a camariña (corema album) na mata do camarido
DESCRIPTION
Faise unha primeira aproximación ao estuidio da Camariña na mata nacional do camarido (Caminha)TRANSCRIPT
A CAMARIÑA
NA MATA NACIONAL DO CAMARIDO
Noé Ferreira Rodríguez
Asociación Naturalista “Baixo Miño”
- 2 -
- 3 -
A CAMARIÑA (Corema album (L.) D.Don ex Steud. 1840)
NA MATA NACIONAL DO CAMARIDO
ANABAM
- 4 -
© Asociación Naturalista “Baixo Miño”
Rúa Calvario 44 Baixo
36780 A Guarda Pontevedra
Tel.: +34 986 611 799
www.anabam.org
Textos e edición: Noé Ferreira Rodríguez
Fotografía de portada: Agustín Ferreira Lorenzo (AgFeLo)
ISBN: 978-84-616-2488-1
Depósito Legal: VG 713-2012
Printed in Spain/Impreso en España:
Publicado en Decembro de 2012 por ANABAM.
© Texto: 2012, ANABAM. Tódolos dereitos reservados.
- 5 -
AUTOR
Noé Ferreira Rodríguez
REVISIÓN
Agustín Ferreira Lorenzo
Antón Ferreira Lorenzo
Manuel Angel Pombal Diego
GRUPO DE TRABALLO
Carlos Angílica Entenza
Luís Dorado Senra
María Consuelo González de Dios
Agustín Ferreira Lorenzo
Antón Ferreira Lorenzo
Noé Ferreira Rodríguez
Manuel Angel Pombal Diego
Ricardo Portela Vilas
Ricardo da Silva Diz
Co apoio económico da Weeden Foundation e TEAM-Minho
- 6 -
ÍNDICE
A CAMARIÑA 7
Hábitat 9
Distribución 9
Reprodución 10
Usos 12
AS CAUSAS HISTÓRICAS DO DECLIVE POBOACIONAL 13
Reforestación do litoral 13
Comercialización dos froitos 15
MATA NACIONAL DO CAMARIDO 16
A POBOACIÓN DE CAMARIÑA DO CAMARIDO 18
ANTECEDENTES DA PROTECIÓN 19
PROXECTO CAMARIÑA 20
INTERACCIÓNS 21
Interaccións antrópicas 22
Interaccións animal-planta 23
Aves 23
Mamíferos 27
Réptiles 29
Interaccións interespecíficas 30
BIBLIOGRAFÍA 32
- 7 -
- 8 -
A CAMARIÑA
A Camariña (Corema album (L.) D. Don ex Steud 1840) é unha planta
da familia Empetraceae endémica da Península Ibérica.
Etimoloxicamente Corema procede do grego Kórêma (vasoira) xa
que ao ser un arbusto de ramas ríxidas utilizábase para a fabricación
destes útiles domésticos, o nome específico album alude a cor
branca dos seus froitos comestibles.
Mata de camariña con froitos no Pinhal do Camarido. Fotografía: AgFeLo.
É un arbusto dioico, con pés masculinos e femininos, de ata 1
metro e moi ramificado. As ramas inferiores son glabras, coa base
- 9 -
das follas e pecíolos persistentes. As follas son xeralmente lineais
triverticiladas ou tetraverticiladas de 5 – 6 x 1 - 2 mm e de cor verde
escuro; as súas raíces son rastreiras, nudosas e grosas das que saen
os vástagos.
As flores son trímeras con tres sépalos de 2 mm e tres pétalos de 3
mm, atopándose as flores masculinas reunidas en cimas polo xeral
terminais en número de 6 a 11, con pétalos e tres filamentos
estaminais vermellos e rara vez se encontran intercaladas. As flores
femininas tamén se atopan en cimas terminais ou intercaladas en
número de 3 a 6, con pétalos vermellos, ovario laxo e tomentoso e
tres ramas estigmáticas patentes. Cando se aproxima o remate da
floración estas adquiren un ton marrón. Os froitos, en drupa, teñen
un tamaño de 5 a 8 mm, esféricos, brancos ou brancos rosados.
O status de protección da especie a inclúe no Libro Vermello de
Flora Vascular de Andalucía como Vulnerable, ademais de estar
incluída na Lei 8/2003, do 28 de outubro da flora e fauna silvestres
(BOJA 218/2003, do 12 de novembro).
- 10 -
Hábitat
Habita ecosistemas de dunas fixas ou semifixas e ambientes
mariños areosos, as veces colonizados por piñeiros formando parte
do sotobosque. Vive asociada a outras especies como Artemisia
campestris, Scrophularia frutescens, Ammophila arenaria, etc. En
xeral é unha especie propia de medios cun pH neutro ou básico
coma o existente nas dunas e cantís.
Distribución
Ao longo de máis de 1.500 km a área de distribución da Camariña
abrangue toda a fachada atlántica da Península Ibérica, dende A
Coruña onde ten o seu límite de distribución setentrional ata Cádiz
onde se sitúa o límite meridional da especie. O grande número de
topónimos que fan referencia a esta planta, Camariñas e Proba do
Caramiñal, en Galicia; Pinhal do Camarido, en Caminha (Portugal),
ou Punta Camarina, en Cádiz, indican que esta especie foi moi
abundante no pasado.
- 11 -
Distribución actual de Corema album na Península Ibérica segundo Matos de Sousa
(2007) en “Caracterização das populações de Camarinha (Corema album L.) no
Cabo Carvoeiro”.
Reprodución
É unha planta dioica; é dicir, cos sexos separados, existindo plantas
masculinas e femininas, aínda que se atoparon individuos
hermafroditas nas poboacións do Sur peninsular.
A floración é invernal, ata marzo ou abril; acadando o seu máximo
no mes de febreiro. A polinización é anemógama con fecundación
- 12 -
cruzada, cada dous anos produce os froitos a mediados de abril,
podendo adiantarse a marzo e retrasarse ata finais de setembro.
As plantas hermafroditas representan entre o 1 e o 4 % do total, e
estas plantas teñen un baixo número de inflorescencias
hermafroditas en relación ao numero de inflorescencias
estaminadas. Producen froitos máis pequenos que as plantas
estritamente femininas. O esforzo reprodutivo nas plantas
masculinas e hermafroditas é tres veces menor que nas femininas.
Debido a esto as femias teñen máis demanda de auga para producir
os froitos carnosos. Esta inversión na produción de froitos é un
proceso metabólicamente caro, demandando unha alta asignación
fotosintética, auga e outros recursos, especialmente os froitos
carnosos. Estes requirimentos extra nas femias de especies dioicas
coma a Camariña tradúcese en estratexias adaptativas diferentes ás
das plantas masculinas. Esta diferenciación de estratexias leva con
frecuencia ao dimorfismo sexual e a trazos fisiolóxicos nestas
especies que teñen consecuencias no crecemento, supervivencia e
estrutura poboacional.
Por outra banda, coma medida compensatoria ante o custo que
supón a produción dos froitos carnosos, evidéncianse diferenzas de
xénero cun período de máximo crecemento post-reprodutivo,
permitindo unha distribución dos recursos máis eficiente tras o
- 13 -
período reprodutivo orientados ao crecemento foliar e ao
almacenamento.
Diferenciación de xéneros en número de plantas de camariña na Mata Nacional do
Camarido, porcentaxes obtidas da mostraxe de 64 plantas efectuados ao longo do
ano 2011 polo grupo de traballo de ANABAM.
Usos
Dende o citado uso para facer vasoiras, o froito desta planta tamén
era usado como alimento e vendido nos mercados, manténdose na
actualidade o seu uso para facer xaleas, a partir da súa mestura con
azucre e limón, sendo unha bebida típica de Figueira da Foz en
Portugal. En canto aos usos medicinais, a planta é considerada
como remineralizante pola grande cantidade de sales das drupas,
estas úsanse tamén para combater a febre en limoada dende tempo
- 14 -
dos romanos. Outro uso é o de antihelmíntico, eliminando os
vermes intestinais, ademais de ser utilizada como planta
ornamental.
AS CAUSAS HISTÓRICAS DO DECLIVE POBOACIONAL
Reforestación do litoral
A primeira expansión das plantacións de piñeiros na zona litoral en
Portugal data da época do rei D. Afonso III no século XIII, que
ordenou a plantación de bosques de piñeiros para protexer as terras
agrícolas do avance das areas costeiras e dos ventos salgados, foi no
Pinhal de Leiria (Mata Nacional de Leiria) ampliado ata as
dimensións que ocupa hoxe en día polo seu sucesor no trono D.
Dinis, este piñeiral é, na actualidade un dos máis importantes do
país con 1741 km2.
Este tipo de prácticas da enxeñería forestal permitiu a valorización
das terras próximas ao mar transformándoas en terreos de cultivo.
No ano 1805 as reforestacións litorais adquiriron gran importancia
coa reforestación dos areais de Lavos por parte de José Bonifacio de
Andrada e Silva, seguidos das actuacións levadas a cabo pola
Administração Geral das Matas do Reino.
- 15 -
Dous traballadores das Matas Nacionais nos anos 40 (esquerda) durante a
sementeira. Un grupo de labregas nos anos 50 preparadas para traballar na recollida
da fruma nunha Mata Nacional. Fonte das imaxes:
http://valadodosfradesfotos.blogspot.com
Pero as masivas reforestacións en Portugal inícianse no ano 1886
cando se crea no país o Serviço Forestal que deu un xiro radical á
política forestal co fomento de plantacións de Pinus pinaster no
interior montañoso de Portugal. Desta forma e, especialmente a
partir de 1938, promoveuse co Plan de Repoboación Forestal unha
gran expansión desta conífera, sendo utilizada de forma masiva
para reforestar dunas litorais. A proliferación de plantacións
costeiras de piñeiros e os desbroces do matorral do sotobosque
asociado, acasionaron nalgunhas zonas un grave declive das
poboacións de Corema album.
As masivas reforestacións dos séculos XIX e XX comezaban coa
estabilización da duna primaria, pasando logo á fase da sementeira
- 16 -
dos piñeiros e de especies propias do ecosistema dunar, cubrindo
primeiramente os solos con materia vexetal para a súa fertilización.
Fotografia dos anos 60 coincidindo cos últimos anos da actividade da resinaxe nos
piñeirais do Valado. Fonte da imaxe: http://valadodosfradesfotos.blogspot.com
Comercialización dos froitos
Ademais dos usos tradicionais que se lle deron á especie, a
recolección, consumo e venda dos froitos comestibles foi unha
constante entre os habitantes das rexións costeira atlánticas, dende
Galicia ata Andalucía.
A comercialización constatouse en cidades coma Porto con especial
relevancia a comezos do século XX. A explotación deste recurso tivo
- 17 -
o seu auxe nas décadas comprendidas entre os anos 1930 e 1950,
segundo un dos poucos estudos etnográficos levados a cabo con
esta especie en Cádiz por Gil-López no ano 2011, comprobando que
a actividade tivo o seu final nesta rexión chegados os anos 50.
Segundo as fontes bibliográficas, na vila galega de Camariñas a
comercialización dos froitos estendeuse ata os anos 70 do século
pasado en feiras e mercados da zona.
MATA NACIONAL DO CAMARIDO
Na desembocadura do río Miño, o Ostium Minii (Porta do Miño) dos
romanos, entre as poboacións de Caminha e Moledo, sitúase a
Mata Nacional do Camarido que constitúe o maior piñeiral atlántico
do Norte portugués, unha extensión de 144 hectáreas formada
principalmente por piñeiro bravo (Pinus pinaster) que se remonta
ao século XV. Está Mata está dividida en 22 parcelas das que 16
están clasificadas como espazo de protección e as restantes teñen
funcións de abrigo.
É un espazo catalogado coma Lugar de Importancia Comunitaria
(LIC), cun plan de xestión propio no que ademais do piñeiro bravo
como elemento estrutural da paisaxe, é posible atopar outras
especies coma sobreiras (Quercus suber), piñeiro manso (Pinus
pinea), ulmeiro (Ulmus glabra) ou loureiros (Laurus nobilis).
- 18 -
O transporte eólico de areas, a dinámica mariña e o aporte
sedimentario do río Miño forman as praias da Foz do Miño e do
Camarido cun cordón dunar que crea unha barreira natural que
protexe ao piñeiral dos ventos que proveñen do Atlántico.
Daguerrotipo de 1900 coa desembocadura do río Miño. Enfrente a el a Mata
Nacional do Camarido (Portugal) dende o Monte Santa Trega (A Guarda,
Pontevedra). Fonte da imaxe: www.galiciasuroeste.info.
Fotografía actual da desembocadura do Miño e da Mata Nacional do Camarido
(Portugal) dende o Monte Santa Trega (A Guarda, Pontevedra). Fotografia: AgFeLo
- 19 -
A POBOACIÓN DE CAMARIÑA DO CAMARIDO
A poboación da Mata Nacional do Camarido está composta por 14
matas de grande porte dispersas ao longo de 2 quilómetros e, na
meirande parte dos casos, nunhas condicións que non aseguran a
súa supervivencia, principalmente pola constante ameaza que
supón o pisado e pola proliferación de especies exóticas coma
Acacia sp. e Carpobrotus edulis. A ausencia de exemplares de
pequeno porte, ilustrado na táboa 1, pon en evidencia a falla de
reclutamento de novos individuos que aseguren a supervivencia da
especie no Norte portugués.
Estrutura poboacional de Corema album na Mata Nacional do Camarido en función
do tamaño de 42 matas rexistradas no ano 2011. Pode observarse como tan só o 10%
delas teñen un tamaño inferior aos 50 cm, o que evidencia un problema de
reclutamento.
- 20 -
ANTECEDENTES DA PROTECIÓN
A preocupación por esta especie por parte de ANABAM remóntase
ao pouco de comezar a andaina da Asociación, cando no ano 1986
tivo lugar unha reunión de ecoloxistas galego-portugueses baixo o
epígrafe “S.O.S. POR LA MATA DE CAMARIDO”.
A nova aparecida no Carrizal (boletín de divulgación de ANABAM
dende a súa fundación no ano 1985) correspondente ao mes de
xaneiro de 1987 daba conta do acontecido naquela reunión e das
conclusións ás que se chegou por parte dos grupos ecoloxistas e
naturalistas asistentes á devandita xuntanza.
A situación actual da especie agravouse dende os anos 80 cando a
poboación de Camariña na Mata Nacional do Camarido
experimentou un rápido declive pola proliferación de especies
exóticas que comezaron a afectar a supervivencia da especie na
zona.
A comezos do presente século as actuacións no piñeiral, limpeza do
sotobosque e plantación de novos piñeiros, supuxo un golpe para os
exemplares superviventes ás especies exóticas, ao que se suman as
actuacións de limpeza mecánica do areal e o incremento dos
usuarios que supón o pisado continuado, acabando con moitos dos
- 21 -
exemplares que xerminan e conseguen saír adiante nos primeiros e
máis duros anos da súa vida.
PROXECTO CAMARIÑA
A comezos do ano 2007 a Camariña pasou a estar incluída dentro do
P.E.S. (Programa de especial seguimento) desenvolvido por
ANABAM e co que se traballa de xeito activo naquelas especies e/ou
hábitats do Baixo Miño galego-portugués que están ameazados. O
obxectivo desta inclusión é o de manter e mellorar a situación da
poboación da especie na Mata Nacional do Camarido.
As mostraxes efectuadas polo grupo de traballo de ANABAM
durante os dous primeiros anos do proxecto e seguimento da
especie puxeron de manifesto a presenza dunha poboación
composta por, alomenos, 96 exemplares, que poderían garantir a
supervivencia da especie agás que se levasen a cabo actuacións
drásticas de desbroce da Mata coma as acontecidas entre nos anos
2002 e 2003 e que supuxeron a desaparición dunha parte
importante dos exemplares presentes.
Novas campañas durante o ano 2008 amosaron a delicada situación
das matas de Camariña, onde agás o 14% dos exemplares, o resto
atópase nunha situación de ameaza principalmente pola presenza
das especies exóticas invasoras Carpobrotus edulis e Acacia sp.
- 22 -
Esta continua situación de ameaza para a especie fai que ANABAM
poña en marcha no ano 2011 o “Proxecto Camariña” con catro
puntos de actuacións principais: estudo da poboación, medidas de
protección, seguimento e mantemento das matas.
INTERACCIÓNS
As principais interaccións coa especie poden diferenciarse en tres
grupos principais e de distinto grado de impacto sobre a dispersión,
xerminación e supervivencia da especie:
a) Efecto das actividades humanas sobre a especie,
interaccións antrópicas.
b) Factores que afectan aos dispersores naturais da especie,
interaccións animal-planta.
c) Influencia das plantas invasoras, interaccións
interespecíficas.
Interaccións antrópicas
A principal ameaza para a especie provén da destrución do seu
hábitat. Mentres en lugares coma Andalucía a principal ameaza a
constitúe a expansión das urbanizacións costeiras, sendo difíciles de
aplicar medidas de protección por atoparse a meirande parte dos
- 23 -
individuos en fincas particulares, na Mata Nacional do Camarido
unha das principais ameazas son os traballos de mantemento dos
piñeirais que inclúen as cortas para eliminar exemplares mortos e
controlar as densidades, seguidas de novas plantacións e desbroce
do sotobosque.
Ademais disto e principalmente durante a época estival, a grande
afluencia de usuarios aos areais constitúe un importante factor de
ameaza, principalmente sobre os exemplares máis novos, moi
susceptibles ao pisado e a desecación.
Interaccións animal-planta
Os froitos da Camariña son alimento de moitas especies que
frecuentan o areal e en gran medida, a dispersión e éxito na
xerminación das sementes depende de que estas atravesen o tracto
dixestivo dos animais producindo a escarificación, erosión mecánica
e/ou química da testa das sementes.
Entre estes dispersores de sementes podemos mencionar aves
como merlos, gaivotas, gorrións ou corvos; mamíferos coma coellos,
raposos, teixugos e xabarís, e réptiles entre os que se atopan
principalmente o lagarto ocelado, de xeito que as ameazas que
afectan ás poboacións destas especies constitúen tamén un perigo
- 24 -
ao recrutamento de novos exemplares de camariña nas áreas de
presenza.
Aínda así a xerminación das sementes depende tanto da
escarificación producida ao pasar polo tracto dixestivo dos animais
coma do micrositio onde son depositadas.
Aves
Aínda que a alimentación das aves non se pode clasificar coma
estritamente granívora, fruxívora ou piscívora, os seus sistemas
dixestivos si presentan adaptacións a algún dos tipos de
alimentación o que redunda na efectividade á hora de dixerir os
froitos e sementes da Camariña.
Aves granívoras
Entre as aves con alimentación granívora máis abundantes no
piñeiral do Camarido e que interacionan coa Camariña atópanse os
gorrións (Passer domesticus), cunha alimentación adaptada á
dixestión de grans e materia vexetal en xeneral, pero no que a dieta
animal pode chegar a constituír un 10% do total en zonas non
urbanas.
As aves adaptadas a esta alimentación granívora teñen estómagos
grandes e intestinos curtos para facilita-la acción encimática. Nestas
- 25 -
especies o boche cumpre a función de axudar á dixestión mediante
a hidratación e o abrandamento dos alimentos. Os alimentos pasan
ao proventrículo onde son atacados por ácido clorhídrico e pola
encima proteolítica pepsina. Desta primeira cavidade estomacal
pasan á moela onde os grans atacados por auga, ácidos e encimas,
son moídos. O epitelio deste órgano está moi queratinizado e pode
conter area que os animais inxiren para axudar ao efecto de
morteiro das sementes.
O paso por toda esta cadea dixestiva das sementes de Corema
album sometidas a un longo proceso de dixestión mecánica e
química sitúa aos gorrións en particular, e a outras especies
granívoras presentes no piñeiral, coma bos dispersores das
sementes pero cunha baixa taxa de xerminación ao ser danadas por
un sistema adaptado a dixerir os froitos e sementes.
Aves fruxívoras
Os merlos (Turdus merula) son aves lexítimamente fruxívoras,
inxerindo o froito completo, dixerindo a pulpa e defecando as
sementes en condicións óptimas para a súa xerminación
constituíndo a hedra máis do 80% da súa alimentación no inverno ,
polo que a súa alimentación cos froitos de Camariña e testemuñal
nos lugares onde ambas plantas están presentes.
- 26 -
Aves piscívoras
A primeira e principal diferenza coas aves granívoras no tracto
dixestivo atópase na moela que cumpre a función de reter a parte
non dixerible da dieta coa que forman egagrópilas que serán
regurxitadas. Nestas aves o fígado é de gran tamaño para a
produción de sales e ácidos biliares e dixerir a base proteica da
alimentación.
Os estudos levados a cabo por Calviño coa Camariña en áreas
próximas coma as Illas Cíes, revelan que a eficacia na dispersión das
sementes foi de 3 a 135 veces máis elevada cando estas eran
inxeridas por gaivotas que cando o facían especies fruxívoras. Estas
sementes teñen ademais unha maior capacidade de xerminación ao
non ser danadas por un sistema dixestivo non adaptado a unha
alimentación de orixe vexetal.
Na área de presenza da Camariña a poboación de Gaivota
patiamarela (Larus michaellis) ten unha importante representación
nas praias do Norte portugués con colonias sobre o areal que poden
superar os 300 individuos. As poboacións desta especie
experimentaron un importante crecemento a partir do último terzo
do século XX, debido principalmente ao aumento dos restos
alimenticios desbotados polo home (lixo, descartes peixeiros, etc),
- 27 -
ao abandono da práctica de espolio nas colonias de cría e a
protección legal da especie. Este incremento cífrase de forma
groseira nun 5% anual ao longo dos derradeiros 30 anos do século
pasado. Aínda sendo o dispersor máis eficiente entre as aves, a súa
alimentación vexetal nas zonas costeiras é testemuñal, onde peixes,
crustáceos, equinodermos e moluscos representan a base da súa
alimentación segundo os datos obtidos da análise das egagrópilas.
Outras aves
O Corvo viaraz é unha especie omnívora que adapta a súa
alimentación á dispoñibilidade e ao tipo de alimento que existe no
medio. Durante a primavera e o verán aumenta na súa dieta a
porcentaxe animal baseada principalmente en invertebrados, pero
que completa con ovos, polos e pequenos vertebrados. Sen
embargo, durante o inverno a porcentaxe de alimentación vexetal
pode chegar a supor ata un 78% do alimento inxerido. As sementes
inxeridas polos corvos non sofren danos ao atravesar o tracto
dixestivo do animal o que sumado a unha importante presenza da
especie nos areais do norte de Portugal o sitúan coma un bo vector
de dispersión das sementes de Camariña durante a época invernal.
- 28 -
Mamíferos
Os mamíferos que se alimentan dos froitos da Camariña presentes
na Mata Nacional do Camarido, e que actúan como dispersores
incrementando a taxa de xerminación, son principalmente, e pola
súa abundancia, os coellos, aínda que raposos, teixugos e xabarís
incrementan a xerminación das sementes de Camariña ao atravesar
o seu tracto dixestivo nunha proporción similar á dos lagomorfos,
pero a súa menor abundancia no piñeiral non os sitúa coma
principais dispersores da especie. Entre outros mamíferos que
poderían actuar coma dispersores das sementes de Camariña
atópanse os ourizos cacheiros que teñen unha alimentación
basicamente insectívora pero, que completan coa inxestión de
froitos cando estes están dispoñibles.
Oryctolagus cuniculus
Os Lagomorfos e especialmente os coellos, foron sinalados como
eficaces dispersores de sementes. Entre os froitos nos que estes
animais procuran o seu alimento, podemos citar as drupas da
Camariña, froitos que buscan activamente e consumen no
momento de estar maduros, chegando a dispersar entre 200 e 800
sementes por coello e día. Este feito reflicte unha alta adaptación
ao ecosistema que sumada a alta taxa reprodutiva favoreceu ata fai
- 29 -
poucos anos o mantemento de grandes poboacións desta especie
na Península.
Pero durante as últimas décadas as poboacións de coello sufriron un
grave declive debido principalmente a dúas enfermidades: a
mixomatose, que apareceu a comezos de 1960, chegando as
poboacións a verse reducidas nun 90% e, a finais da década dos 80,
a enfermidade vírica hemorráxica, que acabou con outro 60% da
poboación peninsular restante.
Aínda que a capacidade dispersiva pode ser moi elevada, o paso a
través do sistema dixestivo do coello pode afectar á xerminación
das sementes, polo que o incremento na porcentaxe de sementes
escarificadas que xerminan sitúase nun 6.7% máis respecto ao
número de sementes que xerminan sen atravesar o tracto dixestivo
de ningún animal.
Réptiles
A alimentación fruxívora do Lagarto ocelado (Lacerta lepida)
durante os meses de verán, especialmente nos escosistemas
insulares coma no arquipélago das Illas Cíes, sitúanos coma
candidatos ideais á hora de actuar coma dispersores, aumentando a
taxa de xerminación das sementes. Máis do 50% da alimentación
desta especie está composta de froitos de ata seis especies de
- 30 -
vexetais da rexión costeira, representando a Camariña o 7% do total
cando a especie está presente. Esta porcentaxe supón que os
lagartos inxiren entre un 80 e un 100% dos froitos producidos polas
plantas, situándoos coma os principais dispersores da especie.
O efecto directo da alimentación desta especie baseada na
Camariña tradúcese nunha dispersión das sementes nunha distancia
máxima de ata 200 metros en torno á planta, incrementando ata
nun 20% a taxa de xerminación das sementes despois de atravesar o
tracto dixestivo dos animais en comparación coas sementes non
inxeridas.
A maioría dos réptiles experimentaron nas últimas décadas un
acusado declive nas súas poboacións; o lagarto ocelado non é unha
excepción e os seus efectivos víronse especialmente afectados pola
transformación do hábitat e a alteración dos ecosistemas,
especialmente no litoral peninsular, pola acumulación de
infraestruturas e polo desenvolvemento urbanístico. A introdución
de especies exóticas coma o visón americano (Neovison vison) que
experimentou unha importante expansión en toda a franxa litoral e
a proliferación de gatos domésticos asociada a urbanización das
zonas costeiras, afectan negativamente á conservación do lagarto
ocelado. Outra importante ameaza é a persecución directa polo
- 31 -
home desta e doutras especies por aversión derivados do
descoñecemento.
Interaccións interespecíficas
Os ecosistemas costeiros portugueses e en particular os
ecosistemas dunares, foron invadidos por multitude de especies
exóticas, pero especialmente por especies do xénero acacia
procedentes de Australia. Dende comezos do século XX, 13 especies
de acacia foron introducidas en Portugal, e delas A. melanoxylon, A.
longifolia e A. dealbata, foron utilizadas para a estabilización do
cordón dunar, sendo A. longifolia a especie dominante dende os
anos 90 pola súa grande proliferación tralos episodios de incendios.
Os principais efectos desta especie sobre os ecosistemas dunares
son a drástica redución da diversidade biolóxica, creando unha
cobertura vexetal monoespecífica dos bosques de acacia. Os efectos
da especie non só se traducen nun incremento da materia
orgánica, do NO3- e do NH4
+, esta acumulación aumenta o contido
foliar en nitróxeno de Corema album, o que paradoxalmente,
tradúcese nun beneficio aumentando o crecemento da planta. Pero
esta alteración dos parámetros abióticos e o cambio nas
propiedades do solo inhiben a xerminación das novas plántulas de
camariña no interior de bosques de acacia e nas súas proximidades.
- 32 -
BIBLIOGRAFÍA
Alba F, Gaitero T, Alcaraz L, Zardoya R, Doadrio I y Suárez M. 2003 -
2006. Coevolución de los virus de la mixomatosis y de la
enfermedad hemorrágica con el conejo (Oryctolagus cuniculus L.,
1758) en la Península Ibérica. Proyectos de investigación en parques
nacionales.
Álvarez Laó C y Méndez Iglesias M. 1995. Alimentación de la
Gaviota patiamarilla (Larus cachinnans) en dos localidades costeras
astuarianas. Chioglossa 1: 23 – 30.
Argüello JL, Llano A y Pérez Ordoyo García LL. 1998. Enfermedad
vírica hemorrágica del conejo en España. Medicina Veterinaria 5:
645-650.
Bárcena J, Morales M, Vazquez B, Boga JA, Parra F, Lucientes J,
Pagesmante A, Sánchez-Vizcaino JM, Blasco R y Torres TM. 2000.
Horizontal transmissible protection against myxomatosis and rabbit
hemorrhagic disease by using a recombinant myxoma virus. Journal
of Virology 74: 1114 - 1123.
Bermejo A y Carrera E. 1983. Premières donnèes sur les réprises de
Goélands leucophées bagues dans la Péninsule Ibérique, aux
Baléares et aux Chaffarines. Comunicación a la III reunión du
Groupe de Travail Oiseaux Marins. La Rochelle.
- 33 -
Bermejo A y Mouriño J. 2003. Gaviota patiamarilla, Larus
cachinnans. En, R. Martí y J. C. del Moral (Eds.): Atlas de las aves
reproductoras de España: 272- 273. Dirección General de
Conservación de la Naturaleza-SEO/BirdLife.
Bermejo A, Molina B, Cantos FJ y Mouriño J. 2009. Gaviota reidora,
sombría y patiamarilla en España. Edita SEO/BirdLife.
Blanca G. Libro Rojo de la Flora Silvestre Amenazada de Andalucía.
Tomo II: Especies Vulnerables. Pg 100-02. Sevilla.
Cabezudo B. 1987. En Valdés, B., Talavera, S. y Galiano, E. F. Flora
Vascular de Andalucía Occidental 1: 453. Barcelona
Calviño Cancela M. 2002. Spatial patterns of seed dispersal and
seedling recruitment in Corema album (Empetraceae): the
importance of unspecialized dispersers for regeneration. Journal of
Ecology 90: 775 – 784.
Delph LF. 1990. Sex-differential resource allocation patterns in the
subdioecious shrub Hebe subalpina. Ecology 71: 1342–1351.
Fedriani, J.M. & Delibes, M. 2008. Dispersión de semillas por
mamíferos en Doñana: Beneficios del mutualismo y consecuencias
para la conservación del Parque Nacional. Proyectos de
investigación en parques nacionales: 2005 – 2008.
Fernández de la Cigoña, E. 1988. La Camariña: Distribución histórica
y actual. Posibilidades de recuperación en Galicia. Revista de
- 34 -
Estudios Provinciais. Pontevedra, N 5. Servizo de Publicacións da
Deputación Provincial de Pontevedra.
Font Quer P. 1999. Plantas medicinales. El Dioscórides renovado.
Ediciones Península.
Galán P. 2003. Anfibios y Reptiles del Parque Nacional de las Islas
Atlánticas de Galicia. Faunística, Biología y conservación. Edita
Ministerio de Medio ambiente.
García XR. 2008. Guía das plantas de Galicia. Edicións Xerais de
Galicia.
Gil-López M.J. 2011. Etnobotánica de la Camariña (Corema album,
Empetraceae) en Cádiz. Acta Botánica Malacitana 36: 137-144.
Ginés López. 2002. Guía de árboles y arbustos de la Península
Ibérica y Baleares. Mundi Prensa.
Hellmann, C. Sutter, R. Rascher, K.G. Máguas, C. Correia, O.
Werner, C. 2011. Impact of an exotic N2-fixing Acacia on
composition and N status of a native Mediterranean community.
Acta Oecologica (37): 43 – 50.
Junta de Andalucía. 2005. Lista Roja de la Flora Vascular de
Andalucía.
Larrinaga A.R. 2009. Rabbits (Oryctolagus cuniculus) select small
seed when feeding on the fruits of Corema album. Ecol. Res. 25:
245–249.
- 35 -
López Gónzalez G. Guía de los Árboles y Arbustos de la Península
Ibérica e Islas Baleares. Pg. 707-09. Madrid.
Losa España, L.M. Datos para el estudio de la flora gallega en las
Islas Cies. Anales del Jardín Botánico de Madrid 357-401.
Marchante, H. Marchante, E. Freitas. H. 2005. Invasion of the
Portuguese dune ecosystems by the exotic species Acacia longifolia
(Andrews) Willd.: effects at the community level. Plant Invasions:
Ecological Threats and management solutions: 75 – 85. Backhuis
Publishers.
Matos de Sousa Marques, E.M. 2007. Caracterização das
populações de Camarinha (Corema album L.) no Cabo Carvoeiro.
Universidade de Lisboa.
Matsuyama S y Sakimoto M. 2008. Allocation to reproduction and
relative reproductive costs in two species of dioecious
Anacardiaceae with contrasting phenology. Annals of Botany 101:
1391–1400.
Malo JE y Suárez F. 1995. Herbivorous mammals as seed dispersers
in a Mediterranean dehesa. Oecologia 104:246–255
Obeso JR. 2002. The costs of reproduction in plants. New
Phytologist 155:321–348.
Pakeman RJ, Digneffe G y Small JL. 2002. Ecological correlates of
endozoochory by herbivores. Funct Ecol 16:296–304.
- 36 -
Piazzon M, Larrinaga AR, Rodríguez Pérez J, Latorre L, Navarro L y
Santamaría L. 2012. Seed dispersal by lizards on a continentalshelf
island: predicting interspecific variation in seed rain based on plant
distribution and lizard movement patterns. Journal of Biogeography
39: 1984 – 1995.
Pleguezuelos JM, Márquez R y Lizana M. 2002. Atlas y Libro Rojo de
los Anfibios y Reptiles de España. Edita Ministerio de Medio
Ambiente-Asociación Herpetológica Española.
Popp JW y Reinartz JA. 1988. Sexual dimorphism in biomass
allocation and clonal growth of Xanthoxylum americanum.
American Journal of Botany 75: 1732–1741.
Ruiz de la Torre J. Flora Mayor. Pg. 1284. Madrid.
Salvador A. 1998. Fauna ibérica. Volúmen 10. Reptiles. Edita C.S.I.C.
Salvador A. y Pleguezuelos JM. 2002. Reptiles españoles:
Identificación, historia natural y distribución. Edita Esfagnos.
Sanz Infante F. y Piñeiro Veiras G. “Atlanwood” Proyecto de
cooperación técnica para el desarrollo de las aplicaciones
industriales de la madera de Pinus pinaster. Área de Innovación y
Tecnología. CIS-Madera.
Sónora Gómez F X. 1994. A Camariña (Corema album) en Galicia.
Braña, Revista de la Sociedade Galega de Historia Natural. 1(V): 13-
25.
- 37 -
Tiffany M. Knight, Janette A. Steets, Jana C. Vamosi,Susan J.
Mazer, Martin Burd, Diane R. Campbell, Michele R. Dudash, Mark
O. Johnston, Randall J. Mitchell, and Tia-Lynn Ashman. 2005.
Pollen limitation of plant reproduction: Pattern and Process. Annu.
Rev. Ecol. Evol. Syst. 2005. 36:467–97.
Villar Pérez L. 1993. Corema. En S. Castroviejo. Flora Ibérica.
Volumen 4. Pg. 524-26. Madrid.
Zunzunegui M, Díaz Barradas MC, Clavijo A, Álvarez-Cansino L, Ain
Lhout F, García Novo F. 2006. Ecophysiology, growth timing and
reproductive effort of three sexual forms of Corema album. Plant
Ecology 183:35–46.
Zedler PH y Black C. 1992. Seed dispersal by a generalized
herbivore: rabbits as dispersal vectors in a semiarid California vernal
pool landscape. Am. Midl. Nat. 128: 1 – 10.
RECURSOS EN LIÑA
Plan de especial protección da camariña (Corema álbum) –
Proxecto Corema. Asociación Naturalista “Baixo Miño” [ref.
Setembro de 2012] Dispoñible en World Wide Web:
< http://www.anabam.org/PROXECTO%20CAMARINA.html>
Flora Andaluza en Peligro de Extinción. Corema album [en liña].
Junta de Andalucía [ref. Outubro de 2012]. Dispoñible en World
- 38 -
Wide Web:
<http://www.juntadeandalucia.es/medioambiente/contenidoExtern
o/Pub_revistama/revista_ma51/ma51_50.html>
O Valado e a agricultura [en liña] Valado dos Frades [ref. Outubro
de 2012]. Dispoñible en World Wide Web:
<http://valadodosfradesfotos.blogspot.com.es/p/o-valado-e-
agricultura.html>
Matas nacionais e perímetros forestais do litoral [en liña]. Governo
de Portugal. Direção Regional de Agricultura e Pescas do Centro
[ref. Setembro de 2012]. Dispoñible en World Wide Web:
<http://www.drapc.minagricultura.pt/base/documentos/matas_nac
ionais_litoral.htm>
- 39 -
- 40 -
ANABAM
Asociación Naturalista “Baixo Miño”