de visie van mkb-ondernemers€¦ · de respondenten zijn internationaal zeer actief via import,...
TRANSCRIPT
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area
Internationale groeikansen:
de visie van MKB-ondernemers
ING Economisch Bureau
International Trade Research
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 1
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 2
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Voorwoord
Ondernemers en het MKB zijn belangrijk voor de Nederlandse economie. Zij dragen zorg voor
werkgelegenheid, groei, dynamiek en innovatie. Ook over grenzen heen: zo is het MKB verantwoordelijk voor
bijna twee-derde van de Nederlandse export, een veel hoger percentage dan in de ons omringende landen.
Tegelijkertijd wordt er vaak gewezen op de barrières die MKB-bedrijven juist op het vlak van
internationalisering tegenkomen. Met name in verre markten lijkt het veel lastiger zaken doen dan ‘om de
hoek’. Toch liggen ook hier kansen voor toekomstige groei. Het ING Economisch Bureau heeft deze kansen in
een eerder rapport (‘Internationale groeikansen voor het MKB’) in kaart gebracht.
Het huidige rapport is de opvolger van die studie naar groeikansen, en laat de Nederlandse ondernemers zelf
uitgebreid aan het woord. We presenteren de resultaten van een survey onder 383 Nederlandse ondernemers
die is uitgevoerd in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam, over de internationale activiteiten en
groeikansen van Nederlandse MKB ondernemingen.
Ook de winstgevendheid van de internationale activiteiten en de manier waarop
internationale activiteiten worden georganiseerd worden uitgebreid behandeld.
Tenslotte geven de casestudies over Lensveld (transport), Zytec (magnetische
koppelingen) en De Molen (brouwerij) nog meer inzicht in hoe individuele Nederlandse
bedrijven uit allerlei sectoren succesvol actief zijn in het buitenland.
dr. Fabienne Fortanier Senior Economist & manager International Trade Research
ING Economisch Bureau
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 3
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Inhoud
1. Internationalisering in het MKB 6
Ondernemersblik (1): internationaal zakendoen 13
2. Bedrijfsgrootte en lokatie 14
1. Ondernemersblik (2): LV Shipping & Transport 17
3. Prestaties en internationalisering 18
4. Organisatie van internationale activiteiten 22
1. Ondernemersblik (3): Zytec 26
5. Groeiverwachtingen 28
1. Ondernemersblik (4): Brouwerij De Molen 35
6. Belemmeringen 36
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 4
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Samenvatting (1)
• Tijdens de Week van de Ondernemer 2013 zijn op de ‘internationale vloer’ van het event bijna 400 MKB
ondernemers gevraagd naar de internationalisering van hun bedrijf. De respondenten zijn internationaal
zeer actief via import, export, of buitenlandse investeringen.
• Van de ondervraagde bedrijven is 65% internationaal actief (met name als exporteur), en nog eens 16%
is van plan dat de komende twee jaar te worden. Het gaat dan voornamelijk om bedrijven met meer dan
50 werknemers.
• 51% van de internationaal actieve bedrijven doet zaken met Duitsland. Ook België en overig West-
Europa zijn belangrijke handelspartners, met name voor wat kleinere bedrijven. De ondervraagde
MKB’ers doen meer zaken in China en andere Aziatische landen dan in Frankrijk of het Verenigd
Koninkrijk.
• Internationalisering is mede daarom ook een vaak een gespreksthema in directieoverleg, vooral bij
bedrijven met uitbreidingsplannen: Bij bedrijven waar internationalisering regelmatig wordt besproken,
zijn de verwachte exportgroei, importgroei en de verwachte groei in winstgevendheid van internationale
activiteiten alle drie significant hoger dan bij bedrijven waarbij het thema minder vaak ter sprake komt.
• Het aantal internationale activiteiten (import, export, of buitenlandse investeringen) heeft een positieve
relatie met de prestaties van Nederlandse MKB’ers. Ook is er een positief verband tussen het aandeel
van export in de totale verkopen en de prestaties.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 5
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Samenvatting (2)
• MKB’ers zijn positief over hun internationale groeikansen in de komende 2 jaar
• Van de exporterende bedrijven verwacht 83% in meer of mindere mate groei van hun export. Van de
importeurs verwacht 67% meer te importeren. Van de ondernemers die een investering in het
buitenland hebben verwacht 79% groei van hun buitenlandse dochters.
• Kleine MKB-bedrijven (1-5 werknemers) verwachten voornamelijk exportgroei te realiseren in landen
zoals Duitsland, België en overige West-Europese landen. De grotere bedrijven verwachten
voornamelijk exportgroei te realiseren naar Duitsland, China en verre opkomende markten.
• De verwachte export- en importgroei vooral hoog in sectoren industrie en handel. MKB bedrijven die
traditioneel weinig internationaal opereren, zoals bouwbedrijven en dienstverleners, zijn minder positief
over de groeiverwachtingen.
• Financiering en het vinden van goede zakelijke partners zijn de meest belangrijke belemmeringen voor
het succesvol betreden van, en actief blijven op, buitenlandse afzetmarkten. Deze worden minder van
belang naar mate een bedrijf meer internationaal actief is. Voor deze bedrijven is tijdgebrek wel een
belangrijke belemmering.
• Bijna de helft van de ondervraagde bedrijven (48%) heeft behoefte aan ondersteuning (van bv. de
Nederlandse overheid). De belangrijkste vormen zijn hulp met het zoeken naar zakelijke partners (26%),
meer en betere marktinformatie (22%), financiering (21%), en hulp met wet- en regelgeving (18%).
• Tenslotte gaven de ondernemers tips aan collega’s met belangstelling voor internationaal zakendoen:
zorg voor een goede voorbereiding (bv. door marktonderzoek); houdt rekening met cultuurverschillen;
bouw een netwerk van lokale partners; en vooral: volg je passie, heb vertrouwen en hou vol!
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 6
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Internationalisering van het
Nederlandse MKB
1
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 7
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Inleiding
Het MKB is verantwoordelijk voor twee-derde van de Nederlandse export. Hiermee speelt het Nederlandse
MKB een relatief grote rol in de totale export van ons land. Internationalisering en buitenlandse markten zijn
daarmee dus van groot belang voor het Nederlandse MKB. In het eerder gepubliceerde ING rapport
‘Internationale groeikansen voor het MKB’ is de internationalisering van het Nederlandse MKB in detail
geanalyseerd, waarbij met name aandacht was voor de door het ING Economisch Bureau geïdentificeerde
groeikansen in de traditionele Nederlandse afzetmarkten, grote markten in Zuid- en Oost-Europa, en de
opkomende verre markten.
In het huidige rapport staat de visie van de ondernemer centraal. Tijdens de ‘Week van de Ondernemer’ van
2013 is een survey uitgevoerd onder bijna 400 ondernemers over hun huidige en toekomstige internationale
activiteiten, de kansen en barrières die zij zien en ervaren, en de manier waarop zij hun internationale
activiteiten vormgeven en organiseren. De resultaten van deze survey worden in dit rapport gepresenteerd,
verdeeld over een zestal thema’s: aard en spreiding van internationale activiteiten; de rol van bedrijfsgrootte;
internationalisering en performance; groeiverwachtingen; management en organisatie; en het overwinnen van
belemmeringen.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 8
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Nederlands MKB internationaal zeer actief
Anders
16%
Buitenland
investering
9%
Exporteur
37%
Importeur
11%
Import-
export
18%
Meerdere
activiteiten
9%
De survey die is uitgezet tijdens de Week van de
Ondernemer 2013 is door een totaal van 383
respondenten beantwoord. Daarvan is bijna twee-
derde (65%) internationaal actief. Daarnaast is 16%
van plan om binnen 2 jaar internationaal actief te
worden. Het grootste deel van deze bedrijven wil gaan
exporteren (60%). 18% geeft aan niet internationaal
actief te zijn en dit in de nabije toekomst ook niet te
worden.
Het grootste gedeelte van de internationaal actieve
MKB’ers is een exporteur. Opvallend is dat er ook
veel bedrijven zijn die zowel importeren als
exporteren. Ook de groep ‘anders’ is zeer groot. Deze
categorie bevat ondernemingen die bijvoorbeeld
internationaal advies geven en bedrijven die
handelsmissies opzetten.
Internationale activiteiten (% van alle
internationaal actieve bedrijven)
Is uw bedrijf internationaal actief?
65% 16% 18%
ja
binnen 2 jaar
nee
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 9
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Hoe groter, hoe vaker internationaal
0%
20%
40%
60%
80%export
import
eigendominvestering
anders
1-5 werknemers
6-50 werknemers
meer dan 50
werknemers
1-5 werknemers 6-50
werknemers
meer dan 50
werknemers
57% 70%
83%
% bedrijven dat internationaal actief is
% bedrijven met bepaalde internationale activiteit
Bijna twee-derde van de bedrijven in het
onderzoek zijn internationaal actief. Uit de
data blijkt dat voornamelijk bedrijven met
meer dan 50 werknemers internationaal
actief zijn. Daarentegen is ‘slechts’ 57% van
de respondenten met 1-5 werknemers
internationaal actief via bijvoorbeeld import,
export of investeringen.
De meeste bedrijven in het onderzoek zijn
internationaal actief via export, ongeacht de
bedrijfsgrootte. Wel is het zo dat grotere
ondernemingen vaker investeren in het
buitenland en ook vaker in buitenlands
eigendom zijn dan kleinere bedrijven.
Bedrijven met 1-5 werknemers doen
voornamelijk import en export. Daarnaast
valt op dat juist kleinere ondernemingen
vaker internationaal actief zijn op andere
manieren (bvb advies, consultancy).
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 10
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Focus voornamelijk op West-Europa
Duitsland is overduidelijk de belangrijkste partner voor het Nederlandse MKB. 51% van de internationaal
actieve bedrijven doet op enige manier (import, export of investeringen) zaken met Duitsland. Ook België
(38%) en overig West-Europa (30%) zijn belangrijke partners. Opvallend is dat de respondenten meer zaken
doen in China en andere Aziatische landen dan in Frankrijk of het Verenigd Koninkrijk.
Internationale activiteiten* naar land, in % van internationaal actieve bedrijven
Duitsland llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll51%
België llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 38%
Overig West-Europa llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 30%
China llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 24%
Overig Azië llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 23%
VK llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 21%
Frankrijk llllllllllllllllllllllllllllllllllllllll 20%
Overig Oost-Europa llllllllllllllllllllllllllllllllllllll 19%
VS llllllllllllllllllllllllllllllllllllll 19%
Rusland llllllllllllllllllllll 11%
Afrika llllllllllllllllllll 10%
India llllllllllllllllllll 10%
Zuid- en Latijns Amerikallllllllllllllll 8%
Brazilië llllllllllll 6%
Canada llllllllllll 6%
*via export, import of
buitenlandse
investeringen
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 11
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Export en import vooral naar Duitsland
Export en import per partnerland, in % van
internationaal actieve bedrijven
0% 20% 40% 60%
België
Duitsland
Frankrijk
VK
Overig West-Europa
Rusland
Overig Oost-Europa
VS
Canada
Brazilië
Zuid- en Latijns…
China
India
Overig Azië
AfrikaExport Import
De meeste internationaal actieve bedrijven uit de
enquête exporteren naar Duitsland (51%) en België
(46%). Duitsland is ook het land waar de meeste
bedrijven uit importeren (37% van alle internationaal
actieve bedrijven). Ook China is een belangrijke
import partner (34%). Daarnaast importeert een
behoorlijk deel van de internationaal actieve bedrijven
ook uit overig West-Europa en Azië.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 12
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Buitenlandse investeringen zijn verspreid
In de enquête zijn er 39 ondernemingen met
buitenlandse investeringen. Gezamenlijk hebben zij
90 investeringen in het buitenland. Bedrijven met
meer dan 50 werknemers zijn verantwoordelijk
voor 69 van deze 90 investeringen (=77%), terwijl
bedrijven met 1 tot 5 werknemers verantwoordelijk
zijn voor 6% van alle investeringen in een
buitenlandse dochteronderneming.
De investeringen zijn geografisch zeer verspreid.
Van de 39 bedrijven met een buitenlandse
investering, heeft 95% een investering in (een van
de) traditionele markten (West-Europa en Noord-
Amerika). Daarnaast hebben 21 bedrijven (54%) een
investering in een van de BRIC landen en 32
bedrijven (82%) een investering in overige
opkomende markten (overig Azië, Oost-Europa en
Afrika).
Van de in totaal 90 investeringen, zijn er 37 in de
traditionele markten (41%), 21 in BRIC-landen (23%)
en 32 (36%) in overige opkomende markten.
Buitenlandse investeringen naar land, in % van
alle bedrijven met een investering
0% 5% 10% 15% 20% 25% 30%
Duitsland
België
Overig West-Europa
China
Overig Azië
VK
Frankrijk
Overig Oost-Europa
VS
Rusland
Afrika
India
Zuid- en Latijns Amerika
Brazilië
Canada
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 13
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Ondernemersblik (1) Antwoorden op de vraag: wat is er nodig om succesvol internationaal zaken te doen?
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 14
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Bedrijfsgrootte en locatie
2
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 15
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Waar doen Nederlandse bedrijven zaken?
Kleine bedrijven (1-5 werknemers) blijken voornamelijk gericht op Duitsland en België. Daarnaast doen deze
ook veel handel met landen in overig Azië. Ook grotere ondernemingen doen voornamelijk zaken met Duitsland
en België. Grotere ondernemingen zijn daarentegen wel meer vertegenwoordigd in Brazilië en andere Latijns
Amerikaanse landen, Canada en Rusland.
0%
2%
4%
6%
8%
10%
12%
14%
16%
18%
20%
België Duits-
land
Frank-
rijk
VK Ovg
West-
Europa
Rusland Ovg
Oost-
Europa
VS Canada Brazilië Latijns
Amerika
China India Overig
Azië
Afrika
1-5 werknemers
6-50 werknemers
meer dan 50 werknemers
Totale internationale activiteiten (export, import en investeringen) per bedrijfsgrootte en land, in %
van internationaal actieve bedrijven
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 16
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Export dichtbij, import verspreid
De export van kleine bedrijven richt zich sterk op Duitsland en België, terwijl de afzetmarkten van grotere
bedrijven meer verspreid zijn over de wereld. De diversiteit in geografische herkomst van import is groter dan
die van export. China is het belangrijkste herkomstland van import voor zowel grote als kleine ondernemingen.
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
België Duitsland Frankrijk VK Overig
West-
Europa
Rusland Overig
Oost-
Europa
VS Canada Brazilië Zuid- en
Latijns
Amerika
China India Overig
Azië
Afrika
1-5 werknemers
6-50 werknemers
meer dan 50 werknemers
Percentage internationale bedrijven dat exporteert naar…
Percentage internationale bedrijven dat importeert uit…
0%
5%
10%
15%
20%
25%
30%
België Duitsland Frankrijk VK Overig
West-
Europa
Rusland Overig
Oost-
Europa
VS Canada Brazilië Zuid- en
Latijns
Amerika
China India Overig
Azië
Afrika
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 17
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Ondernemersblik (2) LV Shipping & Transport: “Lokale mensen weten de weg”
Lensveld (LV) is een Vlaardings transportbedrijf dat al sinds 1921 actief is in de
transport en logistiek. Succesvol is LV vooral in de offshore industrie, waar ze in
de jaren ‘80 groot in zijn geworden. Inmiddels heeft het bedrijf activiteiten
wereldwijd, van Singapore tot aan Houston. Een nieuw kantoor openen doet LV
niet zomaar. We kunnen overal wel goederen brengen, maar gaan niet overal
starten. Alleen met de goede mensen op locatie overwegen we internationale
expansie. Alles valt of staat immers met de juiste dienstverlening. Door de
organisatie decentraal aan te sturen profiteert LV van de kennis en expertise van
lokale medewerkers.
“Zonder internationalisering is groei onmogelijk”
LV haalt het meeste van zijn omzet inmiddels uit de buitenlandse activiteiten. Maar
liefst 70% van de omzet is direct gerelateerd aan het buitenland en de
verwachtingen zijn dat dit alleen nog maar zal groeien. Zoals directeur Mark van
Herk aangeeft: “Zonder internationalisering is groei onmogelijk”. Vooral in
Zuidoost Azië verwacht Lensveld te groeien. Met Singapore als centraal punt in de
regio, hoopt LV na Indonesië ook in Myanmar logistieke diensten te leveren.
“Overal kunnen we goederen brengen, maar we openen niet overal een vestiging”
Scan de QR code en bekijk het video-interview met Mark van Herk
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 18
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Winstgevendheid van
internationale activiteiten
3
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 19
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Positieve relatie export & winstgevendheid
De mate van internationalisering is verdeeld in 4
groepen. De groepen geven het belang van export,
dan wel import weer. Het belang wordt bepaald door
te kijken naar hoeveel procent van de totale omzet
van export komt en hoeveel procent van de totale
inkopen uit het buitenland komt.
Naarmate de export een groter deel van de totale
verkopen uitmaakt, blijkt dat de prestaties van de
ondernemingen licht toenemen. Er is een lichte
positieve relatie.
Voor import blijkt geen duidelijke relatie te bestaan
tussen het % van inkopen wat gerealiseerd wordt
door import en de prestaties.
3
3.2
3.4
3.6
3.8
4
4.2
4.4
4.6
% 0-25 % 25-50 % 50-75 % 75-100
Export
Import
% van internationale activiteiten (export/totale sales; import/totale
inkopen)
Pre
sta
tie
s
Winstgevendheid van internationale
activiteiten
Noot: prestaties zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 5, waarbij 1 zeer verliesgevend is en 5 zeer winstgevend is.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 20
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Niet alleen de mate van internationalisering, maar ook de diversiteit aan internationale activiteiten en het aantal
landen waar een onderneming actief in is, zijn vergeleken met hun prestaties. Wanneer het aantal internationale
activiteiten toeneemt, blijkt dat de prestaties ook toenemen. Daarentegen blijkt er geen duidelijke relatie te
bestaan tussen het aantal landen waar een onderneming actief in is en hun prestaties.
3.5
4
4.5
0 1 2 3Aantal internationale activiteiten (export, import, etc.)
Pre
sta
tie
s
3.5
4
4.5
1 2 3+
Export
ImportP
rest
ati
es
Aantal landen actief
Internationale activiteiten & prestaties Aantal landen & prestaties
Internationalisering & winstgevendheid
Noot: De grootte van de cirkels reflecteert het aantal bedrijven in die categorie. Prestaties zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 5, waarbij 1 zeer verliesgevend is en 5 zeer winstgevend.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 21
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 22
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Organisatie van internationale
activiteiten
4
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 23
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Internationalisering vaak gespreksthema in directieoverleg…
Internationalisering is een regelmatig terugkerend gespreksthema in het directieoverleg van MKB-
ondernemingen (alhoewel thema’s als internationaliseringsstrategie en buitenlandse marktkansen minder vaak
worden besproken dan de financiële prestaties). Internationalisering staat vanzelfsprekend hoger op de agenda
bij bedrijven die exporteren en importeren dan bij bedrijven die dit (nog) niet doen.
Nooit ———————————— Altijd
Financiele prestaties
Internationalisering
Personeel
Thema’s in directieoverleg (alle bedrijven)
Internationalisering vaker besproken bij internationaal
actieve bedrijven
Niet
Import
Export
Nooit ———————————— Altijd
Photo nr File #16733439
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 24
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
…vooral bij bedrijven met uitbreidingsplannen
Internationalisering is vaker een apart discussiepunt in het directieoverleg
naarmate bedrijven in meer landen actief zijn en naarmate het aandeel van
internationale activiteiten in de totale bedrijfsvoering groter is.
Hieronder is te zien dat wanneer we de bedrijven opsplitsen in twee groepen
(internationalisering weinig besproken en regelmatig besproken in
directieoverleg), de verwachte exportgroei, importgroei en de verwachte groei in
winstgevendheid van internationale activiteiten alle drie significant hoger zijn bij
bedrijven waar internationalisering regelmatig wordt besproken. De huidige
winstgevendheid van internationale activiteiten heeft geen relatie met de mate
waarin het thema terugkomt in het directieoverleg.
Vraag
Internationalizering
in directieoverleg? waarde t
Weinig 5.80 lllllllllllllllllllllll
(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)
Weinig 4.86 lllllllllllllllllll
(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)
Weinig 3.82 lllllllllllllllllllll
(s chaa l: 1 = zeer verlies gevend --- 5 = zeer wins tgevend)
Weinig 5.17 llllllllllllllllllll
(s chaa l: 1 = s te rk a fnemen --- 7 = s te rk to enemen)5.76 lllllllllllllllllllllll
6.26 lllllllllllllllllllllllll
llllllllllllllllllllll5.61
3.96 llllllllllllllllllllll
Hoe kwalificeert u de winstgevendheid van uw
activiteiten in het buitenland?
Hoe zal de winstgevendheid van uw internationale
activiteiten zich de komende jaren ontwikkelen?
Regelmatig
Regelmatig
Regelmatig
Regelmatig
2.23**
2.13**
1.63**
2.96**
Hoe zal de export van uw bedrijf zich de
komende jaren ontwikkelen?
Hoe zal de import van uw bedrijf zich de
komende jaren ontwikkelen?
Internationalisering
vaker besproken bij
bedrijven die actief zijn
in meer landen en waar
export een groter deel
uitmaakt van de omzet
1 2 3+
0-25 26-75 76-100
Aantal exportlanden
Export % in omzet
No
oit
---
----
----
---
Alt
ijd
N
oo
it -
----
----
----
- A
ltijd
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 25
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Hoofdkantoren weten wat er speelt bij buitenlandse dochterondernemingen
Het hoofdkantoor…
…heeft een goed idee van wat er leeft op de werkvloer bij
de dochteronderneming(en)
…speelt een grote rol bij het vaststellen van de strategische
prioriteiten van de dochteronderneming(en)
…specificeert de financiële targets van de
dochteronderneming(en)
Gemiddelde (n=46)
Spreiding (95% c.i.)
26% rapporteert
wekelijks
54% rapporteert
maandelijks
20% rapporteert
minder vaak
Er wordt meestal maandelijks gerapporteerd
aan het hoofdkantoor over de financiële
prestaties van de dochteronderneming
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 26
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Zytec is producent en distributeur van magnetische koppelingen die worden gebruikt om
allerlei soorten pompen aan te drijven. Zytec (voorheen actief onder de naam Benco) is
opgericht in 2013 en gevestigd te Vlaardingen. Enkele van Zytec’s bekende klanten zijn
Evides, Sappi, de Nederlandse marine en het UMC Groningen.
De halffabricaten die nodig zijn voor het produceren van de koppelingen worden uit heel de
wereld geïmporteerd en op meerdere locaties geassembleerd. Internationaal wordt het
product door middel van distributeurs verkocht. Zo’n twee-derde van de omzet komt uit
Europa en Noord-Amerika, het overige deel uit de rest van de wereld. Zytec heeft zich tot doel
gesteld om in 2018 een omzet van 100 miljoen euro te realiseren en te groeien tot 200
medewerkers.
Gevraagd naar de factoren die hebben bijgedragen aan het succes van Zytec,
geeft directeur Karel van Mucek aan dat het hebben van een goed netwerk
belangrijk was om het innovatieve product op de internationale markt te
brengen. Zo maakt Zytec onder andere gebruik van Nederlandse
ambassades om in contact te komen met grote ondernemingen en mogelijke
klanten.
Het gaat bij Zytec niet alleen om de nieuwe techniek. Om succesvol zaken te
doen is de commerciële kant van het bedrijf net zo belangrijk. Internationaal
zijn vooral goede partners van groot belang. Van Mucek: “Een ondernemer
moet zichzelf blijven, maar zich ook verdiepen in de cultuur en achtergronden
van zijn partners om succesvol te zijn.”
Karel van Mucek
Ondernemersblik (3) Karel van Mucek van Zytec: “Als je product de moeite waard is, moet je ervoor gaan”
“Blijf jezelf, maar houdt rekening met cultuur van je zakenpartner.”
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 27
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 28
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Groeiverwachtingen
5
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 29
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Groeiverwachtingen
Dit hoofdstuk laat de groeiverwachtingen van de ondernemers zien. Alle ondernemers die
internationaal actief zijn of dat binnen 2 jaar willen worden, is gevraagd aan te geven hoe zij de
ontwikkelingen van hun internationale activiteiten zien. Per internationale activiteit (export,
import of buitenlandse investering) is de ondernemers gevraagd om op een schaal van 1 tot 7
aan te geven hoe zij verwachten dat hun activiteit zal veranderen, waarbij 1 een sterke afname
en 7 een sterke toename is. Van de exporterende bedrijven, verwacht 83% in meer of
mindere mate groei van hun export. Voor importerende ondernemingen ligt dit
percentage lager. Van de importeurs verwacht 67% meer te importeren.
Van de ondernemers die een investering in het buitenland
hebben verwacht 79% groei van hun
buitenlandse dochters.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 30
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Voornamelijk groei van export verwacht
Vooral de grote ondernemingen verwachten de komende twee jaar internationale groei te realiseren, met name
op het gebied van export en internationale investeringen. Behalve bij de groep kleine bedrijven (tot 5
werknemers), is de verwachte groei in import relatief het laagst.
Groeiverwachtingen per activiteit en bedrijfsgrootte
1 2 3 4 5 6 7
Export
Import
Investeringen
1 tot 5 werknemers
6 tot 50 werknemers
meer dan 50 werknemers
Schaal:
1= sterke afname
7= sterke toename
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 31
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Exportgroeiverwachtingen grote bedrijven en importgroei-
verwachtingen internationale bedrijven het hoogst
Locatie en grootte
Grote bedrijven verwachten op veel markten exportgroei
Kleine bedrijven (1-5 werknemers) verwachten voornamelijk
exportgroei te realiseren in landen zoals Duitsland, België en
overige West-Europese landen. De grootste bedrijven in dit
onderzoek daarentegen verwachten voornamelijk exportgroei te
realiseren in Duitsland, China en andere opkomende markten. De
verwachte exportgroei van grotere ondernemingen is over meer
markten verspreid is dan dat van kleinere ondernemingen.
Mate van internationalisering
Internationaal actieve bedrijven verwachten hogere importgroei
Er is geen groot verschil tussen de groeiverwachtingen van
bedrijven die zeer internationaal actief zijn en bedrijven die
minder internationaal actief zijn. Alleen voor import geldt dat zeer
internationaal actieve bedrijven een hogere groeiverwachting
hebben dan bedrijven die minder internationaal actief zijn.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 32
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Verwachte export- en importgroei vooral hoog in sectoren industrie en handel
Ondernemers verwachten voor de komende paar jaar met name
voor hun export aanzienlijke groei. De groei van de import wordt
daarentegen wat minder hoog ingeschat.
De verwachtingen verschillen per sector. Zo verwachten bedrijven
in de agri & food sector veel exportgroei maar gelijkblijvende
import. De ondernemers in de sectoren industrie en handel
verwachten een grote stijging in zowel import als export.
Bouwbedrijven zien geen grote groei in export maar wel in import,
terwijl respondenten in de dienstensector zowel voor de export als
de import relatief lage groei verwachten.
Groeiverwachtingen per sector
1 2 3 4 5 6 7
Agri
Industrie
Bouw
Handel
Diensten
Overig
1 2 3 4 5 6 7
Agri
Industrie
Bouw
Handel
Diensten
Overig
Export
Import
Noot: De groeiverwachtingen zijn weergegeven op een schaal van 1 tot 7, waarbij 1 een sterke afname en 7 een sterke toename is (en 4 is gelijk blijvend).
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 33
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Belgium
Frankrijk
VK
Duitsland
Overig West-Europa
Rusland
Overig Oost-Europa
VS
Canada
Brazilie
Overig
Latijns-Amerika
Afrika
China
India
Overig Azië
12%
12%
15%
18%
8%
8%
11%
20%
18%
19% 8%
13%
28%
25%
22%
18%
46%
28%
51%
41%
5%
8%
18%
18%
6%
13% 6%
13%
17%
4%
% bedrijven dat exportgroei
verwacht te realiseren
% van exporteurs N=170
N=141
Exportgroei vooral verwacht naar traditionele afzetmarkten
Uitleg
In totaal zijn er in de survey
170 bedrijven die naar 1 of
meerdere markten
exporteren. In de witte,
bovenste helft van de cirkels
staat aangegeven welk deel
van deze bedrijven naar
een bepaalde markt
exporteren. Zo handelt 46%
van de exporteurs met
België, en 11% met China.
Er zijn 141 bedrijven in de
steekproef die in de
komende jaren exportgroei verwachten naar 1 of
meerdere markten. In het
oranje, onderste deel van de
cirkels staat aangegeven
welk deel van deze
bedrijven naar een
bepaalde markt groei
verwacht. Zo denkt 41% van
de bedrijven exportgroei
naar Duitsland te realiseren,
en 19% naar overig Azië.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 34
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Belgium
Frankrijk
VK
Duitsland
Overig West-Europa
Rusland
Overig Oost-Europa
VS
Canada
Brazilie
Overig
Latijns-Amerika
Afrika
China
India
Overig Azië
3%
1%
16%
14%
9%
4%
35%
25%
21%
12% 3%
3%
25%
12%
12%
1%
11%
4%
38%
11%
3%
0%
13%
5%
3%
4% 0%
4%
9%
3%
N=92
N=62 % bedrijven dat importgroei
verwacht te realiseren
% van importeurs
China ook in de toekomst belangrijke toeleverancier
Uitleg
In totaal zijn er in de survey
92 bedrijven die uit 1 of
meerdere landen
importeren. In de witte,
bovenste helft van de cirkels
staat aangegeven welk deel
van deze bedrijven vanuit
een bepaald land
importeert. Zo handelt 11%
van de importeurs met
België, en 35% met China.
Er zijn 62 bedrijven in de
steekproef die in de
komende jaren importgroei verwachten vanuit 1 of
meerdere markten. In het
oranje, onderste deel van de
cirkels staat aangegeven
welk deel van deze
bedrijven vanuit een
bepaalde markt groei
verwacht. Zo denkt 11% van
de bedrijven meer te
importeren uit Duitsland, en
25% uit China.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 35
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Ondernemersblik (4) John Brus van De Molen: “Als experimentele brouwerij hebben we een niche in een wereldmarkt”
Brouwerij De Molen is een ambachtelijke bierbrouwerij, gevestigd in Bodegraven. De bieren die er
gemaakt worden zijn gebaseerd op nieuwe stijlvarianten die aansluiten bij de veranderende smaak
van de Nederlandse, maar met name ook de internationale klant. Driekwart van de omzet wordt
gehaald uit export: “Vooral in Azië en Latijns Amerika groeit de vraag naar ons speciaalbier. De
levensstandaard wordt daar steeds hoger, en we merken dat er meer geld is voor importbieren van
hoge kwaliteit, zoals die van ons”, aldus directeur John Brus. In de afgelopen jaren is de omzet met
50% gestegen. “Dit werd met name veroorzaakt door de export. Europa is nog steeds de grootste
afzetmarkt, maar de groei komt uit de verre, opkomende markten.”
“Met name in Azië en Latijns Amerika groeit de vraag naar ons speciaalbier”
“Internationale klantrelaties opbouwen is een proces van vallen en opstaan”
John Brus verwacht dat de jaarlijkse bierproductie van brouwerij De Molen zal groeien naar
maximaal 10.000 hectoliter per jaar (nu: 4,500 hectoliter): “Bij dat volume ligt volgens ons de
optimale balans tussen het pakken van kansen en het nemen van risico’s. Wij worden actief
benaderd door (internationale) klanten. Een goede relatie opbouwen is echter een langdurig
proces, dat vaak gepaard gaat met vallen en opstaan. Zeker over de grens. We hebben door
ervaring geleerd dat persoonlijk contact met de importeurs en distributeurs van ons
bier van cruciaal belang is voor het laten slagen van de onderneming. We doen dat
niet alleen, maar wisselen daar ook kennis over uit met onze partners, zowel in
Nederland als in het buitenland.”
Scan de QR code en bekijk het video-interview met John Brus
John Brus
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 36
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Belemmeringen bij
internationaal ondernemen
6
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 37
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Internationaliseringsbelemmeringen…
De 383 respondenten hebben 10 verschillende belemmeringen voor verdere internationalisering
geïdentificeerd. Deze zijn hieronder weergegeven – waarbij de meest genoemde belemmeringen het grootst
staan afgedrukt. Financiering en het vinden van goede zakelijke partners zijn de meest belangrijke
belemmeringen voor verdere internationalisering, waarna “geen belemmeringen” het vaakst gekozen is. Ook
wanneer er gekeken wordt naar de grootte van de bedrijven en het type van de internationale activiteiten
blijven financiering en het vinden van goede zakelijke partners de meest belangrijke belemmeringen.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 38
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
… verschillen per exportmarkt en internationale ervaring
Zowel voor exporterende als importerende bedrijven zijn het
vinden van zakelijke partners, financiering en een gebrek
aan tijd de grootste belemmeringen voor internationalisering naar
in de traditionele markten
In de BRIC markten is daarnaast een gebrek aan
managementcapaciteit een belemmering voor exporterende
bedrijven. De wet- en regelgeving in het buitenland vormt een
belemmering voor importerende bedrijven. Bovendien vormt de
wet- en regelgeving in het buitenland een belangrijke
belemmering voor exporterende bedrijven in opkomende markten.
Ook wanneer we kijken naar de mate van internationalisering van
een bedrijf en de tegengekomen belemmeringen zien we
verschillen, met name bij exporterende bedrijven. Zo zegt 14% van
de erg internationale exporterende bedrijven geen belemmeringen
te hebben voor verdere internationalisering, tegenover 7% van de
minder internationale exporterende bedrijven. Daarnaast vindt 15%
van de minder internationale exporterende bedrijven wet- en
regelgeving in het buitenland een barrière, tegenover slechts 8%
van de erg internationale exporterende bedrijven. Bovendien lijken
erg internationale exporteurs het drukker te hebben dan hun minder
internationale collega’s: 18% zegt geen tijd een obstakel te vinden
tegenover 8%.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 39
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Overheidsondersteuning nodig bij match-making, marktinformatie en financiering
Match-making met
zakelijke partners
(26% van de respondenten)
Meer en betere
marktinformatie
(22% van de respondenten)
Financiering
(21% van de respondenten)
Hulp met wet- en
regelgeving
(18% van de respondenten))
179 van de 383 bedrijven die deel hebben genomen aan het onderzoek zeggen behoefte te hebben aan
ondersteuning van de Nederlandse overheid bij hun internationale activiteiten. De vier belangrijkste vormen
van ondersteuning zijn respectievelijk:
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 40
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Voor meer informatie, contact: Naam Telefoon Email
Robert-Jan Drenth
Intern International Trade Research +31 6 1384 9701 [email protected]
dr. Fabienne Fortanier
Senior Econoom en Manager International Trade Research
+ 31 20 576 9450
Serif Karsu
Intern International Trade Research
+31 6 5398 0095 [email protected]
Robert Kleinknecht
PhD Student, Universiteit van Amsterdam +31 20 525 7413 [email protected]
Mohammed Nassiri
Researcher International Trade Research + 31 20 563 4444 [email protected]
dr. Alan Muller
Associate professor, Universiteit van Amsterdam +31 20 525 4262 [email protected]
Jan Anton van Zanten
Intern International Trade Research +31 6 3633 4880
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 41
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 42
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line
The final text was completed on 24 June 2013
Disclaimer
The views expressed in this report reflect the personal views of the analyst(s) on the subject on this report. No part of the
compensation(s) of the analyst(s) was, is, or will be directly or indirectly related to the inclusion of specific views in this report. This
report was prepared on behalf of ING Bank N.V. (“ING”), solely for the information of its clients. This report is not, nor should it be
construed as, an investment advice or an offer or solicitation for the purchase or sale of any financial instrument or product. While
reasonable care has been taken to ensure that the information contained herein is not untrue or misleading at the time of
publication, ING makes no representation that it is accurate or complete in all respects. The information contained herein is
subject to change without notice. Neither ING nor any of its officers or employees accept any liability for any direct or
consequential loss or damage arising from any use of this report or its contents. Copyright and database rights protection exists
with respect to (the contents of) this report. Therefore, nothing contained in this report may be reproduced, distributed or
published by any person for any purpose without the prior written consent of ING. All rights are reserved. Investors should make
their own investment decisions without relying on this report. Only investors with sufficient knowledge and experience in financial
matters to evaluate the merits and risks should consider an investment in any issuer or market discussed herein and other persons
should not take any action on the basis of this report. ING Bank N.V. is a legal entity under Dutch Law and is a registered credit
institution supervised by the Dutch Central Bank (“De Nederlandsche Bank N.V.”) and the Netherlands Authority for the Financial
Markets (“Stichting Autoriteit Financiële Markten”). ING Bank N.V., London branch is regulated for the conduct of investment
business in the UK by the Financial Services Authority. ING Bank N.V., London branch is registered in the UK (number BR000341)
at 60 London Wall, London EC2M 5TQ. ING Financial Markets LLC, which is a member of the NYSE, NASD and SIPC and part of
ING, has accepted responsibility for the distribution of this report in the United States under applicable requirements.
Do not put content in
the Brand Signature
area
Do not put content in the
Brand Signature area 43
ING main
colour palette
255 102 0
171 161 149
90 106 154
168 174 203
ING secondary
colour palette
168 174 203
0 0
102
90 106 154
215 212 206
255 102 0
228 172 105
171 161 149
0 0 0
Map colours
230 232 242
185 191 219
Fill Line