5

บทท 2

แนวคดและทฤษฎ

กลาวโดยภาพรวมแลว งานวจยชนนเปนการทางานรวมกบเยาวชนระดบมหาวทยาลย ทามกลางบรบททางสงคมและความเสยงรปแบบใหม ๆ ทเปลยนแปลงอยางรวดเรวและเชอมโยงถงกนชนดขามพรมแดน โดยสนใจประเดนวาดวยมตความสมพนธระหวางวทยาศาสตรเทคโนโลยกบสงคมและโยงกบประเดนสขภาวะของคนในยคน ในการพจารณาชดประเดนปญหาดงกลาว งานวจยครงนใชแนวคดทฤษฎทงหมด 8 แนวคด ซงอาจแบงไดเปน 4 กลม ดงน กลมแรก แนวคดทฤษฎแนวคดเกยวกบสภาวการณโลกยคปจจบน อนไดแก (1) บรบทโลกาภวตน (Global Context) (2) สงคมความเสยง (Risk Society) กลมทสอง แนวคดเกยวกบสขภาวะและวทยาศาสตรเทคโนโลย ไดแก (3) ทศนะสขภาวะ (4) ความเขาใจของสาธารณะตอวทยาศาสตรและเทคโนโลย (Public Understanding of Science) กลมทสาม แนวคดทฤษฎวาดวยเยาวชน ไดแก (5) วถชวตของเยาวชนในโลกทกาลงเปลยนแปลง (Youth Lifestyle in a Changing World) (6) การเรยนรของเยาวชนกบมหาวทยาลย กลมสดทาย แนวคดเกยวกบการมสวนรวม ไดแก (7) การมสวนรวมจากเยาวชน (8) การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research) ทงสกลมแนวคดทฤษฎนถกถกทอรวมกนเปนกรอบแนวความคด (conceptual framework) ซงจะอธบายในสวนทายบท

1. แนวคดเกยวกบสภาวการณโลกยคปจจบน

1.1. บรบทโลกาภวตน (Global Context)

1) แนวความคดเรองโลกาภวตนแนวคดเรองโลกาภวตน ถกนาเสนอโดยกลาวอางวา เราทกคนอาศยอยในโลกใบเดยวกน (one world)

ดงนนความเปนบคคล หรอ กลม และความเปนชาตกลายเปนสงทตองพงพากนมากขน (interdependence) มตของโลกาภวตนทเรารจก ยงเกยวของกบระบบเศรษฐกจ การคาการลงทน ของบรรษทขามชาต แตอยางไรกตาม แมวาระบบเศรษฐกจยงคงมความสาคญตอการสรางกระบวนการโลกาภวตน แตกยงมอกหลายปจจย ไมวาจะเปนปจจยทางดานการเมอง สงคม และวฒนธรรม ซงชวยกนขบเคลอนโลกาภวตน โดยการพฒนาขอมลขาวสาร และเทคโนโลยการสอสารทงเขมขนและรวดเรว ขามขอบเขตพรมแดนของประเทศตาง ๆ เพอเชอมผคนในโลกเขาไวดวยกน

นอกจากน กระบวนการโลกาภวตนทเกยวของกบการสอสารและการเปลยนแปลงของสนคาและบรการขนานใหญ ซงหากคณมโอกาสเขาซปเปอรมารเกตทไหนสกแหง คณจะเหนผลตภณฑ ไมวาจะเปนชาจากประเทศจน ชาเขยวจากญปน นมเปรยวจากเดนมารก เนยแขงจากเยอรมน ไสกรอกจากอตาล แมแตขนม ประเภทขบเคยวกมมาจากหมบานทผลตสนคา 1 ตาบล 1 ผลตภณฑ สงตาง ๆ เหลานมผลตอการดาเนนชวตและสงผลกระทบตอความเคยชน ทแทรกซมเขาไปยงพนทแตละสวน ไมวาจะเปนชมชนทองถน หรอแมแตพนทสวนภายในจตใจ เทากบเปนการปรบเปลยนวฒนธรรมการบรโภค และวถชวต ทเคยองแตกบบรบทของตวเองเทานน เนองจากกระบวนการโลกาภวตน ไดเชอมความเปนมหภาค เขาสในระดบจลภาค อนเกดจากปจจยตาง ๆ หลายทศทาง การคาการลงทน แรงงานยายถน หรอ สอประเภทตาง ๆ เชน อนเตอรเนท, ภาพยนตร เปนตน รวมทงยงเชอมปจเจกบคคลแตละคน วฒนธรรมแตละแหงแตละทองทระหวางซกโลกตาง ๆ เขาดวยกน ดงนน โลกาภวตนจงเปนรากฐานของการเปลยนแปลงประสบการณของเราในทก ๆ ดานและเกดการนยามอะไรใหม ๆ ไมวาจะเปนการเมอง เศรษฐกจ วฒนธรรม

ในบรบทของโลกาภวตนนเอง ทาใหรปแบบพฒนาการการสรางตวตนของเรา เผชญหนากบการสรางลทธปจเจกบคคลแบบใหม (new individualism) ในลกษณะทชมชนทองถนมปฏสมพนธกบการจดระเบยบโลกใหม (new world order) ซงเดมทอตลกษณจะหลอหลอมตวเราภายใตบรบทในสงแวดลอมทเราถอกาเนดขนเทานน แตเมอ

6

กรอบประเพณเรมสญเสยความเขมขน โลกาภวตนกทาใหเรามทางเลอกตอการดาเนนชวตไดหลายรปแบบ และผลกดนใหเราตอบสนองหนทางชวต การดาเนนกจกรรม ในลกษณะทตองการปรบตวตอสงแวดลอมทเปลยนแปลงไป แมกระทงการตดสนใจเรองเลกนอย เชน เมอเราคดถงใครคนใดคนหนง เราอยากจะโทรหาเขา การเลอกซอโทรศพทเพอใชในชวตประจาวน การเลอกคายสญญาณชดเสยงใส โปรโมชนรปแบบใด แมแตการอปโภค/บรโภค ชา ยงเฉพาะเจาะจงชาเขยวทมาจากญปน รวมไปถงการดแลผวขาวสวยลวนเปนกระบวนการทสรางและผลตซาดวยตวของเราเอง

2) การเกดขนของลทธปจเจกบคคล (the rise of individualism)

ในชวงอายของเรา ความเปนปจเจกบคคลของแตละคนถกสรางจากรปแบบทผานเหตการณตาง ๆ ในชวงเวลาทตางกน แตยงมประเพณและวฒนธรรมมสวนสาคญอยางยงตอการดารงชวตและเชอมแตละปจเจกบคคลเขาดวยกนดวยปจจยตางๆ เชน ชนชนทางสงคม เพศสภาพ ศาสนา เปนสวนทหลอหลอมความเปนปจเจกบคคลของแตละคน ตวอยางเชน การนยามตวเองของผหญงในอดต จะเกยวของสมพนธกบตวเธอกบสามและผเปนพอ และพนททางสงคมอยางบาน เปนตน ดงนนในอดตอตลกษณของปจเจกบคคลจงถกสรางจากบรบทของชมชนทเธอ/เขาถอกาเนดขน

แตภายใตสภาวะโลกาภวตนพวกเราไดเผชญหนากบการเคลอนไปสปจเจกบคคลแบบใหม (new individualism) ผคนไดสรางอตลกษณของเขา/เธอ ในลกษณะทชมชนทองถนมการปฏสมพนธกบการจดระเบยบโลกแบบใหม (new global order) ซงเดมทผคนมทศทางของการเลอกทางเดนชวตและกจกรรมทมความหมายอยางหลวม ๆ แตเมอกรอบประเพณสญเสยความเขมขนและมอตลกษณแบบใหม ๆ ไดผดบงเกดขน โลกาภวตนในปจจบนไดผลกดนใหผคนอยอยางเปดเผยและสะทอนหนทางของตวเอง ปรากฏการณเหลานสะทอนความหมายของการตอบสนองของการปรบตวตอสงแวดลอมทเปลยนแปลงรอบ ๆ ตวเราอยางตอเนอง ปจเจกบคคลววฒนภายใตบรบทขนาดใหญ ทแมแตเรองเลก ๆ ทเราเปนอยทกวนน ไมวาจะเปน การเลอกเสอผาวาจะใสชดอะไร เราจะใชเวลาวางอยางไร ทาอยางไรเราจะรกษาสขภาพและรางกายของเราได สงตาง ๆ เหลานเปนสวนของกระบวนการทสราง และผลตซาตวเราเอง

3) วฒนธรรมในกระแสโลกาภวตน

โลกาภวตน ยงเปนทงการบรณาการและการผลกไส มการการจาแนกความแตกตาง(differentiation) ของประเพณวฒนธรรมและรปแบบ ทมากกวาความเปนเนอเดยวกน (homogeneity) นนหมายถงมผกลาวอางวาสงคมโลกในปจจบนมลกษณะของความหลากหลายทางวฒนธรรมผสมปนเปอยางมากมายมหาศาลปรากฏอยเคยงขางกนและกน ประเพณทองถนถกเชอมดวยรปแบบวฒนธรรมทแตงเตมจากภายนอก โดยนาเสนอรปแบบทางวฒนธรรมทนาใหเลอกอยางมากมายมหาศาล โดยทางเลอกนนกเปนสงทเกยวของกบรายละเอยดในชวตประจาวนแมแตเรองปลกยอย โรเบรต โฮลตน1 ไดพจารณาขอโตแยงและจดยนเนองจากผลสบเนองจากกระแสโลกภวตนออกเปนหมวดหม และจาแนกออกเปน 3 ทฤษฎ คอ

(1) ทฤษฎการกลายเปนเนอเดยวกนหมด (homogenization) กระบวนการโลกาภวตนทาใหเกดความเหมอนและความคลายคลงกนทางดานวฒนธรรม จนถอไดวาสงคมตาง ๆ จะมการโคจรบรรจบกนทางวฒนธรรม เชน แนวการวเคราะห Coca-colonization, McDonalization (G.Ritzer), Mc-University2, Karaokeization เปนตน

(2) ทฤษฎการแยกขว (polarization) ซงชวา ตอไปจะเกดความขดแยงและสงครามทางวฒนธรรม เชน ระหวางตะวนตกกบฝายปฏปกษ ดงตวอยางแนวคดเรองการปะทะทางอารยธรรม (clash of

1 Robert Holton, “Globalization’s Culture Consequences,” ANNALS, The Annals of the American Academy (AAPSS) 570,

July 2000, pp. 140-152. อางถงใน สรชย หวนแกว, โลกกวาง-จตแคบ, กรงเทพ: มลนธเดก โครงการสรรพสาสน สานกพมพมลนธเดก, 2545 หนา 35

2 รงสรรค ธนะพรพนธ, Mc University ในผจดการรายวน, 6 มถนายน 2543. บทความนวพากษกระแสการศกษามหาวทยาลยทกลายเปนธรกจผลตปรญญาชน อางถงใน สรชย หวนแกว, โลกกวาง-จตแคบ, หนา 35

7

civilization – S. Huntigton) ซงหมายถงการปะทะระหวางวถแบบอเมรกนกบสงครามศกดสทธแหงอสลาม (Mc World VS. Jihad – B.Barber)

(3) ทฤษฎการผสมผเส (hybridization) เหนวาการปฏบตทางวฒนธรรมทเปนรปธรรมนน มกจะเปนผลมาจากการแลกเปลยนและหยบยมองคประกอบทางวฒนธรรมทมทมาจากแหลงวฒนธรรมทหลากหลาย พฒนาการของวฒนธรรมในสงคมอดตกเปนกระแสวฒนธรรม ขาวสาร ผคน ฯลฯ ขามพรมแดน

โลกในปจจบนจงมคณลกษณะทมความหลากหลายทางวฒนธรรมมากมายมหาศาลปรากฏอยเคยงขางกนและกน ตวอยางงาย ๆ ลองนกภาพซปเปอรมารเกตทมสนคาจากหลายมมทวโลกวาเคยงขางกนและกน เรยกวา ‘อตลกษณลกผสม’ (hybrid identity) ซงประกอบดวยองคประกอบจากแหลงทมาตาง ๆ ทางวฒนธรรมทขดกน (S. Hall 1992) ลองนกถง เบอรเกอรกระเพราไก หรอ KFC ยาแซบ จนถงสมตาเชค และอาจกลาวไดวาปจจบนนเรากาลงเปนสกขพยานในยคทรปแบบทางวฒนธรรมเรมปรแยกออกจากกน (fragmentation) (Baudrillard 1988)

4) วฒนธรรมประชา (Popular Culture)

ผลกระทบทางวฒนธรรมทไดรบความสนใจมากในปจจบนไมวาจะเปนการแสดงออกของภาพลกษณและวธคดผาน สนคาในรปแบบตาง ๆ ปจจบนไดแพรกระจายไปทวโลกอยางรวดเรวในลกษณะทไมเคยมมากอน อกทงการคาการลงทน, เทคโนโลยขอมลขาวสารใหม ๆ สอระหวางประเทศ แมแตการอพยพยายถนกยงไดรบการชวยเหลอเสมอนหนงวาเปนของฟร เพอเผยแพรขามพรมแดนของประเทศ

ปรากฏการณโลกาภวตนสงผลกระทบของตอการดารงชวตแทรกซมเขาสปจเจกบคคล และทาใหเกดปจเจกบคคลแบบใหม (New Individualism) มภาวะความซบซอนระหวางกลมบคคลและกลมทางสงคม บรบทชมชน บาน และทองถนไมใชพนทสวนตวอกตอไป เปนรากฐานในการเปลยนแปลงประสบการณเราในทก ๆ ดาน ตวอยางเชน ภาพยนตเรองไททานค และภาพยนตรประเภทเดยวกน ไดนาพาเอา วฒนธรรมโลก (Global Culture) ซงสะทอนการใหคณคาทแตกตางไปจากทองถน ซงบางคนวตกกงวลวา โลกาภวตนจะมรปแบบ ‘อาณานคมทางวฒนธรรม’ (cultural imperialism) เขาครอบคลมวฒนธรรมของประเทศตาง ๆ แตในประเดนน บางคนอาจกลาววา การแลกเปลยนทางวฒนธรรมมมาชานานแลว เชน การเดนเรอสงสนคาในอดต จากเมองจนสประเทศไทย หรอ เสนทางสายไหม ซงผคนจะมโอกาสเรยนร เลอกรบและปรบใช ทงนมประเดนความแตกตางกนอยท ปจจบนบรรษทขามชาต ไดพฒนาความกาวหนาทางเทคโนโลยการสอสาร การคาและการใหบรการ ทหดตวกาวกระโดดเขาแทรกซมในแตละปจเจกบคคล โดยกรอบประเพณวฒนธรรมทเคยควบคมไวถกลดความสาคญลง เชน ทกวนน แตละคนสามารถเลอกรบขอมล การสงซอสนคา และการบรการผานทางเทคโนโลยการสอสารตาง ๆ ทงยงนาเอารปแบบสากลนยม (cosmopolitan style) และรสนยมการแตงกาย การใชเวลาวาง งานอดเรก ทถกทาใหเปนรปแบบโลกาภวตนมาใชอกดวย

5) โลกาภวตน และความเสยง (Globalization and Risk)

นอกจากนผลกระทบของโลกาภวตนทเกดขนไมสามารถคานวณ (uncalculated)และคาดการณ (unpredicted)ได เนองจาก ผลกระทบของโลกาภวตนทเกดขนไปไกลกวาทเคยคาดการณถงผลกระทบทไดคานวณไว ทงนโลกาภวตนเปนทงระบบเปดและระบบปด ระบบเปดหมายถง การสอสารผานเทคโนโลย ICT ไดกาวขามฝานพรมแดนของความเปนรฐชาต เปดประตจากโลกหนงสอกโลกหนง นาพาเอาวฒนธรรมประเพณวถชวตของทหนงสอกท สวนระบบปดหมายถง ผทไมสามารถเขาถง ระบบการสอสาร เทคโนโลย ICT จะไมสามารถเชอมตนเองสโลกภายนอกได แตกจะไดรบผลกระทบในมตของโลกาภวตนทนาพาความเสยงในฐานะททองถนเชอมโยงกบโลกอนเปนกระบวนการภายในทขดแยงกน โดยโลกาภวตนยงไดผลตความเสยง (risk) ททาใหยากจะทานายและควบคมตอผลลพธทเกดขนจากพลวตรของกระบวนการโลกาภวตน อนเกดจากกจกรรมทซบซอน และการเขาแทรกแซงธรรมชาต อาจหมายถงกจกรรมของมนษยเอง ทผลตความเสยงและปรากฏออกมาในรปแบบใหม ๆ จงทาใหเราตองเผชญหนากบความเสยงใหม ๆ จานวนมากทแตกตางกนจากในอดตอนมคณลกษณะทแตกตางจากสงทเคยมมากอน

8

(1) ความเสยงสงแวดลอม (Environment risk)

ภาพหนงทเหนไดชดเจนจากการผลตสรางความเสยง สามารถพบไดจากการคกคามสงแวดลอมธรรมชาตทแพรหลาย ผลอนหนงทเกดขนมาภายหลงของการเรงใหเกดอสาหกรรมและการพฒนาเทคโนโลย ทขยายตวอยางตอเนองของมนษยทเขาแทรกแซงธรรมชาต ตวอยางเชน การทาลายชนบรรยากาศ จนเกดเปน รโหว ซงมนกวทยาศาสตรบางกลมกลาววา เกดจากความรของเราทเขาแทรกแซงธรรมชาตและผลกระทบตอนเวศนสงแวดลอม เชน การทมนษยผลตใชสาร CFC ในชวตประจาวน การระเบดโรงงานนวเคลยรเชอเนอบล (new clear power plant) ทแพรกระจายไปทวโลก

ในกระบวนการโลกาภวตน เราเผชญกบความเสยงนเวศนสงแวดลอมหลายรปแบบ ในวงการวทยาศาสตรเองกไดแสดงความเปนหวงเรองโลกรอนในชวงปทผานมา ซงปจจบนความเปนหวงนเปนทยอมรบกนโดยทวไปวาอณหภมโลกไดเพมสงขนเกดจากการทารายของแกสในชนบรรยากาศ สงทตามมาภายหลงจากทโลกรอนมความสาคญ คอ การทาลายลาง เชน ถานาแขงแถบขวโลกเหนอยงคงละลายอยางตอเนองดงเชนทเปนอย จะทาใหระดบนาทะเลเพมสงขน และอาจทวมผนดนทมระดบตากวานาทะเล และพนทมนษยอยอาศย การเปลยนแปลงรปแบบอากาศตามฤดตาง ๆ อาจเปนไปไดวาเปนเหตสวนหนงทกอใหเกดอทกภยในประเทศจนเมอป 1988 และ โมซามบค ป 2000

เพราะวาความเสยงตอสงแวดลอมไดกระจายจากตนตอทยงไมสามารถระบไดแนชดวามาจากทไหน หรอใครจะกลาออกมารบผดชอบและดาเนนการแกไข ตวอยางหนงคอ นกวทยาศาสตรพยายามคนหาเหตของปญหาและคนพบวามลภาวะจากสารเคมอยในระดบททาลายสงแวดลอมและสงผลตอเพนกวนในแอนตารกตก แตมนกเปนไปไมไดทจะระบบชดไปเลยวาแหลงของมลภาวะนนมาจากไหน หรอ มลภาวะทเกดขนจะมผลในภายหลงตอเพนกวนในอนาคต อยางไรกตามมกรณตวอยางหลายรอยกรณทคลายคลงกนนทระบวา ความเสยงถกประเมนวามาจากแหลงทงสอง แตนกสงคมวทยาทดกไมควรสรปอยางสดโตงวาเกดจากสาเหตอนใด เพยงแตยกตวอยางใหเหนวา สงตาง ๆ เหลาน แทบเปนไปไมไดเลยในการทจะระบตนตอ หรอ สาเหตของปญหาวามาจากแหลงไหน ซง Beack (1995) กลาววาความเสยงถกประเมนวามาจากแหลงทงสอง และผลของมนคอไมมใครรทมาและทไป

(2) ความเสยงสขภาพ (Health risk)

ในชวง 10 ปทผานมมา เกดอนตรายตอสขภาพของมนษยจากการผลตสรางความเสยงซงไดดงดดความสนใจขนาดใหญ จนกระทงสอและสาธารณสขตองออกมารณรงคเชน การถกทารายจากรงสอลตราไวโอเลตจากดวงอาทตย และรณรงคใหใชโลชนกนแดดเพอปองกนการเผาไหม ระยะเวลาการถกแสงจากดวงอาทตยเชอมโยงกบความเสยงตอผวหนงอยางสงในหลายสวนของโลก ความคดนสมพนธกบการสญเสยชนโอโซน – ชนผวโลกระดบ atmosphere โดยปกตแลวจะเปนฉนวนปองกนรงสอลตราไวโอเลต เนองจากปรมาตรของเคมระดบสงทปลอยออกมาเปนผลผลตจากกจกรรมของมนษย และอตสาหกรรม อดเขาสชนโอโซน ทาใหชน atmosphere ลดลง และบางกรณกอใหเกด ‘ร’ (holes) ขน

มตวอยางมากมายจากการผลตสรางความเสยง ทเชอมโยงกบเทคนคการผลตอาหาร และการทาฟารมสมยใหมซงไดรบอทธพลจากวทยาศาสตรและเทคโนโลยทกาวหนาอยางมาก ตวอยางเชน สารเคมจากยาฆาแมลง และยากาจดวชพชไดถกใชอยางแพรหลายสาหรบการทาเกษตรกรรมทใชเคม และสตว (เชน ไกและหม) ทมนษยใชฮอรโมนและยาปฏชวนะประกอบกจกรรมดงกลาว บางคนใหความเหนวา เทคนคการทาฟารมดงเชน การทาอาหารปลอดภยและ มผลกระทบในทางตรงขามตอมนษย แมแตความเสยงจาก เชอ Bovine Spongiform Encephalopathy (BSE) อนเปนทมาของเชอววบา ซงยงสรปไมไดวา ไดเกดความเสยงขนแลวตอคนทบรโภคเนอไปเปนจานวนเทาไหรกอนการคนพบโรคววบา ดงในชวงไมกปทผานมา เมอเดอนธนวาคม 1999 คณะกรรมการวทยาศาสตรของสหภาพยโรป ประกาศวา ‘เปนการตดเชอตอมนษยซงเรายอมรบวาไมร’ ตวอยางการพยายามคานวณความเสยงตอมนษยทมาจาก BSE เปนสงหนงทแสดงใหเหนวาการประเมนความเสยงมความสลบซบซอนในโลกยคปจจบน

9

6) โลก ‘สงคมความเสยง’ (The Global ‘Risk Society’)

อาการของวกฤตเรอง โลกรอน โรคววบา โรคไขหวดนก รวมถงการผลตความเสยงอน ๆ จงถกนาเสนอมากขน และทาทายตอการดารงชวตประจาวนของเรา สงเหลานลวนเปนความเสยงชนดใหม ตอทงระดบปจเจกบคคล, ระดบชมชน และระดบประเทศ กอใหเกดความยงยากลาบากใจอยางยง แมกระทงการตดสนใจแมแตเรองเลกนอย ตวอยางเชน การเลอกบรโภคอาหารไมวาจะเปนเนอวว หรอเนอไก แมแตภาชนะบรรจทเปนโฟม กกลวทงการตดโรคและเสยงตอการทาลายสภาพแวดลอม นนหมายถงการตดสนใจใชชวตประจาวนของเรายากขน และไมมคาตอบเกยวกบสาเหตทเกดขน เทากบการตดสนใจงาย ๆ เหลาน จะกนอยใชชวตอยางไรภายใตบรบทขอมลทขดแยงอยางเหมาะสมเพราะเรากาลงเผชญอยกบ ‘โลกสงคมความเสยง’ ทมทงความไมมนคงและไมไดจากดอยทขอบเขตของสงแวดลอมหรอสขภาพอกตอไป

นกสงคมวทยาชาวเยอรมนชอ Ulrich Beck เขาเปนนกเขยนทรจกกนอยางกวางขวางทเขยนเกยวกบเรอง ความเสยง (risk) และ โลกาภวตน (globalization) เขามองวา ความเสยงถกสรางจาก ‘โลกสงคมความเสยง’ (1992) ดงเชนกระบวนการเปลยนแปลงทางเทคนคในรปแบบความเสยงใหม ๆ อยางรวดเรวนเปนรปแบบใหมของความเสยง สงคมความเสยงท Beck อธบายไว ไมไดกาหนอขอบเขตแตสงแวดลอม และสขภาพอยางโดด ๆ – สงนรวมถงการเปลยนแปลงชดความสมพนธทงหมด ภายใตชวตสงคมโลกชวคราวนไมวาจะเปนรปแบบการจางงาน, ความไมมนคงในการทางานเพมสงขน, ความเสอมถอยของอตลกษณประเพณวฒนธรรมของตน, การสกกรอนของรปแบบประเพณแบบครอบครว, เพราะบคคลอนาคตจะถกจากด (fixed) นอยลงกวาสงคมในอดตทผานมา การตดสนใจทกรปแบบสะทอนความเสยงทมาจากแตละปจเจกบคคล ตวอยางเชน การแตงงาน ปจจบนยงตองเผชญกบความเสยงมากกวาในอดตทมสถาบนอย การตดสนใจเกยวกบความเหมาะสมของการศกษายงรสกวามความเสยงอย ทงหมดนยากทจะทานายวาทกษะทมอยของเรานจะมคณคาในทางเศรษฐกจ ทมการเปลยนแปลงอยางรวดเรว

ดงท Beck กลาวไว วา สงทคาดไวเกยวกบสงคมความเสยงคอ ชวตทไมสามารถกาหนดความแนนอนได (1995) เพราะผลของความเสยงทเกดขนในวนน ไมวาจะเปนในระดบประเทศหรอระดบโลกลวนเปนโลกใบเดยวกน สวนรปแบบของการผลตความเสยง เชน ประเดนดานสขภาพและสงแวดลอม ทขามพรมแดนของประเทศชาต ดงทการระเบดของโรงงานนวเคลยรเชอเนอบล (Chernobyl nuclear power plant) ในรฐยเครน ป 1986 ทาใหคนทอยรอบ ๆ โรงงานเชอเนอบล ไมวาจะเปนอาย, ชนวรรณะ, เพศ, ใดกตามลวนแตไดรบผลอนตรายจากรงส ในเวลาเดยวกนมนกยงไดแพรกระจายไปทวยโรปและสงผลกระทบเปนระยะเวลานาน

1.2. สงคมความเสยง (Risk Society)

ในขณะทสงคมไทยกาลงกาวไปสความทนสมย ภาวะความอนตรายกเพมปรมาณและรปแบบใหมๆมากขนทกขณะ ขณะเดยวกนความรสกหวาดระแวงกแผขยายเพมไปในหลายๆอาณาบรเวณของสงคม และแมวาจะผเชยวชาญจากวงวชาการมาใหความมนใจวาปลอดภยจากภยนตรายเทาไรกตามความรสกไมไวเนอเชอใจกยงดารงอย สงเหลานเกดขนไมใชเพราะสงคมรสกหวาดระแวงอยางเกนควรแตเพยงฝายเดยวไม แตสงคมไทยกาลงกลายเปนสงคมความเสยงโดยไมตระหนกรกน ยอมเปนเรองทเลยงไมไดหากประชาชนทวไปจะรสกตระหนกตอความเสยงอนนามาสความทกขรอน ตวอยางรปธรรมของเรองเหลานมมากมายนก ดงทจะยกมาดงตอไปน

1) กรณตวอยางของความเสยง

กรณการปนเปอนของสารแคดเมยมในบรเวณลมนาหวยแมตาว อาเภอแมสอด จงหวดตาก เนองจากการทาเหมองแคดเมยมในบรเวณนน การตรวจสอบของกรมควบคมมลพษพบวาบรเวณแปลงนาทอยใกลกบจดรบนาจากระบบชลประทานมระดบการปนเปอนของสารแคดเมยมตกคางสงอยในชวงประมาณ 61 ถง 207 มลลกรมตอกโลกรม ทงนเกณฑมาตรฐานการปนเปอนของสารแคดเมยมทยอมใหมในดนของประชาคมยโรปเทากบ 3 มลลกรมตอ

10

กโลกรมเทานน เมอกรมควบคมมลพษตรวจสอบการตกคางของสารแคดเมยมในขาวทสมจากยงฉางของชาวบานกพบวามคาเฉลยเทากบ 1.33 มลลกรมตอกโลกรม ซงเกนเกณฑมาตรฐานการบรโภคของ Codex Committee on Food Additives and Contaminants ทตองไมเกน 0.2 มลลกรมตอกโลกรม สาหรบดานความเสยงของประชากรในพนทซงมอยประมาณ 1,000 คนโดยยงไมรวมประชากรแฝงชาวพมานน พบวาประชาชนทมปรมาณสารแคดเมยมสะสมในรางกายสงมจานวนถง 80 คน ซงมความเสยงสงสดตอการเกดภาวะพษเรอรง อก 140 คนพบวามปรมาณสารแคดเมยมปานกลาง การสะสมของแคดเมยมนเปนสาเหตใหเกดโรค “อไตอไต” แปลไดวา “โอยโอย” ซงพบครงแรกในประเทศญปนในป 2498 โรคอไตอไตนจะไปทาลายไตและกอความผกรอนในกระดกของผปวย3 ขณะนกรณสารแคดเมยมในแมตาวกาลงไดรบการศกษาและเคลอนไหวเพอไดรบการแกไขอย ทสาคญคอกรณนเปนเพยงหนงในหลายๆกรณทเกดจากผลกระทบของการทาเหมองแรอยางขาดการดแลสภาพแวดลอมและชมชนรอบขางอยางเปนระบบและจรงจง

กรณไขหวดนก กรณนเปนตวอยางทสะทอนความสมพนธระหวางมนษยกบธรรมชาตและความเสยงไดดยง กรณการระบาดของโรคไขหวดนกเมอตนป พ.ศ. 2547 เปนเรองรายแรงและสงผลกระทบอยางกวางขวาง ไขหวดนกมไดเกดขนมาอยางไมมตนสายปลายเหตแตอยางใด แตมนมากบโลกาภวตน นกและเชอไวรสกมชวตในโลกไรพรมแดนไมนอยกวาเครดตการดและตลาดหนเหมอนกน ไขหวดนกลามมาถงไกและถงคนยงเปนเครองเตอนใจวา ความไมรตวและการทสงคมไมสงเสรมความรตวและความรความเขาใจเปนตนเหตของเรองรายแรงไดอยางไร ไหนเดกไมรอโหนอเหนจะตาย ไหนธรกจเลยงไกจะพง ไหนเกยรตภมความนาเชอถอของประเทศอกเลา สาหรบศาสนกและคนไทยผรกสตวแลว การเรงรดดาเนนการเขนฆาสตวปกนบ 30 ลานตวเปนความโหดรายทารณจากเหตผลของการเมองทเขาใจไมได ฯลฯ ผเขยนเหนวาโรคระบาดทเกดขนมาในระยะหลงน จาเปนตองมองใหเชอมโยงกบบรบทโลกและสภาพนเวศวทยาทเปลยนแปลงไป

2) สงคมความเสยงจากกรณปญหาตางๆสงคมทนสมยปจจบน นกสงคมวทยาอยาง Giddens เหนวาความเสยงเปนขอถก

เถยงหลกไปแลว โดยเฉพาะในกระแสโลกาภวตนททาใหเกดความเสยงรปแบบใหมๆและเพมจานวนมากขนเรอยๆ เขาแบงความเสยงออกเปน 2 ประเภท คอ ความเสยงภายนอก (external risk) และ ความเสยงทผลตสราง (manufactured risk)4 ความแตกตางของความเสยงสองประเภทนคอ ความเสยงภายนอกนนเปนความเสยงทเกดจากธรรมชาต สวนความเสยงสรางเกดจากผลของการใชวทยาศาสตรและเทคโนโลย กอนหนาทกระแสโลกาภวตนจะเปนกระแสหลกในสงคมโลกเมอ 30-40 ปทผานมานนความเสยงหลกในสงคมยงเปนความเสยงภายนอก สงคมยงมความกลวตอความเสยงของภยธรรมชาตเชน แผนดนไหว นาทวม โรคระบาด แตในยคสมยปจจบนการประยกตใชความรวทยาศาสตรเทคโนโลยตอธรรมชาตนนเกดขนมากมาย จนอาจกลาวไดวาธรรมชาตและวทยาศาสตรไมอาจแยกออกจากกนไดอกตอไป มนษยจดการกบธรรมชาตไดมากขนซงกระบวนการทมนษยจดการธรรมชาตไปแลวนไมสามารถยอนกลบได นาทวมอาจจะเกดจากปรากฏการณโลกรอนซงกเปนผลสบเนองจากเนองจากการใชเชอเพลงฟอสซลของมนษย ความเสยงผลตสรางทเกดขนเหลานชใหเหนวาความรทเพมขนของมนษยนกลบกลายมาเปนตวการทจะทาลายมนษยเอง

คาวา “สงคมความเสยง” ผใชคนแรกคอ Ulrich Beck ในหนงสอ Risk society : Towards a New Modernity5 จดประสงคหลกของหนงสอเลมนคอ วพากษสงคมอตสาหกรรม (industrial society) ซงสามารถมองไดวาเปนสงคมทนสมยในปจจบน เพอชใหเหนแนวทางทเปนไปไดของการเกดขนมาของความทนสมยแบบใหม (new modernity) ในหนงสอเลมน Beck ชใหเหนวา สงคมอตสาหกรรม สรางความเสยงขนมาซงคอดานมดทจะยอนกลบมาทาลายตวมนเอง ขณะเดยวกนความเสยงนเองแหละทจะกรยทางไปสความทนสมยแบบใหมหรอในอกชอหนงคอสงคมความเสยง โดยประวตของหนงสอเลมน มนไดรบตพมพเลมภาษาเยอรมนเมอป ค.ศ. 1986 และในเวลาอก 6 ปตอมา

3 หนวยเฉพาะกจครวจสอบและแกไขปญหาการปนเปอนของสารแคดเมยมในพนทลมนาหวยแมตาว, รายงานผลการตรวจสอบ

และประเมนการปนเปอนของสารแคดเมยมในบรเวณลมนาหวยแมตาว อาเภอแมสอด จงหวดตาก, เมษายน 25474 Anthony Giddens, The Director ‘s Lectures : Runaway World : The Reith Lectures revisited, www.polity.co.uk/giddens, 1999.5 Ulrich Beck, Risk Society: Towards a new Modernity. London: Sage. 1992.

11

คอ ค.ศ. 1992 หนงสอเลมนปรากฏตวไดปรากฏตวในรปแบบภาษาองกฤษ ทาใหเกดการวพากษวจารณอยางแพรหลายในสงคมตะวนตก ซงในขณะเดยวกนกทาใหคาวาความเสยงตดลมบนในการวพากษสงคมตะวนตกเชนกน

Beck ชวา ในสงคมตะวนตกนน ประกอบดวยสามารถอธบายดวยชดลกษณะสองชดควบคกนไป ชดแรกคอ สงคมอตสาหกรรม Beck เหนตาม Marx วาในสงคมอตสาหกรรมคอสงคมชนชน (class society) ความไมเปนธรรมคอตาแหนงทางชนชนของสงคม ซงสวนใหญเกดจากการครอบครองปจจยทางเศรษฐกจทไมเทาเทยมกน หรอท Beck ใชคาวา “goods” อนเปนผลตอเนองทาใหเกดความอดอยากและความหว ในขณะเดยวกนสงเหลานกทาใหเกดสานกชนชนทางสงคม (class consciousness) ชดเจนขน สงทสงคมตองกาจดออกไปคอความอดอยากและความยากจน ดวยความพยายามจดการการกระจายปจจยใหเทาเทยมกน ซงสงเหลานสะทอนชดใหเหนในรฐบาลปจจบนดวยการประกาศสงครามกบความยากจน

ในอกชดลกษณะหนง Beck ใหชอวาสงคมความเสยง เขาเหนวา เนองดวย ในปจจบนการกระจายปจจยเรมจะมความเทาเทยมกนมากขน (ไมไดหมายความวาความไมเทาเทยมจะหมดไป แตความไมเทาเทยมกยงมอย โดยเฉพาะระหวางคนทวไปกบกลมทนขนาดใหญ) โดยชนชนกลางมจานวนมากขนอยางเหนไดชด ทาใหเสนแบงชนชนในลกษณะทางกายภาพมความพราเลอนมากขน แตทสาคญกวาคอ สานกชนชนทางสงคม คอยๆเลอนหายลงไป เขาลองมองในมมกลบใหแตกตางจากสงคมชนชนวา ในสงคมความเสยงนน การกระจายความเสยง (risk distribution) ไดกลายเปนประเดนสาคญในสงคม Beck กลาวอปมาวา ขณะทเรามกจะนยมพดถงการกระจายผลพวงจากความเจรญ (distribution of goods) แตแททจรง ไดเกดการกระจายผลดานเสยแกสงคมไปมากกวา (distribution of bads) สาหรบการกระจายความเสยงนนสะทอนชดดวยคากลาวของเขาวา “ความยากจนเปนเรองทางลาดบชน สวนหมอกไอเสยเปนเรองประชาธปไตย” (poverty is heirarchaic, smog is democratic)6 ในสงคมความเสยงน ประชาชนจะมสานกรวมกนไดในประเดนความเสยงทไดรบผลกระทบรวมกน ซงสามารถเรยกไดวา สานกความเสยง (risk consciousness) ดงนนเปาหมายหลกในทางอดมคตของสงคมความเสยงคอ กาจดความเสยงใหหมดไปนนเอง

สงสาคญท Beck กลาวคอ ในขณะทเราทาใหสงคมทนสมย ทาใหสงคมมความเปนสงคมอตสาหกรรมมากขน การณกลบเปนไปในดานตรงขาม นนคอสงคมอยบนเสนทางสงคมความเสยงมากขนทกท หรอ กลาวอกนยหนง ยงเกงผล (end) จากความสมเหตสมผลมากเทาไร ผลกกลบไมเปนไปตามนน

สงคมชนชน สงคมความเสยง

หลกการเบองตนของการจดตงองคกรทางสงคม

การทาใหรวมกน (collectivization) (เปนครอบครว ชนชน กลมสถานะ และอนๆ) และ ประเพณ

การทาใหเปนปจเจก(individualization)และการเจรญสต (reflexivity)

รปแบบของความไมเทาเทยม ตาแหนงของชนชนทางสงคม ตาแหนงของความเสยงทางสงคมประเดนแกนสาระรวม/คาถามเรองความยตธรรมชชดกบ…

การแจกจายสงขาดแคลน (scarce goods) (ความมงคง)

การแจกจาย “bads” (ความเสยง)

มประสบการณสวนตวในรปแบบของ… ความหวโหย ความกลวมประสบการณรวมเพอแสดงพลงแบบ… สานกทางชนชน สานกทางความเสยงโครงการสงคมอดมคต (Utopia) มงเปาหมายไปท…

การกาจดความขาดแคลน การกาจดความเสยง

ตารางท 2.1 : แสดง สงคมชนชนและสงคมความเสยง7

6 Beck อางแลว หนา 367 Alan Scott, Risk Society or Angst Society? Two views of Risk Consciousness and Community ใน Barbara Adam, Ulrich

Beck, Joost van Loon (ed.), The Risk Society and Beyond : Critical Issue for Social Theory. London: Sage . 2000. p. 35

12

อยางไรกด กมไดหมายความวาสงคมชนชนกบสงคมความเสยงจะแยกขาดจากกนเสยทเดยว สงทผเขยนกลาวตอไปนคอจดทเชอมโยงกน นนคอ แมวาความเสยงจะมลกษณะเสมอหนากนหรอเปนประชาธปไตย แตกไมไดหมายความวาคนทกคนจะตองไดรบเทากนหมด ในกรณของหมอกไอเสย ประชาชนตาดาๆกตองทนอยกบสภาพเปนพษของมนตอไป แตกบผทมความมงคงมากกวายอมจะสามารถหาทอยทปลอดหมอกไอเสยหรอจดหาเครองฟอกอากาศไดสะดวกกวาผทมฐานะตากวาอยางแนนอน

นอกจากวาสงคมชนชนและสงคมความเสยงจะไมแยกขาดจากกน Beck เหนวาเรมเกดการเปลยนแปลงจากสงคมชนชนไปยงความเปนสงคมความเสยง เขาใหความเหนวาสามารถมองไดเปนสองลาดบดวยกน ในลาดบแรก ความเสยงยงคงเปนสงแฝงเรน เปนสวนหนงของกระบวนการทาใหทนสมย แตความเสยงกยงคงไมเปนประเดนรอนทตองถกเถยงกนในสงคม ในลาดบทสอง สงคมเรมตระหนกถงความเสยงกนแลว สงคมตระหนกถงอนตรายททาใหตองมาตงคาถามกบโครงสรางทางสงคมอกครง8

การพฒนาทางอตสาหกรรมแมโดยความคดอยางสมเหตสมผล (rational) แลวจะเพม “สนคา” และลดความขาดแคลน ได แตในทางกลบกน กลบนามาซงขยะ สารพษ รวมถง อบตเหตทไมสามารถควบคมได สอดคลองกบความเหนของ Beck รวมประกอบกบความคด ความสมเหตสมผลของ Ritzer9 ซงแบงความสมเหตสมผลออกเปนสดานคอ ประสทธภาพ การคาดเดาได การใหความสาคญกบปรมาณมากกวาคณภาพ และการใชเทคโนโลยไมใชมนษยมาแทนมนษย เราจะพบวา บนเสนทางของความทนสมย แมวาความสมเหตสมผล (rationality) จะเพมมากขนกตาม แตผลทตามมากลบกลายเปน คายสงหารชาวยวท Auschwitz ของนาซซงสงหารอยางมประสทธภาพ และไดปรมาณมาก และ การระเบดของโรงไฟฟานวเคลยรท Chernobyl ซงออกแบบมาอยางดมประสทธภาพและคดวาคาดการณไดโดยไมผดพลาด แตสงเหลานนามาสปญหาขดแยงในตวของความสมเหตสมผลเอง หรอ ท Ritzer เรยกวา ความไมสมเหตสมผลของความสมเหตสมผลนนเอง

3) สงคมความเสยงกบความรผลทไมแนนอนจากความรเชงชานาญการ (expert knowledge) นเองทาใหเกด ความรสกไมนาไววางใจใน

หมผคนปกตทวไปมากนก ดงนนผคนทวไปจงเรมตงขอสงสยกบความรไมวาจะเขาถงเขาใจหรอไมกตาม นอกจากนแลวความเหนทไมลงรอยกนระหวางผเชยวชาญสาขาตางๆกลดทอนความเชอมนของประชาชนตอผเชยวชาญลงไปอกดวยซา

ในอกดานหนง ความเชยวชาญตามสาขาวชาทแบงแยกไวกไมสามารถทาใหเขาโลกตามความเปนจรงทซบซอนและไมมอาณาเขตทางสาขาวชา สงทพงตระหนกคออาณาเขตทางสาขาวชาเปนเพยงสงสรางเทานน อาณาเขตทางวชาการยอมพงทลายลงหากความสมเหตสมผล (rationality) ภายในนนไมสามารถดารงตนอยางเชอมโยงกบภายนอกได กรณตวอยางเชนปญหาผลกระทบทเกดจากการพฒนาในปจจบนครอบคลมไปในหลายมตดวยกน ไมวาจะเปนเศรษฐศาสตร วศวกรรมศาสตร และสงคมวทยา ไมมปญหาในความเปนจรงใดทเปนสมบตของวชาใดวชาหนงอกตอไปแลว

จากขางตนทกลาวมานเองแสดงใหเหนวา ความเปราะบางของความรในโลกของความเสยงนนามาซงความทาทายอยสองประการดวยกน ประการแรก การเรยนรโดยถอวามองคความรแบบตายตวแนนอนนนเปนไปไมไดอกแลว องคความรทสงคมตองการคอองคความรทพรอมเปลยนแปลงตนเองตลอดเวลา สารวจตรวจสอบ (reflex) กบโลกความเปนจรง โดยใหเสยงจากความทกขทรมานของผคนไดมทมทาง ใหเสยงของคนรนตอๆไปไดรวมจดวางองคความรเพอตวเขาเองไมใชในอนาคตแตจากปจจบน

ประการทสอง เสนแบงสาขาวชาทชดเจนทาใหเราขาดความสามารถในการอธบายโลกทเปนจรง ทงนหาใชการปฏเสธความสามารถในการเขาถงปญหาของสาขาวชาไม แตความสามารถในการอธบายยอมเพมขนหากมการรวมมอระหวางสาขาวชา สงนยอมเปนการเสรมพลงของสาขาวชาตางๆซงกนและกน สงทสาคญคอตองมการยดเหนยวสาขาวชาตางๆกนดวยการพจารณาปญหารวมกน เรยกวา “สหสาขาวชาทมเปาปญหารวมกน” (problem-oriented inter-disciplinary)

8 Lupton อางแลว หนา 66-67.9 George Ritzer, Sociological Theory, 5th ed. McGraw-Hill.2000 p.567

13

2. แนวคดเกยวกบสขภาวะและวทยาศาสตรเทคโนโลย

2.1. ทศนะสขภาวะ10

เกด แก เจบ ตาย แมจะเปนเรองทางธรรมชาต แตกเปนทตระหนกกนดวาไมใชเรองของธรรมชาตในเชงทตองละวางหรอไมอาจจะควบคมได สภาพกนดอยดคอความปรารถนาของมนษยมาทกยคทกสมยจวบจนปจจบนน สขภาวะทมนษยแสวงหากนนไมใชสงทหยดนงตายตวแตมการเปลยนแปลงความหมายกนไปตามยคสมย องคความรและสถาบนทางสงคมทเกยวของกเปลยนแปลงไปดวยเชนกน ทงนในโลกทมการเปลยนแปลงและความเสยงใหมๆตลอดเวลา ความรเรองสขภาวะยอมเปนความคดทไดรบการทาทายอยตลอดเชนเดยวกน

1) วธทางการแพทยวธสสขภาวะทางการแพทยถอกาเนดขนในโลกตะวนตกเมอ ครสตศตวรรษท 17 เมอนกปรชญานามวา

Descartes เสนอใหแยกสงตางๆในโลกออกเปนสองประเภท อยางแรกคอจตใจ อยางทสองคอรางกาย ทศนะเชนนเรยกวาทศนะแบบ ทวลกษณนยม (dualism) ทศนะนตางจากความเชอกอนหนานนวาจตใจและรางกายมความเชอมโยงสอดคลองกน นอกจากนยงเชอมโยงกบจกรวาลดวย แตมใชเชอมโยงในฐานะทเปนระบบคดทางวทยาศาสตร แตเชอมโยงดวยระบบคดกอนทนสมย (pre-modern)

วธทางการแพทยนเนนจดการทความเจบปวยเปนหลก ถอวาสขภาวะคอสภาพปลอดจากโรค ความเจบปวยนนนยามเชอมโยงกบรางกาย ในทนรางกายถอเปนแหลงแหงความเจบปวยเพยงแหลงเดยวเทานน จตใจหาไดเกยวของไม และกเชนเดยวกนกบสงคมทไมมสวนเกยวของกบสขภาวะ สาเหตของความเจบปวยคอปจจยทางชววทยาและรางกายกเปนระบบกลไก (mechanic)

สถาบนทางสงคมทเกยวของดวยคอ โรงพยาบาล และตวกระทาทเกยวของดวยคอ แพทยหรอผเชยวชาญ รางกายทเปนระบบกลไกนหากเจบไขใดปวยขนมากจะถอวาบกพรองตอหนาทและตองสงไปซอมทโรงพยาบาล ทศนะเชนนตวการมสวนรวมของคนธรรมดาทจะดแลสขภาวะของตนเองออกไปและยกหนาทเหลานใหกบแพทยและผเชยวชาญเปนตวสาคญ

2) วธทางสงคมตางจากวธทางการแพทย วธทางสงคมนเนนไปทสงคมวาเปนตนเหตของความเจบปวย การศกษาทาง

สงคมเชนการศกษาเชงสถตความสมพนธระหวาง ชนชนกบความเจบปวย เปนหลกฐานอางองแกวธทางสงคม แสดงใหเหนวาสภาพสงคมสงผลตอความเจบปวยได อยางไรกด ทงนไมไดหมายความวาสขภาวะและความเจบปวยเปนเรองของสงคมหรอเรองของชววทยาแตเพยงอยางเดยวเทานน แทจรงแลวปฏสมพนธกนระหวางสงคมและปจจยทางชววทยาสรางผลทางสขภาวะรวมกน

วธทางสงคมเชนนนาไปสการจดการสขภาวะทใหความสาคญกบการจดการโครงสรางสงคมและการกระจายปจจยทางเศรษฐกจดวย สงนไปไกลกวาการมองวาเรองของความเจบปวยเปนเรองของรางกายเพยงอยางเดยวเทานน

อยางไรกด วธทางสงคมนกไมไดทาทายศนยกลางการจดการความเจบปวยซงแตเดมอยแคทโรงพยาบาลอยางไรเลย ผคนธรรมดายงไมสามารถเปนตวกระทาในทางสขภาวะได

10 Steve Hinchcliffe and Kath Woodward (eds.), The Natural and the Social: Uncertainty, Risk, Change. London.

Routledge. 2000.

14

3) วธรวมเสรมถงแมวาวธทางการแพทยจะเปนวธกระแสหลกในสงคม อยางไรกดขอวพากษวจารณทมตอวธทางการ

แพทยกมอยจานวนหนงและนารบฟงยง เชน วธทางการแพทยโดยทวไปแลวไมสามารถเขาถงรากปญหาทแทจรงของโรคได ละเลยบทบาทของผปวยและสงคม สรางนสยตดการใชยารกษาโรคและไมคานงถงผลกระทบทตามมา

การแบงรางกายกบจตใจออกจากกนกเปนอกจดออนหนงของวธทางการแพทยทไดรบการวพากษวจารณอยางมาก เสยงความเจบปวยของคนไขทเปนเสยงของความรสกไมถกจดวาเปนขอวนจฉยทางการแพทยได ผคนรสกวาตนเองเปนวตถแหงโรคมากกวาจะมสทธมเสยงในฐานะตวกระทากบรางกายและจตใจของตนเอง

ขางตนแสดงใหเหนวาสงทเปนปญหาอยทระบบคดตอสขภาพเปนเบองตน การมองแบบทวลกษณไมนาจะเออใหเกดความเขาใจสขภาวะตามความเปนจรงได วธรวมเสรมมองวามใชทงธรรมชาตและจตใจแตเพยงอยางเดยวทเปนสาเหตขนปฐมความเจบปวย แตการมองสขภาวะในเชงองครวม (holistic) ตางหากเลาทจะนามาสสขภาวะทแทจรงได รางกายและจตใจกลายเปนสงทตองมการปฏสมพนธกนอยางสอดคลองสมดล อทธพลของความคดปรชญาตะวนออกสงผลอยางมากตอวธรวมเสรม สญลกษณหยนหยางของเตาเปนสญลกษณทแสดงใหเหนทศนะวารางกายยอมเจบปวยเมออยหางจากสภาพสมดล

ความคดใหมเชนนนามาสการปฏบตอนไดแก การยายศนยกลางสขภาวะจากโรงพยาบาลมาสการบาบดตามสถานบาบดตางๆและบานของผปวย จดเนนเปลยนจากการรกษามาอยทการบาบดและการจดการตนเองใหสอดคลองกบธรรมชาต เชนนธรรมชาตมบทบาทสาคญมากขน โดยธรรมชาตคอการประสานกนระหวางรางกายและจตใจ

อยางไรกด การปฏบตกยงเนนไปทตวกระทาเชงบคคล การบาบดกเนนการเสรมพลงสวนบคคลทจะรบมอกบการเปลยนแปลงได สมดลกเปนเรองของสวนบคคลเทานนถงแมวาสภาพสงคมจะมสวนสาคญมากกตาม

4) วธสขภาวะสาธารณะแนวใหมในขณะท วธทผานมากอนหนานลดทอนสขภาวะไปสไมกเรองและไมกปจจย “วธสขภาวะสาธารณะแนว

ใหม” พยายามมองสขภาวะตามความเปนจรงทซบซอน ความซบซอนสองประการทสาคญคอ หนง สขภาวะเปนเรองของสภาพแวดลอมและตวบคคล และสอง ควรใหการจดการสขภาวะเปนเรองของทกภาคสวนในสงคม

สาระสาคญของสขภาวะสาธารณะสขแนวใหมปรากฏชดอยใน Ottawa Charter for Health Promotion สขภาวะในกฎบตรนครอบคลมทงเรองสวนบคคลไปจนถงระดบสงคม เนนการมสวนรวมทางสขภาวะในทกระดบของสงคม โดยแบงสงคมออกเปน 3 ระบบทสาคญดวยกนคอ ระบบสงคม ระบบวฒนธรรม และระบบเศรษฐกจ

นอกจากนแลวกฎบตรนยงเนนภาคปฏบตเชนการสรางนโยบายจากประชาชน สรางสภาวะแวดลอมทเกอหนนสขภาวะ เสรมพลงการทางานของชมชน พฒนาความสามารถของบคคล ปรบทศทางระบบสขภาพ มงไปสอนาคต ทงหมดแสดงใหเหนวากฎบตรนเนนใหทงระบบสาธารณสข และตวบคคลเองเปนตวกระทาทางดานการสรางเสรมสขภาวะ

และกบในระดบองคความรแลว สขภาวะพงถกมองเปนเรองของทงบคคลและสภาพแวดลอมประกอบกน วธสขภาวะสาธารณะแนวใหมเสนอใหพจารณาสภาพแวดลอมในฐานะทสรางความเสยงใหกบตวบคคล ในขณะเดยวกนสภาพแวดลอมกไมใชสงทอยลอยๆภายนอกหากแตมปฏสมพนธกบการกระทาของมนษยและการกระทาอยางมทางเลอกของตวบคคล สภาพแวดลอมในทนจงไมใชเรองของธรรมชาตแตเพยงอยางเดยว แตเปนสวนผสมของสงคมและธรรมชาตเขาไวดวยกน

ดงนนการจดการสขภาวะจงไมใชเรองของการจดการสวนบคคลหรอสรางความสมดลสวนบคคลแตเพยงอยางเดยวอกตอไป แตคอการคาดคะเนและลดความเสยงทเกดจากสภาพแวดลอมใหนอยลงดวย ทสาคญคอสภาพแวดลอมทรวมถงมนษย การกระทาของมนษย และระบบคดของมนษยเขาไปดวย

15

วธทางการแพทย(Medical

Approach)

วธทางสงคม(Social

Approach)

วธรวมเสรม(Complementary

Approach)

วธสขภาวะสาธารณะแนวใหม(New Public Health Approach)

เนนทธรรมชาตหรอสงคม

ธรรมชาต สงคม เนนธรรมชาตมากขน คอ รางกายและจตใจเปนองครวม

เนนทงสองอยางความสมพนธระหวางกนของธรรมชาตและสงคม

นยามของสขภาวะและความเจบปวย

เนนทความเจบปวย คอ นยามสขภาวะเปนการไรความเจบปวย

เนนทความเจบปวย

เนนทสขภาวะ เนนทสขภาวะ แตตระหนกถงความสาคญของการรกษาความเจบปวย

เหตของความเจบปวย

ปจจยทางชววทยา ปจจยทางสงคม อสมดล(Imbalance)

ธรรมชาตและสงคมทนาพาความเสยง

การนาไปใชทางสขภาวะบรการ

แพทย, โรงพยาบาล, “ผเชยวชาญ”

การจดการกระจายทรพยากรทางเศรษฐกจใหม

นกบาบดในฐานะผชวยเหลอ(Therapists asfacillitators)

ความรบผดชอบทางสขภาวะของทกภาคสวน ไดแก ความรบผดชอบของภาครฐและภาคเอกชนตอการจดสรรสภาพแวดลอมทเออตอสขภาวะ และ ความรบผดชอบสวนบคคลเพอสรางทางเลอกสสขภาวะ

แหลงทมาของหลกฐาน

การทดลองทางวทยาศาสตร

การสารวจทางสถต สมรรถภาพสวนบคคล

การประเมนความเสยง

บทบาทของโครงสรางสงคมและตวกระทาปจเจก

เนนทโครงสรางทางชววทยาและตวกระทาทเปนแพทย

เนนทโครงสรางสงคม

เนนทตวกระทาเปนบคคล

ผลรวมของโครงสรางทางสงคมและชววทยาและตวกระทาเชงปจเจก เชน ลลาชวต (lifestyle)การประเมนความเสยง

ตาราง แสดงการเปรยบเทยบสขภาวะแบบตาง ๆ

16

2.2. ความเขาใจสาธารณะในเรองวทยาศาสตร(Public Understanding of Science)

ในสภาวะความทนสมย (modernity) ทมทงลกษณะของโลกาภวตนและความเสยงนนเกดขนระบบผเชยวชาญ (expert system) ทแยกออกจากผคนทวไป (lay people) ระบบผเชยวชาญหนงคอวทยาศาสตรทงในฐานะทเปนองคความร สถาบน และตวบคคล ผลกระทบทตามมาทงจงใจและไมจงใจจากระบบผเชยวชาญนยอมทาใหเกดคาถามโดยทวไปกบสงคม โดยเฉพาะอยางยงความเชอมนตอผเชยวชาญทเปลยนแปลงไป คาถามทเกดขนตามมาจากสาธารณะคอความสมพนธระหวางวทยาศาสตรและสาธารณะทเปนอยและทพงจะเปนควรเปนเชนไรเลา?

ใน An Introduction to Science and Technology Studies ของ Sergio Sismondo ไดกลาวถงความสมพนธระหวางวทยาศาสตรกบสาธารณะไววา หากพจารณาอยางงายวามปรมณฑลสองประเภทคอ ชมชนวทยาศาสตรและสาธารณะแลว ความสมพนธจะเปนไปในสองทางคอ ทางแรก วทยาศาสตรมาสสาธารณะ กลาวคอ มองวาวทยาศาสตรนนสรางความเขาใจทแทจรงตอโลก และความเขาใจนนกซบซอนเกนไปกวาทคนทวไปนนจะสามารถเขาใจได ดงนนสาธารณะจงมบทบาททตองเสรมสรางทกษะการอานออกเขยนไดทางวทยาศาสตร (Scientific Literacy) ตวอยางในสงคมไทยไดแก ความพยายามแบงเสนใหชดระหวางวทยาศาสตรและไสยศาสตร (หรอสงเหนอธรรมชาต) ใหสงหนงเปนการคดอยางมเหตมผล และอกสงหนงเปนการคดทไมสมเหตสมผลซงขาดหนาทจาเปนในสงคม ซงมรากฐานบนความเชอทวา สงคมจะดขนหากทกคนคดเปนวทยาศาสตรมากขน วธคดทสนบสนนวทยาศาสตรเชนนทาใหนกวทยาศาสตรมบทบาทครอบงาทเหนอวา (dominate) ในฐานะผเขาถงทงภาษาและสถาบนทางวทยาศาสตร นอกจากนนกวทยาศาสตรพงเปนผยอยความรใหงายและถายทอดไปสสาธารณะเทานน

ดงนนสาหรบสาธารณะแลว จงมบทบาททดจะขดแยงกนในสองดาน ดานแรก สาธารณะคอนขางมลกษณะเฉอยชา (passive) ตอความรวทยาศาสตร เปนผรบความรวทยาศาสตรในดานทหวอหวาหรอเปนทนยม (popular) ตวอยางเชน ผลการวจยทเกยวของกบความสวยความงามหรอการทาใหอายยนขนหรอวทยาศาสตรเพอปลกความหฤหรรษทางเพศทมกไปปรากฏอยในหนาหนงสอพมพ หรอหนงสอเกยวกบจกรวาลวทยาทมาจากนกฟสกส เปนตน ขอวพากษบางประการจากนกวทยาศาสตรทไมใชพวกทาวทยาศาสตรใหเปนทนยมคอวทยาศาสตรเชนนตามกระแสนยมมากไป ความรทไปสสาธารณะนนถกบดเบอน (distort) และพวกเขาเหนวาการทาเชนนเปนการทารายวงการอาชพนกวทยาศาสตรดวยกนเอง

อยางไรกด ในอกดานหนง ในวทยาศาสตรจานวนหนงกเหนความสาคญของการทาใหวทยาศาสตรเปนทนยม เหตผลคอ การทาใหการวจยใดๆเปนทรบรทวกนของสาธารณะนนยอมเปนการหาเสยงสนบสนนการวจยนนๆ เนองจากการวจยจะไดมความชอบธรรมทจะไดรบการสนบสนนจากองคกรใหทนอยางเลยงไมได

ในอกทางหนงคอ สาธารณะสวทยาศาสตร ซงไมใชแคเพยงการใหเสยงจากสาธารณะบอกกลาวถงผลกระทบจากวทยาศาสตรหรอตอบตอความหวอหวาของประเดนวทยาศาสตรดงทกลาวมาแลวเทานน แตมความสาคญคอ แมวาวทยาศาสตรจะเปนการปฏบตการในหองทดลองหรอการสรางแบบจาลองทางความคดแตอยางไรกดสดทายแลวยอมเลยงไมไดทผลจะเกดในโลกความเปนจรง ในบางประเดนรอนเชนพชดดแปลงพนธกรรม (GMOs) นนมขอถกเถยงกนวาหองทดลองนนปดกนไมใหเกดการแพรกระจายของพชดดแปลงไปสโลกภายนอกไดดเพยงไร และผลกระทบของมนเมอมการเพาะปลกกนโดยทวไปทมตอสภาวะนเวศโดยรวมกยงเปนทกงขา ซงขอกงขานมอาจทดสอบไดในหองทดลอง และแมแตการสรางแบบจาลองกไมสามารถจะจาลองแทนสภาพแวดลอมอนแสนซบซอนได กรณเชนนสามารถกลาวไดวาโลกคอหองทดลอง นนคอเสนแบงระหวางหองปฏบตการกบโลกภายนอกยอมไมชดเจนอกตอไป โดยสรปคอ เกษตรกรยอมไมใชผรอรบผลแตเพยงอยางเดยวอกตอไป (หรอเปนแคลกไลของนกวทยาศาสตร) แตเปนผรวมทดลองสาคญในหองทดลองทเปนโลกนรวมกน

ดงนเองจงเลยงไมไดเลยทจะเกดคาถามเชน “เชอมนในวทยาศาสตร!?” (Trust in Science!?) ดงทเกดในเวทเยาวชนของ World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Technology ทจดโดย UNESCO

17

เมอป 2002 คาตอบของคาถามนปรากฏออกมาในสองแง แงแรก คอแงมมทางจรยศาสตร (Ethics) คอเรยกรองใหชมชนนกวทยาศาสตรนนมความรบผดชอบและโปรงใสตรวจสอบได วทยาศาสตรนนตองมหนาททาเพอประโยชนของสงคมโดยรวม11 มใชทาเพอผลประโยชนของกลมคนใดกลมคนหนงหรอเพอผลประโยชนของประเทศรารวยเทานน12

วทยาศาสตรจงมใชแคเพยงองคความรหรอสถาบนทางสงคมเพยงเทานน แตวทยาศาสตรยอมตองผนวกเรองของจรยธรรมเขาไปดวย จรยธรรมของวทยาศาสตรหนงทสาคญคอความเปนประชาธปไตย ผทใหคาตอบวาการทดลองใดดหรอเลวคอสาธาณะผานกระบวนการประชาธปไตยเทานน13 เชนนเอง ในอกแงหนง วทยาศาสตรตองมสวนรวมจากทกๆภาคสวนดวยกนอยางเลยงไมพน

ขอเรยกรองจากคนหนมสาวเชนนเองสอดคลองกบการคดใหมถงวทยาศาสตรและกระบวนการทเกยวของกบความรทางวทยาศาสตร สาหรบนกคดอยาง Helga Nowotny แลวเขากไดใหความสาคญกบประเดนนทงในหนงสอ Re-Thinking Science: Knowledge and the Public in an Age of Uncertainty และในบทความ The Potential of Transdisciplinary เขาอางวาเราไดปรากฏการเกดขนของ การผลตความรแบบใหมคอ Mode-2 แลว ซงมลกษณะสาคญสามประการดวยกน ประการแรก การสรางความรนนเรมตนจากบทสนทนาของตวกระทาจานวนมากทหลากหลายและแตกตางมมมองกนไป ประการทสอง ใน Mode-2 นจะมโครงสรางขององคกรทหลวม ลาดบขนในแนวราบ (flat hierarchies) และสายการสงการแบบปลายเปด (open-ended chains of command) เขาเหนวามหาวทยาลยมโครงสรางขดแยงกบองคกรใน Mode-2 ชดเจนมาก ทงในเรองลาดบขนการสงการและการแบงแยกตามสาขาวชา ประการทสาม คอความขามสาขาวชา (transdisciplinarity) ซงเกดจากการทความรตางละเมดพรมแดนซงกนและกนในโลกทเกดการเสอมถอยของการแบงแยกตามลกษณะความทนสมย (modernity)

เกณฑวดการผลตความรแบบ Mode-2 ทสาคญสองอยางคอ ความโปรงใสตรวจสอบได กบ การควบคมคณภาพ ในดานความโปรงใสตรวจสอบไดนจะตางออกไปจากการพจารณาความรบผดชอบเชงปจเจกแตหมายถงความรบผดชอบขององคกร องคกรตองสามารถเปดเผยกระบวนการสรางความรไดและเปดโอกาสใหทกคนทแตกตางกนเขามาทาความเขาใจวาความรถกสรางขนมาไดอยางไร สาหรบการควบคมคณภาพแลว นไมใชแคเรองความเปนเลศทางวชาการเทานน แตหมายถงการผนวกรวมคณคาเขามา (value-integrated) โดยเฉพาะอยางยงคณคาทางสงคม ดวยการทาใหวทยาศาสตรอยในบรบท (contextualization) ดงจะกลาวถดไป

Nowotny กลาววาการทาใหวทยาศาสตรอยในบรบทคอการเปดพรมแดนของวทยาศาสตรใหเกดการสอสารดานกลบจากสงคมไปสสถาบนทางวทยาศาสตรซงจะเกดขนไดกตอเมอเสนแบงพรมแดนของวทยาศาสตรนนดพราเลอน แมวาความหมายจะแลดนามธรรมแตเขากไดสรปอยางงายวา การทาใหวทยาศาสตรอยในบรบทหมายถง การนาผคนเขามาในกระบวนการสรางความรโดยตงคาถามวา “ผคนเหลานนมททางใดบางเลาในความรของเรา?” คาถามนควรถกถามทงศาสตรทมความเกยวของกบผคนโดยตรงและแมกระทงศาสตรทออกจะแลดหางไกลจากผคน เพราะยอมชกจงมาสทางเลอกของการสรางความรและทาใหเราตระหนกวาการทาใหวทยาศาสตรอยในบรบทกาลงดาเนนอยตอไป14

ทงน พงตระหนกวาผลตอบของผคนยอมมความแตกตางกน ดานหนงคอผคนยอมพดสนบสนนวทยาศาสตร อกดานหนงทสดขวคอ ผคนกลบปฏเสธวทยาศาสตร แตทสาคญทสดคอใหผคนรสกวาตนเองมททางในกระบวนการสรางความร และกระบวนการวจย ในดานนผคนยอมมความเชอมนอยางไมงมงายและตรวจสอบวทยาศาสตรอยตลอดเวลา

โดยสรปแลว ถงแมขอพจารณาเรมตนคอ สาธารณะมความเขาใจในเรองวทยาศาสตรอยางไร? แตการตอบคาถามนอยางตรงไปตรงมากยอมไมนาไปสทางเลอกของความสมพนธใดๆ เพราะทางเลอกทสาคญคอการทาใหเสนแบงระหวางวทยาศาสตรและสงคมพราเลอนทสดเทาททาได เพอเปดพนทใหผคนทวไปไดมททางในกระบวนการความร ผลสดทายคอความเชอมนในวทยาศาสตรทเกดขนจากสาธารณะเอง

11 หนา 23.12 หนา 24.13 หนา 24.14 Helga Nowotny เอกสารจาก internet

18

3. แนวคดเกยวกบเยาวชน

3.1. วถการใชชวตของเยาวชนในโลกทกาลงเปลยนแปลง(Youth Lifestyles in a Changing World)

15

เปนเรองทแทบจะเหนรวมกนทวไปแลววา การใชชวตแบบบรโภคนยมของเยาวชนในโลกปจจบนเปนปญหาสาคญอยางหนงของสงคม สาเหตของปญหานมกถกผคนชนวไปทวฒนธรรมตะวนตกและสอมวลชน แตการกระทาเพยงหยาบ ๆ ดงกลาวไดชวยใหเราเขาใจความรสกนกคดของเยาวชนในยคนมากขนแลวหรอ? คาตอบคอไม! ดงนนคาถามตอมาคอแลวเราจะมวธทละเอยดขนในการทาความเขาใจเยาวชนในยคนอยางไร?

เยาวชนยคนเกด เตบโต และใชชวตอยทามกลางสงคมบรโภคนยมทคนรนกอนหนาชวยกนปลกปนขนมา ดงนนจงไมนาแปลกใจทเยาวชนรนนจะมชวตแบบบรโภคนยมไปดวย (แมผคนในวยอน ๆ กใชชวตแบบบรโภคนยมอยไมนอยเชนกน) ดงนนหากจะทาความเขาใจเยาวชนยคปจจบนนน การจบจองอยเพยงปรากฏการณยบๆยอยๆของพฤตกรรมการใชชวตของพวกเขา (เชน กก, ตดเซกซ, ตดเนต, ตดมอถอ, ตดหร เปนตน) นนไมไดชวยอะไรขนมามากนก แตเราควรปะตดปะตอภาพการใชชวตเหลานใหกลายเปน “วถ” ขนมา คาถามทนาสนใจในทนคอ เยาวชนเหลานใชชวตแบบบรโภคนยมดวยวถทางอยางไร? วถการใชชวตแบบนมความหมายอยางไรกบพวกเขา? และหากจะมองใหสรางสรรคขน กควรถามวาเยาวชนสราง/ออกแบบวถการใชชวตแบบนเพอประโยชนตออะไรตอตนเองบาง?

จะตอบชดคาถามดงกลาวได เราอาจตองพจารณาวานอกจาก “ความเปนบรโภคนยม” ของโลกยคนแลว โลกปจจบนทเยาวชนตองอาศยใชชวตอยนน เปนโลกชนดใดอกบาง? อาจกลาวไดวาโลกปจจบนอยในสภาวะ 2 ชนดพรอม ๆ กน สภาวะแรกคอ ความเสยงภยชนดใหม ๆ ทงในเชงวตถและจตใจทมมากขนจนหลายคนเรยกยคนวา “ยคสงคมความเสยง” (risk society) (ดคาอธบายเพมเตมในหวขอ 2.2) สภาวะทสองคอสภาวะทสวนตาง ๆ ของโลกไดเชอมโยงถงกนอยางเขมขน ทมกเรยกกนวา “โลกาภวตน” (globalization) ทาใหหลายสงหลายอยางไหลบามาปะทะประสานกนจนยากจะหาวาอะไรเปนเกณฑ มาตรฐาน คณคา และความหมายของชวตทควรยดถอ (ดคาอธบายเพมเตมในหวขอ2.1) ในทน สงทเหนไดชดอยางหนง คอ โลกปจจบนนนเตมไปดวยสภาวะและเงอนไขทางสงคมวฒนธรรมทมความไมมนคงแนนอนสงมาก

ทามกลางสภาวะความไมมนคงทง 2 ชนดขางตนทเกดขนตลอดเวลาในชวตประจาวนของพวกเขานน เยาวชนจาเปนตองหาลกษณะการดาเนนชวตทเออใหตนเองรสกวาชวตของพวกเขามความมนคงขนมาบาง กลาวอกนยหนง คอ ทามกลางการเปลยนแปลงอนสบสนวนวายรวดเรวและไมปะตดปะตอกนทงหลาย เยาวชนตองออกแบบหรอสรางวถการใชชวตททาใหตนเองรสกวายงมความตอเนองกนอยบาง ดงนน ประเดนถดไป คอ วถการชวตของเยาวชนนน ประกอบสรางขนดวยอะไรบาง?

วถการใชชวตของเยาวชนนน ประการแรกสดคงตองเรมตนทตวเยาวชนผเปนปจเจกบคคลกอน แตกไมได

เปนเพยงเรองของเยาวชนทเปนปจเจกบคคลเพยงอยางเดยว หากพจารณาในเชงลกขนแลว วถการใชชวต นาจะหมาย

ถง “แบบแผนเฉพาะของกจกรรมประจาวนทแสดงลกษณะของปจเจก ซงไมเหมอนกนและไมซาใคร แตในขณะเดยวกน

วถการใชชวตกหนพวกเขาไปหาความมรวมกน (the common) และความเปนสงคม (the social) ผคนจะเลอกวถการใช

ชวตแบบตาง ๆ อยางองอาศยสมพนธกบคนอน”16

มองในแงน วถการใชชวตจงกลายเปนของกลมปจเจกบคคลดวย

อยางไรกตาม วถการใชชวตของแตละกลมปจเจกกมความแตกตางกนไปดวย วถการใชชวตยงหมายรวมถง “ชดแบบ

แผนเฉพาะเจาะจงของพฤตกรรมรปธรรม ทถกบรหารจดการทามกลางชดความสนใจหรอเงอนไขทางสงคมทสอดคลอง

15 องอาศยความคดจาก Steven Miles, Youth Lifestyles in a Changing World, Buckingham-Philadelphia : Open University

Press, 200016 Reimer,1995 : 124-5 อางใน Steven Miles, อางแลว

19

กน ชดแบบแผนเหลานจะถกอธบายและถกตดสนโดยชดของคณคา, ทศนคต, เปาหมาย ซงทาให (ภายใตเงอนไขคงท

จานวนหนง) ชดแบบแผนนจงกลายเปนสงพนฐานททาใหสมาชกของชดแบบแผนนน ๆ มอตลกษณทางสงคมเหมอน

หรอตางกน”17

กลาวอกนยหนง “ขอบวงของวถการใชชวตหนง ๆ ถกลากเสนขนโดยผคนทแบงปน (share) ลกษณะบาง

อยางของชวตสวนตวรวมกน สมาชกของขอบวงดงกลาวจะอธบายอตลกษณของพวกเขาผานแบบแผนเกยวกบลกษณะทา

ทาง, การบรโภค, กจกรรมยามวาง ทไดมาแบงปนรวมกน ซงสงเหลานมกใชเพอแยกแยะพวกเขาออกจากกลมทมวถการ

ใชชวตแบบอนไดอยางชดเจน” 18

นอกจากวถการใชชวตจะมมตของความเปนปจเจกบคคลและความเปนกลมทางสงคมแลว เราไมสามารถปฏเสธ

ไดวาในยคบรโภคนยมน วถการใชชวตยงเกยวของกบการอปโภคบรโภค (consumption) อกดวย ในแงหนง วถการใช

ชวตเปนการแสดงออกเชงวตถ (material expression) ของอตลกษณของปจเจก แมวาสนคาหรอวตถเหลานนจะไมไดเปน

ตวแทนของอตลกษณนนกตาม แตสนคาดงกลาวอาจเปนเครองมอในทาใหอตลกษณถกสรางขนมาได อยางไรกตาม วถ

การใชชวตมใชเพยงภาพสะทอนของนสยการบรโภค แตอาจกลาวไดวา การบรโภคไดเอออานวยภาษาหรอรหสทปจเจก

จะใชในการสรางวถการใชชวตของตนขนมา

อกประเดนหนงทมกพจารณาประกอบกนไป คอ อทธพลของโครงสรางทมตอวถการใชชวตของเยาวชนในชวงเวลา “การเปลยนผาน” (transformation) จากวยเยาวเขาส “วยผใหญ” (adulthood) ซงสาหรบนสตนกศกษาระดบมหาวทยาลยแลว เงอนไขเชงโครงสรางทามกลางการเปลยนผานดงกลาว อาจไดแก ระบบการสอบแขงขนเขามหาวทยาลย, ระบบการรบนองและหองเชยร, ระบบการเรยนการสอน, โครงสรางระบบกจกรรมนอกหลกสตร, และ

เรองการมงานทาหลงจากสาเรจการศกษาแลว เปนตน19

อยางไรกตาม เราจาเปนอยางยงทจะตองหลกเลยงวธการมองการเปลยนผานของเยาวชนในลกษณะเปนเสนตรงไปสจดตาง ๆ ทระบและคาดการณไดเปนขนเปนตอนและมตรรกะชดเจน ไปจนกระทงสนสดทจดสดทายคอ “ความเปนผใหญ” ประสบการณของเยาวชนนนมความรมรวยหลากหลายและแปรผนไปตามกระบวนการทางสงคม (เชน ความสมพนธในครอบครว ภมหลง สถานภาพทางสงคม ฐานะทางเศรษฐกจ และโอกาสทางสงคม เปนตน) ทแตละคนประสบมาอยางยง วธการมองแบบเสนตรงนมแตทาใหประสบการณเหลานกลบกลายเปนเพยงเรองเรยบ ๆ งาย ๆ เปนการเดนทางเปลยนผานแบบซอ ๆ เซอง ๆ ไรชวตชวามากเกนไป ดงนน ประเดนน คาถามควรเปนวา วถการใชชวตของเยาวชนในชวงเวลาการเปลยนผานนน เออใหพวกเขานาประสบการณอนหลากหลายของตนเองมาปฏสมพนธกบเงอนไขเชงโครงสรางตาง ๆ อยางไร?

หากมองในเชงจตวทยาและเชงสงคม (ไมใชจตวทยาสงคม) ของการใชชวตแลว เยาวชนตอบสนองตอความ

กระตนเราเชงสญลกษณอนมากมายในสงคมบรโภคนยมรอบ ๆ ตวดวยแนวทางทเออใหพวกเขาพบความเปนไปไดใหม

ๆ บนชดระดบความเขมขนระหวางการเปนผถกกระทา (passive) กบการเปนผกระทา (active) โดยนยน สงทนาศกษา

คอ วถการใชชวตทเยาวชนสราง/ออกแบบขนนน เออใหพวกเขา (ซงตององอาศยใชชวตจรงอยในสภาวะความไม

มนคงแนนอนดงกลาวขางตน) มความละเอยดลออและมความยดหยนในการเลอกรบปรบใชสนคาและวตถบรโภค

เหลานนใหเหมาะสมกบบรบทเชงโครงสรางสงคมและสภาวะการณในจตใจของพวกเขาอยางไร?

หากมองเยาวชนในยคนใหมดวยแนวทางดงอรรถาธบายขางตนแลว อาจกลาวไดวาเยาวชนไมไดใชชวตเพยงเพอความสนกสนานรนเรงธรรมดา ๆ เทานน แตมความหมายในเชงอดมการณแฝงอย กลาวคอวถการใชชวตแบบนทาใหพวกเขารสกเปนสวนหนงของโลกทหลายครงกไมไดนาพศมยและสวนทางกบความรสกนอยมาก เมอพจารณาโดยนยน จะเหนไดวาวถการใชชวตของเยาวชนดงกลาว ไมใชเรองเหลวไหลไรสาระ แตเปนเรองทมเหตมผลมาก อกทงยงเปนการทาใหชวตประจาวนของพวกเขามความมนคงมากขนอกดวย โดยวธน เยาวชนไดใชวถการใชชวตของ

17 Stebbins 1997 : 350 อางใน Steven Miles, อางแลว18 Bellah, et al, 1985 : 355 อางใน Steven Miles, อางแลว19 ดเพมเตมในแนวคดท 7 เรอง “เยาวชนกบมหาวทยาลย”

20

พวกเขาจงเปนเครองนาทางใหตนเองผานพนทางแพรงทางโครงสรางและวฒนธรรมของการเปลยนแปลงทางสงคมตางๆ ได

กลาวโดยสรป เยาวชนในยคนมไดเปนผลผลตของการเปลยนแปลงทางสงคม แตพวกเขาไดสรางวถการใชชวตของตวเองขนมาฏสมพนธรวมกบการเปลยนแแปลงทางสงคม ดวยวถทางทซบซอน (complex) และยอนแยง (paradox) มทงการเปนผกระทาและการเปนผถกกระทา มทงการสรางสรรคและการยอมตาม ซงเออใหพวกเขาสามารถจบทศจบทางการดาเนนชวตทามกลางภาวะขน ๆ ลง ๆ ของชวตประจาวนได ดงนนวธทดทสดในการทาความเขาใจเยาวชนคอศกษาความเปนตวตนของเยาวชนเปนกรณๆไป และควรหลกเลยงการมองเยาวชนแบบเหมารวมอยางยง กลาวคอ ควรลด ละ เลก การศกษาเพอเฟนหาแบบแผนพฤตกรรมของเยาวชน (อนชวนใหนกถงการทดลองทางจตวทยาพฤตกรรมเรองการสนกระดงแลวสนขจะนาลายไหล) แตควรรเรมและสงเสรมการศกษาวา การเปลยนแปลงทางสงคมมผลกระทบในเชงรกตอชวตสวนบคคลของเยาวชนอยางไร? วธการทเยาวชนกอรางสรางวถการใชชวตของพวกเขานนเปนอยางไร? วถการใชชวตทสรางขนนนมความหมายอยางไรในสายตาของพวกเขาเอง? ทงน เพราะเยาวชนไมไดมความเยาวเพราะ “อาย” ของพวกเขา แตเยาวเพราะสงทพวกเขาปฏบตและเหตผลในการปฏบต (หากผใหญหลายคนปฏบตตว “เหลวไหลไรสาระและไมมเหตผล” ดงทเยาวชนหลายคนเคยถกตตราดวยคา ๆ นแลว ผใหญเหลานนกอยในความเยาววยดวยเชนกน) ดงนน หากจะทาความเขาใจเยาวชนในยคนจรง ๆ กจาเปนตองใหความสาคญกบการกอรปกอรางวถการใชชวตในระดบชวตประจาวนทามกลางโลกทกาลงเปลยนแปลงของเยาวชน

3.2. การเรยนรของเยาวชนกบมหาวทยาลย

ในโลกทมงหมายไปสทศทางแหงการใชสตปญญา มหาวทยาลยยอมเปนความคาดหวงของสงคมไทยทสาคญอยางเลยงไมพน แมวาจะทาใหสมมาดปรารถนาหรอนาความผดหวงมาใหกตาม แตมหาวทยาลยในฐานะทเปนแหลงบมเพาะคนหนมสาวกยอมมพนธกจจาเปนคอดานหนง ตองเตมเตมศกยภาพของคนใหได และอกดานคอมความสมพนธอยางเหนอกเหนใจรวมกบสงคม โดยเฉพาะอยางยงในบรรยากาศของโลกยคทนสมย (modernity) แลว การเปลยนแปลงของทงตวองคกรและทางวชาการอยางรวดเรวและมมาตรฐานยอมปะทะประสานกบพนธกจทงสองดานนอยางมอาจเลยงได ปญหาทาทายคอในขอจากดและบบคนตางๆการธารงไวซงพนธกจนนจะเปนไปไดอยางไร โดยเฉพาะอยางยงจากตวนสตนกศกษาผเปนชวตชวาทสาคญของมหาวทยาลยโดยตรง

1) สภาพการณในมหาวทยาลย20

(1) ความคาดหวงในบรบทโลกาภวตนในบรบทโลกาภวตนนสงคมไทยตองเผชญปญหาใหมๆ นนรวมถงความทาทายและความเสยง

อนตรายใหมๆดวย ปญหาใหมๆเชน ไขหวดนก หรอ ผลกระทบของอนเตอรเนต ไมอาจจะเขาใจไดดวยสาขาวชาเดยวเทานน แตตองการความรความเขาใจจากหลายๆสาขาวชาดวยกน นอกจากนดวยความเปลยนแปลงอยางรวดเรวของโลกกยอมทาใหการทาความเขาใจแบบแนนอนตายตวนนเปนไปไมไดอกตอไป ดวยบรบทเชนนสงคมตองไดรบผลกระทบอนอาจจะไมไดกอหรอตองรบผลกระทบทไมไดจงใจจากสงทกอขนมาเอง

อยางไรกด แมวาผลกระทบจะมจานวนมากขนและเดนชดขน แตเทาทผานมา มหาวทยาลยแมจะอยในสงคมหรอดาเนนการวจยเรองสงคม แตกมไดผกพนกบสงคม กลาวคอ ถอสงคมเปนเพยงตววตถแหงการศกษาหรอสงคมเปนเพยงสภาพแวดลอมของการจดการศกษาและวจยเทานน ทสาคญคอบางคราแมวามหาวทยาลยจะทาวจยเรองผลกระทบทางสงแวดลอม แตยงขาดการมสวนรวมจากชมชนรอบขางอยด ประเดนทสาคญคอมหาวทยาลยยงขาดการแสดงความเอออาทรตอปญหาความเดอดรอนของสงคม

20 จาก สรชย หวนแกว และคณะ, จฬาฯกบสงคม: สรปสงเคราะหและขอเสนอ, สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย. 2545.

21

ในอกดานหนง กระแสตลาดในโลกาภวตนกเปนปจจยททาใหภาควชาและคณะ ตลอดจนสถาบนวจยตองปรบตวเพอตอบสนอง เชน ทบทวนหลกสตร รบทนวจยจากภายนอก หรอ เปดหลกสตรนานาชาต ขณะเดยวกนการปรบตวทตองตอบสนองตอแนวตลาดนานทาใหเกดกระแสวพากษวา “สาธารณกจการศกษา” ถกครอบงาโดย “ธรกจการศกษา” การปรบตวเชนนมกถกตงขอสงเกตวามหาวทยาลยกลบไปเพมชองถางระหวางผมโอกาสในสงคมและผดอยโอกาสในสงคม

ดงน ในบรบทโลกาภวตนความสมพนธของมหาวทยาลยและสงคมจงเปนไปอยางแนนแฟนขนในสองดานดวยกน ดานแรกคอคนและความรของมหาวทยาลยมผลกระทบโดยตรงกบสงคมมากขน และดานกลบกน สงคมกมความคาดหวงตอมหาวทยาลยมากขน ดงนนการปรบเปลยนของมหาวทยาลยในบรบทเชนนจงจาเปนตองสองสารวจตนเองและสรางสงคมแหงการเรยนรรวมกน

(2) ปญหาการเรยนรและกจกรรมในมหาวทยาลย

กระนน โครงสรางของการจดการเรยนการสอนในปจจบนยงขาดความยดหยน รวมทงวธปฏบตบนทอนแรงจงใจทาใหนสตทเขามาศกษาในสภาพแวดลอมของแหลงวทยาการหลากหลายวชากลบตองจากดตนเองอยในสาขาวชาเดยว (ความรเชงเดยว) ซงไมเพยงพอจะใชงานในชวตจรง และขาดการสรางเงอนไขทจะเออใหนสตซงเปนคนรนใหมไดเตบโตงอกงามไปตามครรลองแหงศกยภาพของปจเจกบคคลและคนรนใหมของอนาคต

นอกจากน โครงสรางและกระบวนการจดการศกษาแกนสตเนนความรในดานเนอหาสาระแตละเลยมตอารมณและดานจตวญญาณ/แรงบนดาลใจ ขาดโอกาสการเรยนรเพอรบใชสงคมโดยสนเชง หรอแมจะมดานวฒนธรรม จรยธรรม แตคอนขางเปนเนอหาอดมคตสาเรจรป โครงสรางการจดการศกษาทเปนการเรยนจงกลบกลายเปนอปสรรคตอการเรยนรและพฒนาศกยภาพของตวนสต ทาใหนสตขาดการกระตอรอรนในการแสวงหาความรความเขาใจและในการกาหนดบทบาทของตนเอง นอกจากนยงทาใหอาจารยไมได “รวมเดนทาง” เรยนรกบนสต ผลสบเนองตอไปไดแกการไมเอออานวยตอการสรางและพฒนาคนรนใหมทมวจารณญาณสามารถตอบสนองสงคมทเผชญสงทาทายในบรบทใหมได

และบรรยากาศชวตมหาวทยาลยทนอกเหนอจากการเรยนการสอนนน นสตหลายสวนเหนวาไมคอยมชวตชวาและกจกรรมมปญหาการมสวนรวมของนสต ทงนเพราะในดานหนงกจกรรมนอกหลกสตรมกมการดาเนนทเนนรปแบบคลายราชการ (bureaucratized) เครงประเพณหรอไมกจากดตวอยในการฝกนสตใหเปนพลเมองแตในประชาธปไตยแบบตวแทนแทนทจะเปนประชาธปไตยโดยวถชวต

ดงนเอง ตรงกนขามกบบทบาทของมหาวทยาลยทพงเปนพนทเพอการสรางสรรคของนสต มหาวทยาลยกเปนขอจากดของการเรยนรโดยไมรตวไปพรอมๆกน

(3) ทางเลอกของทางออกกระนนในสภาพการณเชนน ยงมแนวทาง (มาตรการ) เพอแกไขหรอบรรเทาสภาพปญหาบาง

ประการไดเชนกน ไดแก

• พฒนาหลกสตรขามสาขาระดบปรญญาตรและสงเสรมทางเลอกในการเรยนรของนสต

• สงเสรมและพฒนากจกรรมนสต และชวตแคมปส โดยลดเงอนไข “ความเปนราชการ” (debureaucratization) ลงและลดกจกรรมทเนนแตแบบแผนประเพณโดยขาดเนอหาสาระ รวมทงเพมเงอนไขทเออตอกจกรรมทสนบสนนใหนสตสรางกจกรรมทสงเสรมความคดรเรมสรางสรรคอยางวพากษวจารณของนสต ตลอดจนสนบสนนใหนสตไดมโอกาสสมผสและเรยนรปญหาสาธารณะโดยการมสวนรวมในการดาเนนงานตอปญหาจรง

• สงเสรมและสนบสนนกจกรรมการเรยนการสอนและการวจยใหมสวนในการมบทบาทเชอมโยงการเรยนรจากฐานรากและกระบวนการเสรมความเขมแขงของชมชนและประชาสงคม มงสรางภาคแหงระบบปฏสมพนธแหงการเรยนร (interactive learning systems)

22

• สงเสรมและพฒนาระบบสนบสนนแกนสตในการเรยนรเพอรบใชสงคม (service learning) ใหเปนสวนหนงของกระบวนศกษาในมหาวทยาลย ทงนอาจรวมถงการพจารณาโครงการอาสาสมครเพอสงคมทเคยตงอยในมหาวทยาลยในอดตเพอฟนฟหรอปรบปรงหรอแสวงหารปแบบอนใดทสอดคลองกบยคสมยมาดาเนนการ

2) การเคลอนไหวทางวฒนธรรมเพอสรางสงคมแหงการเรยนร

ในขณะทมหาวทยาลยกาลงออกจากระบบราชการ ขอถกเถยงทเปนอยกลบจากดแความหาวทยาลยควรจะออกหรอไมออกนอกระบบราชการเทานน แตขอพงพจารณาอกประการหนงทจาเปนไดแก การปรบเปลยนโครงสรางการบรหาร คณะและสาขาวชา ตลอดจนประเดนการเรยนรในมหาวทยาลยยงไมไดรบความสนใจในวงกวางมากนก

อยางไรกด การพดถงมหาวทยาลยหลายครงกเปนเพยงแคการกลาวถงแตลกษณะดานหนงทเปนองคกร การพดถงมหาวทยาลยโดยตระหนกอยางแทจรงถงคนในฐานะผกระทายงนอยนก แมแตกบคาวานสตทเปนสวนสาคญยงในมหาวทยาลยและถกพาดพงถงมากทสดกถกมองเปนเพยงแคองคประกอบหนงของโครงสรางและกลไกในมหาวทยาลยเทานน เสยงนสตทดงจากตวนสตเองในฐานะทเปนเสยงจากผกระทานน มกไมคอยปรากฏในเวทอภปรายตางๆในมหาวทยาลย นอกจากนพนทสาหรบนสตเองโดยตวนสตเองกหาไดมไม

ดวยสภาพการณทกลาวมาแลวขางตน ประกอบกบมโครงการวจย “จฬาลงกรณมหาวทยาลยกบสงคม: พลวตในการปรบตวเชงสถาบนและทางเลอก” ซงไดรบการสนบสนนจากกองทนเพอการบรหารบรหารวชาการ โครงการวจยสถาบนเพอพฒนานโยบายดานวชาการ จฬาลงกรณมหาวทยาลย ผวจยในโครงการฯไดเออโอกาสใหเกดเสวนาอาศรมความคดนสต “เสวนาคาเฟ” ดวยจดประสงคเพอกอใหเกดเวทแลกเปลยนความคดเหนกนเองระหวางนสตและระหวางนสตกบมหาวทยาลย ใหนสตไดครนคดเรองความสมพนธระหวางตนเองกบมหาวทยาลยและสงคม การเสวนาทงสครงมดงนคอ

1. “จฬา – ความคด – นสต – สงคม : โตะกลมวาดวยความสมพนธระหวางจฬาฯกบสงคมในมมมองของนสต”, วนท 4 กรกฎาคม 2544 ณ หองประชมสารนเทศ จฬาฯ

2. “สนามความคดกบชวตในหองเรยน : สภาวะทเออใหการเรยนรในมหาวทยาลยไมวพากษยงคงดารงอย และกระบวนการเรยนรมจะเลกรอยางไมวพากษ”, วนท 4 กนยายน 2544 ณ หองประชม 209 คณะเศรษฐศาสตร จฬาฯ

3. “มหาวทยาลยจะออกนอกระบบราชการ…แลวกจกรรมนสตจะออกกบเคาดวยมย???”, วนท 20 พฤศจกายน 2544 ณ หองประชมสารนเทศ จฬาฯ

4. “เผยราง – พรางกาย : เมอตวตนทแตกตางหลากหลายของนสตใหความหมายเรองการปฏรปมหาวทยาลย”, วนท 29 พฤศจกายน 2544 ณ หองประชมสารนเทศ จฬาฯ

ผลทเกดขนจากการเสวนาอาจแบงไดเปนสองดานอยางงาย ในดานแรก การสรางเครอขาย ไดเกดกลมนสตทสนใจประเดนความสมพนธระหวางตนเองกบมหาวทยาลยและสงคมรวมพบปะแลกเปลยนทศนะดวยตนเองถงแมวางานเสวนายตลงไปแลว นสะทอนใหเหนวา แมในภาพทมหาวทยาลยแลดเงยบเหงาเซองซม แตกยงมนสตสวนหนงทมไฟและพลงความคดวพากษเปนทนเดมอยแลว สงสาคญคอเราจะหลอเลยงเชอไฟเหลานและเออโอกาสใหพวกเขาเตบโตดวยการเรยนรดวยตนเองไดหรอไม อยางไร?

ในอกดานหนง ดานเนอหา คาถามเชน เราจะเชอมโยงประสบการณภายนอกกบความรในหองเรยนไดอยางไร? นสตจะสามารถเรยนขามสาขาวชาไดหรอไม? ความรในหองเรยนจะตอบสนองการเปลยนแปลงในยคโลกาภวตนไดจรงหรอ? ตลอดจน กจกรรมนสตในปจจบนเปนทางเลอกหรอเปนขอจากดการเรยนรหรอไม? ถกยกขนมาเปนขอถกเถยงสาคญ ซงกอใหเกดกระบวนการทางปญญาของนสตอนคกครนตอไป

23

โจทยหนงทหลายทานเหนพองตองกนคอ มหาวทยาลย (หมายถงทงฝายบรหาร อาจารย นสต รวมถงบคลากร) พงเปดโอกาสและเปดพนทในการเรยนร โดยอยางนอยดวยการลดรปแบบทเปนทางการ (ระบบราชการ) ลง เนนใหเกดการเรยนรแบบไมเปนทางการมากขน โดยไมจาเปนตองอยในหองเรยน หรอเปนกจกรรมชมรมแตอยางไร

ผลสาเรจหนงเชงรปธรรมทสาคญหลงจากเสวนาคาเฟคอ หนงสอรวมบทความ “นสต : ผถกจบจองแตมองไมเหน?” บรรณาธการโดย ปราโมทย ตงเกยรตกาจาย จดประสงคหลกคอเพอสะทอนเสยงของนสตทมความหมายตอแงมมตางๆในมหาวทยาลย โดยมความหลากหลายตงแตการเรมใชชวตในปหนง การใชพนทในมหาวทยาลย รวมไปถงการเปลยนแปลงตนเองของนสตคนหนงทกาลงจบ โดยตงบรรยายผานการพนจพเคราะหวากอนเขามหาวทยาลยนนเขามความคดความฝนมากกวาตอนกอนจะจบ และเลาวากระบวนการตางๆในมหาวทยาลยหลอหลอมการเปลยนแปลงในตวเขาใหรสกหอเหยวลงจนดบความคดฝนของเขาได ไมวาจะเปนการรบนอง การเรยนการสอน ประเพณตางๆ อนเปนขอบบรดใหนสตกระดกตวเพอการสรางสรรคยากเตมท

กระนนแมวาจะจบกจกรรมเสวนาไปแลวกตาม แตกลมนสตและผวจยทไดพบปะแลกเปลยนความรสกนกคดกนเปนประจากไมไดหมดพลงของการสรางสรรค ดงนนภายใตการสนบสนนจาก สานกงานคณะกรรมการวฒนธรรมแหงชาต (สวช.) จงไดเกดการรเรมโครงการวจย “ยวชนจฬาฯกบโลกาภวตน : ความเคลอนไหวทางวฒนธรรมเพอสรางสงคมแหงการเรยนร” ในป 2545 จดประสงคสาคญคอใหนสตไดแสดงตนเองมากกวาจะเปนวตถของการถกจบจอง กลาวคอใหนสตใหคณคาและความหมายกบตนเอง โดยผานคาถามวา นสตมองตนเองอยางสมพนธกบสงคมอยางไร? และนสตอยากจะมพลงขบเคลอนสงคมไปในทศทางใด? ดวยการพจารณาถงตวตนของเขาเองภายใตบรบทโลกาภวตนเปนสาคญ

ดงนเอง โครงการวจยดงกลาวจงเลยงการเปนงานวจยทเนนการสงสอนเชงศลธรรมหรอทาตวเปนผใหญรด แตเนนการเสรมสรางศกยภาพดวยตวนสตเอง ผานกจกรรมทเขารเรมเองเปนหลก วธการวจยทเหมาะสมคอ การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research: PAR) ทมงใหกลมเปาหมายเกดการเรยนร กลาวคอใหนสตไดตงคาถาม ระบปญหา สรางกจกรรม ตลอดจนมสวนรวมแมแตในกระบวนการเขยนรายงานการวจย นยอมตางจากการวจยแบบเดมๆทมงศกษาแตทศนคตของผถกศกษาแตอยางเดยวเทานน แตหาไดเกดการเปลยนแปลงในตวผถกศกษาไม

ในตวกระบวนการนน อาจแบงไดเปนสชวงดวยกน ในชวงแรก การระดมความคดเหน เพอเชอมประสานความรสกนกคดและความสมพนธของผวจยและนสตกลมเปาหมาย รวมทงในหมนสตกลมเปาหมายดวยกนเอง ใหเขาใจความปรารถนาของผวจย และผวจยไดเขาใจปญหาของนสต ปญหาเชน กจกรรมในประเพณ หรอการเรยนในหองเรยน เปนตน

ในชวงทสอง ลองทากจกรรมเองเลย คอใหกลมทรวบรวมไดในตอนตนนน มาระดมกนวาอยากทาอะไรบาง จากนนผวจยกจะทาหนาทเปนผสนบสนน (ไมใชผจด) ใหกจกรรมนนเปนไปได สวนในชวงทสามนน การกอรปเครอขาย “สยามเดกเลน” สาหรบชอนมความหมายคอ

“สยาม” เปนคาทม 2 นย นยแรกคอคาเรยกประเทศไทยในสมยกอน และนยทสองคอ “สยามสแควร” ซงเปนแหลงแสดงเสรภาพของวยรน, “เดก” คอ กลมนสตและเยาวชนคนรนใหม, สวนคาวา “เลน” นน ในความหมายขนตน คอการกระทาเพอความสนก เราใจ แตในขณะเดยวกน คาวา “เลน” กมความหมายอน เชน “เลน” ทไมไดแปลวาเลน แตหมายถงอะไรททากนจรง ๆ เชน เลนการเมอง, หรอการทาอยางหมกมน. กลาวโดยสรป “สยาม” คอพนท, ม “เดก” เปนผกระทา, กรยาคอ “เลน” ซงหมายความวา เดกจะเปนผกระทา (แลวนะ) ไมใชผใหญ (ซงมกจะชอบวางกรอบใหเดกทาอยางนนอยางน) โดยทการกระทานมสยามเปนพนททอสระเสรให “เดก” ไดแลกเปลยนกบโลกภายนอกอยางเขมขน ชอกลมน มความสาคญไมนอย ในฐานะเปนการสรปรวบยอดความคด (conceptualize) ของกลมเยาวชนกลมนวามองตนเองสมพนธกบสงคมและคนกลมอน/วยอนอยางไร และตงใจจะทาอะไร ดวยวธการอยางไร

ในชวงสดทายนนเปนชวงของการทากจกรรมของเครอขายทจดขนเองทเผยตวตอสาธารณะ เชน งานเปดตวเครอขาย “กาวกระโดด : จากกจกรรมจาเจ สเสรภาพทสรางสรรค” งานทเกยวของกบปญหาบานเมอง (การ

24

จดระเบยบสงคมของรฐมนตร ประชย เปยมสมบรณ) “เปดฟลอรลอหนงสอ…ลงป” งานพดคยเรองศลปะกบตวตน “แลตนบนบรรทด 5 เสน” เปนตน

จากกจกรรมทหลากหลายนน ผลทเกดขนคอ ประการแรก เกดเครอขายในมหาวทยาลย โดยไมขนอยกบชมรมหรอคณะ แตเกดจากการรวมตวกนเองของนสตทมความแตกตางหลากหลายทง ภมหลง และการศกษา คอมาจากแตกตางฐานะกน จากคณะตางๆกน ซงมครบทงจากสาขาวชา วทยาศาสตร สงคมศาสตร และมนษยศาสตร

ประการทสอง เกดการตระหนกถงคาถามทสาคญวา “มาเรยนมหาวทยาลยทาไม” คาถามนเปนเหมอนจดพลกททาใหนสตหนมามองความสมพนธของตนเองกบมหาวทยาลยและสงคมในฐานะผกระทา คอตระหนกถงศกยภาพทมของตนเองในการเรยนร และหาทางเรยนรใหสอดคลองกบอตลกษณผานกจกรรมตางๆได นคอทาใหการเรยนรเปนเรองสนกททาไดเอง ไมใชแคเรองแคสกแตวาอยในหองเรยน ซงเปนการสรางสงคมยอยๆของการเรยนรใหเกดขน

ทงนแมวาโครงการวจยฯ จะจบสนไปแลว แตเครอขาย “สยามเดกเลน” กยงคงมบทบาทตอไป เชนเมอคราทสหรฐอเมรกาบกอรก และเกดการชมนมตอตานสงครามทวโลกโดยประเทศไทยจดทสวนลมพน เมอวนท 15 กมภาพนธ 2546 นน “สยามเดกเลน” กไดไปรวมกจกรรมดวย คอ อานแถลงการณเพอสนตภาพของทางกลม และแสดงบทแรพตอตานสงครามซงออกมาจากความชนชอบดนตรประเภทนของยวชน “สยามเดกเลน” คนหนงเอง การแสดงนแตกตางมากจากการแสดงอนๆบทเวททเนนแนวดนตรเพอชวตทไมคอยจบใจคนหนมสาวในสมยนเทาใดนก ดงนนการแสดงแรพนจงเปนทฮอฮาและกลาวขานในกลมการเคลอนไหวเยาวชนมาจนบดน

จากทกลาวมานนสามารถแสดงใหเหนไดวา เยาวชน (นสต) นนไมไดเปนเพยงองคประกอบหนงของมหาวทยาลยทมขอคบของนานาประการเทานน แตเยาวชนเองมพลงความสามารถทจะสรางสงคมแหงการเรยนรไดดวยตนเอง โดยเงอนไขหนงคอการตระหนกถงตนเองในฐานะผกระทาทสมพนธกบมหาวทยาลยและสงคม นอกจากนใหเยาวชนไดใหความหมายของการเรยนรดวยตนเอง สงทาทายในปจจบนและอนาคตคอ มพนทและโอกาสสาหรบพวกเขาหรอไม? และเพยงพอหรอยง?

4. แนวคดเกยวกบการมสวนรวม

4.1. การมสวนรวมจากเยาวชน21

1) เปาหมายของการมสวนรวมจากเยาวชนจากหนงสอทตพมพโดย UNESCO ทนาเสนอแนวทางการมสวนรวมจากเยาวชนผานตวอยางงาย ๆ และ

เปนรปธรรมเรองโครงการทาใหเมองดขนนน เราสามารถนาหลกการทกลาวไวมาประยกตใชกบโครงการความรเรมจากเยาวชนในประเดนทซบซอนขนได หนงสอเลมนกลาวถงยทธศาสตรในการสรางเมองทดกวา คอใชกระบวนการมสวนรวม (actual process of participation) โดยมประเดนสาคญคอการพฒนามนษย (human development) ผานตวชวดตาง ๆ ไดแก 1) ชวยเยาวชนใหรบฟงผอน (listen to one another), เคารพความคดเหนทแตกตาง (difference of opinion), คนหาพนฐานรวมกน (common ground) 2) พฒนาความสามารถของเยาวชนในการคดวพากษ (critical thinking), การประเมน (evaluation), การไตรตรอง (reflection) 3) สนบสนนกระบวนการคนพบ (discover), การสรางความตนตว (awareness), การแกปญหารวมกน (collective problem-solving) 4) ชวยเยาวชนใหพฒนาความร (knowledge), ทกษะ (skill) ในการสรางความแตกตาง (difference) ขนในโลกของพวกเขา 5) ทาใหเยาวชนรวมในการวเคราะห (analyzing) และลาดบความสาคญ (prioritizing) ความจาเปน (needs) ของพวกเขา และดาเนนการในแนวทางทเหมาะสม

โดยความหมายทวไป การมสวนรวม (participation) คอชมชนทองถนไดเขาไปของเกยวกบการตดสนใจในสงทมผลกระทบตอพวกเขากระฉบกระเฉง การมสวนรวมตองอยบนฐานความเชอวา 1) การพฒนา (development)

21 David Driskell, Creating Better Cities with Children and Youth : A Manual for Participation, UK : UNESCO

publishing and Earthscan Publications Ltd., 2002

25

ตองพฒนาในสงทคนในทองถนรวมทงเยาวชนใหความสนใจ 2) ผคนทอยในพนททกาลงถกพฒนา มความรละเอยดทสดเกยวกบพนทนนและประเดนปญหาของพนทนน (และเยาวชนมความรและมมมองทแตกตางไปจากผใหญในพนทเดยวกน) 3) ผคนทจะถกกระทบจากการตดสนใจมากทสด จะมความเสยงทสด และดงนนจงมสทธในการเขารวมการตดสนใจ

2) องคประกอบของการมสวนรวมจากเยาวชนหนงสอเลมนไดแจกแจงองคประกอบของการมสวนรวมทงในเชงกระบวนการและเชงเปาหมายปลายทาง

ไว 12 ประการ ดงน(1) มความเปนทองถน (local): ในขณะทการพฒนาแบบมสวนรวมอาจไดรบการสนบสนนในระดบภม

ภาค, ระดบชาต หรอระดบนานาชาต แตเนอแทแลว การดาเนนการเกดขนในระดบทองถน และทายทสดแลว ตองมาลงทความจาเปนและประเดนของชมชนทองถน “คนนอก” อาจมบทบาทเปนผอานวยความสะดวก ผกระตน หรอผเชยวชาญทางเทคนค แตพวกเขาตองฟงและใหการสนบสนนชมชนทองถน ไมใชครอบงาแนวทางแกไขหรอนกภาพผลลพธเอาเองจากอคตสวนตว

(2) มความชดเจน (transparent) : วตถประสงคของโครงการการมสวนรวมตองชดเจนสาหรบผเขารวมทกคน ผเชยวชาญภายนอกทของเกยวกบโครงการ (เจาหนาทปกครองสวนทองถน, องคกรใหทน, นกพฒนา, องคกรสนบสนน, ฯลฯ) ตองชดเจนวาเขาคอใคร, เขามาทาอะไรทนน, ความคาดหวงของเขาควรเปนอะไร ไมเปนอะไร

(3) ไมมการกดกน (inclusive) : สมาชกทกคนในชมชนควรสามารถเขาถงกระบวนการมสวนรวมได ไมมการละเวนเรองวย, เพศสภาพ, สผวหรอชาตพนธ, ศาสนา, พการ, หรอฐานะทางสงคมและเศรษฐกจ คาถามสาคญไมไดอยทใครควรจะมสวนรวม แตเปนใครทไมไดมสวนรวม และทาไม?

(4) มการปฏสมพนธ (interactive) : คนในทองถนไดมโอกาสพดความคดตวเองและฟงความคดของคนอนในชมชน (รวมทงความคดของเยาวชน) การพฒนาแบบมสวนรวมคอการมสนทรยสนทนาอยางกวางขวางในชมชน (community-wide dialogue) ทงผใหญและเยาวชนทางานรวมกน

(5) มการสนองตอบความจาเปน (Responsive) : เนองจากตวกระบวนการเปนเรองการตอบสนองตอความจาเปนและเงอนไขของทองถน ดงนนทกกระบวนการจงแตกตางออกไป ผอานวยความสะดวก (facilitator) ควรยดหยนตอความจาเปนและเงอนไขทเปลยนแปลงไป ควรอาศยการตดสนใจทดทสด มากกวาชดกฎเกณฑตายตว ในการพจารณาแนวทางปฏบตทดทสดในแตละครง ควรใหเวลากบคนเขารวมเทาทเขาตองการและควรรวาจะเรงรอนไมได ควรมเวลาใหทกคนไดแสดงความคดเหน, ฟงคนอน, สารวจและวเคราะหประเดนปญหาและทางเลอก, และวางแผนการปฏบต

(6) มความสอดคลอง (Relevant) : การมสวนรวมสรางขนจากความรทองถน (ขอมลและความเขาใจอยางลกซงทคนในทองถนมเกยวกบพนททเขาอาศยอยและประเดนทจะกระทบชวตพวกเขา) ควรยอมรบและเหนคณคาความคดเหนและความรบรของเยาวชน ซงมกแตกตางอยางมากจากพวกผใหญ การมสวนรวมยงนาขอมลและทกษะเฉพาะอยางจากภายนอกชมชนเพอทาใหกระบวนการทางขอมลมประสทธภาพมากขน ขอมลเชงเทคนคและแนวคดเชงนามธรรมควรนาเสนอใหลกษณะทคนในทองถน (รวมทงเยาวชน) เขาใจไดงาย

(7) มการเรยนร (Educational) : การพฒนาอยางมสวนรวมคอกระบวนการเรยนรของทกคน ไมวาจะเปนองคกรใหทน, เจาหนาททองถน, คนทางานของโครงการ และคนในทองถนทกวย ทกคนตองตงใจทจะเรยนร เปลยนทศนคต และบกบนคนหาหนทางใหม ๆ ในการทาความเขาใจ กลาวสาหรบเยาวชนแลว การมสวนรวมคอพาหนะสาหรบสรางความสามารถของพวกเขาในการประเมนเกยวกบสงแวดลอม, การแกปญหาเปนกลม, และการตดสนใจแบบประชาธปไตย

(8) มการไตรตรอง (Reflective) : การพฒนาอยางมสวนรวมใหความสาคญกบการไตรตรองในฐานะเปนโอกาสการเรยนรของปจเจกบคคลหรอกลม ดวยการไตรตรอง ผเขารวมจะระบวาอะไรทาไดด (ทงในเชงของกระบวนการและผลลพธ) และอะไรสามารถปรบปรงไดอก กระบวนการนมกทาใหกลมระบปญหาทใหญขนทอาจกระทบกบทองถนหรอกระบวนการกลมของพวกเขา ซงเปนการยกระดบความตนตวและนาไปสลทางใหม ๆ ของปฏบตการของกลม

26

(9) มการเปลยนแปลง (Transformative) : เปาหมายสดทายของการพฒนาอยางมสวนรวมคอการเปลยนแปลงของชมชนทองถน ซงไมจากดอยทเรองการเปลยนแปลงเชงกายภาพและเศรษฐกจ แตรวมไปถงการเปลยนแปลงความสมพนธระหวางชมชนทองถนกบสงคมวงกวาง การเปลยนแปลงความสมพนธระหวางผเขารวมดวยกนเอง และทสาคญทสดคอ การเปลยนแปลงคณคาสวนบคคลและการรบรของทกคนทเขารวม สาหรบเยาวชน กระบวนการเปลยนแปลงนมผลอยางลกซงในการชวยใหเกดระบบคณคาสวนบคคลและพฒนาพวกเขาใหรอบร, กระฉบกระเฉง, และมความรบผดชอบ

(10) มความยงยน (sustainable) : ถาคนในทองถนสนบสนนและรสกวาโครงการตอบสนองตอความจาเปนของพวกเขา พวกเขาจะเขารวมกบการดาเนนงานและการจดการทจะมตอไปมากขน และทาใหโครงการมความยงยน ในนยทกวางขน การพฒนาทยงยนจะสาเรจไดกดวยการมสวนรวมเทานน เพราะมนสนบสนนทกษะและความสามารถของทองถน รวมทงความรบผดชอบและขอผกมดสวนบคคลตอการกระทา ดวยการมสวนรวม ชมชนทองถนรวมทงเดกและเยาวชนจะนยามและพฒนาความเปนคนจดการสงแวดลอมในทองถน และเขาใจวาการกระทาอะไรหรอไมทาอะไรของพวกเขาจะมผลกบคณภาพสงแวดลอมในระยะยาวอยางไร

(11) มความเปนระดบบคคล (personal) : การมสวนรวมคอกระบวนการปฏสมพนธกนของมนษย ความสาเรจของมนจะถกกาหนดจากทศนคต, คณคา และทกษะของปจเจก องคกร และชมชนทเขารวม ผใหญททางานรวมกบเยาวชนตองเลกควบคมเยาวชน มองเหนและละเอยดออนตอความจาเปนของพวกเขา มจตใจเปดกวาง ตงใจฟงและเรยนร และโปรงใส และทสาคญทสด ผใหญตองใหความสนใจอยางจรงจงกบความสนใจของเยาวชน และจรงจงในการทางานกบเยาวชนเพอสรางความเปลยนแปลงเชงบวกในชวตของพวกเขา

(12) มจตใจอาสา (voluntary) : การมสวนรวมไมเคยเปนขอบงคบ ผคนเขารวมในกระบวนการการมสวนรวมเพราะพวกเขาเหนความสาคญของประเดนททา เขาใจหนทางทพวกเขาจะเขารวม และเชอวาการมสวนรวมของพวกเขาจะกอใหเกดความแตกตาง

3) รปแบบและระดบของการมสวนรวมจากเยาวชนหากกลาวในเชงกระบวนการภาคปฏบตแลว รปแบบและระดบการมสวนรวมมหลากหลาย ขนอยกบ

ความเหมาะสมของเงอนไขแวดลอมและกระบวนการ หากไมมการทบทวนอยเสมอจะทาใหการมสวนรวมจากเยาวชนลดระดบลงและกลายเปนการไมมสวนรวมได ผสงเสรมการมสวนรวมจากเยาวชนควรตระหนกวารปแบบใดเปนการมสวนรวม รปแบบใดไมถอวาเปนการมสวนรวม โดยพจารณาผานประเดนการมอานาจในการตดสนใจ (power to make decision) และการกอผลการเปลยนแปลง (affect change) รวมทงระดบการปฏสมพนธกน (interaction) และการทางานรวมกน (collaboration) กบคนอน ๆ ในชมชน ซงเปนมตทสาคญทสดในการมสวนรวม (ดงแผนภาพท 2.1)

27

แผนภาพท 2.1 : แสดงรปแบบและระดบการม (หรอไมม) สวนรวมของเยาวชน

• รปแบบการไมมสวนรวมของเยาวชน

1) ถกจดการและโปปด (Manipulation and deception) : เกดขนเมอผใหญใชเดกเพอใหบรรลเปาหมายของผใหญเองโดยไมไดบอกเดก ๆ วากาลงทาอะไรกนอยและทาไมตองทา ในแงการถกจดการ (manipulation) นน เดก ๆ ผานกระบวนการมสวนรวมทดเหมอนวาจะมการปฏสมพนธและทางานรวมกนในระดบสง แตความเปนจรงแลว พวกเขามอานาจในการตดสนใจ (หรอแมแตโอกาสในการแสดงความคดเหนในแบบทมความหมาย) นอยมากหรอไมมเลย การโปปด (deception) คอการทผใหญอางวามการมสวนรวมจากเดก ๆ ในขณะทความเปนจรงมการมสวนรวมจรง ๆ นอยมากหรอไมมเลย

2) เปนไมประดบ (Decoration) : คอการทเดก ๆ ถกใชเพอสนบสนนเปาหมายบางอยาง แมวาพวกเขาอาจไมมไอเดยเกยวกบสงทพวกเขากาลงทาอยและทาไมตองทาเลยกตาม มการรวมมอกนเลกนอยและเสมอนวาไมมอานาจในการรวมตดสนใจ ตวอยางของการมสวนรวมแบบเปนเครองประดบน คอ เมอเดกๆ ถกนาขนไปบนเวทและยนอยหลงวทยากรเพอใหเกดความนาเชอถอในสงทวทยากรกาลงพด แมวาเดก ๆ จะไมไดตระหนกรเลยวากาลงพดเรองอะไรกนอยและทาไมพวกเขาจงไปอยบนนน

3) การเปนตวแทนปลอมๆ (Tokenism) : เมอดเหมอนวาเดก ๆ จะไดมสวนรวม แตในความเปนจรง พวกเขามสวนนอยมาในการเลอกหวขอหรอกระบวนการมสวนรวมของพวกเขา อาจมการปฏสมพนธกนในระดบสง และเหนไดวามอานาจรวมในการตดสนใจ แตในความเปนจรง มนไมมความหมายอะไรเลย เพราะสดทาย ผใหญกเปนคนตดสน ตวอยางไดแก เมอนกเรยนถกเลอกจากผใหญใหไปนงบนเวทและทาใหบรรยากาศดเหมอนพวกเขาเปนตวแทน “เสยงจากเยาวชน” ทง ๆ ทพวกเขาไมไดถกเลอกโดยเพอน ๆ ของพวกเขาหรอแมแตปรกษาหารอกนกอน

การไมมสวนรวม

การมสวนรวม

เปนไมประดบ

เปนตวแทนปลอมๆ

การขอความคดเหน

เดกๆรบผดชอบเอง

ถกจดการและโปปด

การรวมตดสนใจ

การระดมพลงทางสงคม

อานา

จการตด

สนใจแล

ะการกอ

ผลการเปล

ยนแป

ลงทเพม

การปฏสมพนธกนและการทางานรวมกนกบชมชนทเพมมากขน

28

• รปแบบการมสวนรวมของเยาวชนสวนรปแบบทถอไดวาเปนการมสวนรวมของเยาวชน อาจแยกแยะไดเปน 4 แบบ ในสองแบบแรกเปนรปแบบ

ทถาไมระวงในเชงกระบวนการแลว อาจกลายเปนการไมมสวนรวมไปได ในสองแบบหลงนน ถอไดวาเปนการมสวนรวมคอนขางมาก ดงน

1) การขอความคดเหน (Consultation) : เมอคนตดสนใจทเปนผใหญถามเยาวชนเกยวกบความคดความรบรของพวกเขา และใหความสาคญกบการนาความคดเหนของเยาวชนเขามาเปนตวแปรรวมในการตดสนใจ เปนรปแบบการมสวนรวมทพอใชได แตทงนขนอยกบวากระบวนการเปนอยางไร เพราะบอยครงทกระบวนการกลายเปนการไมมสวนรวม เมอความเหนทเยาวชนพดมานน ไมมนาหนกตอการเปนตวแปรรวมในการตดสนใจ บอยครงทการขอความคดเหนไมไดมการปฏสมพนธหรอทางานรวมกนมากนก และเยาวชนกไมไดมบทบาทในการตดสนใจโดยตรง กระนนกตาม ในระดบน เยาวชนกรวาทาไมพวกเขาจงถกชกชวนใหมสวนรวม, มตวเลอกในการจะมเขารวม และไดรบรเกยวกบผลของมน ตวอยางของการมสวนรวมแบบขอความคดเหน คอเมอเยาวชนถกถามความเหนเกยวกบเมองของเขา เมอมการสารวจความคดเหน

2) การระดมพลงทางสงคม (Social Mobilization) : เมอเยาวชนเขารวมโครงการทถกกาหนดขนโดยผใหญ บอยครง การระดมพลงทางสงคมกลายเปนการไมมสวนรวม เพราะเยาวชนไมไดรบรวาพวกเขากาลงทาอะไรและทาไมตองทา และมโอกาสนอยมากในการกอใหเกดผลในกระบวนการของโครงการหรอผลลพธของมน โดยทวไป การระดมพลงทางสงคมจะมระดบการปฏสมพนธกนมากกวาการขอความคดเหน แตอาจมการเออโอกาสในการกอผลเรองการตดสนใจนอยกวา อยางไรกตาม การระดมพลงทางสงคมนสามารถเปนการมสวนรวมทมความหมายได เมอเยาวชนไดรบขอมลเพยงพอ การมสวนรวมของพวกเขาเปนการอาสาสมคร และไอเดยและความเหนของพวกเขาไดรบการไตรตรองในกระบวนการตดสนใจและผลลพธของโครงการ ตวอยางของการมสวนรวมแบบการระดมพลงทางสงคมคอ เมอเยาวชนเขารวมในการรณรงคดานการศกษาของชมชน

3) เดก ๆ รบผดชอบเอง (Children in Charge) : คอเมอเยาวชนรเรมกจกรรมเอง, ตดสนใจเอง, และกาหนดผลลพธเอง ระดบของการปฏสมพนธกบคนกลมอนในชมชนยงอยในระดบตา แตอานาจในการตดสนใจมสง (แมวาความสามารถในการกอใหเกดการเปลยนแปลงอาจเปนไปไดอยางจากด หากไมไดรบการสนบสนนหรอชวยเหลอจากผใหญทรจกกนด) นนบเปนประสบการณทดมากสาหรบเยาวชนในแงของการตดสนใจเชงประชาธปไตยและทางานกบเพอน ๆ เพอกอใหเกดการเปลยนแปลงขนในชวตของพวกเขา ตวอยางของการมสวนรวมแบบทเดก ๆ รบผดชอบกนเองนคอสโมสรทเดก ๆ ทาขนกนเอง

4) การรวมตดสนใจ (Shared decision-making) : คอเมอสมาชกทกคนในชมชน (ทกชวงวยและภมหลง) มโอกาสเขารวมในกระบวนการและไดพดอยางเทาเทยมกนในกระบวนการตดสนใจ ไมวาจะรเรมโดยเยาวชนหรอผใหญ คนทรเรมโครงการจะตระหนกในคณคาของการรวมมอกนและจะแสวงหาการมสวนรวมจากสมาชกกลมอน ๆ ในชมชนตลอดชวงการวางแผนและกระบวนการตดสนใจ ผใหญจะละเอยดออนตอบทบาทและตาแหนงแหงทของพวกเขาในกระบวนการ และตงใจฟงมมมองและความเหนของผเขารวมทเปนเดกและเยาวชน และจะตองทาใหแนใจวาผใหญไมไดครอบงาวงสนทนาถกเถยงหรอจดการวงเพอใหไปสเปาหมายปลายทางของพวกเขากนเอง

4.2. การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (Participatory Action Research-PAR)

เหตใดการวจยทผานมา มกจะถกตงคาถามอยเสมอวา “พดแทนผคนทอยกบปญหา” แลวงานวจยแบบใดเลา ทจะชวยใหเราเขาใจอยางลกซงเขาถงระบบความคด ระบบความเชอ และตรรกะของคนในสงคม โดยใหผทอยกบปญหาสะทอนความจรงจากมมทเขายนอย และมอานาจในการจดการผลกดนการแกปญหาไขปญหาดวยตวเองอยางถกจดและยงยน

29

แตกอนจะไปถง PAR จะตองตอบใหไดกอนวาการวจยคออะไร? การวจย คอ การศกษาคนควาหาขอมล โดยมขนตอนของการกาหนดแนวคดของเรองทจะศกษา มการเกบขอมลในเรองนน ๆ และวเคราะห ขอมล22 เปนการคนหาขอเทจจรงเพอนามาตอบปญหาทตงไวอยางเปนระบบระเบยบ23 เพอตอบขอสงสยนนกคอปญหาในการวจย ซงปญหาวจยคอชองวางระหวางความคดกบความเปนจรง หรอความอยากรในสงทคดกบสงทเปนจรงวาจะสอดคลองกนหรอไมเพยงใด ซงบางครงนกวจยอาจมคาตอบทคาดไวแลวนนคอ สมมตฐานในการวจย จะเหนไดวา กระบวนการวจยคอ การเชอมโยงระบบความคดกบระบบขอเทจจรงเขาดวยกน โดยอาศยเทคนควธการ ตาง ๆ ของศาสตรเขาชวย24

ทาไมจงเปน PAR? Mikkenlsen25กลาววา แนวคดการมสวนรวมเกดมาจากการตงขอสงสยตอความสมพนธทไมเทาเทยม (Unequal relation) ในการพฒนา เชน ใครเปนผมสวนรวม ใครเปนผกาหนดหรอตความการมสวนรวมวาเกยวของกบใครบาง ทาโดยใคร ทาเพอใคร และทาทาไม ตลอดจนถงการตงคาถามตอจรยธรรมพนฐานในการวจยเพอการพฒนาไปสความเทาเทยมกน เพราะหากยงตดกรอบเฉพาะผทมความรความสามารถในการควบคมทรพยากรไดกยากทจะทาใหเกดการพฒนาอยางเทาเทยม

การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวมในปจจบนมความจาเปนอยางยงในฐานะทเนนวธคดและวธปฏบตแบบใหม เนองจากความเปนจรงของสงคมทวา คอ 1) ปรากฏการณทางสงคมมความหมาย-ซงแตกตางกนไปในแตละสงคมวฒนธรรม 2) มความสลบซบซอน-มทงพฤตกรรมทแสดงออกมาและไมแสดงออกมา 3) มพลวต-มการเปลยนแปลงไดอยางรวดเรว คาดคะเนยากหรอคาดคะเนไมได 4) มความเกยวพนระหวางกนและกน-หรอปฏสมพนธของคนในสงคม26

ซงเดมทกระบวนการแกปญหาจะอยในลกษณะบนสลาง (bottom-up) ไมสามารถตอบสนองตอปญหาทมความซบซอนได และงานวชาการจานวนหนงเสนอแคตวปญหา แตไมมทางแก หรอพดแทนผทอยกบปญหาในแงมมเดยว

PAR คออะไร? เปนเทคนคการวจยแบบหนงในงานวจยเชงคณภาพ เปนงานวจยเชงปฏบตการ ประยกตหาทางแกปญหาไปพรอม ๆ กน เปนงานวจยเพอพฒนา โดยการเรยนรรวมกนเกบขอมลระหวางนกวจยและผทอยกบปญหา เพอนาผลของการวจยมาใชในการแกปญหาทนท โดยการเรมตนจากคนทอยกบปญหาเปนศนยกลาง โดยเปนการมองจากลางขนบน (Down-top) รวมกนคนหาศกษาปญหาระหวางผวจยและผคนจานวนหนงทอยกบปญหา เรยนรเกบขอมลรวมกนผานกระบวนการวจยตงแตตนจนกระทงเสรจสนโครงการเสนอและอภปรายผลการวจย จงเปนกระบวนการทผคนในองคกรหรอชมชนไมใชผถกกระทา แตเปนผกระทาการทมสวนรวมกระตอรอรนและมอานาจรวมกนในการวจย อกทงเปนวธการทเหมาะสมทจะประยกตใชกบการปญหาและสถานการณทแตกตางกน โดยนกวจยกลายเปนเพยงผใหคาปรกษา กระตน แนะนาใหเกดความคดใหม (Rethinking) และการปรบโครงสราง (Restructuring) ของความสมพนธในชมชน/องคกรดวย27

แตอยางไรกตาม PAR มสามารถใชไดกบทก ๆ ท บางกรณมปญหาเชงวฒนธรรม เชน ในกรณของเนปาล ระบบวรรณะและวถชวตทมปรชญาเบองตนวาเราทกคนเกดมาไมเทาเทยมกน ผนอยตองพงผใหญ28 หรอในกรณของประเทศอนเดยเปนตน

22 อมรา พงศาพชญ, “ความหมายของการวจยเชงคณภาพ”, หนา 1 ใน อคน รพพฒน และคณะ, คมอการวจยเชงคณภาพเพอ

งานพฒนา,ขอนแกน: สถาบนวจยและพฒนา มหาวทยาลยขอนแกน, 2536.23 สภางค จนทวานช, วธการวจยเชงคณภาพ, กรงเทพฯ: สานกพมพแหงจฬาลงกรณมหาวทยาลย, 2546. หนา 2.24 อางแลว, หนา 2.25 Britha Mikkenlsen, Methods for Development Work and Research: A Guide for Practitioners, London:SAGE

Publications, pp.31-32 อางถงใน สทธณฐ ประพทธนตสาร, การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม: แนวคดและการปฏบต, กรงเทพฯ:สานกงานกองทนสนบสนนการวจย (สกว.), 2546. หนา 22.

26 สภางค จนทวนช, เรองเดม, หนา 7-10.27 William Foot Whyte, Participatory action Research, London: SAGE Publication, 1991: 7-12 อางถงใน สทธณฐ ประพทธ

นตสาร, การวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม:แนวคดและแนวปฏบต, 2546. หนา 18.28 อมรา พงศาพชญ, เรองเดม, หนา 11. ดรายละเอยดไดใน Linda Stone, Cultural Crossroads of Community Participation in

Development: A Case from Nepal. Human Organization, Vol. 48. 1989.

30

5. กรอบแนวคด (conceptual framework)

แนวคดทฤษฎทง 4 กลมดงแสดงในบทท 2 น สามารถนามาถกทอรวมกนเพอใหโอบรบปรากฏการณอนสลบซบซอนและเปนพลวตของวธคดของเยาวชนตอวทยาศาสตรเทคโนโลยและสขภาวะทามกลางบรบทใหมของโลกอนไดแกกระแสโลกาภวตนและลกษณะสงคมเสยงภย ทโครงสรางสถาบนความรเดมอนไดแกมหาวทยาลยจาเปนตองมการปรบตว โดยการปรบตวเชงสถาบนนมอาจละเลยการมสวนรวมจากเยาวชนในฐานะผกระทาการหลกและเปนพลงสรางสรรคสงคมใหม นยอมรวมถงวธการวจยทจาเปนตองเปนวธการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวมอกดวย (ดแผนภาพขางลางประกอบ)

แผนภาพแสดงกรอบแนวคดทใชในการวเคราะหของงานวจยชนน

จากแผนภาพ วงรเสนประซอนกน 3 วง แสดงใหเหนวา เยาวชนปจจบนกาลงอยในสภาวะการณรายลอมถง 2 ชน ชนแรก คอ บรบทใหมของโลกยคปจจบน อนไดแก บรบทโลกาภวตน (globalization) ทนาพาทงวฒนธรรมทแตกตางหลากหลายมาปะทะและผสมผสานกน กอเกดลกษณะปจเจกบคคลแบบใหม นอกจากน บรบทโลกยคปจจบน ยงกลาวไดวาเกดสภาวะทเรยกวา “สงคมเสยงภย” (risk society) ทเตมไปดวยความไมแนนอนและไมอาจคาดการณได ความเสยงชนดตางๆทงทางกายภาพ จตใจ วฒนธรรม ฯลฯ สามารถเกดขนไดกบผคนทวไป โดยเฉพาะเยาวชน โดยทหลายครงจดกาเนดของปญหาและอานาจการตดสนใจในการแกไขความเสยงเหลานไมไดเปดพนทการมสวนรวมจากผไดรบผลกระทบเทาใดนก

ชนทสอง คอ โครงสรางมหาวทยาลยอนเปนสถานทแหงการเรยนรของเยาวชนแบบทางการ (university and youth learning) อนเปนสถานทซงมความเปนสถาบนทจากดการเรยนการสอนไวเพยงในลกษณะความรเชงเดยว รวมทงกจกรรมนอกหลกสตรกมรปแบบคลายราชการมากขนเรอยๆ ทงสองปจจยนกลายเปนปญหาอยางหนงทเปนอปสรรคตอการสงเสรมบรรยากาศการเรยนรรวมกนในเยาวชนในมหาวทยาลย นอกจากน มหาวทยาลยยงจาเปนตองปรบตวทงเพอใหสอดรบกบความคาดหวงของสภาวะการณใหมๆอยางโลกาภวตนและสงคมเสยงภยในปจจบน และเพอปรบตวใหเอออานวยตอความเคลอนไหวทางวฒนธรรมของการเรยนรของนสตนกศกษาใหสามารถจดปรบความสมพนธระหวางตวตนของตนเอง, ความรทงทางวทยาศาสตรและสงคมศาสตรทราเรยนมา, และความเปนจรงทางสงคมทมความหลากหลายและมพลวตอยางยงในยคโลกาภวตนและสงคมเสยงภย

Youth Lifestylein a Changing World

Globalization&Risk Society

On Mode of Thougth

- Health Concept- Public Understandingof Science (PUS)

On Method of Research

- Youth&Participation- Participatory Action

Research (PAR)

31

ทามกลางสภาวะการณทจาเปนตองมองใหเหนการปฏสมพนธและการปรบตวระหวางเยาวชนกบสภาพแวดลอมรายรอบตวเขาอก 2 ชนดงกลาวน แนวคดวถการใชชวตของเยาวชนในโลกทกาลงเปลยนแปลง (youth lifestyle in a changing world) จะชวยเออใหเราเหนความสลบซบซอนในวถการใชชวตของเยาวชนในฐานะเปนพนททเยาวชนพลกบทบาทกลบขนมาเปนผกระทาการทมความตนตว (active actors) ในการปะทะ ประสาน ทงตอสและตอรอง ตลอดจนสมานหลอมรวมวฒนธรรมชนดตางๆ เชน วฒนธรรมการเรยนร, วฒนธรรมความร, ชวตวฒนธรรม เปนตน เขาดวยกน เพอใหสามารถจดวางตาแหนงแหงทของตนเองและจดการความสมพนธระหวางตวตน ความร สถาบน และสภาวะการณโลกยคปจจบนได

จากแผนภาพ เสนประของวงรทง 3 วง (วถการใชชวตเยาวชนฯ, มหาวทยาลย, และโลกาภวตน&สงคมเสยงภย) เปนเสมอนหนงแสดงใหเราไดเหนถงการมอยของเยาวชน, มหาวทยาลย, และบรบทโลกปจจบนตามลาดบ โดยแตละสวนมไดเปนมาและเปนไปอยางแยกขาดจากกนชดเจน แตมการปฏสมพนธกนไปมา (ผานรรวตามรอยประของเสน) สวนลกศรของแตละวงกแสดงใหเราเหนวาแตละสวนกลวนมพลวต ความเปลยนแปลง และการปรบตวภายในตวเองดวยเชนกน

ในทามกลางการปฏสมพนธกนของเยาวชนกบสถาบนมหาวทยาลยและบรบทสงคมโลกปจจบนนน งานวจยชนนใหความสนใจกบลกษณะทางความคด (ในสเหลยมเสนประ “On Mode of Thought” ของแผนภาพ) 2 ชดทดารงอยในสงคม ไดแก ทศนะเรองสขภาวะ และทศนะเรองวทยาศาสตร สาหรบทศนะสขภาวะนน จะชวยใหเราเหนถงวธคด วถความเขาใจของสาธารณะและเยาวชนตอการดแลรกษาและบารงสขภาวะ 4 แบบทามกลางพลวตความเปลยนแปลงใหมๆดงกลาวขางตน ในทศนะทสอง แนวคดความเขาใจของสาธารณะตอวทยาศาสตร (Public Understanding of Science) จะชวยทาใหเราเหนถงการปฏสมพนธกนผานการไหลเวยนของความรระหวางสถาบนวทยาศาสตรกบสาธารณะทวไป รวมทงความแตกตางของความรวทยาศาสตรและเทคโนโลยในฐานะเปนวฒนธรรมทดารงอยในสถาบนผเชยวชาญกบวฒนธรรมความรวทยาศาสตรในสายตาของสาธารณะ ตลอดจนการวเคราะหวาการผลตความรวทยาศาสตรเทคโนโลยนน กอรางสรางองคความรขนมาดวยความรพนฐานชนดใดบาง และควรมความรชนดใดมสวนรวมในการผลตองคความรบาง

ในการศกษาความคดความเขาใจของเยาวชนตอวทยาศาสตรและสขภาพในสงคมทมความเปลยนแปลงรวดเรวน งานวจยชนนมไดมงเนนการพดแทนเยาวชน ซงเปนผถกศกษา ดงธรรมเนยมการวจยแบบเดม แตงานวจยชนนพยายามเอออานวยใหเยาวชนมพนททสามารถพดหรอสงเสยงและทวงทานองทางความคดของตนเองตอเรองดงกลาว ผานการมสวนรวมของเยาวชน (youth participation) ในมตและระดบตางๆ และดวยวธการวจยเชงปฏบตการแบบมสวนรวม (participatory action research) อนเปนวธวจยททงทาใหเกดความรโดยการมสวนรวมของผถกศกษาและเปนการปฏบตการไปพรอมๆกบการวจยดวยเชนกน (ดสเหลยมเสนประ “On Method of Research” ของแผนภาพ)

เชนเดยววงร เสนประและลกศรของสเหลยม “On Mode of Thought” และ “On Mehtod of Research” กเปนการชใหเราเหนถงการปฏสมพนธกนอยางเปนพลวตของลกษณะทางความคด, วธการวจยแบบมสวนรวมทามลางการปฏสมพนธกนของวถการใชชวตของเยาวชน, มหาวทยาลย, และบรบทโลกาภวตนและสงคมเสยงภย