidzy starcza im na najtasze jedzenie, ale nie na ubranie; wzrs natomiast odsetek gospodarstw, ktrym dziki oszczdnemu gospodarowaniu starcza na wszystko (o 1 p.p.), i gospodarstw, ktrym nie tylko starcza na wszystko, ale jeszcze oszczdzaj (o 8 p.p.).

17. Diagnoza Spoeczna 2013 17 16. Odsetek gospodarstw otrzymujcych pomoc zewntrzn w dowolnej formie wynis 11 proc., a wic prawie tyle samo co dwa lata temu (10,9 proc.). W stosunku do 2000 r. zmala o 3 p.p. odsetek gospodarstw korzystajcych z pomocy zewntrznej. Nie wzrs te w stosunku do poziomu z pocztku wieku odsetek gospodarstw otrzymujcych wszystkie trzy formy pomocy: finansow otrzymywao 9,1 proc., otrzymuje 8,7 proc., rzeczow odpowiednio 6,5 i 5,6 proc., w formie usug odpowiednio 3,6 i 3,1 proc. 17. Prawie 33 proc. gospodarstw domowych oceniao w lutym/marcu 2013 r., e ich sytuacja dochodowa w porwnaniu do sytuacji sprzed 2 lat pogorszya si, a prawie 56 proc., e nie zmienia si. Odsetek pesymistycznych ocen zmian by przy tym o okoo 8 p.p. wyszy ni w 2011 r. *** 18. Gospodarstwa domowe oceniay w marcu 2013 r., e najczciej nie byo ich sta w cigu ostatniego roku na zaspokojenie potrzeb ywnociowych ze wzgldw finansowych w zakresie ryb i przetworw rybnych (ponad 19 proc. gospodarstw), a nastpnie wyrobw cukierniczych oraz uywek (odpowiednio ponad 15 proc. i prawie 15 proc. gospodarstw), misa i drobiu oraz przetworw misnych i drobiowych (po odpowiednio okoo 12,5 i 11,5 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach nastpia poprawa stopnia zaspokojenia potrzeb gospodarstw domowych we wszystkich grupach artykuw ywnociowych z wyjtkiem cukru. Natomiast w latach 20112013 obserwujemy spadek trudnoci finansowych w zaspokojeniu potrzeb ywnociowych gospodarstw domowych z wyjtkiem potrzeb w zakresie uywek, ryb i przetworw rybnych oraz misa (wzrost odsetka gospodarstw majcych takie trudnoci wynosi jednak tylko niecay 1 p.p., czyli w granicach bdu). Zdecydowan popraw sytuacji w tym okresie obserwujemy przede wszystkim w przypadku wyrobw cukierniczych, owocw i przetworw owocowych oraz warzyw i przetworw warzywnych (spadek odsetka gospodarstw domowych niemogcych, ze wzgldw finansowych, zaspokoi swoich potrzeb ywnociowych w tym zakresie powyej 2 p.p.). 19. W porwnaniu z pocztkiem wieku najwikszy spadek odsetka gospodarstw, ktrych nie sta na zakup wystarczajcych iloci artykuw ywnociowych, dotyczy uywek (z 54 do 15 proc.) i ryb oraz przetworw rybnych (z 37 do 19 proc.); take w odniesieniu do pozostaych artykuw odnotowano wiksze lub mniejsze spadki w niezaspokojeniu potrzeb. 20. Okoo 63 proc. gospodarstw uwaao w 2013 r., e zaspokojenie ich potrzeb ywnociowych w porwnaniu do sytuacji sprzed 2 lat nie zmienio si, okoo 31 proc. odczuo pogorszenie, a okoo 6 proc. popraw. W stosunku do ocen formuowanych w marcu 2011 r. nastpi wzrost ocen negatywnych przy jednoczesnym spadku ocen pozytywnych (o ponad 1 p.p.) tych zmian. *** 21. Spord wyszczeglnionych w badaniu dbr trwaego uytku najbardziej powszechnymi byy w lutym/marcu 2013 r. pralka automatyczna i patna telewizja satelitarna lub kablowa. Pralki automatycznej nie posiadao niecae 8 proc. badanych gospodarstw, a patnej telewizji satelitarnej lub kablowej niecae 28 proc. Do dbr trwaego uytku, ktre gospodarstwa posiaday najrzadziej naleay d motorowa/aglowa (niecae 1 proc.), elektroniczny czytnik ksiek (niecae 4 proc.) i dom letniskowy (niecae 5 proc.). W okresie marzec 2009marzec 2013 wyposaenie gospodarstw domowych w wikszo uwzgldnionych w badaniu dbr trwaego uytku znacznie wzroso. Wyjtkiem s: telefon stacjonarny, co zwizane jest z coraz powszechniejsz rezygnacj z tego typu telefonu na rzecz telefonw komrkowych, komputer stacjonarny wypierany przez komputer przenony i tablet oraz odtwarzacz DVD. W ostatnich dwch latach take nastpi znaczcy wzrost wyposaenia gospodarstw domowych w dobra trwaego uytku z wyjtkiem telefonu stacjonarnego i komputera stacjonarnego, co jest zwizane z zastpowaniem ich przez telefon mobilny i komputer przenony, a take odtwarzacza DVD. Najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych w zakresie ich wyposaenia w dobra trwaego uytku w tym okresie dotyczy telewizora LCD lub plazmy oraz komputera przenonego (odpowiednio o ponad 14 i ponad 9 p.p. 22. W stosunku do pocztku wieku najszybciej przybywao dostpu do internetu, kuchenek mikrofalowych, komputerw, pralek automatycznych, nowoczesnych telewizorw, telewizji satelitarnej lub kablowej, samochodw i zmywarek do naczy. 23. W lutym/marcu 2013 r. prawie 60 proc. gospodarstw nie posiadao oszczdnoci. Wrd gospodarstw domowych deklarujcych posiadanie oszczdnoci wyranie dominuj gospodarstwa o oszczdnociach stanowicych rwnowano ich od 1-miesicznych do 3-miesicznych dochodw (ponad 31 proc. gospodarstw z oszczdnociami). W okresie marzec 2009marzec 2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwch latach take obserwujemy wzrost odsetka gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci (o przeszo 3 p.p.). Prawie 67 proc. gospodarstw posiadajcych w lutym/marcu 2013 r. oszczdnoci miao je w formie lokat w bankach w zotwkach, a prawie 45 proc. w gotwce. W latach 2009-2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw posiadajcych w oszczdnoci tylko w przypadku oszczdnoci w gotwce (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw posiadajcych oszczdnoci wzrs znaczco take wycznie w grupach gospodarstw majcych oszczdnoci w gotwce (o 5 p.p.). Spad natomiast znaczco odsetek gospodarstw domowych posiadajcych oszczdnoci w bankach w z (o ponad 3 p.p.) oraz w funduszach inwestycyjnych (o prawie 3 p.p.). 24. W stosunku do 2000 r. o ponad 50 proc. wzrs odsetek gospodarstw posiadajcych oszczdnoci, niewiele jednak zmienia si wysoko oszczdnoci w relacji do dochodw. 25. W stosunku do 2000 r. wzrs w grupie gospodarstw oszczdzajcych odsetek posiadajcych oszczdnoci w gotwce (z 31 do 45 proc.), a zmala tych, ktre miay lokaty w bankach (z 78 do 66 proc.). 26. Gospodarstwa domowe, ktre deklaroway posiadanie oszczdnoci w lutym/marcu 2013 r., najczciej gromadziy je jako rezerw na sytuacje losowe (prawie 67 proc. gospodarstw), zabezpieczenie na staro (pawie 35 proc. gospodarstw) oraz jako rezerw na biece wydatki konsumpcyjne (prawie 34 proc. gospodarstw). W ostatnich czterech latach znaczco wzrs odsetek gospodarstw domowych gromadzcych oszczdnoci jako rezerw na sytuacje losowe (o prawie 8 p.p.), rehabilitacj (ponad 2 p.p.) oraz jako zabezpieczenie na staro i jako rezerw na biece wydatki konsumpcyjne (po o prawie 2 p.p.). W latach 2011-2013 nastpi znaczcy wzrost oszczdnoci przede wszystkim w przypadku ich gromadzenia jako rezerw na sytuacje losowe oraz na leczenie (odpowiednio o ponad 8 i o prawie 5 p.p. 27. W stosunku do 2000 r. zmala odsetek gospodarstw gromadzcych oszczdnoci jako rezerw na sytuacje losowe (z 79 do 67 proc. oszczdzajcych (ale w 2011 r. byo jeszcze mniej 60 proc.), jako zabezpieczenie na staro (z 47 do 35 proc.), z przeznaczeniem na remont domu/mieszkania (z 38 do 26 proc.) i na leczenie (z 45 do 27 proc.). 28. Prawie 37 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowao w lutym/marcu 2013 r. korzystanie z poyczek i

18. Diagnoza Spoeczna 2013 18 kredytw. Zaduenie gospodarstw domowych najczciej wynosio powyej ich rocznych dochodw (zaduenie w tej wysokoci zgaszao ponad 28 proc. zaduonych gospodarstw). Odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z poyczek i kredytw w okresie marzec 2009-marzec 2013 znaczco spad (o prawie 8 p.p.). W ostatnich dwch latach odsetek gospodarstw korzystajcych z kredytw lub poyczek spad o ponad 4 p.p. Najczciej gospodarstwa domowe przeznaczay na spat zaduenia w ostatnich trzech miesicach midzy 10 proc. a 20 proc. swoich miesicznych dochodw (ponad 37 proc. zaduonych gospodarstw), a nastpnie do 10 proc. swoich miesicznych dochodw. Tylko nieco ponad 3 proc. gospodarstw domowych przeznaczao na ten cel powyej 50 proc. miesicznych dochodw. 29. rdem zewntrznego zasilania finansowego dla prawie 88 proc. zaduonych gospodarstw domowych byy banki, a dla pond 8 proc. porednicy oferujcy kredyty ratalne. Tylko niecae 6 proc. gospodarstw byo zaduonych u osb prywatnych. W okresie marzec 2009-marzec 2013 zmniejszy si o prawie 3 p.p. odsetek gospodarstw domowych korzystajcych z kredytw w bankach przy jednoczesnym wzrocie odsetka korzystajcych z poyczek w innych instytucjach (o prawie 3 p.p.) i korzystajcych z poyczek u osb prywatnych (o niecae 2 p.p.). 30. W stosunku do pocztku wieku rs w grupie gospodarstw zaduonych procent korzystajcych z poyczek bankowych (z 73 do 92 proc.), a spada odsetek zaduajcych si w innych instytucjach i u osb prywatnych. 31. Prawie 35 proc. gospodarstw badanych kredyty i poyczki wykorzystao na sfinansowanie zakupu dbr trwaego uytku, prawie 31 proc. gospodarstw wykorzystao poyczki i kredyty na remont domu lub mieszkania, a ponad 23 proc. gospodarstw przeznaczyo kredyt na zakup domu lub mieszkania. W okresie marzec 2009marzec 2013 obserwujemy relatywnie najwikszy wzrost odsetka gospodarstw domowych zacigajcych kredyty z przeznaczeniem na spat wczeniejszych dugw i zakup domu lub mieszkania (po ponad 2 p.p.). W ostatnich dwch latach nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zacigajcych kredyty i poyczki tylko z przeznaczeniem na zakup domu lub mieszkania (o 3 p.p.) oraz spat wczeniejszych dugw i na leczenie (po ponad 1 p.p.) 32. W minionych 13 latach kredyty i poyczki byy coraz rzadziej przeznaczane na leczenie, stae opaty i zakup dbr trwaego uytku, a coraz czciej na zakup domu lub mieszkania. 33. Oceniajc zmiany swojej zasobnoci materialnej w lutym/marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat ponad 53 proc. gospodarstw stwierdzio, e nie zmienia si, a prawie 38 proc., e ulega pogorszeniu. W stosunku do cen formuowanych w marcu 2011 r. znaczco spad odsetek gospodarstw domowych oceniajcych zmiany pozytywnie (o prawie 3 p.p.) przy jednoczesnym wzrocie odsetka gospodarstw oceniajcych te zmiany negatywnie (o prawie 8 p.p.). *** 34. Prawie 4 proc. badanych gospodarstw domowych nie zamieszkiwao w lutym/marcu 2013 r. samodzielnie. Odsetek ten wzrs w okresie marzec 2009-marzec 2013 o prawie 2,5 p.p. Natomiast w ostatnich dwch latach nie zmieni si w sposb istotny. rednia powierzchnia uytkowa mieszkania na 1 osob w badanych gospodarstwach wynosia w lutym/marcu 2013 r. ponad 31 m2. W lutym/marcu 2013 r. w stosunku do sytuacji z lutego/marca 2009 r. nie ulega ona znaczcym zmianom. 35. Spord uwzgldnionych w badaniu urzdze i instalacji najpowszechniejszy by w mieszkaniach gospodarstw badanych w lutym/marcu 2013 r. wodocig, ktrego nie posiadao tylko 2,9 proc. badanych gospodarstw. Jednoczenie obserwujemy w cigu ostatnich czterech lat wzrost odsetka mieszka wyposaonych we wszystkie uwzgldnione w badaniu urzdzenia. Naley take zwrci uwag na wzrost wyposaenia gospodarstw domowych w gaz z sieci przy jednoczesnym spadku odsetka gospodarstw domowych korzystajcych z gazu z butli. W ostatnich dwch latach take wzrs nieznacznie odsetek mieszka wyposaonych w instalacje i urzdzenia, przy czym w sposb znaczcy w przypadku ciepej wody biecej (o ponad 2 p.p.) oraz ustpu spukiwanego wod biec (o 1 p.p.). 36. Analiza warunkw mieszkaniowych w latach 2000-2013 w caych prbach pokazuje spadek odsetka gospodarstw domowych, w ktrych nie ma zasilania wod z wodocigu (z 5,5 do 2,9 proc.) brakuje ustpu spukiwanego biec wod (z 11,2 do 3,9 proc.), nie ma azienki z wann lub prysznicem (z 13,8 do 5,3 proc.) i mieszka pozbawionych ciepej wody biecej (z 29,6 do 20,5 proc.) 37. Mieszkania zajmowane przez gospodarstwa domowe w lutym/marcu 2013 r. najczciej posiaday centralne ogrzewanie indywidualne lub zbiorowe (po odpowiednio prawie 45 i okoo 42 proc. gospodarstw). Jednake jeszcze w ponad 12 proc. gospodarstw mieszkania byy ogrzewane piecami na opa. W cigu ostatnich czterech lat nastpi znaczcy spadek (o ponad 1 p.p.) odsetka mieszka, w ktrych stosowane byy piece na opa na rzecz centralnego ogrzewania.). 38. Ponad 7 proc. gospodarstw domowych zalegao w lutym/marcu 2013 r. ze staymi opatami za mieszkanie (czynszem), a prawie 5 proc. z opatami za gaz i energi elektryczn. Odsetek gospodarstw domowych zalegajcych z opatami za mieszkanie nie uleg znaczcemu zmniejszeniu w latach 2009-2013, a zalegajcych za gaz i energi elektryczn nieco wzrs. Spat rat kredytu mieszkaniowego nie dokonywao w terminie 3,5 proc. gospodarstw domowych. Najczciej zalegoci gospodarstw domowych w spatach kredytu mieszkaniowego wystpoway w grupie gospodarstw utrzymujcych si z niezarobkowych rde (w prawie 17 proc. gospodarstw) oraz w grupie gospodarstw rodzin niepenych (w prawie 9 proc. gospodarstw). W latach 2009-2013 nastpi znaczcy wzrost odsetka gospodarstw domowych zalegajcych ze spat kredytu mieszkaniowego. 39. Zdecydowana wikszo badanych gospodarstw domowych (ponad 81 proc.) uwaaa, e ich warunki mieszkaniowe w marcu 2013 r. w porwnaniu do sytuacji w marcu 2011 r. nie zmieniy si. Niecae 8 proc. uznao, e ulegy one pogorszeniu, a ponad 11 proc., e poprawiy si. W porwnaniu do ocen formuowanych w marcu 2011 zwikszy si odsetek gospodarstw domowych formuujcych oceny pozytywne (o ponad 1 p.p.). *** 40. Najwikszym zaufaniem spord instytucji publicznych cieszy si Narodowy Bank Polski i policja. 41. Drug pod wzgldem zaufania instytucj finansow s banki komercyjne. ZUS Polacy darz wikszym zaufaniem ni OFE. *** 42. W 2013 r. w porwnaniu z 2011 r. dostp dzieci w wieku 0-6 lat do opieki instytucjonalnej zwikszy si we wszystkich klasach miejscowoci zamieszkania, szczeglnie w miastach rednich i maych (od 200 tys. do 500 tys. i od 100 tys. do 200 tys. oraz poniej 20 tys.). 43. Wystpuje mae zrnicowanie terytorialne dostpu do ksztacenia si wrd dzieci i modziey w wieku 7-19 lat.

19. Diagnoza Spoeczna 2013 19 44. Oglny spadek odsetka osb w wieku 20-24 lat kontynuujcych nauk w miastach najmniejszych poniej 20 tys. mieszkacw i na wsiach oraz wzrost aktywnoci edukacyjnej mieszkacw miast rednich i duych powyej 100 tys. mieszkacw przyczynia si do zwikszenia i tak ju znacznych rnic przestrzennych w korzystaniu z usug edukacyjnych, odwrotnie do zmiany zaobserwowanej w 2011r. 45. W 2013 r. kobiety w wieku 20-24 lata zamieszkae w miastach w wikszym stopniu ni w 2011 r. korzystay z usug edukacyjnych w przeciwiestwie do mieszkanek wsi, co zwikszyo zrnicowanie terytorialne w zakresie korzystania z usug edukacyjnych dla kobiet. Odsetek mczyzn zamieszkujcych miasta i korzystajcych z usug edukacyjnych w trybie szkolnym i pozaszkolnym zmala w stosunku do 2011 r. 46. Oglny spadek udziau korzystajcych z usug edukacyjnych wrd osb w wieku 25-29 lat wynika przede wszystkim z pogorszenia wskanikw dotyczcych miast powyej 200 tys. mieszkacw, natomiast w pozostaych typach miast zanotowano niewielki wzrost, co stanowi odwrcenie tendencji zaobserwowanej w 2011 r. Rnice terytorialne aktywnoci edukacyjnej w tej grupie wieku utrzymay si, szczeglnie w ujciu miasto-wie, zmieniy si natomiast wzajemne relacje midzy wskanikami dla miast na niekorzy miast najwikszych. 47. W 2013 r. zarwno kobiety, jak i mczyni w wieku 2529 lat rzadziej ni w poprzednich trzech rundach badania korzystali z usug edukacyjnych. Utrzymaa si luka niekorzystna dla mczyzn. Wrd kobiet zaobserwowano kontynuacj wzrostu dysproporcji terytorialnych. Dla mczyzn dysproporcje miasto-wie s take due, cho mniejsze ni dla kobiet oraz mniejsze ni w poprzedniej rundzie badania. Niekorzystnie wyrniaj si miasta najwiksze i najmniejsze dla mczyzn oraz miasta rednie dla kobiet. 48. Poziom aktywnoci edukacyjnej osb w wieku 30-39 lat wci pozostaje bardzo niski pomimo niewielkiej poprawy. Utrzymuje si brak skonnoci do korzystania z usug edukacyjnych osb w wieku powyej 39 lat. 49. Nadal proces doskonalenia kwalifikacji osb dorosych jest selektywny z wzgldu na wiek, pe, miejsce zamieszkania, wyksztacenie oraz status na rynku pracy. *** 50. Kapita ludzki Polakw wzrasta systematycznie i znaczco. W roku 2007 wskanik tego zasobu by na poziomie 41,72, w roku 2009 wynis 43,67, w roku 2011 osign 45,13 za w roku 2013 45,68. 51. Kapita ludzki maleje wraz z wiekiem najwyszym poziomem tego zasobu charakteryzuj si osoby w wieku 15-34 lata, za najniszym osoby w wieku 45 lat i wicej. Z czasem wzrasta rnica midzy osobami w wieku niemobilnym oraz osobami w wieku 35-44 lat, ktre zmniejszyy swj dystans do osb najmodszych. Uwzgldnienie pci pokazuje, e we wszystkich rundach badania poczwszy od roku 2007 wrd osb w wieku 15-34 lata i 35-44 lata to kobiety charakteryzoway si wyszym poziomem kapitau ludzkiego, natomiast wrd osb w wieku 45 lat i wicej byli to mczyni. Wyszy poziom kapitau ludzkiego kobiet w wieku 15-44 lata jest zapewne konsekwencj wikszej liczby lat spdzonych przez nie na nauce formalnej oraz wikszego wskanika skolaryzacji na poziomie uniwersyteckim. Wyszy poziom kapitau ludzkiego mczyzn w wieku 45 lat i wicej w porwnaniu do kobiet moe wynika zarwno z niekorzystnych dla kobiet rnic wyksztacenia w starszych grupach wieku jak i z tego, e kobiety wczeniej ni mczyni wycofuj si z rynku pracy; trac wic relatywnie wczeniej kontakt z innowacjami, korzystanie z ktrych najczciej wymusza rynek pracy. 52. Utrzymuje si wzorzec wyposaenia w kapita ludzki wedug klasy miejscowoci zamieszkania - maleje wyranie wraz ze zmniejszaniem si wielkoci miejscowoci. Najlepiej wyposaeni w kapita ludzki s mieszkacy najwikszych miast, za najsabiej mieszkacy wsi, cho relatywnie to oni wykazywali najwiksz popraw poziomu kapitau w latach 2007-2013. Tendencja wzrostowa dotyczy take mieszkacw innych klas miejscowoci. 53. Osoby aktywne zawodowo s lepiej wyposaone w kapita ludzki ni osoby bierne zawodowo, przy czym wrd osb aktywnych zawodowo wyszy kapita ludzki maj osoby pracujce. Zwikszy si dystans midzy osobami aktywnymi oraz biernymi zawodowo. Aktywno zawodowa sprzyja podtrzymywaniu poziomu kapitau ludzkiego, a take zdobywaniu nowych umiejtnoci. Pozostawanie poza rynkiem pracy prowadzi na og do stopniowej deprecjacji posiadanych kwalifikacji i umiejtnoci oraz przyczynia si do obnienia kapitau, co z kolei moe by przeszkod w wyjciu z biernoci zawodowej. 54. Wrd osb pracujcych i bezrobotnych kobiety maj wyszy poziom kapitau ludzkiego, natomiast wrd biernych zawodowo mczyni. 55. Utrzymuj si cztery odrbne grupy osb wyrnione ze wzgldu na status na rynku pracy i poziom kapitau ludzkiego. Uporzdkowanie wedug malejcych wartoci miernika pokazuje, e najwyszy poziom kapitau charakteryzuje studentw, drug grup tworz pracownicy sektora publicznego, prywatni przedsibiorcy oraz pracownicy sektora prywatnego (w takiej kolejnoci poziomu kapitau), kolejn grup o znacznie mniejszym poziomie kapitau stanowi bezrobotni oraz inni bierni zawodowo, za emeryci i rencici oraz rolnicy tworz grup najsabiej wyposaon w ten zasb. Relatywna poprawa poziomu kapitau dotyczy przede wszystkim bezrobotnych i innych biernych zawodowo, a nastpnie cho znacznie sabsza rolnikw. *** 56. Zdecydowana wikszo gospodarstw domowych chciaa w lutym/marcu 2013 r., aby ich dzieci ukoczyy szko wysz na poziomie magisterskim (ponad 70 proc.). Natomiast prawie 18 proc. gospodarstw uwaao za wystarczajcy poziom wyksztacenia dla ich dzieci ukoczenie technikum lub liceum zawodowego, a prawie 13 proc. szkoy wyszej zawodowej (licencjat). 57. Najczciej gospodarstwa domowe byy zmuszane ze wzgldw finansowych w roku szkolnym 2012/2013 do rezygnacji z zaj dodatkowych i korepetycji dla dziecka (odpowiednio ponad 15 i ponad 12 proc. gospodarstw). Najrzadziej dochodzio do zmiany szkoy na wymagajc mniejszych opat (w okoo 1,4 proc. gospodarstw z dziemi w odpowiednim wieku). W latach 2009-2013 obserwujemy znaczcy wzrost rezygnacji z przyczyn finansowych tylko w zakresie podejmowania zaj dodatkowych (o ponad 1 p.p.). W ostatnich dwch latach nie nastpiy istotne zmiany w czstotliwoci rezygnacji i ogranicze gospodarstw domowych w obszarze ksztacenia dzieci. 58. Ponad 78 proc. gospodarstw domowych uwaao w lutym/marcu 2013 r., e poziom zaspokojenia ich potrzeb zwizanych z ksztaceniem dzieci w porwnaniu do sytuacji sprzed dwch lat nie zmieni si, ponad 16 proc. odczuo pogorszenie, a ponad 5 proc. popraw. W stosunku do 2011 r. nie zmieniy si znaczco oceny gospodarstw domowych odnonie zmian w poziomie zaspokojenia edukacyjnych.

20. Diagnoza Spoeczna 2013 20 *** 59. 17 proc. badanych gospodarstw domowych deklarowao w marcu 2013 r., e musiao z powodw finansowych zrezygnowa w cigu ostatniego roku z wyjcia do teatru, opery, operetki, filharmonii i na koncert, 20 proc. z wyjcia do kina, a ponad 17 proc. ze zwiedzenia muzeum lub wystawy. W 2013 r. w porwnaniu z 2007 r. skala trudnoci finansowych gospodarstw domowych w korzystaniu z wybranych form uczestnictwa w kulturze znaczco zmniejszya si, ale nie zmieni si w zasadzie odsetek gospodarstw niezainteresowanych tymi formami uczestniczenia w kulturze (od do ok. 40 proc.). 60. Prawie 18 proc. badanych gospodarstw zostao zmuszonych w ostatnim roku do rezygnacji ze wzgldw finansowych z zakupu ksiki, a 17 proc. z zakupu prasy. W porwnaniu z 2007 r. s to wielkoci znacznie mniejsze, ale na tym samym poziomie pozostay odsetki gospodarstw domowych niezainteresowanych zakupem ksiek (od 13 do 18 proc.) lub prasy (od 6,5 do 7,5 proc.). 61. W co szstym gospodarstwie domowym jest instrument muzyczny, ale w ponad z nich nikt z domownikw na nim nie gra. 62. Zaledwie 40 proc. gospodarstw domowych zakupio w minionym roku ksiki, inne ni podrczniki i instrukcje, w formie papierowej lub elektronicznej (przecitnie 9). 63. W 2013 r. ponad 13 proc. gospodarstw domowych d