Corso di istituzioni di diritto romano A.A. 2016 -2017 – V^ parteProf. Aurelio Arnese

Obligationes

Inst. Iust. 3.13.pr.-2: pr. Nunc transeamus ad obligationes. obligatio est iuris vinculum, quo necessitate adstringimuralicuius solvendae rei, secundum nostrae civitatis iura. 1. Omnium autem obligationum summa divisio in duo generadeducitur: namque aut civiles sunt aut praetoriae. civiles sunt, quae aut legibus constitutae aut certe iure civilicomprobatae sunt. praetoriae sunt, quas praetor ex sua iurisdictione constituit, quae etiam honorariae vocantur. 2.Sequens divisio in quattuor species deducitur: aut enim ex contractu sunt aut quasi ex contractu aut ex maleficio autquasi ex maleficio. prius est, ut de his quae ex contractu sunt dispiciamus. harum aeque quattuor species sunt: autenim re contrahuntur aut verbis aut litteris aut consensu. de quibus singulis dispiciamus.

Gai 3.88 Nunc transeamus ad obligationes, quarum summa diuisio in duas species diducitur: omnis enim obligatio uelex contractu nascitur uel ex delicto.

Deobligationibus etactionibus - D.44.7.1pr (Gai2rer.cott.).Obligationes autexcontractu nascuntur autexmaleficioautproprioquodam iureexvariis causarum figuris.

Art.1173c.c.Leobbligazioniderivanodacontratto,dafattoillecito,odaognialtroatto,ofattoidoneoaprodurleinconformitàdell'ordinamentogiuridico.

Art.1097Cod.Civ.1865:Leobbligazioniderivanodallalegge,dacontrattooquasicontratto,dadelittooquasidelitto(v.ancheart.1809Codigo civil:Lasobligaciones nacen delaley,delos contatos,ycuasi contratos,ydelos actos yomisiones ilÍcitos oenque intervengacualquier género deculpaoneglegenticia).

IlCodecivil distinguetra‘contracts ou obligations’(artt.1101-1369)ed‘engagements quiseforment sansconventions (1370-1386,suddivisitraquasi–contrats edélits etquasidélists)eladistinzionedipendedall’esistenzaomenodiuna’convention’;ILBGBracchiudelamateriaall’internodeiparagrafi823-853

ILCONTRATTOProblemidiorigineenozione:leopinionidiQuintoMucio ScevolaeLabeone

D.46.3.80(Pomp.4adQuintum Mucium)Prout quidque contractum est,itaetsolvidebet:ut,cum recontraxerimus,resolvidebet:veluti cum mutuum dedimus,utretropecuniaetantundem solvidebeat.etcum verbis aliquid contraximus,vel revel verbis obligatio solvidebet,verbis,veluti cum acceptum promissorifit,re,veluti cum solvit quod promisit.aequecum emptio vel venditio vel locatio contracta est,quoniam consensu nudocontrahi potest,etiam dissensu contrariodissolvipotest.

D.50.16.19(Ulp.11aded.)Labeo libroprimopraetoris urbanidefinit,quod quaedam"agantur",quaedam "gerantur",quaedam "contrahantur":etactum quidem generaleverbum esse,sive verbis sive requidagatur,utinstipulatione vel numeratione:contractumautem ultro citroque obligationem,quod Graeci sunallagma vocant,veluti emptionemvenditionem,locationem conductionem,societatem:gestum remsignificaresineverbisfactam

L’ideadiconventio inSestoPedioelaposizionediGaio

D. 2.14.1.3 (Ulp. 4 ad ed.) Conventionis verbum generale est ad omnia pertinens, de quibus negotiicontrahendi transigendique causa consentiunt qui inter se agunt: nam sicuti convenire dicuntur qui exdiversis locis in unum locum colliguntur et veniunt, ita et qui ex diversis animi motibus in unum consentiunt,id est in unam sententiam decurrunt. adeo autem conventionis nomen generale est, ut eleganter dicatpedius nullum esse contractum, nullam obligationem, quae non habeat in se conventionem, sive re siveverbis fiat: nam et stipulatio, quae verbis fit, nisi habeat consensum, nulla est .

Inst. 3.135-136: Consensu fiunt obligationes in emptionibus et venditionibus, locationibus conductionibus,societatibus, mandatis. Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationes contrahi, quod nequeverborum neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, qui negotium gerunt, consensisse.Unde inter absentes quoque talia negotia contrahuntur, veluti per epistulam aut per internuntium, cumalioquin verborum obligatio inter absentes fieri non possit.

Dig. 44.7.2 pr. – 1 (Gai. 3 Inst.) Consensu fiunt obligationes in emptionibus venditionibus, locationibusconductionibus, societatibus, mandatis. Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationem contrahi,quia neque verborum neque scripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, qui negotia gerunt,consentire.

Contratti e atti leciti

1321 c.c. Il contratto è l'accordo di due o più parti per costituire, regolare o estinguere tra loro un rapporto giuridicopatrimoniale. (Ma v. art. 1350 c.c.)

Gai 3.89 -91 Et prius uideamus de his, quae ex contractu nascuntur. harum autem quattuor genera sunt: aut enim recontrahitur obligatio aut uerbis aut litteris aut consensu. 90. Re contrahitur obligatio uelut mutui datione; mutuiautem datio proprie in his fere rebus contingit, quae res pondere, numero, mensura constant, qualis est pecunianumerata, uinum, oleum, frumentum, aes, argentum, aurum; quas res aut numerando aut metiendo aut pendendo inhoc damus, ut accipientium fiant et quandoque nobis non eaedem, sed aliae eiusdem naturae reddantur. unde etiammutuum appellatum est, quia quod ita tibi a me datum est, ex meo tuum fit. 91. Is quoque, qui non debitum accepitab eo, qui per errorem soluit, re obligatur; nam proinde ei condici potest si PARET EVM DARE OPORTERE, ac simutuum accepisset. unde quidam putant pupillum aut mulierem, cui sine tutoris auctoritate non debitum pererrorem datum est, non teneri condictione, non magis quam mutui datione. sed haec species obligationis non uideturex contractu consistere, quia is, qui soluendi animo dat, magis distrahere uult negotium quam contrahere.

Gai 3. 135- 136 - 137. (135) Consensu fiunt obligationes in emptionibus uenditionibus, locationibus, conductionibus,societatibus, mandatis. (136) Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationes contrahi, quod neque uerborumneque scripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, qui negotium gerunt, consensisse. unde inter absentesquoque talia negotia contrahuntur, ueluti per epistulam aut per internuntium, cum alioquin uerborum obligatio interabsentes fieri non possit. (137) Item in his contractibus alter alteri obligatur de eo, quod alteri ex bono et aequopraestare oportet; cum alioquin in verborum obligationibus alius stipuletur, alius promitat, et in nominibus aliusexpensum ferendo obliget, alius obligetur.

D. 44.7.2 pr.- 1 (Gai 3 inst.) Consensu fiunt obligationes in emptionibus venditionibus, locationibus conductionibus,societatibus, mandatis. 1. Ideo autem istis modis consensu dicimus obligationem contrahi, quia neque verborumneque scripturae ulla proprietas desideratur, sed sufficit eos, qui negotia gerunt, consentire.

Tipi di contratto

D. 44.7.1.2 -6 (Gai 2 rer. cott) 1. Obligationes ex contractu aut re contrahuntur aut verbis autconsensu. 2. Re contrahitur obligatio mutui datione. mutui autem datio consistit in his rebus, quaepondere numero mensurave constant, veluti vino oleo frumento pecunia numerata, quas res inhoc damus, ut fiant accipientis, postea alias recepturi eiusdem generis et qualitatis. 3. Is quoque,cui rem aliquam commodamus, re nobis obligatur, sed is de ea ipsa re quam acceperit restituendatenetur. 4. Et ille quidem qui mutuum accepit, si quolibet casu quod accepit amiserit, nihilo minusobligatus permanet: is vero qui utendum accepit, si maiore casu, cui humana infirmitas resisterenon potest, veluti incendio ruina naufragio, rem quam accepit amiserit, securus est. alias tamenexactissimam diligentiam custodiendae rei praestare compellitur, nec sufficit ei eandemdiligentiam adhibere, quam suis rebus adhibet, si alius diligentior custodire poterit. sed et inmaioribus casibus, si culpa eius interveniat, tenetur, veluti si quasi amicos ad cenam invitaturusargentum, quod in eam rem utendum acceperit, peregre proficiscens secum portare voluerit et idaut naufragio aut praedonum hostiumve incursu amiserit. 5. Is quoque, apud quem rem aliquamdeponimus, re nobis tenetur: qui et ipse de ea re quam acceperit restituenda tenetur. sed isetiamsi neglegenter rem custoditam amiserit, securus est: quia enim non sua gratia accipit, sedeius a quo accipit, in eo solo tenetur, si quid dolo perierit: neglegentiae vero nomine ideo nontenetur, quia qui neglegenti amico rem custodiendam committit, de se queri debet. magnamtamen neglegentiam placuit in doli crimine cadere. 6. creditor quoque, qui pignus accepit, retenetur: qui et ipse de ea ipsa re quam accepit restituenda tenetur

Pattocommissorioepattomarciano

Pattocommissorio:divieto,nullità:art.1963,2744c.c.– deroghe1548e1851c.c.

IlpattomarcianonellagiurisprudenzadellaSupremaCortediCassazioneinmateriadicontrattodiSaleandlease back:Cass.9.5.2103n.10986eCass.2801.2015n.1625(v.allegati)

C.Th.3.2.1=C.8.34.3:Quoniam interaliascaptiones praecipue commissoriae pignorum legis crescitasperitas,placetinfirmari eam etinposterum omnem eius memoriam aboleri.Siquis igitur talicontractulaborat,hac sanctione respiret,quae cum praeteritis praesentia quoque depellit etfuturaprohibet.creditores enim reamissa iubemus recuperarequod dederunt.<a326

D.21.01.16.9(Marcian.Lib.lib.sing.adform.Hypoth.)Potest itafieripignoris datio hypothecaeve,ut,siintracertum tempus nonsit solutapecunia,iureemptoris possideat remiusto pretio tunc aestimandam:hocenim casu videtur quodammodo condicionalis essevenditio.etitadivus severus etantoninusrescripserunt.

DECRETO-LEGGE3maggio2016n.59(inGazz.Uff.,3maggio2016,n.102).Decretoconvertito,conmodificazionidalla Legge30giugno2016n.119 - Disposizioniurgentiinmateriadiprocedureesecutiveeconcorsuali,nonche'afavoredegliinvestitoriinbancheinliquidazione.

Artt.1e2(vediallegati)

Responsabilità

Seneca De ben. 7.16.3: Quid? tu tam inprudentes iudicas maiores nostros fuisse, ut nonintellegerent iniquissimus esse eodem loco haberi eum, qui pecuniam, quam a creditore acceperat,libidini aut aleae absumsit, et eum, qui incendio aut latrocinio, aut aliquo casu tristiore aliena cumsuis perdidit? Nullam excusationem receperunt, ut homines scirent fidem esse utiquepraestandam; satius enim erat a paucis etiam iustam excusationem non accipi quam ab omnibusaliquam temptari.

Utilitas contrahentium D. 50.17.23 (Ulp. 29 ad Sab).Contractus quidam dolum malum dumtaxatrecipiunt, quidam et dolum et culpam. dolum tantum: depositum et precarium. dolum et culpammandatum, commodatum, venditum, pignori acceptum, locatum, item dotis datio, tutelae, negotiagesta: in his quidem et diligentiam. societas et rerum communio et dolum et culpam recipit. sedhaec ita, nisi si quid nominatim convenit ( vel plus vel minus) in singulis contractibus: nam hocservabitur, quod initio convenit ( legem enim contractus dedit), excepto eo, quod Celsus putat nonvalere [v. oggi artt. 1229 comma 1 c.c.], si convenerit, ne dolus praestetur: hoc enim bonae fideiiudicio contrarium est: et ita utimur. animalium vero casus mortesque, quae sine culpa accidunt,fugae servorum qui custodiri non solent, rapinae, tumultus, incendia, aquarum magnitudines,impetus praedonum a nullo praestantur.

D.13.6.18 pr. (Gaius 9 ad ed. provinc )In rebus commodatis talis diligentia praestanda est, qualemquisque diligentissimus pater familias suis rebus adhibet ….

Art. 1218 c.c. ll debitore che non esegue esattamente la prestazione dovuta è tenuto al risarcimentodel danno, se non prova che l'inadempimento o il ritardo è stato determinato da impossibilità dellaprestazione derivante da causa a lui non imputabile. V. pure 1219 c.c. (mora del debitore) art. 1206c.c. Mora del creditore) e artt. 1176 e 1177 c.c.

Obl.verbis

Gai.3.92- 93.Verbis |obligatio fit exinterrogatione etresponsione,uelut DARISPONDES?SPONDEO,DABIS?DABO,PROMITTIS?PROMITTO,FIDEPROMITTIS?FIDEPROMITTO,FIDEIVBES?FIDEIVBEO,FACIES?FACIAM.93Sed haecquidem uerborum obligatio DARISPONDES?SPONDEOpropriaciuium Romanorum est;ceterae uero iuris gentiumsunt,itaque interomnes homines,siue ciues Romanos siue peregrinos,ualent.Etquamuis adGraecam uocemexpressae fuerint,uelut hocmodo…..

(Adpromissio) Gai3.115.Proeo quoque,quipromittit,solent alii obligari,quorumalios sponsores,aliosfidepromissores,alios fideiussores appellamus. Gai3.118:Sponsoris uero etfidepromissoris similis condicioest,fideiussoris ualde dissimilis.

Lex Publilia (IVseca.C.):regressodellosponsorentro6mesiversoildebitoreprincipale;manus iniectio ;actiodepensi;Lex Appuleia (IIIsec.a.C.):regressosponsorofidepromissor neiconfrontideicogarantiproquota;Lex Furia(fineIIIseca.C.):2annidivaliditàmassimapersponsio efidepromissio;vienemenolasolidarietànelcasodipiùgaranti:ilcreditoredovevarivolgersiaciascunoproquota(parsvirilis);ilgarantecheavessepagatooltrelasuapartepotevaagireconlamanus iniectio proiudicato neiconfrontidelcreditore;Lex Cicereia (IIsec.a.C.):preiudicium(estesaallafideiussio);Lex Cornelia(81a.C.)limitea20milasesterzipergaranzieversolostessocreditoreentrolostessoanno,salvochelagaranziasiaprestataatitolodidoteperobl.derivantidalegatiperdamnationem operobl.suordinegiudiziario(comenellestipulationes praetoriae (Solotaledisciplinaestesaafideiussio)

Fideiussio :beneficium divisionis (EpistoladiAdriano);beneficum cedendarum actionum (regresso:art.1950c.c.)beneficum excussionis (Giustinano 535d.C.;oggiart.1944c.c.esepattuito)

Obl.litteris

Gai 3. 128 – 134 Litteris obligatio fit ueluti in nominibus transscripticiis. fit autem nomentransscripticium duplici modo, uel a re in personam uel a persona in personam. 129 A re inpersonam transscriptio fit, ueluti si id, quod tu ex emptionis causa aut conductionis aut societatismihi debeas, id expensum tibi tulero. 130. A persona in personam transscriptio fit, ueluti si id,quod mihi Titius debet, tibi id ex|pensum tulero, id est si Titius te pro se delegauerit mihi.131.Alia causa est eorum nominum, quae arcaria uocantur. in his enim rei, non litterarum obligatioconsistit, quippe non aliter ualent, quam si numerata sit pecunia; numeratio autem pecuniae reifacit obligationem. qua de causa recte dicemus arcaria nomina nullam facere obligationem, sedobligationis factae testimonium praebere. 132. Unde non proprie dicitur arcariis nominibus etiamperegrinos obligari, quia non ipso nomine, sed numeratione pecuniae obligantur; quod genusobligationis iuris gentium est. 133. Transscripticiis uero nominibus an obligentur peregrini, meritoquaeritur, quia quodam modo iuris ciuilis est talis obligatio; quod Neruae placuit. Sabino autem etCassio uisum est, si a re in personam fiat nomen transscripticium, etiam peregrinos obligari; siuero a persona in personam, non obligari. quod genus obligationis proprium peregrinorum est.134 Praeterea litterarum obligatio fieri videtur chirographis et syngraphis, id est si quis debere seaut daturum se scribat; ita scilicet si eo nomine stipulatio non fiat. Quod genus obligationisproprium peregrinorum est.

(artt. 2707, 2709 e 2710 c.c.)

Obl.consensu

Gai 3.135-136 (gia cit.) - emptio venditio Gai 3.139-141. Emptio et uenditio contrahitur, cum de pretioconuenerit, quamuis nondum pretium numeratum sit ac ne arra quidem data fuerit. nam quod arraenomine datur, argumentum est emptionis et uenditionis contractae.140. Pretium autem certum esse debet.nam alioquin si ita inter nos conuenerit, ut quanti Titius rem aestimauerit, tanti sit empta, Labeo negauitullam uim hoc negotium habere; cuius opinionem Cassius probat. Ofilius et eam emptionem etuenditionem esse putauit; cuius opinionem Proculus secutus est. 141. Item pretium in numerata pecuniacon|sistere debet. nam in ceteris rebus an pretium esse possit, ueluti homo aut toga aut fundus alterius reipretium esse possit, ualde quaeritur. nostri praeceptores putant etiam in alia re posse consistere pretium;unde illud est, quod uulgo putant per permutationem rerum emptionem et uenditionem contrahi, eam quespeciem emptionis uenditionis que uetustissimam esse; argumento que utuntur Graeco poeta Homero, quialiqua parte sic ait: …. et reliqua.diuersae scholae auctores dissentiunt aliud que esse existimant permutationem rerum, aliud emptionem etuenditionem; alioquin non posse rem expediri permutatis rebus, quae uideatur res uenisse et quae pretiinomine data esse, sed rursus utramque rem uideri et uenisse et utramque pretii nomine datam esseabsurdum uideri. sed ait Caelius Sabinus, si rem tibi uenalem habenti, ueluti fundum, [acceperim et] pretiinomine hominem forte dederim, fundum quidem uideri uenisse, hominem autem pretii nomine datumesse, ut fundus acciperetur.

D.18.1.1.pr.-1emodellieprincipineldirittomoderno

(Paul. 33 ad ed.)Origo emendi vendendique a permutationibus coepit. olim enim non ita erat nummusneque aliud merx, aliud pretium vocabatur, sed unusquisque secundum necessitatem temporum ac rerumutilibus inutilia permutabat, quando plerumque evenit, ut quod alteri superest alteri desit. sed quia nonsemper nec facile concurrebat, ut, cum tu haberes quod ego desiderarem, invicem haberem quod tuaccipere velles, electa materia est, cuius publica ac perpetua aestimatio difficultatibus permutationumaequalitate quantitatis subveniret. eaque materia forma publica percussa usum dominiumque non tam exsubstantia praebet quam ex quantitate nec ultra merx utrumque, sed alterum pretium vocatur. 1.Sed ansine nummis venditio dici hodieque possit, dubitatur, veluti si ego togam dedi, ut tunicam acciperem.Sabinus et Cassius esse emptionem et venditionem putant: Nerva et Proculus permutationem, nonemptionem hoc esse. Sabinus Homero teste utitur, qui exercitum graecorum aere ferro hominibusquevinum emere refert, illis versibus: ... sed verior est Nervae et Proculi sententia: nam ut aliud est vendere,aliud emere, alius emptor, alius venditor, sic aliud est pretium, aliud merx: quod in permutatione discerninon potest, uter emptor, uter venditor sit.

Modello consensualistico: 1470 c.c. e 1583 c.c.;

principio della separazione (Trennungsprinzip): Austria, Olanda, Spagna Svizzera (traditio) es. art. 425 codiceuniversale austriaco: “Il mero titolo non trasferisce ancora la proprietà. Tranne nei casi stabiliti dalla legge,la proprietà e tutti i diritti reali in genere possono essere trasferiti solo tramite consegna giuridica el’accettazione”.

principio dell’astrazione (Abstractionsprinzip) Grecia per i beni mobili e Taiwan; Germania: es.§ 929 BGB:“Per il trasferimento della proprietà di una cosa mobile è necessario che il proprietario consegni la cosaall’acquirente e che entrambi siano d’accordo nel trasferire la proprietà”.

Contrattiinnominati(onovanegotia:D.19.5.22Gai10aded.prov.)

D.2.14.7pr.-2(Ulp.4aded.)Iuris gentium conventiones quaedam actiones pariunt,quaedam exceptiones.1Quae pariunt actiones,insuonominenonstant,sed transeunt inproprium nomen contractus:utemptiovenditio,locatio conductio,societas,commodatum,depositum etceteri similes contractus.2.Sed etsiinalium contractum resnontranseat,subsit tamen causa,eleganter AristoCelsorespondit esseobligationem.utputadedi tibi remutmihi aliam dares,dedi utaliquid facias:hocsunallagma esseethinc nascicivilemobligationem.etideoputorecte Iulianum aMauriciano reprehensum inhoc:dedi tibi Stichum,utPamphilum manumittas:manumisisti:evictus estStichus.Iulianus scribit infactumactionem apraetoredandam:ille ait civilem incertiactionem,idestpraescriptis verbis sufficere:esseenim contractum,quodAristosunallagma dicit,unde haec nascitur actio.

D.19.5.5(Paul.5quaest.)Naturalis meus filius servit tibi ettuus filius mihi:convenit internos,utettumeum manumitteres etegotuum:egomanumisi,tunonmanumisisti:quaactione mihi teneris,quaesitumest.inhac quaestione totius ob remdatitractatus inspici potest.quiinhis competit speciebus:autenim dotibi utdes,autdoutfacias,autfacio utdes,autfacio utfacias:inquibus quaeritur,quae obligationascatur.

Dig.19.5.2Celsus 8Dig.(nam cum deficiant vulgaria atque usitataactionum nomina,praescriptis verbisagendum est)

Actio utilis p.v.C.I.(diAlessandroSevero)2.4.6.1eactio civilis incertap.v.C.I.(diDiocleziano)4.64.6

Concorsoelettivotracondictio ob remdatirenonsecuta (perinadempimento:risoluzione) eactioparescriptis verbis (perottenerel’adempimento)

Ancorasullacompravendita

Evizione (artt. 1483-1484-1485 c.c.)

Actio aestimatoria e actio redhibitoria (editti degli edili curuli) – artt. 1490, 1491,1492 c.c. (garanzia per ivizi)

Art. 129 Cod. Cons. (D.Lgs 206/2005) Conformità al contratto. 1. Il venditore ha l’obbligo di consegnare alconsumatore beni conformi al contratto di vendita. 2. Si presume che i beni di consumo siano conformi alcontratto se, ove pertinenti, coesistono le seguenti circostanze:a) sono idonei all’uso al quale servonoabitualmente beni dello stesso tipo;b) sono conformi alla descrizione fatta dal venditore e possiedono lequalità del bene che il venditore ha presentato al consumatore come campione o modello;c) presentano laqualità e le prestazioni abituali di un bene dello stesso tipo, che il consumatore può ragionevolmenteaspettarsi, tenuto conto della natura del bene e, se del caso, delle dichiarazioni pubbliche sullecaratteristiche specifiche dei beni fatte al riguardo dal venditore, dal produttore o dal suo agente orappresentante, in particolare nella pubblicità o sull’etichettatura;d) sono altresì idonei all’uso particolarevoluto dal consumatore e che sia stato da questi portato a conoscenza del venditore al momento dellaconclusione del contratto e che il venditore abbia accettato anche per fatti concludenti.

Lex commissioria (risoluzioneseilprezzononvenivapagatoentroilterminestabilito- art1453c.c.);pactum deretrovertendo ederetroemendo (art.1500ss.);pactum displicentiae (venditaconriservadigradimento1520c.c.eaprova:1521c.c.);indiemaddictio (recessoinpresenzadiunaoffertadiunprezzomiglioreentrouncertotermine:venditaall’asta)

Delicta emaleficiaGai 3.182. Transeamus nunc ad obligationes, quae ex delictonascuntur, ueluti si quis furtum fecerit, bona rapuerit, damnumdederit, iniuriam commiserit. quarum omnium rerum unogenere consistit obligatio, cum ex contractu obligationes in IIIIgenera diducantur, sicut supra exposuimus.

D.44.7.4 Gaius 3 aur. Ex maleficio nascuntur obligationes, velutiex furto, ex damno, ex rapina, ex iniuria. quae omnia uniusgeneris sunt: nam hae re tantum consistunt, id est ipsomaleficio, cum alioquin ex contractu obligationes non tantum reconsistant, sed etiam verbis et consensu.

Obl.quae quasiexcontractu vel quasiexmaleficionascuntur (Gai3aur.)(mav.Inst.Iust 3.27e4.5)

D.44.7.5pr.(negotiorum gestio)Siquis absentis negotia gesserit,siquidem exmandatu,palam estexcontractu nasciintereos actiones mandati,quibus invicem experiri possunt deeo,quod alterum alteriexbonafidepraestareoportet:siverosinemandatu,placuit quidem saneeos invicem obligari eoque nomineproditae sunt actiones,quasappellamus negotiorum gestorum,quibus aeque invicem experiri possunt deeo,quod exbonafidealterum alteripraestare oportet.sed neque excontractu neque exmaleficioactiones nascuntur:neque enim is quigessit cumabsente creditur antecontraxisse,neque ullum maleficium estsinemandatu suscipere negotiorumadministrationem:longe magis is,cuius negotia gestasunt,ignorans autcontraxisse autdeliquisse intellegi potest:sed utilitatis causareceptum estinvicem eos obligari.ideoautem iditareceptum est,quia plerumque homines eoanimoperegre proficiscuntur quasistatim rediturinec ob idulli curam negotiorum suorum mandant,deinde noviscausis intervenientibus exnecessitatediutius absunt:quorumnegotia disperire iniquum erat,quae sanedisperirent,sivel is,quiobtulisset senegotiis gerundis,nullam habiturus esset actionem deeo,quod utiliter desuoimpendisset,vel is,cuius gestaessent,adversus eum,quiinvasisset negotia eius,nulloiureagere posset.

D.44.7.5.1(Tutela)Tutelae quoque iudicio quitenentur,nonproprieexcontractu obligati intelleguntur (nullum enimnegotium intertutorem etpupillum contrahitur):sed quia sanenonexmaleficiotenentur,quasiexcontractu tenerividentur.ethocautem casu mutuae sunt actiones:nontantumenim pupillus cum tutore,sed etcontratutorcumpupillohabet actionem,sivel impenderit aliquid inrempupillivel proeo fuerit obligatus autremsuam creditorieiusobligaverit.

D.44.7.5.2(legatum)Heres quoque,quilegatum debet,neque excontractu neque exmaleficioobligatus esseintellegitur:nam neque cum defuncto neque cum herede contraxisse quicquam legatarius intellegitur:maleficiumautem nullum ineareesseplusquam manifestum est.

D.44.7.5.3(indebitisolutio)Is quoque,quinondebitum accipit pererrorem solventis,obligatur quidem quasiexmutuidatione eteadem actione tenetur,quadebitores creditoribus:sed nonpotest intellegi is,quiexeacausatenetur,excontractu obligatus esse:quienim solvit pererrorem,magis distrahendae obligationis animoquamcontrahendae darevidetur.

Furtum etrapina

Gai3.183:Furtorum autem generaSer.Sulpicius etMasurius Sabinus IIIIessedixerunt,manifestum etnecmanifestum,conceptum etoblatum;Labeo duo,manifestum etnec manifestum;nam conceptum etoblatum species potius actionis essefurtocohaerentes quam generafurtorum;quod saneuerius uidetur,sicut inferius apparebit.

Dig.47.2.1.3(Paul.39aded.)Furtum estcontrectatio reifraudulosa lucrifaciendi gratia vel ipsius reiveletiam usus eius possessionisve.quod lege naturaliprohibitum estadmittere.

Inst.Iust.4.1.1:Furtum estcontrectatio reifraudulosa vel ipsius reivel etiam usus eius possessionisve

Gai4.4: Sicitaque discretis actionibus certum estnonpossenosremnostram abalioitapetere:SIPARETEVMDAREOPORTERE;nec enim quod nostrumest,nobis dari potest,cum scilicet iddari nobis intellegatur,quod itadatur,utnostrumfiat;nec res,quae nostraiam est,nostraamplius fieripotest.Plane odiofurum,quomagis pluribusactionibus teneantur,receptum est,utextrapoenam dupliautquadruplireirecipiendaenominefures etiam hac actione teneantur:SIPARETEOSDAREOPORTERE,quamuis sit etiam aduersus eoshaec actio,quaremnostram essepetimus.

Gai3.209:Quiresalienas rapit,tenetur etiam furti.quis enim magis alienam reminuito dominocontrectatquam quiui rapit?itaque recte dictum esteum improbum furem esse;sed propriam actionem eius delictinominepraetor introduxit [Lucullo 76a.C.] ,quae appellatur ui bonorum raptorum,etestintraannumquadrupli[actio],postannum simpli.quae actio utilis est,etsi quis unam remlicetminimam rapuerit.

Damnum iniuria datum

Gai .3.210-216 (m v. anche Inst.. Iust. 4.3. e D. 9.2) : 210. Damni iniuriae actio constituitur per legemAquiliam, cuius primo capite cautum est, ut si quis hominem alienum | alienam ue quadrupedem, quaepecudum numero sit, iniuria occiderit, quanti ea res in eo anno plurimi fuerit, tantum domino daredamnetur. 211. Iniuria autem occidere intellegitur, cuius dolo aut culpa id acciderit, nec ulla alia legedamnum, quod sine iniuria datur, reprehenditur; itaque inpunitus est, qui sine culpa et dolo malo casuquodam damnum committit. 212. Nec solum corpus in actione huius legis aestimatur; sed sane si seruoocciso plus dominus capiat damni, quam pretium serui sit, id quoque aestimatur, uelut si seruus meus abaliquo heres institutus, antequam iussu meo hereditatem cerneret, occisus fuerit; non enim tantum ipsiuspretium aestimatur, sed et hereditatis amissae quantitas. item si ex gemellis uel ex comoedis uel exsymphoniacis unus occisus fuerit, non solum occisi fit aestimatio, sed eo amplius id quoque conputatur,quod ceteri, qui supersunt, depretiati sunt. idem iuris est etiam, si ex pari mularum unam uel etiam exquadrigis equorum unum occiderit. 213. Cuius autem seruus occisus est, is liberum arbitrium habet uelcapitali crimine reum facere eum, qui occiderit, uel hac lege damnum persequi. 214. Quod autem adiectumest in hac lege ‘quanti in eo anno plurimi ea res fuerit’, illud efficit, si clodum puta aut luscum seruumocciderit, qui in eo anno integer fuerit, ut non quanti clodus aut luscus, sed quanti integer fuerit, aestimatiofiat; quo fit, ut quis plus interdum consequatur, quam ei damnum | datum est. 215. Capite secundoaduersus adstipulatorem, qui pecuniam in fraudem stipulatoris acceptam fecerit, quanti ea res est, tantiactio constituitur. 216. Qua et ipsa parte legis damni nomine actionem introduci manifestum est; sed idcaueri non fuit necessarium, cum actio mandati ad eam rem sufficeret; nisi quod ea lege aduersusinfitiantem in duplum agitur.

Damnum iniuria datum [eculpa]

Gai 3..217- 219: 217. Capite tertio de omni cetero damno cauetur. itaque si quis seruum uel eamquadrupedem, quae pecudum numero est, uulnerauerit siue eam quadrupedem, quae pecudum numeronon est, uelut canem, aut feram bestiam, uelut ursum, leonem. uulnerauerit uel occiderit, hoc capite actioconstituitur. in ceteris quoque animalibus, item in omnibus rebus, quae anima carent, damnum iniuriadatum hac parte uindicatur. si quid enim ustum aut ruptum aut fractum fuerit, actio hoc capite constituitur,quamquam potuerit sola rupti appellatio in omnes istas causas sufficere; ruptum enim intellegitur, quodquoquo modo corruptum est; unde non solum usta aut rupta aut fracta, sed etiam scissa et collisa et effusaet quoquo modo uitiata aut perempta atque deteriora facta hoc uerbo continentur. 218. Hoc tamen capitenon quanti in eo anno, sed quanti in diebus XXX proxumis ea res fuerit, damnatur is, qui damnum dederit.ac ne ‘plurimi’ quidem uerbum adicitur; et ideo quidam putauerunt liberum esse iudici ad id tempus exdiebus XXX aestimationem redigere, quo plurimi | res fuit, uel ad id, quo minoris fuit. sed Sabino placuitproinde habendum ac si etiam hac parte ‘plurimi’ uerbum adiectum esset; nam legis latorem contentumfuisse, quod prima parte eo uerbo usus esset. 219. Ceterum etiam placuit ita demum ex ista lege actionemesse, si quis corpore suo damnum dederit, ideo que alio modo damno dato utiles actiones dantur, uelut siquis alienum hominem aut pecudem incluserit et fame necauerit, aut iumentum tam uehementer egerit, utrumperetur; item si quis alieno seruo persuaserit, ut in arborem ascenderet uel in puteum descenderet, etis ascendendo aut descendendo ceciderit et aut mortuus fuerit aut aliqua parte corporis laesus sit. itemcontra si quis alienum seruum de ponte aut ripa in flumen proiecerit et is suffocatus fuerit, hic quoquecorpore suo damnum dedisse eo, quod proiecerit, non difficiliter intellegi potest.

[Culpam esse quod, cum a diligente provideri potest, non esset provisum]

Iniuria

Gellio: N.A. 2.1.13: il caso di Lucio Verazio [poi: Actio iniuriarum aestimatoria (II sec. a.C) in quantum obeam rem aequum videbitur; Lex Cornelia de iniuriis (81 a.C.)].

Gai 3.220: Iniuria autem committitur non solum, cum quis pugno puta aut fuste percussus uel etiamuerberatus erit, sed etiam si cui conuicium factum fuerit, siue quis bona alicuius quasi debitoris sciens eumnihil sibi debere proscripserit siue quis ad infamiam alicuius libellum aut carmen scripserit siue quis matremfamilias aut praetextatum adsectatus fuerit et denique aliis pluribus modis.Poena autem iniuriarum ex legeXII tabularum propter membrum quidem ruptum talio erat; propter os uero fractum aut conlisumtrecentorum assium poena erat, si libero os fractum erat; at si seruo, cl; propter ceteras uero iniurias XXVassium poena erat constituta. et uidebantur illis temporibus in magna paupertate satis idoneae istaepecuniae poenae esse. 224. Sed nunc alio iure utimur. permittitur enim nobis a praetore ipsis iniuriamaestimare, et iudex uel tanti condemnat, quanti nos aestimauerimus, uel minoris, prout illi uisum fuerit; sedcum atrocem iniuriam praetor | aestimare soleat, si simul constituerit, quantae pecuniae eo nomine fieridebeat uadimonium, hac ipsa quantitate taxamus formulam, et iudex, qui possit uel minoris damnare,plerumque tamen propter ipsius praetoris auctoritatem non audet minuere condemnationem. 225. Atroxautem iniuria aestimatur uel ex facto, uelut si quis ab aliquo uulneratus aut uerberatus fustibus ue caesusfuerit; uel ex loco, uelut si cui in theatro aut in foro iniuria facta sit; uel ex persona, uelut si magistratusiniuriam passus fuerit, uel senatori ab humili persona facta sit iniuria.

Obl.qauae quasiexcontractu vel quasiexmaleficionascuntur (Gai3aur.)(eInst.Iust.3.27e4.5)

D.44.7.5 pr. (negotiorum gestio) Si quis absentis negotia gesserit, si quidem ex mandatu, palam est ex contractu nasciinter eos actiones mandati, quibus invicem experiri possunt de eo, quod alterum alteri ex bona fide praestareoportet: si vero sine mandatu, placuit quidem sane eos invicem obligari eoque nomine proditae sunt actiones, quasappellamus negotiorum gestorum, quibus aeque invicem experiri possunt de eo, quod ex bona fide alterum alteripraestare oportet. sed neque ex contractu neque ex maleficio actiones nascuntur: neque enim is qui gessit cumabsente creditur ante contraxisse, neque ullum maleficium est sine mandatu suscipere negotiorumadministrationem: longe magis is, cuius negotia gesta sunt, ignorans aut contraxisse aut deliquisse intellegi potest:sed utilitatis causa receptum est invicem eos obligari. ideo autem id ita receptum est, quia plerumque homines eoanimo peregre proficiscuntur quasi statim redituri nec ob id ulli curam negotiorum suorum mandant, deinde noviscausis intervenientibus ex necessitate diutius absunt: quorum negotia disperire iniquum erat, quae sane disperirent,si vel is, qui obtulisset se negotiis gerundis, nullam habiturus esset actionem de eo, quod utiliter de suo impendisset,vel is, cuius gesta essent, adversus eum, qui invasisset negotia eius, nullo iure agere posset.

D.44.7.5.1 (Tutela) Tutelae quoque iudicio qui tenentur, non proprie ex contractu obligati intelleguntur ( nullum enimnegotium inter tutorem et pupillum contrahitur): sed quia sane non ex maleficio tenentur, quasi ex contractu tenerividentur. et hoc autem casu mutuae sunt actiones: non tantum enim pupillus cum tutore, sed et contra tutor cumpupillo habet actionem, si vel impenderit aliquid in rem pupilli vel pro eo fuerit obligatus aut rem suam creditori eiusobligaverit.

D.44.7.5.2 (legatum) Heres quoque, qui legatum debet, neque ex contractu neque ex maleficio obligatus esseintellegitur: nam neque cum defuncto neque cum herede contraxisse quicquam legatarius intellegitur: maleficiumautem nullum in ea re esse plus quam manifestum est.

D.44.7.5.3 (indebiti solutio) Is quoque, qui non debitum accipit per errorem solventis, obligatur quidem quasi exmutui datione et eadem actione tenetur, qua debitores creditoribus: sed non potest intellegi is, qui ex ea causatenetur, ex contractu obligatus esse: qui enim solvit per errorem, magis distrahendae obligationis animo quamcontrahendae dare videtur.

Quasiexmaleficioteneri

D.44.7.5.4 Si iudex litem suam fecerit, non proprie ex maleficio obligatus videtur, sed quia neque excontractu obligatus est utique peccasse aliquid intellegitur, licet per imprudentiam, ideo videtur quasi exmaleficio teneri.

D.44.7.5.5. Is quoque, ex cuius cenaculo ( vel proprio ipsius vel conducto vel in quo gratis habitabat)deiectum effusumve aliquid est ita, ut alicui noceret, quasi ex maleficio teneri videtur: ideo autem nonproprie ex maleficio obligatus intellegitur, quia plerumque ob alterius culpam tenetur ut servi aut liberi. cuisimilis est is, qui ea parte, qua volgo iter fieri solet, id positum aut suspensum habet, quod potest, siceciderit, alicui nocere. ideo si filius familias seorsum a patre habitaverit et quid ex cenaculo eius deiectumeffusumve sit sive quid positum suspensumve habuerit, cuius casus periculosus est, iuliano placuit inpatrem neque de peculio neque noxalem dandam esse actionem, sed cum ipso filio agendum. (674 e 675c.p.)

D.44.7.5.6 Item exercitor navis aut cauponae aut stabuli de damno aut furto, quod in nave aut caupona autstabulo factum sit, quasi ex maleficio teneri videtur, si modo ipsius nullum est maleficium, sed alicuiuseorum, quorum opera navem aut cauponam aut stabulum exerceret: cum enim neque ex contractu sitadversus eum constituta haec actio et aliquatenus culpae reus est, quod opera malorum hominum uteretur,ideo quasi ex maleficio teneri videtur.

Art. 2028 -2032 c.c.; 2033 c.c.; 2049 c.c.; 1783-1786 (resp. albergatore)