2 3

ARRIERREKA uraren indarrala fuerza del agua the power of water

This walk follows the course of the Arrierreka stream through Berriz. Everyone knows that human beings have always used water to meet their needs: to quench their thirst, cook, bathe, wash, and so on; for crop and livestock farming; industry, as a means of transport or source of energy. That is precisely what you will discover from the dams, sluices, channels, stone bridges, mills and hydraulic infrastructures along this short route.

It starts in Urzulo and gradually takes you downhill, through the Sarria and Eitua districts, until you reach the Hermitage of San Pedro Txiki.

En este paseo conoceremos el reco-rrido del arroyo Arrierreka a su paso por Berriz. El ser humano ha recurrido al agua para cubrir sus necesidades: saciar la sed, cocinar, asearse, lavar...; para la agricultura y la ganadería; la industria; como medio de transporte o fuente de energía. Eso es precisamente lo que nos mostrarán las presas, acequias, cauces, puentes de piedra, molinos e infraestructuras hidráulicas que podemos ver a lo largo de este pequeño viaje.

Comenzaremos en Urzulo desde donde descenderemos poco a poco, pasando por los barrios de Sarria y Eitua, hasta llegar a la ermita de San Pedro Txiki.

Ibilbide honetan, Oiz menditik datorren Arrierrekak Berrizen egiten dauan bidea ezagutuko dogu. Jakina da, denporearen joanean, gizakiak lan askotarako erabili izan dauala ura: eguneroko bizimoduko beharrizanetarako, nekazaritzan eta abeltzaintzan, industrian, garraiobide moduan, zein energia-iturri lez. Horixe erakutsiko deuskue, hain zuzen be, erreka honen inguruan dagozan ur-salto, ubide, presa, zubi, antepara, errota eta makinetxe ugariek.

Hori guztiori ikusteko, Urzulon hasi, eta apurka-apurka beherantza egingo dogu, Sarria eta Eitua auzoetatik igaro, eta errekea San Pedro Txiki ermitearen ondoan, Abadiñoko lurretan, sartu arte.

Urzulo

Further on, you will see the Arria farmstead on your right. It is a totally refurbished large country house that was a mill and mansion in the past.

Más adelante, a mano derecha, podemos ver el caserío Arria, un caserón totalmente reformado que antaño fue molino y palacio.

Apur bat aurreragotik, Sarria auzoak eta Garaik bat egiten daben inguruan, Garaiko eleizak eta etxeak ikusten dira; baita Durangaldeko mendi ederrak be: Anboto, Alluitz, Axtxiki, Untzillatx... Hortixek ikusten da Arria baserria be, lurrez Berriz baina eleizaz Garai dana. Sasoi baten, jauregi eta errota izandakoa, etxe eder eta dotorea da. Barriztauta egon arren, horma sendoek, leiho txiki eta saieterek, eta armarriak ederto erakusten ditue beste garai bateko torretxe edo jauregiaren ezaugarriak.

4

Ur-biltegia (ezk.) eta txabolea (esk.)

Arria baserria Garai atzean dala

5

The source of the Arrierreka stream is on Mount Oiz and it is fed by the waters of the Urzulo and Arlaban creeks. It flows into the Urzulo regulating tank, whose guard hut still stands. There is a hatch inside the hut, which was used for trout fishing.

As you continue along the path, you will come across another reservoir which is fed by two other streams: Ayastui and Artikoa.

El arroyo Arrierreka nace en el monte Oiz y en esta zona recibe las aguas de los riachuelos Urzulo y Arlaban. Su caudal va a parar al depósito regulador de Urzulo, en el que todavía se conserva la caseta del guarda. En ella se puede observar una trampilla desde donde se pescaban truchas.

Siguiendo el camino encontraremos otro depósito donde se recogen también las aguas de otros dos arroyos: Ayastui y Artikoa.

Arrierrekak Oiz inguruan dauka sorburua, eta bidean beste errekasto batzuen urak batzen ditu; besteak beste, Urzulo eta Arlabanekoak. Horreexek kanal biren bidez, Urzuloko ur-biltegiak hartzen ditu. Bertan dago hondinokarren zaintzailearen txabolatxua; eta ondo begiratu ezkero, barruan, lurrean, zulo txiki bat ikusiko dogu. Denpora txarra egiten ebanean, arrankariak atrapetan ebezan bertatik.

Txabolearen aurrean ihesbidea dago, urak gainezka egiten dauanean, ur-jauzira joan daiten. Ur-jauziak 208 metroko desnibela dauka. Hemendik beherantza, kilometro luzean, ura hodi zabal batetik doa Patalako zentraileraino.

Bidean beste biltegi bat be badago, eta hemen Ayastui eta Artikoako urak batzen dira. Ur-jauzi txiki hori 104 metroko altueran dago.

Patalako makinetxea eta anteparea

6 7

As you come to Patala, the ruins of the old Patala Txiki power station, which was decommissioned in the 1970s, can be seen on the other side of the river.

Patala is the only one of all the hydroelectric power station that there were in Arrierreka that is still in service.

It was built at the start of the last century and powered the Arratia tramway. It now supplies the town of Durango.

Antes de llegar a Patala, al otro lado del río, se encuentran las ruinas de la antigua central Patala Txiki, en desuso desde la década de los setenta.

De todas las centrales hidroeléctricas que hubo en Arrierreka, Patala es la única que se sigue en activo.

Se construyó a principios del siglo pasado y suministró energía al tranvía de Arratia. Hoy en día distribuye su producción a la villa de Durango.

Patalara heldu orduko, errekearen bestekaldean Patala Txiki dago, zentrala izandakoa. Garaiko zerrarako argi-indarra sortzen eben hemen. XX. mendeko 70eko hamarkadara arte martxan egon zan, baina, gaur egun, hutsik dago eta egoera txarrean barriz.

Patalako makinetxea 1900. urte inguruan eregi eben. Arrierrekan eraiki ziran 10 zentral hidroelektrikoetatik handiena da, eta martxan jarraitzen dauan bakarra. Zentral honek hontsu aitatutako ur-jauzi bien indarra aprobetxetan dau. Barruko makinak eta Pelton turbinak lehengo mendearen erdian barritu orduan ipinitakoak dira. Kanpoan, eraikinaren aurrean, ubidea, konportak eta antepara itzela dagoz. Hasieran, bertako industria txikietarako eta Arratiako tranbiarako argi-

indarra sortzen eban. Bitxikeria lez, orduko denporetan, tranbiako arduradunakaz harremanetan jarteko ipini eben Edison markako telefonoa konserbetan dau. Gerora, Durangoko herriko argiak horniduteko erabili izan da, eta halantxe jarraitzen dau orain be.

Patala

Barruko makinak

7

As you make your way downstream, you will first come to the Errotatxu mill, which has been a ruin for some time, and then to the power station of the same name.

When that was operational, it supplied electricity to several companies: to the Goiria sawmill, Berrio shoe factory, Vizcaína ironmongers, San Miguel foundaries, and the Arregui factory. Durango Local Council now uses the power station facilities to supply drinking water to the town.

Avanzando río abajo, nos encon-traremos primero con el molino Errotatxu, en ruinas desde hace varios años, y seguidamente, con la central del mismo nombre.

Cuando esta funcionaba, surtía de electricidad a varias empresas: a la serrería Goiria, Fábrica de Calzados Berrio, Ferretera Vizcaína, Fundiciones San Miguel, y la fábrica de Arregui. Actualmente, el Ayuntamiento de Durango usa las instalaciones de la central para abastecer de agua potable a la villa.

Errotatxuko errotarrien zaratak eta arto-zorroen joan-etorriak aspaldian galdu baziran be, agerian jarraitzen dau errotapetik igaro ostean, uraren bideak etxearen azpitik.

Hur dago Errotatxu izeneko indarretxea. Horrek be Arria errekearen urak hartzen ebazan. Aspalditik Durangoko Udalarena da. Solairu biko etxea da: behean egoan zentrala eta goian etxebizitzea. Martxan ibili zan artean, zuzenean errekatik hartutako ura eta Patalatik etorrena erabilten ebazan.

Hainbat enpresaren artean banatzen eben hemen sortutako argi-indarra: «Mendizabal y Heredia» fabrikea, «Goiria» zerrategia, «Berrio» oinetako-fabrikea eta beste batzuk. 70eko hamarkadan, makinok betiko gelditu ziran, errentagarritasun faltagaitik; dana dala, barruan ditu hondino makinak, turbinak eta abar. Gaur egun, Durangoko Udalak hemendik hartzen ditu, besteak beste, herrirako urak.

Errotatxu - Errotabarri - Bolunzar

Errotatxuko aztarnak

The Errotabarri mill is just a few metres away. It stopped working many years ago, but part of the structure - the dam, canal, wheels, etc. - still stands.

A pocos metros está el molino Errotabarri. Hace muchos años que dejó de funcionar, pero todavía mantiene parte de la estructura: la presa, el canal, las ruedas…

Metro batzuetara, bidearen ezkerraldean, Errotabarri dago. Hemen be aspaldiko urteetan laborerik eiho ez dan arren, ezagun-ezagun ditu etxeak errotearen ezaugarriak. Atzekaldean, oilotokiaren ondoan dago anteparea. Etxaurrean, ostera, urak lora artetik egiten dau barriro errekeagaz batzeko bidea; eta aurreratxuago dagoan zubiaren ondoan alkartzen dira.

Itzelezko etxea da Errotabarri. Horman daukan harriak dinoanez, 1827an barriztauta dago. Errotarriak, apaingarri modura dagoz lorategian, beste garai eta bizimodu baten lekuko.

9

Errotabarri

8

Bolunzar

10

As its name indicates (bolu means “mill” in Basque), Bolunzar was also a mill. The cross in front of this house shows that this was the corpse way used to take coffins from the house to the church and to the cemetery.

Como su propio nombre indica (bolu significa molino en euskera) Bolunzar también fue molino. En frente de esta casa hay una cruz que indica que este era el camino mortuorio que servía para conducir el féretro de la casa a la iglesia y al cementerio.

Bolunzarren be errotea egon zan aspaldi ez dala. Etxearen aurrean kurutze bat dago, bidea andabidea edo eleizbidea zala adierazoten. Bertatik eroaten ziran gorpuak eleizara eta kanposantura, eta kurutzean parau eta errezau egiten zan. Bideori danek errespetetan eben.

Erroteari beste izen bat be emon izan jako lehenago: bolua. Latineko molinum berbatik dator, lehenengo bolinu eta gero bolu bihurtuta. Konposizinoan bolun forma hartzen dau. Horren arrastoa dago Bolunzarburu, Bolunbarri eta Bolunbarriburu izenetan.

Before reaching Erroteta, the Ugarterrota mill and the former school, attended by the local children, are next to the recently-built new homes.

Antes de llegar a Erroteta, junto a grandes chalés de nueva construcción están el molino Ugarterrota y la antigua escuela, a donde acudían las niñas y los niños del barrio.

Berrizen auzo bakotxean eskola bat egon zan; horreetariko bat Sarrian. Inguruko neska-mutilak bost-sei urtegaz hasi eta hamalau urte ingurura arte bertan batzen ziran. Sarritan, baina, batzuk etxean lotu behar izaten eben, lan eta zeregin ugari egoan eta.

Eskolearen ezkerretara Ugarterrota dago, aurrean errekea eta solo eder eta zaindua dauala. Horrezaz gainera, etxe barri dotoreak dagoz inguru honetan: Errotetabarria eta Errekaondo, kasurako.

Erroteta

11

Ugarterrota

Pausu bira Gangoitienabekoa eta Erroteta dagoz. Azken horrek argi eta garbi ditu, denporearen joanean, uraren indarra erabiliz egon izan diran langintza desbardinak. Eraikuntza honetan errotea, olea, paper-fabrikea eta makinetxe hidraulikoa egon izan dira. Zalantza barik, sasoian sasoikora egokitzeko gaitasun itzela izan dabe hemengo jaubeek.

13

Berriz familiaren udako bizilekua izan zan etxe honen atzekaldean egoan olea. Gaur egun, hutsik dago. Aurrekaldea, barriz, konponduta dago, eta harro erakusten dau orduko etxearen egurrezko egiturea.

Etxearen atzekaldeko bidetxutik jarraituta, XVIII. mendeko harrizko zubia ikusiko dogu. Erroteta, Olazarra eta Olabarriko burdinolak lotzen ebazan gurdibide honetatik makinatxu bat mineral-gurdi igaro zan garai baten.

The Olazarra power station is next to the forge of the same name. The power station harnessed the sluice and other channels that the earlier forge had used. In the past, it supplied electricity to the local farmsteads, which was a real step forward for their residents.

La Central de Olazarra está situada junto a la ferrería de su mismo nombre. La Central se construyó aprovechando la acequia y los cauces que utilizaba la ferrería anterior. Antiguamente distribuía electricidad a los caseríos de los alrededores, cosa que supuso un gran adelanto para sus moradores.

Olazarra makinetxea izen bereko burdinolearen ondoan dago. Azken hori hormatzarrak dariola dago, landarak eta sasiak jaun eta jaube eginda. Kapelea be aspaldi galdu eban.

Makinetxea izandakoa arteragoko burdinoleak erabilten ebazan anteparea eta ubideak aprobetxauta sortu zan XX. mendearen hasieran. Garai haretan, makinea inguruko baserrietakoei gauetan argia emoteko erabilten zan: iluntzean argia emon, eta biharamon goizera arte. Aldea itzela izan zan inguruko baserritarrentzat. Orduan, argia emotearren, ez zan dirurik kobretan; antxinako usadioan egiten ziran tratuak, lanak egiteko orduan, alkarri lagunduta.

Olazarra Erroteta is just a stone’s throw away. All that is left are ruins, but the remains of the walls can still be made out today and help to understand the different uses of this building in the past. It started out as a flour mill, before later becoming a forge, paper mill and hydroelectric power station. The owners clearly knew how to adapt to the needs of each era.

A dos pasos se encuentra Erroteta. El conjunto se halla en ruinas, pero, aún hoy, se distinguen los restos de los muros que nos ayudan a entender los distintos usos que ha tenido este edificio. Comenzó siendo un molino harinero, para después pasar a ser ferrería, fábrica de papel y central hidroeléctrica. Sin duda alguna, los propietarios supieron adecuarse a las necesidades de cada momento.

Erroteta

Olazarra baserria 1959an (Ojanguren Artxiboa)

1312

Later on, Durango Local Council bought it and kept it in service until the 1970s.

Aiarbi, the most important livestock farm locally, is opposite the power station.

Más tarde, la compró el Ayuntamiento de Durango y mantuvo su actividad hasta la década de los sesenta.

Frente a la central se encuentra Aiarbi, la granja de ganado más importante de la zona.

Gero, Durangoko Udalak erosi eban, hemen sortutako indarragaz kaleko argiak horniduteko. Olazarrek 60ko hamarkadan emon ebazan azken arnasaldiak, enpresa handiagoen sorrerak eta ur-emariaren eskasiak eraginda.

Zentralaren aurrez aurre Aiarbi abeletxea dago. Inguru honetako abeletxerik handiena da: 500 bat behi buru ditu, danak esnetarako. The old Olabarri forge is close to

Olazarra and the forge’s hydraulic infrastructure was used to turn it into a power station. Only the dam, canal, sluice and some traces of the walls remain of the old forge.

Próxima a Olazarra está la ferrería Olabarri, que posteriormente, aprove-chando la infraestructura hidráulica se convirtió en central eléctrica. De la antigua ferrería solo quedan la presa, el canal, la acequia y algunos vestigios de los muros.

Olabarrin orduko olearen hormak baino ez dagoz. Gerora, burdinolearen anteparea aprobetxauta, makinetxea egin eben. Bide-bazterrean dago behinola bateko labea be. Aurrekaldean dago etxebizitzea, dotore-dotore, guztiz barriztauta, baina lehengo itxurea polito jagonda.

Ezagun dau lehen torretxea-edo izandakoa dala. Etxearen elementurik nabarmenetarikoa aurrekaldeko eskilara edo harzurubia da; eta goikaldean erdi puntako arkudun sarrera nagusia dago. Horrezaz gainera, eraikinaren atzekaldean dagozan gezi-leihoek adierazoten dabe, aldi baten behintzat, gotorlekua izan zala.

Olabarri

Olabarri etxea eta anteparea

15

Olazarreko makinetxea

Olazarreko makinetxea

14

Uraren bidea etxearen atzekaldean hasten da. Antepara handi-handia dauka, eta eiho gura dabenean, barrutik zabaltzen dabe bideori. Behean errobera handia dago, eta urak emoten deutsan indarraz harria bueltaka hasten da. Artagaraua toberara bota, eta txarakil moduko batetik apurka-apurka errotarrien artera jausten doa. Uruna egurrezko askan batzen da.

Anporta is the only mill along this route that continues to run, even though only very occasionally.

Anporta es el único molino de este recorrido que, aunque solo sea ocasionalmente, continúa en marcha.

Ibilbidean martxan dagoan errota bakarra da Anportakoa. Lehen, batez be neguan, inguru guztietatik etorten zan jentea arto-zorroak asto gainean zirala. Ekarten eben hamar kiloko bat errotariarentzat ixten zan; mendie esaten jakon horri. Hiru harriko errotea zan, bi artorako eta hirugarrena garia eihoteko. Artourunagaz egiten zan morokila eta taloa, eta gariurunagaz ogia, etxeko labean.

Anporta

Toberak (ezk.) eta pisuak (esk.)

16

Anportako anteparea

Gerraostean errotak prezintauta egon ziran, baina zelan edo halan konpontzen ziran uruna egiteko. Jentea gauez joaten zan, eta erroteak zaratea egin ez egian, errotaria gainean jarri eta artagarauak banan-banan botaten ebazan. Halantxe pasetan eben gau guztia.

It is operated by routing the water from the river to the large sluice behind the house, where the amount needed to run the mill is stored. Once the sluice is full, the water is then released from inside the building. The power of the water pushes the blades of the two wheels that rotate the shafts driving the machinery to which they are connected. The miller fills the chute with corn which ends up between the two stones, where the grain is ground.

Se pone en funcionamiento desviando el agua desde el río hacia la gran acequia que se encuentra detrás de la casa, donde se almacena la cantidad necesaria para poner en marcha el molino. Una vez que la acequia se llena, se abre el paso del agua desde el interior de la vivienda. La fuerza del agua empuja las aspas de las dos ruedas que hacen rotar los ejes que accionan la maquinaria a la que está conectada. El molinero llena la tolva de maíz que va a parar entre las dos piedras, donde se muele el grano.

17

1818

San Pedro Txiki ermitea

The Hermitage of San Pedro, popularly known as San Pedro Txiki, is on the boundary with Abadiño.

La ermita de San Pedro, popularmente conocida como San Pedro Txiki, se encuentra en el límite con Abadiño.

Sasoi baten, jaiegunetarako eta eleizkizunetarako ezeze, auzokoen batzarretarako be erabilten zan. Bertan tratetan ziran auzoko kontuak eta arazoak. Berori zaintzea be auzokoen zeregina izaten zan; urte bakotxean baserri batek eukiten eban ermitearen ardurea. Ardura hori eukanak -maiordomuak- zeregin asko eukazan: ermitea garbitu egiten eban; mantelak-eta atondu mezatarako; mezea egoanean, abadeari abisau;... Eta, antxina, auzoko nonor hilten zanean, hileta aurreko iluntzean errosarioa errezau eta kanpaia jo behar izaten eban.

Berrizen ermita ugari dagoz, auzune bakotxean bat. San Pedro ermitea, herritarren artean San Pedro Txiki izenaz ezaguna, Abadiñoko mugan dago. Eraikinak harlanduzko hormak ditu eta teilatua lau uretara. Sakristia txikia dauka alboan.

San Pedro Txiki

Aurreskulariak San Pedro Txikin, 1933an (Ojanguren Artxiboa)

19

The patron saint’s day of San Pedro was celebrated in style. There was a whole range of activities: Mass, dancers, bersolaris (improvised poetry), card championships, children’s games, etc. It is now celebrated on Sunday following St. Peter’s day. The poplar is put in place on the evening before and games are then organised for the children and refreshments served.

Hace algunos años, el día de San Pedro se festejaba por todo lo alto. Había todo tipo de actividades: misa, danzas vascas, bersolaris, campeonatos de cartas, juegos de niños… Hoy en día se celebra el domingo siguiente a San Pedro. La víspera se coloca el chopo, y después se organizan juegos para los niños y una merienda.

Lehen, San Pedro Txiki egun handia izaten zan. Ekitaldi asko egoten ziran: mezea, dantzariak, bertsolariak, tabernea, briska-jokoa, ume-jolasak... Auzoak antolatzen eban jaia domeketako mezan batzen zan diruagaz. Gaur egun, San Pedro egunaren hurrengo domekan ospatzen da jaia ermita honetan. Bezperan txopoa altzetan da; eta, ostean, umeen jolasak eta meriendea egiten dira.