C. IVLII CAESARIS

COMMENTARII

DE BELLO GALLICO

EX LIBRIS I, IV, V

DISCIPVLIS LEGENDA

EDIDIT

HANS H. 0RBERG

DOMVS LATINA

MMIII

LINGVA LATINAPER SE ILLVSTRATA

Pars J;

Familia l{omana (978-1-58510-201-3); hard cover (978-1-58510-238-5)Latine Disco: Student's Manual (978-1-58510-050-7)

Granunatica Latina (978-1-58510-223-5)Exercitia Latina 1(978-1-58510-212-9)

Latin-English Vocabulary (978-1-58510-049-1)Lingva Latina: Familia Romana CD-ROM for PC (87-90696-08-5)

Exercitia Latina 1CD-ROM for PC (978-87-906%-10-8)

Pars II:Roma Aetema (978-1-58510-233-4); hardcover (978-1-58510-314-0)

Exercitia Latina II (978-1-58510-067-5)Indices (87-997016-9-3)

Instructions for Pan II (978-1-58510-055-2)Latin-English Vocabulary (978-1-58510-052-1)

Lingva Latina: Roma Aetema CD-ROM For PC (87-90696-09-3)Exercitia Latina 11 CD-ROM for PC (978-87-90696-12-2)

Ancillaries:CD-ROM for Mac. conlains Familia Romana, Roma Aeterna, Exercilia Latina 1& II (978-87-90696-13-9)

Caesaris: Conunentarii De Bello Gallico (978-1-58510-232-7)Colloqvia Personarvm (978-1-58510-156-6)

Menaechmi ex Plavti Comoedia (l-58510-051-X)P. Vergilii Maronis: Acneis. Libros I et IV (978-87-906%-17-7)

Petronivs: Cena Trimalchionis (87-90696-04-2)Plavtus: Amphitryo (87-997016-7-7)

Sallustius & Cicero: Catilina (87-90696-1 1-5)Sermones Romani (97-90696-07-7)

For College Students:Lingva Latina: A College Companion (978-1-58510-191-7)

For further information on the complete series and new titles, visit www.pullins.com.

Copyright © 2003 Hans Orberg

ISBN 10: 1-58510-232-6ISBN 13: 978- I-58510-232-7

This book is published by Focus Publishing I R. Pullins Company, PO Box 369. NewburyportMA 01950. All rights are reserved. No part of this publication may be produced. stored in aretrieval system, produced on stage or otherwise performed, transmitted by any means, electronic,mechanical, by photocopying. recording. or by any other media or means without the prior writtenpermission of the publisher.

If you have received this material as an examination copy free of charge, Focus Publishing/R.Pullins Company retains the title to the material and it may not be resold. Resale of any examinationcopies of Focus Publishing/R. Pullins Company materials is strictly prohibited.

Printed in Canada.

0310TC

RES QVAE HOC LIBRO CONTINENTVR

GALLIA OMNIS. CONSVLES ROMANI. . . . . . . . . . . . . . . .. 4

DE CAESARE IMPERATORE ET SCRIPTORE . . . . . . . . . . .. 5

DE BELLO GALLICO LIBER I 7

DE BELLO GALLICO LIBER IV . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. 21

DE BELLO GALLICO LIBER V 44

INDEX NOMINVM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 77

INDEX VOCABVLORVM 79

NOTAE 88

In margine paginarum explanantur vocabu1a quae non reperiuntur in libra cui titu1us estL1NGVA LATINA PER SE ILLVSTRATA, PARS I: FAMILIA ROMANA (ISBN 87-997016-5-0).

GALLIA OMNISGentes (III pI)Aedui -arumAllobroges -umAmbarri -arumAquitani -arumArvemi -<irumBelgae -arumCaturiges -umCellae -arumCeutrones -umEburones -umGraioceli -arumHelvetii -arumLingones -urnMorini -<irumMenapii -arumSantoni -6rumSegiisiavi -orumSequani -arumTreveri -arumVeneti -orumVoconlii -orum

FliiminaArar -is 111

Garurnna -ae mMatrona -ae III

Mosa -ae III

Rhenus -i III

Rhodanus -i 111

Sequana -ae m

OppidaBibracte indecl nGenava -ae(Narb6 -onis III

Ocelum -i nTolosa -ae (

Oceanus

III S rAN I

·,"'I'·'il'.:.....· o.Miha paSStllI1II

~O 100, I

'. "I.\'Ilclvcti i

lOO.

.._---- M. Valerius Mess'alla--'--" DCXCII/!61

------- M. Piipius Piso --e----~- ...-59 C. Iiilius Caesar Dcxev

M. C'!!P.umius Bibulus --- ~---~58 L. Calpumius Pis6 DCXCVI

f--_. A. Gabinius --55 Cn. Pompeius Magnus II DeXClX

M. Licinius Crassus II--54 L. Domitius Dec

AD. Claudius I

consul -is m (cos.): bini consu­les quotannis rei publicae Ro­manae praeerant

a.c. = ante Christum (natum)a.u.c. = ab urbe COllditiicondere -didisse -ditum: Romacondita est anna 753 a.c.

Pisa -onis m

Cn. = Gnaeus (praenamen)11= iterum (prius: anno 70 a.c.)

Ap. = Appius (praenomen)

anno a. C.

CONSVLES ROMANI

4

ann6 a. u. c.

DE CAESARE IMPERATORE ET SCRIPTORE

[Ex Eutropif BREVlARII AB VRBE CONDITA libra VI]17 Anno urbis conditae sescentesimo nonagesimo quinto

C. IUlius Caesar, qui postea imperavit, cum M. Bibulo

consul est factus. Decreta est ei Gallia et Illyricum cum

legionibus decem.

2 Is primus vicit Helvetios, deinde vincendo per bella

gravissima usque ad Oceanum Britannicum processit.

3 Domuit autem annls novem fere ornnem Galliam, quae

inter Alpes, £lumen Rhodanum, Rhenum et Oceanum est.

... Britalillis mox bellum intulit, quibus ante eum ne

nomen quidem Romanorum cognitum erat..., Germanos­

que trans Rhenum aggressus immanibus proeliis vicit.

Inter tot successus ter male pugnavit, apud Arvemos

semel praesens et absens in Germania bis. Nam legan

eius duo, Titiirius et Aurunculeius, per insidias caesi sunt.

[Ex T. Llvif AB VRBE CONDITA librarum CIII-eVI

brevidria]

103 Caesar in provmciam Galliam profectus Helvetios,10

vagam gentem, domuit, quae sedem quaerens per pro-

vinciam Caesaris Narbonensem iter facere voiebat.

104 C. Caesar, cum adversus Germanos, qui Ariovisto duce2

in Galliam transcenderant, exercitum duceret, rogatus

ab Aeduis et Seq\lanis, quorum ager possidebatur,

victos proelio Germanos Gallia expulit. ...

8 C. Caesar Venetos, gentem Oceano iunctam, navali

proeM vicit.

5

scriptor -oris m = qui (libros)scribit

Eutropius vixit saecule IV postChristum natum (p.e.)

breviarium -i n = liber brevisanno urbis conditae (= ab urbecondita) DCXCV: anna 59 a.C.

imperavit : imperiitor fuitde-cemere -crevisse -cretum

= constituere; decreta est eiGallia = decretum est ei tra­dere Galliam (provinciam)

Iilyricum -i n, provincia ultramare Hadriaticum sita

Britannicus -a -urn; Oceanus B.:inter Britanniam et Galliam

domare -uisse -itum = sibiparentem facere

in-ferre in-tulisse il-Iatum = af­ferre; bellum i. +dat = bellumfacere

cogmtus -a -um = notusag-gredi -ior -gressum = op­pugnare

immanis -e = ingens, maximussuccessus -iis m = exitus felix

legatus -i m = dux militum quiimperaterem adiuvat

insidiae -arum!pI = impetusab hostibus latentibus factus

T. Livius, qui aetate Augustivixit, res Romanas scripsitAburbe conditti libros I--eXLtI,quorum xxxv servati sunt; exceteris breviarium habemus

vagus -a -um = erriinssedes -is[ = locus ubi aliquis

sedet/incolitNarbonensis -e < Narbo -Oms m,

oppidum Galliae provinciaeAriovistus -I, rex Gerrnanorum

transcendere -disse = transireager agri m = terra, regiopos-sidere -sedisse -sessum =(rem alienam) suam facere

ex-pellere -pulisse -pulsum;eGallia expulit

Oceano (dat) : ad Oceanumnavalis -e < navis

Oceano = per Oceanum (Bri-tannicum)

primo adv = primumprosperus -era -erum = felixtra-icere -io -iecisse -iectum

= transire

red-igere -egisse -actum < re­+ agere; in potestatem Roma­norum redegit (: coegit)

Ambiorix -igis mde-ficere -io -fecisse -fectum =

deesse; d. (a Romanis) = deesse(Romanis), deserere (Romanos)

circum-venire = circumdareL. Aruncllieills CottaQ. Titiirius Sabinlls

in Treveris : in regiMe Treve­rorum

Q. Tullius Cicero -onis; fraterM.Tullii Ciceronis (vide infra)

fundere fiidisse fiisum; hostesf. = sparsos in fugam vertere

M.Tullius Cicero, orator claris­simus. cos. anno 63 a.c.

orator -Oris m = qui verba (ora­tiones) facit ad populum

clarus -a -urn = nobilis, egregiusM.Ilinius Briitus: anna 44 a.c.cum aliis Caesarem necavit

dis-putare = varias sententiasdicere (pro/contra), colloqui

commentarius -i m = liber re-miniscendi causa scriptus

Gallicus -a -urn < Galliavehementer adv = valdeprobare « probus) = probumesse putare; res mihi probatur= rem probe, res mihi placet

rerum... : de rebus gestis suis

inquam pers I sg < inquiteos probandos esse putoornatus -iis m < ornarevoluit alios qui vellent scriberehistoriam habere res pariitiisunde (: ut inde) siimerent

historia -ae/= res gestae(mente) sanus = priidens

iIliistris -e = clarus, nobilisbrevitas -atis/< brevis; dulciusquam piira et iIliistris brevitas

VietIs Germanis in Gallia, Caesar Rhenum transcendit 105

et proximam partem Germaruae domuit. Ac deinde Oceano 5

in Britanniam, primo parum prospere, tempestatibus ad­

versis, traiecit, iterum relicius, magnaque multitiidine

hostium caesa aliquam partem insulae in potestatem

redegit.

Gallorum aliquot populi, Ambiorige duce, Eburonum 106_ 2

rege, derecerunt. A quibus Cotta et Titiirius, legatI Caesa- 3

ris, circumventI insidiis cum exercitii cui praeerant caesi

sunt. Et cum aliarum quoque legionum castra oppugnata 4

magno labore derensa essent, inter quae eius cui in Tre­

veris praeerat Q. Cicero, ab ipso Caesare hostes proelio

rust sunt.

[Ex M. Tullii' Ciceronis libro cui titulus est BR VTVS si've

DE CLARlS ORA TORlB VS]

[M. Tullius Cicero anna 46 a.c. cum M. Junio BrUto dis­

putat de Caesaris orationibus et commentariis de bel/o

Gal/ico:]

Tum Brutus: "Orationes quidem eius mihi vehementer 262

probantur. Compliires autem legi, atque etiam commenta­

rios, quos idem sCripsit rerum suarum."

[Cicero:] "Valde quidem" inquam "probandos; nudi

enim sunt, recti et venusti, omni omatii orationis tam­

quam veste detracta. Sed dum voluit alios habere parata

unde sfunerent qui vellent scribere historiam, ... sanos

quidem homines a scnoendo deterruit; nihil est enim in

historia piira et illo.stri brevitate dulcius."

6

DE BELLO GALLIeO

LIBER PRIMVS

[De Galliae gentibus]

Gallia est omnis dIvIsa in partes tres, quarum iinam inco­

lunt Belgae, aliam AquitanI, tertiam qUI ipsorum lingua

2 Celtae, nostra Galli: appellantur. HI omnes lingua, Institii­

tis, legibus inter se differunt.

Gallos ab AquitanIs Garumna fliimen, a BelgIs Matrona

et Sequana dIvidit.

3 Horum omnium fortissimI sunt Belgae, propterea quod

a cultii atque hiimanitate Provinciae longissime absunt,

minimeque ad eos mercatores saepe commeant atque

ea quae ad etreminandos animos pertinent important,

proximique sunt GermanIs, qui trans Rhenum incolunt,

quibuscum continenter bellum gerunt.

4 Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtUte

praecedunt, quod fere colidianIs proeliis cum Germanis

contendunt, cum aut sUIS finibus eos prohibent aut ipsI in

eorum finibus bellum gerunt. ...

[Helvetif efinibus exfre constituunt spe redeundf sub/iitii]

2 Apud Helvetios longe nobilissimus fuit et ditissimus

Orgetonx. Is, M. Messalla et M. Piipio PIsone consuli­

bus, regnI cupiditate inductus coniiirationem nobilitatis

fecit, et cIvitatl persuasit ut de finibus sUIS cum omnibus

2 copiis exirent: 'perfacile esse, cum virtUte omnibus prae­

starent, totlus Galliae imperio polin!'

7

Gallia omnis: non modo GalliaNarbonensis, provinciaRomana

aliam : alteram

nostra lingua: Latineinstitiitum -i n = mosdif-ferre (inter se) H pares

(similes) esseGarumna, Matrona, Sequana-ae m: fllimina Galliae

propterea quod = quodcultus -lis m « colere) = mo-dus vivendi

hlimaniras -atis f < hlimanusminime saepe = rarissimecom-meare = ireivenire. versarief-feminare < feminaper-tinere ad = ferre adim-portare = inveheretrans (H cis) = ulrra

quibus-cum = cum quibuscontinenter adv = sine moraprae-cedere (H sequi) = prae-store +dat= melior esse quam;virtUte p. = fortior esse

cotidianus -a -urn < coridiecontendere = certareasuis finibusfines -ium m pi = terra (intrafines)

(red-lire, ger (-)eundum -i -0tollere sus-tulisse sub-latum= auferre, demere

ditissimus = divitissimusOrgetonx -igis m: anno 61 a. C.regnum -i n = regis imperiumin-lad-ductus +abl = perrnotuscon-iUratiO -onisf= qUi mali

consilii causa coniungunturnobilitas -atisf= clincti nobilescivitas -atis f = clincti civesper-facilis -e = valde facilispotin +abl = in potestatem

suam redigere, possidere

hoc facilius = tanto faciliusundique = ex omnibus partibuscontinentur : intra angustos

fines tenenturI-Ielvetius -a -urn; ager 1-1. = fi­nes/terra I-Ielvetiorum

Germani, Sequani, l-IelvetiL .. :fines/terra Germanorum. Se­quanorum, I-Ielvetiorum...

tertia ex parte

vagari « vagus) = errarefinitimus -a -urn = qui ad fines

incolit; III pI populi finitimiqua ex parte = qua de causabell are = bellum gerere

-itudo -inis r- fortirudo, longi­tudo, latirudo, altirudo < fortis,longus, latus, altus

in longirudinemllatirudinempatere = longus/latus esse

auctoritas -at is {= potestas, iusimperandi

com-parare = parare (multa)iumentum -i n = bestia vehenscarrus -i m = currus Gall icusquam + sup: q. maximus =tantus

quantus max ime fieri potestco-emere = emere (multa)semenlis -is r -es facere = sereresup-pelere H deessecon-firmare = certum statuere

bi-ennium -i n = duo anniducere + acc+ln{= putareprofectio -onisf< proficisci

ubi (+perf) = cum (primum)

(numero); ad XII = fere XIIvicus -i //I = oppidum exiguumin-cendere -cendisse -censum= accendere, igne perdere

praeter-quam (: praeter id) quodcomb-iirere = iirere (multum)reditio -onis {< red-ire(periculum) sub-ire = adiremolere -uisse -itum: e molito

friimento (fal'lna) fit paniscibaria -orum n pI = cibusef-ferre < ex + ferre

C. NUl CAESARIS

Id hOc facilius eis persuasit quod undique loci natiira 3

Helvetii continentur: iina ex parte fliimine Rheno latis­

simo atque altissimo, qui agrum Helvetium a Germanis

dividit; altern ex parte monte llira altissimo, qui est inter

Sequanos et Helvetios; tertia lacii Lemanno et fliimine

Rhodana, qui provinciam nostram ab Helvetiis dividit.

His rebus fiebat ut et minus late vagarentur et minus 4

facile finitimls bellum inferre possent - qua ex parte

homines bellandi cupidi magno dolare afficiebantur!

Pro multitiidine autem hominum et pro glOria belli 5

atque fortitiidinis angustos se fines habere arbitrabantur,

qui in longitiidinem milia passuum CCXL, in latitiidinem

CLXXX patebant.

His rebus adducti et auctoritate Orgetorigis permoti 3

constituerunt ea quae ad proficlscendum pertinerent com­

parare: iiimentorum et carrorum quam maximum nume­

rum coemere, sementes quam maximas facere, ut in

itinere copia frumenti suppeteret, cum proximis civi­

tatibus pacem et amicitiam confirmare. Ad eas res 2

conficiendas biennium sibi satis esse duxerunt: in tertium

annum profectionem lege confirmant. .

Ubi iam se ad earn rem parntos esse arbitrati sunt, oppida 52

sua omnia, numero ad duodecim, vicos ad quadringentos,

reliqua privata aedificia incendunt; frUmentum omne, 3

praeterquam quod secum portatiiri erant, combiirunt, ut

domum reditionis spe sublata paratiores ad omnia peri­

cula subeunda essent; trium mensium molita cibaria sibi

quemque domo efferre iubent.

8

Ilni, ~~

<5z

> Lqwnlll

4 Persuadent Rauricis et Tulingis et Latovicis, finitimis

suis, uti eodem iisi consilio, oppidis suis vicisque ex­

ustis, iina cum eis proficiscantur; Boiosque, qui trans

Rhenum incoluerant et in agrum Noricum transierant

Noreiamque oppugnarant, receptos ad se socios sibi

asciscunt.

6 Erant omnino itinera duo quibus itineribus domo exire

possent: iinum per Sequanos, angustum et difficile, inter

montem liiram et fliimen Rhodanum, vix qua singuli cam

diicerentur, mons autem altissimus impendebat, ut facile

2 perpauci prohibere possent; alterum per provinciam nos­

tram, multo facilius atque expeditius, propterea quod inter

fines Helvetiorum et Allobrogum, qui niiper pacati erant,

Rhodanus flu it, isque nonniillis locis vado transitur.

3 Extremum oppidum Allobrogum est proximumque Hel­

vetiorum finibus Genava; ex eo oppido pons ad Helvetios

pertinet. Allobrogibus sese vel persuasiiros, quod non­

dum bono animo in populum Romanum viderentur,

eXistimabant vel vi coactiiros ut per suos fines eos ire

paterentur.

9

Allobroges -um 111 piAedul -orum 111 piAmbarrl -orum 111 piArar -is 111, flumenBoil -orum 111 piGenava -aef, oppidumHelvelil -orum 111 piIura -ae 111, monslacus LemannusLalovici -orum 111 piLeponlil -orum 111 piLingones -um 111 piNanluales -ium 111 piRaurici -orum 111 piSequani -orum 111 piSegusiavi -orum 111 piTigurini -orum 111 piTulingl -orum 111 pi

uti = ulex-urere = urere, incenderecum els (= ils) : secumager Noricus: Noricum -I n, re­gio Alpium; Noreia, oppidum

-aranl = -averanlsocius -I 1//: socii sunt qui com­

muni negolio iunguntura-sciscere -Ivisse -Itum = (sibi)adiungere, accipere (socium)

omnlno adv = omnibus nume­ratis, lanlum

Sequani : fines Sequanorum

qua = qua via, ubi; qua vix...

ducerentur : ducl poleranlimpendere = supra slareper-pauci = paucissiml

expedltus -a -um = facilis

nuper : anna 61 a.c.pacare = ad pacem cogere

vadum -I n = aqua parum altaeXlremus -a -um sup < extra

'~'~pons-~"""". '-C ::,';': ponlis 111

.'-..,

Helvetil exislimabanl sese velAllobrogibus persuasuros... vele6s vi coactiiros esse ul persuos fines se ire palerenlur

bono animo in populum R.um(: populo R.o amici) esse

pati +acC+ In! = sinere(1M velare)

iUgUnl~.--~-i n .. ,

\ f~\I.-Janno 58 a. C.L.Calp"mio Pisone (cuius filiaCalpllmia Caesaris uxor fuit)

per-rumperemunilio -onis « muniretelum -i 1/ = pilum, pi annare-pellere reppulisse -pulsummatiirare = lIIalure (ante tem-

pus) ire, properaremaximis (singulorum dierum)

itineribus : celerrimeGallia ulterior: ultra Alpes(ire) contendere = properiireimperare + ace = poscere; alicuirem imperare = imperiire ut ali­quis rem det, rem poscere abaliquo

re-scindere = rumpereadventus -us < advenirecertiorem facere = docere. nun-

tiare; pass certior fieri: certiorfactus est = ei uuntiiitum est

legatos... qUi (: III) dicerentlegatio -onisf=grex legatorumprinceps -ipis adi = primusob-tinere = tenere, habereHelvetii: "I/obis esl in animo(: consilium est)... iter per P.facere, proptereii quod aliuditer habellllls nullurn; rogamllsut Iua voluntate id lIobfs fa­cere liceat"; 'se rogare ... '

L. Cassius, cos. anno 107 a.c.iugum = lignum quod iumentis

imponitur; exercitus victus de­ridetur 'sub iugum missus'

sub iugum missum essecon-cedere = perrninere; con­

cedendum esse non putabatfacultas -atis(< facilis) = po-testiis (faciendi aliquid)

temperare = se abstineretemperiitiiros/sumptiirum essespatium -i II = locus/tempus

quod inter-cedit (: inter-est)dum +eol/i: dum... convenirelll

= ut interea ... convenirentdeliberare = cogitare (de re)"diem (: tempus) ad deliberan­dum surname si quid vllitis. adidus Apriles revertiminf!"

C. IVLII CAESARlS

Omnibus rebus ad profectionem comparaHs, diem di- 4

cunt qua die ad ripam Rhodani omnes conveniant. Is dies

erat a. d. v kal. April., L. Pisone A. Gabinio consulibus.

[He/vetifperrumpere contitf munftione et te/[s repe/luntur]

Caesari cum id nuntiatum esset 'eos per provinciam 7

nostram iter facere conari', matiirat ab urbe proficiscJ, et

quam maximis potest itineribus in Galliam ulteriorem

contendit, et ad Genavam pervenit. Provinciae totl quam 2

maximum petest mHitum numerum imperat (erat omnino

in Gallia ulteriore legio una), pontem qUi erat ad

Genavam iubet rescind!.

Ubi de eius adventu Helvetii certiores facti sunt, 3

legatos ad eum mittunt nobilissimos civitatis (cuius

legationis Nammeius et Verucloetius principem locum

obtinebant) qUi dicerent 'sibi esse in animo sine ullo

maleficio iter per Provinciam facere, propterea quod

aliud iter haberent nullum; rogare ut eius voluntate id sibi

facere liceat'.

Caesar, quod memoria tenebat L. Cassium consulem 4

occisum exercitumque eius ab Helvetiis pulsum et sub

iugum missum, concedendum non putabat: neque homi­

nes inimico animo, data facultate per Provinciam itineris

faciendi, temperatiiros ab iniuria et maleficio existimabat.

Tamen, ut spatium intercedere posset, dum mHites quos 5

imperaverat convenirent, legatls respondit 'diem se ad

del'iberandum sumptiirum: si quid vellent, ad idus AprHes

reverterentur. '

10

DE BELLO GALLICO I

8 Interea ea legione quam secum habebat militibusque

qUi ex Provincia convenerant a lacu Lemanno (qui in flu­

men Rhodanum influit) ad montem Hiram (qui fines Se­

quanorum ab Helvetiis dividit) milia passuum decem

novem murum in altirudinem pedum sedecim fossamque

2 perducit. Eo opere perfecto, praesidia disponit, castella

communit, quo facilius, si se invito transire conarentur,

prohibere possit.

3 Ubi ea dies quam constituerat cum legatis venit et

legati ad eum reverterunt, negat 'se more et exemplo

populi Romani posse iter ulli per Provinciam dare', et 'sf

vim facere conentur, prohibirurum!' ostendit.

4 Helvetii ea spe deiecti, navibus iunctis ratibusque com­

plUribus factis, alii vadis Rhodani, qua minima altirudo

fluminis erat, nonnumquam interdiu, saepius nocru, si

perrumpere possent conati, operis miinitione et militum

concursii et telis repulsi, hoc conaru destiterunt.

[De He/vetiorum itinere per Sequanos in Aeduos]

9 Relinquebatur iina per Sequanos via, qua Sequanis invi­

2 tis propter angustias fre non poterant. HIs cum sua sponte

persuadere non possent, legatos ad Dumnongem Aeduum

mittunt, ut eo deprecatore a Sequanis impetrarent.

3 Dumnorix gratia et largitione apud Sequanos pliirimum

poterat, et HelvetiIs erat amicus, quod ex ea civitate

Orgetongis filiam in matrimonium diixerat, et cupiditate

regni adductus novis rebus studebat et quam pliirimas

4 civitates suo beneficio habere obstrictas volebat. ltaque

II

: in quem flumen Rhodanusinfluit

: murum milia passuum decemnovem (XIX) longum, XVI pedesaltum ....per-ducil (: perficit)

praesidium -i n = quod tuetur;milites qui locum tuentur

dis-ponere = ubique ponerecastellurn -i n = locus miinituscom-munire = bene munirequo facilius +coni=ut eo f.ius ...invitus -a -urn = nolens; se i.o= contra suam (: Caesaris)voluntatem

..... nu//i (= nemini) iter perProvinciam dare possum"

"si vim facere conamini~: co·nali eritis), prohibebo! •

'se prohibitiirum esse' ostendit(= clare dicit)

de-icere -io -iecisse -iectum <de+ iacere; de ea spe deiecti

qua adv= ubi

inter-diu H noctii (= nocte)saepius camp < saepeconati si possent = conati an p.con-cursus -us m < con-currere

= in eundem locum currereconatus -us m < conari; ab hoc·u (: hoc conari) destiterunt

Aedui socii Romanorum fiJe-runt (sg Aeduus·i m)

relinqui = reliquus esseangustiae -arum/pi < angusrussua sponte = per seDumnorix -igis mde-precator -oris m = qui de­preciitur = precatur pro aliquo

impetrire = consequi id quodrogatur, precibus efficere

largitio -onis/ < largiripiurimum sup < multum, plusposse = potestatem haberematrimonium -I n: in matrimo-nium ducere = uxorem ducere

novis rebus (: in re publica)quam +sup (: quam maximum

numerum civitatum)ob·strictus -a -urn = gratus (ob

beneficium)

sus-cipere -io -cepisse -ceplum= sibi agendum accipere

obses -idis m ~ homo nobilisqui victori traditur ne condi­ciones rumpantur

re-nuntiare

Santoni -orum m pi; SantonulII~ Santonorum

longe a ~ procul aTolosales -ium III pi < 1'olosa

-ae (, civitas (= oppidum)futurum esse: forebellicosus -a -urn ~ bellandi

studiosus(locus) patens: sine montibusfrOmentarius -a -urn; (locus) f.~ qui frOmentum fert, fertilis

finitimi +dal (: proximi)

prae-ficere -io -Iecisse -fectulll= praeponere

(milites) con-scribere = in ex­ercitum cogere

hiemare ~ hiemem cOllsumere(castra) hibema -orum II pi =

caslra ubi milites hiemant(iler) proximum : brevissimumAquileia -ae (, civitas citeriorisGalliae ad mare Hadriaticum

superior ~ supra situs, ahior

(locum) occupare = vi caperecI suum facere, poliri (loco)

cilcrior/ullerior provincia: Gallia citerior/ulterior

oppidum extremum

copiae -arum (pi = mililestra-ducere < trans + ducere(agros) populari ~ vaslare =

fruges agrorum perdere

C. IVLlI CAESARIS

rem suscipit et a Sequanis impetrat ut per fines suos Hel­

vetios ire patiantur, obsidesque uti inter sese dent perficil:

Sequani One itinere Helvetios prohibeant', Helvetii Out

sine maleficio et iniOria transeant'.

Caesart renOntiatur 'Helvetiis esse in animo per agrum 10

Sequanorum et Aeduorum iter in Santonurn fines facere',

qui nan longe a Tolosatium finibus absunt, quae civitas

est in Provincia. Id si fieret, intellegebat magno cum pert- 2

cula Provinciae futUrum ut homines bellicosos, populi

Romani inimicos, lods patentibus maximeque frumenta­

riis finitimos haberet.

Ob eas causas ei munition! quam recerat T. Labienum 3

legatum praerecit; ipse in Italiam magnis itineribus con­

tendit, duasque ibi legiones conscrtbit, et tres, quae

circum Aquileiam hiemabant, ex hibemis educit. Et, qua

proximum iter in ulteriorem Galliam per Alpes erat, cum

eis qUinque legionibus ire contendit.

Ibi Ceutrones et Graioceli et Catunges, locis superia- 4

ribus occupatfs, itinere exercitum prohibere canantur.

ComplOribus eis proeliis pulsis, ab Oce16 (quod est citeri- 5

oris provinciae extremum) in fines Vocontiarum ulteri­

oris provinciae die septimo pervenit; inde in Allobrogum

fines, ab Allobrogibus in Segusiavos, exercitum ducit (hi

sunt extra Provinciam trans Rhodanum prtmi).

Helvetii iam per angustias et fines Sequanorum suas 11

copias tradOxerant, et in Aeduorum fines pervenerant

eorumque agros popuHibantur. Aedui, cum se suaque ab 2

eis defendere non possent, H~gat6s ad Caesarem mittunt

12

DE BELLO GALLIeO I

3 rogatum auxilium: 'ita se omni tempore de populO Ro­

mano meritos esse ut paene in conspectii exercitiis nostri

agri vastan, liben eorum in servitiitem abdiici, oppida ex­

pugnan non debuerint!'

4 Eodem tempore Ambarri, necessarii et consanguinel

Aeduorum, Caesarem certiorem faciunt 'sese, depopula­

tis agris, non facile ab oppidis vim hostium prohibere'.

5 Item Allobroges, qui trans Rhodanum VlCOS possessio­

nesque habebant, fuga se ad Caesarem recipiunt, et

demonstrant 'sibi praeter agri solum nihil esse reliqui!'

6 Quibus rebus adductus Caesar non exspectandum sibi

statuit, dum, omnibus fortiinis sociorum consiimptis, in

Santonos Helvetii pervenirent.

12 Fliimen est Arar, quod per fines Aeduorum et Sequano­

rum in Rhodanum influit incredibili lenitate, ita ut ocuHs

in utram partem fluat iiidican non possit. ld Helvetil

ratibus ac lintribus iiinctis transibant.

2 Ubi per explOratores Caesar certior factus est 'tres iam

partes copiarum Helvetios id fliimen tradiixisse, quartam

fere partem citra fliimen Ararim reliquam esse', de tertia

vigilia cum legiOnibus tribus e castris profectus ad earn

3 partem pervenit quae nondum fliimen transierat. Eos im­

peditos et inopinantes aggressus magnam partem eorum

concidit, reliqui sese fugae mandarunt atque in proximas

silvas abdiderunt.

4 Is pagus appeWibatur Tigunnus (nam omms civitas

5 Helvetia in quattuor pagos divisa est). Hic pagus iinus,

cum clomo exisset, patrum nostrorum memoria L. Cassium

13

"ira... de p. R. merili sumus..."mereri -iturn = rnerere; m. dealiquo = bene facere alicui

Iiberi eorum : sui (: "nostri")ut agri vastari... non debuerint

: ut agros vastari, liberos suosabducL.. non oportuerit

necessarius -i m = amicus, sociuscon-sanguineus -a -urn = eodemsanguine (: eadem gente) natus

de-populari/-are = populari"non facile ab oppidis vim

hostium prohibemus"possessio -onisf= res quaepossidetur

se re-cipere = recedere; fuga serecipere = re~fugere

"nobis... nihil est reliqui!"reliquum -i n; nihil est reliqui(gen) = nihil relinquitur

non exspectandum sibi essestatuit (: censuit)

fortiinae -arumfpi = posses­siones

Arar -is m, ace -imin-credibilis -e = vix creden­dus, mirus

lenitiis -atis!< Lenis -e Heeleriudicare = censere. statuere(quid verum sit)

Iinter -Iris m = navicula levis

explorator -Oris m = qui consiliahostium cognoscere conatur

Ires quartas partes (Yo)trans id flumen Iraduxissede tertia vigilia: nona hora

noctis

im-pedire = difficilernltardumfacere; impeditus = qui haudfacile movetur (H expeditus)

in-opinans = non exspectanscon-ddere -disse -sum =caederemandare =tradere; se fugaemandavemnt = fiigerunt

ab-dere -didisse -ditum = oc­cultiire

pagus -i m = regio eiusque cives;is pagus : cuius dyes (figurini)flumen nondum transierant

-isset = -iisset

anno 107 a.C.

casu = fortequae pars... : ea pars... quaeinsignis -e = magnus et notuscalamitas oatis r= mala fortiinapoenas per-solvere = puniriulcisci ultum: iniuriam u. = pu-nire eum qui iniuriam fecit

socer -eri m = pater uxoris (L.Piso, cos. anno 58 a.c.)

avus -i m = pater patris/matrisT. interfecerant e6dem proelio

quo Cassium interfecerant

pontem faciendum (gerundi\~lm)

curare = curare ut pons fiatrepentinus -a -urn < repentecom-movere = pennovereaegre adv H facile, Slip aeger-

rime H facillime

Divico -onis m

Cassianus -a -urn < Cassiusagere cum = colloqui cumDivico: "si pacem p. R. nobis-cum tacit, in earn partem ibi­mils atque ibi erimus ubi nostu constitueris/esse volueris ,.

constituere : incolere iubere"sin bello nos persequi per-

- - . - I"severas, remmlscere....per-severare = pergere (severe)in-commodum -i n : caJamitaspristinus -a -urn = antiquus

Caesar: "si obsides a vobis mihidati enmt, ut ea quae poll ice­mini vos factliros esse intelle­gam, et si Aeduis de iniiiriisquas ipsis sociisque eorum in­tulistis ... satisfeceritis, vobis­cum pacem faciam"

satis-facere +dat = facere (red­dere) quod postulatur

maiores m pi: patres, avi, cet.in-stituere -uisse -utum = (ani­mum) parare, docere

con-suescere -evisse = moremsibi facere; consuevisse = so­lere; consueverint = soleant;-erint = -everint

c. IVUl CAESARIS

consulem interrecerat et eius exercitum sub iugum mise­

rat! Ita, sive casu sive consilio deorum immortalium, quae 6

pars civitatis Helvetiae insignem calamitatem populO Ro­

mano intulerat, ea princeps poenas persolvit. (Qua in re 7

Caesar non solum publicas sed etiam privatas iniiirias ul­

tus est, quod eius soceri L. Pisonis avum, L. Pisonem lega­

tum, Tigurini eadem proelio quo Cassium interrecerant.)

Hoc proelio facto, reliquas copias Helvetiorum ut con- 13

sequi posset, pontem in Arare faciendum ciliat, atque ita

exercitum traducit. Helvetii repentino eius adventii com- 2

moti, cum id quod ipsi diebus viginti aegerrime con­

Iecerant, ut flumen transirent, illum uno die Iecisse intel­

legerent, legatos ad eum mittunt; cuius legationis Divico

princeps fuit, qui bello Cassiano dux Helvetiorum fuerat.

Is ita cum Caesare egit: '8i pacem populus Romanus 3

cum Helvetiis faceret, in earn partem itiiros atque ibi

futiiros Helvetios ubi eos Caesar constituisset atque esse

voluisset; sin bello persequi perseveraret, reminisceretur 4

et veteris incommodi populi Romani et pristinae virtiitis

Helvetiorum! '

His Caesar ita respondit: ' ... Si obsides ab eis sibi dentur, 14

uti ea quae polliceantur factiiros intellegat, et si Aeduis de 6

iniiiriis quas ipsis sociisque eorum intulerint, item si Allo­

brogibus satisfaciant, sese cum eis pacem esse factiirum.'

Divico respondit 'ita Helvetios a maioribus suis institii- 7

tos esse uti obsides accipere, non dare, consuerint: eius rei

populum Romanum esse testem'.

Hoc responso dato, discessit.

14

DE BELLO GALLICO I

15 Posten) die castra ex eo loco movent. Idem facit Caesar

equitatumque omnem ad numerum quattuor milium,

quem ex omni Provincia et Aeduis atque eorum sociis

coactum habebat, praemittit, qui videant quas in partes

2 hostes iter faciant. Qui, cupidius novissimum agmen

inseciiti, alieno loco cum equitatii Helvetiorum proelium

committunt - et pauci de nostris cadunt.

3 Quo proelio sublati Helvetii, quod quingentis equitibus

tantam multitiidinem equitum propulerant, audacius sub­

sistere nonnumquam et novissimo agmine proelio nostros

lacessere coeperunt.

4 Caesar suos a proelio continebat, ac satis habebat in

praesentia hostem rapinis populatiOnibusque prohibere.

5 Ita dies circiter qUindecim iter recerunt uti inter novis­

simum hostium agmen et nostrum primum nan amplius

quinis aut senis milibus passuum interesset. .

[Ob niintium falsum Romaniproelio abstinent]

21 Eadem die ab exp16ratoribus certior factus 'hostes sub

monte consedisse milia passuum ab ipsius castris octo',

qualis esset namra montis et qualis in circuim ascensus,

2 qui cognoscerent, nllsit. Reniintiatum est' facilem esse'.

De tertia vigilia T. Labienum, legatum pro praetOre,

cum duabus legionibus et eis ducibus qui iter cognove­

rant summum iugum montis ascendere iubet; quid sui

3 consilii sit ostendit. Ipse de quarta vigilia eodem itinere

quo hostes ierant ad eos contendit equitatumque omnem

4 ante se mittit. P. Cansidius, qui rei militaris peritissimus

15

castra movere =progredi cumexercitii

ad numerum IV milium: nu­mem ad (: fere) IV milia

cogere «con-+agere) = in eun-dem locum agere, conscribere

prae-mitterequi videallt : ut videantcupidius = nimis cupidenovissimus -a -um = postremusin-sequi = persequi(locus) alienus~ idoneuscom-mittere: proelium c. =

proelium facerelinciperetollere (animum) : superbum

facere; sublatus =superbuspro-pellere -pulisse -pulsumsub-sistere = consistere ac

resisterelacessere (proeM) =pro-

vocare (ad proelium)con-tinere = retineresatis habebat = salis ei eralin praesentia = in praesens (tem­

pus) I rapina -aef < raperepopul:itio -onisr< populiri

amplius comp adv = pliis

abs-linere (+abl) = se abstinere(ab)

con-sedisse : castra posuissecircuitus -us m < circu(m)-freascensus -iis m < ascendereexplOriitores misil qui (: ut)

cognoscerent qualis esset. ..pro praetore : qui praelor fui Ipraetor -oris m = qui Riimae

iiiri praeest et cOrat ut civeslegibus pireant

iugum (montis) = mons longusquid sui consilii sit = quale

suum consilium sit

peritus -a -urn = sciens; p. rei(gell) =qui rem bene scit

L. Cornelius Sulla, cos. anno88 a.c.

M. Licillius Crassus, cos. (cumPompeio) anno 70 et 55 a.c.

prima luce = oriente solesurnmus mons = summa pars(lsummum) montis

captivus -i m = miles captuscom-perire -perisse -pertum

= cognoscere(equum) adminere = celerrimecurrentem facere; equo ad­misso : celerrime vectus

"mons quem a L.o occupari vo­luist' ab hostibus tenetur: id aGallicis armis ... cognov,"

insigne -is II =quod aliquemsignificatJnoscendum facit

sub-ducere = sursum ducere

prae-cipere ·io -cepisse -ceptum= faciendum dicere, imperare

"noli proelium comminere nisimeae copiae prope hostiumcastra visae erunt..."

multo die: multo post mane

pro viso : quasi visum

-asse =-avisse

consuerat = -everat = solebatintervallum -i n =spatium quodinterest; eo -0 quo consuerat

postridie = postero die (eiusdiei: ab eo die)

bi-duum -i n = duo diessuper-esse = reliquus essemetiri mensum = statuere quan-tum sit; +dat partem staliitamdare

copiosus -a -urn «copia) = dives

pro-spicere +dat = curare (de);rei friimentariae p. =curare utliiimentum suppetat

fugilivus -i m = servus fugitivusdecurio -onis m = qui decuriae(: x equitibus) praefectus est

C. IVUI CAESARIS

habebatur et in exercitfi L. Sullae et postea in M. CrassI

fuerat, cum exploratoribus praemittitur.

Prima liice, cum summus mons a Labieno teneretur, 22

ipse ab hostium castris non longius mHle et quingenUs

passibus abesset, neque, ut postea ex captIvis comperit,

aut ipsius adventus aut Labieni cognitus esset, Considius 2

equo admisso ad eum accurrit; dicit 'montem quem a La­

bieno occupari voluerit ab hostibus tenerI: id se a GallicIs

armis atque insignibus cognovisse' .

Caesar sulis copias in proximum collem subdiicit, aciem 3

instruit. Labienus, ut erat ei praeceptum a Caesare 'ne

proelium committeret nisi ipsIUs copiae prope hostium

castra vIsae essent, ut undique uno tempore in hostes

impetus fieret', monte occupato nostros exspectabat

proelioque abstinebat

Multo denique die per exploratores Caesar cognovit 'et 4

montem a suIs teneri, et Helvetios castra movisse - et

Considium timore perterritum quod non vidisset pro viso

sibi reniintiasse!'

Eo die quo consuerat intervallo hostes sequitur, et milia 5

passuum tria ab eorum castris castra ponit.

Postridie eius diei, quod omnino biduum supererat cum 23

excercitui friimentum metiri oporteret, et quod a Bibracte,

oppido Aeduorum longe maximo et copiosissimo, non

amplius milibus passuum XVIII aberat, rei friimentariae

prospiciendum existimavit: iter ab Helvetiis avertit ac

Bibracte ire contendit. Ea res per fugitivos L. Aemilii, 2

decurionis equitum Gallorum, hostibus mlntiatur.

16

DE BELLO GALLICO I

[De proelio apud Bibracte]

3 Helvetil, seu quod timore perterritos Romanos discedere

a se exIstimarent - eo magis quod pIidie, superioribus

locis occupatIs, proelium non commisissent - sIve eo

quod re fiiimentana interc1udi posse confiderent, com­

mutato consilio atque itinere converso, nostros a novis­

simo agmine insequi ac lacessere coeperunt.

24 Postquam id animum advertit, copias suas Caesar in

proximum collem subducit, equitatumque qui sustineret

2 hostium impetum mIsit. Ipse interim in colle medio tri­

plicem aciem Instruxit legionum quattuor veteranarum;

3 sed in summo iugo duas legiones quas in Gallia citeriore

proxime conscrIpserat et omnia auxilia collocaIi ac totum

montem hominibus compleIi et interea sarcinas in unum

locum confem et eum ab eIs quI in superiore acie con­

stiterant munIIi iussit.

-t HelvetiI cum omnibus suIs cams secutI impedImenta in

unum locum contulerunt; ipsI confertissima acie, reiecto

nostro equitatii, phalange facta sub prImam nostram

aciem successerunt.

25 Caesar, pIimum suo, deinde omnium ex conspectii re­

motIs equIs, ut aequato omnium peIiculo spem fugae

2 tolleret, cohortatus suos proelium commIsit. MIlites e

loco superiore pilis missIs facile hostium phalangem per­

fregerunt. Ea disiecta, gladiIs destrictIs in eos impetum

recerunt.

3 Gallis magna ad pugnam erat impedimento quod,

pluribus eorum scutis uno ictii pilorum transfixis et

17

eo magis = tanto magispridie H postridieeo adv = ideo, proptereainter-cliidere « -claudere) =circumdando prohibere (a)

eos intercliidi posse confide­rent (= crederent)

com-miitiire = miitare

animum ad-vertere = animad­vertere

qui sustineret = ut sustineret

collis medius = media collis parstri-plex -icis ad; = in tres partesdivisus

veteranus -a -urn « vetus) ~ quiantea militiivit

proxime = niipercol-locare « locus) = poneresarcina -ae l= quod miles se-cum portat

con-ferre con-tulisse col-latum= in eundem locum ferre

con-sistere -stitisse; constite­rant: stabant

impedimenta -orum n pi = resquas agmen secum vehit

confertus -a -urn H sparsusre-icere -iecisse -iectum < -iacerephalanx -gisf= acies confertaprima acies = prima aciei parssuc-cedere = subire, accedere

suo equo

aeq uare ~ aequum facere

co-hortari = hortari (multos)per-fringere -fregisse -fractum< per + frangere

dis-icere -io -iecisse -iectum« dis- + iacere) = spargere

de-stringere -inxisse -ictum;(gladium) d. = ediicere

impedimentum -i n < impedire;ei -0 (dat) est = eum impedit

ictus -iis m < icere = percuteretrans-figere

col-Iigare = ligiire (= vincire)inter se, coniungere (Iigando)

in-flectere = flecteree-vellere = vi eripere; pila e.commodus -a -urn = facilisprae-optare = praeferre; (ita) ut

multi. .. pracoptarente-mitlere (e manu)

de-fessus -a -urn = fatigatuspedem re-Ferre : recederesub-esse; sub-erat : aberat

(agmen) c1alldere = finire

alicui praesidia (dat) esse = ali-quem tueri

-ere = -emntcon-spicari = conspicerein-stare = acriter aggredi

red-inlegrare = denuo faceresigna inferre = aggredibi-pertitus -a -urn = in duaspanes divisus; adv -0

sub-movere = e loco rernovere

anceps -cipitis adi = in duaspanes versus, dubius

se conferre = ire

a-versum : qui tergum vertebat

pro vallo = tamquam valiumob-icere -io -iecisse -iectum

= ante ponerecon-icere = iacerematara, tragula -aef= pilaGallica (ad iaciendum)

sub-icere = iacere (e loco infe­riore)

rota m.-aef~

C. IVLII CAESARIS

colligatls, cum ferrum se inflexisset, neque evellere

neque sinistTa impedIta satis commode pugnare poterant

- multi ut diu iactato bracchio praeoptarent scutum manu 4

emittere et nudo corpore pugnare.

Tandem vulneribus defessi et pedem referre et, quod 5

mons suberat circiter mille passuum, eo se reclpere

coeperunt.

Capto monte, et succedentibus nostris, Boii et Tulingi, 6

qui hominum milibus circiter xv agmen hostium claude­

bant et novissimis praesidio erant, ex itinere nostros

latere aperto aggressi circumvenere, et id conspicatl

Helvetii, qui in montem sese receperant, riirsus instare et

proelium redintegrare coeperunt. Romani conversa signa 7

bipertIto intulerunt: prima et secunda acies, ut victls ac

submotls resisteret, tertia, ut venientes sustineret.

Ita ancipitl proelio diu atque acriter pugnatum est. 26

Diutius cum sustinere nostrorum impetiis non possent,

alteri se, ut coeperant, in montem receperunt, alteri ad

impedimenta et carros suos se contulerunt. Nam hoc toto 2

proelio, cum ab hora septima ad vesperum pugnatum sit,

aversum hostem videre nemo potuit.

Ad multam noctem etiam ad impedimenta pugnatum ]

est, propterea quod pro vallo carros obiecerant, et e loco

superiore in nostros venientes tela coniciebant, et non­

nulli inter carras rotasque mataras ac traguHis subiciebant

nostrosque vulnerabant. Diu cum esset pugnatum, im- 4

pedimentls casmsque nostri potHi sunt. Ibi Orgetorigis

filia atque linus efiliis captus est.

18

DE BELLO GALLICO I

5 Ex eo proelio circiter hominum mIlia cxxx superfue­

runt, eaque tota nocte continenter ierunt: nullam partem

noctis itinere intermisso in fines Lingonum die quarto per­

venerunt, cum et propter vulnera miJitum et propter sepul­

tiiram occi:sorum nostri triduum moratt eos sequi: non

potuissent.

6 Caesar ad Lingonas litteras niintiosque mi:sit: 'ne eos

friimento neve alia re iuvarent; qui: si: iuvissent, se eodem

loco quo Helvetios habirorum'. Ipse, triduo intermisso,

cum omnibus copii:s e6s sequi: coepit.

27 Helvetil omnium rerum inopia adductt legatos de dedi-

2 tione ad eum mi:serunt. Qui: cum eum in itinere convenis­

sent seque ad pedes proiecissent suppliciterque loculi:

flentes pacem pettssent, atque eos in eo loco quo tum

essent suum adventum exspectare iussisset, paruerunt.

3 Eo postquam Caesar pervenit, obsides, arma, servos qui:

-t ad eos perfiigissent poposcit. Dum ea conqui:runtur et

conferuntur, nocte intermissa, circiter hominum mHia sex

eius pagi: qui: Verbigenus appellatur, si:ve timore perterritt

ne armi:s traditts supplicio afficerentur, si:ve spe salutis in­

ductt, quod in tanta multirodine dediti:ciorum suam fugam

aut occultari aut omni:no ignorari posse eXi:stimiirent,

prima nocte e castris Helvetiorum egressi: ad Rhenum

finesque Germanorum contenderunt.

28 Quod ubi Caesar resciit, quorum per fines ierant hi:s utt

conqui:rerent et reducerent, 'si: sibi purgatt esse vellent',

2 imperavit; reductos in hostium numero habuit. Reliquos

omnes, obsidibus, armi:s, perfugi:s triiditts, in deditionem

19

inter-mittere = inter rem moramfacere; nullam partem noctisitinere intennisso : totam noc­tern sine mora itinere facto

sepultlira -aer<sepelfre -ivisse-pultum: corpora mortuorumsepeliuntur (sub terra)

triduum -i n = tres diesmorari = moram facere

Lingonas ace pi = Lingones"nolite eos... iuvare! si (eas)

iuveritis, vas eodem loco quoHelvetios habebO"

eOdem loco quo Helvetios : inhostium numero

triduo inter-misso : post triduimoram, triduo post

deditio -onis1< de-dere -didisse-ditum = tradere; se dedere:de hoste victo dicitur

eum convenire = cum eo c.

supplex -icis adi = orans; sup­pliciter adv = cum precibus

-fssent = -iissent = -fvissentatque Caesar eos... iussisset

per-fugereposcere poposcissecon-quirere = quaerere

dediticius -a -urn = qui se de­didit

ornnino = plane

prima nocte = initio noctise-gredi -ior -gressum = exire

re-sciscere -ivisse -itum =

cognoscere; -iit = -fvitimperavit his per quorum fines

ierant ut e6s conquirerent...piirgare = piirum (: iustum) fa­cere, exciisare; "si mihi (: a me)piirgali esse vultis"

per-fuga -ae m = miles qui adhostes perfiigit

tolerare = pati, ferre

frUmenti copiam facere = satisfrumenti dare

ipsos: Helve/i6s ...re-stituere -uisse -utum « re­+ statuere) = rursus facere

vacare = vacuum esse (: sinefrugibus)

bonitas -atis{< bonus

Aeduis petentibus 'ut Boios...in finibus suis collocarent(: collocare sibi liceret)'concessit (= perrnisit)

illi: Aedui

par atque = idem atque; (idem!par/aequus/alius/contra) atque= quam

re-ferre rettulisse re-Iatum

nominatim = nominibus datisratio = numerus computatusseparatus -a -urn par/ < sepa-rare H coniungere; adv -im

summa -aef(H pars) = totusnumerus

capitum : hominum

Xilll = XIV

census -us m < censere = capitanumerare; censu habito = ca­pitibus numeratis

C. IVLII CAESARlS

accepit. Helvetios, Tulingos, Latovicos in fines suos, 3

unde erant profectt, revertl iussit, et, quod omnibus

fiiigibus amissls doml nihil erat quo famem tolerarent,

Allobrogibus imperavit ut his friimentl copiam facerent;

ipsos oppida vlcosque quos incenderant restituere iussit.

ld ea maxime ratione fecit quod noluit eum locum unde 4

Helvetil discesserant vacare, ne propter bonitatem agro­

rum Germani qUI trans Rhenum incolunt e SUIS finibus in

Helvetiorum fines translrent et finitiml Galliae provinciae

Allobrogibusque essent. Boios, petentibus Aeduls, quod 5

egregia virtUte erant cognitt, ut in finibus SUIS colloca­

rent, concessit; quibus illt agros dederunt quosque postea

in parem iuris llbertatisque condicionem atque ipsi erant

receperunt.

In castrts Helvetiorum tabulae repertae sunt litteris 29

Graec'is confectae, et ad Caesarem relatae, quibus in

tabulls nominatim ratio confecta erat: qut numerus domo

eXlsset eorum qUI arma feITe possent, et item separatim

pueri, senes mulieresque. Quarum omnium rerum summa 2

erat capitum Helvetiorum milia CCLXIII, Tulingorum milia

XXXVI, Latovicorum XlIII, Rauricorum XXIII, Boiorum.XXXII. Ex his qUI arma feITe possent, ad milia nonaginta

duo. Summa omnium fuerunt ad milia CCCLXVIII. Eorum 3

qUI domum redierunt, censu habito ut Caesar impera­

verat, repertus est numerus milium C et decem.

20

/~lllarohll\'a

~~

LIBER QVARTVS

Uh"

Alrcbales -urn m piBalavi -onlm m piEburones -urn m piLingones -urn m piMcdiiimalrices -urn 11/ piMenapii -Onlm m piMorini -orum m piMosa -ae m. fliimenSuebi -orum m piSugambri -orum //I piTencleri -orum m piTreveri -orum III piTriboci -orum m piObii -orum III piOsipeles -urn m piVacalus -i m. fluviusVosegus -i m. mons

[De Suebis qui alios Germiinos in Galliam migriire cogunt]

Ea quae secUta est hieme, qui fuit annus Cn. Pompeio

M. Crasso consulibus, Osipetes Germani et item Tencteri

magna cum multitiidine hominurn flumen Rhenum trans-

~ ierunt non longe a marl quo Rhenus intluit. Causa trans­

eundi fuit quod, ab Suebis complures annos exagitlitI,

bello premebantur et agri cultiira prohibebantur.

3 Sueborum gens est longe maxima et bellicosissima

4 Germanorum omnium. Hi centum pagos habere dicuntur,

ex quibus quotannis singula milia armatorum bellandi

5 causa ex finibus educunt. Reliqui qui domi manserunt se

atque illos alunt. Hi rursus invicem anno post in armis

6 sunt, illi domi remanent. Sic neque agn cultiira nec ratio

atque usus belli intermittitur.

7 Sed privati ac separati agri apud eos nihil est, neque

longius anno remanere uno in loco incolendi causa licet.

8 Neque multum friimento, sed maximam partem lacte atque

9 pecore vivunt, multumque sunt in venationibus; quae res

et cibi genere et cotidiana exercitatione et libertate vitae,

quod a pueris nullo officio aut disciplina assuefacti nihil

omnino contra voluntatem faciant, et vires alit et immani

21

migrare = in alium locum irehabitalum

annus 55 a.c.

ex-agilare = molesle perturbare

cultura -aef< colere: agros colere prohibebantur

armali -orum //I pi: mililes

manere mansisse

in-vicem = partibus mUlatis

ralio -onis (= ars ciirandi/pa­randi. ciira el studium

usus -iis m < uli

separalus -a -urn H commiinis

longius anno < diiitius quamannum (unum)

maximam partem = maximevenalio -onis r< venar. = feraspersequi atque caedere

exercilatio -onisr< exercitare =(se) movere ul vires augeantur

disciplina -ae ( « discipulus)= quod discendum eSI

assue-facere aliquem (+abf) =facere ut aliquis consuescal

alii: auget

magniliido -inisf< magnusconsueliido -inisf= quod con­suevitlsolet fieri, mas; in -emse ad-diicere = consuescere

vestitus -iis m = vestisquic-quam = quidquamexiguitas -atisf< exiguus

aperta ; nuda

aditus -us nl < ad-ireeO (= ideo) ut habeant aliquosquibus vendant ea quae...

quam quo =quam (eo) quoddesiderent : cupiantquin etiam =verum etiamimpensus -a -urn = nirnius(pretia) pariire = emere

de-fOnnis -e = foedussummi labOris (gen quiilitiitis)=qui summum (: maximum)laborern ferre polest

equester -tris -Ire < eques

proeliiiri «proelium) = pugnarevestigia: loco (quo stant)iisus est = opus est

in-ers ortis adi =pigerqui- quae- quod-vis: qui-visnumerus: quisquis numerusest, sive magnus sive parvus

quam-vis pauci : etiam si pau-cissimi sunl

-vis pers 2 sg praes ind < velie

re-mollescere = moll is fieri

eques ephippiatus

succedunt : sub iis (prope eos)sunt, finitimi sunt

amplus -a -urn =magnusflorere = in fiBre esse, valerecaptus -us m < capere (mente)

C. NUl CAESARIS

corporum magnitiidine homines efficit. Atque in earn se 10

consuetiidinem addiixerunt ut locis frigidissimis neque

vestitiis praeter p~lle~ haberent quicquam, ~~t,

quamm propter eXlgmtatem magna est cor-~~

poris pars aperta, et lavantur in fliiminibus. pellis -isf

Mercatoribus est aditus magis eo ut quae beW"> ceperint 2

quibus vendant habeant, quam quo ullam rem ad se im­

portari desiderent. Quin etiam iumentis, quibus maxime 2

Galli delectantur quaeque impenso parant pretio, Ger­

mani importatis non iituntur, sed quae sunt apud eos nata,

prava atque defonnia, haec cotidiana exercitatione summi

ut sint laboris efficiunt.

Equestribus proeliis saepe ex equis desiliunt ac pedibus 3

proeliantur equosque eadem remanere vestigio assuerece­

runt, ad quos se celeriter cum usus est recipiunt; neque 4

eorum moribus turpius quicquam aut inertius habetur

quam ephippiis uti. Itaque ad quemvis numerum ephippi- 5

atorum equitum quamvis pauci adire audent.

Vinum ad se otnnino importari non sinunt, quod ea re 6

ad laborem ferendum remollescere homines atque ef­

teminari arbitrantur.

Piiblice maximam putant esse laudem quam latissime a 3

suis finibus vacare agros: hac re significari magnum

numerum clvitatum suam vim sustinere non posse. Itaque 2

una ex parte a Suebis circiter milia passuum sescenta agri

vacare dicuntur.

Ad alteram partem succedunt Obii, quorum fuit civitas 3

ampla atque florens, ut est captus Germanorum, et paulO

22

DE BELLO GALLICO IV

sunt quam eiusdem generis ceteri humaniores, propterea

quod Rhenum attingunt multumque ad eos mercatores

ventitant, et ipSI propter propinquitatem GallicIs sunt

4 moribus assuefactI. Hos cum SuebI, multIs saepe belHs

expertI, propter amplimdinem gravitatemque CIvitatis

finibus expellere non potuissent, tamen vectigales sibi

recerunt ac multo humiliores Infirmioresque redegerunt.

4 In eadem causa fuerunt Usipetes et Tenctert, quos

supra dIXimUS, qUI complUres annos Sueborum vim sus­

tinuerunt, ad extremum tamen agrts expuisl et mulUs

locIs Germaniae triennium vagatI ad Rhenum pervene-

2 runt; quas regiones Menapil incolebant et ad utramque

3 rtpam fluminis agros, aedificia, vlcosque habebant; sed

tantae multimdinis adim perterritI ex eIS aedificils quae

trans fliimen habuerant demigraverunt, et cis Rhenum

dispositIs praesidils Germanos tranSIre prohibebant.

4 un omnia expertI, cum neque VI contendere propter

inopiam navium neque clam transIre propter ciistodias

Menapiorum possent, revertl se in suas sedes regionesque

simulaverunt, et trtdui viam progressl riirsus reverterunt,

5 atque omni hoc itinere iina nocte equitatii confecto, in­

6 scios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui de Ger­

manorum discessii per exploratores certiores facti sine

7 mem trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His

interfectis navibusque eorum occupatis, prius quam ea

pars Menapiorum quae citra Rhenum erat certior fieret,

flumen transierunt, atque omnibus eorum aedificiis occu­

patis, reliquam partem hiemis se eorum copiis aluerunt.

23

paulo hiimiiniores sunt quamceteti eiusdem generis

hiimanus H ferus (barbarus)at-tingere -tigisse -tactum < ad

+ tangereventitare = saepe venirepropinquitlis oatisf < propinquus

ex-periri -pertum = conariamplitiido -inisf< amplusgravitas -atis.f< gravisvectigalis -e = qui civitiiti pe-ciiniam solvere debet

in-flrmus -a -urn = invalidusred-igere +adi = facerecausa; condicio, fortUna

supra (adv): cap. 1.1

ad extremum = postremoex agris expulsitri-ennium -i n = tres anni

de-migrare

prohibebant ; prohibere cona­bantur (imperJde conotu)

illi : Germani

clam H aperteciistodia -aef = praesidium(quo locus ciistOditur)

simulare = similem facere; re­verti se simulaverunt = Ieee­runt ut reverti viderentur

in-scius -a -urn =nesciensop-primere -pressisse -pressum< ob + premere

dis-cessus -iis m < discedere

re-migrare

prius quam = priusquam(+ coni: ne prius... )

alere -uisse altum

citus -a -urn = celer; adv cito

infirmitas oatis [= animus in­firmus (infidus)

mobilis ·e = qui facile moveturIpermovetur

comminere +dar = credere, con­fidere

est hoc Gallicae consuerudinis =Galli hoc facere consueverunt

viator -oris m « via) = qUi itertacit

-ierit =-fverit

vulgus -i n = populus, civescircum-sistere -stetisse = con-sistere et circumdare

pro-niintiare = multis niintiareauditio -onis [= quod auditurin-ire: consilium i. = c. caperein vestigio : statimpaenitere (+acc. gen): me pae­nitet facti = doleo quod teci

(riimoribus) servire : parerefingere finxisse fictum = falsaexcogitare; ficta 11 pi = resfictae (falsae)

matiire = ante tempus; campmatiirius = prius, celerius

consueverat =solebatfore in[[ul < esse/fierisuspicari = credere inciperefacta esse

invitare = rogare ut veniatab Rheno in Ga//iam"omnia quae postulaverilis anobis parata erunt'"; -assent=-avissent

cliens -entis m = civis pauperqui civi nobili et divitl operamdat; civitas quae maiori civi­tali paret

e-vocaredis-simulare = simulare se ne­scire, occultare

per-mulcere -sisse -sum H per­turbare

con-firmare = firmum facere;firmus -a -urn = validus elconstans

de-ligere -legisse -Iectum=eligere

C. IVLII CAESARIS

[Caesar cito profectus Germiinos eGal/iii exlre iubet]

His de rebus Caesar certior factus et Inf'irmitiHem Gal- 5

Iorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis mobiles et

novis plerumque rebus student, nihil his committendum

exIstimavit. Est enim hoc Gallicae consuetiidinis uti et 2

viatores etiam invItos consistere cogant et quod quisque

eorum de quaque re audierit aut cognoverit quaerant, et

mercatores in oppidIs vulgus circumsistat, quibusque ex

regionibus veniant quasque ibi res cognoverint pronun­

tiare cogant. His rebus atque audItionibus permon de 3

summis saepe rebus consilia ineunt, quorum eos in vesti­

gio paenitere necesse est, cum incertIs riimoribus serviant

et plenque ad voluntatem eorum ficta respondeant.

Qua consuetiidine cognita Caesar, ne graviorI bello 6

occurreret, matiirius quam consuerat ad exercitum pro­

ficiscitur. Eo cum venisset, ea quae fore suspicatus erat 2

facta cognovit: missas legationes ab nonnullis civitatibus 3

ad Germanos invitatosque eos 'uti ab Rheno discederent,

omniaque quae postulassent ab se fore parata'. Qua spe 4

adducti Germani Iatius vagabantur et in fines Eburonum

et CondrUsorum, qUi sunt Treverorum clientes, per­

venerant.

Principibus Galliae evocatIs, Caesar ea quae cognoverat 5

dissimulanda sibi exIstimavit, eorumque animis per­

muisis et confirmatis equitatiique imperato, bellum cum

Germanis gerere constituit.

Re frUmentaria comparata equitibusque delectis, iter in 7

ea Ioca facere coepit quibus in locis esse Germanos

24

DE BELLO GALLICO IV

2 audiebat. A quibus cum paucorum dierum iter abesset,

legati ab eis venerunt, quorum haec fuit oratio:

3 'Germanos neque priores populO Romano bellum In­

ferre neque tamen reciisare, Sl lacessantur, qUln armis

contendant, quod Germanorum consuetiido haec sit a

maioribus tradita: qUicumque bellum inferant resistere

neque deprecan. Haec tamen dicere: venisse invitos, e-

4 iectos domo; Sl suam griHiam Romani velint, posse eis

iitiles esse amicos; vel sibi agros attribuant vel patiantur

5 eos tenere quos armis possederint: sese iinis Suebls

concedere, quibus ne dl quidem immortales pares esse

possint - reliquum quidem in terns esse neminem quem

non superare possint!'

8 Ad haec quae visum est Caesar respondit; sed exitus

fuit orationis: 'sibi niillam cum his amlcitiam esse posse,

2 si in Gallia remanerent; neque verum esse, qui suos fines

tuen non potuerint alienos occupare; neque iillos in

Gallia vacare agros qUi dan tantae praesertim multitiidini

3 sine iniiiria possint; sed licere, si velint, in Obiorum

finibus considere, quorum sint legati apud se et de

Sueborum iniiiriis querantur et a se auxilium petant: hoc

se Obits imperatiirum'.

9 Legan 'haec se ad suos relatiiros' dlxerunt, 'et, re de­

Hberata, post diem tertium ad Caesarem reversiiros';

interea 'ne propius se castra moveret' petierunt.

2 'Ne id quidem' Caesar 'ab se impetran posse' dixit.

3 Cognoverat enim 'magnam partem equitatiis ab eis ali­

quot diebus ante praedandJ: fIiimentandtque causa ad

25

"nos Germani neque priores p.oR.o bellum inferimus neque ta­men recusamus, si lacessimur,quin armis contendiimus..."

recusare = nolle; non recusoquin +coni = non nolo (immovolo)

qui-cumque = quisquisde-precan = precibus prohiberese dicere, se venisse: "haec ta-

men dicimus: venimus invitieiecti domo; si nostram grati­am vultis. possumus vobis uti­les esse amici"

uti lis -e « uti) = qui USU prMestat-tribuere = dare quod debetur"vel nobis agros attribuile veil/os

patimini eOs tenere quos armispossedimus: unis Suebis con­cedimus ... reliqlWS... esl nemoquem non superare possimus!'

(con-)cedere +dat H par essesuperare « super) = vincerequae ei visum est = quod res-

pondendum esse censuit"mihi nulla cum vobis amicitia

esse potest, si in Gallia rema­netis; neque vemm est..."

verum est: iustum est, oportet(eos qui...)

praesertim = praecipue

"sed (vobis) Iicet. si vultis... "

con-sidere = sedem capere"quorum sunt legati apud me et

... querunlur et a me auxiliumpetunt: hoc Obiis imperiibo"

imperatiimm esse

re-ferre = re-niimiare"haec ad nostros referemus, et

... ad Ie revertemur "reversuros esse"ne propius nos castra m6veris!"-ierunt = -ivernnt

praedan < praeda -aef= quodvi capitur (in bello)

friimentari = friimentum parare

Ambivariti -orum //I piMosa -ae m, Oumeninler-pOnere

pro-fluereVosegus -j Ill, mons (inler Mo­sam et Rhenum)

Vaealus -I /II, fluvius (Rhenipars in Oceanurn influens)

Nantuates -ium /II pi, gens AI­pium (procul a Rheno!)

Mediomatrices -urn, Triboci-orum m pi, gentes GalliaeRheno fil1ltimae

citatus -a -urn = citus, eito flu­ens

de-i1uerc

natio -onis f= gens, populus

capul (fluminis) : ostium

dolus -i //I = consilium fallendi

con-gredi -ior -gressum = eon­venire; ell/ll congressi

magnopere adv«magno opere)= valde; m. orabant

ante-eedere = praeeederenlintiwlI praemittcretpolestiitem (agendi) taeere +dat

= facere ut Iiceat (agere)senatus -us /II = elves elect[ quiconsilia capiunt de re publica

iurare = dis testibus affirmare;ius iurandum : quod iuratur

fides = promissum; "Sl principesac senatus nobfs... fidem leee­rit,ea condicione quae ii te fer­tur iitemur; ad has res confici­endas dii nobfs tridui spatium!"

C. IVLIl CAESARJS

Ambivaritos trans Mosam missam': hos exspectan equi­

tes atque eius rei causa moram interponi arbitrabiitur.

[De Mosiifliirnine et Rheno]

Mosa profluit ex monte Vosego, qui est In finibus 10

Lingonum, et parte quadam ex Rheno recepta, quae

appellatur Vacalus, insulam efficit Batavorum, neque 2

longius ab Oceano milibus passuum LXXX in Rhenum in­

fluit.

Rhenus autem oritur ex Lepontiis, qui Alpes incolunt, 3

et longo spatio per fines Nantuatium, Helvetiorum,

Sequanorum, Mediomatricum, Tribocorum, Treverorum

citatus fertur et, ubi Oceano appropinquavit, in plures 4

defluit partes, multis ingentibus insulis em~ctis - quarum

pars magna a fens barbansque nationibus incolilur, ex 5

quibus sunt qui piscibus atque ovis avium vivere

existimanlur - multisque capitibus in Oceanum influit.

[Equites Germiinorum per do/urn Romiinos aggrediuntur]

Caesar cum ab hoste non amplius passuum XII milibus 11

abesset, ut erat constitiitum, ad eum legati revertuntur;

qui in itinere congressi magnopere One longius progrede­

retur' orabant. Cum id non impetrassent, petebant 'uti ad 2

eos equites qui agmen antecessissent praemitteret eosque

pugna prohiberet, sibique ut potestatem faceret in Obios

legatos mittendi'; 'quorum SI pnncipes ac senatus sibi 3

iure iurando fidem recisset, ea condicione quae a Caesare

ferretur se usfuos' ostendebant; 'ad has res conficiendas

sibi tridui spatium daret'.

26

DE BELLO GALLIeO IV

-l Haec omnia Caesar eodem illo pertinere arbitrabatur:

ut, tIidui mora interposita, equites eorum qui abessent

reverterentur. Tamen 'sese non longius milibus passuum

5 quattuor aquationis causa processiirum eo die' dixit, 'hUe

postero die quam frequentissimi convenirent, ut de eorum

6 postulatis cognosceret'. Interim ad praefectos qui cum

omni equitatii antecesserant mittit qui niintHirent 'ne

hostes proelio lacesserent et, si ipsi lacesserentur, sustine­

rent, quoad ipse cum exercitii propius accessisset'.

12 At hostes, ubi primum nostros equites conspexerunt,

quorum erat v milium numerus, cum ipsi non amplius

octingentos equites haberent (quod ei qui friimentandi

causa ierant trans Mosam nondum redierant), nihil timen­

tibus nostIis - quod legati eorum paulo ante a Caesare

discesserant atque is dies indiitiis erat ab his petitus -

2 impetii facto celeriter nostros perturbaverunt! Riirsus his

resistentibus, consuetiidine sua ad pedes desiluerunt, sub­

fossis equis compliiribusque nostIis deiectis reliquos in

fugam coniecerunt atque ita perterritos egerunt ut non

prius fuga desisterent quam in conspectum agminis nostIi

venissent.

3 In eo proelio ex equitibus nostIis interficiuntur quattuor

4 et septuaginta, in his vir fortissimus Piso Aquitanus,

amplissimo genere natus, cuius avus in civitate sua

regnum obtinuerat, 'amicus' ab senam nostro appelHitus.

5 Hie cum fratIi intercliiso ab hostibus auxilium ferret,

illum ex periculo eripuit, ipse equo vulnerato deiectus

6 quoad potuit fortissime restitit; cum circumventus multis

27

eo-dem adv = in eundem lo­cum, ad eandem rem

illo adv = illuc, ad illud

processurum esseaquatio -onisf<aquari=aquamarcessere

postulatum -i n = quod postula­tur; "hue eras... convenite, ut devestris postulatis cognoscam ..

praefectus -i m = qui equitibuspraefectus est

niintios mittit (UI nuntiarenl...)"nolile hostes proelio lacessere.

et si vos lacessimini, sustinete.quoad ego... accessero!"

quo-ad = ad id tempus quo, dumubi primum +per[= cumprimum

non amplius (= plus) quam

ei = ii (nom pi m < is)

indutiae -arum[pi = tempusquo bellum intennittitur

his: nostris

sub-fodere -io -fOdisse -fossurn= ex inferiore parte transfigere

(a) fuga desistere = fugere de­sistere

Aquitiini, sg Aqu'ranus -i mgenus -eris n =gens: clincH con­sanguinei; ex amplissimogenere natus (ortus)

senatus -us m: s. Romanus con­stat ex DC senatoribus, civibusprincipibus quorum consilioconsules utuntur

inter-c1udere -sisse -sum

quo-ad = (tamdiu) quamdili, dumre-sistere -stitisse

ex-cedere ~ exire (e proelio)in-citare ~ citum (cito curren­tern) facere

(hostibus) se of-ferre ~ occur­rere sine melii

re-tinere -uisse -tentum

audiendos/accipiendas esse

insidiae ~ dolus malusultro adv = sua sponte (non la­cessitus)

dementia -ae r< de-mens -entisadi ~ cui mens sana non est;sumrnae dementiae (gen) est:dementissimum est

con-sequi ~ habere incipere(H amittere)

nihil spatii ~ nihil temporisdandum essequaestor -oris m ~ vir cui nego­

tium est pecunias publicas cu­rare (apud exercitum)

communicare: rem c. cum eo =eum ceI1iorem facere de re

praeter-mittereopportiinus -a -urn ~ idoneus et

felixperiidia -ae rH fidessimulatio -onisf< simularenalii abl 111 < nasci; maior nalii

= maior aetatead-hibere < ad + -haberesui (gen < se) purgandi causa

= ut se purgarentcontra adv; c. atque (= quam)esset dictum (: promissum)

gaudere gavisum esse; gavisus ~gaudens (eiis sibi oblatos esse)

ecastris eduxitrecens -entis = nuper factussub-sequi = sequi (H prae-

cedere)(aciem) instituere ~ instruereocto milium paSSUl/11l

C. IVUI CAESARIS

vulneribus acceptis cecidisset, atque id frater, qUI lam

proelio excesserat, procuI animadvertisset, incitato equo

se hostibus obtulit atque interfectus est.

[Caesar, legalis retentis, castra Germanorum expugnal]

Hoc facto proelio, Caesar neque iam sibi legatos 13

audiendos neque condiciones accipiendas arbitrabatur ab

eis qui, per dolum atque insidias petita pace, ultro bellum

intulissent. Exspectare vero, dum hostium copiae auge- 2

rentur equitatusque reverteretur, summae dementiae esse

iudicabat. Et, cognita Gallorum infirmitate, quantum iam 3

apud eos hostes uno proelio auctOritatis essent consecuti

sentiebat; quibus ad consilia capienda nihil spatii dandum

existimabat.

His constitiitis rebus, et consilio cum legatis et quaes- 4

tore commiinicato 'ne quem diem pugnae praeter­

mitteret', opportiinissima res accidit quod postrtdie eius

diei mane, eadem et perfidia et simulatione USl, GermanI

frequentes, omnibus pnncipibus maioribusque natii ad­

hibitis, ad eum in castra venerunt, simul, ut dicebatur, sui 5

piirgandi causa 'quod contra atque esset dictum et ipsi

petissent, proelium pndie commisissent' simul ut, si quid

possent, de indutiis fallendo impetrarent. Quos sibi 6

Caesar oblatos gavisus, iIIos retinen iussit, ipse omnes

copias castrts eduxit equitatumque, quod recenti proelio

perterritum esse eXlstimabat, agmen subsequi iussit

Acie triplici iDstitiita et celeriter octo mIlium itinere 14

confecto, prius ad hostium castra pervenit quam quid

28

DE BELLO GALLICO IV

2 ageretur Germani sentire possent. Qui omnibus rebus

subito perterriti, et celerWite advenrus nostri et discessii

suorum, neque consilii habendI neque arma capiendi

spatio dato, perturbanlur, copHisne adversus hostem

diicere an castra defendere an fuga saliitem petere prae-

3 staret? Quorum timor cum fremiru et concursii signi­

ficaretur, milites nostri, pristini diei perfidia incitatt, in

-t castra irriiperunt. Quo loco qui celeriter arma capere

poluerunt paulisper nostris restiterunt atque inter carros

5 impedimentaque proelium commIserunt; at reliqua

multirudo puerorum mulierumque (nam cum omnibus

suis domo excesserant Rhenumque transierant) passim

fugere coepit; ad quos consectandos Caesar equitatum

misit.

15 Germani, post tergum clamore audito, cum suos inter­

fiel viderent, armis abiectis signisque militaribus relictis

2 se ex castris eiecerunt; et cum ad confluentem Mosae et

Rheni pervenissent, reliqua fuga desperata, magno

numero interfecto, reliqui se in fliimen praecipitaverunt

atque ibi timore, lassirudine, vi fliiminis oppressi per­

ierunt.

3 Nostri ad iinum omnes incolumes, perpaucis vulneratis,

ex tantl belli timore - cum hostium numerus capitum

-t ccccxxx milium fuisset - se in castra receperunt. Caesar

eis quos in castris retinuerat discedendi potestatem fecit.

5 lIli supplicia cruciarusque Gallorum veritI, quorum agros

vastaverant, 'remanere se apud eum velIe' dIxerunt. His

Caesar libertatem concessit.

29

celeritas -atis r< celer

perturbanrur, -ne.. an ... prae­staret? = perturbati dubitantpraestaretne... an... an...?

prae-stat = mel ius estfremitus -us III « fremere)

= son us perturbaruspristinus dies H posterus diesin-citare = animum excitare(ad iram), irarum facere

ir-rumpere < in + rumpere(H e-rumpere)

passim = ubique, in omnespartes

con-sectari = acriter con­sequi/persequi

se e-icere = subito excurrerecon-fluens -entis m = locus quo

fluvii ct5n~f1uunt: alter inalterum influit

praecipitare « prae + caput)= proicere (capite primo)

lassitiido -inisf < Jassus -a -urn= fessus

ad unum omnes = omninoomnes

ccccxxx : quadringentorumtriginta

cruciarus -us m < cruciare

"apud Ie remanere volumus "

con-cedere = donare (quodposrularur)

in-icere -io -I1'cisse -iectul1l(+ dat) < in + iacere

im-pellere -pulisse -pulsum

suis rebus (Jat) : suae salUtiscausa

ad hoc accessit etiam (haeccausa:) quod ..

supra: cap. 9.3ilia pars s1' rec1'perat-isse = -iisse

inter-esse ·'dat. proelio i. = inproelio (inter proelium) adesse

qui (: lit) poslularent III..."dedite mihi e6s qui mihi Gal­

liaeque bellum intulenmt ,.de-dere -didisse -ditum = tra­

dere (in manus hostium)imperium finire = imperii finisesse

aequum ~ iustum"si te invito Germanos in Galli­

am transire non aequum exis­timas, cur lUi quicquam esseimperii aut potestiitis transRhenum postulas 7 "

Triins-rheniini -orum nI pi: quitrans Rhenum incolunt

"nobis auxilium /er, quod gra­viter ab Su1'bis premimur"

occupatio -onis f < occupiitus= qui negotiis tenetur"si id facere ... prohib1'ris. exer­citum modo Rh1'num triins­portd: id nobis... satis erit"

trans-portiire = traducerereliquum tempus = futUrum t.opinio -onis/=quod existimiitur,

lama « opinari = exislimare)"tantum est nomen atque opinio

lUi exercitiis ....... uti opinioneet amicitiii populi Romani tiiliesse possimlls ,.

c. rVLII CAESARIS

[Caesar Rhenum transit, ut Germanis metum iniciat]

Germanico belJo confecto, multis de causis Caesar 16

statuit sibi Rhenum esse transeundum - quarum illa fuit

iiistissima quod, cum videret Germanos tam facile im­

pelli ut in Galliam venirent, suis quoque rebus eos timere

voluit, cum intellegerent et posse et audere populi

Romani exercitum Rhenum transire.

Accessit etiam quod ilia pars equitatOs Osipetum et 2

Tencter6rum quam supra commemoravI 'praedandI

friimentandique causa Mosam transisse neque proelio

interfuisse', post fugam suorum se trans Rhenum in fines

Sugambrorum receperat seque cum eIs coniiinxerat. Ad 3

quos cum Caesar niintios mIsisset qui postularent 'eos

qui sibi Galliaeque bellum intulissent sibi dederent',

responderunt: 'populi Romani imperium Rhenum finire: 4

sI se invito Gennanos in Galliam transire non aequum

eXistimaret, cUr sui quicquam esse imperil aut potestatis

trans Rhenum postularet?'

Obii autem, qui uni ex TransrhenanIs ad Caesarem 5

legatos miserant, amicitiam recerant, obsides dederant,

magnopere orabant 'ut sibi auxilium ferret, quod graviter

ab Suebis premerentur; vel, si id facere occupationibus 6

rei publicae prohiberetur, exercitum modo Rhenum trans­

portaret: id sibi ad auxilium spemque reliqui temporis

satis futOrum. Tantum esse nomen atque opinionem eius 7

exercitiis, Ariovisto pulso et hoc novissimo proelio facto,

etiam ad ultimas Gennanorum nationes, uti opinione et

amicitia populi Romani tOti esse possint'. Navium mag- 8

30

DE BELLO GALLIeO IV

nam copiam ad transportandum exercitum pollicebantur.

11 Caesar his de causis quas commemori'vi Rhenum trans­

ire decreverat, sed navibus transire neque satis tiitum esse

arbitrabatur neque suae neque populi Romani dignitatis

2 esse statuebat. Haque, etsi summa difficultas faciendi

pontis proponebiitur propter latitiidinem, rapiditatem alti­

tiidinemque fluminis, tamen id sibi contendendurn, aut

aliter non transportandum exercitum, existimabat. .

18 Diebus decem quibus materia coepta erat comportari,

2 omni opere effecto, exercitus traducitur. Caesar, ad

utramque partem pontis firmo praesidio relicto, in fines

Sugambrorum contendit.

3 Interim a compluribus civitatibus ad eum legati veniunt,

quibus pacem atque amicitiam petentibus liberaliter

respondit obsidesque ad se adduci iubet.

~ Sugambri ex eo tempore quo pons institui coeptus est,

fuga comparata, hortantibus eis quos ex Tencteris atque

Osipetibus apud se habebant, finibus suis excesserant

suaque omnia exportaverant seque in solitiidinem ac

silvas abdiderant.

19 Caesar paucos dies in eorum finibus moratus, omnibus

vicis aedificiisque incensis friimentisque succisis, se in

fines Ubiorum recepit atque eis auxiliurn suurn pollicitus,

2 'si ab Suebis premerentur', haec ab eis cognovit:

'SuebOs, posteaquam per exploratores pontem fieri

comperissent, more suo concilio habito, niintios in orones

partes dimisisse 'uti de oppidis demigrarent, liberos,

uxores suaque omnia in silvis deponerent, atque omnes

31

de-cemere -crevisse -cretum(+ inf! = constituere

dignitas oatisf < dignus; meaedignitatis est =me dignum est

difficultas -atisf< difficilis;summa d. = maxima d.

pro-ponere (: ostendere)rapiditas oatis f < rapiduscontendere = valde conari, cu-

rare ut efficiatur aliquid; con­tendendum esse

(diebus x) quibus : postquamcom-portare = con-ferrecoepta erat comportari = coe-

perat comportari

firrnus -a -um = validus etconstans

IIberalis -e « IIber) = dignushomine IIbero, humanus

jn-stituere = (paratum) facerejnstituj coeptus est = jnstituj(fieri) coepit

efinibus sujs excesserantex-portaresolirudo -inis r< solus: seque solos in silvas abdide­rant

suc-cjdere -disse -sum « sub+ caedere) = ab jnferioreparte caedere

"sj ab Suebjs premimini"

postea-quam = postquam

concilium -j n = populus con­vocatus

dj-mittere « dis- + mittere)= in varias partes mittere

de-ponere = ponere (in rutoloco, servandi causa)

hic eos lSI/eMs) ... consliruisse

de-certare = certare usque adfinem

aliquem ulcisci = ulcisci in­iuriam quam aliquis Iecit

obsidio -onis f < ob-sidere= exercitu circumdare

decem el OCIO = duodeviginti

ulililas -alis f < ulilispro-ficere -io -Iecisse -fecrum

= efficere (quod prosit)re-scindere -scidisse -scissum

rra-icere = rransire

vergere = versus essemarurus -a -urn = qUi anletempus venil

sub-minisrrare = offerre, ap­portare; subministrata esse

de-ficere = parum esseusui esse = uli Ie esse(Caesar: "magno mihi usui ent,si modo insulam adiero...")

per-spicere -io -exisse -ecrum= aspicere cognoscendi causa

in-cognirus -a -urn = ignorustemere adv = temerario modo;

non l. = non sine causaillo adv = illuc, eo

Galliae (pr): Galliae partes

neque quanta esset insulae mag­nirudo reperire poterat nequequae.....

C. IVLII CAESARIS

qui arrna ferre possent iinum in locum convenirent': hunc 3

esse delectum medium fere regionum earum quas Suebi

obtinerent; h1c Romanorum adventum exspectare atque

ibi decertare constituisse'.

Quod ubi Caesar comperit, omnibus rebus eis confectis 4

quarum rerum causa tradiicere exercitum constituerat

- ut Gerrnan1s metum iniceret, ut Sugambros ulciscere­

tur, ut Ubios obsidione IIberaret - diebus omnIno decem

et octo trans Rhenum consiimptIs, satis et ad laudem et ad

iitilitatem profectum arbitratus, se in Galliam recepit

pontemque rescidit.

[Caesar, navibus paratls, in Britanniam traidt]

Exigua parte aestatis reliqua Caesar, etsi in h1s IOc1S, 20

quod omnis Gallia ad septentriones vergit, matiirae sunt

hiemes, tamen in Britanniam profic1sc1 contendit, quod

omnibus fere Gallicis bems hostibus nostris inde sub­

ministrata auxilia intellegebat, et, si tempus annI ad 2

bellum gerendum deficeret, tamen magno sibi iisu1 fore

arbitrabatur, Sl modo tnsulam adisset et genus hominum

perspexisset, loca, portiis, aditiis cognovisset - quae

omnia fere Gallis erant incognita. Neque enim temere 3

praeter mercatores ilIo adit quisquam, neque eIs ipsts

quicquam praeter oram maritimam atque eas regiones

quae sunt contra Gallias notum est. Haque vocatis ad se 4

undique mercatoribus, neque quanta esset insulae magni­

tiido, neque quae aut quantae nationes incolerent, neque

quem iisum bem haberent aut quibus tnstitiit1s iiterentur,

32

DE BELLO GALLICO IV

neque qUI essent ad maiorum naVlum multimdinem

21 idonel portUs, repenre poterat. Ad haec cognoscenda,

prius quam penculum faceret, idoneum esse arbitratus C.

2 Volusenum cum navI longa praemittit. Huic mandat Out

exploraHs omnibus rebus ad se quam pnmum revertatur'.

J Ipse cum omnibus copils in Morinos proficIscitur, quod

~ inde erat brevissimus in Britanniam traiectus. Hue naves

undique ex finitimIs regionibus et quam superiore aestate

ad Veneticum bellum effecerat classem iubet convenIre.

5 Interim, consilio eius cognito et per mercatores perlato

ad Britannos, a compluribus Insulae cIvitatibus ad eum

legaH veniunt, qUI polliceantur obsides dare atque impe­

6 rio popul1 RomanI obtemperare. Quibus aud1Hs, l1berali­

ter pollicitus hortatusque ut in ea sentientia permanerent,

7 eos domum remittit et cum els una Commium (quem

ipse, Atrebatibus superaHs, regem ibi constituerat, cuius

et virtUtem et consilium probabat et quem sibi fidelem

esse arbitrabatur cuiusque auctoritas in hIs regionibus

8 magnI habebatur) mittit. Huic imperat quas possit adeat

cIvitates horteturque ut· popul1 RomanI fidem sequantur

'se'que 'celeriter eo ventiirum' nuntiet.

9 Volusenus, perspecHs regionibus omnibus - quantum el

facultatis dan potuit qUI navI egredl ac se barbans com­

mittere non auderet - quInto die ad Caesarem revertitur,

quaeque ibi perspexisset renuntiat.

22 Dum in hIs loc1s Caesar navium parandarum causa

moratur, ex magna parte Morinorum ad eum legaH vene­

runt quI se de superioris temporis consilio excusarent

33

qui portiis essen!...

periculum facere = experirinavf abl = navemandare = rem faciendamdare, imperare

ex-plorare = quaerere qualis sitquam pnmum : quam celerrime

tra-iectus -us m < tra-icere

c1assem quam superiore (= pri­ore) aestiite ... efIecerat

Veneticus -a -urn < Veneti; cumiis Caesar priore anno bellumnavale gesserat (vide pag. 5)

per-ferre -tulisse -latum

(legali veniunt) qui +coni = ut: 'se obsides datiiros atque ...obtemperaturos esse'

ob-temperare +dat = parere

per-manere

una cum eis Commium... minit

Atrebates -urn m pi

consilium = mem boni consilii

(magni) habere = aestimare

imperat ut adeat civitates quaspossit eosque honetur ...

alicuius fidem sequi = alicuifidus esse, alicui parere

'se (: Caesarem) celeriter eoven tiirum esse'

tantum facultatis quantum eidan potuit qui (: cum) enaveegredL.. non auderet

Morini priore anne bellumpopulo Romano tecerant

superior -ius (tempus) = prior

im-peritus -a -urn H peritus"quod homines barbari et vestrae

consuetiidinis imperiti bellumpopulo Romano lecimus ..

"ea quae imperaveris faciemus"

neque facultatem belli gerendihabebat

tantulus -a -urn = tam parvus

ante-ponere (+ dal)

in fidem recipere = in deditio­nem recipere

onerarius -a -urn < onus -ens n= id quod portatur/vehitur

cogere = eodem agerecon-trahere = eodem trahere

id quod navium habebat = easnaves quas habebat

dis-tribuere -uisse -utum (+dal)= suam cuique partem dare

accedebant = addebantur(ab) milibus passuum octoquo-minus +coni = ne (ut ne)tenebantur : prohibebantur (ineundem portum venire)

exercitum... ducendum (gerun­dil'um) dedit = exercitum de­dit qui. .. duceretur

nancisci nactum = habere inci­pere, consequi (rem bonam)

tempestas = caelum (: sol, nu­bes, venti, imbres, tonitrlis ... )

naves solvit (: profectus est)

tardius camp adv = nimis tardead-ministrare = agere (suum ne­

gotium); a quibus cum... admi­nistratum esset = qUi cum... ad­ministravissent

c. rvUI CAESARIS

'quod homines barbari et nostrae consuetiidinis imperiti

bellum populo Romano fecissent', 'se'que 'ea quae

imperavisset factiiros' pollicerentur. Hoc sibi Caesar satis 2

opportiine accidisse arbitratus - quod neque post tergum

hostem relinquere volebat neque belli gerendi propter

anni tempus facultatem habebat neque has tantularum

rerum occupationes Britanniae anteponendas iudicabat ­

magnum eis numerum obsidum imperat. Quibus ad­

ductis, eos in fidem recepit.

Navibus circiter LXXX onerariis coactis contractlsque, 3

quod satis esse ad duas transportandas legiones existima­

bat, quod praeterea navium longarum habebat quaestOri,

legiitls, praefectisque distribuit. Hue accedebant XVIII 4

onerariae naves, quae ex eo loco ab milibus passuum

octo vento tenebantur, quominus in eundem portum

venire possent; has equitibus distribuit.

Reliquum exercitum Q. Titiirio Sabino et L. Auruncu- 5

leio Cottae legatis in Menapios atque in eos pagos Mori­

norum ab quibus ad eum legati non venerant ducendum

dedit. P. Sulpicium Rufum legatum cum eo praesidio 6

quod satis esse arbitrabatur portum tenere iussit.

His constitiitis rebus, nactus idoneam ad navigandum 23

tempestatem, tertia fere vigilia solvit equitesque m

ulteriorem portum progredi et naves conscendere et se

sequi iussit. A quibus cum paulo tardius esset ad- 2

ministratum, ipse hora circiter diei quarta cum primls

navibus Britanniam attigit - atque ibi in omnibus collibus

expositas hostium copias annatas conspexit!

34

DE BELLO GALLIeO IV

3 Cuius loci haec erat natUra atque ita montibus angustis

mare continebatur, uti ex locls superioribus in litus telum

4 adigf possel. Hunc ad egrediendum nequaquam idoneum

locum arbitratus, dum reliquae naves eo convenfrent, ad

horam nonam in ancoris exspectavil.

5 Interim, legatis tribunIsque rnIlitum convocatfs, et quae

ex Voluseno coguosset et quae fierf vellet, ostendit,

monuitque - ut ref mHitaris ratio, maxime ut maritimae

res postularent, ut quae celerem atque instabilem motum

haberent - 'ad nutum et ad tempus omnes res ab eis

administrarentur' .

6 His dfrnissfs, et ventum et aestum uno tempore nactus

secundum, dato signo et sublatfs ancorfs, circiter milia

passuum septem ab eo loco progressus, aperto ac plano

lftore naves constituil.

[Britannf Romam5s egredfprohibere conantur]

24 At barbari, consilio Romanorum cognito praernisso

equitatU et essedarifs (quo plerumque genere in proelHs

utf consuerunt), reliqufs copifs subsecutf nostros navibus

egredf prohibebanl.

2 Erat ob has causas summa difficuWis: quod naves

propter magnitUdinem nisi in alto constituf non poterant,

militibus autem, ignotfs lods, impedftIs manibus, magno

et gravi onere annorum oppressis simul et de navibus

desiliendum et in fluctibus consistendum et cum hostibus

3 erat pugnandum, cum ilH aut ex arido aut paulurn in

aquam progressf, omnibus membris expedftIs, notissimis

35

montibus angus tis mare con­tinebatur : inter montes etmare angustum erat spatium

ad-igere -egisse -actum < ad +agere; (telum) adigere = iacere

ne-qua-quam = niillo modo

ancoraf~-aef 'C. \ '.--",,"in ancoris : ancoris iactistribiinus -i m: tribiini militum

seni cuique legioni praesuntcognosset = cognovissetmonuitque ... III ad niltum .. om-

nes res ab eis administrarenturut quae: quoniam, cumin-stabiJis ~slabilis -e =constansmotus -iis m < movereniitus -iis m= motus capitis: sig­

num agendi; ad niitum : pro­tinus, sine mora

administrare = agere, ciirareaestus -iis m = motus aquae

ancoram tollere~ a. iacereplanus -a -urn = sine montibusin aperto ac plano litoreconstituere = collocare

essedjl-riU,s\ _(~~'~.. ~fi " <:5j 1...1,---'_~ . I,

15'~.·· .'_I·~~l•.'.:- . ~ • _

essedumessedarius -i m = mlles qui exessed6 pugnal; essedum -i n= CUITUS mllitaris

consuerunt = -everunt = solentprohibebant : prohibere cona­bantur

onus -eris n = id quod portiiturmllitibus... desiliendurn/con­

sistendumlpugnandum erat= mllitibus necesse erat de­si Iire/consistere/pugnare

iiridus -a -urn = siccus;n = locus iiridus

expeditus~ in1peditus

2

audiicter adv = audiiciterin-suefacere = assuefacere

alacritas -iitis ( <alacer-cris -cre= iicer et studiosus

pedester -tris -tre < pedesconsuerant = -everant = solebant

species -ei/= fOrma spectiitain-usitiitus -a -urn = novus etparum notus

figura -ae ( = fOrma

con-sistere -stitisse

cunctiiri = dubitiins moriiri

is qui... aquilam ferebatcon-testari = (deos) testes fa­cere, dis testibus precari

e-venire = accidere

pro-dere -didisse -d itum = inhostium manus tradere

prae-stare -stitisse; praestiteroJut pelf: iam praestiibo (meumofficium)

dedecus -oris 11 = res indigna(H decus -oris 11 < decere)

admittere = permitlere: hos cum ii qUi in proximis na­vibus erant conspexissent...

-arunt = -averunt

nostri tamen magnopereperturbabantur

firmiler (= firme) adv < firmusin-sistere = stare (incipere)alius ex alia nave alills ex alia

: ex sua quisque nave

C. IVLII CAESARIS

lods, audacter tela conicerent et equos insuefactos incita­

rent. Quibus rebus nostri perterriti atque huius omnino 4

generis pugnae imperiti, non eadem alacritate ac studio

quo in pedestribus uti proeliis consuerant iitebantur.

Quod ubi Caesar animadvertit, naves longas (quarum et 2S

species erat barbaris inusitatior et motus ad iisum ex­

peditior) paulum removeri ab onerariis navibus et remis

incitari et ad latus apertum hostium constitui atque inde

fundis, sagittis, tormentis hostes propelli ac submoveri

iussit. Quae res magno iisui nostris fuit,

nam et navium figura et remorum motU

et iniisitato genere tormentorum permoti

barbari constiterunt ac paulum modo

pedem rettulerunt. tonnentum -i 11

Atque nostris militibus cUnctantibus, maxime propter 3

altimdinem maris, qui decimae legionis aquilam ferebat,

contestatus deos 'ut ea res legioni teliciter eveniret',

"Desilite" inquit, "milites! nisi vultis aquilam hostibus

prodere. Ego certe meum rei publicae atque imperatori

officium praestitero!" Hoc cum voce magna dixisset, se 4

ex navi proiecit atque in hostes aquilam ferre coepit. Tum 5

nostri, cohortati inter se 'ne tantum dedecus admittere­

tur!' universi ex navi desiluerunt. Hos item ex proximis 6

navibus cum conspexissent, subsecuti hostibus appropin­

quarunt.

Pugnatum est ab utrisque acriter. Nostri tamen, quod 26

neque ordines servare neque firmiter insistere neque

signa subsequi poterant, atque alius alia ex navi quibus-

36

...

DE BELLO GALLICO IV

cumque signIs occurrerat se aggregabat, magnopere per­

~ turbabantur. Hostes vero, notIs omnibus vadIs, ubi ex

litore aliquos singulares ex navI egredientes conspexe­

3 rant, incitatIs equIs impedItos adoriebantur, plures paucos

circumsistebant, aliI ab latere aperto in universos tela

coniciebant.

Quod cum animadvertisset Caesar, scaphas longarum

navium, item speculatoria navigia mIlitibus completi

iussit et, quos laborantes conspexerat, his subsidia sub­

mittebat.

5 Nostti, simul in arido constiterunt, suIs omnibus con­

secutIs, in hostes impetum fecerunt atque eos in fugam

dederunt; neque longius prosequI potuerunt, quod equites

cursum tenere atque Insulam capere non potuerant. Hoc

unum ad ptistinam fortiinam Caesati defuit.

17 Hostes proelio superatl, simul atque se ex fuga recepe­

runt, statim ad Caesarem legatos de pace mIserunt: 'obsi­

des datiiros quaeque imperasset sese facruros' pollicitI

sunt.

2 Dna cum hiS legalIs Commius Atrebas venit, quem

supra demonslraveram 'a Caesare in Britanniam praemis­

3 sum'. Hunc ilH e navI egressum, cum ad eos oratoris

modo Caesaris mandata deferret, comprehenderant atque

4 in vincula coniecerant - tum, proelio facto, remIserunt. In

petenda pace eius rei culpam in multitudinem coniecerunt

et 'propter imprudentiam ut ignosceretur' pelIverunt.

5 Caesar questus quod, cum ultro in continentem legalIs

missIs pacem ab se petIssent, bellum sine causa

37

qui- quae- quod-cumque = quis­quis, quivis (omnis) qUi

ag-gregare =adiungere (gregi)

singularis -e < singuli (singu­lares: singul/is)

ad-oriri -ortum = aggredi. op­pugnare

speculat/irius -a -urn < specu-la/or -Oris m = explorator

navigium -i n = navislaborare = in difficultate essesubsidium -i n = auxiliumsub-mittere = mittere (adiutum)

simul a/que... constiteruntcon-sequi = sequiin fugam dare =in fugam vertere

pro-sequi = persequiequites : naves equitum

insulam capere : ad insulampervenire

se re-cipere = animum con­firmare (ex timore)

"obsides dabimus quaeque (= etquae) imperaveris faciemus"

se datliros/factliros esse-asset = -avisset

Atrebates, sg Atrebas oatis m

supra: cap. 21.7praemissum esseorator -Oris m « orare) = legatusmandatum -I n = imperiumcum de-ferret =etsi de-ferebatcom-prehendere =vi caperevinculum -I n « vinclre) = catenaculpa -ae r= causa accusandl(eius rei: eius maleficil)

imprudentia -aef < im-pnldellsut sibi ignosceretur (a Caesare)

: ut sibi Caesar ignosceretqueri questum; questus :querens(terra) continens -entis.f(abl-i )

Hlnsula

se ignoscere imprudenllae (: iispropter imprudenliam)

longinquus -a -um Hpropinquusaccersere -ivisse -itum = arces­

seresese daliiros esse

com-mendare « -mandare) =scrvandum/tuendum Iradere

af-fligere -xisse -ctum =perderepulsando, iaclando frangere

posl diem quartum quam= quarto die poslquam

venlum est (ab eis) = venerunlsupra: cap. 22.4tollere (in navem)

solverunt = profectae sunl

co-oriri -ortum = oriri

eodem = in eundem locum

occasus -iis 111 < occidere; solisoccasus : occidens

SUI gen = de se

necessaria ad"adversus -a -urn part < ad-ver­

tere; a.a nocte = prima noctepro-vehere

consuev it = solet

~;.

fu· .!/, ~

illS

-IS 111 ,

(naves) sub-diicere : e marl inlilus diicere

de-ligare = vinclre

affllclare = valde aftligere

auxiliari = auxilium feITe

amlamenla -orum n pI: inslru­menta navis

C. IVLII CAESARIS

intulissent, 'ignoscere impriidentiae' dixit, obsidesque

imperavit; quorum illI partem statim dederunt, partem 'ex 6

longinquioribus locis accersitam paucis diebus sese datfl­

ros' dixerunt. lnterea suos remigrare in agros iusserunt, 7

principesque undique convenire et se civitatesque Caesarl

commendare coeperunt.

[Naves Romanorum tempestate ajj1fguntur]

HIs rebus pace confirmata, post diem quartum quam est 28

in Britanniam ventum, naves XVIIl, de quibus supra

demonstratum est, quae equites sustulerant, ex superiore

portU lenl vento solverunt. Quae cum appropinquarent 2

Britanniae et ex castrls viderentur, tanta tempestiis subito

coorta est ut nulla earum cursum tenere posset, sed aliae

eodem unde erant profectae referrentur, aliae ad Inferi­

orem partem Insulae, quae est propius solis occasum,

magno sUI cum perIculo deicerentur; quae tamen, ancorls 3

iactIs, cum fluctibus complerentur, necessario adversa

nocte in altum provectae, continentem petierunt.

Eadem nocte accidit ut esset luna plena, qui dies mari- 29

timos aestfls maximos in Oceano efficere consuevit,

nostIisque id erat incognitum. Ita uno tempore et longas 2

naves, quibus Caesar exercitum transportandum cura­

verat quasque in aridum subduxerat, aestus compleverat,

et onerarias, quae ad ancoras erant deligatae, tempestas

affllctabat, neque ulla nostIis facultas aut administrandi

aut auxiliandi dabatur. Complilribus navibus fractIs, 3

reliquae cum essent, fiinibus, ancons, reliquisque arma-

38

DE BELLO GALLICO N

mentis amissis, ad navigandum inutiles, magna - id quod

necesse erat accidere - totius exercitils perturbatio facta

-t est. Neque enim naves erant aliae quibus reportari

possent, et omnia deerant quae ad reficiendas naves erant

usui, et, quod omnibus constabat hiemare in Gallia

oportere, frUmentum his in locis in hiemem provisum

non erat.

[Bri/anni rebel/ant]

30 Quibus rebus cognitis, princlpes Britanniae, qUi post

proelium ad Caesarem convenerant, inter se collocuti,

cum equites et naves et frUmentum Romanis deesse intel­

legerent et paucitatem militum ex castrorum exiguitate

cognoscerent - quae hoc erant etiam angustiora quod

2 sine impedimentis Caesar legiones transporffiverat - opti­

mum factil esse duxerunt, rebellione facta, frUmento

commeatilque nostros prohibere et rem in hiemem pro­

ducere, quod eis superatis aut reditil interclilsis neminem

postea belli inferendi causa in Britanniam transitilrum

3 confidebant. Haque, riirsus coniuratione facta, paulatim

ex castris discedere ac suos clam ex agris deducere

coeperunt.

31 At Caesar, etsi nondum eorum consilia cognoverat,

tamen, et ex eventil navium suarum et ex eo quod obsides

dare intermiserant, fore id quod accidit suspicabatur.

2 Haque ad omnes casus subsidia comparabat. Nam et

fiiimentum ex agris cotidie in castra conferebat et, quae

gravissime afllictae erant naves, earum materia atque

39

in-uti lis -e H utilis

perturbatio -onis j < perturbare

re-portiirere-ficere < re- + facereusui esse = ad usum (utendum)esse, necessarium esse

constat + acc+ fnj= certum est;omnibus constabat = omnespro certo habebant/sciebant

(rem) pro-videre = curare utres paretur. prae-parare

re-bellare = bellum redin­tegrare

paucitas -atisj< pauci

rebellio -onisj< re-bellarecommeiitus -us m = res quaeadvehuntur, res necessariae

pro-ducere = longiorem facerereditus -us m < red-ire

lransitiirum esse confidebant(= credebant)

de-ducere = ab-ducere

eventus -us m « e-venire) =quod evenit, fortUna; ex -unavium : (ex eo) quod navesfractae erant

Britannf intermiserant

casus -us m =quod accidit,eventus, fortUna

materia (: ligno) earum naviumquae gravissime afflictae erant... utebatur

aes aeris n: metal/urn ex quoasses flunl; metana: ferrum[Fe], aes leu], argentum[Ag], aurum [Au]

a militibus administraretur= milites administriirent

err-eeit ut reliquis commodenavigari posset

ex consuetildine : ut fieri sole­bat

neque iilla belli suspicione inter­positi : cum interea niilla bellisuspicio fuisset

suspicio -onisf < suspicariei = iipro portis = ante portis stantesstatio -onisf « stare) =praesi-dium, locus praesidii

pulvis -eris m = terra sicca quaevento spargi tur quasi niibes

in ea parte in quam (partern)...id quodfactum erataliquid novi consilii = aliquodnovum consilium (a barbarisinitum esse)

succedere = in locum alicuiussequi

confestim = statim

sues milites

aegre~ facile adv

de-metere -messuisse -messum= metere

de-litescere -tuisse = se abderedi-spergere -sisse -sum = pas­

sim spargere; milites dispersos... adorti (= aggressi)

per-equitire « eques) =equevehi (per locum)

C. rvUI CAESARIS

aere ad reliquas reficiendas utebatur, et quae ad eas res

erant usui ex continenti comportari iubebat. Itaque, cum 3

summo studio a militibus adrninistraretur, duodecim

navibus amissis, reliquis ut navigari commode posset

efrecit.

Dum ea geruntur, legione ex consuetudine una friimen- 32

ffi~m missa (quae appe1Hibatur septima), neque ulla ad id

tempus belli suspicione interposita, cum pars hominum in

agris remaneret, pars etiam in castra ventitaret, ei qUi pro

portis castrorum in statione erant Caesari niintiaverunt

'pulverem maiorem quam consuetUdo ferret in ea parte

videri quam in partem legio iter recisset'. Caesar, id quod 2

erat suspicatus: aliquid novi a barbaris initum consilii,

cohortes quae in stationibus erant secum in earn partem

profidsd, ex re1iquis duas in stationem cohortes suc­

cedere, re1iquas annari et confestim sese subsequi iussit.

Cum paulo longius a castris processisset, suos ab 3

hostibus premi atque aegre sustinere et, conferta legiOne,

ex omnibus partibus tela conici animadvertit. Nam quod, 4

omni ex reliquis partibus demesso friimento, pars una

erat reliqua, suspicati hostes huc nostros esse venturos,

noctU in silvis delituerant, tum dispersos, depositis armis 5

in metendo occupatos subito adorti, pauds interfectis re­

liquos incertis ordinibus perturbaverant, simul equitatU

atque essedis circumdederant.

- Genus hoc est ex essedis pugnae: Primo per omnes 33

partes perequitant et tela coniciunt atque ipso terrore

equ6rum et strepitU roffirurn ordines plerumque per-

40

DE BELLO GALLICa IV

turbant, et, cum se inter equitum turmas insinuaverunt, ex

2 essedis desiliunt et pedibus proeliantur. Aurigae interim

paulatim ex proelio excedunt atque ita curriis collocant

ut, si illi a multitiidine hostium premantur, expeditum ad

3 suos receptum habeant. Ita mobilitatem equitum, stabili­

tatem peditum in proeliis praestant, ac tantum iisii

cotidiano et exercitatione efficiunt uti in declivi ac

praecipiti loco incitatos equos sustinere et brevi moderari

ac flectere et per temonem percurrere et in iugo insistere

et se inde in curriis citissime recipere consuerint. -

[Caesar Britannis superiitis in continentem redit]

34 Quibus rebus perturbatis nostris novitate pugnae, tem­

pore opportiinissimo Caesar auxilium tulit: namque eius

adventii hostes constiterunt, nostrt se ex timore recepe-

2 runt. Quo facto, ad lacessendum et ad committendum

proelium alienum esse tempus arbitratus, suo se loco

continuit et, brevi tempore intermisso, in castra legiones

rediixit.

3 Dum haec geruntur, nostris omnibus occupatis, qui

erant in agris reliqui discesserunt.

4 Secutae sunt continuos complUres dies tempestates

quae et nostros in castris continerent et hostem a pugna

prohiberent.

5 Interim barbari niintios in omnes partes dimiserunt

paucitatemque nostrorum militum suis praedicaverunt et

'quanta praedae faciendae atque in perpetuum sui

liberandi facultas daretur, si Romanos castris expulissent'

41

lurma -aef= parvus equitumnumerus (xxx fere)

in-sinuare = Inferre; se i. = viinlrare

auriga -ae m = qui currum regit

receplus -us m < (se) reciperemobililas -alis {< mobilisslabililiis -iilisf H miibililiis« slabilis -e H mobilis)

declivis -e H planus; (locus) d.= paulum descendens

praeceps -cipilis adi = arduusmoderiiri = regerecilO adv = celeriler; comp cilius,

Slip cilissimeconsueverinl = soleant

temo -onis m

novilas -iilis (< novus; noviliilepugnae : propter novitiitem p.

Caesar noslrls perturbalis...auxilium lulil

(lempus) alienum H idoneum

Britannf qui ...

conlinuus -a -urn = sine inler­vallo

lempeslales quae... continerent= /alltae lempesliileS lit... con­tinerenl

praediciire = clare dicereperpetuum -i n : lempus p.sui (gen) Iiberandl facultas

= faculliis se Iiberandi..... si Romiinos ecastns ex­

pulerimus"

peditatus -us m = pedirum nu­merus

ante: cap. 21.7; 27.2-3

pro eastris = ante castra

nostrf perseeutlcursus -us m < currere; cursu

et viribus = omnibus viribuscurrendo

duplicare = bis tanto maioremfacere « du-plex -ids adi =bis tantus)

aequinoetium: a.d. Vlll kal.Oct.sub-icere +dat: navigationem

hiemi subicere = navigandopericula hiemis subire

non ita magnus = eerie non m.suorum mflitumnostri5s circum-steterunt"si vi5s interfiei non vultis, arma

ponite!"

C. IVLlI CAESARlS

demonstraverunt. HIs rebus celeriter magna multitiidine 6

peditatiis equitatiisque coacta, ad castra venerunt.

Caesar, etsi idem quod superioribus diebus acciderat 3S

fore videbat - ut, si essent hostes pulsi, celeritate pen­

culum effugerent - tamen, nactus equites circiter xxx,

quos Cornmius Atrebas, de quo ante dictum est, secum

transportaverat, legiones in acie pro castIis constituit.

Commisso proelio, diiitius nostrorum militum impetum 2

hostes ferre non potuerunt, ac terga verterunt. Quos tanto 3

spatio perseciiti quantum cursii et viribus efficere potu­

erunt, compliires ex eis occiderunt, deinde omnibus longe

lateque aedificiis incensis, se in castra receperunt.

Eodem die legati ab hostibus missi ad Caesarem de 36

pace venerunt. His Caesar numerum obsidum quem ante 2

imperaverat duplicavit eosque in continentem addiici

iussit, quod, propinqua die aequinoctii, infinnis navibus

hiemi navigationem subiciendam non existimavit. Ipse 3

idoneam tempestatem nactus paulo post mediam noctem

naves solvit, quae omnes incolumes ad continentem per­

venerunt; sed ex eis onerariae duae eosdem quos reliqui 4

portiis capere non potuerunt et paulo infra delatae sunt.

[Rebel/io Morinorum]

Quibus ex navibus cum essent expositi mnites circiter 37

trecenti atque in castra contenderent, Morini, quos Caesar

in Britanniam proficiscens pacatos reliquerat, spe praedae

adducti pnmo non ita magno suorum numero circumste­

terunt ac 'si sese interfici nollent' anna ponere iusserunt.

42

DE BELLO GALLICO IV

2 Cum illI, orbe facto, sese defenderent, ce1eriter ad

clamorem hominum circiter milia sex convenerunt. Qua

re niintiata, Caesar omnem ex castris equitatum suis

auxilio misit.

3 Interim nostri milites impetum hostium sustinuerunt

atque amplius horis quattuor fortissime pugnaverunt et,

paucis vulneribus acceptis, compliires ex eis occiderunt.

4 Postea vero quam equitatus noster in conspectum venit,

hostes abiectis armis terga verterunt magnusque eorum

numerus est occisus.

38 Caesar postero die T. Labienum cum eis legionibus

quas ex Britannia rediixerat in Morinos quI rebellionem

2 recerant misit. QUi cum propter siccitates paliidum quo se

reciperent non haberent (quo superiore anno perfugio

erant list) ornnes fere in potestatem Labieni pervenerunt.

3 At Q. Timrius et L. Cotta legati, qui in Menapiorum

fines legiones dlixerant, omnibus eorum agris vastatis,

fiiimentis succisis, aedificiis incensis, quod Menapii se

omnes in densissimas silvas abdiderant, se ad Caesarem

receperunt.

4 Caesar in Belgis omnium legionum hibema constituit.

Eo duae omnino civitates ex Britannia obsides miserunt,

reliquae neglexerunt.

5 His rebus gestis, ex litteris Caesaris dierum viginti sup­

plicatio a senam decreta est.

43

orbis -is m: exercitus in orbeminstructus (ut undique se de­fendat)

auxilio (dar) = ad auxilium(venire/mitlere)

postea... quam = posteaquam

siccitiis -iitis f < siccuspaliis -iidis l= locus iimidusquo se reciperent : locum quo

se recipere poterantperfugium -i n = locus quo homi­nes perfugiunt; quo perfugio... iisi erant

densus -a -urn = confertus

neglexerunt : non fecerunt

supplicatio -6nisf= dies quopopulus ad omnia tempia disgratiiis agit

Adualuei -orum m piAnealiles -um m piArduenna silvaBellovaei -orum In piBibroei -omm m piCanlium -i nCarniiles -urn m piCassi -orum m piCenirnagni -firum m piEsubii -orum m piItius pertusMeldi -firum m piNervii -orum m piReml -firum m piSamarobliva -aef, oppidurnSegonliaei -orum m piTamesis -is m, fliimenTrinobanles -ium m pi

anno 54 a.C.

efinsueverat = solebal

onerare = onere eompleresubduetio -onisf< subdiieereelis faeit paulo humilifires quameae (naves) quibus...

efinsuevimus =solemusereber -bra -brum = frequenseommiitalio -onisf < eom-

miitare

eiis faei I paulo Jatiores quameae quibus...

(navis) aetuana = quae remisagitur; has -as imperat fieri= imperal ul hae -ae fiant

humililas -atisf< humilis(navem) annare = annamenlisparare

eonventus -us m « eonvenire) =dies quo iiis inler eives dieitur

per-agerePimstae -arum m pi, gens I1Iy­riei

C. IVLII CAESARIS

BRITANNIA

LIBER QVINTVS

[Classe comparata Caesar iterum in Britanniam traicit]

L. Domitio Ap. Claudio consulibus, discedens ab hibem:is 1

Caesar in Italiam, ut quotannis facere consuerat, legaHs

imperat quos legionibus praerecerat uti quam pliirimas

possent hieme naves aedificandas veteresque reficiendas'

ciirarent. Eiirum modum rormamque demonstrat:

Ad celeritatem onerandi subductionesque paulo facit 2

humiliores quam quibus in nostro mari uti consuevimus,

atque id eo magis quod propter crebras commiitationes

aestuum minus magnos ibi DuctUs fieri cognoverat. Ad

onera ac multitUdinem iumentOrum transportandam paulo

HHiores quam quibus in reliquis utimur maribus. Has 3

omnes actuarias imperat fieri, quam ad rem multum

humilitas adiuvat. Ea quae sunt iisui ad armandas naves 4

ex Hispania apportari iubet.

Ipse, conventibus Galliae citerioris peracHs, in Illyricum 5

proficiscitur, quod a PirusHs finitimam partem provinciae

44

DE BELLO GALLIeO V

6 incursionibus vastan audiebat. Eo cum venisset, civitati­

bus milites imperat certumque in locum convenire iubet.

7 Qua re nuntiata, Pirustae legatos ad eum mittunt qUI

doceant 'nihil earum rerum publico factum consilio';

'sese'que 'paratos esse' demonstrant 'omnibus rationibus

8 de iniuriis satisfacere'. Percepta oratione eorum, Caesar

obsides imperat eosque ad certam diem adduci iubet;

'nisi ita fecerint, sese bello civitatem persecutiirum' de­

9 monstrat. Eis ad diem adductis, ut imperaverat, arbitros

inter civitates dat qui litem aestiment poenamque con­

stituant.

2 His confectis rebus conventibusque peractis, in citerio­

rem Galliam revertitur atque inde ad exercitum proficis-

2 citur. Eo cum venisset, circuitis omnibus hlbemIs, singu­

Ian militum studio in summa omnium rerum inopia circi­

ter sescentas eius generis cuius supra demonstravimus

naves et longas XXVlIl invenit Instriictas neque multum

abesse ab eo quin paucis diebus deduci possint.

3 Collaudatis militibus atque eis qui negotio praefuerant,

quid fieri velit ostendit atque omnes ad portum Itium

convenlre iubet, quo ex portii commodissimum in Britan­

niam traiectum esse cognoverat, circiter milium passuum

xxx transmissum a continentI. Huic reI quod satis esse

vIsum est militum relIquit.

4 Ipse cum legionibus expeditis nIl et equitibus Deee in

fines Treverorum proficiscitur, quod hI neque ad concilia

veniebant neque imperio parebant Germanosque Trans­

rhenanos sollicitare dicebantur.

45

incursio -onisf< in-currere

publico consilio factum esse

paratos... satisfacere = paratosad satisfaciendum

per-cipere -io -cepisse -ceptum= audire et cognoscere

C. itS obsides imperat

"nisi ita Ieceritis, bello civita­tern vestram persequar"

arbiter -tri m = qUi iudicat quidaequum (iustum) sit

lis litis{= certamen, id de quocertatur

circu-ire = circum-iresingularis -e = egregius

DC naves eius generis cuius ge­neris naves supra (cap. 1.2) d.

instruere = (omni re) pararenon multum abest (ab eo) qutn

fieri possit = paene fieri potest(navem) deducere Hsubducere

col-laudare « con-) = laudare(multos)

transmissus -us m = traiectus« trans-mittere = transire)

huic rei (: ad praesidium portiis)reliquit quod militum (: quotmilites) satis esse eivisum est

expeditus = paratus ad pugnamillI = IV

imperio Caesaris parebant

sollicitare = incitare

valere = validus esse

tang it : altingitprincipatus -us m = princeps

locusCingetorix -igis /ll

de adventii cognitum est = ad­ventus cognitus est

"ego meique omnes in officioerimus neque ab amicitia po­puli Romani d~ficiemus "

in officio: Caesari oboedienscon-firmare = aftirmare

cogere instituil (= coepit)

initium Remorum : finis R.(unde Remi incipiunt)

familiaritas -atisf= amicitia«familiiiris -is m = amicus)

privatim adv H publiceab eo petere = eum (de)precariconsulere +dal = prodesse, cu-

ram habere de, curare; civitatic. : de civitate ab eo petere

legatos mittit qui dicanl ' ..... 'idcirco = ideo"idcirc6 ab meis discedere atque

ad Ie venire nolui quo (: ut eo)facilius .. , continerem"

plebs -isf = populus (H nobili­tas)

labi = prave facere, deficere"itaque eSI civitas in mea potes­

tate et, si permittis, ad Ie in cas­tra veniam, meas civitatisquefortiinas tuae fidei permittam "

rem fidei alicuius permittere =

rem alicui confidere/credere(servandam dare)

: et quae res eum...institiito consil io: vide supra

cap. 3.4

C. IVUl CAESARIS

Haec cIvitas longe phlrimum totIus Galliae equitatii 3

valet magnasque habet copias peditum, Rhenumque (ut

supra demonstravimus) tangit. In ea cIvitate duo de prin- 2

cipatii inter se contendebant, Indutiomarus et Cingetorix;

e quibus alter, simulatque de Caesaris legionumque ad- 3

ventii cognitum est, ad eum venit, 'se suosque orones in

officio futiiros neque ab amIcitia populI RomanI defecru­

ros' confirmavit, quaeque in Treveris gererentur ostendit.

At Indutiomarus equitatum peditatumque cogere, eIsque 4

qUI per aetatem in armIs esse non poterant in silvam

Arduennam abditIs (quae ingentI magnitiidine per medios

fines Treverorum a fliimine Rheno ad initium Remorum

pertinet) bellum parare Instituit. Sed posteaquam nonniillI 5

principes ex ea clvitate - et familiaritate Cingetorigis ad­

ductI et adventii nostri exercirus perterritI - ad Caesarem

venerunt et de suIs privatim rebus ab eo petere coeperunt,

quoniam clvitatI consulere non possent, veritus ne ab

omnibus desereretur Indutiomarus legatos ad Caesarem

mittit: 'sese idcirco ab sutS discedere atque ad eum venIre 6

noluisse quo facilius clvitatem in officio contineret, ne

omnis nobilitatis discessii plebs propter imprudentiam

laberetur; itaque esse clvitatem in sua potestate seque, Sl 7

Caesar permitteret, ad eum in castra venrurum, suas

clvitatisque fortiinas eius fidel perrnissiirum'.

Caesar, etsi intellegebat qua de causa ea dicerentur 4

quaeque eum res ab Instiruto consilio deterreret, tamen,

ne aestatem in Treveris consiimere cogeretur omnibus ad

Britannicum bellum rebus comparatIs, Indutiomarum ad

46

DE BELLO GALLIeO V

2 se cum ducentIs obsidibus venire iussit. His adductIs - in

ets filio propinqutsque eius omnibus quos nominatim

evocaverat - consolatus lndutiomarum hortatusque est

utI in officio maneret. .....

S HIs rebus constitiitIs, Caesar ad portum ltium cum

2 legionibus pervenit. Ibi cognoscit LX naves, quae in

Meidls factae erant, tempestate reiectas cursum tenere

non potuisse atque eodem unde erant profectae revertisse;

reliquas paratas ad navigandum atque omnibus rebus

3 instriictas invenit. Eodem equitatus totIus Galliae con­

venit, numero milium quattuor, pnncipesque ex omnibus

4 ctvitatibus. Ex quibus perpaucos, quorum in se fidem

perspexerat, relinquere in Gallia, reliquos obsidum loco

secum diicere decreverat, quod, cum ipse abesset, motum

Galliae verebatur .

S Hts rebus gesti"s, Labieno In continentI cum tribus

legionibus et equitum milibus duobus relicto, ut portiis

tueretur et rem friimentariam provideret quaeque in

Gallia gererentur cognosceret consiliumque pro tempore

2 et pro re caperet, ipse cum quinque legionibus et pan

numero equitum quem in continenti" reliquerat, ad solis

occasum naves solvit et lent Africo provectus, media

circiter nocte vento intermisso cursum non tenuit, et

longius delatus aestii orta liice sub sinistra Britanniam

3 relictam conspexit. Tum riirsus aestiis commiitationem

seciitus remts contendit ut earn partem insulae caperet

qua optimum esse egressum superiore aesUite cognoverat.

-+ Qua in re admodum fuit militum virtiis laudanda, qui

47

propinqui -orum m pi = con­sanguinei et amici

nominatim adv = nomine,singulis nominatis

instruere +abl = paratumfacere, omare, armare

obsidum loco: ut obsides

motus : rebellio

pro tempore et pro re = uttempus et res postularet

ipse : Caesarpari numero : eodem numero

Africus -i m = ventus qui abAfrica (inter meridiem etoccidentem) flat

oriri ortum; orta liice : ortosole, prima luce

egressus -us m < egredi

ad-modum adv = valde

vectonus -a -urn < vehere; navisvectona = navis onerana

ad-aequiire = aequus esse atque;cursurn a. = aeque currere

accessum est: accesseruntmendianus -a -urn < meridies;meridiano tempore = meridie

manus -usf= numerus arrnato­rum, exercitus

annotinus -a -urn = ex pnoreanno, priore anno factus

praesidio dat = ad praesidium

veren +dat: veren navibus =v. ne quid accidat navibus

mollis -e: Iitus molle : molliter(: paulum) declive

cum equitatU atque essedis

natUra et opere: loco (arduo) etmunitione (vallo, fossa, cel.)

domesticus -a -urn < domus;bellum -urn = b. inter cives

prae-parare = ante parareintroitus -us m H exitusprae-c!udere -sisse -sum < prae+ claudere

pro-pugnarein-gredi -gressum = intrare

C. IVLII CAESARIS

vectorils gravibusque navigils non intermisso remigandl

labore longarum navium cursum adaequarunt.

Accessum est ad Britanniam omnibus navibus meri- 5

diano fere tempore, neque in eo loco hostis est visus;

sed, ut postea Caesar ex captlvis cognovit, cum magnae 6

manus eo convenissent, multitiidine navium perterritae

- quae cum annotims privatlsque amplius octingentae

uno erant visae tempore - a I1tore discesserant ac se in

superiora loca abdiderant.

[Castello hostium capto, Caesar ad naves afJlfctas redit]

Caesar, exposito exercitii et loco castris idoneo capto, 9

ubi ex capHvls cognovit quo in loco hostium copiae con­

sedissent, cohortibus decem ad mare relicHs et equitibus

trecentls qUI praesidio navibus essent, de tertia vigilia ad

hostes contendit, eo minus veritus navibus quod in I1tore

mom atque aperto deligatas ad ancoram relinquebat, et

praesidio navibus Q. Atrium praefecit.

Ipse noctii progressus mHia passuum circiter XII 2

hostium copias conspicatus est. un equitatii atque essedls 3

ad fliimen progressl ex loco superiore nostros prohibere

et proelium committere coeperunt. Repulsl ab equitatii se 4

in silvas abdiderunt, locum nactl egregie et natiira et

opere miinltum, quem domestici bem, ut videbatur, causa

iam ante praeparaverant; nam crebris arboribus SUCc1SIS

omnes introitiis erant praecliisl. Ipsi ex silVIS rari 5

propugnabant nostrosque intra miinHiones ingredl pro­

hibebant.

48

tesrudo

DE BELLO GALLleO V

6 At mnites legionis septimae, testiidine

facta et aggere ad miinitiones adiecto,

locum ceperunt eosque ex silvis ex-

7 pulerunt paucis vulneribus acceptis. Sed

eos fugientes longius Caesar prosequi vetuit, et quod loci

natiiram ignorabat et quod, magna parte diei consiimptii,

miinitioni castrorum tempus relinqui volebat.

10 Postridie eius diei mane tripertito milites equitesque in

expeditionem misit, ut eos qui fiigerant persequerentur.

2 His aliquantum itineris progressis, cum iam extremi

essent in prospectii, equites a Q. Atrio ad Caesarem

venerunt qUi niintiarent 'superiore nocte maxima coorta

tempestate prope omnes naves afflictas atque in litore

eiectas esse, quod neque ancorae fiinesque subsisterent

neque nautae gubernatoresque vim tempestatis pati

3 possent; itaque ex eo concursii navium magnum esse

incommodum acceptum'.

11 His rebus cognitis, Caesar legiones equitatumue re­

vocan atque in itinere resistere iubet, ipse ad naves

2 revertitur. Eadem fere quae ex niintiis litterisque

cognoverat coram perspicit, sic ut amissis eireiter XL

navibus reliquae tamen refici posse magno negotio

viderentur.

3 ltaque ex legionibus fabros deligit et ex continenti alios

4 arcessi iubet. Labieno scnbit 'ut quam plurimas posset eis

5 legionibus quae sunt apud eum naves instituat'. Ipse, etsi

res erat multae operae ac laboris, tamen commodissimum

esse statuit omnes naves subduci et cum castris una

49

tesrudo ·inis f~ tectum e scutisconiunclis factum

agger -is III = valium e lerrafaclum

:?-'~

lest~do L..z:z~-m,sf~

velare -uisse -itum

relinqui : reliquum esse

Iri-pertitus -a -urn = in Irespartes divisus; adv -0

expedilio -onisf~ iter militumexpedilorum

exlremus = postremus

prospectus -us III < prospicere;in -u = in cOllspeclu (procul)

sub-sislere = firrne Slare, sus­linere

coram adv = anIe oculos, prae­sens

magno negolio = magno labOre

quam plurimas naves possel

instituere : facere incipere

res multi laboris = res labOriosacommodus -a -urn = idoneus,

facilis

noctumus -a -um < nox

praesidio (dal) = ad praesidium

summa -aef(H pars) = tota res,ciinctum negotium; s. imperii= summum/totum imperium

Cassivellaunus -i m, rex Bri­tannorum

Tamesis -is m, IICC -im

continens -entis ad; = continuus,non intermissus

inler-cedere = intervenire; iluiccum reliquis civilatibus bellaintercesserant : inter hunc etreliquas civitates bella fueranl

interior -ius comp < intra

memoria prodere = narrare (resantiquas e memoria)

Belgium -i n. fines Belgarum

ex qui bus civitatibus orO

in-finitus -a-urn = sine fine,maximus

con-similis -e = similis

lalea~-aef ,~

pondus -eris n = gravitas (onusgrave magnum pOlldus habet)

examinare = pondus statuere,metiri (quam gravis res sit)

plumbum -i n. metallum molle,vile; p. nigrum [Ph] gravissi­mum est; p. album [51] levius

mediterraneus -a -urn = situs inmedia lerra (H maritimus)

C. IVLlI CAESARIS

miinHione coniungl. In his rebus circiter dies x consiimit, 6

ne nocturnis quidem temporibus ad laborem ml1itum inter­

missis. SubducUs navibus castnsque egregie miinHls, eas- 7

dem copias, quas ante, praesidio navibus reHquit.

Ipse eodem unde redierat proficlscitur. Eo cum venis- 8

set, maiores iam undique in eum locum copiae Britanno­

rum convenerant, summa imperii belllque administrandi

commiini consilio permissa Cassivellauno, cuius fines a

maritimis civitatibus fliimen dividit quod appellatur

Tamesis, a man circiter mllia passuum LXXX. Huic 9

superiore tempore cum reliquis clvitatibus continentia

bella intercesserant, sed nostro adventii permon Britanni

hunc toU bello imperioque praetecerant.

[De Britannia eiusque incalls]

Britanniae pars interior ab eis incolitur quos natos in 12

insula ipsi memoria proditum dicunt, maritima pars ab eis 2

qui praedae ac bem inferendi causa ex Belgio transierant,

qui omnes fere eis nominibus civitatum appellantur qui­

bus orti ex clvitatibus eo pervenerunt et bello illato ibi

permanserunt atque agros colere coeperunt.

Hominum est infinHa multitiido creberrimaqe aedificia 3

fere Gallicls consimilia; pecorum magnus numerus.

Otuntur aut aere aut nummo aureo aut taleis ferrels 4

ad certum pondus examinaUs pro nummo. Nascitur ibi

plumbum album in mediterraneis regionibus, in maritimls

ferrum, sed eius exigua est copia; aere iituntur importato.

Materia cuiusque generis ut In Gallia est praeter 5

50

DE BELLO GALLICO V

fagus abies lepus-Ir~ -etis I"i: -oris 1/1

~T,~

gallina-ae I"

anser-eris 1/1

lOnna \~~ an~ulustriquetra V -I m

6 fiigum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem

gusUire fiis non putant; haec tamen alunt animi volup­

7 tatisque causa. Loca sunt temperatiora quam in Gallia,

remissioribus frigoribus.

J3 Insula natUra triquetra, CulUS unum latus est contra

Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est ad Cantium,

quo fere omnes ex Gallia naves appelluntur, ad orientem

solem, inferior ad meridiem spectat. Hoc pertinet circiter

2 milia passuurn quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam

atque occidentem solem; qua ex parte est Hibernia, dlmi­

dio minor, ut existimatur, quam Britannia, sed pari spatio

3 transmissus atque ex Gallia est in Britanniam. In hoc

medio cursu est insula quae appellatur Mona; complures

praeterea minores subiectae insulae existimantur, de

quibus insuHs nonnulll scripserunt 'dies continuos xxx4 sub briima esse noctem'. Nos nihil de eo percontationibus

reperiebamus, nisi certis ex aqua mensuris breviores esse

5 quam in continenti noctes videbamus. Huius est longi­

tUdo lateris, ut fert illorum opinio, septingentorum

6 milium. Tertium est contra septentriones, cui parti nulla

est obiecta terra; sed eius angulus lateris maxime ad

Gerrnaniam spectat. Hoc milia passuum octingenta in

7 longitUdinem esse exlstimatur. Ita omnis Insula est In

circuitU vicies centum milium passuum.

51

fas i"decl" ~ quod per deosIicet; fiis est ~ Iicet (per deos)

voluptas -iilis / ~ quod delec­tat, dcliciae

temperatus -a -um ~ nee cali­dus nee frigidus

remissus -a -um (part < re-mit­tere) = lenis, moderatus

triquelrus -a -um ~ qui tria la­tera et tres angu los habet

ap-pellere < ad + pellereinferior allgll/llsspecliire ad ~ vergere adhoc latlls pertinet (: longum est)alterum latllsdilllidium -i II = dimidia pars

sub-iectae : infra (prope) sitae;subieclae esse existimanlur

brfJma -ae ( ~ dies anni brevis­simus (a. d. VIII kal. Ian.)

percontatio -onis {< pcrcollldri~ interrogiire

mensfJra -ae /< meliri; aqua:clepsydra. instrfJmenttml adhoras mel iendas

ut fert illorum opinio = ut illlopi/la/ltllr (~existimant)

Dec milium pass11111/1

tertium latus(terra) ob-iecta ~ sita contra

vicies ~ 20x; v. centum milia~ v. cClltbw milia (2000000);cenleni -ae -a ~ C et c ..

C. IVUI CAESARIS

his: incolJs

interiores m pi = incolae interi­oris partis

Ex his omnibus longe sunt hiimanissimI qui Cantium 14

incolunt, quae regio est maritima omnis, neque multum a

Gallica differunt consuetiidine. Interiores plerique frii- 2

menta non serunt, sed lacte et carne vivunt pellibusque

sunt vestltl.

3

barba-aef

Omnes vero se BritannI vitro inficiunt,

quod caeruleum efficit colorem, atque hoc

horridiores sunt in pugna aspecru; capillo­

que sunt prornisso atque omni parte corpo­

ris rasa praeter caput et labrum superius.

Uxores habent dem duodenique inter se commiines, et 4

maxime fratres cum fratribus parentesque cum liberis.

Sed qui sunt ex eis nati eorum habentur liberi quo pri- 5

mum virgo quaeque deducta est.

in-ficere = colore afficerevitrurn -i n =herba ex qua color

efficitur caeruleus (: color caelisenSni vel maris tranquilli)

horridus -a -urn =horrendus(capillus) pro-missus =longus;capillo (abl) esse promisso =capillum habere promissum

radere -sisse -sum =capillumvel barbam auferre cultro

duo-deni -ae -a = XlI et XlI. ..

In(alltes qui sunt ex eis natiquo: ad quos

con-tligere -ixisse -ictum =acriter concurrere (proelio)

com-pellere -pulisse -pulsum=eooern pellere (rnultos)

cupidius = nimis cupide

subsidio (dal) mittere = ad sub­sidium mittere, submittere

prirnis cohortibus

per-exiguus = valde exiguus

[Vict6 Cassivellawu5, Caesar exercitum reducit]

Equites hostium essedariique acriter proelio cum 15

equitatii nostro in itinere conflixerunt, ita tamen ut nostri

omnibus partibus superiores fuerint atque eos in silvas

collesque compulerint. Sed, compliiribus interfecHs, 2

cupidius inseciiti nonniillos ex suis arniserunt. At illi, 3

interrnissa spatio, impriidentibus nostris atque occupatls

in miinitione castrorum, subito se ex silvis eiecerunt,

impetiique in eos facto qui erant in statione pro castris

collocati, acriter pugnaverunt. Duabusque rnissis sub- 4

sidio cohortibus a Caesare (atque eis prirnis legionum

duarum), cum hae perexiguo intermisso loci spatia inter

se caDstitissent, novo genere pugnae perterritis nostris,

52

DE BELLO GALLIeo V

per medios audacissime perrfiperunt seque inde incolu­

5 mes receperunt. Eo die Q. Laberius Diirus, tribiinus mIli­

tum, interficitur. IIIl pliiribus submissis cohortibus re­

pelluntur.

16 Toto hOc in genere pugnae, cum sub oculis omnium ac

pro castns dimicaretur, intellectum est nostros propter

gravitatem armorum, quod neque insequi cedentes pos­

sent neque ab signis discedere auderent, minus aptos esse

2 ad huius generis hostem, equites autem magno cum peri­

culO proelio dimicare, propterea quod ilIi etiam consulto

plerumque cederent et, cum paulum ab legionibus nostros

removissent, ex essedis desilirent et pedibus dispari proe-

4 lio contenderent. Accedebat hUe ut numquam conferti,

sed rari magnisque intervallis proeliarentur stationesque

dispositas haberent atque alii alios deinceps exciperent

integrique et recentes defetigatis succederent.

17 Postero die procul a castris hostes in collibus constite­

runt, raIique se ostendere et lenius quam pridie nostros

2 equites proelio lacessere coeperunt. Sed meridie, cum

Caesar pabulandi causa tres legiones atque omnem

equitatum cum C. Trebonio legato mIsisset, repente ex

omnibus partibus ad pabuliHores advolaverunt, sic uti ab

signis legionibusque non absisterent.

3 Nostri acriter in eos impetii facto reppulerunt neque

finem sequendi Iecerunt quoad subsidio confisi equites,

cum post se legiones viderent, praecipites hostes egerunt,

4 magnoque eorum numero interfecto, neque sui colligendI

neque consistendi aut ex essedis desiliendi facultatem

53

Britannf per medios nostros...perriiperunt

dimicare = pugnarenostros pediles

aptus -a -urn = idoneus, paratus

illi : Britanniconsulto adv = consilio (f--l. forte)nostros equites

dis-par -paris (f--l. par) = irnpar

accedebat huc = ad hoc accede-bat (: addendum erat)

ran f--l. confertideinceps = alter post alterumalios excipere : aliorum locum

excipere, aliis succedereinteger -gra -grum : incolumisrecens -entis adi f--l. fessusde-feligatus -a -urn = fatigatus

pabulan = pabulum quaerere

pabulator -tiris m =qui pabulaturad-volaresic : tam acriterab-sistere = (se) abstinere

reppulerunt eos

con-fidere -fisum esse perfdi?p;confisi = confidentes (+dat/abl)

praeceps -cipitis «prae +caput)= se praecipiliins

se col-ligere = se recipere; ne­que irs sui (sc) colligendi .. ,faculliitem dederunt

ea auxilia quae undique con­venerant

Ii CassiveJlauno discesserunt

nobis-cum =cum nobis

siidis -isf

prae-figere -fixisse -flXUm =ante figere

de-figere -fixisse -fixum =figere(infra)

tegere texisse tectum = operire

impetus -us m = studium pro­grediendi acerrimum

ex-stare; cum... exstiirent :etsi ... exsllibant

dimitterent: relinquerent

spem de-ponere = sperare desi­nere; deposita spe :spe deiectus

contentio -onisf« contendere)= certiimen

: praeter rv circiter milia...

serviire = perspicere(locus) impeditus = difficilisadilii, arduus

silvestris -e < silvain eis regionibus in quibus nositer facliiros esse cognoverat

sernita -aef = via angusta

hoc melii : ob huius rei metume6s prohibebalrelinquebiitur = reliquum erat

C. IVUI CAESARIS

dederunt. Ex hac fuga protinus quae undique convenerant 5

auxilia discesserunt, neque post id tempus umquam

summis nobiscum copils contenderunt.

Caesar, cognito consilio eorum, ad tliimen Tamesim in 18

fines Cassivellaunl exercitum diixit; quod flumen iino

omnino loco pedibus, atque hoc aegre, transiri potest. Eo 2

cum venisset, animum advertit ad alteram fluminis ripam

magnas esse copias hostium instriicrns.

Ripa autem erat acutis sudibus praeflXisque muruta, 3

eiusdemque generis sub aqua defixae sudes flumine

tegebantur. Bis rebus cognitiS a captivis perfugisque, 4

Caesar, praemisso equitatii, confestim legiones subsequi

iussit. Sed ea celeritate atque eo impetii milites ierunt, 5

cum capite solO ex aqua exstarent, ut hostes impetum

legionum atque equitum sustinere non possent ripasque

dimitterent ac se fugae mandarent.

Cassivellaunus, ut supra demonstravimus, omni de- 19

posita spe contentionis, dimissis amplioribus copiIs,

milibus circiter quattuor essedariorum reHctis, itinera

nostra servabat paulumque ex via excedebat locisque im­

peditis ac silvestribus sese occultabat, atque eis regio­

nibus quibus nos iter factiiros cognoverat pecora atque

homines ex agris in silvas compellebat; et, cum equitatus 2

noster liberius praedandi vastandique causa se in agros

eiecerat, onmibus viis semiHsque essedarios ex silvis

emiuebat et magno cum periculO nostrorum equitum cum

eis confligebat atque hOc metii latius vagari prohibebat.

Relinquebatur ut neque longius ab agmine legionum 3

54

DE BELLO GALLICO V

discedl Caesar pateretur, et tantum in agris vastandls

incendilsque faciendls hostibus noceretur quantum lahOre

atque itinere legionaril mllites efficere poterant.

20 Interim Trinobantes, prope firmissima earum regionum

civitas - ex qua Mandubracius adulescens Caesaris fidem

seciitus ad eum in continentem Galliam venerat (cuius

pater in ea c1vitate regnum obtinuerat interfectusque erat

a Cassivellauno, ipse mortem fuga vitaverat) - legatos ad

Caesarem mittunt pollicenturque 'sese el deditiiros atque

2 imperata factiiros'; petunt 'ut Mandubracium ab iniiiria

Cassivellaunl defendat atque in clvitatem mittat, qUI

3 praesit imperiumque obtineat'. Els Caesar imperat

obsides XL frilmentumque exercitui, Mandubraciumque

4 ad eos mittit. Illi imperata celeriter recerunt, obsides ad

numerum friimentumque mlserunt.

21 Trinobantibus derensis atque ab omni mlliturn iniiiria

prohibitls, Cenimagni, Segontiaci, Ancalites, Bibrocl,

2 Cassi legationibus missls sese Caesari dedunt. Ab els

cognoscit 'non longe ex eo loco oppidum Cassivellaunl

abesse silvIs paliidibusque miinltum, quo satis magnus

3 hominum pecorisque numerus convenerit'. ('Oppidum'

autem Britannl vocant, cum silvas impeditas vallo atque

fossa miinierunt, quo incursionis hostium vltandae causa

convenlre consuerunt.)

4 Eo proficlscitur cum legionibus. Locum reperit egregie

natiira atque opere miinitum. Tamen hunc duabus ex

5 partibus oppugnare contendit. Hostes paulisper moran

mnitum nostrorum impetum non tulerunt seseque alia ex

55

discedi Caesar pateretur : eosdiscedere C. pateretur

tantum ... quantumincendium -j n < incenderelabore atque itinere: (in) itinere

laborioso

firmissima : validissima

imperatum -j n = quod impera­tur

quj (: ut) cll'iriitf praesit

ad numerum ; XL

Caesar cognoscit

-ierunt = -jverunt

consueverunt = solent

contendit +inf= properat

repertus est

supra: cap. 14.1

Cingetorix -igis m

Segovax -acis m

castra navalia: vide cap. 11.5-7im-provisus -a -urn = non ex­spectatus; de improviso =modo improviso, subito

ei = iieruptio -onisf < e-rumpere

Lugotorix -igis m

detrimentum -i n = malum quoalicui nocetur, iactUra

defectio -onisI < deficere; de­fectione civitatum : quod civi­tates delecerant (cap. 21.1 )

Commius: cap. 21.6

(tempus) ex-trahere = con­sumere

quid (: quantum) vectigalisvectigal -alis n = pecunia quaeCi\ltati penditur

pendere = solvereinter-dicere (ne... ) = vetare(+inj)

nonnullae navesde-perire = perirecommeatus -us m = navigalioqua res vel homines vehuntur

C. IVUI CAESARlS

parte oppidl eiecerunt. Magnus ibi numerus pecoris re- 6

pertus multique in fuga sunt comprehensl atque interfectL

Dum haec in his locis geruntur, Cassivellaunus ad 22

Cantium - quod esse ad mare supra demonstravimus,

quibus regionibus quattuor reges praeerant, Cingetorix,

Carvllius, Taximagulus, Segovax - niintios mittit atque

els imperat 'uti coactis omnibus copils castra navalia de

improviso adoriantur atque oppugnent' .

El cum ad castra venissent, nostri eruptione facta, 2

multis e6rum interfectis, capto etiam nobill duce

Lugotorige, suos incolumes redi1xerunt.

Cassivellaunus, hoc proelio mlntiato, tot detrimentis 3

acceptis, vastatis finibus, maxime etiam permotus de­

fectione clvitatum, legatos per Atrebatem Commium de

deditione ad Caesarem mittit. Caesar, cum constituisset 4

hiemare in continenti propter repentinos Galliae motiis

neque multum aestatis superesset atque id facile extrahl

posse intellegeret, obsides imperat et quid in annos

singu16s vectigalis populo Romano Britannia penderet

constituit. lnterdlcit atque imperat Cassivellauno 'ne 5

Mandubracio neu Trinobantibus noceat'.

Obsidibus acceptis, exercitum reducit ad mare. Naves 23

invenit refectas. Eis deductis, quod et captivorum 2

magnum numerum habebat et nonnullae tempestate de­

perierant naves, duobus commeatibus exercitum repor­

tare lnstituit.

Ac SIC accidit uti ex tanto navium numero tot navigatio- 3

nibus neque hOc neque superiore anna ulla omnlno navis,

56

DE BELLO GALLICO V

4 quae miJites portaret, deslderaretur - at ex els quae inanes

ex continenti: ad eum remitterentur, et prioris commeatiis

expositi:s mi:litibus et quas postea Labienus faciendas cu­

raverat numero LX, perpaucae locum caperent, reliquae

5 fere omnes reicerentur. Quas cum Caesar aliquamdiu

friistra exspectasset, ne anni: tempore a navigatione ex­

cluderetur, quod aequinoctium suberat, necessario angus­

6 tius mi:lites collocavit, ac summa tranquilliHite consecUta,

secunda inita cum solvisset vigilia, prima luce terram

attigit omnesque incolumes naves perduxit.

[Legiones in hibernis colloctitae. Tasgetius interfectus]

24 Subducti:s navibus concilioque Gallorum Samarobnvae

peracto, quod eo anna friimentum in Gallia propter sic­

citates angustius provenerat, coactus est aliter ac superio­

ribus anni:s exercitum in hilierni:s collocare legionesque

2 in pliires c1vitates distribuere. Ex quibus unam In

Morinos diicendam C. Fabio legato dedit, alteram in

Nervi6s Q. Ciceroni:, tertiam in Esubios L. Roscio;

quartam in Remls cum T. Labieno in commio Treve-

3 rorum hiemare iussit; tres in Bellovaci:s collocavit, hIS M.

Crassum quaestorem et L. Miinatium Plancum et C.

4 Trebonium legatos praerecit. Onam legionem, quam

proxime trans Padum conscripserat, et cohortes qumque

in Eburones, quorum pars maxima est inter Mosam ac

Rhenum, qui sub imperio Ambiongis et Catuvolcl erant,

5 mi:sit; eis mHitibus Q. Titiirium Sabinum et L. Aurun­

culeium Cottam legatos praeesse iussit.

57

iniinis -e = vacuus

et ex efs quas

ali-quamdiu = aliquantum tem­poris (nescio quamdiu)

ex-c1udere -sisse -sum « ex +claudere) : prohibere

necessario adv

tranquillitiis -litis!< tranquillus

in-ire = incipere; secunda initiivigilia = initio secundae vigi­Iiae (poslquam solvit)

Samarobriva -ae! oppidum

anguste = exiguepro-venirealiter ac = aliter quam

Q. Tullius Cicero, £rater M.Tullii Ciceronis oIiitoris

confinium -i n = f"mis

Ambiorix -igis m

ad hunc modum = hoc modo

mederi +dal = sanare; inopiaemederi = curare ne inopia ~it

pacalus -a -um parI < pacarehiberna c milibus passuum con­linebanrur = inter bina hibemanon plus c milibus pa~suum

intereratcollocatiis esse

summo loco niilus = summo(nobilissimo) genere nalus

benevolenlia .-ae r< bene­volens -entis = qui bene vult

fuerat usus = usus eratmaiorum locum reslirueral

: regnum reddideratpalam H clamauctor -oris m = qui suadel; ali­quo auctore = aliquo suadenle

defertur : nuntiiitur

impulsus -Os m < impellere;eorum -u: ab iis impulsa

Belgium -i 11, regio Belgarum

hosque, quorum opera cogno­veral T.um interfectum esse,comprehensos ad se minereiubel

in hibema pervenlum esse: eosin hiberna perven isse

diebus xv quibus in hibemavenlum esl : diebus xv POSI­quam in hiberna venerunl

defeclio -onisf < deficerecum fuissenlJcomportavissent

: etsi fuerantJcomportaverantpraesto (indecl) esse (+dat)

= praesens esse, occurrereTreveri, sg Trever -i m

C. IVUI CAESARIS

Ad hunc modum distribiitis legionibus, facillime in- 6

opiae frUmentariae sese mederi posse eXistimavit. Atque 7

harum tamen omnium legionum hibema, praeter earn

quam L. Roscio in pacatissimam partem diicendam

dederat, milibus passuum centum continebantur.

Ipse interea, quoad legiones collocatas miirntaque 8

hibema cognovisset, in Gallia moran constituit.

Erat in Camiitibus summo loco natus Tasgetius, CUlUS 2S

maiores in sua civitate regnum obtinuerant; huic Caesar 2

pro eius virtUte atque in se benevolentia, quod in omnibus

bellis singulari eius opera fuerat iisus, maiorum locum

restituerat. Tertium iam hunc annum regnantem inimlcl, 3

multis palam ex civitate auctoribus, interrecerunt. Defer­

tur ea res ad Caesarem. Ille veritus, quod ad pliires per- 4

tinebat, ne civitas eorum impulsii deficeret, L. Plancum

cum legione ex Belgio celeriter in Camiites profiCIScl

iubet ibique hiemare, quorumque opera cognoverat Tas­

getium interfectum, hos comprehensos ad se mittere.

Interim ab omnibus legaHs quaestoribusque quibus 5

legiones tradiderat certior factus est 'in hIbema per­

ventum locumque hIbemls esse miinitum'.

[Ambiorix Roman,s suadet ut ex hibern"is proficiscantur]

Diebus circiter qUindecim quibus in hibema ventum est 26

initium repenHn"i tumultiis ac defectionis ortum est ab

Ambiorige et Catuvolco; qUI, cum ad fines regni SUI 2

SabIno Cottaeque praesto fuissent friimentumque in

hIbema comportavissent, Indutiomari Treveri niintiis

58

DE BELLO GALLICO V

impulsl suos concitaverunt, subitoque oppressls ligna­

toribus magna manu ad castra oppugnatum venerunt.

3 Cum celeriter nostri arma cepissent vallumque ascen­

dissent atque, una ex parte Hispanis equitibus emissis,

equestn proelio superiores fuissent, desperata re hostes

4 suos ab oppugnatione reduxerunt. Tum suo more con­

clamaverunt 'uti aliqui ex nostris ad colloquium prodiret:

habere sese quae de re communi dicere vellent, quibus

rebus controversias minui posse sperarent'.

27 Mittitur ad eos colloquendi causa C. Arpineius, eques

Romanus, familiaris Q. Titiirii, et Q. Junius ex Hispania

quidam qui iam ante missu Caesaris ad Ambiongem ven­

titare consuerat. Apud quos Ambionx ad hunc modum

locutus est:

2 'Sese pro Caesaris in se beneficiis plurimum ei confiteri

debere, quod eius opera stipendio liberatus esset quod

Aduatucls finitimis SUlS pendere consuesset, quodque ei

et filius et fratris filius ab Caesare remissl essent, quos

Aduatucl obsidum numero missos apud se in servitiite et

3 catenls tenuissent; neque id quod recerit de oppugnatione

castrorum aut iudicio aut voluntate sua recisse, sed

coactu civitatis, suaque esse eiusmodi imperia ut non

minus haberet iuris in se multitiido quam ipse in multi-

4 tiidinem. Civitati porro hanc fuisse belli causam, quod

repentinae Gallorum coniurationi resistere non potuerit.

ld se facile ex humilitate sua probare posse, quod non

adeo sit impentus rerum ut suis COpilS populum Ro-

5 manum superari posse confidat. Sed esse Galliae com-

59

con-citare = in-citareligniitor -oris m =qui ligniitur;

Iignari = lignum conferrecum magna manii

superior esse = superareoppugnatio -onis f < oppugnarecon-clamare = simul c!amarealiqui = aliquisprod-ire = procedere"habemus quae (: res quas) de

re commiini dicere volumusquibus rebus... speramus"

controversia -ae f= certamen(de iiire)

eques Romanus: civis dives nectam nobilis quam senator

familiaris -is m = amicusQ. Titiirii Sabinimissii (m abl): m. Caesaris = aCaesare missus

consueverat = solebat

Arnbiorix: "Pro C.is in me bene­ficiis pliirimum me ei debereconfiteor, quod eius opera sti­pendio Iiberatus sum quod A.isfinitimis meis pendere consue­veram (= solebam) quodquemihi... remissi sunt"; ei : sibi

stipendium = vecligalconsuesset = -evisset = soleret

obsidum numero = ut obsides

"neque id quod lecL.aut iudi­cio aut voluntate mea leci"

iiidicium -i n < iiidicarecoactii m abl: c. civitatis = acivitate (/civibus) coactus

eius-modi = eius generis, talis"meaque sunt eiusmodi impe­

ria ut non minus iiiris in mehabeat multitiido quam egohabeo in multitiidinem ..

porro adv = praeterea, ad hocprobare = verum esse ostendere"id facile ex humilitiite mea pJO­bare possum, quod non adeo(= tam) imperitus rerum sumut meis copiis populum R.umsuperiiri posse confidam ..

ad-eo = tam, tam valde

: ad omnia hibema C.is oppug­nanda hunc esse dictum (: con­stitiitum) diem ne qua (: ali­qua) legio alteri legioni...

subsidio (dal) venire = ad sub­sidium venire

reciperare = riirsus capere (remamissam)

pietas -atis! < pius -a -urn =qui deos et patriam diligit

rationem habere +gen = consu­Jere +dal = ciiram habere de

se monere... : "moneo, oro Ie...ut luae... saWti consulas"

hospitium = amicitia hospitumcon-diicere = mercede addiicere(ad agendum)

af-fore in!tul < ad-esse"Vesu-um est consilium velitis­

ne...": ad hibema Cicer6nis...

"Illud polliceor et iiire iurand6confinno: tiitum me iter perfines meos datiirum esse. Quodcum faciam, et civitati consu­10, quod hibemis levalUr, etCaesari ... gratiam refero"

levare + abl = Iiberarementum -i n « merere) = bene­

t1cium

audierunt = audiveruntlegatos: Sabinum et Cottam

ignobilis H nobilis

sua sponte = per seausam esse (in!perf) < audereconsilium (militare) = principesexercitiis qui conveniunt utconsilia capiant de re militari

ex-sistere -stitisse = oririL. Aurunculeius COlla

C. IVLII CAESARIS

mOne consilium: omnibus hibemis Caesaris oppugnandis

hunc esse dictum diem, ne qua legio alterae legioni

subsidio venIre posset. Non facile Gallos GalUs negare 6

potuisse, praesertim cum de reciperanda communI 11ber­

tate consilium initum videretur. Quibus quoniam pro pie- 7

tate satisfecerit, habere nunc se rationem officii pro

beneficiis Caesaris: monere, orare Titiirium pro hospitio

ut suae ac militum salutI consulat. Magnam manum 8

Germanorum conductam Rhenum transisse: hanc affore

biduo. Ipsorum esse consilium, velintne, prius quam fini- 9

timi sentiant, eductOs ex hibemis milites aut ad Cicero­

nem aut ad Labienum deducere, quorum alter milia

passuum circiter qUinquaginta, alter paulO amplius ab eis

absit. Illud se polliceri et iure iiirando confirmare: tiitum 10

se iter per fines suos datiirum. Quod cum faciat, et II

civitatI sese consulere, quod hibemis levetur, et Caesari

pro eius meritIs gratiam referre'.

Hac oratione habita, discedit Ambiorix.

[Contr6versia legiit6rum]

Arpineius et Iiinius quae audierunt ad legatos deferunt. 28

1111 repentIna re perturbatI, etsl ab hoste ea dicebantur,

tamen non neglegenda existimabant, maximeque hac re

permovebantur quod civitatem ignobilem atque humilem

Eburonum sua sponte populo Romano bellum facere

ausam vix erat credendum. Haque ad consilium rem 2

deferunt, magnaque inter eos exsistit controversia. L. 3

Aurunculeius complOresque tribiini militum et primorum

60

DE BELLO GALLICO V

ordinum centuriones nihil ternere agendum neque ex

hibernis iniussu Caesaris discedendum existimabant;

4 'quantasvis copias etiam Germanorum sustinen posse

5 munltis llibenlls' docebant: 'rem esse testimonio quod

pnmum hostium impetum mulHs ultra vulneribus illaHs

6 fortissime sustinuerint; re friimentaria nan premi; interea

et ex proximi:s h'ibernis et a Caesare conventiira subsidia;

7 postremo quid esset levius aut turpius quam auctare hoste

de summis rebus capere consilium?'

29 Contra ea Tirnrius 'sero factiiros' clamitabat 'cum

maiores manus hostium, adiuncHs Gennanis, convenis­

sent, aut dum aliquid calamitatis in proxim'is hibem'is

esset acceptum. Brevem consulendi esse occasionem.

2 Caesarem arbitrari profectum in Italiam - neque aliter

Camutes interficiendi Tasgetii consilium fuisse captiiros

neque Eburones, si ille adesset, tanta contemptione nostri

3 ad castra ventiiros esse. Non hostem auctorem, sed rem

spectare. Subesse Rhenum; magno esse Germani:s dolan

4 Ariovistl mortem et superiores nostras victorias; ardere

Galliam tot contumeliis accepHs sub populi: Romani:

imperium redactam, superiore gloria rei mi:litaris ex­

5 stlncta. Postremo quis hoc sibi persuaderet, sine certa re

6 Ambiorigem ad eiusmodi consilium descendisse? Suam

sententiam in utramque partem esse rntam: si nihil esset

diirius, nullo cum periculo ad proximam legionem per­

ventiiros; si Gallia OnullS cum Germarns consentlret,

7 unam esse in celeritate positam salutem. Cottae quidem

atque eorum qui dissentirent consilium quem haberet

61

ordo = centuria = c fere militescenturio -onis m = qUI centuriae

praefectus estin-iussii Caesaris =conna ac ius­sit Caesar (discedendum esse)

quantus-vis : etiam maximustestimonium -i n=quod testis af­

firmat, quod rem demonstrat;testimonio (dat) esse = demon­strare ("quod... sustinuimus")

ultro = etiam, ad hoc•se non premi': "re fiiimentarianon premimur; interea... con­venient subsidia; p,ostrl!moquid est levius...? '

levis -e = temerariusauctore hoste = hoste suadente

sero adv ~ matiirec1amitare = c1amare (mullis)•... se factiirOs esse ': "sero faci-emus, cum maiores maniis ...convenerint, aut dum aliquidcalamitatis ... acceptum erit"

con-sulere -uisse -sultum = con-silium quaerere/capere

occasio -onis f = faculms'se arbitrari' ("arbitror')"neque aliter C.es ... consilium

cepissent neque Eburones, siille adesset, ... venfrent"

contemptio -onisf< contem-nere; nostri gen < nos

'rem se spectare '("rem speclo')sub-esse = prope esseGermanis magno dolori est =

G.os magno dolore afficitardere -sisse -sum = igne con­siimi, incensus esse

contumelia -aef= iniUria indignaex-stinguere -inxisse -inctum~accendere; (gloriam) ex­stinguere = delere, tollere

sibi persuooere +accHn{= procerto habere; "quis sibi -et?"

descendere ad = inire (consilium)"mea sententia... est tiita; si ni­

hil est diirius (: male accidit),niillo cum periculo ad proxi­mam legionem pelVeniemus"

se pelVentiiros essecon-sentire (cum) = idem sen­

tire (atque)

dis-sentire~ con-sentire"Cottae... consilium quem habet

exitum?"

longinquus = longus, qui longe(= diu) manet

disputatio -onisf < disputare

primi ordines = centurionesprimorum ordinum (prima.rum centuriarum)

hi: mJlites

rationem re-poscere ab aliquo =culpam conicere in aliquem,accusare aliquem

perendinus dies = dies tertius

re-Iegare = domo dimillere

inter-ire = per-irecon-surgere = surgere (simul);consurgitur: consurgunt

utrumque : ulTiusque manumdissensio -onis f < dis-sentirepertinacia -aef < pertiniix -acisadi = qui alteri non cedit

"facilis est res seu manemus seuproficiscimur, si modo unumomnes sentimus ac probamus- contra in dissensione nuUamsalutem perspicimus"

contra adv

manus dare: se victum esseostendere/fateri

clades -isf H victoria

vigiliae ·arumfpl H somnus

circum-spicere =circum seaspicere

mihi persuasum est = mihi per­suadeo, pro certo habeo/credo;ut quibus esset persuasum :velut si iis esset persuasum

C. IVUI CAESARlS

exitum? in quo sI non praesens periculum, at certe lon­

ginqua obsidione fames esset timenda.•

Hac in utramque partem disputatione habita, cum a 30

Cotta primIsque ordinibus acriter resisteretur, "Vincite"

inquit, "sI ita vuhis" SabInus, et id clariore voce ut

magna pars mIlitum exaudIret; "neque is sum" inquit 2

"quI gravissime ex vobIs mortis perIculo terrear. HI

sapient: sI gravius quid acciderit, abs te rationem re-

poscent, quI, sI per te liceat, perendino die cum proximIs 3

hIbemIs coniiinctI commiinem cum reliquIs bellI casum

sustineant, non reiectI et relegatI longe a ceteris aut ferro

aut fame intereant!"

Consurgitur ex consilio. Comprehendunt utrumque et 31

orant 'ne sua dissensione et pertinacia rem in summum

periculum dediicant; facilem esse rem, seu maneant seu 2

proficIscantur, sI modo unum ornnes sentiant ac probent

- contra in dissensione nullam se salutem perspicere'.

Res disputatione ad mediam noctem perducitur. Tan- 3

dem dat Cotta permotus manus: superat sententia SabInI.

[Profectio ex hibemis. Chides Romanorum]

Prom1ntiatur 'prIma luce itiiros'. Conslimitur vigiliiS 4

reliqua pars noctis, cum sua quisque mIles circum­

spiceret, quid secum portare posset, quid ex Instriimento

hibemorum relinquere cogeretur... Prima Wce SIC ex 6

castrIs proficIscuntur ut quibus esset persuasum non ab

hoste sed ab homine amicissimo ArnbiorIge consilium

datum, longissimo agmine maximisque impedimentIs.

62

DE BELLO GALLICO V

32 At hostes, posteaquam ex nocturno fremim vigiliisque

de profectione eorum senserunt, collocatis insidiis bi­

pertito in silvis opportiino atque occu1to loco a milibus

passuum circiter duobus Romanorum adventum exspec-

2 tabant. Et, cum se maior pars agminis in magnam con­

vallem demisisset, ex utraque parte eius vallis subito se

ostenderunt, novissimosque premere et primos prohibere

ascensu atque irnquissimo nostris loco proelium com­

mittere coeperunt.

33 Tum demum Titflrius, qui nihil ante providisset, trepi­

dare et concursare cohortesque disponere, haec tamen ipsa

timide atque ut eum omnia deficere viderentur - quod

plerumque eIs accidere consuevit qui in ipso negotio con-

2 silium capere coguntur. At Cotta, qui cogitasset haec

posse in itinere accidere atque ob earn causam profectio­

nis auctor non fuisset, nulla in re communi salmi deerat

et in appellandis cohortandisque militibus imperatoris et

in pugna militis officia praestabat.

3 Cum propter longitudinem agminis minus facile omnia

per se obIre et quid quoque loco faciendum esset pro­

videre possent, iusserunt pronuntiare 'ut impedimenta re­

4 linquerent atque in orbem consisterent!' Quod consilium,

etsi in eiusmodi casu reprehendendum non est, tamen in­

5 commode accidit: nam et nostris militibus spem minuit et

hostes ad pugnam alacriores eflecit, quod non sine

summo timore et desperatione id factum videbatur.

6 Praeterea accidit - quod fieri necesse erat - ut vulgo

milites ab signis discederent, quae quisque eorum caris-

63

senlire sensisse sensuminsidiae = qui dolo impetum

faciunt e loco occultooccultus -a -urn = qui occulta­

tur, abditus, latensa rnilibus passuum duobus:duo milia passuum Ii castrfs

convallis -is/= vallis angusta(monte circumclusa)

se de-mi ttere = descendere

in-iquus -a -urn « in- +aequus)B idoneus

qui (: cum) nihil providissettrepidare = perturbariconcursare = huc illuc curreretrepidiire, concursiire, dispenere

: trepidat, concursat, disponit(fn[pro ind)

eum omnia deficiunt = omnibusdeficitur, desperat

qui (: curn) cogitavisset

auctor esse rei = rem suadere

ob-ire = ad-ire (laborem)

duces iusserunt

in-commodus -a -urn = moles­tus, inIquus, inrelix; adv -e

alacer -cris -cre = acer et studi­osus

desperiitio -orusf < desperiire

vulgo adv = frequenter, ubique

ea quae quisque eorum caris­sima habere!...

ar-ripere -io -uisse -reptum< ad + rapere

fletus -us m < flere

re-servare = salvum servarequae-cumque npi = omnia quae;

"vestra est praeda atque vobisreservantur q. R.i reliquerint"

pro-inde = ergo, itaque"omnia (: omnem spem) in vic­

toria posita esse existimiite'"tam-etsi = etsi

toties quotiespro-currere -currisse

"quam in partem (: in ea partein quam) Romani impetumfecerunt cedite!"

levitas -atis[< levis; levitate...: ob levitatem...

"nihil (= non) vobis noceri pot­est; rursus se ad signa recipi­entes Romanos insequimini'"

praeceptum -i n = quod prae­ceptum (imperatum) est

ob-servare ~ neglegerequis- quae- quod-piam = ali­quis -qua -quod

re-fugere

nudare =nudum facere (Iatereaperto)

stare stetisse

incommodum -i n = res in­commoda

con-flictare = percutere etperturbare

C. IVLII CAESARIS

sima haberet ab impedimentls petere atque ampere pro­

peraret, clam6re et flew omnia complerentur.

At barbaris consilium non defuit. Nam duces eorum 34

tota acie proniintiare iusserunt 'ne quis ab loco discede­

ret! lllorum esse praedam atque ilIls reservari quaecum­

que Romani reIlquissent: proinde omnia in victoria posita

existimarent! '

Erant et virtiite et studio pugnandi pares. Nostri, tametsi 2

ab duce et a fortiina deserebantur, tamen omnem spem

saliitis in virtiite ponebant, et quoties quaeque cohors pro­

currerat, ab ea parte magnus numerus hostium cadebat.

Qua re animadversa, Ambiorix proniintiari iubet 'ut 3

procui tela coniciant, neu propius accedant, et quam in

partem Romani impetum Iecerint cedant - levitate armo- 4

rum et cotidiana exercitatione nihil eis noceri posse;

riirsus se ad signa recipientes insequantur'.

Quo praecepto ab eis diligentissime observato, cum 35

quaepiam cohors ex orbe excesserat atque impetum

Iecerat, hostes velocissime refugiebant. Interim earn 2

partem niidari necesse erat et ab latere aperto tela recipi.

Riirsus cum in eum locum unde erant egressi reverti 3

coeperant, et ab eis qui cesserant et ab eis qui proximi

steterant circumveniebantur. Sin autem locum tenere 4

vellent, nec virtiiti locus relinquebatur neque ab tanta

multiwdine coniecta tela conferti vitare poterant.

Tamen tot incommodis conf1i:ctatl, multis vulneribus 5

acceptis, resistebant, et, magna parte die} consiimpta,

cum a prima liice ad horam octavam pugnaretur, nihil

64

DE BELLO GALLICO V

6 quod ipsis esset indignum corrunittebant. Tum T. Bal­

ventia, qui superiare anna primum pilum duxerat, vira

forti et magnae auctoriUitis, utrumque femur tragula tra­

7 icitur; Q. Lucanius eiusdem ordinis, fortissime pugnans,

8 cum circumvento filio subvenit, interficitur; L. Cotta

legatus omnes cohortes ordinesque adhortans in ad-

versum os funda vulnerlitur.

36 His rebus permotus Q. Titurius, cum procul Ambiori­

gem suos cohortantem conspexisset, interpretem suum

Cn. Pompeium ad eum mittit rogatum 'ut sibi mIlitibus-

2 que parcat'. Ille appellatus respondit 'si velit secum col­

loqui, licere; sperare a multirudine impetrari posse quod

ad rnilitum sahltem pertineat, ipsi vero nihil nocitum iri,

inque earn rem se suam fidem interponere'.

3 Ille cum Cotta saucio communicat 'si videatur, pugna

ut excedant et cum Ambiorige una colloquantur: sperare

ab eo de sua ac mIlitum salUte impetrari posse'. Cotta 'se

ad armatum hostem itiirum' negat atque in eo perseverat.

37 Sabinus quos in praesentia tribiinos militum circum se

habebat et primorurn ordinum centuriones se sequi iubet,

et, cum propius Ambiongem accessisset, iussus arma ab­

icere imperlitum facit suisque ut idem faciant imperat.

2 Interim, dum de condicionibus inter se agunt longiorque

consulto ab Ambionge lnstituitur sermo, paulatim circum­

ventus interficiturl

3 Tum vero suo more 'victoriam!' conclamant atque

ululatum tollunt, imperuque in nostros facto, ordines

4 perturbant. Ibi L. Cotta pugnans interficitur cum maxima

65

conunittere =facerepilus -i m = centuria; qui primumpilum ducit est centurio prin­ceps (centurio primi pili)

femur -minis/-moris n =crussuperius (supra genu)

trii-icere = transfigere

sub-venire = auxilio venire

ad-hortiiri = cohortiiriadversus -a -urn part < ad­

vertere~ a-vertere

interpres -etis m = vir lingua­rum peritus qui sennonem inalteram linguam vertit

"si viS mecun colloqui, licet"

'se sperare.. .': "spero a multi­tiidine impetrari posse quodad rniliturn salutern pertinet.fibi vero nihil nocebitur, in­que earn rem meam fideminterpooO" (: id promitto)

saucius -a -urn = vulneratusSabinus: "si tibi videlur.e pugna

excedamlLl" et una cwn A. col­loquamur: spero ab eo de nos­tra ... salute impetriiri posse"

Cotta: "ego ad armiitum hostemnon iba!"

per-severare = constanter per­manere (~cessare)

inter se agere = colloqui

consulto adv « consulere)= consilio; ~ forte

Sabinus interftcitur

ululatus -us m < ululare; -urntollere = ululare

aquili-fer -feri =miles quiaquilam fert

e-liibi -liipsum = aegre excedere

eosque hortiitur ne occiisionemsui Use) liberandL.. diminant

nihil est negotii : facillimumest

pro-fileri « pro + fatert) = pro­mitlere (se fore ... )

ad-iiilor -oris m = qUi adiuvat

Ceulrones, Grudii, Levaci, Pleu­moxii, Geidumni. gentes Bel­gii, Nerviorum clientes

eorum : Nerviorum

C. IVUI CAESARIS

parte militum. ReliquI se in castra recipiunt unde erant

egressl. Ex quibus L. Petrosidius aquilifer, cum magna 5

multimdine hostium premeretur, aquilam intra vallum

proiecit; ipse pro castrls fortissime pugnans occiditur.

nIl aegre ad noctem oppugnationem sustinent. Nocm ad 6

ilnum omnes, desperata salute, se ipsI interficiunt. PaucI 7

ex proelio elapsl incertls itineribus per silvas ad T. Labi­

enum legatum in hlbema perveniunt atque eum de rebus

gestts certiorem faciunt.

[Ambiorix cum sociis hiberna Cicer6nis aggreditur]

Hac victoria sublatus Ambiorlx statim cum equitam in 38

Aduatucos, qUI erant eius regno imitiml, profic1scitur;

neque noctem neque diem intermittit, peditatumque sese

subsequI iubet. Re demonstrata Aduatuc1sque concitatts, 2

postero die in Nervios pervenit hortaturque 'ne sUI in

perpetuum llberandl atque ulclscendl Romanos pro els

quas acceperint iniiirias occasionem dlmittant; interfectos 3

esse legatos duos magnamque partem exercims interlsse'

demonstrat; 'nihil esse negotil subito oppressam legio- 4

nem quae cum Cicerone hiemet interfict'; se ad earn rem

profitetur adiutorem. Facile hac oratione Nervils per­

suadet.

Haque confestim dlmissls nilntils ad Ceutrones, Grudios, 39

Levacos, Pleumoxios, Geidumnos, qUI omnes sub eorum

imperio sunt, quam maximas manus possunt cogunt et de

improvlso ad Ciceronis hibema advolant, nondum ad

eum fiima de Timril morte perlata.

66

DE BELLO GALLICO V

2 Huic quoque accidit - quod fuit necesse - ut nonnulli

nlliites, qui lignationis munitionisque causa in silvas dis-

3 cessissent, repentIno equitum adventii interciperentur. Eis

circumventis, magna manu Eburones, Nervii, Aduatucl

atque hamm omnium socii et clientes legionem oppug­

nare incipiunt. Nostri celeriter ad arma concurrunt, val-

4 lum conscendunt. Aegre is dies sustenUitur, quod omnem

spem hostes in celeritate p6nebant, atque hanc adepti

victoriam in perpetuum se fore victOres confidebant.

40 Mittuntur ad Caesarem confestim ab Cicerone litterae,

magnis propositis praemiis 'si pertulissent': obsessls om­

nibus viiS, missi intercipiuntur.

2 Noctii ex materia quam ml1nitionis causa comportave­

rant turres admodum exx excitantur incredibili celeritate;

quae deesse open videbantur perficiuntur.

3 Hostes postero die multo mai6ribus coactis copns

castra oppugnant, fossam complent. Eadem ratione qua

4 pridie a nostris resistitur. Hoc idem reliquis deinceps fit

5 diebus. Nulla pars nocturni temporis ad labOrem inter­

mittitur, non aegris, non vulneratis facultas quietis datur.

6 Quaecumque ad proximi diet oppugnationem opus sunt

nocm comparantur: multae praeustae sudes, magnus

muralium pilomm numerus instituitur, turres contabulan-

7 tur, pinnae loricaeque ex cratibus attexuntur. Ipse Cicero,

cum tenuissima valemdine esset, ne noc­

turnum quidem sibi tempus ad quietem

relinquebat, ut ultro militum concursu ac

vocibus sibi parcere cogeretur. cralis -is!

67

huic : Ciceroni

lignatia -onisf< lignari

inler-cipere = reditii inter­cliidere

con-currere = eadem currere

is dies: oppugnalio eius dieisustentare = sustineread-ipisci -eptum (~ amittere)=consequi (suo labore); sfhanc victoriam adepti essent

(Cicero: "magna praemia vobispropano (: p,romittO) si litterispertuleritis ')

ob-sidere -sedisse -sessum=armis occupare

nunti! missi intercipiuntur

turris -is!= aedificium altumadmodum exx = OmIDnO exxexci tare =cito facere

opus: miiniti<i .1-'"'turns .

~ ': '~_'

...- .:-,' ~. .-a noslris resistitur = nostri re­

sistunt

quies -etisf= tempus quies­cendi, somnus

quae-cumque (omnia quae) opussunt = quibus-eumque opus est= quaecumque necessaria sunt

prae-iirere = iirere parte prioremiiralis -e <miims; pilum -e: p.

grave quod de miiro iaciturcon-tabulare = tabu lis tegerepinna, l<irica -aef miiniti<ines

leves super valium positaeat-texere = filis adiungerecum tenuissimii (: infinnissima)

valetiidine esset = etsi... eratrelinquere +dat =concedereultro rnilitum concursO...: mil i­

tibus ultro concunentibus acmonentibus (Utibi parce!")

osten tare = gloriose ostenderefidem facere = facere ut fidaturerrare = falli, prave existimare"erratis si quicquam praesidii

(= ullum praesidium) speratisab eis qui suis rebus diffidunt"

dif-fidere « dis-) H confidere"hoc animo in C. ... sumus ut

nihil nisi hibema recuse-mus"recusare = nolle (habere)in-veteracere = vetus fieri"licet vobis incolumibus per liaS

ex hibemis discedere et quas­cumque in partes vl/ltis (= inquos-vIS partes) _., proficisci"

caespes

Cicero: "si ab armis discederevultis.me adiOtore utiminilega­tosque ad C. mittite; spero vaspro eius iustitia « iOstus) quaepetlveritis impetratiiros esse"

petierint = pel/verint

vallo pedum IX ill altillidillcmfossa pedum xv ill liititUdinem

: et docebanlur ab eis capt/visquos clam de exercitu nostrohabebant

ferramenta -orum n pi = instrii­menta ferrea; nulla -orum co­pia: cum nulla -orum copiaesset (nulla copia = inopia)

caespes -itis m = terra cum herbacircum-cidere < -caederesag(ul)um -i n = pallium militis

minus quam tribus horismunitionem milium passuurn

xv [~J in circuilii

C. IVLII CAESARIS

Tunc duces princlpesque Nerviorum, qui aliquem 41

sermonis aditum causamque amicitiae cum Cicerone

habebant, 'colloqui sese velie' dicunt. Facta potestate, 2

eadem quae Ambiorix cum Titilrio egerat commemorant:

'omnem esse in armis Galliam; Gerrnanos Rhenum trans- 3

isse; Caesaris reliquorumque hibema oppugnari'. Addunt 4

etiam de Sabini morte. Ambiorigem ostentant fidei faci­

endae causa. 'Errare eos' dicunt 'Sl quicquam ab eis 5

praesidii sperent qui suis rebus diffidant. Sese tamen hoc

esse in Ciceronem populumque Romanum animo ut nihil

nisi hibema recusent atque hanc inveterascere consuetil­

dinem nolint. Licere illis incolumibus per se ex hibemis 6

discedere et quascumque in partes velint sine metil

proficisci' .

Cicero ad haec unum modo respondit: 'non esse con- 7

suetildinem populi Romani accipere ab hoste armato con­

dicionem; si ab arm1S discedere velint, se adiutore iitantur 8

legatosque ad Caesarem mittant; sperare pro eius iustitia

quae petierint impetratilros'.

Ab hac spe repulsi Nervii vallo pedum IX et fossa 42

pedum XV hibema cingunt. Haec et superiorum annorum 2

consuetildine ab nobis cognoverant et quos clam de exer­

citii habebant captivos ab eis docebantur; sed niilla ferra- 3

mentorum copia quae esset ad hunc iisum idonea, gladiis

caespites circumcidere, manibus sagulisque terram ex­

haurire videbantur. Qua quidem ex re hominum multi- 4

tlido cognosci potuit, nam minus bOris tribus milium

passuum xv in circuitil miinltionem perlecerunt; reliquis- 5

68

DE BELLO GALLICO V

que diebus turres ad altitudinem valli, falces testiidines­

que,. quas iidem captivi docuerant, parare ac facere coe­

perunt.

Septimo oppugnationis die, maximo coorto vento, fec­

ventes fiisili ex argilla glandes fundis et fervefacta iacula

43

glans -andisf

~"rscalae -arumfpl

--~~- falx falcis f

~~~;:~~r~ ~~cinmlhturn -1Jm ~

~~

fervens -enlis = aroens; ferve­facere = fervenlem facere

fiisilis -e « fundere) = quifundi polest

argilla -aef= terra mollis exqua vasa fieri possunt

iaculum -i n = pilum (ad iaci­enduro)

in casas, quae more Gallica stramentis erant tectae, iacere

2 coeperunt. Hae celeriter ignem comprehenderunt et venti

magnitiidine in omnem locum castrorum distulerunt.

3 Hostes maximo clamore, sicuti pacta iam et explorata

victoria, turres testudinesque agere et scalis valIum

4 ascendere coeperunt. At tanta militum virtiis atque ea

praesentia animi fuit ut, cum ubique flamma torrerentur

maximaque telorum multitudine premerentur suaque

omnia impedimenta atque omnes fortiinas conflagrare

intellegerent, non modo dernigrandi causa de vallo de­

cederet nemo, sed paene ne respiceret quidem quisquam,

ac tum omnes acerrime fortissimeque pugnarent.

5 Hic dies nostns longe gravissimus fuit, sed tamen hunc

habuit eventum ut eo die maximus numerus hostium

vulneraretur atque interficeretur, ut se sub ipso vallo

constipaverant recessumque primis ultimi non dabant.

6 Paulum quidem intermissa flamma et quodam loco tum

adactii et contingente valIum, tertiae cohortis centuriones

ex eo quo stabant loco recesserunt suosque Olnnes

69

casa -aef= parva dornus pauper

ignem comprehendere = incendi

dif-ferre dis-tulisse di-liitum= in variiis partes rerre

sic-uti (= sic-ut) : tamquamvicloriam parere = vincereexploratus -a -urn = certus

praesenlia animi = animus cOn­stans

lorrere = paulum urere (f1ammii: igne)

cOn-f1agrare = ardere

eventus -us m« ei-venire)= exitus

ut se constipaveranl : quoniamse constipaveranl

con-stipiire = confertum facererecessus -us m< re-cedereturris -is.f. acc -im, ab/-iad-igere -egisse -iictum < ad+ agere; adiictii ad willum

con-tingere -tigisse -tiictum= tangere

"si introire vultis.....intro-ire = intrare

de-lurbare = vi deiceredelurbali suntsuc-cendere -disse -censum =incendere (ex parte inferiore)

Pullo -onis m

qui-nam : uter-nam (utri)

ante-ferre (+dat) = praeferresimultas -atis f = animuscertans, certamen

dubitare = ciinctarilocus +gen = facultlis, occasio

quae pars hostium = in eampartem hostium quae...

C. NUl CAESARIS

removerunt. Niitii vocibusque hostes 'si introire vellent'

vocare coeperunt: quorum progredi ausus est nemo. Tum 7

ex omni parte lapidibus coniectis deturbaH, turrisque

succensa est. lapis -idis m

~[Pullo et Vorenus]

Erant in ea legione fortissimi viri, centuriones, qui 44

primis ordinibus appropinquarent, T. Pullo et L. Vorenus.

Hi perperuas inter se controversias habebant, quinam 2

anteferretur, omnibusque annis de lods SUmmlS simul­

tatibus contendebant.

Ex his Pullo, cum acerrime ad miinltiones pugnaretur, 3

"Quid dubirns" inquit, "Vorene? aut quem locum tuae

probandae virtiltis exspectas? Hie dies de nostIis contro­

versils iiidicabit." Haec cum dixisset, procedit extra 4

miinHiones, quaeque pars hostium confertissima est visa

vallo : intra valiumexistimatio -onisf « existi­

mare) = opimomediocris -e = nee parvus neemagnus, ali-quanlus

im-mittere < in-rnitterepro-currereex-animare = interficerepro-tegere = lueriin hostem : in Pullonemre-gredi -ior -gressum = re-cedere

veriilum -i n = pilum

et Pullani gladium (e vagina)ediicere conanli

moran = morantem facere

circumsistunt.

70

DE BELLO GALLICO V

9 Succurrit inimicus illi Vorenus et laooranti subvenit.

10 Ad hunc se confestim a Pullone ommnis multitiido

II convertit - ilIum veriito arbitrantur occisum. Gladio com­

minus rem gerit Vorenus, atque Uno interfecto reliquos

paulum propellit. Dum cupidius instal, in locum deiectus

inferiorem concidit.

12 Huic riirsus circumvento fert subsidium Pullo, atque

ambo incolumes, complUribus interfectis, summa cum

laude sese intra mUnitiones recipiunt.

13 Sic fortUna in contentione et certlimine utrumque versa­

vit, ut alter alteri inimicus auxilio saliitique esset neque

diiUdicari posset uter utri virtUte anteferendus videretur.

[Litterae ad Caesarem missae]

45 Quanto erat in dies gravior atque asperior oppugnatio

- et maxime quod, magna parte militum confecta vulne­

ribus, res ad paucitatem derensorum pervenerat - tanto

crebriores litterae nUntiique ad Caesarem mittebantur.

Quorum pars deprehensa in conspectii nostrorum militwn

cum cruciatii necabatur.

2 Erat linus intus Nervius, nomine Vertico, loco natus

honesto, qui a prima obsidione ad Ciceronem perrugerat

3 suamque ei fidem praestiterat. Hic servo spe libertatis

magnisque persuadet praemiis ut litteras ad Caesarem

4 deferat. Has ille in iaculo illigatas effert, et Gallus inter

Gallos sine Ulla suspicione versatus ad Caesarem

5 pervenit. Ab eo de periculis Ciceronis legionisque

cognoscitur.

71

suc-currere +dat = subsidiOcurrere

com-minus adv«con- + manus)= proxime (pugniins)

rem gerere : pugniire

con-cidere = cadere (in loco)

ambO -ae -0 pi =duo (et Imuset alter), uterque

versiire = hiic illiic ferre

auxilio saliitique (dat) esse =auxilium saliitemque afferre

di-iiidicire = iudicare (interduos)

in dies =in singulos diesquanti> +comp ... tanto +compasper -era -erum = difficilis etmolestus

confectus = male affectusdefensor -Oris m =qui defendit

quorum nuntiorumde-prehendere = comprehenderein conspectil militum =militibusspectantibus, coram militibus

intus adv (H foris) : in castrisNervii, sg Nervius·i mVertico -onis mhonestus -a -urn = laude dignus« honos -Oris m = gloria,dignitis)

prae-stiire -stitisse; fidem p. =se fidum p. (ostendere)

iIIe : servus Verticcmisil-ligare < in-ligaresuspicio H fides

acceptis litteris Samarobrfvae

M. Crassus: filius M. Crassiqui anno 55 a.c. consul fiJitcum Pompeio

alterurn nuntium

scribit Labieno ut... veniat

rei publicae commodo = sinerei publicae incomrnodo

longius : nimis longe

col-Iigere (Hspargere) = e6demferre, convenire iubere, cogere

ante-cursor -oris m = qui ante­currit

de-vehere -vexisse -vectum

non ita multum = certe non m.

Caesarf occurritinteritus -us m < interire

praesertim cum e6s recenti vic­toria efferri sciret

ef-ferri (+abl) = superbus (sub­latus) esse

rem gestam in Eburonibus: cla­dern Sabini et Cottae

per-scribere = multis verbisscribere

C. IVUl CAESARIS

Caesar, acceptis littens hora circiter iindecima diei, 46

statim niintium in Bellovacos ad M. Crassum quaestorem

mittit, cuius hibema aberant ab eo milia passuum xxv;

iubet 'media nocte legionem proficisci celeriterque ad se 2

venire.' Exit cum nuntio Crassus. Alterum ad C. Fabium 3

legatum mittit 'ut in Atrebatum imes legionem adducat',

qua sibi iter faciendum sciebat. Scnbit Labieno, 'si rei 4

publicae commodo facere posset, cum legione ad fines

Nerviorum veniat'. Reliquam partem exercims, quod 5

paulo aberat longius, non putat exspectandam. Equites

circiter quadringentos ex proximis hibemis colligit.

Hora circiter tertia ab antecursoribus de Crassi adventii 47

certior factus, eo die milia passuum xx procedit. Crassum 2

Samarobrivae praeficit legionemque attribuit, quod ibi

impedimenta exercims, obsides civitatum, litteras publi­

cas, fiiimentumque omne quod eo tolerandae hiemis

causa devexerat relinquebat.

Fabius, ut imperatum erat, non ita multum moratus in 3

itinere cum legione occurrit. Labienus, interim Sabini et 4

caede cohortium cognita, cum omnes ad eum Treverorum

c6piae venissent, veritus ne, si ex hibemis fugae similem

profectionem recisset, hostium impetum sustinere non

posset, praesertim quos recenti victoria efferri sciret, 5

litteras Caesari remittit: 'quant6 cum periculo legionem

ex hibemis eductiirus esset'; rem gestam in Eburonibus

perscribit, docet 'ornnes equitams peditamsque copias

Trever6rum tria milia passuum longe ab suis castrls

consedisse' .

72

DE BELLO GALLlCO V

48 Caesar, consilio eius probato, etsI opinione trium legio­

num deiectus ad duas redierat, tamen unum communis

2 salutis auxilium in celeritate ponebat. Venit magnis itine­

ribus in Nerviorum fines. Ibi ex captIvis cognoscit quae

apud Ciceronem gerantur quantoque in penculo res sit.

3 Tum cuidam ex equitibus Gallis magnis praemiIs per­

4 suadet uti ad Ciceronem epistolam deferat. Hanc GraecIs

conscnptam littens mittit, ne intercepta epistola nostra ab

5 hostibus consilia cognoscantur. 'SI adire non possil',

monet 'ut tragulam cum epistola ad ammentum deligata

6 intra munitionem castrorum abicial'. In litteris scnbit 'se

cum legionibus profectum celeriter affore'; hortatur 'ut

pristinam virtiitem retineat!'

7 Gallus penculum veritus, ut erat praeceptum, tragulam

8 mittit. Haec casu ad turrim adhaesit, neque ab nostris

biduo animadversa tertio die a quodam milite conspicitur;

9 dempta ad Ciceronem defertur. llle perlectam in con­

ventii mllitum recitat, maximaque omnes laetitia afficit.

10 Tum fUmi incendiorum procul videbantur, quae res

omnem dubitationem adventiis legionum expulit.

49 Galli, re cognita per exploratores, obsidionem re­

linquunt, ad Caesarem omnibus copiis contendunt. Haec

erant armata circiter milia LX.

2 Cicero, data facultate, Gallum ab eodem Verticone

quem supra demonstriivimus repetit, qui litteras ad

Caesarem deferat. Hunc admonet 'iter caute dIligenterque

3 facial'. Perscnbit in litteris 'hostes ab se discessisse

omnemque ad eum multitiidinem convertisse'.

73

etsi ab opinlone (: spe) lriumlegionum deieclus ad duiisredierat (: reductus erat)

unum: solum

epiSlola -aef= epislula

con-scribere = scribere

"si adire non pOles, lragulamcum epistola... abice!"

casu: fortead-haerere -sisse -sum = figi;adhaesil = fixa esl

demere -psisse -ptum = deorsumsumere; dempla epislola

per-legereconvenlus -us < convenire; c.

militum = mililes convocaliminus -i m: quod ex igne oritur

velul niibes alradubitatio -onis r< dubitare

re cognilii : advenlii Caesariscognilo

cum omnibus copiis

Gallum servllmsupra: cap. 45.2re-pelere = ilerum pelere

ad-monere = monere; admonelut iler. .. facial

"hostes ii me discessenml om­nemque ad Ie mullinidinemconverterllnt"

quibus lilteris ... alliitis, Caesar...

(animo) con-firmare = fimlUm(validum/fortem) facere

res magni periculi = res peri­culosa

re-miltere de celeritiite = minu­ere celeritatem, cessare

(locus) aequus H iniquus

: praesertim cum nulla impedi­menta haberent

contrahit : minora facit

in contemptionem hostibus(dat) venire = contemni abhostibus

valles -is {= vallis

parvulus = valde parvusad aquam : ad rivumutrique pi: et Romani et Galli

Caesar se suo loco continet utcitra vallem... contenderet, siforte timoris simulatione (: ti­morem simulando) hostes insuum locum elicere posset

e-licere = e loco ad se allicere

ob-struere -uxisse -uctum = reobiectii c1audere

C. IVUI CAESARIS

Quibus litterts circiter media nocte Caesar allatis suos 4

facit certiores eosque ad dimicandum animo confirmat.

Postero die Wce prtma movet castra et circiter milia 5

passuum quattuor progressus trans vallem et rtvum multi­

rudinem hostium conspicatur.

Erat magni pertculi res tantulis copiis iniquo loco 6

dimicare. Tum, quoniam obsidione liberatum Ciceronem

sciebat, aequo animo remittendum de celeritate existima­

bat. Consedit et quam aequissimo loco potest castra com- 7

miinit, atque haec - etsi erant exigua per se, vix hominum

milium septem, praesertim nollis cum impedimentis ­

tamen angustiiS viarum quam maxime potest contrahit eo

consilio ut in summam contemptionem hostibus veniat.

Interim speculatoribus in omnes partes dimissis exp16rat 8

quo commodissime itinere valles transirt possit.

Eo die parvulis equestribus proeliis ad aquam factis, 50

utrtque sese suo loco continent: Galli, quod ampliores 2

copias, quae nondum convenerant, exspectabant; Caesar, 3

si forte timoris simulatione hostes in suum locum elicere

posset, ut citra vallem pro castrts proelio contenderet - si

id efficere non posset, ut exp16ratis itineribus minore cum

pertculo vallem rtvumque transiret.

Prima Wce hostium equitatus ad castra accedit proe- 4

liumque cum nostris equitibus committit. Caesar consulto 5

equites cedere seque in castra recipere iubet. Simul ex

omnibus partibus castra altiore vallo miinirt portasque

obstrui atque in his administrandis rebus quam maxime

concursari et cum simulatione agi timoris iubet.

74

DE BELLO GALLIeO V

51 Quibus omnibus rebus hostes invitati copias traducunt

aciemque iniquo loco constituunt, nostris vero etiam de

vallo deductis propius accedunt et tela intra munitionem

2 ex omnibus partibus coniciunt, praeconibusque circum­

missis pronuntiari iubent 'seu quis Gallus seu Romanus

velit ante horam tertiam ad se transire, sine periculo

3 licere - post id tempus non fore potestatem'. Ac sic

nostros contempserunt ut, obstriictis in speciem portis

singulis ordinibus caespitum, quod ea non posse intro­

rumpere videbantur, alii valIum manu scindere, alii

fossas complere inciperent.

4 Tum Caesar, omnibus portis eruptione facta equitatii­

que emisso, hostes in fugam dat, sic uti omnino pugnandi

causa resisteret nemo, magnumque ex eis numerum

occidit atque omnes armis exuit.

52 Longius prosequi veritus, quod silvae paludesque inter­

cedebant neque etiam parvulO detrimento illorum locum

relinqui videbat, omnibus suis incolumibus copiis eodem

2 die ad Ciceronem pervenit. Institiitas turres, testiidines,

miinitionesque hostium admiratur. Legione producta,

cognoscit non decimum quemque esse reliquum militem

3 sine vulnere. Ex eis omnibus iudicat rebus quanto cum

periculo et quanta cum virtUte res sint administratae.

4 Ciceronem pro eius merito legionemque collaudat.

Centuriones singillatim tribiinosque militum appellat,

quorum egregiam fuisse virtUtem testimonio Ciceronis

cognoverat. De casu SabIni et Cottae certius ex captivis

cognoscit.

75

praeco -onism=qui magna voceniintios piiblicos proniintiat

circum-mittere"seu (= sive) quis (= aliquis) G.

seu R. vult ... ad nos transire,sine periculo Iicet - post idtempus non erit potestas (: fa­cullis)"

species -ei f =quod videtur;(porta) in speciem obstriicta =quae obstriicta esse videtur

eli adv =eli vili (: per portlis)intro-rumpere = irrumpere; non

posse i. sibi videbantur = senon posse i. existimabant

ex-uere -uisse -iitum H induere;omnes armis (abl) exuit = om­nes arma abicere oogit

: neque etiam parvuli detrimentiillis faciendi locum (: facullli­tern) sibi rei inqui videbat

pro-diicere

ex eis omnibus rebus

singillatim adv : singulos

contio -onis (= conventus mili­tum

temeritas -atisf< temerelegati : Sabiniferendum esseex-piare = pie agendo iniuriamtollere (excusare)

diutinus -a -urn = diu manenslaet3tio -onisf< laetari

eo : ad hibema Ciceronis

ad portas castrorum Labienioreretur coni impell= orireturgratulatio -onis « gratulariH consiilari

pro-fugere H re-fugere

trini -ae -a (+ plurale tantum)=UJ

ex-sistere -stitisse

illo incommodo perlato : lamade illo incommodo perlat3

consultare = consilium capere

(locus) desertus (part perf< de­serere) = solus, sine incolis

C. IVUl CAESARIS

Postero die contione habita rem gestam proponit; 5

milites consoHitur et confirmat: 'quod detrimentum culpa 6

et temeritate legati sit acceptum, hOc aequiore animo

ferendum' docet 'quod, beneficio deorum immortalium et

virtUte eorum expiato incommodo, neque hostibus diiitina

laetatio neque ipsis longior dolor relinquatur'.

Interim ad Labienum per Remos incredibili celeriHite 53

de victoria Caesaris fiima perfertur: ut, cum ab hibemis

Ciceronis milia passuum abesset circiter LX eoque post

h6ram nonam diei Caesar pervenisset, ante mediam noc­

tern ad portas castrorum clamor oreretur, quo clamore

significatio victoriae gratulatioque ab RemIs Labieno

fieret.

Hac fiima ad Treveros perlata, Indutiomarus, qui 2

postero die castra Labieni oppugnare decreverat, nocm

profugit copiasque ornnes in Treveros rediicit.

Caesar Fabium cum sua legione remittit in hibema, ipse 3

cum tribus legionibus circum Samarobrivam trinis hIber­

nis hiemare constituit et, quod tanti moms Galliae ex­

stiterant, totam hiernem ipse ad exercitum manere deere­

vito Nam illo incommodo de SabinI morte perlato, omnes 4

fere Galliae civitates de bello consultabant, niintios

legationesque in omnes partes dimittebant et quid reliquI

consilii caperent atque unde initium belli fieret explora­

bant, nocturnaque in locis desertis concilia habebant.

76

INDEX NOMINVM

A Cassivellaunus -i m V.II.8; V.18.1; HAduatuci -orum m pi V.27.2; V.38. V.19.1; V.20.I,2; V.2 1.2; V.22.1,3,5 Helvetii -orum m pi Eutr.I7.2; Uv.

1,2; V.39.3 Caturiges -urn m pi 1.10.4 103; 1.1.4; 1.2.1,3 ... ; IV.10.3; adiAedui -orum m pi Liv.I04; 1.10.1; Catuvolcus -i m V.24.4; V.26.1 Helvetius -a -urn 1.2.3; 1.12.4,6I.ll.l, 2; 1.12.1; I.l4.6; 1.15.1; Celtae -arummpl 1.1.1 Hibernia -ae/. insula V.l3.21.23.1; 1.28. 5; ~g Aeduus 1.9 Cenimagni -orum m pi V.21.1 Hispania -aefV.I.4; V13.2; V.27.

Aemilius, L. 1.23.2 Ceutrones -urn mpi 1.10.4 I; Hispini -orum m pi V.26.3Africus -i m. ventus V.8.2 Ceutrones -urn m pi V.39.1 IAllobroges -urn m pi 1.6.2,3; 1.10.5; Cicero -onis, M. Tullius Briit.O Illyricum -i n Eutr.17.1; V.I.51.11.5; 1.14.6; 1.28.3,4 Cicero, Q. Tullius Liv.I06; V.24.2; Indutiomarus -i m V.3.2,4,5; V.4.

Alpes -iumfpl. montes Eutr.17.3; V.27.9; V.38.4... 1,2; V.26.2; V.53.2I.l 0.3; IV.I 0.3 Cingetorix -igis m V.3.2,5 halla -aefl.IO.3; V.29.2

Ambarri -orum m pi I.IIA Cingetorix -igis m V.22.1 Itius -i m. portus V.5.1Ambiorix -igis m Liv.106; V.24.4; Claudius, Ap. V.I.I limius, Q. V.27.1; V.28.1V.26.1 ..... Commius -i m IV.21.6; IV.27.2; IV. Jura -ae m. mons 1.2.3; 1.8.1

Ambivariti -orum m pi IV.9.3 35.1; V.22.3 LAncalites -urn m pi V.21.1 Condrusi -orum m pi IV.6.4 Laberius Durus, Q. V.15.5Aquileia -ae/. oppidum I.lO.3 Considius, P. 1.21.4; 1.22.2,4 Labienus, T. 1.10.3; 1.21.2; 1.22.1,AquilanI -orum m pi I.I.I ,2; sg Cotta, L. Aurunculelus Uv.106; 2; IV.38.1,2; V.8.1; V.II.4; V.23.

Aquitanus IV.12.3 IV.22.S; IV.38.3; V.24.S; V.26.1 ... 4; V.24.2; V.27.9; V.37.7; V.46.4;Arar -is (ace -im) m. flumen 1.12. Crassus, M. Licinius pag.4, 1.21.4; VA7A; V.53.1,2

1,2; 1.13.1 IV.I.I Latovici -orum m pi 1.5.4; 1.28.3;Arduenna -ae/. silva V.3.4 Crassus, M. V.24.3; V.46.1,2; V. 1.29.2Ariovistus -i m Uv.104.2; IV.16.7; 47.1,2 Lemannus -i m. lacus 1.2.3; 1.8.1

V.29.3 D Upontii -orum m pi IV.IO.3Arpineius, C. V.27.1; V.28.1 D1vico -onis m 1.13.2; 1.14.7 Levaci -orum m pi V.39.1Arverni -orum m pi Eutr.17.3 Domitius. L., cos. aono 54 a.C. Lingones -urn m pi 1.26.5,6; IV.I 0.1Atrebates -urn mpl IV.21.7; sg pag.4; V.I.I Lucanius, Q. V.35.7Atrebas oatis IV.27.2; IV.35.1; Dumnorix -rigis, Aeduus 1.9.2 Lugotorix -igis m V.22 2V.22.3; V.46.3 Durus, Q. Laberius V.IS.5 M

Atrius. Q. V.9.1; V.10.2 E Mandubraclus -i m V.20.I,2,3;Aurunculeius Cotta, L. Eutr.17.3; Eburiines -urn m pi Uv.I06; IV.6A; V.22.5IV.22.5; V.24.5; V.26.1 ..... V.24.4; V.28.1; V.29.2; V.39.3; V. Matrona -ae m. flumen 1.1.2

B 47.5 Mediiimatrices -urn m pi IV.IO.3Balventius, T. V.35.6 Esubii -orum m pi V.24.2 Meldi -orum m pi V.5.2Batavi -orum m pi IV.I 0.1 F Menapu -orum m pi IV.2,4,5,7; IV.Belgae -arum m pi I.l.I,2,3; IV.38.4 Fabius, C. V.24.2; VA6.3; V.53.3 22.5; IV.38.3Belgium -i n V.12.2; V.25.4 G Messalla, M. Valerius pag.4; 1.2.1Bellovaci -orum m pi V.24.3; V.46.1 Gabinius, A. cos. anno 58 a.C. Mona -ae/. insula V. 13.3Bibracte -is n. oppidum 1.23.1 Gallia -aefEutr.17.I,3; Liv.103, Morini -orum m p/IV.21.3;Bibroci -orum m pi V.21.1 104; 1.1.1; 1.2.2 ... ; G. ulterior 1.7.1; IV.22.I,5; IV.37.I; IV.38.1; V.24.2Bibulus, M. Calpurnius pag.4; citerior 1.24.3; G. provincia 1.28.4; Mosa -ae m, flumen IV.9.3; IV.I 0.1;Eutr.17.1 pi Galliae IV.20.3; Galli -orum m IV.l2.I; IV.15.2; IV.16.2; V.24.4

Boii -orum mpl 1.5.4; 1.25.6; 1.28.5; pi Uv.I06; 1.1.1,2,4 ... ; sg Gallus Munitius Plancus, L.V.24.3; V.25.41.29.2 VA5A; VA9.2; V51.2; Gallicus -a N

Britannia -aefUv.1 05; IV.20.1 ... ; -urn (Briit.O); I. 22.2; IV.3.3; IV5. Nammi'ius -i m 1.7.4Britanni, incolae Eutr.17.3; IV.21. 2; IV.20.1; V.12.3; V.14.1 Nantuites -ium m p/IV.10.35 ... ; V.II.8,9 ... ; Britannicus -a Garumna -ae m. flumen 1.1.2 Narbonensis, provincia Liv.103-urn Eutr.17.2; V.4.1 Geidumni -orum m pi V.39.1 Nervli -orum m pi V.24.2; V.38.2;

Brutus, M. lunius Briit.0,262 Geniiva -ae/' oppidum 1.6.3; 1.7.1,2 V.39.3; V.4I.l; V.42.1; V.46.4;C Germinia -aefEutr.17.3; Uv.105; V.48.2; sg Nervius V.45.2Caesar -aris, C. Julius pag.5-6; I.7. IV.4.I; Germini-arum m pi Eutr. Noreia -ae/. oppidum 1.5.4

I; 1.11.2,4,5,6... 17.3; Uv. I04,1 05; 1.1.3,4; 1.2.3; Noricus, ager 1.5.4Cantium -i n v.n.l; V.14.1; V.22.1 1.27.4; 1.28.4; IV. 1.1 .....; V.2.4; 0Carniites -urn m pi V.25.1,4; V.29.2 V.l3.6; V.27.8 ...; VA1.3; Oceanus -i m Eutr.17.2,3; Liv.I04,Carvilius -i m V.22.1 Germinicus -a -urn IV.16.1 105; IV.IO.2,4,5; IV.IOA,5; IV.9.1Cassi -orum m pi V.21.1 Graecus -a -urn 1.29.1; V.48.4 Ocelum -i n. oppidum 1.10.5Cassius Longinus, L. 1.7.4; 1.12.5; Graioceli -orum m pil.I 0.4 Orgetorix -igis m 1.2.1; I.3.I; 1.9.3;Cassiinus -a -urn 1.13.2 Grudii -orum m pi V.39.1 1.26.4

77

P 1.11.1 Titiirius Sabin us, Q. Eutr.17.3;Padus -j m, flumen V.24.4 Romani -orum m pI Eutr.17.2...; Uv.!06; IV.22.5; IV.383; V.24.5;Petrosidius, L. V.37.5 Romanus -a -urn 1.63 ... V.26.1 ...Pirustae -arum m pI V.I.5,7 Roscius, L. V.24.2,7 Tolosa -aej. oppidum pag.4;P1so -oms, Aquitanus IV.12.4 S Tolosates -iUll m pIUO.!P1so -ortis, L., legatus L. Cassij anno Sabinus, Q. Tiffirius IV.22.5; V.24. Triinsrhenani -arum m pI IV.16.5;

107 a.C.U2.7 5; V.26.1 ..... V.2.4P1so -ortis, L. Calpurnius, cos. Samarobriva -aej,oppidum V.24. Trebonius, C. V.!7.2; V.24.3

anna 58 a.c. pag.4; 1.12.7 2; V.47.2; V.53.3 Treven -orum m pI Uv.!06; IV.6.4;P1so -orUs, M. Piipius pag.4; 1.2.1 Santoni -arum/-urn m pIUO.I; IV. 10.3; V.33,4; V.4.I; V.24.2; V.Plancus, L. Miinatius V.24.3; V. 1.11.6 47.4,5; V.53.2; sg Trever -i m V.

25.4 Segontiaei -orum mpI V.21.1 26.2Pleumoxii -orum m pI V.39.1 Segoviix -acis m V.22.1 Trlboci -orum m pi IV.IO.3Pompeius, Cn. , cos. anna 70 et 55 Segiisiiivi -orum m pi I.I 0.5 Trinobantes -ium m pI V.20.1;

a.C. IV. 1.1 Sequana -ae m, flumen 1.1.2 V.21.1; V.22.5Pompeius, Cn., interpres V.36.1 Sequani -orum m pI Uv. 104; 1.2.3; Tuling! -orum m pi 1.5.4; 1.28.3;Provincia, Gallia 1.1.3; 1.7.2,3,4; 1.6.!; 1.8.1; 1.9.1,2,3,4; 1.10.1; 1.11. 1.29.21.8.1,3; 1.10.1,2,5; 1.15.1 1; IV.10.3 U

PuUo -onis, T. V.44.1,3,6,7,10,12 Suebi -orum m piIV.1.2,3; IV.3.2,4; Ubii -orum m piIV.3.3; IV.8.3;Piipius Piso, M. pag.4; 1.2.! IV.4.1; IV.7.5; IV.16.5; IV.19.1 ,2,3 4.11.2; IV.19.1,4Pyrenaeus -I m, mons pag. 4 Sugambri -orum m piIV.16.2; Usipetes -urn m pi IV. 1.1 ; IV.4.I;R IV.! 8.2,4; IV.19.4 IV.16.2; IV.18.4Raurici -arum mpI 1.5.4; 1.29.2 Sulla, L. Cornelius 1.21.4 VRemi -orum m pI V.3.4; V.24.2; Sulpicius Riifus, P. IV.22.6 Vaealus -I m, fluvius IV. I 0.1

V.53.1 T Veneti -orum m pi Uv.!04; Vene-Rhenus -j m, fliimen Eutr.17.3; Uv. Tamesis -is m (ace -im) V.11.8; tieus -a -urn IV.21.4

lOS; 1.1.3; 1.2.3; 1.5.4; 1.27.4; 1.28. V.18.1 VerbigenlJs, pagus 1.27.44; IV.l.l; IV.3.3; IV.4.1,3, 6,7; IV. Tasgetius -i m V.25.1,4; V.29.2 Vertieo -orus in V.45.2; V.49.26.3; IV. 10.1.2; IV.l4.5; IV.!5.2; Taximagulus -I m V.22.1 Verucloetius -i m 1.7.4IV.!,2,4,6; IV.17.!; IV.19.4; V.3.!, Tencten -orum mpi IV. 1.1; IV.4.!; Voeontii -crum m pil.I0.54; V.24.4; V.27.8; V.29.3; V.41.3 IV.!6.2; IV.18.4 Volusenus -j m IV.21.I,9; IV.23.5

Rhodanus -i m, flumen Eutr.17.3; I. Tigurini -arum m piI.12.7; Tiguri- Vorenus, L. V.44.1,3,5,9,1 I2.3; 1.6.1,2,3; 1.8.1,4; 1.10.5; I.I1.5; nus -a -urn, pagus 1.12.4 Vosegus -j m, mons IV.IO.I

78

INDEX VOCABVLORVM

A af-fligere -xisse -ctum (IV.28.0);ab/a (milibus passuum...) IV.22.4; IV.31.2; V.lO.2V.32.1 af-fore infjUt V.27.8; V.48.6

ab-dere -didisse -ditum 1.12.3; IV. Arricus -i m V.8.218.4; IV.38.3; V.3.4; V.8.6; V.9.4 ager agti m Liv.l 04; 1.2.3; 1.5.4;

ab-esse, non multum abest quin 1.10.1+coni V.2.2 agere cum 1.13.3; V.4I.2; inter se

abies -etisfV.12.5 V.37.2ab-sistere V.I 7.2 agger -is m V.9.6abs-tinere (I.21.0); 1.22.3 ag-gredi -ior -gressum Eutr.17 .3;ac vide atque 1.12.3; 1.25.6ac-cedere (addi) IV.22.4; accedit ag-gregare, se IV.26.1(quodlut) IV. 16.2; V.l6.4 alacer -eris -ere (IV.24.4); V.33.5

accersere -ivisse -Hum IV.27.6 alacritiis -atisfIV.24.4actuarius -a -urn, navis V.l.3 alere -uisse altum IV.l.5,9; IV.4.7ad (= fere) 1.5.2; 1.15.1; 1.29.2 alienus -a -urn 1.15.2; IV.34.2ad unum omnes IV.15.3; V.37.6 ali-quamdiu V.23.5ad-aequare V.8.4 ali-qui =aliquis V.26.4ad-dilcere IV.l8.3; IV.22.2; IV.36.2; ali-quid +gen IV.32.2V. 1.8,9; V.4.2; V.46.3; in consue- alius alia ex navi IV.26.1tiidinem a. IV. 1.1 0; adductus +abl altitiido -inis f(1.2.5); 1.8.1,4;(1.2.1); 1.3.1; 1.9.3; 1.11.6; 1.27.1; IV.17.2; IV.25.3; V.42.5IV.6.4; IV.37.1; V.3.5 ambo -ae -0 V.44.12

ad-eo V.27.4 ammentum -i n V.48.5ad-haerere -sisse -sum V.48.8 amplitiido -inisfIV.3.4ad-hibere IV.l3.4 amplius I.I 5.5; 1.23.1; IV.ll.l;ad-hortiiri V.35.8 IV.12.1; IV.37.3; V.8.6; V.27.9ad-igere -egisse -actum IV.23.3; amplus -a -urn IV.3.3; IV.12.4;V.43.6 V.I9.1; V.50.2

ad-ipisci -eptum V.39.4 anceps -cipitis adiI.26.laditus -us m IV.2.1; IV.4.3; IV.20.2; ancora -aefIV.23.4,6; IV.28.3;V.41.1 IV.29.2,3; V.9.l; V.lO.2

adiiltor -oris m V.38.4; VA1.8 angulus -. m V.l3.1,6ad-ministriire IV.23.2,S; IV.29.2; angustiae -arumfplI.9.1; I.I 1.1;IV.31.3; V.l1.8; V.50.S; V.52.3 V.49.7

ad-mittere IV.25.5j equo admisso angustius adv camp V.23.5; V.24.l1.22.2 animus, in -0 est +dat 1.7.3; 1.10.1;

ad-modum adv V.8.4; V.40.2 -urn advertere 1.24.1; V. I8.2; -iad-monere V.49.2 causa V.l2.6ad-oriri IV.26.2; IV.32.5; V.22.1 alUlotinus -a -urn V.8.6adventus -us m 1.7.3; 1.13.2; 1.22.1; anser -eris m V.l2.61.27.2; IV.14.2; IV.34.1; V.3.3,S; ante adv IV.35.1; V.27.1; V.33.1V.I 1.9; V.32.1; V.39.2; V.47.1; ante-eedere IV.I I .2,6V.48,10 ante-currere (V.47.1)

adversus -a -urn: a.a nocte IV.28.3; antecursor V.47.1a.um os V.35.8 ante-ferre V.44.2,13

ad-vertere, animum 1.24.1; V.! 8.2 ante-piinere IV.22.2ad-volare V.l7.2; V.39.1 apertus -a -urn IV.l.IO; (latus)aedificium -i n 1.5.2; IV.4.2,3,7; IV. 1.25.6; IV.25.1; IV.26.3

19.1; IV.35.3j IV.38.3; V.12.3 ap-pellere -pulisse -pulsum V.l3.laegre IV.32.3; V.18.1; V.37.6; V. aptus -a -urn V.l6. I

39.4 sup aegerrime 1.13:2 aqua -ae fV .13.4aequare 1.2S.I aquari (IV.l1.4)aequus -a -urn, locus V.49.7; -urn aquatio -onisfIV.I 1.4IV.16.4 aquili-fer -feri m V.37.S

aes aeris n IV.31.2; V.l2.4 -arant = -averant 1.5.4aestus -ils m IV.23 6; IV.29.1,2; arbiter -m m V.1.9V.1.2; V.8.2,3 ardere -sisse V.29.4

af-flictiire IV.29.2 argilla -aefV.43.1

79

lindus -a -urn, n IV.24.3; IV.26.5;IV.29.2

annamenta -orum npi IV.29.3annare V.1.4annati -orum m pi IV. 1.4-aront = -averunt 1.12.3; IV.25.6;V.8.4

ar-ripere -io -uisse -reptum V.33.6-as ace pi 1.26.6ascensus -ils m 1.21.1; V.32.2a-sciscere -ivisse -itum 1.5.4asper -era -erum V.45.1-ass- =-aviss- 1.22.4; IV.6.3;IV.! 1.2; IV.27.1; V.23.5; V.33.2

as-sue-facere IV. 1.9; IV.2.3; IV.3.3atquelac: par a. 1.28.5; V.13.2; contraa. IV.13.5; aliter a. V.24.1;

at-texere -uisse -xtum V.40.6at-tingere -tigisse -tactum IV.3.3;IV.23.2; V.23.6

at-tribuere -uisse -iitum IV.7.4;V.47.2

auctor -oris m V.25.3; V.28.7;V.29.3; a. esse V.33.2

auctoritiis -atisfl.3.1; IV.l3.3;IV.21.7; V.35.6

audacter adv IV.24.3audHio -onisfIV.5.3auriga -ae m IV.33.2auxiliari IV.29.2auxilio mittere IV.37.2li-vertere 1.23.1; V.44.8; iiversus1.26.2

avus -i m 1.12.7; IV.12.4Bbalteus -i m V.44.7beUiire 1.2.4; IV.I.4bellicOsus -a -urn 1.10.2j IV.l.3benevolens -entis (V.25.2)benevolentia -aefV.2S.2biduum -i n 1.23. I; V.27.8; V.48.8biennium -i n 1.3.2bi-pertito adv 1.25.7; V.32. Ibonitiis -atisfl.28.4breviarium -. n, (Eutr.O; Liv.O)brevitiis -atis fBriit.262briima -aefV.13.3Ccadere cecidisse 1.15.2; IV.12.6;V.34.2

caeruleus -a -urn V.14.3caespes -itis m V.42.3; V.5 1.3calamitiis -iitisfI.12.6; V.29.1capere (Iocurn) IV.26.5; V.8.3; V.23.4; consilium V.28.7; V.29.2;V.33.1

captivus -i m 1.22.1; V.8.6; V.9.1;V.l8.4; V.23.2; V.42.2,S; V.48.2;V.52.4

captus -us m IV.3.3 col-Iocare 1.24.3; 1.28.5; IV.33.2; V. V.39.4caput (fluvii) IV.10.5; capita 1.29.2; 15.3; V.23.5; V.24.1,3,8; insidias con-finium -i 11 V.24.2IV.l5.3 V.32.1 con-firmare 1.3.1,2; IV.6.5; IV.28.1;

carrus -i m 1.3.1; 1.6.1; 1.24.4; comb-urere -ussisse -ustumI.5.3 V.49.4; +acc+ infV.3.3; V.27.1 0;1.26.1,3; IV.14.4 com-meare 1.1.3 V.52.5

casa -aefV.43.1 commeatus -us m IV.30.2; V.23.2,4 con-flagrare V.43.4castellum -i n 1.8.2 com-mendare IV.27.7 conflicliire V.35.5casus -us 111 IV.31.2; V.30.3; V.33.4; commentiirius -i m Brlit.262 con-fligere -xisse -ctum V.15.1;

V.44.8; V.52.4; casu 1.12.6; V.48.8 conurunus adv V.44.11 V.19.2causa -ae fIVA.I com-mittere V.35.5; proelium I.15.2; confluens -entis m IV.15.2celeritas -atisfIV.14.2; IV.35.1; V. 1.22.3; 1.23.3; 1.25.1; IV.l3.5; IV. con-fluere (IV.l5.2)

1.2; V.18.5; V.29.6; V.39A; VAO. 14.4; IV.34.2; IV.35.2; V.9.3; V. con-gredi -ior -gressum IV.II.I2; VA8.l; V.49.6; V.53.1 32.2; V. 50.4; +dat IV.5.1; IV.21.9 con-icere -io -iecisse -iectum 1.26.3;

census -us m 1.29.3 commodurn -i n: -0 +gen VA6.4 IV.24.3; IV.26.3; IV.32.3; V.35A;centeni -ae -a (V.l3.7) commodus -a -um V.2.3; V.lI.5; V. 43.7; V.44.6; V.51.1; in fugamcenturia -ae f(V.28.3) adv -e 1.25.3; IV.3I.3; sup -issime IV.12. 2; in vincula IV.27.3;centurio -onis m V.28.3; V.37.1; V. V.49.8 culpam in IV.27A43.6 ; V.44.1; V.52.4 com-movere 1.13.2 con-iuratio -onisf1.2.1; IV.30.3;

certiorem facere I.11.4; V.37.7; V. communicare IV.I3A; V.36.3 V.27.449.4; pass certior fieri 1.7.3; I.12.2; com-munire 1.8.2; VA9.7 con-quirere 1.2704; 1.28.11.21.1; IVA.6,7; IV.5.I; V.25.5; com-muliire 1.23.3 consanguineus -a -urn; m 1.11.4V.47.1 commutiitio -onisfV.1.2; V.8.3 con-scribere, milites I.10.3; 1.24.3;

cibaria -orumnp1I.5.3 com-parare 1.3.1; 1.6.4; IV.7.1; IV. V.24.4; Iitteras VA8Acircu(m)-ire (1.21.1); V.2.2 31.2; V.4.I; VAO.6; fugam IV.l8. consecliiri IV.14.5circu-itus -us m. in -u 1.21.1; V.13.7; 4 con-sentire V.29.6

V.42.4 com-pellere -pulisse -pulsum V.15. con-sequi IV.!3.3; IV.26.5; V.23.6circum-cidere VA2.3 I; V.19.1 con-sidere 1.21.1; IV.8.3; V.9.l;circum-mittere V.51.2 comperire -erisse -ertum 1.22.1; IV. VA7.5; VA9.7circum-sistere -stetisse IV.5.2; IV. 19.2,4 consilium -i 11 IV.21.7; c. habere

26.3; IV.37.1; VA4.8 com-portiire IV.l8.1; IV.31.2; V.26. IV.l4. 2; c.o I.12.6; V.1.7, V.l1.8;circum-spicere V.31.4 2; VAO.2 c. (militare) V.28.2circum-venire Liv.1 06; 1.25.6; IV. com-prehendere IV.27.3; V.21.6; V. con-similis -e V.12.3

12.6; V.35.3,7; V.3 7.2; V.39.3; 25.4; V.31.1; ignem VA3.2 con-sistere -stitisse 1.24.3; IV.25.2;VA4.12 conatus -us m 1.804 IV.34.1; V.15.4

cis praep +acc IVA.3 con-cedere 1.7.4; 1.28.5; IV.7.5; IV. conspectus -us m, in -u +gen V.45.1citatus -a -urn IV.I 0.3 15.5 con-spican 1.25.6; V.9.2; V.49.5citerior -ius (Gallia) 1.10.5; 1.24.3 con-cidere -disse VA4.11 constat +acc+infIV.29.4citus -a -urn, adv cito (IV. 5.0); (IV. con-cidere -disse -sum 1.12.3 constipare, se V.43.5

10.3); sup citissime IV.33.3 concilium -i n IV.19.2; V.2A; V.24. con-stituere 1.13.3; IV.23.6; IV.24.2;civitas -atisfI.2.l; 1.3.1; I.7.3; 1.9. I; V.53.4 IV.25.l;IV.35.I;IV.38.4; V.5I.l;

3; 1.10.1; 1.1204,6; IV.3.1 ,3,4... con-citare V.26.2; V.38.2 regem IV.21.7clades -isf(V.31.4) con-c1iimare V.26.4; V.37.3 con-suescere -evisse 1.14.7; -evit IV.clam IV.4.4; IV.30.3; V.42.2 con-currere (1.8.4); V.39.3 29.1; V.33.1; -evimus V.I.2; -eve-clamitare V.29.1 concursare V.33.1; V.50.5 runt IV.24.1; V.21.3; -everat 1.22.5;c1arus -a -urn (Brlit.O); vox V.30.1 con-cursus -us m 1.8.4; IV.14.3; V. IV.6.1; V.I.l; V.27.1; -everantcHens -entis m IV.6.4; V.39.3 10.3; V.40.7; navium V.IO.3 IV.24.4; -everint I.14.7; IV.33.3;coactU +gen V.27.3 con-dere -didisse -ditum (pag. 4); -evisset V.27.2co-emere 1.3.1 Eutr.17.1 consuetUdo -inisfIV.1.I0; IV.5.2;coeptum esse +lnfpass IV.18.1,4 condicio -onisfI.28.5; IV.11.3 IV. 6.1; IV.7.3; IV.12.2; IV.22.1;cogere coegisse coactum I.15.1; IV. con-ducere V.27.8 IV.32.1; V.14.1; VAI.5,7; VA2.2;22.3; IV.34.6; V.3.4; V.22.1; V.39. con-fectus -a -urn +abl V.45.1 ex -ine IV.32.1I; VAO.3 con-felIe con-tlliisse col-latum 1.24. consul -is m (pag. 4); Eutr.17.1; 1.2.

cognitus -a -urn Eutr.17.3 3,4; 1.27.4; IV.31.2; se 1.26.1 I; 1.604; 1.7.4; I.l2.5; IV.I.I; V.I.Ico-hortiin 1.25.1; IV.25.5; V.33.2; confertus -a -urn 1.2404; IV.32.3; V. con-suiere -uisse -suitum V.29.l;

V.36.1 1604; V.35A; V.44A +datV.3.5; V.27.7,1lcol-Iaudare V.2.3; V.52.4 confestim IV.32.2; V.l8A; V.39.1; consulliire V.53Acol-ligare 1.25.3 VAO.I; VA4.1 0 consulto adv V.16.2; V.37.2; V.50.5col-ligere -legisse -Iectum V.46.5; con-fidere -fisum esse V.17.3; +acc con-surgere V.31.1

se V.17.4 +infI.23.3; IV.30.2; V.27.4; contabulare V.40.6

80

contemptio -onisjV.29.2; V.49.7 D V.23.3con-tendere 1.1.4; I.7.1; 1.1 0.3; I. 21. de III vigilia 1.12.2; 1.21.2,3; V.9.1 de-sistere +abllV.12.23; 1.27.4; IV.7.3; IV.17.2; IV.18.2; de-cedere V.43.4 desperatio -onisjV.33.SIV.37.1; V.3.2; V.8.3; V.9.1; V.l6. decem et octO IV.19.4 de-stringere -inxisse -ictum 1.2S.22; V.44.2; V.49.1; V.SO.3; vI c. IV. de-cemere -crevisse -cretum Eutr.17. detrtmentum -i n V.22.3; V.S2.1,64.4; +injI.23.1; IV.20.1; V. 21.4; I; IV.17.1; IV.38.S; V.S.4; V.S3.2,3 de-turbare V.43.7V.17.S de-cemreIV.19.3 de-vehereV.47.2

contentio -onisjV.19.1; V.44.13 declivis -e IV.33.3 dies -eij, 1.7.S; 1.8.3; in dies V.4S.1con-testari IV.2S.3 decuria -ae j(1.23.2) dif-ferre 1.1.2; V.14.1continens -cntis adi V.II.9 decurio -onis m 1.23.2 dif-ferre dis-tulisse di-Iatum V.43.2continens -entisj(abl-I) IV.27.S; decus -oris n (IV.2S.S) difficultas -atisjIV.17.2; IV.24.2IV.28.3; IV.31.2; IV.36.2,3; V.2.3; de-decus -oris n IV.2S.S dif-fidere V.4I.SV.8.1,2; V.II.3; V.13.4; V.20.1: de-dere (1.27.1); IV.16.3; se V.20.1; dignims -atisj IV.17.1V.22.4; V.23.4 V.21.1 di-iiidicare V.44.13

continenter adv 1.1.3; 1.26.S dediticius -a -urn 1.27.4 dimicare V.16.1,2; V.49.4,6con-tinere 1.2.3; I.IS.4; IV.23.3; IV. deditio -onisjI.27.1; V.22.3; in -em dimidium -i n; -0 minor V.I3.234.2,4; V.3.6; V.24.7; se V.44.S; accipere 1.28.2 di-mittere IV.19.2; IV.34.S; V.39.1;V.SO.I de-dUcere IV.30.3; V.14.S; V.27.9; V. 49.8; V.S3.4; ripiis V.18.S;

con-tingere -tigisse -tactum V.43.6 V.31.1; V.SI.I; navem V.2.2; V. occasionem V.38.2continuus -a-urn IV.34.4; V.13.3 23.2 discedere, ab armis V.41.8contio -onisjV.S2.S defectio -onisjV.22.3; V.26.1 dis-cessus -fis 111 IV.4.6; IV.14.2;contra atque IV.13.S derensor-oris 111 V.4S.1· V.3.6con-trahere, naves IV.22.3; castra V. de-ferre IV.27.3; IV.36.4; V.8.2; V. disciplina -ae jIV.1.949.7 2S.3; V.28.1 ,2; V.4S.3; V.48.3,8 dis-icere -iQ -iecisse -iectum 1.2S.2

contrOversia -aejV.26.4; V.28.2; de-fessus -a -urn 1.2S.S dis-par -paris V.l6.2V.44.2,3 deretiglitus -a -urn V.16.4 di-spergere -sisse -sum IV,32.S

contwnelia -aejV.29.4 de-ficere -io -tecisse -fectum IV.20. dis-ponere 1.8.2; IV.4.3; V.16.4;convallis -isjV.32.2 2; Liv.106; V.3.3; V.2S.4; V.33.1 V.33.1con-venire +acc 1.27.2 de-figere V.18.3; V.44.7 dis-putare (Briit.O)conventus -fis m V.I.S; V.2.1; V. de-f1uere IV. 10.4 disputatiO -inisjV.30.1; V.31.348.9 de-fOrmis -e IV.2.2 dissensio -onisjV.31.l,2

co-oriri IV.28.2; V.I 0.2; V.43.1 de-icere -io -iecisse -iectum 1.8.4; IV. dis-sentire V.29.7copia: c.am facere 1.28.3 12.2,5; IV.28.2; V.44.11; V.48.1 dis-simulare IV.6.Scopiae -arumjpll.ll.l; 1.12.2; 1.13. deinceps V.16.4; VAO.4 dis-tribuere V.24.1,6; +dat IV.22.

I; 1.22.3; 1.24.1; 1.26.6; IV.13.2,6; de-Iiberare 1.7.S; IV.9.1 3,4IV.14.2; IV.21.3; IV.24.1; V.3.1; de-Iigare IV.29.2; V.9.1; V.48.S ditissimus -a -urn 1.2.1V.9.1,2; V.11.7,8; V.17.S; V.18.2; de-Iigere -Iegisse -Iectum IV.7.1; difitinus -a -urn V.S2.6V.19.1; V.22.1; V.27.4; V.28A; V. IV.19.3; V.11.3 docere +acc+injV.1.7; V.28.4;40.3; V.47A,S; V.49.1,6; V.SO.2; de-litescere -tuisse IV.32.4 V.47.S; V.S2.6V.SI.I; V.52.1; V.S3.2 de-mens -entis adi (IV. 13.2) dolus -i m (IV.11.0); IV.13.1

copiosus -a -urn 1.23.1 dementia -aejIV.13.2 domare Eutr.17.3; Liv.103,IOScoram adv V.II.2 demere -mpsisse -mptum VA8.8 domesticus -a -urn V.9.4cos. = consul (pag. 4,6); (1.7.4; 1.12. de-metere, -, -messum IV.32.4 dubitare V.44.37; 1.21.4) de-migrare IV.4.3; IV.19.2; V.43.4 dubitAtio -onisjV.48.10

cotidianus -a -urn 1.1.4; IV.2.2; de-mittere se V.32.2 dficere + acc+ i'!fI.3.2; IV.30.2IV.33.3; V.34.4 de-monstrare (verbis) 1.11.5; IV.27. dum +coni 1.7.S; 1.11.6; IV.13.2;

cratis -isjV.40.6 2; IV.28.1; IV.34.S; V.I.7,8; V.2.2; IV.23.4creber -bra -brum V.1.2; V.9A; V. V.19.1; V.22.1; V.38.3; V.49.2; de duodeni -ae -a V.14.44S.I; Slip -errimus V.lp IV.28.1 duplex -icis adi (lV.36.2)

cruciatus -us m IV.IS.S; V.4S.1 di!nsus -a -urn IV.38.3 duplicare IV.36.2culpa -aejIV.27.4; V.S2.6 de-perire V.23.2 durum esse V.29.6cultura -aef. agn IV.1.2,6 de-p{)nere IV.19.2; IV.32.5; V.19.1 Ecultus -Us 111 1.1.3 de-populliril-are 1.11.4 eli adv V.SI.3-cum, quibus-curn 1.1.3 de-precari (1.9.2); IV.7.3 e-dficere I.I0.3; IV. 1.4; V.27.9;cUnctari IV.2S.3 deprecator~ris In 1.9.2 V.47.S; +ablIV.l3.6curare +acc+ger 1.13.1; IV.29.2; V. de-prehendere VAS.I ef-reminiire 1.1.3; IV.2.6

1.1; V.23.4 desertus -a -urn V.S3.4 ef-ferre I.S.3; V.4S.4; efferricursus -Us m IV.3S.3; V.8A; V.13.3 descendere, ad consilium V.29.S (victoria) V.47.ScustOdia -aejIV.4.4 desiderare +acC+fnJIV.2.1; pass ef-fugere +acc IV.3S.1

81

e-gredi -ior -gressum 1.27,4; 1.22,4; IV.4.6; IV.19.2; V,49.1 51.4IV.27.3; V.35.3; V.37,4 exploratus -a -urn V.43.3 fugitivus -i m 1.23.2

egressus -us m V.8.3 ex-panere IV.23.2; IV.37.1; V.9.1; rumus -i m V,48.1Oei = ii IV.12.1; IV.32.1; V.22.2 V.23,4 funda -aefIV.25.1; V.35.8; V.43.1e-icere -io -iecisse -iectum IV.7.3; ex-portare IV.18.4 fundere rudisse rusum Liv.106V.IO.2; se IV.15.1; V.15.3; V.19.2; ex-sistere -stitisse V.28.2; V.53.3 runis -is m IV.29.3; V.I 0.2V.21.5 ex-sliireV.18.5 rusilis-eV.43.1

eius-modi V.27.3; V.29.5; V.33.4 ex-stinguere -inxisse -inctum V.29.4 Ge-labi -Iapsum V.37.7 ex-trahere V.22.4 gallina -aefV.12.6e-licere -io -uisse -itum V.50.3 eXlremus -a -urn 1.6.3; 1.10.5; V.I O. gaudere gavisum IV.13.6e-mittere 1.25.4; V.19.2; V.26.3 2; ad eXlremum IV.4.1 genus -eris n IV.12,4eo + camp. eo magis 1.23.3; V.1.2; ex-uere uisse -utum. armis V.51.4 gerere. rem V.44.II; res gesta V,47.eo minus V.9.1 ex-urere -ussisse -ustum 1.5.4 5; V.52.5;pl V.37.7

eo adv: eo quod 1.23.3; eo ut IV.2.1 F glans -andis fV.43.1eo-dem adv IV.1I,4; IV.28.2; V.5.3; facm supinum IV.30.2 gratia -ae f1.9.3V.I!.7 faculliis -atisfI.7,4; IV.21.9; gratulari (V.53.1)

ephippiatus -a -urn IV.2.5 IV.22.2; IV.29.2; IV.34.5; V.17.4; gralulatio -onisfV.53.1ephippium -i n IV.2.4 V.40.5; V.44. 6; V.49.2 graviliis -atisfIV.3.4; V.16.1epistola -aefV.48.3.4.5 lagus -ifV.12.5 Heques, Romanus V.27.1 falx -cisfV,42.5 habere. magni IV.21.7equester -tris -lre IV.2.3; V.26.3; familiaris -is mf (V.3.5.); V.27.1 hlbema -orurn n pi 1.10.3; IV.38.4;V.50.1 familiaritas -atisfV.3.5 V.l.1; V.2.2; V.24.1.7; V.25.5; V.

'~ere = ---eruntI.25.6 las n illdi?cl V.12.6 26.1,2; V.27.5,9,11; V.28.3.4,6;errare (= falli) V.41.5 femur -oris/-inis n V.35.6 V.29.1; V.37.7; V.39.1; V.4l.3.5;emptio -onisfV.22.2; V.51.4 ferramenta -orum n pi V.42.3 V,42.1; V.46.1.5; V.47.4.5; V.53.3essedarius -i m IV.24.1; V.15.1; ferre: ut fert opinio V.13.5 hiemare 1.10.3; IV.29.4; V.22.4; V.V.19.1,2 ferve-facere V,43.1 24.2; V.25.4; V.38,4; V.53.3

essedum -i n (IV.24.1); IV.32.5; fervens -entis V.43.1 histo{ia -ae fBriit.262IV.33.1; V.9.3; V.16.2; V.17,4 fides -eif, -em facere IV.Il.3; V.36. hOc abl +camp 1.2.3; IV.30.1;

e-vellere 1.25.3 2; V.41.4; -em sequi IV.21.8; V.20. V.52.6e-venire IV.25.3 I; in -em recipere IV.22.2; -ei per- honestus -a -urn V,45.2.eventus -us IV.31.1; V,43.5 mittere V.3.7; -em praestiire V.45.2 honos -oris m (V.45.2)e-vocare IV.6.5; V.4.2 figura -aefIV.25.2 horridus -a -urn V.14.3ex-agitare IV. 1.2 fines 1.1.4; 1.2.1; 1.6.2,3; 1.8.1; 1.9. hospitium -i n V.27.7examinare V.12.4 4;1.1 0.1.5; 1.11.1; 1.12.1; 1.26.5; I. humanitas -atis fl.l.3ex-animare V,44.6 27.4; 1.28.1,3.4.5..... hiimanus -a -urn IV.3.3; V.14.1ex-cedere (+abl) IV.12.6; IV.14.5; fingere fmxisse fictum; ficta -orum humilis -e IV.3.4; V.28.1IV.18,4; IV.33.2; V.19.1; V.35.1; np/IV.5.3 humilitas -atisfV.I.3; V.27.4V.36.3 finire N.16,4 I

ex-cipere V.16,4 finitimus -a -urn (+dat) 1.10.2; 1.28. iaculum -i n V,43.1; V,45.4ex-citare V.40.2 4; IV.21.4; V.1.5; V.38.1; mpl ictus -us m 1.25.3ex-cludere -sisse -sum V.23.5 1.2.4; 1.5.4; V.27.2.9 idcirco V.3.6exemplum -i n 1.8.3 firmus -a -urn (IV.6.5); IV.18.2; -ier-= -iver- IV.5.2; V.41.8exerciliire (IV. 1.9) V.20.1; adv -iter IV.26.1 -ierunt = -iverunt N.9.1; IV.28.3;exercitatio -onisfIV.1.9; IV.2.2; flamma -aefV.43,4.6 V.2l.3; V.2B.IIV.33.3; V.34.4 fletus -us m V.33.6 ignobilis -e V.28.1

exiguitas -atisfIV.l.10; IV.30.1 florere IV.3.3 ignoscere IV.27,4.5existimatio -onisfV.44.5 fore IV.6.2.3; IV.20.2; IV.31.1; -iit = -ivit 1.28.1expedilio -onisfV.1 0.1 IV.35.1 iI-ligare V,45,4ex-peditus -a -urn 1.6.2; IV.24.3; N. fortitiido -inisfl.2.5 ilia adv IV.II,4; IV.20.325.1; IV.33.2; V.2,4 fortiinae -arumfpl I.11.6; V.3.7; V. illuslris -e Briit.262

ex-pellere -pulisse -pulsum (+abl) 43,4 immiinis -e EUlr.17.3; IV. 1.9Liv.104; IV.3,4; IV,4.I; IV.34.5; fremitus -us m IV.14.3; V.32.1 im-mittere V.44.6V.9.6; V,48.10 frequens. quam freqentissimi N.I1.5 impedimenta -orum n p1I.24,4; 1.26.

ex-penn -pertum IV.3,4; IV,4,4 friimentiiri IV.9.3; N.12.1; IV.16.2; 1.3,4; IV.14,4; IV.30.1; V.31.6; V.ex-piare V.52.6 IV.32.1 33.3.6; V,43.4; V.47.2ex-plorare IV.21.2; V,49.8; V.50.3; friimentiirius -a -urn 1.10.2; V.24.6; impedimentum -i n 1.25.3V.53.4 res 1.23.1,3; IV.7.1; V.8.!; V.28.6 impedire (1.12.3); (1.25.3)

exploriitor -oris m I.l2.2; 1.21.1,4; fuga -aej. in -am dare IV.26.5; V. impeditus -a -urn 1.12.3; 1.25.3; IV.

82

24.2; IV.26.2; V.44.8; locus V.19. inquam Briit.262 44.3; V.52.3I; V.21.3 in-scius -a -urn IV.4.5 iiidicium -I n V.27.3

im-pellere -pulisse -pulsum IV.l6.1; in-sequi 1.15.2; 1.23.3; V 15.2; V. iugum -I n (1.6.4); IV.33.3; sub i.V.26.2 16.1; V.34.4 mittere I. 704; 1.12.5; (montis)

im-pendere 1.6.1 insidiae -arumfpl Eutr.17.3; Liv. 1.21.2; 1.24.3impensus -a -urn IV.2.2 106; IV. 13.1; V.32.1 iiimentum -I n 1.3.1; IV.2.2; V.1.2imperare Eutr.17.1; +acc (+dat) I. Insigne -is n 1.22.2 iiirare (lV.l1.3)

7.2,5; IV.6.5; IV.22.2; IV.27.5; IV. Insignis -e 1.12.6 -ius camp = nimis 1.15.2; IV.23.2;36.2; V.1.6,8; V.20.3; V.22.4; In-sinuare, se IV.33.1 V.8.2; V.15.2; Vo44.11; V.46.5+acc+infV.1.3 in-sistere -stitisse IV.26.!; IV.33.3 iiis iiirandum IV.11.3; V.27.! 0

imperatum -i n V.20.1,4; V.37.1 in-stabilis -e IV.23.5 iiistitia -aefV.41.8im-peritus -a -urn (+gen) IV.22.1; in-stare 1.25.6; V.44.1 I LIV.24.4; V.27.4 instituere -uisse -iitum 1.14.7; IV.14. labi lapsum V.3.6

impeti-are 1.9.2,4; IV.9.2; IV.11.2; I; IV.! 8.4; V.4.I; V.11.4; V.37.2; labor: summi/magni laboris IV.2.2;IV.l3.5; V.36.2,3; V.41.8 V.40.6; V.52.2; HnfV.3.4; V.23.2 V.I L5

impetus -iis m. impetii V.18.5 institiitum -i II 1.1.1; IV.20.4 laoorare IV.26.4; V.44.9im-portare 1.1.3; IV.2.I,2,6; V.12.4 Instruere -iixisse V.2.2; +abl V.5.2 laboriosus -a -urn (V.11.5; V.19')im-prOvisus -a -urn; de -0 V.22.1; instriimentum -i n V.31.4 lacessere 1.15.3; 1.23.3; IV.7,);V.39.1 in-suefacere IV.24.3 IV.11.6; IV.34.2; V.17.1

im-priidens -entis ad; (IV.27.4); integer -gra -grum V.16.4 laetatio -onisfV.52.6V.15.3 inter-cedere 1.7.5; V.11.9; V.52.1 lapis -idis m V.43.7

impriidentia -aefIV.27.4,5; V.3.6 inter-cipere -io -cepisse -ceptum largitio -onisfl.9.3impulsii+gen V.25.4 V.39.2; V.40.1; V.48.4 lassitiido -inisfIV.!5.2inanis -e V.23.4 inter-cliidere -sisse -sum 1.23.3; IV. lassus -a -urn (IV.15.2)in-cendere -disse -censum 1.5.2; I. 12.5; IV.30.2 late adv 1.2.4; IV.35.3; camp latius28.3; IV.19.!; IV.35.3; IV.38.3 inter-dicere V.22.5 IV. 6.4; V.! 9.2; sup latissime IV.

incendium -I n V.19,); V.48.10 inter-diii 1.8.4 3.1in-citare IV.I2.6; IV.24.3; TV.25.1; inter-esse +datIV.16.2 latitiido -inisfI.2.5; IV.I7.2IV.26.2; IV.33.3; IV.14.3 interior -ius V.12.1; m pi V.14.2 legatio -onis (1.7.3; 1.13.2; 1V.6.J;'

incognitus -a -urn 1V.20.2; IV.29.1 inter-ire V.30.3; V.38.3 V.21.1; V.5'3.4in-colere 1.1.3; (1.13.3) interitus -us /1l V.47.4 legatus -I m Eutr.!7.3; Uv.106; 1.10in-commodus -a -urn; adv -e V.33.4 inter-mittere 1.26.5,6; 1.27.4; IV.I.6; 3; 1.12.7; 1.21.2; IV. 13.4; IV.22.3,incommodum -I n 1.13.4; V.IO.3; V. IV.3l.1; 1V.34.2; V.8.2,4; V.11.6; 5; IV.23.5; V.l.1; V.17.2; V.24.2,

35.5; V.52.6; V.53.4 V.15.3,4; V,) 8.1 ; V.40.5; V.43.6 3,5; V.35.8; V.37.7; V.38.3; V.46.in-credibilis -e 1.12.1; Vo40.2; V.53.1 inter-ponere IV.9.3; IV. I 1.4; 3; V.52.6in-currere (V.1.5) IV.32.1; fidem V.36.2 lenis -e (T.l2.!); IV.28.1; V.8.2; advincursio -onisfV.1.5; V.21.3 interpres -etis m V.36.! camp lenius V.17.1in-diicere, -ductus +ab/I.2.1; 1.27.4 intervallum -I n 1.22.5; V.16.4 lenitas -atisfI.l2.1indutiae -arumfpl 1V.12.1; 1V.13.5 intro-Ire V.43.6 lepus -oris m V.! 2.6in-ers -ertis ad; IV.2.4 introitus -iis m V.9.4 levare V.27.11In-ferre -tulisse il-Iatum 1.12.6; 1.14. intro-rumpere V.51.3 levis -e V.28.76; V.28.5; signa 1.25.7; bellum intus adv V.45.2 levitas -atisfV.34.4Eutr.17.3; 1.2.4; IV.7.3; IV.13.!; in-iisitatus -a -urn IV.25.I,2 Ilberalis -e, adv -iter 1V.18.3; 1V.21.6IV.16.3; IV.27.5; IV.30.2; Y.12.2 in-utilis -e IV.29.3 ligare (1.25.3)

in-ficere -io -recisse -fectum V.14.3 inveterascere -ravisse V.41.5 lignari (V.26.2)In-finitus -a -urn V.12.3 invicem IV. 1.5 lignatio -onisfV.39.2Infirmitas -atisfIV.5.1; IV.l3.3 in-vitare IV.6.3; V.51.1 lignator -oris m V.26.2In-firmus -a -urn IV.3.4; IV.36.2 invitus -a -urn 1.8.2; 1.9.1; IV.5.2; linter -tris m 1.12.1In-flectere 1.25.3 IV.7.3; IV.16.4 lis IltisfY.1.9infra adv IY.36.4 ir-rumpere IV.14.3, V.44.4 litterae publicae V.47.2in-gredi-ior -gressum V.9.5 -isse =- -iisse IV.16.2; V.27.8; V.38. locus -I m V.35.4; V.44.3; V.52.!;in-icere -io -iecisse -iectum +dat 3; V.41.3 eOdern -0 habere 1.26.6; -0 natus(IV. 16.0); IV. 19.4 -issent =- -ivissent 1.27.2; IV.13.5; V.25.1; V.45.2; -0 +gen V.5.4

iniquus -a -urn V.32.2; V.49.6; IV.27.5 longe a 1.10.1; V.47.5; longe latequeV.5l.1 -isset =- -iisset 1.12.5; IV.20.2 IV.35.3; +sup 1.2.1; 1.23.1; IV.1.3;

in-ire V.23.6; consilium 1V.5.3; ita: non ita IV.37.1; V.47.3 V.3.1; V.14.1; V.43.5IV.32.2; V.27.6 iter itineris n 1.6.1; magnis itineribus longinquus -a -urn IV.27.6; V.29.7

in-iussii +gen V.28.3 1.7.1; 1.10.3; V.48.2 longitiido -inisfl.2.5; V.I3.5,6;in-opinans -antis ad; 1.12.3; IV.4.5 iudicare 1.12.1; IV.13.2; IV.22.2; V. V.33.3

83

longius adv comp IV.I.7; IV. 10.2; V.9.S, 6,7; V. 11.5; V.IS.3; VAO.2; occasio -onisfV.29. I; V.38.2IV.I I.I ,4; V.8.2; V. 19.3; VA6.S; VA2.4; VA4.3,4, 12; VA8.S; V.SI. occasus -us m IV.28.2; V.8.2V.S2. I I; V. 52.2 occultus -a -urn V.32.1

lorica -ae fVAO.6 muralis -e, pilum murale V.40.6 occupare 1.10.4; 1.22.3; IV.4.7lUx lucisJ, prima like 1.22.1; V.23. N occupatio -onisfIV.16.6; IV.22.26; V.31.4,6; V.3S.S; VA9.S; V.SO. nancisci nactum IV.23.1 ,6; IV.3S.I; occupatus -a -urn (IV. 16.6); IV.32.S;4; orta Wce V.8.2 IV.36.3; V.9.4 IV.34.3; V.lS.3

M nasci natum V.12A: natus +abI oc-currere IV.6.1; IV.26.1magni habere IV.21.7 IV.l2A; V.2S.1 of-ferre, ob-tulisse ob-Iatum, se o.magnitiido -inisfIV.1.9; IV.20A; natio -onisfIV.lO.4; IV.l6.7; IV. IV.12.6IV.24. 2; V.3.4; VA3.2 2004 officium -i n, in officio V.3.3; V.4.2

magnopere IV.I I.I; IV.l6.S; IV.26.1 naru ablIV.l3A ornnes, ad unum IV.IS.3; V.37.6maiores -urn mpII.14.7; IV.7.3; V. navalis -e Liv.104; castra V.22.1 ornnino 1.6.1; 1.7.2; 1.23.1; 1.2704;25.1,2; m. naru IV.l3A navigium -I n IV.26A; V.8A IV.l9A; IV.24A; IV.38A; V.18.1;

mandare IV.2\.2; se fugae 1.12.3; necessario adv IV.28.3; V.23.S o. non! nihiVnemo IV. 1.9; IV.2.6;V.18.S necessarius -I m 1.1104 V.23.3; V.S\.4

mandatum -I n IV.27.3 neglegere IV.38A onerare V.I.2manere mansisse IV.I.S negotium -i n, magno negotio V.II. onerarius -a -urn IV.22.3,4; IV.2S.I;manus -usfV.8.6; V.26.2; V.27.8; 2; nihil-i est V.38.4 IV. 29.2; IV.36A

V.29.1; V.39.1,3; manus dare V. ne-quaquam IV.23A onus -eris n (IV.22.3); IV.24.2; V.\.231.3 nihil adv (= non) V.34.4; V.36.2 opinan (IV. 16.7; V.13.S)

matara -ae f1.26.3 nobilitas -atisfI.2.1; V.3.6 opinio -onisfIV.16.7; V.13.S; VA8.1materia -aef IV.18.1; IV.31.2; V. nocere pass V.34.4; nocitum In in! opportiinus -a -urn IV.l3A; IV.34.1;

12.5; V.40.2 fut pass V.36.2 V.32.1; adv -e IV.22.2matrimonium -I n 1.9.3 nocru 1.804; IV.32A; V.9.2; V.37.6; op-primere -pressisse -pressum IVA.matiirare 1.7.1 V.40.2,6; V.S3.2 5; IV.IS.2; IV.24.2; V.26.2; V. 38.4matiirus -a -urn IV.20.1; adv -e, noctumus -a -urn V.11.6; V.32.1; V. oppugnatio -onisfV.26.3; V.27.3;comp -ius IV.6.1 40.5,7; V.S3A V.37.6; VAO.6; VA3.1; VAS.I

maximam partem adv IV.I.8 nominatim 1.29.1; VA.2 opus"-eris n; opere mlinitus V.9A;mederl +dat V.24.6 nostri gen V.29.2 V.21.4; (munitio) VAO.2mediocris -e VA4.6 novae res 1.9.3; IV.S.I opus esse, quae opus sunt VAO.6mediterraneus -a -um V.12A novissimus -a -urn 1.15.2,3,5; 1.23.3; oratio -onisfBruL262; IV.7.2;medius -a -urn 1.24.2; V.3A; V.l3.3 1.25.6; V.32.2 IV.8.1; V.\.8; V.27.11; V.38.4memoria -aefI.l2.S; -a prodere V. novitas -atisfIV.34.1 orator -oris m (BruLO); IV.27,)

12.1 nudare V.3S.2 orbis -is m IV.37.2; V.33.3; V.3S.1mensura -aefV.13A numerus: n.o 1.5.2; V.S.3; V.23.4; ad ordo -inis m V.3S.7; pnmiordinesmererl de 1.1 1.3 n.um V.20.4; in n.o habere 1.28.1; V.28.3; V.30.1; V.37.1; VA4.1mendianus -a -urn V.8.S obsidum n.o V.27.2 orIn ortum V.8.2meritum -I n V.27.11; V.52.4 nummus -I m, sg V.12.4 omatus -us m BrliL262metallum -I n (IV.31.2) nutus -us m IV.23.S; VA3.6 ostendere (verbIs) 1.8.3; 1.21.2; IV.metiIi mensum 1.23.1 0 11.3; IV.23.S; V.2.3; V.3.3migrare (IV. 1.0) ob-icere -io -iecisse -iectum 1.26.3; ostentare VA\.4milia -ium n pI (passuum) IV.14.1 obiectus -a -urn +dat V.l3.6 Pmissu +gen V.27.1 ob-Ire V.33.3 pabulaIi V.17.2mittere (nuntios) IV.I\.6 ob-servare V.3S.I pabulator -oris m V.I7.2mobilis -e IV.S.I obses -idis m 1.9.4; 1.14.6,7; 1.27.3; pacare 1.6.2; pacatus -a -urn IV.37.1;mobilitiis -atisfIV.33.3 1.28.2; IV.16.S; IV.21.5; IV.22.2; V.24.7moderari IV.33.3 IV.27.I ,5; IV.3I.I; IV.36.2; IV.38. paenitere +acc.gen IV.S.3molere -uisse -itum 1.5.3 4; V.\.8; V.4.I; V.SA; V.20.3,4; pagus -I m I.I 204; 1.27.4; IV. \.4; IV.mollis -e, Iitus V.9.1 V.22.4; V.23.1; V.27.2; VA7.2 22.5moran 1.26.5; IV.19.1; IV.22.1; V. ob-sidere (lV.19A); V.40.1 palam V.2S.321.5; V.24.8; VA7.3; +ace V.44.8 obsidio -onisfIV.l9A; V.29.7; palus -udisfIV.38.2; V.21.2; V.S2.1

motus -us m IV.23.S; IV.25.1 ,2; m. VA5. 2; VA9.1,6 par paris adi V.8.2; V.13.2; +dat IV.Galliae V.5A; V.22.4; V.S3.3 obstrictus -a -urn 1.9.3 7.5

movere, castra 1.15.1; 1.22.4; IV .9.1; ob-struere -uxisse -iictum V.SO.5; parare, pretio IV.2.2VA9.S V.S 1.3 paratus +infV.1.7

multus -a -urn: multo die 1.22.4; ad ob-temperare IV.21.5 pars, qua ex parte 1.2.4; tres partes I.multam noctem 1.26.3 ob-tinere 1.7.3; IV.12A; IV.19.3; V. 12.2; maximam partem adv IV. 1.8

munitio -onisf(1.7.0); 1.804; 1.10.3; 20.1; V.25.1 parvulus -3 -urn V.SO.I; V.52.1

84

passim IV.14.5 phalanx -ngisfl.24.4; 1.25.2 2; IV.22.6; V.41.5; praesidio datpatens -entis adi 1.l0.2 pietas -atisfV.27.7 1.25.6; V.9.1; V.1l.7patere 1.2.5 pilus -i nt, primus V.35.6 prae-stare -stitisse IV.25.3; IV.33.3;pali +acc+infI.6.3; 1.9.4; IV.7.4; pinna -aefV.40.6 fidem VA5.2; +dat (I. 1.4); 1.2.2;V.19.3 pius -a -um (V.27.7) praestat IV.14.2

paucitas -atisfIV.30.1; IV.34.5; planus -a -urn, litus IY.23.6 praesto esse V.26.2VA5.1 plebs -bisfV.3.6 praeter-mittere IV.13.4

pecus -oris n IV. 1.8; pi V.12.3; plumbum -i n; album V.12.4 praeter-quam 1.5.3V.19.1 plUrimumsup 1.9.3; V.3.1; V.27.2 praetor -oris m, pro praetore 1.21.2

pedester -tris -tre IV.24.4 poenas persolvere 1.12.6 prae-iirere VAO.6peditatus -iis m IV.34.6; V.3.4; V. pondus -eris n V.12.4 premere IV. 1.2; IV.16.5; IV.19.1;38.1; V.47.5 ponere, arma IV.37.1; (spem) p. in IV.32. 3; IV.33.2; V.28.5; V.32.2;

pellis -isfIV.l.I 0; V.14.2 V.34.2; V.39.4; V.48.1; positus in V.37.5; VA3.4;pendere V.22.4; V.27.2 V.29.6; V.34.1 pri-die 1.23.3; IV.13.5; V.17.1; V.per pry+acc V.3.4; licere per V.30. pons pontis m 1.6.3; 1.7.2; 1.13.1; 40.33; VA 1.6 IV.17.2; IV. 18.2,4; IV.19.2,4 primus -a -urn (pars) 1.24.4; 1.27.4;

per-agere V.1.5; V.2.1; V.24.1 populari I.lI.1 V.45.2per-cipere -io -cepisse -ceptum V.I.8 popuIatio -onisfI.15.4 princeps -ipis adi 1.7.3; 1.12.6per-contari (V.l3.4) porro V.27.4 principatus -iis m V.3.2percontatio -onisfV.13.4 poscere poposcisse 1.27.3 pristinus -a -urn 1.13.4; IV.26.S; V.per-currere IV.33.3 positus -a -urn in V.29.6; V.34.1 48.6; dies IV.14.3per-diicere 1.8.1; V.23.6; V.31.3 posse, plUrimum 1.9.3 prius quam IV.4.7; IV.12.2; IV.14.1;perendino die V.30.3 possessio -onisfI.l1.5 IV.21.1; V.27.9per-equitare IY.33.1 pos-sidere -sedisse Liv.104; IV.7.4 privatim V.3.5per-exiguus -a -urn V.15.4 post... quam IV.28.1 pro pry +ablI.2.5; 1.22.4; 1.26.3;per-facilis -e 1.2.2 postea... quam IV.37.4 V.12.4; V.27.7; V.41.8; p. portisper-ferre IV.21.5; V.39.1; V.40.1; postea-quam IV.19.2; V.3.5; V.32.1 IV.32.1; p. castris IV.35.1; V.15.3;V.53.I,2,4 postri-die 1.23.1; IV.13.4; V.10.1 V.16.1; V.37.5; V.50.3; p. tem- ..

perfidia -aefIV.13.4; IV.14.3 postulare +acC+fnfIV.I6.4 pore/re V.8.1; p. praetore 1.21.2per-fringere -fregisse -mctum 1.25.2 postulatum -i n IV.11.5 probare Briit.262; IV.21.7; V.27.4;perfuga -ae m 1.28.2; V.18.4 potestas: potestatem facere IV.11.2; V.3 1.2; V.44.3; V.48.1per-fugere 1.27.3; V.45.2 IV.15.4; V.41.2; p. esse V.51.2 pro-currere V.34.2; V.44.6perfugium -I n IV.38.2 poliri + abl 1.2.2; 1.26.4 pro-dere -didisse -ditum IV.25.3;periculum facere IV.21.1 prae-cedere 1.1.4 memoria V.12.1peritus -a -um 1.21.4 praeceps -ipitis adi IV.33.3; V.17.3 prOd-ire V.26.4per-Iegere V.48.9 praeceptum -i n V.35.1 pro-diicere V.52.2; IV.30.2per-manere IV.21.6; V.12.2 prae-cipere -io -cepisse -ceptum proeliari IV.2.3; IV.33.1; V.16.4per-mittere V.3.7; V.Il.8 1.22.3; V.48.7 profectio -onisfl.3.2; 1.6.4; V.32.1;per-mulcere -sisse -sum IV.6.5 praecipitare, se IV.15.2 V.33.2; V.47.4per-pauci 1.6.1; IV.l5.3; V.5.4; V. prae-cliidere -sisse -sum V.9.4 pro-ficere -io -Iecisse -fectum23.4 praeco -onis m V.51.2 IV.19.4

perpetuum, in IV.34.5; V.38.2; V. praeda -aef(IV.9.3); IV.34.5; V.12. pro-titeri -fessum V.38.439.4 2; V.34.1 pro-fluere IV.! 0.1

per-rumpere (1.7.0), 1.804; V.15.4 praedari IV.9.3: IV.16.2; V.19.2 pro-fugere V.53.2per-scribere V.47.5; V.49.3 praedicare IV.34.5 pro-inde V.34.1per-sequi, bello 1.13.4; V.1.8 praefectus -i m IV.11.6; IV.22.3 promissus -a -urn V.14.3per-severare 1.13.4; V.36.3 prae-ficere -io -iecisse -fectum 1.10.3; pro-niintiare IV.5.2; V.31.4; V.33.3;per-solvere, poenas 1.12.6 V.U; V.9.1; V.11.9; V.24.3; V.47.2 V.34.1,3; V.51.2per-spicere -io -spexissl; -spectum prae-figere V.18.3 pro-pellere 1.15.3; IV.25.1; V.44.11IV.20.2; IV.21.9; V.S.4; V.II.2; prae-mittere 1.15.1; 1.21.4; IV.II.2; propinqui -orum m pi V.4.2V.31.2 IV.2U; IV.27.2; V.18.4 propinquitas -atisfIV.3.3

persuiidere sibi V.29.5; persuiisum prae-optare 1.25.4 pro-ponere IV.!7 .2; V.40.1; V.52.5esse +dat V.31.6 prae-parare V.9.4 propterea quod 1.1.3; 1.6.2; 1.7.3;

pertinacia -aefV.31.1 praesens -entis n, in praesentia n pi 1.26.3; IV.3.3; V.16.2pertinax -acis adi (V,3I.1) 1.IS.4; V.17.1 pro-pugnare V.9.Sper-tinere (ad) 1.1.3,1.3.1; 1.6.3; IV. praesentia -ae/, animi V.43.4 pro-sequi IV.26.5; V.9.7; V.52.111.4; V.3.4; V.13.1; V.25.4; V,36.2 praesertim IV.8.2; V.27.6; V.47.S; prospectus -iis m; in -ii V.IO.2

perturbiiri -ne... an... +coni IV. 14.2 V.49.7 prosperus -a -urn; adv -e Liv.105perturbitio -onisfIV.29.3 praesidium -i n 1.8.2; IV.4.3; IV.18. pro-spicere +dat 1.23.1

85

pro-tegere -texisse -tectum VA4.6 VA7.5 saucius -a -urn V.36.3pro-vehere IV.28.3; V.8.2 receptus -fis m IV.33.2 scalae -arumfpl VA3.3pro-venire V.24.1 recessus -fis m V.43.5 scapha -ae fIV.26.4pro-videre IV.29.4; V.8. I; V.33.1,3 reciperare V.27.6 scindere scidisse scissum V.51.3pro-vocare (1.15.3) re-eipere, se 1.11.5; 1.25.5,6; 1.26.1; scriptor -oris m (Eutr. 0)proxime 1.24.3; V.24A IV.2.3; IV.15.3; IV.16.2; IV.l 9.1 , sedes -isfLiv.103; IVAApulvis -eris m IV.32.1 4; IV. 35.3, IV.38.2,3; V.15A; V. sementis -isfI.3.1piirgare 1.28.1; se IV.l3.5 3404; V.37.4; V.44.12; V.50.5; se semita -aefV.19.2Q ex (fugaltimOre) r. IV.27.!; IV.34.! senator -oris m (IV. 12.4)qua, ne qua legio V.27.5 reciisare IV.7.3; V.41.5 senatus -fis m IV. I 1.3; IV.12.4;qua adv 1.6.!; 1.804; 1.1 0.3; V.8.3; red-igere -egisse -actum Liv.105; V. IV.38.5V.46.3 29.4; +adi IV.3.4 sentire sensisse sensum V.32.1

quae-cumque n pi V.34.!; V.40.6 red-integrare 1.25.6 separare (1.29.1)quaestor -oris m IV.!3.4; IV.22.3; reditio -onisfI.5.3 separatim 1.29.1V.24.3; V.25.S; V.46.1 reditus -fis m IV.30.2 separatus -a -urn IV. 1.7

quam +sup (potest): q. maximus I. re-ferre rettulisse -Iatum IV.28.2; I. sepelire -ivisse -ultum (I.26.S)3.1; I.7.1,2; V.39.1; q. pliirimi 1.9. 29.1; IV.9.1; pedem 1.25.5; IV.25.2 sepultiira -ae fl.26.53; V.U; V.11.4; q. latissime IV.3. re-ficere -io -iecisse -fectum IV.29. sero adv V.29.1I; q. frequentissimi IV.I1.5; q. pri- 4; IV.31.2; V.U; V.11.2; V.23.1 servare V.19.!; ordines IV.26.1mum IV.21.2; q. aequissimo loco re-fugere (1.11.5); V.35.1 servire, dat riimoribus IV.5.3V.49.7; q. maxime V.49.7; V.50.5 regnum -i m 1.2.1; 1.9.3; IV.12A; V. ses-centesimus -a -urn Eutr.17.1

quam-vis IV.2.5 20.1; V.25.1; V.26.2; V.38.1 siccitas -atisfIV.38.2; V.24.1quanw -ior... tanto -ior V.45.1 re-gredi -ior -gressum VA4.6 sic-uti V.43.3quantus-vis V.28.4 re-icere -io -iecisse -iectum 1.24.4; signa inferre 1.25.7quarta pars 1.12.2 V.5.2; V.23.4; V.30.3 significatio -onisfV.53.!queri questurn IV.27.5 re-legare V.30.3 silvestris -e V.19.1qui +coni (: ut) 1.7.3; 1.15.1; I. 21.1; relinquere +dat V.40.7;pass 1.9.1; simul = simul atque IV.26.51.24.1; IV.I1.6; IV.16.3; IV.21.5; V.9.7; V.35.4; V.52.I,6; ut V.19.3 simulare IV.4.4IV.22.1; V.1.7,9; V.10.2; V.20. 2; reliquum -i n 1.11.5 simufatio -onisfIV.l3.4; V.50.3,5V.49.2; (: cum) IV.21.9; V.33.I, 2 reliquus -a -urn, tempus IV.16.6 simultas -atisfV.44.2

quibus-cum 1.1.3 re-migrare IV.4.6; IV.27.7 singillatim V.52.4 .quic-quam IV.I.lO; IV.2.4; IV. 16.4; remissus -a -um V.12.7 singularis -e IV.26.2; V.2.2; V.25.2IV.20,3; V.41.5 re-mittere de (celeritate) V.49.6 socer -eri m 1.12.7

qUi-cumque quae- quod-/quid- IV. re-mollescere IV.2.6 socius -i m 1.5.4; 1.11.6; 1.14.6; 1.15.7.3; IV.26.1; VAI.6; n pi V.34.1; re-niintiare 1.10.1; 1.21.2; 1.22.4; IV. I; V.39.3VAO.6 21.9 solitiido -inisfIV.18A

quies -etisfVAO.5,7 re-pellere reppulisse -pulsum (1.7.0); sollicitare V.2Aquin +coni, non recfisare quin IV.7. 1.804; V.9A; V.15.5; V.17.3; VA2.1 solvere (naves) IV.23.1; IV.28.1;

3; non multum abest qUin V.2.2 repentinus -a -urn 1.13.2; V.22A; V. V.23.6quin etiam IV.2.2 26.1; V.27.4, V.28.1; V.39.2 spatium -i n (loci) IV. 10.3; IV.35.3;quis-piam quae- quod- V.35.1 . reperire V.13.4 V.l3.2; V.15.4; V.44.6; (temporis)qui-VIS quae- quod- IV.2.5; (VA 1.6) re-petere V.49.2 1.7.5; IV.11. 3; IV.l3.3; IV. 14.2;quo +comp +coni 1.8.2; V.3.6 re-pomre IV.29.4; V.23.2 V.15.3quo adv IV.2.1 re-poscere, rationem V.30.2 species -eifIV.25.1; in -em V.51.3quo-ad IV.! 1.6; IV.12.5; V.17.3; V. reprehendere V.33.4 spectare ad V.13.1,6

24.8 re-scindere -scidisse -scissum 1.7.2; speculator -oris m (IV.26.4); VA9.8quo-minus +coni IV.22.4 IV.19.4 speculatorius -a -urn, navis IV.26Aquoties V.34.2 re-sciscere -ivisse 1.28.1 sponte, sua 1.9.2; V.28.1R re-servare V.34.1 stabilis -e (IV.23.5; IV.33.3)radere -sisse -sum V.14.3 re-sistere -stitisse IV.12.S; IV.I4.4 stabilitas -atisfIV.33.3rapiditas -atisfIV.17.2 re-stituere 1.28.3; V.25.2 stare stetisse V.35.3rapina -aefI.l5A re-tinere -uisse -tentum IV.l3.(0),6 statio -onis fIV,32.I,2; V.l5.3;rarus,pl rari V.9.5; V.16.4; V.I7.1 rota -aefI.26.3; IV.33.1 V.16.4ratio -00isfI.29.1; IV. 1.6; IV.23.5; S statuere -uisse -iitum +acc+fnf

-em habere +gen V.27.7; -em re- sagulum -I n V.42.3 1.11.6; IV.16.1; IV.17.1; V.II.Sposcere V.30.2 sanus -a -urn Brfit.262 stipendium -i n V.27.2

re-bellare (lV.30.0) sarcina -aefI.24.3 stramentum -i n V.43.1rebellio -onisfIV.30.2; IV.38.1 satis habere 1.15.4 sub-diicere 1.22.3; 1.24.1; navesrecens -entis adi IV.13.6; V.16.4; satis-facere 1.14.6; V.l.7; V.27.7 IV.29.2; V. 11.5,7; V.24.1

86

sub-ductio -onisf V.1.2 temere IV.20.3; V.28.3 40.7sub-esse 1.25.5; V.23.5; V.29.3 temeritas -atis fV.52.6 ululatus -us m V.37.3sub-fodere -io -rodisse -fossum IV. temo -onis m IV.33.3 una adv: cum ... una IV.21.6; V.36.3

12.2 temperare I.7.4 undique 1.2.3; 1.22.3; IV.20.4; IV.sub-icere -io -iecisse -iectum 1.26.3; temperatus -a -urn V.12.7 21.4; IV.27.7; V.11.8; V.17.5+daf IV.36.2 tempestas -litis/. idonea IV.23.1; IV. uni -ae -a IV.7.5; IV.16.5

sub-iectus -a -urn V.B.3 36.3 unus, ad unum omnes IV.15.3; V.37.6sub-Ire, periculum 1.5.3 tenuis -e, valetiido V.40.7 usus -us m IV.25.1; IV.33.3; V.42.3;sublatus -a -urn part < tollere tergum -I n. -a vertere IV.J5.2 belli IV.I.6; IV.20.4; u. est IV.2.3;sub-ministrare IV.20.1 testimonium -I n V.28.5; V.52.4 -ul esse IV.20.2; IV.25.1; IV.29.4;sub-mittere IV.26.4; V.15.5 testiido -inisfV.9.6; V.42.5; V.43.3; IV.31.2; V.1.4sub-movere 1.25.7; IV.25.1 V.52.2 uti 1.5.4; 1.9.4; 1.14.6,7; 1.15.5; I. 28.sub-sequi IV.13.6; IV.24.1; IV.25.6; timere +daf IV. 16.1 I; IV.5.2; IV.16.7; IV.23.3; IV.33.IV.26.1; IV.32.2; V.18.4; V.38.1; tolerare 1.28.3; V.47.2 3; V.4.2; V.17.2; V.23.3; V.48.3;V.44.5 tollere sus-tulisse sub-Iatum IV.23. V.5L4

subsidium -I n IV.26.4; IV.31.2; 6; IV.28.1; (1.2.0); 1.5.3; 1.25.1; utilis -e IV.7.4V.17. 3; V.28.6; V.44.12; -0 mit- ululatum V.37.3; subtatus +abl I. utilitas -atisf1V.19.4tere V.15.4; -0 venIre V.27.5 15.3; V.38.1 utrique m pi V.50.1

sub-sistere 1.15.3; V.l0.2 tormentum -I n IV.25.1,2 Vsub-venire +dat V.35.7; V.44.9 torrere -uisse tostum V.43.4 vacare 1.28.4; IV.3.1,2; IV.8.2suc-cedere 1.24.4; 1.25.6; IV.3.3; IV. tra-ducere 1.11.1; 1.12.2; 1.13. I;V.5 1.1 vadum -I n 1.6.2; 1.8.4; IV.26.2322; +daf V.16.4 tragula -ae fI.26.3; V.35.6; V.48.5,7 vagari 1.2.4; IV.4.I; IV.6.4; V.19.2

suc-cendere -disse -censum V.43.7 tra-icere -io -iecisse -iectum Liv.105; vagIna -ae fV.44.8successus -us m Eutr.17.3 V.35.6; V.44.6 vagus -a -urn Liv.103suc-cidere -disse -sum IV.19.1; IV. tra-iectus -us m IV.21.3; V.2.3 valere, pliirimum v. V.3.138.3; V.9.4 tranquillitas -atisf V.23.6 valles -isfV.49.8

suc-currere +daf V.44.9 trans (= ultra) prp +acc 1.1.3; 1.5.4; vastare I.I 1.(1 )3; IV.15.5; IV.38.3;sudis -isfV.18.3; V.40.6 1.10.5; 1.11.5; 1.28.4; IV.4.3 ... V.1.5; V.19.2,3; V.22.3suI gen IV.B.5; IV.28.2; IV.34.5; tran-scendere -disse -ensum Liv. vectigal-alis n V.22.4V.17.4;V.38.2 104,105 vectigalis-eIV.3.4

summa -ae fI.29.2,3; V.II.8 trans-figere 1.25.3; V.44.7 vectorius -a -urn V.8.4summus -a -urn (pars) 1.22.1; 1.24.3 trans-Ire V.51.2 vehementer Briit.262superare IV.7.5; IV.21.7; IV.27.1; trans-missus -us m V.2.3; V.13.2 venari (IV. 1.8)

IV.30.2; V.27.4; V.31.3 trlins-mittere (V.2..3) venlitio -onisfIV.1.8super-esse 1.23.1; 1.26.5; V.22.4 trlins-pomre IV.16.6,8; IV.17.2; IV. venIre, ventum est IV.28.1; V.26.1superior -ius (de loco) 1.10.4; 1.23.3; 22.3; IV.29.2; IV.30.1; IV.35.1; venti tare IV.3.3; IV.32.1; V.27.11.24.3; 1.25.2 ... ; (de tempore) IV. V.1.2 vergere IV.20.1; V.D.221.4; IV.22.1; IV.35.1; IV.38.2; V. trepidlire V.33.1 vereri +dat V.9.18.3; V.I 0.2; V.II.9; V.23.3; V.24. trepidus -a -urn (V.33.1) versare V.44.DI; V.29.3; V.35.6; V.42.2; s. esse tribunus -I m, militum IV.23.5; V. verus -a -urn, verum est IV.8.2V.15.1; V.26.3 15.5; V.28.3; V.37.1; V.52.4 veriitum -I n V.44.7,10

sup-petere 1.3.1 triduum -I n 1.26.5,6; IV.4.4;IV.II.3,4 vestigium -I n, eodem -0 IV.2.3; insupplex -icis adi; adv -iciter 1.27.2 tri-ennium -I n IV.4.1 -0 IV.5.3suppliclitio -onisfIV.38.5 tri-pertito adv V. 10.1 vestitus -us m IV. 1.1 0supra adv IV.4.I; IV.16.2; IV.27.2; trini -ae -a V.53.3 veterlinus -a -urn 1.24.2IV.28.1; V.2.2; V.19.1; V.22.1 triplex -icis adi 1.24.2; IV.14.1 vetlire -uisse -itum V.9.7

sus-cipere -io -cepisse -ceptum 1.9.4 triquetrus -a -um V.13.1 viator -oris m IV.5.2suspicari IV.6.2; IV.31.1; IV.32.2,4 turma -ae fIV.33.1 vicies V.13.7suspicio -onis fIV.32.1; V.45.4 turris -isf(acc -im, abl -I) V.40.2,6; vicus -I m 1.5.2,4; 1.11.5; 1.28.3;sustentare V.39.4· V.42.5; V.43.3,6,7; V.48.8; V.52.2 IV.4.2,6; IV.19.1T U videriV.36.3;vIsumestIV.8.1;talea -ae fV.12.4 ubi +perfI.5.1; 1.7.3; 1.8.3; 1.12.2; I. V.2.3tam-etsi V.34.2 28.1; IV.19.4; IV.25.1; V.9.1; ubi vigiliae -arumfpIV.31.4; V.32.1tangere tetigisse tactum V.3.1 primum IV.12.1 vinculum -I n IV.27.3tantulus -a -urn IV.22.2; V.49.6 ulcisci ultum 1.12.7; IV.19.4; V.38.2 -vis: qui-vIs IV.2.5; quam-vis IV.tegere texisse tectum V.18.3; V.43.1 ulterior -ius, Gallia. provincia 1.7.1; 2.5; quantus-vis V.28.4telum -I n (I.7.0); 1.8.4; 1.26.3; IV. 1.10.5 vitrum -I n V.14.323.3; IV.26.3; IV.32.3; IV.33.1; ultimus -a -urn IV.16.7 voluptas -atisfV.12.6V.35.2,4; V.43.4; V.44.6; V.51.1 ultro IV.D.I; IV.27.5; V.28.5; V. vulgo adv V.33.6

87

NOTAE

idem atque dep deponens (verbum)H contrarium Eutr. Eutropius (pag. 5)

id est f Iemininum< factum/ortum ex jut futUrum/ sive gen genetivus+ atque, cum ger gerundiurnlgerundivumx -ies ind indicalivus

oratio recta indecl indeclinabileoratio obliqua if~r infinitivus

A. Aulus (praenomen) kal. kalendasa.c. ante Christum (natum) L. Lucius (praenomen)a.d. ante diem Liv. Livius (pag. 5-6)a.u.c. ab urbe condita m masculinumabl ablalivus M. Marcus (praenomen)ace accusalivus n neutrumadi adiectivum nom nominativusadv adverbium Oct. OctobresAp. Appius (praenomen) p. C. post Christum (natum)April. Apriles pag. paginaBrut. Brutus (pag. 6) part participiumC. Gaius (praenomen) pass passivumcap. capitulum perf perfectumcel. ceteri -ae -a pers personaCn. Gnaeus (praenomen) pi pluraliscomp comparativus prp praepositioconi coniUnctivus Q. Quintus (praenomen)cos. consul sg singularisdat dativus sup superlativusDec. Decembres T. Titus (praenomen)