· 88 16 / 132 ˇ! e t4 ˚ & a = ˘ .ˆ 5 ; n : ; .k ˘ - ˘ #d $ - .ha ‰7 - «n ˇ nˇ » n...

O مردم ايران فصلنامه فرهنگ

1388 بهار 16شماره

عليرضا پويا: مسئولمدير �

اصغر شعاع: سردبير �

فــر، دكتــر محمدصــادق فربــد، دكتــر عبــدالرحمن حــسني :بــه ترتيــب حــروف الفبــا هيــأت داوران�

سپهر ، دكتر محمد همايونرضا منظمي محسندكتر عليرضا قبادي، دكتر

زاده علي آني: ي اجرايمدير �

يسويل ماكوي: فني ويراستاري �

ندا گرامي:آرايي و صفحه حروفچيني �

فرخ محجوبي: طراحي جلد �

سروش:ليتوگرافي و چاپ �

مردم وچه پيروز شفيعي، ساختمان واحد فرهنگكآباد، نياوران، جمال تهران،: نشاني 22821744: نمابر 22838507، 22827865، 22286834:تلفن

rcirib.ir/Farhang-Mardom : آدرس سايت

[email protected] و [email protected]: يكترونيكپست ال

راهنماي دريافت، پذيرش و چاپ مقاالت

ضمن اسـتقبال از آثـار و مقـاالت گونـاگون در حـوزه » مردم ايران فصلنامه فرهنگ «شناسـي ادبـي، فولكلور(همندان به اين حوز مردم و دعوت از صاحبنظران و عالقه فرهنگ

اطالعات نـشريه و شـرايط پـذيرش و ) شناسي تاريخي شناسي فولكلور و فولكلور انسانتوانند مطالب خود را با عنايت نويسندگان مي . كند درج مقاالت را به شرح زير اعالم مي

. به نكات مورد نظر نشريه تنظيم و ارسال دارند

اهداف فصلنامه

المثـل، هـاي قـصه، داسـتان، ضـرب مردم در حوزه فرهنگ ـ معرفي وجوه مختلف 1 هاي محلي لطيفه، حكايت، متل و مثل، شعر و ترانه

ها و باورهاي مردم ايران ها، جشن ـ معرفي آداب و رسوم، آيين2 ـ معرفي عناصر فرهنگي مشترك در ميان اقوام ايراني3 يكيابي، توصيف و تفسير عناصر فولكلور شناسي، معني ـ نشانه4برداري مردم جهت بهره سازي فرهنگ هاي توليدي و برنامه ـ معرفي عالمانه ظرفيت 5

هاي گوناگون سازمان صدا و سيما از آنها در قسمت

راهنماي تنظيم مقاله

.هاي ديني و ملي جامعه ايراني باشد ـ در راستاي ارزش1 .باشدمردم ـ مبتني بر اهداف نشريه و در ارتباط با موضوعات فرهنگ2 چـارچوب نظـري و ،هاي كليدي، مقدمه، روش شناسي ي چكيده، واژه اـ مقاله دار 3

.سازماندهي مطالب باشد

87 زمستان 15 شماره/ مردم ايران فصلنامه فرهنگ �24

واژه ضـميمه 7 تـا 5 كلمـه و واژگـان كليـدي بـين 70اكثرـ چكيده فارسـي حـد 4 .باشد مي

شـماره صـفحه يـا :خـانوادگي نويـسنده، سـال نـشر نـام (دهي به صورت ـ ارجاع 5 .باشد) صفحات

تـاريخ ، فهرست منابع به ترتيب حروف الفبا و نام خـانوادگي، نـام نويـسنده اثـر ـ6 ناشـر ورمحل نشنوبت چاپ، ) در صورت داشتن مترجم (نشر، عنوان كتاب، نام مترجم

نگليـسي منابع ا ) نامه مقاله، مجله، پايان كتاب، ( همچنين پس از منابع فارسي .آورده شود .شود هاي مختلف ذكر مي الب گرفته شده از سايتو در مرحله آخر آدرس مطآيد مي

ـ درج معادل التين اسامي و مفاهيم مهم داخل پرانتز، جلوي اسم يا مفهوم مربـوط 7 .به آن ضروري است

ـ درج مشخصات كامل نويسنده يا نويسندگان با ذكر مدارج علمي، محل فعاليـت، 8 پـست الكترونيكـي ضـروري آدرس پستي و شماره تلفن در صفحه اول مقاله به همراه

.است تايـپ word xp تجاوز نكند و مطالب در محيط A4 صفحه 20ـ حجم مقاالت از 9 .افزاري ضميمه مقاله شود نسخه نرموشده

ـ مطالب و مقاالت ارائه شده قبال در جايي چاپ نشده و يـا همزمـان بـه نـشريه 10 .ديگري ارائه نشده باشند

ساير نكات

.گردد لب ارسالي مسترد نميـ مقاالت و مطا1 .ـ فصلنامه در ويرايش ادبي مطالب آزاد است2 .ـ استفاده از مقاالت و مطالب اين نشريه با ذكر منبع آزاد است3

هاي آوايي نشانه

مثال ها واكه a = ا abr ابر â = آ âb آب o = ا ordu اردو u = او u سوم شخص(او( e = ا esm اسم

i = اي )ئي(

il ايل

مثال همخوان مثال همخوان

b = ب boz بز f = ف fil فيل

P = پ par پر q = و غق qurbâqe

قورباغه

t = ط+ ت tar تر k = ك râ k كار

s = ص+ث+س sar سر g = گ garm

گرم

j = ج jân جان l = ل lâl الل č = چ unč چون m = م mu مو x = خ xun خون n = ن nân نان d = د dar رد v = و verd ورد

r = ر ruz روز h = ه+ ح hâl,hâr

حال/هار

z = ظ+ض+ذ+ز zur زور y = ي yâr يار ž = ژ žâle ع = ΄ ژاله sad سعد

فهرست مطالب

صفحه عنوان

5.................................................ران ي در گستره فرهنگ مردم ا هي شعبان ادياع

دكتر جهانبخش ثواقب

21...............................................عامه ي ها ستانيچ در » نماز« ضهيفر ييبازنما

يهاشم رضاي علديس

35..............................تركمن و عرب خوزستان آداب و رسوم ازدواج در اقوام

يزهره انوار

53....................ابانك يب و خرما در فرهنگ مردم خور و نخل ي شناخت مردم ل يتحل

ي طاهرهيمرض / يراسكندري مبايفردكتر

65........................هاي غربي ايران گردآوري گندم در استان درباره باورهاي عامه

ي جمالميابراه / فرزانه سجادپور

81............................................ تهران در شهر ي فرهنگ كفش و كفاش يبررس

ييرزايفاطمه م/ ي آقاجان رضايعلدكتر / خانقاه يعسكر اصغردكتر

103.......................................ي شناخت از منظر مردم ناب يپوشاك زنان م ي بررس

ــانيزهــرا شــهـداد/ سپهرونيهما محمد دكتر

115............................................................... كهن ي كالم ي ها يافسون باز

انيمعصومه پورطاهر 137.......................................ي ا زورخانه ي ورزش باستان ي شناخت مردم يبررس

خوشنوياهللا طاهرحشمت / ي نوريعسكردكتر

155................................................................ن اي شو ي بر مراسم قال ي مرور

آزادبخشداحسانيس

169...................................................................................معرفي كتاب

173........................................................فراخوان فرهنگ مصرف و فولكلور

سخن نخست

بار در مجامع علمـي ايـران اولين براي فرهنگ عامه اصطالح هفتاد سال پيش حدودافـزون رغم اينكه علي ، به كار برده شد فولكلورتوسط رشيد ياسمي در سخنراني درباره

كـه عمـدتا منحـصر بـه (گذرد زمينه در ايران مي اين هفتاد سال از آغاز مطالعات در بر ييهـا كاسـتي هـا و آسيب اما اين حوزه با )بودهوري آداب و رسوم مناطق مختلف اگرد

با وجود سابقه طـوالني و گـستردگي و حجـم انبـوه اطالعـات فرهنـگ و مواجه است تاكنون بررسي چنداني در ايـن خـصوص صـورت نگرفتـه اسـت، در ،يراناي در ا عامه :بررسي خواهند شد ها و كاستي آسيب ها برخي از اين اجمالييمرور

اي مـوزه رويكـرد اول نگـاه . اي وجود دارد دو رويكرد عمده به عناصر فرهنگ عامه آثـار و ريگهـدا ثبت و نوري، اگرد قائل به گروه فقطاين پژوهشگران ؛به فولكلور دارد

بازنمـايي هويـت رويكرد دوم مربوط به كساني است كه با نگـاه . آداب و رسوم هستند صرف نظـر از ايـن كـه كـدام . نگرند مي فرهنگ مردمي اي و ملي به عناصر قومي، قبيله

كمتر كـسي يافـت رويكرد سودمندتر است نكته اساسي اين است كه در هر دو رويكرد پردازي درخصوص دانش نظري، تبيين و تحليل عميق و نظريه شود كه درصدد توليد مي

.چگونگي و چرايي فرهنگ عامه باشدو بايـد اي در ايـران در بـستر مدرنيتـه شـكل گرفتنـد عامه اگرچه مطالعات فرهنگ

اما عمومـا ارايه نمايندهاي ايراني رسوم و سنت به روزي از و مجددبازشناسي و تفسير علت اين امـر حاكميـت نگرشـي شايد .اند باقي مانده ها سنتم و رسو بازتوليد در سطح

كه معتقد است فرهنگ و آداب و رسوم سنتي جامعه در حال نابودي است و بايـد باشداين آسـيب ناشـي از تلقـي و فهـم غيرواقعـي و . آنها تالش كرداريبراي حفظ و نگهد

گذشـته رخ موارد آنچـه در زيرا در بسياري از . نادرست از تعامل سنت و مدرنيته است اي از سـنت و همراهـي آن بـا ها نبوده بلكـه بـروز اشـكال تـازه داده از بين رفتن سنت

. مدرنيته بوده استهـاي حـوزه فرهنـگ از جملـه هايي است كه بيـشتر شـاخه صنايع فرهنگي از پديده

هـا ها، بازي ها، قصه آيين دنمانهاي مختلفي از آن فرهنگ عامه را در برگرفته و در بخش اي تغييراتي ايجـاد كـرده هاي ارايه عناصر فرهنگ عامه در قالب و نفوذ كرده ها الييو ال

87 زمستان 15 شماره/ مردم ايران فصلنامه فرهنگ �24

عالوه بر اين گسترش فضاي مجازي و ماهيت مكتوب عناصر فرهنگ عامه نوعي . استبـسياري از آداب آن از طريق كه است آورده به وجود را)اينترنتي(فولكلور الكترونيكي

كه زبان به زبان و سينه به سينه منتقـل و مواردي از اين دست ها قصه و ها لو رسوم، مث توانند وبالگ به وبالگ و پـست الكترونيـك بـه پـست الكترونيـك منتقـل شوند مي مي

سـنتي از سـرعت انتـشار و هاي با اين تفاوت كه اين گونه جديد نسبت به شيوه . شوندها را بـه سـمت نـوعي از فولكلـور در سانگستره فراگيري بيشتري برخوردار است و ان

.هاي جديد هستيم نيازمند گشودن افقدر اين زمينه . كند گستره جهاني هدايت مي در نظـر اسـت هاي مختلف رسانه ملي نيازهاي حوزه و طرح شده نكاتبا توجه به

تـر، هـاي عميـق هـا و تحليـل بـه سـوي تبيـين گيري فصلنامه فرهنگ مردم بيشتر جهتهـا و موضـوعاتي ماننـد ناسي و تفسير به روز عناصر فولكلور و توجـه بـه پديـده بازش

هر چند كه نبايـد بـه كلـي . شود فولكلور و صنايع فرهنگي و فضاي مجازي سوق داده . گردآوري و بازتوليد اين عناصر را ناديده گرفت

اصـر هـاي عن توصيف جلوه بخشبراين اساس مقاالت اين شماره از فصلنامه در دو اعيـاد « نظيـر مقاالتي .بندي است اي و تبيين و تحليل اين عناصر قابل دسته فرهنگ عامه

افسون «و » هاي عامه فريضه نماز در چيستان بازنمايي «، »شعبانيه در گستره فرهنگ مردم .اند اي پرداخته هاي فرهنگ عامه بيشتر به توصيف جلوه» هاي كالمي كهن بازي

شناختي نخـل و خرمـا در فرهنـگ مـردم خـور و يل مردم تحل «همچنين در مقاالت ــك ــتان «،»بيابان ــرب خوزس ــركمن و ع ــوام ت ــوم ازدواج در اق ــي «،»آداب و رس بررس

و »فرهنــگ كفــش و كفاشــي در تهــران «،»اي زورخانــهشــناختي ورزش باســتاني مــردمر بـه تبيـين و تحليـل عناصـ » هاي غربي باورهاي عامه درباره گردآوري گندم در استان «

مـروري بـر مراسـم «عالوه بر اينهـا گـزارش فرهنگيـاري . شده است فولكلور پرداخته در مشهد اردهال و معرفي دو كتاب در حوزه فرهنـگ عامـه مطالـب ديگـر » شويان قالي

.اين شماره از فصلنامه هستند

سردبير

اعياد شعبانيه در گستره فرهنگ مردم ايران

1دكتر جهانبخش ثواقب

چكيده

هاي مهمـي بـراي هاي پربركتي است كه در روايات اسالمي فضيلت ماه شعبان از ماه كه در آن قـرار گرفتـه ) اعياد شعبانيه(هاي ميالدي آن بر شمرده شده و به سبب مناسبت

تقارن نيمـه شـعبان و . يت خاصي در فرهنگ شيعي و نزد ايرانيان برخوردار است از اهم گيـري اي را براي شـكل نزد شيعيان، موقعيت ويژه ) عج(منزلت امام حسين و امام مهدي

تـوان از آنهـا در مراسم آييني و بروز نشاط اجتماعي در جامعه فراهم كرده است كه مي .برداري كرد مطلوب و تقويت همكاري جمعي بهرهآفريني تعميق باورهاي ديني، نشاط

اين مقاله به تبيين جايگـاه مـاه شـعبان در فرهنـگ دينـي و بررسـي اهميـت آن در .فرهنگ مردم ايران پرداخته است

ها، اعتقادات شعبان، اعياد شعبانيه، فرهنگ مردم، آيين: ها كليدواژه

ت علمي دانشگاه لرستانئعضو هي. 1

88 بهار 16شماره / فصلنامه فرهنگ مردم ايران � 6

مقدمه

در ) اعـراب (هـاي تازيـان ن مـاه از مـاه المعظم، نام هشتمي شعبان، معروف به شعبان اند بدان جهـت كـه بـه در وجه تسميه اين ماه به شعبان گفته. تقويم هجري قمري است

شـدند يا چون قبايل و طوايف در اين ماه منـشعب مـي ) همان: دهخدا(گذرد شتاب مي ن و انـد و شـعبا رفته هاي خويش و به جستجوي غارت مي و بر سر آب ) 91: آثارالباقيه(

يا چون در اين ماه خيـر كثيـر منـشعب ) 557: المذهب مروج(انشعاب از يك مايه است شـوند، شوند و تمامي امورات مقدره عالم عليحده مي گردد و ارزاق عباد منشعب مي مي

) 513: الغات غياث. (لهذا به اين اسم مسمي گشت

سوم، والدت در روز ) ع(از حوادث مهم ماه شعبان؛ والدت حضرت حسين بن علي و 531: آثارالباقيـه (العابدين در روز پنجم، تغيير قبله از بيت المقدس بـه كعبـه امام زين

و ميالد امـام دوازدهـم شـيعيان در پـانزدهم آن مـاه ) 461 و 460: ، تاريخ گرديزي 532بنا بـه نقلـي، در روز پـنجم آن هـم امـام حـسن بـن ) 9/14293: 1377دهخدا، . (است )531: آثارالباقيه. (ده استزاده ش) ع(علي

فضيلت ماه شعبان

در روايــت شــيعي شــعبان مــاه بــسيار ــر ــه پيغمب ــده و آن را ب ــر ش ــريفي ذك ش

نمايند كه ايشان در منسوب مي ) ص(اسالمگرفت و روزه ماه شـعبان اين ماه روزه مي

كرد و از قول آن را به ماه رمضان وصل مي : فرمـود كننـد كـه مـي نقل مي ) ع(حضرت

هـر كـه يـك روز از . بان ماه من است شع« ».ماه مرا روزه بدارد بهشت او را واجب شود

ديد، امر هرگاه هالل شعبان را مي ) ص(نقل شده كه رسول خدا ) ع(باز از امام صادق

7 �ايران اعياد شعبانيه در گستره فرهنگ مردم

فرمايـد كـه مـي ) ص(فرمود منادي در مدينه ندا كند كه اي اهل مدينـه، رسـول خـدا ميسي را كه ياري كند مرا بـر مـاه مـن، يعنـي شعبان ماه من است پس خدا رحمت كند ك

فرمود از زمـاني كـه مي) ع(روزه بدارد در اين ماه و امام صادق فرموده كه حضرت علي اين ندا را شنيدم ديگر از من روزه شعبان فوت نشد و تا زماني كه حيات دارم نيز فوت

. نخواهد شد

نيمه شعبان

عالوه بر ايـن . شب بسيار مباركي استبراساس روايات وارده، شب پانزدهم شعبان، البيض است از جمله بركات آن، والدت با سعادت حـضرت ولـي كه اين شب جزو ايام

از . است كه موجب مزيد شـرافت ايـن شـب مبـارك شـده اسـت ) عج(عصر، امام زمان آن «: از فضيلت شب نيمه شعبان سؤال شـد و ايـشان فرمـود ) ع(حضرت امام محمدباقر

در آن شب، خداوند فضل خـود را بـه بنـدگان . القدر است بعد از ليله ه شب افضل شب » .آمرزد فرمايد و آنها را به من و كرم خويش مي عطا مي

آثـار . (خواننـد مي» شب برات «يا » ليله البراه «و » ليله الصك «شب پانزدهم شعبان را اند چنان كه سالطين هـر كـس و در تسميه آن گفته ) 4660: ، تاريخ گرديزي 531: الباقيه


دهند حـاكي از آن اي موسوم به برات به وي مي از رعايا را كه خراج خود ادا كند نوشته بـراي » براتـي «كه خراج خود را تماما ادا كرده است، در اين شب نيـز بـه امـر خداونـد

و بيرونـي آن را شـب ) 1477: 1380مـصاحب، (نويـسند خالصي مؤمنين از آتـش مـي خوانندش كه هر كـه انـدر آن مـاه داند و گويد بدان جهت شب برات مي ري مي بزرگوا

نيز بر عقيده عامه ) 252: التفهيم. (عبادت كند و نيكي به جاي آورد بيزازي يابد از دوزخ ملـك موكـل (مردم، در اين شب فهرست كساني كه در آن سال بايد بميرند به عزرائيـل

مصاحب، همان، . (اند جهت آن را شب برات خوانده شود و بدين داده مي ) گرفتن ارواح )531: آثار الباقيه

واژه برات هم در فارسي كاربردي مترادف همان چك دارد كـه در اصـل بـه معنـاي هـاي خيـر و در شـب » برات«و معادل آن » چك«ليكن وقتي . است» ...سند و حواله و «

ـ مي» ليله الچك «رحمت و بخشش ي بـراي دريافـت يـا آيد، غـرض از آن سـندي زمين» سند«پرداخت وجه مادي و امر دنيوي نيست، بلكه در آن جا كامال مفهوم معنوي يعني

بخشودگي مردگان و آزادي آنان از عذاب و حيات مجدد و پروانه سير و سفر بـه عـالم )33: 1374سيدي، . (علوي و خاكي دارد

بـه نمـاز و دعـا و (داري براي شب نيمه شعبان اعمالي مانند غسل، احيا و شب زنده چـه بـا حـضور در مرقـد آن حـضرت يـا بـا ) (ع(زيارت حضرت امام حسين ) استغفار

هايي از امام خواندن ادعيه ) عج(، زيارت امام زمان )خواندن ذكر زيارت خطاب به ايشان ، فرستادن صلوات، خواندن دعـاي كميـل، ذكـر صـد )ص(و حضرت رسول ) ع(صادق

ـ ) االاهللا اكبـر و الالـه اهللا و الحمـداهللا و اهللا سـبحان (سبيحات مرتبه هـر يـك از بنـدهاي تخواندن نماز مخصوص، خواندن دعا بعد از نماز شب، به جا آوردن سجده، نماز جعفـر

. و نمازهاي ديگر شده استاز امـام . داري در سه روز آخر مـاه شـعبان نيـز سـفارش شـده اسـت همچنين روزه

ين سه روز را با روزه به ماه مبارك رمـضان وصـل نقل شده است كه هر كس ا ) ع(رضا .كند، خداوند ثواب روزه دو ماه متوالي براي او بنويسد


شعبان در فرهنگ مردم

هايي كه در روايات درباره مـاه شـعبان ذكـر شـده و نيـز اعمـال ها و بركت فضيلتو ) ع(ها و روزهاي مولوديه اين ماه به يمن وجـود امـام حـسين آوري كه در شب ثواب

سفارش شده بـه مـرور ) عج(العسكري و حضرت حجه بن الحسن ) ع(العابدين امام زين هاي متنوعي در ميان مردم ايران شده گيري مراسم و آيين ها و شكل موجب ترويج سنت

هايي در شيوه اجرا يا اشعار و عبارات، در گوشه و كنار كـشور است كه با اندك تفاوت هـايي از مـاه ري بر فرهنگ مردم نواحي مختلف ايران، جلوه با گذر و نظ . گيرد انجام مي

شعبان و اعياد شعبانيه را كه در اعتقادات و باورها و مراسم آييني عامـه تجلـي يافتـه را .توان ترسيم نمود مي

هاي ماه شعبان نام

هـاي از جملـه نـام » ماه مردگان «و ) زودگذر(» ماه شتاب «، »ماه خيرات «، »ماه برات «دانند زيرا در باور مردم اين مـاه در حقيقـت اين ماه را ماه برات مي . باشند ان مي ماه شعب

ها در اين ماه آزاد هستند و روح آنها از كـار و كـردار برات آزادي مردگان است و مرده را از آتش صادر ) مؤمنين(خداوند در اين ماه برات آزادي اموات . بستگانشان آگاه است

اين مـاه بـراي . شود نيز گفته مي ) برات آزادي مردگان (ماه مردگان كند؛ از همين رو، ميدر (زندگان نيز ماه برات است زيرا بندگان در اثر اعمـال نيـك و خيـرات در ايـن مـاه

بـرات جـدايي از دوزخ و ورود بـه بهـشت را از جانـب ) صورت تداوم در ايام ديگـر شود كه بنـدگان در ايـن مـاه بـه ماه خيرات از آن رو گفته مي . كنند خداوند دريافت مي

پردازنـد و خيـرات داري مـي انجام اعمال نيك، دعـا و اسـتغفار، تـالوت قـرآن و روزه هاي ديگر به خيرات و مبرات بويژه، بيشتر از ماه . مند شوند كنند تا از ثواب الهي بهره مي

ار گيـرد و پردازند تا بدان واسطه مردگانشان مورد آمرزش خداوند قر در حق مردگان مي ماه شتاب از آن جهت است كه زودگذر است و بـا شـتاب . روح و روانشان شاد گردند

1386سـو، احسن، شيرين طاقتي(. رود تا ماه رمضان كه ماهي طوالني است پيش آيد مي قنـاعتي، / 1386شـريفي، مهابـاد، / 1352زاده، كـازرون، مظلوم / 1349كريمي، يزد، /

)1386ايزدخواست،


ال مذهبياعم

در فرهنگ مردم ايران متأثر از باورهاي مذهبي، در ماه شعبان به قصد ثواب، آمرزش گناهان، جلب خشنودي خداوند، برآورده شدن حاجـات، شـفا يـافتن از بيمـاري، رفـع

يكـي . ورزند دهند و برآنها اهتمام مي گرفتاري و دفع باليا، اعمال پرفضيلتي را انجام مي داري است كه در ايام مختلف ماه شعبان بويژه روزهاي اول، پانزدهم هاز اين اعمال، روز

گيرد و بـا ايـن روزه داري شود، انجام مي و سه روز آخر ماه كه به ماه رمضان وصل مي . معتقدنـد ايـن روزهـا ثـواب زيـادي در بـردارد . روند به استقبال ماه مبارك رمضان مي

جـابري، داراب، / 1377صابر، اقليـد، / 1352پورقاسم، الهيجان، / 1349قادري، يزد، ( )1347صادقي، آباده، / 1347

خواندن نماز حاجت به قصد روا شدن حوائج و نمازهاي مـستحبي بـراي تقـرب و افزوني حسنات از ديگر اعمالي است كه بسياري از ايرانيـان در ايـن مـاه بـه انجـام آن

.ورزند مبادرت ميدعا و استغفار و توبه و انابه به درگاه خداونـد در حـق قرائت قرآن، خواندن فاتحه،

ها، اطعـام فقـرا و ها و بقاع متبركه و زيارتگاه خويش و در حق مردگان، زيارت امامزاده مساكين، احسان و نيكي به ديگران، روشـن كـردن ــور ــل قب ــدار اه ــان و دي ــور مردگ ــر قب ــمع ب ش

، برخـي ديگـر از اعمـال و عبـاداتي )ها گورستان( كـه اغلـب مـردم ايـران در ايـن مـاه انجـام اسـت

.دهند مي

هاي نذري سفره

هـاي در اين ماه، در اغلب نقاط كـشور، سـفره ، )ع(نذري مختلفي چون سفره حـضرت ابوالفـضل

، سـفره حـضرت )ع(سفره حـضرت امـام حـسين شـود و عـالوه بـر ادعيـه و گـسترده مـي ) ع(رقيه

و هـا اذكاري كه در هنگام ترتيب دادن ايـن سـفره


دهند، اغذيه گوناگون انواع آش، حلوا شـكري، سـمنو، طبخ غذاهاي معمول آن، سر مي هـا كساني كه اين سـفره . شود هاي مخصوص ديگر بين مردم توزيع مي نان روغني و نان

و خانـدان ) ع(كردند معتقد بودند عالوه بر عنايـات الهـي، مـورد لطـف ائمـه را نذر مي . و به وقت شدايد آنان دستگيرشان خواهند بودگيرند عصمت و طهارت هم قرار مي

اين نذورات گاهي به طلب حاجاتي، از پيش با نيت دادن آن از طرف بـاني در نظـر هاي مذهبي و سفارشات پيشوايان ديني در انجـام آن مـؤثر شد و برخي آموزه گرفته مي

بانيـان آن بـه هاي نذري و خيرات و مبرات در اين ماه از طرف برخي از اين سفره . بودقصد طلب فاتحه و خيرات براي شادي و آمرزش روح درگذشتگان بويژه كساني كه بـه

1348غالمي، بهـشهر، / تا آدينه، بيرجند، بي (. گرفت تازگي از دنيا رفته بودند، انجام مي )1347صادقي، آباده، /

وفاي به نـذر آيات و رواياتي كه دال بر انجام كارهاي خير، احسان و اطعام به فقرا، تأثير داشـت و ايرانيـان ) طلب حوائج مشروع با نذر(و غيره است در ترويج اين انديشه

ورزيدند و اين امر به مـرور در تأسي به بزرگان ديني خود به اين گونه اعمال اهتمام مي در فرهنگ عامه تبديل به يك سنت پسنديده و معمول شد و شكل مراسم آييني به خود

. گرفت

زاري مراسم اعياد شعبانيهبرگ

هاي شيعي است كه نزد ايرانيان احتـرام ماه شعبان زادروز تولد چند تن از شخصيت هاي بزرگ شـكل گرفتـه اي دارند و بخشي از باورها و عقايد آنان حول اين انسان ويژهو ) ص(اين پيوند و عالقه و اظهـار محبـت و ارادت نـسبت بـه خانـدان رسـول . است

هــا، گيــري مراســم آيينــي، جــشن ســاله آن در ايــن مــاه، موجــب شــكليــادآوري هــر .هاي رنگارنگ شده است بندي ها و برپايي اعياد با آذين خواني مولودي

هاي سراسـر ايـران ها در معابر و خيابان بندي ترين آذين بستن طاق نصرت از عمومي مـثال در يـزد دو، .هاي مختلفي است بندي در نقاط مختلف ايران به گونه است اين آذين

گرفتند و در و ديوار را با چـراغ مي) آمادگي(سه روز مانده به نيمه شعبان مردم پسمايي بـستند، ابتـدا يـك ها درويشي مـي كردند و در بعضي از مغازه و قالي و قاليچه تزيين مي


كردند، سپس تعداد زيـادي از اشـياي قـديمي را پارچه سفيد را به ديوار مغازه وصل مي بـستند و موسـيقي شـاد و هاي سفيد روي ديوار مي هاي كاج و شمشاد به پارچه با برگ

هـا كردنـد مـردم نيـز پـول و نبـات درون كـشكول ، پخش مـي »علي گويم علي جويم «انداختند و در قسمت بازار بزازها يك سيني تزييني حاوي سيب، انگـور، انـار، پنيـر، مي

» امـام زمـان «و » يـاعلي « عبـاراتي از جملـه كردنـد و روي آن سبزي و ماست تهيه مـي نوشتند و پس از آماده كردن، آن اشياي تزييني را به صورت واژگون از سقف آويزان مي. پرداختنـد بازي مـي به نمايش سياه ) طاق نصرت (مردم نيز با علم كردن دوده . كردند مي

)24-21: 1387شعباني، (

)ع(ميالد امام حسين

، سـومين پيـشواي )ع(ولد حضرت اباعبداهللا الحسين بن علـي روز سوم شعبان روز ت ، حــضرت )ع(بعــد از تولــد حــضرت . اســت)ص(اهللا معــصوم از خانــدان پــاك رســول

بردند و آن حضرت از ديدار او مـسرور شـدند ) ص(اين مولود را نزد پيامبر ) س(فاطمه حـسين و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه خواندند و در روز هفـتم او را

براي او گوسفندي را عقيقه كرده و به دختر خويش دستور دادند كه مـوي سـر . ناميدند )13: 1370معروف الحسيني، . (فرزند خود را بتراشد و هم وزن آن نقره صدقه دهد

سنت نامگذاري نـوزاد بـه نـام آن حـضرت، گفـتن اذان و اقامـه در گـوش او، سـر وســفند بــراي مولــود، بــه تأســي از پيــامبر تراشــيدن و صــدقه دادن و عقيقــه كــردن گ

همچنين به پـاس ارج گذاشـتن بـه . در فرهنگ مردم ايران رايج گشته است ) ص(اسالممراسـم جـشن ) ع(در بيشتر نقاط ايران همزمان با ميالد امام حسين) ص(نوه رسول خدا

ر د. كننـد شود و مردم با شور و هيجان خاص در اين مراسم شركت مي و سرور برپا مي ها و مساجد و اماكن مذهبي به طرز باشـكوهي بـا اين روز، فضاي عمومي شهر، خيابان

شـود و مـردم ايـن روز را بـه بندي مـي هاي رنگارنگ، قاليچه و گل و گياه، آذين پارچهبازاريان و كسبه، ادارات و نهادهـا و مـدارس . كنند يكديگر شادباش گفته و شادماني مي

هاي ويژه مـيالد دارند و مداحان، برنامه اين روز را گرامي مي با پخش شيريني بين مردم، در . كنند اجرا مي) ها ها و تكيه مساجد، حسينيه (را در شب و روز تولد، در اماكن مذهبي


شود ها و شخصيت اين مولود مبارك قرائت مي ها اشعاري در وصف ويژگي اين مداحي از ديدگاه مردم، امـام . دارند تلف ابراز مي هاي مخ و مردم سرور و شادماني خود را به راه

بنابراين روز . تواند شفاعت نمايد به لحاظ مقام و عظمتي كه نزد خدا دارد مي ) ع(حسين .دهند دانند و او را شفيع قرار مي ميالد او را روز بخشيده شدن گناهان مي

)السالم اعليهم(ميالد امام سجاد و حضرت عباس

، در شب )ع(بندي و مداحي ميالد امام حسين اني و آذين مشابه مراسم جشن و چراغ و ) ع(و روز چهارم و پنجم شعبان هم كه به ترتيب ميالد حـضرت ابوالفـضل بـن علـي

شـود و مـردم در مـساجد، است، برگزار مي ) ع(حضرت علي بن الحسين زين العابدين و شـربت و تكايا، منازل و جاهاي ديگر بـا برپـايي مراسـم مولوديـه و پخـش شـيريني

معمـوال . كننـد كنندگان در مجالس و رهگذران پذيرايي مي هاي ديگر از شركت خوردنيشـود و در اين مراسم اشعار مذهبي توسط مداحان در وصف اين بزرگواران قرائت مـي

.پردازند سخنرانان نيز درباره شخصيت واالي ايشان به ايراد سخنراني مي

جشن نيمه شعبان

الد با سعادت امام دوازدهم شـيعيان حـضرت حجـه بـن الحـسن پانزدهم شعبان مي هـا در فرهنـگ عامـه ايرانيـان در فرهنگ شيعي كه همان آمـوزه . باشد مي) ع(العسكري

بـرد، كه از نظرها غايب است و در غيبت كبري به سر مـي ) عج(رسوخ يافته، امام مهدي منتقم حقيقـي و قـائم به عنوان ذخيره الهي، مصلح كل، موعود جهاني، منجي بشريت و

به حق مطرح است و كسي است كه در آخرالزمان به فرمان خدا ظهـور خواهـد كـرد و آيات متعددي از قرآن كريم بر مسأله مهـدويت و . زمين را پر از عدل و داد خواهد كرد

. تأويل شده است) ص(ظهور قائم آل محمد. انـد اي قائـل اهميت ويژه شود و براي آن نيمه شعبان براي شيعيان عيد محسوب مي

» شـب بـرات «يـا » شـب چراغـاني «و به شب آن » عيد برات «، »روز برات «به اين روز، دارنـد و معتقدنـد در به همين مناسبت مناسك مختلفي را در اين ايام برپا مي . گويند مي

. شود نيمه شعبان نامه اعمال در طول سال آينده براي فرد نوشته مي


. شـود، آيـين چراغـاني اسـت راسمي كه در نيمه شعبان برپا مـي يكي از م : چراغانيها و شهرها به نيروي برق مجهز نبودند، مردم با روشـن كـردن چـراغ درگذشته كه خانه

هـاي رنگارنـگ در سـطح شـهر و ها و نيز آويزان كردن چراغ يا شمع در خانه ) فانوس(گاهي بـراي . كردند اني برگزار ميها و ديگر اماكن، مراسم چراغ ها و سقاخانه معابر، تكيه

شـد، اسـتفاده هايي بزرگ و بـا دوام كـه شـمع براتـي گفتـه مـي چراغاني از موم، شمع در اين شب مـردم بـا روشـن كـردن . كردند تا هنگام نورافشاني رنگارنگ جلوه كند مي

كردنـد كـه در نامـه چراغ برات يا شمع برات در خانه، با ذكر دعا از خدا درخواست مي هـا شـمع هـا در نيمـه شـعبان در اتـاق مثال در فردوس، خانواده . ملشان نيكي بنويسد ع

تو به نيكي بنويس، «: خواندند كردند و به نيت رقم خوردن سرنوشت نيك مي روشن مي . بردند هاي روشن را به سر مزار اموات مي و سپس شمع» نامه اعمال مرا

اي كرد هـر خـانواده از آنكه خورشيد غروب مي در گرگان شب پانزدهم شعبان پس شـعباني، . (فرسـتادند كرد و به نيت سالمتي براي خـانواده صـلوات مـي شمع روشن مي

)25 و 24: 1387شد و مردم حاجـات خـويش را طلـب معموال در اين شب نماز حاجت خوانده مي

مـصطفوي، / تـا رجـايي زفـره، اصـفهان، بـي / 1352زاده، كـازرون، مظلـوم (. كردند مي توجه به برخي روايات در اهتمام آنان به دعا و )1386جهاني، كاشان، / 1349فردوس،


: نقل است كه فرمـود ) ع(مناجات در چنين شب و روزي مؤثر بوده است؛ حضرت علي بالهـاي «يـا » گرداند، آن را آماده كنيـد و بـه كـار بريـد دعا قضا و قدر محكم را برمي «

و از قـرآن نيـز فـرا » .ا برانيد و پيش از نزول بال دست به دعـا شـويد گوناگون را با دع )60/غافر. (ا براي شما برآورده سازممرا بخوانيد ت» اعوني استجب لكم«گرفته بودند كه

اند به جاي چراغ و شـمع، بـا امروزه كه شهرها و روستاها به نيروي برق تجهيز شده اي شهرها، مساجد، تكايا و ديگر اماكن را فض) ريز و درشت (هاي رنگي گوناگون المپ

ها و آويزان كردن هاي رنگين در خيابان ها و پرچم بندند و با بستن طاق نصرت آذين مي هاي گوناگون درباره انتظار، ظهور و فرج، اسـامي و هاي رنگارنگ و پارچه نوشته قاليچه

غرق شـور فضاي شهر را ) ع(صفات حضرت صاحب االمر، حجه بن الحسن العسكري در شب و روز نيمه شعبان، مردم ميالد قـائم . نمايند و شعف و حال و هواي مهدوي مي

.گويند را به يكديگر تبريك مي) ص(آل محمداز مراسمي كه از ديرباز در ميـان ايرانيـان در شـب ): آييني(ها و غذاهاي نذري نان

نيمه شعبان رواج داشت، پختن غذاهاي نذري براي شـادي ارواح مردگـان و بود كه معموال

شـود و از آمرزش آنان، ميان مردم توزيع مـي . كردند آنها طلب فاتحه مي

شنبه آخر مـاه شـعبان در داراب فارس سه » بي بي هـور «نمكي به نام نذركنندگان نان بي

پختنـد و آن را بـا كـشك مـي » بي بي نور «يا كردند و به همراه حلـوا و پـشمك مخلوط مي

گذاشـتند و افطـار بر سر سفره مي مرغ و تخم )1347جابري، داراب، . (كردند مي

» جلتــي«هــا نــاني بــه نــام در كــازرون زنپختنـد و نـان را بـا مقـداري خرمـا بـراي مي

نـان «مردم ايزدخواست فارس نيز براي مردگان خود ناني به نام . فرستادند همسايگان مي همچنين در ايـن روز آشـي بـه . پختند از آرد، زردچوبه، آب و روغن حيواني مي » مالك


در بين مردم كاشمر و برازجـان . پختند جمعي مي به صورت دسته » mâsavâ«وا نام ماس )33-28: 1387شعباني، . (نيز پختن روغن جوشي مرسوم بود

ها و امـاكن مـذهبي از ديگـر خواني در خانه برپايي مجالس مولودي : خواني مولودير اين مجالس، مداحان بـا قرائـت اشـعاري دربـاره حـضرت د. مراسم نيمه شعبان است

كنند و ديگران نيز با تكرار ابياتي از اشعار مولودي بـا وي خواني مي مولودي) عج(مهديكنند و براي سالمتي حضرت حجت دعـا كـرده و بـر خانـدان پـاك پيـامبر همراهي مي

شيريني و چاي و شربت ها با نقل و خواني در اين مولودي . فرستند درود مي ) ص(اسالم . شود ها از مردم پذيرايي مي و ديگر خوراكي

:شود ها آورده مي در ذيل يكي از اين مولودي از يـــادگار كبـــريا آمــد نــدا جــانان رسيـد

گر آن رحمت يـزدان رسيـد نور خدا شد جلوه وق ثمر از سرگرفتبه خـــود زيـــور گرفت ط

خوش جلوه ديگر گرفت اين بلبل خندان رسيد بستـه مالئك صف به صف جمله شادي و شعف

آماده و پرچم به دست چون والي ايمـان رسيـد ميــنالعـالميــن جبرئيــل آمـد بر ز از امــر رب

در نزد ختم المرسلين خوش تهنيت گويان رسيد دــوش شافعه واال رسيـما را در اين بحر گناه خ

يدــوبان رســزاده خــميالد مسعود حسين شاه مورد ماه شعبان در ادبيات شفاهي ايـن هاي براتيه در ها و سروده عالوه بر اين، ترانه

سرزمين نيز از ديرباز وجود داشته و سينه به سينه منتقل شده است كه بيانگر اهميت ماه . باشد شعبان در فرهنگ مردم مي

شـود مراسـم از ديگر مراسمي كه در نيمه شعبان بسيار برگـزار مـي : مراسم عروسي


شـريفي، مهابـاد، / 1381ماني، سـمنان، شـا / 1349شكرريز، اسـتهبان، (. عروسي است از ايام سـعد و ) عج( ايرانيان شب نيمه شعبان را به واسطه ميالد مبارك امام زمان )1386

بنابراين برگزاري پيوند زناشـويي را در ايـن شـب، خجـسته . دانند ميمون و با بركت مي طبيعتا ذكـر . ندكنند عروسي فرزندان خود را در چنين شبي برگزار كن دانسته و سعي مي الزمان و فرسـتادن درود و صـلوات بـر وي و دعـا بـراي تعجيـل در نام مهدي صاحب

.شود كنندگان مي ، چاشني شادي و هلهله شركت ظهورش در اين مراسمدر ماه شعبان بويژه در نيمه آن، كه به روز برات و شـب بـرات : مراسم ويژه محلي

ييني، مراسم خـاص هـر ناحيـه نيـز برپـا معروف بود در شهرهاي مختلف طبق رسوم آ رفتند و به قصد بركت يا دارا شدن نوزاد پسر، دفع باليـا ها مي گاهي به در خانه . شد مي

/ 1347محـب آل عبـا، شوشـتر، / 1350نشان، خليلي، ماه (. كردند و غيره مرادمندي مي )1386كمندي، سنندج،

بازديـد از بـستگان و آشـنايان، پوشيدن لباس نـو، بريـدن رخـت نـوزاد، : اعتقاداتزيارت اماكن مذهبي، استجابت دعا، زيارت اهل قبور و خيرات براي اموات، تفأل، حنـا بستن به دست و موي سر، نامگذاري نوزاد پسر به نام مهدي و دختر به نرجس و غيـره

دربـاره . از اعتقاداتي است كه در فرهنگ مردم ايران در خصوص نيمه شعبان رايج است بـر زبـان ) بـويژه كلمـه قـائم (نيز هرگاه نام ايشان ) عج(شخص حضرت صاحب الزمان

هـا را بـر سـينه شـوند و دسـت آيد چه در ايام شعبان يا ايام ديگر، با احترام بلند مي ميزيرا معتقدند آن حضرت زنده است و احتمال . فرستند گذاشته بر او سالم و صلوات مي شـفيعي، / 1386نيـا، بيجـار، هاشـم ( .ور داشـته باشـد دارد هرجا نام او برده شود حـض

)1386طالبيان، يزد، / 1365اصفهان،


بندي جمع

هاي ماه شـعبان بخـش اعظمـي از رفتارهـا و محتويـات بنابر آنچه گذشت، مناسبت اسـالمي در –ذهني جامعه ايراني را تشكيل داده كه نمايانگر پيوند عميق فرهنگ ايراني

هاي ايراني مانند تزيين معابر و سر درهـا، هاي جشن بسياري از جلوه . استميان ايرانيان در خدمت اعتقادات و باورهاي ديني درآمـده اسـت و ... نذر و نيازها، ديد و بازديدها و

ها در ايجاد نشاط اجتماعي و اميـد اين مناسبت . اند هايي نيز يافته در نظر خود دگرگوني اني نقش مهمي را ايفا خواهند كرد اگر بـه نحـو مطلـوب آفريني و همدلي در جامعه اير

هاي ديني برآمده از آيات و روايات و سـيره شك آموزه بي. برداري قرار گيرند مورد بهره گيري باورهـا، عقايـد و رسـوم آيينـي مـاه شـعبان تـأثير عملي پيشوايان ديني در شكل

زنـد تـا عـالوه ي را رقم مياي داشته كه بر اصحاب قلم و صاحبان رسانه مسؤوليت عمدهها و ترويج مطلوب اين مراسم نـشاط آفـرين، در پـااليش و تـصفيه مايه بر تبيين اين بن

.ها بكوشند آنها از برخي انحرافات و كژي


منابع

كتاب) الف

، ترجمـه مروج الذهب و معادن الجوهر ) 2536(ابوالحسن علي بن حسين مسعودي . 1 .بنگاه ترجمه و نشر كتاب: ، تهران2، چ 1ابوالقاسم پاينده، ج

الـدين ، تجديـدنظر جـالل التفهيم االوائل صناعه التنجـيم ) 1352(ابوريحان بيرونـي . 2 .انجمن آثار ملي: همايي، تهران

.اميركبير: ، تهران3، ترجمه اكبر داناسرشت، چ آثارالباقيه) 1363(ابوريحان بيروني . 3، تـصحيح تاريخ گرديزي) 1363(ن محمود گرديـزي ابوسعيد عبدالحي بن ضحاك ب . 4

.دنياي كتاب: و تحشيه عبدالحي حبيبي، تهران، زير نظر محمد معين و جعفر شـهيدي، ج نامه دهخدا لغت) 1377(اكبر دهخدا، علي . 5 .مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران: دوره جديد، تهران2، چ 9 و 3 .پاژ: مشهد،»فرورگاه باستان«خراسان چراغ برات ) 1374(سيدي، مهدي . 6هايي از نيمه شـعبان در گـستره فرهنـگ مـردم جلوه) 1387(اصل، فاطمه شعباني. 7

.مركز تحقيقات: ، تهرانايران، به كوشش منصور غياث اللغات ) 1363(الدين رامپوري الدين محمد بن جالل غياث. 8

.اميركبير: ثروت، تهران قرآن كريم. 9

انتـشارات حـر بـا : ، تهـران 128، چ الجنان كليات مفاتيح ) 1378(شيخ عباس قمي، . 10 . بهمن22همكاري مؤسسه فرهنگي

: ، تهـران 2، ج دايره المعارف فارسـي ) 1380) (به سرپرستي (مصاحب، غالمحسين . 11 .هاي جيبي اميركبير و كتاب

خـشنده، ، ترجمـه محمـد در زندگي دوازده امـام ) 1370(معروف الحسيني، هاشم . 12 .اميركبير: ، تهران2ج


فرهنگياران) ب

تا آدينه، عليرضا، بيرجند، خراسان، بي. 1 1352پورقاسم، عذرا، الهيجان، گيالن، . 2 1347فارس، جابري، داراب، . 3 1386 اصفهان، ،كاشانجهاني، زهرا، برزك، . 4 1350 زنجان، نشان، ماه خليلي، كاظم،. 5 تا اصفهان، بي، محمدحسن،اي رجايي زفره. 6 1381ابوالقاسم، سمنان، اني، حاجشام. 7 1386 آذربايجان غربي، شريفي، احمد، مهاباد،. 8 1365اصفهان، ورزنه، اهللا، شفيعي، شعيب. 9

1349 فارس، استهبان، مهدي شكرريز،. 10 1377جان، اقليد، فارس، صابر، علي. 11 1347فارس، صادقي، محمد، آباده، . 12 1386 كبودرآهنگ، همدان، ي احسن، اسداله، شيرين سو،طاقت. 13 1386يزد، طالبيان عقدا، محبعلي، عقدا، . 14 1348مازندران، بهشهر، غالمي، علي، . 15 1349مصاليي، محمدعلي، يزد، قادري. 16 1386ايزدخواست، فارس، قناعتي، اشرف،. 17 1349كريمي، مرتضي، ميرآباد، يزد، . 18 1386باس، سنندج، كردستان، كمندي، ع. 19 1347 خوزستان، محب آل عبا، طيبه، شوشتر،. 20 1349 خراسان، فردوس، مصطفوي،. 21 1352زاده، محمدمهدي، كازرون، فارس، مظلوم. 22 1386سيد محمود، بيجار، كردستان، نيا، هاشم. 23

87 زمستان 15شماره / فصلنامه فرهنگ مردم ايران� 21

عامههاي چيستاندر » نماز«فريضه بازنمايي

1شميها سيد عليرضا

چكيده

ي مـشترك و متفـاوتي وجـود دارد؛ هـا در فرهنگ مـردم هـر قـوم و ملتـي ويژگـي هـاي هـا در شـمار گونـه چيـستان . از عناصر مشترك هر قـوم و ملتـي اسـت ها چيستان

آورنـد و آفرينش ادبي ذهن آدميزادگان هستند كه بخشي از فرهنگ عامه را به وجود مي در ميان مردم مسلمان ما، نماز كه از اركان دين . كنند ياز آنها به ادبيات شفاهي هم ياد م

اسـت ي در اين خـصوص هاي چيستاناي براي طرح دستمايهآيد؛ موضوع و ميشمار ه ب قـرار هـا كه با توجه به كاركرد آموزشي و فراغتي آن، مورد توجـه نوباوگـان وخـانواده

.ل يافته استهاي متمادي سينه به سينه و نسل به نسل انتقا داشته و سال

ي يوميه، نماز ميت، معماها چيستان، نماز، وقت نماز، ركعت، نماز: ها واژهكليد

[email protected]فولكلور دانشگاه ملي تاجيكستان دانشجوي دكتري . 1


مقدمه

ها سينه بـه ها و نسل باشد كه طي سال ها بخشي از ميراث نيك گذشتگان مي چيستاناخذ شده اسـت و معنـي » چيست آن«از عبارت » چيستان«اصطالح .اند سينه انتقال يافته

. باشـد هـاي گونـاگون اشـيا و حـوادث زنـدگي مـي مجازي عالمت و نشانه آن تصوير هاي آفرينش ادبـي ذهـن آدميزادگـان، ها در شمار گونه چيستان) 36: 1372 زاده، صوفي(

كـه بخـشي از ) 20: 1379،اهوازي امام(المثل هستند مانند اسطوره، افسانه، قصه و ضرب ايـن . كننـد به ادبيـات شـفاهي نيـز يـاد مـي آورند و از آنها وجود ميه فرهنگ عامه را ب

آنهـا در شـد و ترين لحظات مردم را شامل مي مشغولي و شيرين ها روزگاري دل چيستانپرداختنـد و مـي ها بـه طـرح چيـستان ها و سرگرمي ها و در كنار برخي بازي نشيني شب

بـه و به لطف حالوت شيريني جمالت نظم و نثـر ساختند ميها خود را مشغول ساعت )71-72: 1386 هاشمي،(. شدند ميهايش آشنا و راز هستي و چيستي رمز

چيستان مانند چراغي است كه در دل تاريكي از طرف مـرد كهنـسال بـه خردسـالي در اين فراينـد، هـر . ها است اين تشبيه در واقع نماد تبادل تجربه بين نسل . شود داده مي

شـايد بتـوان گفـت . نش و بصيرت هـستند دايدو طرف درگير اين بازي، در حال ارتقا ها امكان تجربه كردن اسرار پر رمز دهند تا اين نسل ها را به هم پيوند مي ها نسل چيستان

بـراي هـا چيـستان از ايـن رو )153: 1387 اسـتفانوا، (. و راز نمونه نخستين را پيدا كنند يش هـا راز هستي و چيستي آشنايي با رمز و ها و براي بزرگتر مي اي تعلي نوباوگان آموزه

ـ نيز چيستانها خانه هاي درس و مشق از جمله مكتب ؛ چرا كه در محيط بود عنـوان ه ها ب به فراخور حال خـود از آموزانوزش غيرمستقيم كاربرد داشت و نو و آم مي نوعي سرگر .شدند مي با آن سرگرم ها دار طريق مكتب

از در موضـوعات مختلـف، نـشان ها در ادبيات شفاهي و حجم آنها بررسي چيستان هـا حتـي در طـوري كـه برخـي از ايـن چيـستان ه ؛ ب غناي فرهنگ مردم كشورمان دارد

موضوعات ديني نيز موضوعيت يافته و پاسخ آنها يكي از مفاهيم حوزه ديـن يـا اعمـال هاي چيستاناز جمله موضوعاتي است كه با كنكاش در » نماز«. گردد ميعبادي را شامل

بـه توان مواردي را يافت كه مضمون جمله يا ابيات چيـستان مـستقيما مي دمفرهنگ مر داللـت » نمـاز « بـه واژه و پاسـخ چيـستان نيـز مـستقيما فريضه عبادي نماز اشاره دارد

.كند مي

23 � هاي عامه در چيستان» نماز«بازنمايي فريضه

را » نمـاز «ي مربـوط بـه هـا بايد اشاره نمود، آنچه زيبايي و دلنـشين بـودن چيـستان هـا ال چيـستان استفاده از صنايع بديع ادبي در سـؤ رات و استعا ،؛ تعابير كند ميدوچندان » نمـاز «مخاطب از پس ايـن جمـالت و ابيـات شـيرين، در نهايـت بـه پاسـخ است كه

.رسد ميباشد كـه ايـن شود؛ مي، پرداخته با موضوع نمازي هاي چيستاندر اين جستار به طرح

هـايي چيـستان خـصوص ها، ب چيستان تر در اي گردد براي جستجوي عميق مقدمهمطلب . كه زماني ميان مردم روستايي و شهري رايج بوده استبا مضامين ديني

» نمـاز « بيانگر عمل عبـادي ،ي خاصها ال آن با تعابير و استعاره هايي كه سؤ چيستان :اند شرحباشد به اين ميبه عنوان پاسخ

تشبيه به اتاق و ساختمان-الفاي ديگـر ز و اجـ ها ده دين است و در هر بنا، اتاق و نگهدارن » ستون« از آنجا كه نماز

به مانند اجـزاي نمازهاي يوميه ها شود؛ در چيستان مياستوار ها ساختمان بر روي ستون : اين چيستان از درگز خراسان اند؛ مانند تشبيه شدهساختمان بر روي ستون بنا،

چهار باغ و چهار طاق و هفت ايوان بر سر است« 1» اين دو در دارد كه از در بهشت بهتر است

) 1370 درگز،كري،( :دهد ميال چيستان را تشكيل ؤدر ايذه خوزستان نيز اين بيت س

چهار طاق، چهار باغ، هفت ايوان، دو در است« »خبر است ا بيي نداند، از خدهر كس اين معن

)1377، ايذه، نوروزي(كيد بر نماز صبح بيان أ با ت ،ي يوميه ها ي نماز ها ركعت ها، پيداست كه در اين چيستان

. شود مي تشبيه به گوهر-ب

ايـن . درخـشد مـي در ميان اعمال ديني يك مسلمان، فريضه نماز همچـون گـوهري

ثبـاتي، تربـت (يا از هر دري بلنـدتر اسـت ) 1366زاده، دامغان، عبداهللا(يا دو در كه از هر دري محكم تر است .1

)1375، حيدريه


بـراي نمونـه . است» نماز«ان كه پاسخ آن همانا ال چيستاي است براي سؤ تشبيه دستمايه گشتم، لـذت ميدر بيابونا «: شود ميي يوميه بيان ها در سبزوار اين چيستان در مورد نماز

».چار را بردم، چار دانه گوهر يافتم، چار ديگر يافتم، هفت بـرادر بـا دو خـواهر يـافتم گشتم چهـار ميدر بياباني «: شود مي يا در اصفهان گفته )1362 سبزوار، سيد معصومي، (

گوهر يافتم، لذت چهار ديدم و چهار ديگر يافتم، مطبخي ديدم بي آب و آتش، در ميان )1366 اصفهان،كريمي،( ».هفت خواهر دو برادر يافتم

چهار گوهر نخست چهار ركعت نماز ظهر است و چهار گـوهر ديگـر نمـاز عـصر؛ .ز مغرب و عشا و صبح هستندي نماها هفت برادر و دو خواهر نيز ركعت

تمثيل آفتاب و سايه -پ

بـه كـار بـرده شـده، با مضمون نمـاز هاي چيستانمضمون آفتاب و سايه كه در اين ي يوميـه در هـا ي نمـاز هـا و اوقات شرعي نماز است و اينكه ركعتگوياي روز و شب

. هنگام شب يا روز با يكديگر متفاوت هستند در هفـده يـه اتـاقي «:جهرم فارس بدين عبارت اسـت چيستاني ازدر اين خصوص


زاده، ؤمنمـ ( »اي چه هـه؟ . شه، نه تاش رو سايه ميداره، هشت تا درش رو به آفتو واز الي دانه تـي همـسايه عجب ح «: مشابه اين چيستان در گيالن چنين است )1360جهرم،

ر سيرجان نيز اين چيستان اينگونه د) 1377 ،گيالناميري، ( » نه در سايه؟ هشت در افتو، ن تو آفتابند و نه تاي آن تـو تاي آ هشت تا شاخه داره، هفدهدرختي دارم «: شود ميبيان سـوزند و همچنـين مـي يي كـه تـو آفتـاب هـستند بـه سـايه برسـند، ها ؛ اگرشاخه سايه

)1375، نسـيرجا نژاد، ايران(» .سوزند مييي كه تو سايه هستند به آفتاب برسند، ها شاخه هشت ركعت نمازهاي ظهر و عصر است و نه ، هشت در رو به آفتاب ها در اين چيستان

. هاي نمازهاي يوميه هستند در رو به سايه بقيه ركعت تمثيل درخت-ت

ها به كار گرفته شده اسـت، تمثيل آفتاب و سايه با استفاده از درخت نيز در چيستان ي است كه هفده شاخه دارد؛ هشت تـاي آن در آفتـاب كدام درخت «: گويند ميبراي مثال

. و ميـوه آن در بهـشت اسـت )1370 همـدان، ابهريـان، ( »و نه تاي آن در سايه اسـت؟ از تمثيـل د همچنين در اين چيستان كـه در تاكـستان رواج دار )1366 ايماني، اصفهان، (

بيـست و م درخت در باغ ايمان كدا «: است كردهدرخت براي بيان شكيات نماز استفاده و ه آن ناقابل اسـت شش شاخه هشت شاخه آن فاسد است؛ ميوه شاخه است كه ميو سه

)1367 تاكستان، طاهري،( »؟ آن توجهي قائل استه نه شاخهبه ميو و سـي روز آن بـر درخـت منطبـق تشبيه سال، چهـار فـصل، دوازده مـاه گاهي نيز

در مينـاب استخراج گرديده است؛ مثال گرديده و چيستاني كه پاسخ آن نماز است از آن :چنين چيستاني با اين ابيات وجود دارد

ده و دو شاخه دارد هر كه ديده ريدهـق آفـعجايب صنعتي ح ريدهـاي پنج آف هـــر دانـر هـس ده و دو شاخه دارد همه دانه

)1370،مينابپور، حسين( .كه در اين چيستان منظور از پنج آفريده، پنج وقت نماز است


تعبير عددي-ث

نقـش » نمـاز «ي در خـصوص هـا نيز در شكل دادن به بعضي چيستان بازي با اعداد :داشته است

ايم با هشت و شش و سه در سخن آمده ايم مـــا پنـج عدديم ز نه وطن آمده

ايم ـدهآم منـي به اين چــر گلـــاز به به ما دشمنحق به ما دوست، خلق

)1366 ميناب، حيدري،( ست و هـشت و شـش و ها ركعت نماز چهار و سه، دودر اينجا مقصود از نه وطن،

ركعت نمازهـاي يوميـه اسـت؛ هفدهسه، گلي هم كه در بيت آخر به آن اشاره شده،

ايـن چنــين در اصــفهان نيـز . نمـاز اسـت پـانزده اين چه پنجي است كه « :گويند مي

ــيم ــسر كن ــا ازش ك ــاقي ،ت ــت ب دو ركع يا ايـن )1367 اصفهان، گلبان،( »؟ماند مي

مال لب لعل تو قنـده، چنه چنه، « :چيستانهـاي تـو شـكر و دلپـسنده، ز پـنج سخن

يـار احمـدي، ( »پانزده بدر، باقيش چنده؟ )1362خرم آباد، ايـن چيـستان تعبيرهاي عـددي ديگر

)1372، شيراز، مهدوي (» را بر همه واجب كرده؟ هفت و دهآن چيست كه « :چنين است يـا )1366كريمي،اصفهان، (»كنه به تو؟ مياين چي چيه، هفت و هشت و دو، حكم «: يا hafto hašto do, sari he «»هفت و هشت و دو، سري هه د تو گريني يا ولـي كـري؟ «

de to gerieyni yâ veli kari «)،به اين معني كه هفت اسـت و )1360آباد، زرينفرخي كنيد؟ در زبان تركي نيز اين چيستان ميگيرد يا ولش ميهشت و دو، سرش از تو دست

بونـون جوابـو سنلييز و ايكي، اگر ب يبو نمدي، يدي و سگ «: شود ميبدين صورت بيان ــن bu namanadi yeddio sagizo iki agar bilisan bunun javabu «»دي؟من


namanadi «) ،يعني آن چيست كه هفت و هـشت و دو، اگـر )1366حسنعلي، همدان ، داني بگو؟ ميجواب آن را

:ي پنج گانه اشـاره دارد ها با استفاده از ابهام و از طريق اعداد به نماز اين چيستان نيز )1367مهربان، كازرون، ( ».آن پنج كه شش ندارد«

تعبير حروفي-جهـاي مربـوط بـه نمـاز اسـتفاده چيـستان ر برخي مناطق از حروف بـراي سـاختن د :اند، مانند كرده اين پنج حرف را چيست نام؟ م دو دال دو الم ـيــك مــــي

رامــ او هست حهزن در خان هر كه داند؛ داند، هر كه نداند )1366رضواني، بي جا، (

و ، سر روي مهر مانند مـيم است كه در وقت نماز هنگام رفتن به سجده مقصود آن .دو دست مانند دال و دو پا مانند دو دال است

:؛ در اين چيستان آمده استه فارس استمثال ديگر از منطقه شبانكار لــرا افتاد روزي از بغـر دانش مـــدفت

هان نايافتم من در غزلـه گشتم در جــچ هر كاف و دو المها برو در كوچتفي گفتها

از سه جيم و پنج ب، بگذر كه يابي اين كالم )1366 شبانكاره، قرباني،(

:يا مالــي جـج آيينه بينـپن اين چيست اي نيكو خصال

د دالـــر ماننــگاهي كم معـاهي كند قدت چو شـگ اللـاف جـگاهي از اوص اكت افكندـــاهي به خــگ قالـمايي انتــود نــبا خ ا روي همره بريــر جــه اللـبعد از الف، هفده ه ف باشد سرشــفده الــه

)1366 اسدآباد، بوجين،اكمل، وارسته / 1362 ، شهرضا،مساعي(


تعبير خواهري و برادري-چ

مربوط به نماز به هاي چيستان تعبير ديگري است كه در ها و برادر بودن نماز خواهر :رود ميكار

پسرجدر شب و روز زاده پن چيست از يك پدر و مادر )1365 موگويي، كمران،(

:يا تومان زركه ميراث پدر هفده رادرـبيا بشنوحديث پنج ب

رـبرد ميراث كمت ميكدام يك ميان پنج پسر دختر نباشد )1372مهدوي، شيراز، (

. كه البته در اين چيستان پاسخ نماز صبح استسه و آن سه تن بردند هر يـك مي پنج پسر از يك پدر و مادر، اولي دو برده، دو «يا

سه برادر هـستند يكـي دو بهـر دارد، يكـي «:يا) 1360 ه، بندرگناو موسايي،( ».چهار بهر )1366اميني، ممسني،( ». بهرهشت بهر و ديگري هفت صور ديگر-ح

؛ اند هاي ديگر نيز آمده در صورت » نماز «هاي چيستان ،عالوه بر مطالبي كه اشاره شد :مانند اين چيستان كه داراي وزن است

ر زير سقف بگذاشتهـر بـشت تيـه دو ستون اندر ميان از سيم خام نبد روي سقفش برقرارـه گـد سـش امـمر و از زر فــالي احــاز ط

وارـامش استـرق روي بــهار بيــچ ــن فيروزه جامي در بــرنگ آب بينان هميشه سوي اوست چشم حق ل خوشنوا كرده كنامــج بلبــپن

اروهاي اوــرج و بــراز بـــر فـــب از حرير و رنگ آنها مشك فام بارك اهللا زين سراي پر مقام

) 1364مساعي، شهرضا،(


در اين چيستان دو ستون، منظور دو ركعت نماز صبح اسـت؛ هـشت تيـر نمازهـاي سه گنبد نماز مغرب، چهار بيرق نماز عشاء و پنج بلبـل نيـز پـنج . هستند رصبح و عص

.وقت نماز هستند :همچنين اين چيستان شعري

شب تا به سحر نالم، آيات تو را خوانم بر سرش نشين جانا، بين چه خوش صفا دارم

)1362 زالپور، دزفول،(اين چيستان نمد سجاده، يا همان جانماز است كه سابق بر اين بر حاشـيه آن پاسخ

. شد مينوشتند و از نمد ساخته ميآيه يا شعري آن چه شماره تلفنـي اسـت كـه بـا آن « : نيز در نوع خود جالب است ها اين چيستان

در ايـن چيـستان )1366 حـسيني، فـارس، (» ؟توان با خداونـد ارتبـاط برقـرار كـرد مي :يا اين شعر، پاسخ چيستان هستند )24434( ي نمازها ي ركعتها شماره

رود مـيان ــجان ندارد از پي ج رود ميآن چه چيز است، نال ناالن رود يـحكمش از شاه خراسان م واـلق در هــا دارد معـــنج پـــپ

)1366حيدري، ميناب، ( :اند، مانند شدهي در مورد نماز ميت طرحهاي نچيستاگاهي


ــدارد مــيآن چــه نمــازي اســت كــه « صــادقي، ( »؟خــوانم، امــا ركــوع و ســجود نخرمـي، كاشـان، ( »؟آن چه نمازي است كه به وضو احتياج نـدارد «:يا ) 1370اليگودرز،

)1367صادقي، رودبار، (»!آب حاضر، وضو غير الزم، نماز واجب «:يا) 1366ي هـا نمونـه . در مورد نماز صور متنـوعي دارنـد هاي چيستان كه اشاره شد همانطور

كـدام «:ديگر مواردي است كه به نحوي با موضوع نماز ارتباط دارند؛ مانند اين چيستان پاسـخ آن )1367شـم نيـا، گـروس، ها (. »پيامبر است كه در مسجد گوشتي نماز خوانـد

در نمـاز ميچه كال «: يا. نماز خواند - يا ماهي –حضرت يونس است كه در شكم نهنگ رسـتمي، ( »؟است كه اگر بگوييم نماز باطل است و اگر هم نگـوييم نمـاز باطـل اسـت

شـه مياون چه ذكريه كه براي نماز «پاسخ اين چيستان نيت نماز است يا ) 1366مالير، آن چه جـايي «: يا. كه منظور اذان است )1365مهدي پور،شهر كرد، (»؟در حركت گفت

)1366گـچ فـروش، دزفـول، (»شود نماز خواند، جز روي آن؟ مياست كه در تمام دنيا اون چـه نمازيـه كـه هـيچ وقـت قـضا «است يـا » كعبههبام خان«پاسخ اين چيستان هم

.كه پاسخ آن نماز آيات است) 1362طاهري، تاكستان،( »؟شه مين معما-خ

جـز «نوعي چيستان هستند؛ نيز ها ي ادبيات آمده است، معما ها كتاب همانطور كه در پاسـخ « و )114: 1371يوسـفي، ( ».شـود مـي طريق پرسش طرح به اين كه چيستان غالبا

معما، با ساخت و تركيب پيچيده و غامضش، بيش از لغز يا چيستان بـه انديـشيدن نيـاز از چيـستان ...« :؛ يا در دانشنامه ادب فارسـي آمـده اسـت )24: 1379اهوازي، امام( »دارد

ــان صــفات و معمــا ســاده ــه بي ــر اســت و ب تتـر بـوده، پردازد؛ اما معما پيچيده مي ها ويژگي

يي بـه حـروف اسـم مـورد نظـر ها تنها اشاره )2/1214: 1381 مقدسي،( »...دارد

يي ها توان به معما در خصوص نماز نيز مي اشاره نمود، از جمله اين معمـا كـه در تربـت

انـه زنـي بـا در خ « :حيدريه رواج داشته است يك نفر در آن خانه . شوهر خود نشسته است

يك نفر . خواند و نفر ديگر روزه دارد مينماز شـوند و آن ميدر اين هنگام آن زن و مرد بر هم حرام . شود مياز بيرون وارد اين خانه


اش باطـل و آن كس كه روزه داشـته اسـت، روزه خواند، نمازش باطل ميكسي كه نماز )1370، تربت حيدريه، محمودي( » كيست؟، آن كه به خانه وارد شدهحال. شود مي

اين مرد شوهر قبلي زن بود كه به سفر رفته بود و پـس از دو سـال : پاسخ اين است رسد كه شوهرش مرده و زن بـه دسـتور حـاكم شـرع بـا مـرد ديگـري ازدواج ميخبر

اش نمـاز بخوانـد و هدهد كه يكي براي شـوهر فـوت شـد مياو به دو نفر پول . كند ميآيد و آن زن بر آن مـرد حـرام ميديگري روزه بگيرد؛ اما ناگهان شوهر قبلي زن از سفر

تواند در آن واحد دو شوهر داشـته باشـد، و آن كـسي كـه نمـاز ميشود؛ چون زن ن مي و آن ديگـري هـم كـه روزه بـود شود؛ چون مرد زنده اسـت ميخواند نمازش باطل مي

.شود يماش باطل روزهدو رفيـق در راهـي «: باالخره اين دو معماي كاشاني كه يك نكته انحرافي ويژه دارد

دوست او وسايل دفن او را آماده كرد و رفت يك آقا . رفتند، يكي از آنها بين راه مرد ميدر موقع سجده يك تيغ به چشم آقـا فـرو رفـت و چـشم او . آورد تا نماز ميت بخواند

چشم آقا را بدهد؟ دوست ميت، يا ميت، يا اينكـه آقـا هسي بايد دي حاال چه ك . كور شد پاسخ اين معما هيچكدام است زيـرا نمـاز ) 1366معصومي، كاشان، ( » بخشد؟ ميديه را

شخصي در حين خوانـدن نمـاز ميـت، « : معماي دوم اين چنين است .ميت سجده ندارد ـ مييشانيش خورد و پ مي تابوت هبه هنگام سجده، ناگهان سرش به لب طـوري ه شـكند، ب

حاال آيا . كند ميخورد و آن را نجس مي غسل داده شده هكه خون پيشاني او به كفن مرد »اي ديگـر انديـشيد؟ بايد كفنش را عوض كرد يـا چـاره بايد مرده را دوباره غسل داد يا

.پاسخ اين معما نيز اين است كه نماز ميت سجده ندارد) همان(

بندي جمع

نماز داراي تنـوع زيـادي هـستند و مربوط به هاي چيستانه مالحظه شد همانطور ك ي آموزشـي و هـا ترديـد جنبـه بـي . شود ميي خاص بيان ها ال آن با تعابير و استعاره ؤس

و جايگاه آن در اوقات فراغت مردم موجب شده است كـه بـا وجـود ها فكري چيستان از اين رو اين ژانر ادبيات شـفاهي . هنوز بيان آنها خالي از لطف نباشد ها گسترش رسانه

ي جمعـي، هـا هـاي آموزشـي و حتـي رسـانه هنوز با طرح در محافل خانوادگي، مكـان .گيرد ميتواند مورد توجه و استقبال قرار مي


منابع

كتاب) الف

، »شـناختي در فولكلـور ها بـه عنـوان يـك پديـده روان چيستان« )1387 ( آنا،استفانوا. 1 .7 ش، 3س ،فصلنامه نجواي فرهنگ، ترجمه رضا خاشعي

هـاي دفتـر پـژوهش : ، تهـران چيستان نامه دزفولي) 1379(، محمدعلي )اهوازي ( امام. 2 .فرهنگي

گاهنامـه (نشريه مردم گياه ، »چيستان و خصوصيات آن « )1372 (زاده، اسداهللا صوفي. 3 .1 ، ش1س ،)علمي و عاموي فرهنگ مردم تاجيكستان

:، تهـران )2(نامه ادبي فارسي، دانشنامه ادب فارسـي فرهنگ) 1381(مقدسي، مهناز . 4 .وزارت فرهنگ و ارشاد اسالميسازمان چاپ و انتشارات

فصلنامه نجواي ، »چيستان مقبول ديروز، مغفول امروز « )1386 (هاشمي، سيد عليرضا . 5 .3، ش2، سفرهنگ

.سخن: تهران، تاريخهايي در زمينه فرهنگ و يادداشت )1371 (يوسفي، غالمحسين. 6


1377 اميري، ماشاهللا، گيالن،. 1 1370 ابهريان، محمد، همدان،. 2 1375 نژاد، عزيز اهللا، سيرجان، كرمان، ايران.3 1366 ايماني، پويا، اصفهان،. 4 1366 فارس، رضا، ممسني،اميني، سيد علي. 5 1375 خراسان، حيدريه، ثباتي، پروين، تربت. 6 1366 هرمزگان، كوه، ميناب، حيدري، نصراهللا، بنك. 7 1366 حسيني، سيد علي، بردنگان، ممسني، فارس،. 8 1370 پور، صالح، ميناب، هرمزگان، حسين. 9

1366 حسنعلي، محمد، همدان،. 10 1366 اصفهان، مشكاني، ابراهيم، كاشان، ميخر. 11 1366 جا، رضواني، رضا، بي. 12


1366 همدان، ، حسين، مالير،رستمي. 13

1362 خوزستان، زالپور، ابوالقاسم، دزفول،. 14

1362 خراسان، سيد معصومي، سيد محمد، سبزوار،. 15 1370 لرستان، باقر، اليگودرز،محمدصادقي، . 16

1367 گيالن، صادقي، عطااهللا، رودبار،. 17

1367 قزوين، تاكستان،،محمد طاهري، حاج علي. 18

1366 سمنان، زاده، غالمرضا، دامغان، عبداهللا.19

1360آباد، ايالم، فرخي، شريف، زرين. 20

1366قرباني، الياس، شبانكاره، ميمند، فارس،. 21 1366كريمي، تيمور، اصفهان،. 22

1370،افشان، درگز، خراسان كري، گل. 23

1366 خوزستان، فروش، علي حسين، دزفول، گچ. 24

1367ن، اصفهان، گلبان، حسي. 25

1360اده جهرمي، ابراهيم، جهرم، فارس،ز ؤمنم. 26

1366 اصفهان،سهيلي، سعيد، كاشان، ميمعصو. 27

1372 فارس، مهدوي، مهرنوش، مرودشت، شيراز،. 28

1365 چهار محال و بختياري،كرد،شهراكبر، عليپور، مهدي. 29

1360 بوشهر، موسايي، محمود، شول، بندر گناوه،. 30

1365 فريدن، اصفهان،موگويي، صفرعلي، كمران،. 31

1362 اصفهان، مساعي، ناصر، كرويه، شهرضا،. 32

1367 فارس، مهربان، عبدالحسين، كازرون،. 33

1370 خراسان، حيدريه، محمودي، خليل، تربت. 34

1366نوروزي، علي، ايذه، خوزستان،. 35

1366آباد، همدان،داكمل، رضا، بوجين، اس وارسته. 36

1367 كردستان،نيا، محمود، گروس، هاشم. 37

1362 لرستان، آباد، معلي، رازان، خرماحمدي، غاليار. 38


1ب خوزستانتركمن و عرآداب و رسوم ازدواج در اقوام

2زهره انواري

چكيده

آوري شـده يراني با تحليل اسـناد جمـع دو قوم ا در اين مقاله مراسم ازدواج در ميان بـراي . شده اسـت آوردهمربوط به دهه پنجاه و شصت و مقايسه مراسم با زمان كنوني،

شناسي نمادهـا و مراسـم، سـعي ده و با نشانه تحليل از رويكرد ساختارگرايانه استفاده ش سـاخت ر و با ديدي ژرفـانگ به دست آيدهاي پنهان در وراي آگاهي جمعي اليه شده تا هـر دو .مورد بررسي قرار گيرند ،آيند وراي ظواهري كه به چشم مي ، اين مراسم واقعي

اند و اين تغييـر در ميـان آنـان بـه قوم عرب و تركمن نسبت به گذشته خود تغيير كرده اي اسـت كـه اين تغييرات به گونه . شدگي حركت كرده است زدايي يا يكسان طرف تنوع

.هايي را براي مناسك و آداب ازدواج در ميان اقوام برشمرد گيتوان ويژ ديگر كمتر مي

اعراب، تركمنازدواج، ساختارگرايي، مناسك، : ها كليدواژه

تهيـه و تنظـيم شـده » بررسي آداب و رسوم ازدواج در ميان اقوام ايراني«اين مقاله از گزارش پژوهشي با عنوان . 1، مطالب مربوط بـه ايـن 13به علت پرداختن به آداب ازدواج در ميان اقوام آذري، بلوچ، لر و كرد در شماره . است

).م. (اقوام از مقاله حذف شدند

شناسي مردمشد كارشناس ار. 2


مقدمه

در زندگي انسان مراحل حساسي وجود دارد كه باعث گذار او از يـك وضـعيت بـه ايـن »وان جنپ «. شود مناسكي انجام مي ،جهت تثبيت اين گذار . شود وضعيت ديگر مي

نيـز »هاي زندگي بحران«ن مراحل را ي از اين رو ا ؛ناميده است » مناسك گذار «مناسك را )261 :1382فكوهي، (.اند ناميده

رسيدن به سن بلوغ و گذار از دوران كودكي به دوران جواني يكـي از ايـن مراحـل ؛شـود ار مي هاي متفاوتي برگز آيين ، در اقوام مختلف دنيا براي گذار از اين مرحله .است

هـاي در اقـوام مختلـف بـه شـكل كه مراسم ازدواج .ست ا ازدواج از جمله اين مناسك ها ابـالغ اطراف آنه به جامع راشود، پيوند زناشويي بين دختر و پسر متفاوتي برگزار مي

اي كـه تـا قبـل از ازدواج نامـشروع محـسوب توانند رابطـه ها مي كه آن به طوري كند ميخانواده جـزء .اي مشروع و در چارچوب قوانين اجتماعي تبديل كنند بطهشد را به را مي

زناشويي هازدواج و رابط . شود اي جامعه است كه با مراسم ازدواج آغاز مي نهادهاي پايه غرايز و پـرورش ي دو جنس و توليد مثل و ارضاهترين شكل اجتماعي براي رابط مقبول

مناسـك عروسـي و ازدواج )53:1376 حقـي، ( .ها و اديان است كودكان در اكثر فرهنگ و متفاوت از بقيه موجـودات و اجتماعي اي انساني به رابطه راشناختي زيست هيك رابط

ـ هلأبه همين دليل مس . كند ميزنده تبديل ـ زيـست ه ازدواج عالوه بر جنب هشـناختي، جنب .اجتماعي و فرهنگي نيز دارد

ايرانـي در دو قـوم مراسـم ازدواج در ميـان هاي ها و شباهت به تفاوت مقالهدر اين شدگي يا ايجاد تنوع و دور شدن گذشته و حال خواهيم پرداخت تا بتوانيم ميزان يكسان

.اين مراسم را در طول زمان بررسي كنيم

ادبيات نظري

ساخت يا ساختار، به عنوان چارچوب متشكل پيدا يا ناپيدايي هـر چيـز، عبـارت از ن، همه اجزاي يك مجموعه در پيوند بـا يكديگرنـد و در كـاركردي است كه در آ مينظا

سازند و موجوديت كل اثر در گـرو همـين كـاركرد هماهنـگ هماهنگ، كليت اثر را مي سطوح زندگي انـساني از هبرخي ساختار را به قوانين ثابت و اليتغيري كه در هم . است

37 �ستان ب خوزتركمن و عرآداب و رسوم ازدواج در اقوام

تراوس، شـ ز ديـدگاه لـوي ا ا. انـد شكل بدوي تا پيشرفته مـدخليت دارد، تعريـف كـرده هـاي نهفتـه توان به ساخت آن مي ههاي ذهني انديشمندان كه به وسيل ساختار يعني مدل

برخي از ساختارگرايان ساختار را به امر واقعي و برخي ديگـر آن را بـه . اجتماع پي برد تراوس شـ رسـد، در تعريـف ا بـه نظـر مـي . اندامر انتزاعي و مفهومي ذهني تعريف كرده

مـد ) مفهومي اعتباري و ذهني ( يك مجموعه با هدف معين ييبي از همبستگي اجزا ترك .شدنظر با

اصـلي در تـشكيل ه ازدواج را پديد اوس از جمله ساختارگراياني است كه لوي اشتر در واقع وصلت ساخت اجتماعي مشروعيت يافته بـه . داند هاي خويشاوندي مي ساخت

)100 :1379 ،ريوير. (كند وسيله رسوم را اصالح مياي برخـوردار در اين ديدگاه ازدواج به عنوان يك پديده اجتماعي از اهميـت ويـژه

آن بازگردانـد در بررسي پديده اجتماعي ابتدا بايد آن را به عناصر تشكيل دهندهو است ايـن ناگفتـه پيداسـت كـه . ها در قالب يا الگو اقدام نمـود و سپس به بازسازي نظري آن

هـر آنگرايانـه دارد و در حليل پديده اجتمـاعي نگـاهي سـاخت ررسي و ت در ب ديدگاهتـوان نخست مـي : توان در دو سطح مختلف مورد مطالعه قرار داد پديده اجتماعي را مي

هاي فردي را مورد بررسي قرار داد و دست به سـاختن الگوهـاي بـه اصـطالح وضعيت، در يـك يـا خـاص در يك دوره تكرار يك پديده مكانيكي زد و از سوي ديگر با ثبت ها و جـز آن دسـت بـه سـاختن الگوهـايي زد كـه چند جامعه و در انواع مختلف گروه

آورند كه ، اين امكان را فراهم مي ين سطوح ا )164 :1379توسلي،(. سرشت آماري دارند عالوه بر اينكه انواع يك پديده اجتمـاعي ها بتوان ساخته شود كه به كمك آن الگوهايي

هاي اجتماعي را مورد مقايسه قرار در جوامع مختلف بازشناخت، انواع متفاوت پديده را لوي اشتروس پس از تعريف و بـسط مفهـوم سـاخت، ايـن مبحـث را بـا توضـيح . داد

شناسـي كـه شناس يا جامعـه كند كه مردم ميسازد و بيان ساخت خويشاوندي روشن مي دهـد، بـه اسـتخراج مشاهده قرار مـي همسرگزيني را در داخل يك جمعيت معين مورد

اين قواعد الگـويي . شود ، نائل مي عد ازدواج كه مردم مدعي آن هستند اي از قوا مجموعهي جامعـه مـورد مطالعـه را آشـكار دهـد و هنجارهـا و معيارهـا توصيفي را تشكيل مـي

)165 :همان. (سازد مي


هاي پنهان كه در اليه ساختي براي شناخت كامل يك پديده اجتماعي بايد به از منظر براي درك ساخت واقعـي يـك به عبارتي ؛وراي آگاهي جمعي وجود دارد دست يافت روش آينـد، عمـل كـرد و ايـن كـار توسـط پديده بايد وراي ظواهري كه به چشم مـي

شناسان سنتي اين بوده اسـت شايد اشتباه انسان . شناسان قابل حصول است ژرفانگر مردم با رخنه بـه اماند انداخت ها را از قلم مي ند و رابطه ميان آن گرفت نظر مي كه تنها اجزا را در

تـوان پيونـدهاي مي و فراتر رفتن از آنها - منابع اسنادي موجود -الگوهاي قابل مشاهده .ها را نشان داد مهم و اندامي ميان آن

ـ توانـست بود كـه مـي در جوامع ابتدايي ازدواج نوعي مبادله به طور كلي دهاي پيون بـه عنـوان مثـال ازدواج )189 :1382فكـوهي، (.ايجاد كند د گروه الزم را ميان دو يا چن

اند كه در آن اقـوام مختلـف درون همسري و برون همسري الگوهاي ديگر خويشاوندي گيرند كه بين خودشان تبادل زناشويي صورت گيرد يا در حالت دوم بـين دو تصميم مي

ع اجبـاري اسـت ختر عمو و پـسر عمـو در بعـضي جوامـ مثال ازدواج د . گروه مختلف . شود ديگر تابو شمرده و نفي ميدرحالي كه در جوامع

. انسان اسـت ههاي مشابه در انديش تفكر وجود فرايندها و مكانيسم اين حركت هنقطهـاي هـا و مكـان گيرند يعنـي در زمـان اين فرايندها، در خارج از زمان و مكان قرار مي

تـوان بـا بررسـي سـاختارگرايانه بـه بنـابراين مـي )187 :همان. (كنند ر نمي متفاوت تغيي .مفاهيم ذهني ديگري كه در ساختارهاي عميق فرهنگي وجود دارد دست يافت

قواعد ازدواج در چـارچوب كلـي مفهـوم سـاخت بيـانگر ايـن حقيقـت اسـت كـه د ساخت همانندي توانن هاي بروني مي رغم تفاوت هاي اجتماعي از اين دست علي پديده

تواند ما را به سـاخت مـشترك و بنيـادي ها مي اين پديده داشته باشند و اندكي دقت در رسي و مـشاهده جامعـه مـورد شناسانه در بر ن هدف اصلي مردم ها رهنمون كند و اي آن

اي جامعـه كـه در مجمـوع هاي بنيادي و پايه كشف ساخت مشترك پديده : باشد نظر مي تـرين بندي مراسم و قواعد ازدواج يكي از مهم طبقه. دهند ا شكل مي گ آن جامعه ر فرهن

.ها در راه نيل به اين مقصود متعالي فرهنگي است روش كـه در روابطي است اي از خانواده مجموعهشناسان برخي انساندر نزد به طور كلي

ونـه وجود اين گ توان گفت كه پس ظواهر زندگي عادي وجود دارد و با اين حساب مي


بـه فرهنـگ اي است و نقطه انفصال جوامع از طبيعـت و اتـصال روابط، ذاتي هر جامعه از وهـايي را شـامل شـود اين روابـط ممكـن اسـت تفـاوت البته در حال حاضر .است

ولي اينكه چند و چون اين روابـط بـه چـه صـورتي . اي به جامعه ديگر فرق كند جامعهدر . باشـد رس برقـرار كننـدگان آن روابـط مـي ناشي از امكاناتي است كه در دسـت است

را خويشاوندي يك نظام تفكري است كه اشياء و رويدادهاي پيرامـون، آن حقيقت نظامتوان نتيجه گرفت كه خويشاوندي يك رفتار اجتمـاعي اين حساب مي با. دهند شكل مي

. و نيز خويشاوندي فرهنگي است نه طبيعيشناختي است تا يك واقعيت زيستوابـسته بـه هـيچ نظـام اي كلي، خودجوش و خودسامان كـه عنوان حوزهه بيعت بط

اسـت انتظام بخش اي از هنجارهاي اي وابسته به منظومه هنجاري نيست و فرهنگ حوزهفرهنـگ امـري متـأخر )8 :1379 بشريه،. (كند عه ديگر تفاوت مياي به جام كه از جامعه

آدميزاد جزئي از طبيعتـيم عنوانه له اول بهر وها د ما انسان. است و طبيعت امري متقدمسـت كـه ا بـه ايـن معنـي طبيعـت، . هـستيم خاص يعنوان انسان جزئي از فرهنگ ه و ب

تغيير كرده باشـد بـه اي كمتر هر چه جامعه. ايم در محيط انجام ندادهگونه دستكاري هيچاي ا كه مجموعـه از طبيعت، فرهنگ ر انسان دور شدن و رسد به نظر مي طبيعت نزديكتر

بعـد فرهنگـي سازد انسان را ميآنچه. آورده است وجوده ي ساختمند است، بها از نظامعبارتـست از كليـد فهـم زنـدگي اجتمـاعي . است كه در آن زبان نقـش مـسلط را دارد

هـاي نظـام در واقـع . شناسي مبادله و نه زيست وي، زبانساختارهاي نمادين خويشاوند گـذر از طبيعـت و هاي فرهنگي هستند آنها پديده ،كنند مهار مي خويشاوندي طبيعت را

)119-120 :1377لچت،(. سازند ممكن مي به فرهنگ را در گذشـته و عـرب و تـركمن ايراني دو قوم ميان در مراسم ازدواج در مقاله حاضر

. شده استبررسيحال با در نظر گرفتن نظريه ساختارگرايي

ربمراسم ازدواج در ميان قوم ع

سال و به صـورت 18تر از در سنين پايين در گذشته ازدواج در ميان قوم عرب غالبا سـالگي نيـز 12 در مورد دختران گاهي قبـل از .گرفت درون گروهي و فاميلي انجام مي

هـا و وجـود به علت روابط نزديك و تنگاتنـگ خـانواده بيشتر اين امر كه افتاد اتفاق مي


واج از نظر عشاير خوزستان مزاياي زيادي داشـت و دارد از ازد. بودهاي عشايري عرف اقتصادي، دور ساختن جوانان از فساد اخالقي، تقويـت بهرهجمله اين مزايا تداوم نسل،

هـاي نيروي جنگ و دفاع از خانواده و طايفه، اسـتحكام روابـط دوسـتانه بـين خـانواده : 1375پوركـاظم، (. ده اسـت بـو احساس مسئوليت وهمسران، ازدياد ايمان زن و شوهر

40( بـراي ها پايين اسـت مخـصوصا در ميان عربدر حال حاضر نيز سن ازدواج عموما

دختران كه بعضي دليل آن را وضعيت مناسب فيزيكي دختـران عـرب و آمـادگي بـراي به طور كلي ازدواج در گذشـته در .دانند ميو پايين بودن سن بلوغ در ميان آنان ازدواج گرفـت و و چه عشاير بر مبناي قبيلـه انجـام مـي ها چه در شهر و چه روستا ربميان ع

سفيدان كه رئيس قبيله و ريش به طوري نظارت نظام خويشاوندي بر آن بسيار شديد بود سيـستم سلـسله مراتـب در حال حاضر بـه دليـل نبـود . كردند در اين مسئله دخالت مي

توان در اين مراسـم مـشاهده كـرد بـه ميي را اي به شكل سابق، تغييرات عشايري و قبيله كه شايد يكجانشين شدن جوامع عـرب عـشاير و تغييـر سـبك زنـدگي بـه ايـن طوريـ هاتوان علت اين تغيير مي دامن زده باشد ولي ن هاتغيير ثير مـسائلي چـون شـهري أ يـا ت

ي مقـيم هـا عـرب ، در اين تحقيق منظور از قـوم عـرب .معرفي كرد دقيق عاملشدن را .باشد ميوزستان خ

سـفيدان و توسط ريش در ميان قبايل عرب خوزستان انتخاب همسر تقريبا درگذشته ند زيـرا نقشي در انتخاب همسر خـود نداشـت پسر دختر و شد و تقريبا بزرگان تعيين مي

بـود و در صـورت بـرون همـسري از قبيلـه خـود طـرد يدرون همسر شرايط ازدواج بـسيار رواج »فـاميلي « و »نـاف بريـده « يـا »اجباري«به شكل بنابراين ازدواج . شدند مي

رسـيد رئيس قبيله مـي تأييدافتاد بايد به همسري اتفاق مي داشت و اگر در مواردي برون اين قانون خـانواده طبق .شد مي »نهوهقانون « آن خانواده مشمول كه در غير اين صورت

مجبـور بـود شـد و حتـي مـي از ارث و ديگـر مزايـاي خـانوادگي محـروم مورد نظـر را همسران خـود كردند تا مي مجبور بپردازد مثال گاهي اين افراد را يهاي سنگين جريمه

پافشاري دليل . كرد صادر نمي را اي رئيس قبيله چنين اجازه معموال طالق دهند؛ بنابراين ختالط خون اي و همچنين عدم ا نگه داشتن انسجام فاميلي و قبيله هاي فاميلي بر ازدواج


زيرا اگر دختـري بـه ؛براي زمان جنگ بين قبايل كاركرد داشت معموال دو قبيله بود كه طـرف خانـدان بـه گرفت فرزنـدان او مي شد و جنگي با آن قبيله در قبيله ديگر داده مي قـوم بر اين اساس ازدواج در ميان .بودرفتند و در نتيجه به ضرر قبيله پدري خويش مي

و ند انتخـاب همـسر نداشـت در نقـشي ها پـسر اغلـب بـود و يهمسر درونعرب بسيار كننـد؛ بـه ت مخالفـ فرد ناخواسـته ازدواج با در مقابل ندتوانست نيز هيچگاه نمي هادختر

در اين ميان ازدواج دختـر عمـو و پـسر عمـو . وجود نداشت حق انتخاب عبارت ديگر بود كه پسران قبيله حق داشـتند از ميزان اختيار در انتخاب همسر چنان . بسيار شايع بود

.شان در نظر گرفته بودند جلوگيري كنند دواج دختري كه از زمان كودكي برايازنگهدارنـده اصـالت و مايـه پـاكي خـون، را »هـم خـون «ازدواج اعراب خوزسـتان

براي تحقق اين اهـداف . دانستند مي جديد هاي نسل صفات عاليه اجدادي به هكنند منتقلخـصوص دختـر عمـو بـا پـسر عمـو اهميـت به ازدواج قوم و خويش نزديك ب معموال

. دش ميبيشتري داده

نـد بود آنـان معتقـد .دشـ ها، ازدواج با بيگانه تابو محسوب مي در نظام ازدواج عرب . شـود گروهي سبب از بين رفتن پاكي خون و لوث شدن اصالت نسب مـي ازدواج برون

تـر و متمـايزتر نسب آنان نسبت به ديگران عالي و ند كه اصل بود همچنين بعضي معتقد هاي اخيـر تحـوالتي رخ داده كـه در سال .است پس نبايد دختران خود را به آنان بدهند

نشده است مثال در حـال شامل حال دختران ها ها در ميان برخي خانواده اين تحول شايدغيـر عـرب باشـند ازدواج توانند با دختران مورد عالقه خود حتي اگر مي ها پسر حاضر

ديـده در مـوارد خاصـي افتد و تنها كمتر اتفاق مي در مورد دختران اما اين شرايط . كنند نداشـته و خواسـتگاري ميـان خويـشانش از دختر اصال آن مانند هنگامي كه شده است

كـه دختـر داراي زمـاني يـا اند دادهفاميل به اتفاق با ازدواج او با فرد مورد نظر رضايت در اين صـورت شـوهر هـم كفـوي از و پزشكي و امثال آن باشد مانندتحصيالت عالي

.در فاميل خود نيابد مي نظر عل

بـه خـاطر ايجـاد رابطـه مـثال بـود مصلحتي در گذشته ازدواج برون گروهي اغلب گـاهي . گرفت انجام مي نزديكي و براي ايجاد حسن رابطه با قبيله همطراز خود ،دوستي

. رفتگ وابستگي و انقياد صورت ميميا اعال ميتيجاد صميهم براي ا


سـنت بر اساس آن هم وجود داشت كه »تبرك« ازدواج ها، عالوه بر اين نوع ازدواج در مـثال كردنـد كه والدين دختر او را نذر خـانواده سـادات مـي به اين ترتيب . نذر بود

هير رب سيد جـابر از مـشا مثل مرحوم سيد ع ساداتهاي دشت آزادگان بعضي خانواده .كردند دختران خود را نذر او مي ،نوازان معروف خوزستان بود كه مردم سادات و مهمان

توانـستند بـا غيـر فاميـل ميكرد و در اين صورت دختران مي آنان را آزاد غالباهم سيد عشاير هم به خاطر حرمـت نـذر و احتـرام سـيد مـانع از ازدواج آنـان بـا . ازدواج كنند

.شدند ميديگري ن و باالتر رفتن سـطح آگـاهي مـردم، افـراد هاي اخير با گسترش علم و دانش سالدر

هـا بـه در اثـر وراثـت و ژن انـي و رو مي هاي جس بيمارياند كه بسياري از متوجه شده گروهـي ده تـا بعـضي افـراد از ازدواج درون اين امـر باعـث شـ .شود منتقل مي فرزندان

رسـم كننـد و چـون طبـق انتخاب همـسر از خـارج فاميـل اقـدام و به كنندخودداري پس ناچار شـدند از اقـوام تند از طوايف عرب ديگر زن بگيرند توانس مياجتماعي نهوه ن

)73-58: 1375اظم، پورك(. غير عرب زن برگزينند كه در گذشـته بـه شـدت رعايـت شتين قوانيني در ميان قوم عرب وجود دا نهمچ

و مي به همان شـيوه قـدي گاهي يكجانشينينيز با وجود شهرنشيني و اكنون شد و هم ميآيـين « ،از جملـه ايـن قـوانين . نمايند را حل مي با همان قوانين عرفي سابق مسائل خود

در برخي موارد ديده شده . باشد ميديگر در ميان اقوام »خون بس « كه شبيه است »فصلانـد تـا حـل و عرف عشايري واگـذار كـرده خوزستان موارد پيچيده را به هاي هكه دادگا

گذشـته تر از كمرنگ اخيرا البته كه است»فصل زن« آن هم ايه جنبه از يكي. فصل شود يه فرد مقتول يك يا دو يا ند به عنوان د بود خانواده قاتل مجبور رسمدر اين . شده است

ميـان دو ا ظـاهر تـا آورنـد د بـرادران يـا پـسرعموهاي مقتـول در چند زن را به عق حتيخانواده قاتل و مقتول پيوند خوني ايجـاد كننـد و در واقـع زنـان در ايـن ميـان قربـاني

يـا فرزند ، برادرمعموال يكي از دخترها حتما به و بودند مياين زنان نبايد بيوه . نددش مي اختـصاص مقتـول ديگـر بـه افـراد عـشيره هـاي دختر شد و داده مي پسر عموي مقتول

در ميـان آيـين ديگـر . بـود يه و جهيزيه اين دختران به عهده عشيره قاتـل مهر .فتيا ميدر اين آيين در صورتي كه پسر با جواب منفي بـراي . بود» فصل هتك ناموس «ها عرب


مشمول قانون فـصل هتـك نـاموس ربود، مي دختر را ود ش ميازدواج با دختري مواجه آن بر اساس پـول و ارزش رايـج متغيـر عنوان فصل كه ميزان ه و بايد مبلغي را ب شد مي )تلخيص: 1372طرف، عزيزي بني(. پرداخت مي به عشيره بود

تا حدودي مانند گذشته به وسيله قبيله تعيـين در ميان برخي نيز حق انتخاب امروزه در .شده است بين افراد تحصيل كرده بيشتر بويژه گروهي ازدواج برون شود ولي حق مي

د نسبت به گذشته تغييراتي در مرحله انتخاب همسر روي داده است هاي دهه هشتا سالهـاي البتـه هنـوز ازدواج گروهـي اشـاره كـرد توان بـه ازدواج بـرون جمله آن مي كه از ند و پدران دختر و پسر بـا هـم هست ناف بريده هم اي عدهشود و گروهي ديده مي درون اصـال درگذشـته تر و پسر است كـه موافقت نسبي دخ ديگر از تغييرات .باشند ميفاميل

ديدنـد و فقـط مرسوم نبود و دختر و پسر به هيچ عنوان يكديگر را تا شب عروسي نمي پـسر ها امروزه پس از موافقت خانواده كردند ولي ها طرف مقابل را توصيف مي براي آن

دختـر همچنين گاهي اوقات خانواده . برند به مراسم خواستگاري مي براي ديدن دختر را درگذشـته رونـد كـه مياش به خانه آنان براي ديدن وضعيت داماد آينده خود و خانواده

.معمول نبودسـفيدان بـر سـر مهريـه شد و ريـش سفيدان تعيين مي ته، مهريه توسط ريش در گذش

در نهايت بايد تمام مبلغ مهريه يا حداقل نصف آن بـه پـدر دختـر داده و ندزد ميچانه .كرد ميبراي عروس و داماد تهيه اين ميزان وسايل الزم و جهيزيه شد كه او با مي

و براي احتـرام بـه بزرگـان و ديگـر دارد ي جلسه خواستگاري جنبه تشريفات امروزه مبلـغ مهريـه توسـط دو . اسـت خواستگاري فاميل و همچنين براي علني كردن ياعضا

ج درون گروهي باشد ميزان مهريـه اگر ازدوا ؛شود به پدر دختر داده مي وتوافق خانواده .كم است ولي اگر برون گروهي باشد ميزان مهريه بيشتر است

شـيربها و مهريـه بـه امروزهست كه چه در گذشته و چه ا نكته قابل توجه ديگر اين توسـط پـدر شـايد بتـوان دليـل نگـرفتن شـيربها . شود طور جداگانه از داماد گرفته نمي

عموي خود يـا انست؛ چون دختر با پسر بودن ازدواج د يوهگر عروس از داماد را درون در ميان اعـراب مهريه . احتمال طالق بسيار كم بود وكرد خود ازدواج مي فاميليكي از

د ش چه به عنوان مهريه گرفته مي و آن شباهتي به اين موضوع در ميان اقوام ديگر نداشت


وسـايل تهيـه جهيزيـه و اسـباب و كـه آن هـم بـراي ديگر بود شبيه به شيربها در اقوام رسيد زيرا دختر به عنوان نيـروي كـار و چيزي به پدر عروس نمي شد گرفته مي عروس

شـد و در نتيجـه پـدر نيـز چيـزي بـه جـاي داده نمي ي ديگر ها يا عامل مبادله به گروه . ردك دخترش از داماد دريافت نمي

نيـشان اعـراب از ه اسـت در گذشته به جاي حلقه نامزدي كه امـروزه متـداول شـد »nišân« دو سـه روز پـس از خطوبـه كردنـد؛ اسـتفاده مـي يعني عالمـت خواسـتگاري»xatube « يا خواستگاري، خانواده پسر مقـداري البـسه و لـوازم مقـدماتي ماننـد بـشت »bašt «)چنـد پيـراهن و پيژامـه را و ، حنا، شانه، كيسه حمام، آينه، عطـر يـا بخـور )عبا

و توسـط مـادر پـسر و چنـد زن ديگـر از فاميـل او بـراي دختـر دنـد كر مـي خريداري تا شب زفاف حـق ديـدن شـوهر خـود را دختر نيشان شده . بردند خواستگاري شده مي

داشـت تحويل نيشان خواستگاري در منزل دختر حـضور هنگامندرت داماد ه ب ؛نداشت در تهيـه و خريـد .مانـد اق نشيمن مردان باقي مـي تو در صورت چنين وضعيتي او در ا

دختر و خويشان او هيچ دخالتي نداشتند و اين وسايل طبق نظر و خواسـت نيشان غالبا جهيزيه دختران شامل لوازم خواب و درگذشته .شد خانواده پسر و به خرج آنان تهيه مي

. شد اش خريداري مي يك صندوق چوبي بود كه توسط خانواده دختر و پسر حلقه نـامزدي ،ولي به جاي نيشان رسم نيشان بردن وجود دارد امروزه شـود و مهريـه ميديده كمتر تشريفات اي فاميلي معموال ه در ازدواج .كنند ميرد و بدل

را مبلغـي كنند؛ ميبه دو قسمت تقسيم را مهريه معموال. گيرند در نظر مي بسيار پايين رادر . كننـد تهيـه مـي ضروري وسايل از بقيه آن و دهند ميبراي خريداري طال اختصاص

. شـود ي فاميلي چون مهريه كم اسـت جهيزيـه هـم بـسيار نـاچيز گرفتـه مـي ها ازدواج خـانواده پـسر تهيـه بـه وسـيله عالوه بر مهريـه هاي الزم براي عروس نيز معموال لباس

به زنان داماد عالوه بر خريد لباس عروس معموال ،گروهي هاي برون در ازدواج . شود مياي عالوه دهد و بايد جهيزيه هايي تحت عنوان خلعت هديه مي هم پيراهن عروس فاميل . تهيه كندهم آورد چه عروس مي بر آن

گروهـي را در ميـان گروهـي و درون توان تفاوت ازدواج بـرون مي بنابراين به خوبي اي صـورت گروهي مبادله ازدواج درون در. و مورد بررسي قرار دادها مشاهده كرد عرب


شـود و ساده برگـزار مـي عروسي شود، كم در نظر گرفته مي جهيزيه و مهريه ؛گيرد نميگروهي همه موارد از اما در ازدواج برون . شود محل اقامت جداگانه از داماد خواسته نمي

پسر نـزد يگروه در ازدواج درون . شود و داماد هم بايد آن را تهيه كند داماد خواسته مي مكان هستند تا موقعي كه بتوانند از لحاظ مالي از خانه پـدري پدر والماند و معم پدر مي

ماند و بقيـه از پـدر و مـادر مي با پدر و مادر خود ، پسر اول هم جدا شوند و در نهايت .شوند جدا مي

و گيرنـد مـي براي حنابندان جشن اما امروزهشد در گذشته حنابندان ساده برگزار مي . كنند مي و به همه تعارف گذارند ميپوشد و حنا در طبق مجلسي مي لباس سبز ،عروس

اين مراسم در منـزل . اند قرار داده حنا شرويگذارند كه عروس اسكناسي مي دستكف و پـايكوبي شـادي شـود و همـه بـه مـي در عروس و شـب قبـل از عروسـي برگـزار پ

.پردازند مي اين مراسم زيبا مهمترين ويژگي .گويند ميبه مراسم عروسي زفاف اعراب خوزستان

بلـم رودخانـه روي بـر بود؛شركت و مشاركت در برگزاري مراسم عروسي در گذشته شد كـه همـه ميباعث شكل اين .بردند عروس را با بلم به خانه داماد مي گذاشتند و مي

اهالي روستاها و جمعيت بين راه شاهد اين مراسم باشند و در جـشن عروسـي شـركت بـين )برنـد ه عروس را بـا بلـم بـه خانـه دامـاد مـي مرداني ك ( »زوافيف«مچنين ه. كنند

و هر كدام از اعضاي عشيره از چند تن از آنـان ندشد ميي يك عشيره تقسيم ها خانوادهشد كه همه در مراسم عروسي شركت كنند و خـود را مياين امر باعث . كرد ميپذيرايي


ايـن بنـابراين و بودند عشيره همه با هم فاميل اعضاي يك . در اين مراسم شريك بدانند كه همـه د به طوري ش مياجتماعي تبديل ميمراسم بدينوسيله از حالت انفرادي به مراس

در .ند نه متعلق به يك فرد يا يـك خـانواده ستدان مياين مراسم را متعلق به عشيره خود بـدون گروهـي كـه و يك فرد به تنهايياست؛ مشاهده قابلحضور ساختار اين قسمت

رسيد به اسـتقبال ه عروس به خانه داماد مي ك بعد از اين . يابد به آن متعلق است معنا نمي در . گفتنـد مـي »فيده«كردند كه به آن قرباني مي آمدند و جلوي او مرغ يا گوسفند ياو م

گذشته با ورود عروس به خانه داماد اعمـالي توسـط دامـاد در حـضور ديگـران انجـام ن زن و فرمانروايي مرد بـود امـا امـروزه ايـن عمـل را كه نشانه تحت فرمان بود شد مي

.دهند انجام نمي

مراسم ازدواج در ميان قوم تركمن

از در اين مقاله هاي مورد نياز داده استان گلستان متمركزند و از در قسمتي ها تركمنر قـوانين عرفـي هـا د تـركمن . آوري شـده اسـت نشين ايـن اسـتان جمـع مناطق تركمن

ميان قـوانين حـاكم بـر چندانيدر اين قوم نيز تفاوت . هايي با ا قوام ديگر دارند تفاوت .شود مراسم ازدواج در شهر، روستا يا عشاير مشاهده نمي

در گذشته مرحله انتخاب همسر شرايط خاصي داشت كه همه ملزم به رعايـت ايـن پسر هيچ دخالتي در اين امـر نداشـتند و دختر و ؛شرايط در هنگام انتخاب همسر بودند

. كردند بايد از اين قوانين پيروي ميهـا تـركمن ها »ig «و ايگها »qol« قل؛ شوند به دو دسته تقسيم مي ي ايراني ها تركمن

در . نـد ادد ها دختر نمي به قل در گذشته دانند و اين گروه مي يل و برتر ص نژاد ا راها ايگكردنـد و سـن ازدواج پسران خود را زود عروس و داماد مي ها دختران و گذشته تركمن

ديگـر از معيارهاي . دانستند مي بلوغ زمان براي دختر و پسر را ن بود و زمان ازدواج ييپا به طوري كه زنان مسن و بيـوه از ارزش بود قالي توانايي دختر در بافت انتخاب همسر

. نددر ايـن زمينـه داشـت ار بيـشتري زيرا تجربه كـ ندبرخوردار بود بيشتري براي ازدواج نژاد و ديگري ميزان تجربـه كـاري دختـر اصالت بنابراين معيارهاي انتخاب همسر يكي


سـفيدان دختـري را بـراي پـسر تعيـين ساس آن پدر و مادر يا يكي از ريـش بود كه بر ا .كرد مي

تفـاوت شـود؛ مـثال ديـده مـي تغييرات محسوسي در مرحله انتخاب همـسر امروزه همسري بزرگتر شده و شعاع آن از دو و در واقع دايره درون نداردنژادي چندان اهميتي

ميـزان دخالـت و همچنـين غير تركمن افزايش يافته حتي طايفه ايگ و قل به تركمن و بـستگي اين مورد . است بيشتر شده در انتخاب همسر نسبت به گذشته هم دختر و پسر

با انتخـاب آزاد دختـران برخي هم و كنند مي سنتي عمل كامال؛ برخي ها دارد به خانواده هم شـرايط خـاص ها براي انواع ديگر ازدواج تركمن. در انتخاب همسر مشكلي ندارند

ي غيــر از ازدواج معمــولي قــوانين خاصــي را اعمــال هــا ند و در حالــتخــود را داشــتاي ازدواج كنـد و وشيزه كه اجازه نداشت با دبوداز جمله آن ازدواج مرد بيوه . كردند مي

شد بايد بـه كه بيوه مي ميهنگاهم زن . كرد مي را انتخاب همسريبايد از ميان زنان بيوه اي دوبرابر دوشـيزگان بـه خانـه پـدرش و مردي بيوه با مهريهگشت خانه پدرش باز مي

ـ .كرد ميبا او ازدواج داد و ميبه پدر آمد و مهريه را مي شان شرايط براي كـساني كـه زن دوبـار شـوهرش فـوت شـده بـود زنياگر . بود مجردهاتر از شد بسيار سخت فوت مي

برخـوردار هـا اش سه برابر دختران بود و از ارزش بيشتري در ميان جامعه تركمن مهريهمراسـم هـم آن بـراي و شـد مـي ها امري عادي محـسوب چندزني در ميان تركمن . بود

تا چهار زن بگيرند و مهريه زنان دوم و سـوم و توانستند مردان مي . خاصي وجود داشت ،چهارم به ترتيب، دو، سه و چهار برابر زن اول بود ولي بعد از ازدواج همچنان زن اول

. كردند رئيس و فرمانرواي خانه بود و بقيه زنان بايد از او فرمانبرداري مي به عنـوان نيـروي به علت تغيير نظام اقتصادي در خانواده، زنان مانند گذشته امروزه

. به همين علت چند زني مانند گذشته رواج ندارد وشوند كار در نظر گرفته نمياينكـه براي داد زني شوهرش را از دست ميبود؛ اگر از ديگر انواع ازدواج »لويرات«

دادند او بـه خانـه ميدهد خانواده شوهر اجازه ن ناي دو برابر بابت او برادر شوهر مهريه بـود با برادر شوهرش حتي اگر از خـودش كـوچكتر بودد و زن بيوه مجبور پدرش برو )169: 1386مقصودي، ( .ازدواج كند

در ميان قوم تركمن بـا حـضور خواستگاري يا تعيين قوانين عرفي ازدواج ه گذشتدر اوليـه خواسـتگاري قبل از مراسم خواستگاري اصلي، . شد ميسفيدان طايفه برگزار ريش


براي خانواده دامـاد را نوعي سرشكستگيپدر دختر منفي زيرا جواب گرفت صورت مي سر طي يك مراسم خـاص بـه همـراه خانواده پ ،بعد از گرفتن جواب مثبت . دانستند مي

رفتنـد و در آن جلـسه ميـزان سفيدان براي خواستگاري اصلي به خانـه دختـر مـي ريشـ به صورت كامل مهريه و شد مهريه معين مي در ايـن . شـد ر گرفتـه مـي توسط پدر دخت

قيمـت را بـاال كـرد نميند و اگر پدر دختر قبول دز مجلس بر سر قيمت مهريه چانه مي مانند قالي و وسايلي و پدر دختر در صورتي كه مايل بود بودجهيزيه اختياري . نددبر مي

از ها بازگشت دختر بعـد ديگر در ميان تركمن از قوانين عرفي. داد قاليچه به دخترش مي كـشيد و در سال طـول مـي چند كه گاهي بودشوهر حضور عروسي به خانه پدر بدون

كـرد و قـالي مـي كرد و بايد براي پدرش كـار نبايد شوهر خود را مالقات مي اين مدت .بافت مي

با اين تفاوت گيرند تگاري از داماد مي سميزان معيني مهريه را در روز خوا امروزه نيز آن اين پول به پدر دختر تعلق ندارد و خانواده دختر با اضافه كردن مبلغـي بـه ديگركه

آداب. هـا در حـال حاضـر شـيربها ندارنـد تركمن. كنند براي دخترشان جهيزيه تهيه مي ماندن دختـر در شود مانند كه امروزه ديگر اجرا نمي در گذشته وجود داشت همديگري

يا نداشتن اجازه مالقات عروس و كنان راسم عقد مسر بعد از م خانه پدر بدون حضور ه . فاصله ميان عقد و عروسيداماد بدون محدوديت در


بافي به مـشاغل بافي و گليم ها از قالي قتصادي در ميان تركمن با تغيير نظام ا همچنين در انتخـاب اي معيار تعيـين كننـده چه در گذشته و آن دگرگون شده ديگر، نقش زن نيز

. اكنون باعث تغيير در قوانين عرفي جامعه تركمن شده است همهمسر بوده،را همـان مراسـم نـامزدي ميدر گذشته در ميان قوم تركمن بعضي خواستگاري رس

برگـزار اي كردنـد و اگـر مراسـم جداگانـه مـي كردند و مراسم ديگري برگزار ن ميتلقي بـا طـال را شقه گوسفنديك گفتند و در آن روز مي »خوران شيريني« آن را مراسم شد مي

ند، در آن مراسـم برد مي به خانه عروس پختند و مي ي و نان مخصوص ندآراست ميو نقره . آويختند عروس مييك گردنبند به گردن

سـت كـه زنـان تـركمن بعـد از ا اي به حلقـه هم تفاوت ظاهري دختر و زن تركمن . كنند ميازدواج زير روسري خود استفاده

كنان شـود و فقـط در عقـد ذشـته برگـزار نمـي به شـيوه گ هم امروزه اجازدو مراسمشته در منزل داماد برگزار كنان مانند گذ عقد. رسوم سنتي را مشاهده كرد توان رسم و مي مراسم هديه دادن نيز كه در گذشته مرسوم بـوده هنـوز ،سفره عقد وجود ندارد شود؛ مي

وف است و قبل از رفتن عروس در خانه معر» qodobolmâ «وجود دارد و به قودوبولما . دهنـد شود و همه هداياي خود را در اين مراسم به عـروس مـي پدر عروس برگزار مي

اغلـب در را هم مراسم و با عنوان حنابندان ندارند مي مراس ديگرها مانند گذشته تركمن


. پوشـد د مي ا تور سفي برود و لباس عروس عروس به آرايشگاه مي كنند؛ تاالر برگزار مي و رفـتن بـه تزيين شـده موقع سوار شدن عروس به ماشين هم در پايان مراسم عروسي

.پاشند عروس و داماد ميخانه داماد مانند گذشته آرد سفيد به ماشين

بندي جمع

اند و اين تغيير در ميـان نسبت به گذشته خود تغيير كرده هر دو قوم عرب و تركمن شـدگي را در زدايي يا يكسان نوعي تنوعتوان مياست و آنان به يك سمت حركت كرده

تـوان در شـيوه برگـزاري مراسـم شـب زدايي را مـي بيشتر تنوع . يان آنان مشاهده كرد م . عروسي يا در واقع در شكل ظاهري مراسم مشاهده كرد

را يهمـسر همسري به ازدواج بـرون توان حركت از ازدواج درون مي در هر دو قوم كـه شود به طوري ي مشاهده مي متفاوتهاي به شكل در هر قوم امر البته اين .مشاهده كرد

ها به معنـاي همسري براي اعراب به معناي ازدواج عرب با عجم و در ميان تركمن برونهاي تركمن اسـت و هنـوز ن ايل تركمن و عدم محدوديت بي مختلف هاي ازدواج با ايل

. نـشده اسـت تركمن بين اين قـوم متـداول يرري به معناي ازدواج تركمن با غ همس برونه كـرد به شكل يكـسان مـشاهد اين دو قوم همسري را بين توان ميزان برون بنابراين نمي

افـزايش اقـوام هر يك از ايـن در همسري نسبت به گذشته ولي به طور كلي ميزان برون .داشته است

براي دختران و به سمت كمتر كردن محدوديت هر دو قوم در مرحله انتخاب همسر بـدون حـضور والـدين از جملـه صحبت دخترها و پسرها. اند حركت كردهخودپسران

. استها اين كاهش محدوديت

بس و ازدواج اجباري لويرات يا عقد ازدواج مانند ازدواج به شيوه خون كاهش انواع يـا دليل ديگري براي كاهش محدوديت والدين دتوان قابل مشاهده است و مي سادات با

همچنين تغيير نقش زن نسبت به گذشته نيز باعـث . در انتخاب همسر باشد قومي گروهيدان بـه فسـ از گروه ريش تعيين ميزان مهريه تقريبا . است شده ها كاهش اين نوع ازدواج

اي توان علت آن را كاهش سيستم قبيله خانواده دختر و پسر در حال كاهش است كه مي


كه حضور گروه در تعيين همسر آينده افراد دانست به طوري اي و كاهش نقش و عشيره ي بـه خـود گرفتـه و بـراي سفيدان در مراسم علني خواسـتگاري حالـت تـشريفات ريش

.به آنان استگذاري احترام

هـايي كـه براي دختران، كاهش رسم كاهش محدوديت در انتخاب همسر مخصوصا دارد وداري زن در زنـدگي زناشـويي از رياست مرد و فرمـانبر در مراسم عروسي نشان

در جامعـه رو بـه زوال مردسـاالري دهد كه مي مانند شيربها نشان ميكمرنگ شدن رس .است

حضور پر رنگ اقوام و خويشاوندان در مراحل مختلف مراسـم ازدواج و مـشاركت تـوان آنان در اين مناسك در زمان حال و عدم كاهش نقش خانواده در اين مراسم را مي

رنـگ نهـاد اين مسئله نمايانگر نقـش پر . استاز ديگر عواملي برشمرد كه قابل مشاهده توان گفت با وجود نهادهـاي دولتـي است و مي اين دو قوم در زندگي افراد در خانواده

سزايي در زنـدگي افـراد دارد و نهادهـاي نظـام ه متفاوت در ايران هنوز خانواده نقش ب .نسته جايگزين نظام خويشاوندي در ميان اقوام شودديوانساالر حاكم هنوز نتوا

توان در مورد اين مراسم برشمرد افزايش ميزان تـشريفات و از ديگر تغييراتي كه مي كه قـوانين عرفـي در ميـان از آن و بيش است مخارج بيشتر اين مراسم نسبت به گذشته

شـايد . تغيير كرده است اقوام دچار تغيير شده باشند، ميزان تشريفات و ظاهر اين مراسم ها و قوانين عرفي بـسيار كنـدتر از ظـواهر ايـن بتوان گفت كه سرعت تغيير زيرساخت

ـ مـي تغييراين . مراسم در طول زمان مورد بررسي بوده است ثير عوامـل أتوانـد تحـت تزه در كه امرو باشد )تلويزيون و اينترنت و ماهواره ( وسايل ارتباط جمعي مانند يمتعدد . استايجاد كردهزدايي سازي و تنوع نوعي يكسان است واط ايران قابل دسترسهمه نق


منابع

مؤسسه فرهنگي آينـده :، تهران20هاي فرهنگ در قرن نظريه )1379 (بشريه، حسين . 1 .پويان

. نشر آمه:، تهرانشناسي قبايل عرب خوزستان جامعه )1375( حاج كاظم ،پوركاظم. 2 .انتشارات سمت : ، تهرانشناسي هاي جامعه نظريه) 1379(عباس لي، غالمتوس. 3، »هــاي هميــاري در امــر ازدواج در شهرســتان دلفــان شــيوه« )1376 (حقــي، حيــدر. 4

.، دانشكده علوم اجتماعي، دانشگاه تهراننامه كارشناسي ارشد پايان

نـشر :، ترجمه ناصر فكـوهي، تهـران شناسي در آمدي بر انسان ) 1379(ريوير، كلود . 5 .ني .مؤلف: ، تهرانقبايل و عشاير عرب خوزستان) 1372(عزيزي بني طرف، يوسف . 6

. نشر ني:، تهرانشناسي هاي انسان هتاريخ انديشه و نظري) 1382 (فكوهي، ناصر. 7 ،متفكر بزرگ معاصر از ساختارگرايي تا پـسا مدرنيتـه پنجاه )1377 (لچت، جـان . 8

.شارات خجستهانت :ترجمه محسن حكيمي، تهران .خوارزمي: عنايت، تهران ، ترجمه حميدسلوي اشترو )1350 (يچ، ادموندل. 9

نـشر و : ، تهـران شناسـي خـانواده و خويـشاوندي انسان) 1386(مقصودي، منيژه . 10 .پژوهش شيرازه


شناختي نخل و خرما در فرهنگ مردم خور و بيابانك حليل مردمت

1فريبا ميراسكندريدكتر

2مرضيه طاهري

چكيده

وه طبيعي و پـرارزش مي يك و يمناطق گرمسير مهم محصوالت بسيار خرما يكي از از تقدس و پيونـد معنـوي و باشد ميمقابل ناماليمات طبيعت نخل درختي مقاوم در و

.استبرخوردار مردمان مناطق خرماخيز نزد بااليي در بسيار پـرورش و آن و توجه بيـشتر بـه توليـد، كاركردهاي و شناخت جايگاه واقعي خرما

مراسم اجتماعي ،باورها ها، اعتقادات و سنت كه در مينقش مه نخل و صنايع حاصله از موجبات توسعه اين محصول كشاورزي پـرارزش تواند مي آن دارد غذاهاي حاصله از و

.را فراهم آورد. يـده شـده اسـت نخل خرما با بسياري از آداب و رسوم خـور و بيابانـك منطقـه تن

. گهواره تا گور، تهديد نخل، قرباني كردن و نخل ديوانـه از مهمتـرين ايـن باورهاسـت ، ديـدار بـا مردگـان خـود ماننـد ر بـسياري از مراسـم اجتمـاعي هالي خور و بيابانك د ا

اسـتفاده زده بـدر از خرمـا و نخـل سـي ، در عاشورا و در اعيادي چون نوروز ها عزاداري دارند و آن را همچون انسان موجـودي ت بسيار وسيعي در مورد نخل عتقاداكنند و ا مي

.قائل هستندفراوان دانند و براي آن همچون يك انسان ارزش ميزنده و داراي احساس

خرما، نخل، خور، بيابانك، آداب و رسوم جنوب :ها كليدواژه

عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران مركز. 1

[email protected]شناسي كارشناس ارشد مردم. 2


مقدمه

، مـصر و كـشورهاي النهرين بين است كه در مناطق گرم و خشك نظير اي ميوهخرما ، فرهنگـي مردمـان در زنـدگي اقتـصادي مي و نقش مه آيد به عمل مي عربستان و ايران

درخت خرما به تابـستاني گـرم و طـوالني نيـاز دارد، بارنـدگي و .خيز دارد مناطق خرما زيرا رطوبت باعث ايجاد انواع قارچ بر ،باشد ميرطوبت زياد براي اين درخت مطلوب ن

بايـد عمـل بارنـدگي رخ دهـد د همچنين اگر بعد از تلقيح درخت گرد ميروي درخت بـاد اثـر .شـود مـي تكرار گردد زيرا باران باعث جدا شدن گرده نر از ماده دوباره تلقيح

اشـرف (.باشد مي؛ زيرا نخل درختي مقاوم در مقابل باد گذارد ميمخربي بر روي نخل ن )41-50: 1385 ،جهاني

خـور آفتـاب . اين كلمه، معاني مختلفي ذكر شده است در مورد معناي خور و ريشه مـاه هر روز يازدهم از(ور ي كه در روز خ ياست و فرشته نگهبان آفتاب و نماينده كارها

اند و به اسـتناد پست و ريختگاه آب نيز معنا كرده نميخور را ز . گيرد ميانجام )شمسياست ميمفهو» خور« بوده و گويند كوير فعلي روزگاري دريايي بزرگ مين مفاهيم ميه

در» خـور «يعنـي .مانـده اسـت آب دريـايي باسـتاني برجـا خـاك و ميـان كه از روابط .مانده است فقط نام آن برجا و حاال بودآن دريا روزگاران باستان در كنار

ن نـام در مـي دهستاني بـه ه و نيز دشت كوير در مياي قدي ناحيه نام متأخر ، بيابانك .باشد مياستان اصفهان

اختالف درجه حرارت شب و روز ،خور و بيابانك داراي آب و هواي كويري است هـا طـوالني و بارش در منطقه بـسيار كـم و تابـستان .در فصول سال كامال آشكار است

-ن تهـرا ( از نظر ارتباطي خور در موقعيـت بـسيار مناسـب ارتبـاطي .بدون باران است .قرار دارد) بندرعباس

رغـم تمـام لـي بيابانك نمونه يك جامعه مقـاوم و پايـدار اسـت كـه ع منطقه خور و منـاطق ....) تبخيـر زيـاد و بـارش انـدك، آب و هواي خـشك، (هاي جغرافيايي ويژگياند در اين محيط به كشت و پرورش انـواع محـصوالت اهالي اين منطقه توانسته ،بياباني

.بپردازندعفران ز وشلغم آفتابگردان، خرما، جو،،كشاورزي چون گندمخرما به دليل صـادراتي بـودن و ارزش غـذايي بـاال و محـصوالت متعـدد و متنـوع

55 �شناختي نخل و خرما در فرهنگ مردم خور و بيابانك تحليل مردم

خرمـا تنه درخـت ت است به عنوان مثال از ميآيد حائز اه ميدست ه ديگري كه از آن ب تهيـه صـنايع از شاخ و برگ آن در ،و در صنايع كاغذ سازي ) سقف(براي پوشش خانه جهت تهيه سركه، شـيره خرمـا، ) خرما(ميوه آن و از ن، حصير ، بادبز دستي از قبيل سبد

.شود مي استفاده ساير موادخوراك دام و

، آداب و رسـوم، اعتقـادات ،ها در سنت ميخيز نقش مهدر مناطق خرما خرما و نخل در خور و بيابانك موجب پيـدايش يـك سلـسله كنند؛ ايفا مي باورها و مراسم اجتماعي

.آنها هنوز پايدارند كه برخي ازاند آداب و رسوم گرديده،ها سنتمراسـم اجتمـاعي نگاهي ظاهري به مسئله خرما و تأثير آن در فرهنـگ و باورهـا و

در برخـورد ها كه اين فرهنگ به وجود آورد را تصور اين خيز شايد مردمان مناطق خرما فرهنـگ جديـد را بـه خـود اهري يا با وارد شدن به يك حوزه فرهنگي جديد شكل ظ

و هـا بـه ريـشه تـوان مـي هـا ق بـه درون سـاخت فرهنـگ مي ولي با نگاهي ع ،گيرند ميهـا فقـط در و در اين جاسـت كـه نقـش نخـل در فرهنـگ بردي اصلي آن پي ها حوزه

هـاي ولي بن مايه و هويت فرهنگي خـود را بـه صـورت بـرش كند ميروساخت تغيير .نمايد ميفرهنگي حفظ

ز اعتقادات به عنوان يك عنصر فرهنگي و جزء الينفكي از باور مردم صحبت وقتي ا


،بينيم كه مراسم اجتماعي بستر مناسبي براي تجلي اعتقـادات هـستند ميآيد، ميان ميبه اعتقـادات و اين تماعي عناصر الينفكي از هم هستند پس اعتقادات و باورها و مراسم اج

از حـوزه زنـدگي آن جامعـه حـذف گرنه و باشند مي راي افراد آن جامعه ب كاركرد واجد .ددنش مي

ارزش اقتصادي و تجاري خرما

توان دريافـت ميخيز و نوع آب و هواي آن مناطق به خوبي ا نگاهي به مناطق خرما ب و نيـازي را از افـراد جوامـع ي اين گياه داراي كاركردي حقيقـي اسـت ها كه اكثر بخش

.كند ميخيز بر طرف خرما در و به راحتي نگهداري شـود تواند مي است كه و مقوي يك غذاي كم حجم خرما

حفاظـت از ايجـاد سـايه و نخل نيز بـا ،گرددهاي طوالني حمل مسافرت در و ها بيابان .آورد ميوجود ه بادهاي بياباني يك محيط طبيعي براي زندگي انسان ب

خيسانند يا آرد ميدر آب خرما را ، هسته بافند مي طناب همچنين از تنه و برگ نخل دهند و بـه مي آن را بو 1.شود مي انسان استفاده كنند و از آن براي غذاي شتر و احيانا مي

از .شيره خرما نيز در شـهرهاي مختلـف مـورد مـصرف دارد .برند ميكار ه جاي قهوه ب حتـي از شاخه نخل از برگ خرما و ،ي دور تنه ها از غالف چوب يا كنده درخت خرما،

برند و هيچ چيز ايـن درخـت ميبافي بهره حصير وسازيهسته در كار ساختمان و دارو .نيست كه به مصرف نرسد

شـيره چكيـده، :تـوان مـي آن جمله از آيد ميي متفاوتي به دست ها وردهافر از خرما از اليه نـازك سـفيد رنگـي كـه روي هـسته نام برد، را 4، لنده 3كالهو ،2چنگمال سركه،

.كردند در زمان قحطي از هسته خرما پس از خيساندن و آسياب كردن نان تهيه مي.1

چنگمال شيريني سـفره . ماي زرد، روغن حيواني، زعفران، كنجد، سياه دانه و ادويه مخلوطي است از سمنو، خر . 2 . باشد نوروز و غذايي پر انرژي و خوش طعم مي

.هاست و هم پودر آن همراه با شكر باب طبع پيران آجيل بچه. 3 .آيد هاي برشته شده جو و خرما حلوائي مغذي به نام لنده پديد مي از تركيب دانه. 4


بـه گرده نخل نر از .كردند ميعنوان دارو استفاده ه بندها در گذشته ب شكستهاست خرما .شد ميصورت استفاده نرم كننده پوست دست و عنوان پودر

سـبد، تهيه كيف و سازي،ذكاغ سازي، صنايع چوب در برگ درخت خرما شاخ و از ختمانيكارهـاي سـا سـاقه و تنـه درخـت در و از كارهاي ساختماني ريسمان و زنبيل،

.شود استفاده ميهـاي نخـل بـراي برگهمچنين از

ـ ز بافتن كاله، رگـازي چ ،)زنبيـل (ل مبحـصيري ( تكـشگ ،)زنبيل كوچـك (

درپـوش كه بـه عنـوان سـفره و مدورــتفاده ــروف اس ــيظ ــود م ــ ،)ش ه لس

اسـتفاده )گهـواره (گـالچون ،)حصير( .شود مي

محــصوالت عمــده يكــي از خرمـا است حصيل ارز منابع ت از كشاورزي و

ازي منبـــع عمـــده درآمـــد گروهـــوارزش خرمـا بـه دليـل صـادرات، . باشد مي كشور جنوب كنندگانصادر كنندگان و توليد

.باشد ميت ميكه دارد داراي اهغذايي باال و محصوالت متعدد و متنوع ديگري طنـاب، ماننـد مناطق خرماخيز كشور ابزار وسايل خانه و قسمت اعظم احتياجات و

همچنـين ....ردبـان و ن تختخـواب، گهواره اطفـال، ،)به جاي تيرآهن ( بام براي پشت تير .شود ميتهيه خرما ي متنوع ازها بسياري خوراكي

ارزش خرمـاي خـور .اسـتان اصـفهان اسـت منطقـه پـرورش نخـل در بخش خور ن تواند منبع درآمـدي بـراي نخلـدارا ميصنايع دستي وابسته به نخل اما صادراتي ندارد؛

.باشد

آداب و رسوم مربوط به نخل و خرما در خور

موجـب پيـدايش يـك در خـور و بيابانـك ستيزها و ها مقاومت ها، مجموعه سازش


:شود ها پرداخته مي در مثال زير به آنكه رسوم گرديده است آداب و و ها سلسله سنت نـدگي در زسـاختند و ميبرگ نخل شاخ و از را گهواره در گذشته :گهواره تا گور آيه كه بر روي آنها گذارند ميچوب نخل كفن دو در همچنين ،دش ميسايه نخل سپري

. الكرسي نقش بسته است هشريفه آي نخـل را تهديـد بـه ،كشيد مياگر زائيدن نخل جوان به درازا در گذشته :تهديد نخل

بـين ،ي در ايـن هنگـام شـخص ديگـر .دنبر ميند و با اره چند برگ او را ردك ميكشتن بـه داوري و بـين آنـان ختسـا مـي د و او را آرام ركـ مـي انجيگري ميـ نخل و صاحبش

:فتگ مي و ستنش مي ».را سزا دهيد او سال آينده بارور نشد اگر يد ويمن ببخشا بر گناه نخل را«

بـه درخـت بـري و درخت قربـاني يـا هاي ديرين، يكي از سنت : كردن نخل قربانييـده يزا اين سنت بيشتر به سـبب فقـدان دام كـافي و . است »نپنير كرد «اصطالح محلي

كـه ايـن صـفت بيـشتر ( بـود دوستي سـاكنين منطقـه خـور همانم نوازي و روح مهمان بـه جـاي كـه )دهـد ميانجام ن امروزه ديگر كسي اين كار را و شد ميدرگذشته رعايت

كه يعني درخت خرما .ندكرد ميه ضكه برايشان عزيز بود به مهمان عر آنچه را گوسفند، .دش ميعزيزان قرباني همان ومپاي كمال خلوص در بابودتنها متاع عزيز

زيارت خانه خـدا كسي از اگرمـسافرت عزيزي از ياگشت برمي

درخــت ،رســيد مــيدرازي دور و .دشـ مـي قرباني اوي به پاي يخرماغـذاي سـفره و سين نـوروز هفتايـن پنيـر گـاهي بـا نيز بدر سيزده

.شود ميخت مزين در نخـل نـر قربـاني كـردن براي ؛ نه به ايـن جهـت شود ميانتخاب

نخـل مـاده پنيـر امـا زيرا نخل نر همه فوايد نخل مـاده را دارد ،دهد ميكه نخل نر بار ن


.كند و مقدار پنير آن كمتر است ميخود را صرف ساختن خوشه نخل پنير خـود ،ل زمستان در فص زيرا .بهترين هنگام براي قرباني نخل تابستان است

پنيـر بـراي بنابراين قـسمتي از زايد، ميدر بهار و كند ميبراي ساختن شكوفه ذخيره راتوان بـا كـشتن مي ي سفيدرنگ را ها اين غالف و شود ميساختن غالف شكوفه مصرف

رفـت و ميشخص مورد نظر ابتدا به باالي درخت گذشته براي اين كار در .درخت ديد ايـن ، رسـيد ميعكفه به پنير درخت هاي درخت به وسيله اره و كردن برگ اجد پس از

ين يپـا از ها برگ ،انتخاب درخت پس از . گير بود وقت نظر زماني، از سخت و بسيار كارن مـي و ه كه قسمتي از كوشك آن بـاقي بمانـد ميقسشد به بريده مي اره مخصوصي با

كـه چـون بـه انتهـاي سـاقه اصـلي .نـد ادد يمي ساقه ادامه يهاي انتها قسمت تا عمل را ن محـل را آ رسـيدند، مي اند، به اطراف پخش شده و آن قسمت جدا از ي ديگر ها شاخه

،نـد بريد مـي چـاقو با آن را بعد و آورند مي آن در از پنيرشبيه چيزي و ندادد ميشكاف نيـر معمـولي از پ ايـن پنيـر .نـد ردك ميسپس به سايرين مقداري عرضه همان و مبه ابتدا

درخـت خرمـاي انتخـابي بايـد .باشـد مـي قـدري گـس و تـر شيرينمزه آن و تر سفت :ي زير را داشته باشدها ويژگي .درخت خرما نر باشد زيرا پنير آن بيشتر است • .پنير درخت تلخ نباشد • .كننـد مياستفاده ن باشد ميباروري داراي ارزش نظر از درختاني كه جوان بوده و از

پنيركـردن اسـتفاده در داشـته باشـد، را ل از درختـاني كـه خـصوصيات زيـر به هر حـا :شود مين

.ي خرمايش بيشتر باشدياي كه كيفيت غذا ماي مادهدرخت خر • .شد آن تلخ خواهد زيرا پنير كم آب رسيده باشد، درختاني كه به آنها •

خرماي خـرك مانند خرماي قسب و كه گران باشد، انواع درخت خرما بعضي از • )44: 1365پورافكاري، (. )خارك( 6 الـي 5حـدود مـساعد، در حالت مطلوب و معموال شود، ميدرختي كه قرباني هر


البته ايـن مقـدار .مدعوين را تغذيه نمايد نفر از 50الي 40تواند ميدهد كه مي پنير كيلو دو دودانجـام مراسـم حـ .زيادي آن به عوامل بـسياري ارتبـاط دارد يا ميك متغير بوده،

بهترين زمان قرباني اما تواند صورت پذيرد ميفصلي هر در و انجامد ميساعت به طول . تابستان است، نخلكردن

ايـن كـار . آتش زدن نخل ديوانه بود ، گذشته عمده تفكرات مردم در از :نخل ديوانه ي بـه حالت غير طبيع از انواع آفات گياهي بود، زماني كه نخل مردم عدم آگاهي به دليل

گفتند نخـل ديوانـه شـده ميكرد ميبه سايردرختان سرايت اين حالت گرفت و مي خود .است

گـاهي از و شـود مـي ي آن شپـشك زده و زرد ها ظاهري كج و برگچه نخل ديوانه، بـه واسـطه خـصوصيات ظـاهريش مردم اين نخـل را گردد، ميهايش شيره خارج برگ

.سـوخت نميي آن ها همه قسمتلبته به نحوي كه ازدند، ميآتش آن را و ديوانه قلمداد مردم به گمان خود بـا آتـش زدن نخـل شد و مياين امر باعث بارور شدن دوباره نخل

.داد ميرا تنبيه كرده و نخل ثمر ديوانه اون مـي محـل نـشا بـه ز كه نخل را از مياهالي معتقدند هنگا :كاشت نخل رو به قبله

كـه در مي هنگـا كنند حتما مياصلي منتقل كارند بايد رو به قبله باشـد مين اصلي ميز .دهد ميشود و ثمر ن ميگرنه بارور نو

نخـل در ايـن منطقـه در :نخل گرداني دارد قامت باال و قد انه كنايه از يممعناي عا

ــابوت گذشــتهدر و ــا واره ت چــوب از راهانعطاف قابل درخت خرما كه چوبي نرم و

به نخل شـهرت ن رو اي از ساختند، ميبود .يافت

اسـت كـه در يهاي هوار نام تابوت ،نخلي عـزاداري هـا دسته در و كشند ميبه دوش ويژه در روز عاشورا،ب )ع(عزاي امام حسين


چـون از و آراينـد مـي و بندند ميچون براي عزاداري در محرم اين نخل را ؛ گردانند مي و كننـد مـي بلنـد آن را عاشـورا وزر در اسباب عزاداري ويژه عاشوراي حسيني است و

)43-41: 1385 بلوكباشي،( .گويند مينخل عاشورا، گردانند مي

نقش نخل و خرما در مراسم اجتماعي

رونـد و بـه خانـه تكـاني ميچند روز پيش از نوروز مردم به پيشواز نوروز :نوروزاسـتقبال نـوروز ي بـه ي اهالي خور يك روز پيش از حلول سال نو با روشـنا .پردازند ميكنند و معتقدند با غروب خورشـيد آخـرين روز ميروند و خانه را با چراغي روشن مي

آيد و خيـر و بركـت بـه آن خانـه مي بي بي هور و بي بي نور به سراي خانه ،اسفند ماه قدند به علت حضور پر خير و بركت بي بي هور و بي بي نـور اسـت تمع كند و ميعطا

خـور حـال و روزگـار و اي به فرا هر خانواده .شود مييار پر بركت كه سفره نوروزي بس ـ ( آجيـل خرمـا، پنيـر خرمـا، آن بر گستراند و مي سفره نوروزي ،ي خود يتوانا ي هـا وهمي

انار و ، شاهدانه گندم ، مغز بادام ،كنجد بوداده )، بادام خشك شده منطقه مثل پسته كوهي .نهند مي

نـشيني ا، اگر چه در نتيجه شـيوع فرهنـگ شهر ه اي از خوردني گستردن چنين سفره ي هـا اما هنوز خـانواده ،نمايد ميتر رنگ ال به سال خوان نوروزي را بي دشوار است و س

.كشاورز را به آن شوق و ذوقي فراوان استبـراي بايد رفـت و روز نوروز به فاتحه خواني اهل قبور 1پسينگاه :ديدار با مردگان

بـر و ديگر نـوروزي ندارنـد طلـب آمـرزش كـرد كوتاه است و دنيا آنها كه دستشان از .شيريني خيرات كرد و آجيل خرما،گورشان

آورنـد و آنچـه از مـي روز سيزده بدر مردم به كوه و دشت و بـاغ روي :سيزده بدر در اين روز آش مفـصلي بـه .برند ميجاي مانده است با خود ه شيريني و آجيل نوروز ب

عصر .1


، بـه محلـي در حاشـيه )عـصر (پـسينگاه مردم خور در .شود ميه پخت» heng «نام هنگ شـود شروع مي تاب بازي و شود مي بسته بر درختان نخل تاب ؛روند ميغربي نخلستان

ن مناسبت اين محل را ميافكنند و به ه ميي ريگ خود را به زير ها و كودكان از فراز تل .اند نام نهاده»rigu «ريگو

بندي جمع

مرغـم تمـا لـي بيابانك نمونه يك جامعه مقاوم و پايـدار اسـت كـه ع و منطقه خور درخـت و .همچنان برجا مانـده اسـت .. ونبودن مرتع بي آبي، :مانندهاي طبيعي سختي

در ت و نفوذ نخل و خرما ميها. هواي منطقه خرماست محصول غالب با توجه به آب و جامعـه مصرفي در خود بسته و تصاداق مختلف زندگي اهالي خور و بيابانك بيانگر ابعاد

ـ اه محـصول آن از نخـل و يهمه اجزا .باشد ميايران سنتي اين خطه از ت خـاص و ميايـن درخـت بـال ي اجزا يك از هيچ عقيده دارند زيرااست اهالي برخوردار ي نزد يواال

خرما و نخل عالوه بر ارزش اقتصادي كـه دارد در فرهنـگ و ادبيـات .ماند مياستفاده ن .ارسي در آداب و رسوم و فرهنگ عاميانه منطقه هم حضور پررنگي داردف


منابع

.، نشر علوم كشاورزي2چ، خرما ميوه زندگي )1385 (اشرف جهاني، آزيتا. 1 .هاي فرهنگي نشر دفتر پژوهش:، تهرانگرداني نخل )1385 (بلوكباشي، علي. 2

.6، ش نشريه رشد ،»درخت قرباني« )1365 (اهللافكاري، نصرپور. 3

64 �هاي نوروزي در فرهنگ مردم آيين

65 �هاي نوروزي در فرهنگ مردم آيين

ي غربي ايرانها گردآوري گندم در استاندربارهباورهاي عامه

1 فرزانه سجادپور 2 ابراهيم جمالي

چكيده

دوايـر ،هـاي فرهنگـي در آميختـه تغذيه به عنوان نياز بشري همـواره بـا چـارچوب تـرين گندم به عنـوان يكـي از ديرينـه . ستمون خود ايجاد كرده ا اي را پيرا معنايي ويژه

از گذشـته تغذيه اين دواير معنايي را در تمام مراحـل داشـت و برداشـت خـود عناصرري گندم در سه استان غربي ايـران؛ اين مقاله به بررسي گردآو . كنون حفظ كرده است تا

مجموعه فرهنگـي گيرتـز عناصـر كرمانشاه، لرستان و همدان پرداخته و بر مبناي نظريه . استرا مورد تحليل قرارزاياي اين مجموعه

تـري سم گردآوري گندم را به اجزاي كوچك توان مرا نتيجه اين بررسي نشان داد مي كه هريك از اين اجزا قابليـت ... پرباري محصول و تقسيم بندي كرد همچون آغاز درو،

.قدسي را دارند عنصر قدسي و غير، بر اساس دو اصلتحليل

كول لنج،،جار جار داري، برابري، گردآوري گندم، درو:ها كليدواژه

[email protected] واحد خرم آباد دانشگاه آزاد اسالمي ت علميئعضو هي. 1

[email protected] واحد خرم آباد دانشگاه آزاد اسالمي ت علميئعضو هي. 2


مقدمه

اي از نظـام تعذيـه را در ، نوع ويـژه با آن كشت گندم و ديرينگي پيوند انسان قدمتاما ضلع سـومي . انسان و گندم است ،دو بعد مادي اين پيوند . دهد كنار يكديگر قرار مي مجموعه مورد نياز است كه گستره نفـوذ گنـدم را چيـزي بـيش از براي كامل شدن اين

يـا مجموعـه » فرهنـگ «شايد بتوان اين ضلع سوم را . نمايد تغذيه صرف براي انسان مي باورهايي كه بيم و اميدهاي بسياري را پيرامون گنـدم شـكل . هاي ذهني ناميد باورداشت .داده است

گندم، باورها و اعتقادات سـازمان يافتـه و آوري جمع در واقع شايد با يك نگاه كلي . ديرپايي پيرامون آن فقط يك وابستگي اقتصادي ديرينه براي رفع نيازهاي انساني باشـد

تواند بـراي يـك مجموعـه از باورهـا و اعتقـادات اين ديدگاه و اين توجيه اقتصادي مي ديـدگاه تـوان ايـن تـرين تحليـل باشـد امـا بـه راحتـي مـي ترين و در دسـترس راحتهـاي نظريـه . گرايانه را به چالش كشاند و موارد متعددي براي نقض آن ارائه كـرد ماديهـا و سـاختارهاي جمعـي را شناسي محيطي بخش مهمـي از نظـام گرايانه و انسان مادي

در . دهنـد گيرند و به صورت يك بعدي آن را مورد تحليل و كاوش قـرار مـي ناديده مي آوري گنـدم و توان با يك رويكرد اقتـصادي جمـع كه آيا مي واقع سؤال اصلي آن است

هـا را هايي كه دايره بايد و نبايد اعتقادات پيرامون آن را بررسي كرد؟ آيا ايجاد چارچوب دهد، صرفا براي برآوردن نيازهاي اين چنين سخت و پايدار در ذهن كنشگران شكل مي

رين تأكيـد و تنـوع بايـد در بخـش اقتصادي است يا تأمين غذا؟ اگر چنين باشـد بيـشت ها و محصوالت تابع از گندم و همچنين توزيع آن در بـين دروگـران يـا تقسيم فرآورده

در حالي كـه . شد گرفت و به همانجا نيز ختم مي عوامل مدخل در فرايند توليد شكل مي دامنه گسترده اعتقادي پيرامون گندم همچنان بعد از كسب عوايـد مـادي قابـل مـشاهده

يعني مصرف به صـورت (اين سير از بدو شروع كشت گندم تا آخرين مرحله آن . است) شكل دفع ضـايعات نـان (وجود دارد و حتي پس از مصرف را ) ها نان يا ساير فراورده

به واقع نوعي بار قدسي يا اعتقادي اين فرايند طوالني را در برگرفتـه . شود نيز شامل مي . هني كنشگران اجتماعي اعمال كرده استهاي ذ و نفوذ خود را بر اليه

اند، كليتـي بـه نـام فرهنـگ را شـكل عناصر معناداري كه با نمادهاي ويژه درآميخته

67 �هاي غربي ايران آوري گندم در استانباورهاي عامه درباره گرد

ايـن عناصـر بايـد در كنـار يكـديگر 1بـراي تعيـين يـك مجموعـه فرهنگـي . دهنـد ميبـه نظـر . معناشناسي شوند و همچون قطعات جورچين در كنـار يكـديگر قـرار گيرنـد

اي كـه در فرهنـگ به علت جايگاه ويـژه (آوري گندم براي بررسي مراسم جمع رسد ميپردازنـد يـا چوب اقتـصادي بـه تحليـل شـرايط مـي نظريـاتي كـه در چـار ) ايراني دارد

توانـد تمـام ابعـاد پديـده را يا ماترياليسم فرهنگي نمـي 2شناسي فرهنگي هاي بوم نظريه كشت، داشت و برداشت محصولي چـون .پوشش دهد و ما را به تحليل جامعي برساند

گنـدم در فرهنـگ ايرانـي از . اي است گندم به علت كاركردهاي چندگانه، پديده پيچيده شود كه نيازهاي جسماني انـسان را جايگاهي قدسي برخوردار است و صرفا كشت نمي

بر طرف كند مثال در آذربايجان شرقي از بين رفتن بركت زمين يك كـشاورز را حاصـل داننـد يـا در شهرسـتان بهـار توجهي او به كشت گندم و كشت محصوالت ديگر مـي يب

هـاي رسـد نظريـه از اين رو به نظر مـي . پزند همدان، سمنو را در حضور فرد ناپاك نمي . از ساير نظريات در اين حوزه، كارآمدتر باشد3شناسي نمادين و تفسيري انسان

هـا بيـان كند كه در قالب نماد هيم تعريف مي، فرهنگ را نظامي از مفا 4كليفورد گيرتز فرهنگ است كـه از . دهند با يكديگر ارتباط برقرار كنند ها امكان مي شوند و به انسان مي

دار كرده و آنها را قادر به شناخت و ها معني خالل نمادهاي خود جهان را در ذهن انسان )256:1381فكوهي، . (كند درك آن مي

به عبـارتي . مورد بررسي به مثابه يك متن، قابليت تفسير دارد در اين نظريه واقعيت هاي ديگر را نيز ترجمه و تفسير توان فرهنگ از طريق مشاهده و بررسي يك فرهنگ مي

بـه «ها را مطالعه كند يا در اين پروسه محقق بايد تالش كند به صورت خرد پديده . كردهـاي گيـري اي خودسـرانه بـه نتيجـه هـ دهـي گرايي و تعمـيم جاي آن كه از خالل تقليل

هاي كوچك و قابل دسترس محدود كنـد نادرست برسد، خود را به درك جزئي از پهنه

1. cultural complex

2. cultural ecology

3. symbolic and interpretive anthropology

4. Clifford Geertz


اي بزرگ بـه شـمار و كار خود را نه يك كار كامل بلكه تنها بخشي كوچك از مجموعه )257:همان (».آورد كه به تدريج شكل خواهد گرفت

هـاي قابـل بررسـي، عناصـر و مجموعـه شود همچنين براساس اين نظريه تالش مي بندي شده و هر يك به صورت مجـزا مـورد بررسـي، نمادشناسـي و تفـسير قـرار دستهطبيعتا بخش مهمي از اين نمادشناسي با توجه به عناصر فرهنگ و اساطير ايرانـي . گيرند

.قابل تفسير خواهد بودهاي معنايي بـا ترسيم دايره گريزي از با توجه به آنچه در نظريه گيرتز مطرح كرديم،

چيزي كه اگر دو بخـش قبـل و بعـد از . نمادهاي ويژه مرتبط در اين دواير وجود ندارد آوري گندم نيز به آن اضافه شـود قطعـا مـا را بـه يـك كليـت واحـد از مجموعـه جمع

آوري گندم يا به طور اخص گنـدم بـه عنـوان اعتقادات و باورهاي پيرامون مراسم جمع البتـه . انواع محصوالت رايج و متداول در بسياري از مناطق جهان خواهد رساند يكي از

نبايد به كتمان اين واقعيت نيز پرداخت كه ارتباط مستقيمي بين محيط پيرامون انـسان و هاي اعتقـادي و تجلـي آن از طريـق نمادهـا نيازهاي مادي او وجود دارد اما تسلط نظام

.بسيار ديرينه و كهن استپرداختـه شـده كرمانشاه و همدان سه استان لرستان، مقاله به اين موضوع در ين ادر

ي فرهنگي مـشابه و امكـان ترسـيم ها علت گزينش سه استان مذكور وجود حوزه .است .بوددواير فرهنگي متعدد پيرامون آنها

از كرمانشاه بـه . ساكن هستند »كرد«بزرگ به نام مييك گروه قودر استان كرمانشاه، بيـشتر الـوار آباد و پلـدختر، رمدر ناحيه خو ها »لك« زباني – ميآباد گروه قو سمت خرم

آبـاد بـه سـمت بروجـرد و از خـرم .داننـد مـي ساكنند كه خود را منتسب به لر كوچك .چون مالير و نهاوند نيـز الـوار بختيـاري سـاكنند ي همجوار در استان همدان، ها بخشبا توجـه بـه .توان مشاهده كرد مييي از استان همدان ها شدر بخ هم را و كردها ها ترك

يي كـه داراي هـا و بخـش هـا روسـتا شناختي از بـين سـه اسـتان مـذكور، رويكرد مردم همچنـين از . هاي مورد نياز گردآوري شده است و داده ند،گزينش الذكر هاي فوق ويژگي

و سيما يقات صدا ردم مركز تحق واحد فرهنگ م قسمت فرهنگياري اطالعات موجود در .گيري شده است بهره راستا ايندر نيز


آغاز درو

هـا، محاسـبه در بين كشاورزان و دامداران مرسوم است كه بـه جـاي ذكـر نـام مـاه اشاره به روزهـاي پايـاني خـرداد و » نوروز بعد از بهار «اصطالح . شود ها انجام مي فصل

آبـاد، در گذشـته در خـرم » sarowva«جشن سراووه . استآغاز فصل برداشت محصول هـا در ها از كوه اين جشن به مناسبت جاري شدن چشمه . شد در اوايل خرداد برگزار مي

)172: 1373فرهادي، (.گرفت بهار و وفور نعمت و رونق كشاورزي انجام مي

توان گندم را برداشت كرد كه ديگر دانه گنـدم از نظر يك كشاورز لرستاني زماني مي سـاعتي گنـدم را درو اما در هر روز يا هـر . رون نيايد ر انگشت له نشود و شيره آن بي زي

. كردنـد در روستاي سراب همام پلدختر درو را در يك روز خـوب آغـاز مـي . كنند نمي همدان، برداشت گندم در روزهاي شـنبه در روستاي بوجين ) تا بي، همامقبادي، سراب (

،آباد هرسين در روستاي يوسف )25/4/53 بوجين، ،اكمل وارسته (.شد و يكشنبه آغاز مي ،بـود » merdâl«زمان مناسب براي چيدن گندم اوايل مرداد ماه يا به اصطالح لكي مردال يـاردل، . (شـود هر چند در حال حاضر در اواسط يا اواخر مرداد برداشت گندم آغاز مي

)تا بي ،هرسين


ها را داخل گندم يـا جـو شنبه داس سهآباد غرب عصر روز در روستاي چيكان اسالم داشـته و درو را آغـاز هـا را بـر ، داسرفتـه روز به سـر مزرعـه گذاشتند و فرداي آن مي )18/4/57عفتي، چيكان، . (كردند مي

هاي شروع دوران درو، بيرون آمدن گندم از غالف است كـه در ايـن يكي از عالمت هاي آن را د و دانه يبر ند خوشه گندم را مي ابتدا چ ) صاحب زمين (زمان معموال كشاورز

عشاير محمدي،. (ندفتگ مي »وري گله«د كه اصطالحا به آن رك روي آتش كامال برشته مي هـا در روستاهاي بهار همدان نيز صاحب زمين معمـوال در كنـار گنـدم ) 1/12/78 ،كلهر

كه به ميداد، گند يهاي گندم را در آن بو م از خوشه ميد و ك رك ميآتش كوچكي روشن ز اين گنـدم را داخـل معموال كشاور . شد ميشد، پوستش كامال جدا مياين طريق برشته

هاي برشـته ارزش زيـادي بـراي اين گندم . برد اش مي براي خانوده ريخت و دستمال مي محمـدي، بهـار، . (فتـد يـك دانـه آن بـر زمـين ني كرد حتـي و سعي مي كشاورز داشت

گنـدم سـبز رسـيده را قبـل از دروي كامـل بـو معمـوال ،اي جوانرود در روست )4/5/56 .نمودند مي و با آن آش و پلو تهيه ندكرد ميند و سپس آن را بلغور ادد مي

و اصـطالحا بـه آن بـود در ريجاب كرمانشاه در اول صبح كه هوا تازه روشن شـده » nimeru«رو ار يـا نيمـه و تا وقت ناهكردند ميآغاز درو را ند، فتگ مي» šowaki«شوكي

.دادند ميادامه در روستاهاي پلدختر بعد از انتخاب روز مناسب درو، صاحب زمين ابتدا حيواني را

كـرد و را بين افراد مستمند توزيع مـي بخشي از گوشت آن و ديبر نزديك مزرعه سر مي در )تـا قبـادي، سـراب همـام، بـي (.تگذاشـ ا هم براي ناهار دروگران كنار مي بخشي ر

روستاهاي مالير معموال دروگران ساعت چهار صبح براي چيدن گنـدم از منـزل خـارج . كردنـد و بعـد كـار را آغـاز مـي نـد گفت مي »يا علي « سه بار ،شدند قبل از درو گندم مي

)28/4/48عبدلي، سامن، (

»borâbori«جار زدن، برابري

ند در اصل كمك و استمداد فتگ هم مي »جار جارداري «منظور از كلمه جار كه به آن هايي كه گنـدم آبـي و پرحاصـل داشـتند بـراي زارعين دهات و آبادي . از ديگران است


گرفتنـد تـا در زمـان هاي مجاور كمـك مـي چيدن گندم خود از كشاورزان ساكن آبادي هاي بزرگ معموال فقط بخش كوچكي بـه در زمين )1350همان، (.معين درو تمام شود

كـرد و مـردم در آن در يك روز كدخدا روز جار را اعالم مي. شد نتخاب ميعنوان جار ا معمـوال از . كردنـد آوري گنـدم مـي بخش شـروع بـه رقابـت بـا يكـديگر بـراي جمـع

هاي پيرامـون نيـز بـراي جمـع كـردن جـار كمـك خويشاوندان دور و نزديك يا آبادي .گرفتند مي

ه را در يـك روز معـين درو هـاي د مدر روستاهاي تويسركان رسم بود كه تمام گند دو اصـطالح بـراي » بـر «در واقـع جـار يـا . گفتند مي» borâbori«برابري كنند كه به آن

توانـست تمـام اگر كسي در همان روز معين نمي . بودآوري گندم شروع رقابت در جمع .گفتند جار به او شكسته است ها را درو كند اصطالحا مي گندم

كـرد تويسركان اگر كسي جلوتر از سايرين گندم خود را درو مـي در روستاي كرزان رد تا جار به خويـشاوندانش ك به آنان كمك مي رفت و يشان خود مي به كمك قوم و خو

حيـواني را شد و حتمـا شكست آن فرد بسيار هراسان مي و اگر جار بر فردي مي نشكندممكن است به باليي سخت دچار جار مردم معتقد بودند بازنده .كشت براي دفع بال مي

)2/3/47 كرزان،افشاري، (.شود


كردند مي» lanj«يا لنج » جاراجار«در روستاي آشيجان تويسركان در موقع درو با هم گرفت و مجبـور ها شدت مي البته گاهي لنج . كه زودتر از ديگري درو خود را تمام كنند

كار بـا سـر و صـداي فراوانـي شـروع معموال .هاي اطراف كمك بگيرند بودند از آبادي . نواختند آوردند و باالي گندم ساز و آواز محلي مي ساز و دهل ميمزرعهبر سر . شد مي

در گذشته در روستاهاي مالير براي جلوگيري از بروز حوادث ناخوشـايند يكـي از . كردنـد ول عجلـه نمـي آوري محص خريد و آن سال مردم براي جمع اهالي ده جار را مي

ود را كـه در معـرض خـ هاي زير كـشت تا آخر مهر ماه يك قطعه از زمين اين فرد بايد آوري گنـدم بپردازنـد، در با خـاطر آسـوده بـه گـرد كرد تا مردم ديد مردم بود درو نمي

. ظف بودند پس از پايان كار يك من گندم به خريدار جار بدهندؤعوض همه م

پر باري محصول

ودن محصول را امري خارج از حيطه اقتدار خـود دانـسته كشاورزان پر باري يا كم ب ش از سـاير اگر محصول گندم در بخشي از زمين بي . پيرامون آن اعتقادات فراواني دارند

باورهاييكنند و زدن را براي آن استفاده مي » kuol«اصطالح كول ها پر بار باشد، قسمت .درمورد آن دارند

كردنـد، آن قـسمت را داراي كـول را پيـدا مـي در سهنله سنقر كليايي وقتـي قطعـه زده از سـاير گندم كول . دبريدن نمي

ــدم ــخيم گن ــدتر، ض ــا بلن ــر و ه تتر بود و عالمـت خـاص آن دانهپر

و سه عدد خوشه گندم در هـم فـر اين . هاي رو به قبله بود رفته با مژه

ــول ــت راك ــر و برك ــب خي موجــي ــراي صــاحب مزرعــه ب ــان ب پايهمين اطـراف آن براي دانستند؛ مي

كار تقريبا به حالت ،چيدند ند، نمي فتگ مي» čapek«را به اندازه يك دسته كه به آن چپك


خـون ايـن حيـوان . آمد تا سر بزغاله يا خروسي پاي كول بريده شـود تعطيل در مي نيمهسر بريـدن . گفتند مي» xoinrežân«رژان شد كه به آن خين حتما بايد پاي كول ريخته مي

او . شـد انجـام مـي » mil bor«بـر يا ميل»goldero «درو ان توسط سردسته گروه گلحيوگوشت حيوان بـين مـردم . بريد چرخاند و بعد آن را سر مي ابتدا حيوان را دور كول مي

هـايي كـه در مزرعـه در پـسر بچـه . شـد روستا تقسيم و براي ناهار كارگران كباب مـي ل بر شروع كردند به خواست مي ، همكاري مي هاي گندم آوري و جمع كردن خوشه جمع

.كردند گزاري از خداوند ميبه خواندن ترانه و شكربر با احتياط بسيار كول را بريده و به صورت يك دسته بـا نخـي در همين حين ميل

در خـرمن دسـته كـول را بـه همـان . فرستاد بست و به مكان خرمن مي محكم آن را مي هـاي اگـر كـول . كردند كه از دور معلـوم باشـد نصب مي حالت ايستاده در رأس خرمن

دادنـد و شد، سر هر خرمن يك كول قرار مي هاي همان فرد پيدا مي ديگري نيز در گندم دور يكايـك آنهـا شـد بزغالـه نـذري را كول پيـدا مـي اگر در يك مزرعه گندم چندين

)24/2/48، شاهامجديان، كرمان(. بريدند گرداندند و در پاي آخرين كول سر مي ميبه عقيده آنهـا حـضرت . دانستند مي جاي سم دلدل را در دره ميانه سفلي مالير كول

اسبش از ميان مزرعه گذشته و هر جا كه سم دلـدل بـر زمـين نشـسته سوار بر ) ع(عليدار را در روزهاي درو به حال خـود هاي كول سمتدر اين منطقه ق . بعدا كول زده است

درسـت » čagâl« از پايان كامل درو يك نان محلـي بـه نـام چگـال كردند و بعد رها مي . شـدند زده گـرد هـم جمـع مـي صورت گروهي در پيرامون زمـين كـول كردند و به مي

ماليدند و بعد با سه صـلوات، چگـال را دور كـول مقداري از چگال را به دسته داس مي ند بريد مياس مذكور، كول را با د گفتند و ميبعد سه مرتبه يا علي . چرخاندند سه بار مي

)18/11/50اني، دره ميانه سفلي، دلف (.گذاشتند روي خرمن ميودانـستند و مـي عبور حضرت خضر از آن مزرعه ه نشان در روستاهاي هرسين كول را

انـد و در ها به نشانه ادب و احترام سر خود را براي ايشان خـم كـرده كه گندم گفتند ميتواند براي يك نفر خوش يمن و براي ديگـري همين كول مي . ندا باقي مانده همان حال

.بد يمن باشد


مراسم پايان درو

دهي مهم است، پايـان كـار از منظر كشاورزان در فرايند بركت همچنان كه آغاز درو در بيـشتر » salbâtâne«مراسم صـلوات دادن يـا صـلباتانه . نيز بسيار حائز اهميت است

بـالغ آباد، بهار، دستگرد، آق سليمان در روستاهاي اين جشن هنوز . شد ها اجرا مي تاروسشب قبل از صلواتانه صاحب زمين به اهل خانه خبـر . شود آباد همدان برگزار مي و دينار

دانست كه فردا بايد غـذاي مناسـب بنابراين همسر او مي . داد كه فردا صلواتانه داريم مي گوسـفندي تهيه كند، برخـي نيـز بود و آبگوشت كه بيشتر شامل رشته پلو را پايان درو

همـه معمـوال هنگـام چيـدن آخـرين دسـته گنـدم . پختنـد حلوا مي كردند يا ميقرباني ، همراه صاحب زمـين بوسيدند رستادند و لبه تيغ داس را مي ف دروگران با هم صلوات مي

)17/6/53 همدان، ،فضلعلي. (شدند و پذيرايي ميندرفت ميبه منزل او

ــع د ــد از جم ــشاه بع ــدم ر كرمان ،آوري گنود را بـــر زمـــين هـــاي خـــ دروگـــران داس

روي زمـين درو شـده سـجده گذاشـتند و مي... كردند و پس از گفتن سه مرتبه سـبحان ا مي

بـا ) سـر دسـته دروگـران (بـر و صلوات، ميل خـدايا تـا عمـر داريـم «: گفت صداي بلند مي

د و بع » ريشه زراعت ما را از زمين قطع مفرما . داشـتند همه آمين گويان سر از سجده بر مـي

آوري شـده در هاي جمع معموال آخرين دسته ـ وان صـلواتانه بـه يكـي از افـراد زمين بـه عن

هاي گندم از روي زمـين، آوري دسته جز اين پس از جمع . شد بضاعت روستا داده مي بي و روي آن را بـا كاشـت مـي اي كه با دست كنده بود بر يك خوشه گندم را در چاله ميل

با اين اعتقاد كه ريشه زراعت آن خانواده در زمـين فـرو رفتـه و قطـع .پوشاند خاك مي )24/2/48امجديان، كرمانشاه، . (نخواهد شد

به اين ترتيب كـه روز . شد نيز مراسم صلواتانه برگزار ميدر روستاي بوجين اسدآباد


در انتهـاي درو وقتـي مقـدار . اريـم دادنـد كـه فـردا صـلواتانه د قبل به خانواده خبر مي ايستادند و شـروع بـه صـلوات ماند دروگرها رو به قبله مي يگندم براي درو باقي م ميك

:خواندند كردند و اشعار ذيل را مي دن ميفرستا و بال كارگر نبينه درد )درو(زمين را كرديم كال

به حرمت شاه كربال صلوات

رو گرفـت و مـي در دست راكه چيده بود ميهر كس يك مشت از آخرين گند بعد ارواح انبيـا و اوليـا «: گفـت سر دسته گروه با صداي بلنـد چنـين مـي . ايستاد به قبله مي

شهيدان دشت كربال، صد و بيست و چهار هزار پبغمبر و پيغمبر زاده شـاد و روح علـي شـاد، بـه ) ع(قاسم و ابوالفضل و ائمه اطهـار بن ابي طالب و مسلم بن عقيل و علي اكبر

بعد از آخرين مشت گندم و بعد از صلوات آخرين دسته را »حرمت فاتحه مع الصلوات اي بـراي داد و فاتحـه مـي گذاشت و داس و انگشتانه خود را روي آن قـرار بر زمين مي

سـر ، پـشت داشـت بعد هر كس داس خودش را بر مي . خواندند مي 1روح حسن گاويار بـوجين وارسـته اكمـل، . (درو را پـشت سـر گذاشـتيم انداخت به معني اينكه چنـد ميهاي بهار همدان وقتي كه تمام قطعـات زمـين درو شـد، زمينـي بـا در روستا )25/4/53

شـد تـا روي آن گفتند درو نمي كه به آن باغچه مي بيشتر مي متر يا ك 5مساحت تقريبي ريختنـد بعـد ميها آب روي گندم مي ن قسمت ابتدا ك قبل از شروع اي . صلوات بفرستند

ل هر كس نوك بار او ؛انداختند هايشان را بر زمين مي در يك صف رو به قبله، ابتدا داس بعـد يـك نفـر از گـروه . ت، آن سال بخت و اقبال بـا او بـود رف داسش به زمين فرو مي

:گفت دروگران اين جمله را با صداي بلند مي »ن قويوب گدن رحمت، فاتحه و صلواتوالنا، باباي بل اوالنا، بوايشيشاه قلي شنه ا«

šâh qoli šena olânâ bâbâye bel olânâ bou eišin goyup gedana

rahmat

اي، نماد يك كشاورز كامل و نمونه اولين كشت كار شخصيت اسطوره. 1


و آن كه اين كار را گذاشـت 1دار، باباي صاحب بيل و امير گاودار براي شاه قلي شن . و رفت رحمت بفرستيد

كردنـد و هاي گنـدم را درو مـي برداشته آخرين دسته ها را فاتحه همگي داس بعد از بـركتين : گفـت كـرد و مـي هاي آخر را در مزرعه دفن مـي گندماي از اين يك نفر دسته

نشستند و با بعد همه در كنار زمين مي) بركتت به خرمن(» barakatin xarmana«خرمنه و به صـاحب مزرعـه ندكرد مياصطالح دهان خود را شيرين به دن ميوه و شيريني رخو

. گفتند تبريك ميــحنه در ــيرخان ص ــتاي ش در روسروز تمام شدن درو همه دروگراني كه سر زمين حضور داشتند در دقايق آخر

ـ ك هر چه گندم در دستشان بـود در ي كردنـد و مي زمان واحد، به هوا پرتاب

براي خوردن شـام بـه منـزل صـاحب رفتنـد كـه بـه آن سرواسـانه زمين مـي

»sarvâsâne «مـــرادي، . (گفتنـــد مـــي )12/6/51شيرخان،

بندي جمع

دهي اين مجموعه فرهنگي كه بـه طـور مختـصر در ساخت رسد عناصري به نظر مي :باشند ميقابل بررسي ، يي از آن ارائه شدها نمونه

نحـوه بـراي آغـاز درو، ) سعد (يمن انتخاب روزي خوش: سير قدسي برداشت گندم سير خطي زمـاني را بـه مـا .... ي گندم براي درو و ها خرين بافه آ ،ها چيدن اولين خوشه

حسي رازگونه و فراتر از حيطه اقتدار او دهد كه از زاويه ديد كشاورز باورمند، مينشان

. شخصيتي مانند حسن گاويار دارد. 1


گويي بخشي از زمان بريده شده و فرصتي كوتـاه در اختيـار كـشاورز . كند ميرا تداعي ايجاد مطلوبيت رواني بـه نـوعي كميـت جز برد،باست كه اگر قدر بداند و خوب بهره

به ميزانـي كـه «:اي بازسازي زمان ازلي است چنين انديشه.مادي نيز دست خواهد يافت و فقط از اين طريـق -كند ميكاري يا چيزي از طريق تكرار اعمال مثالي واقعيتي كسب

نيـز » تـاريخ «مـدت و واژگـوني زمـان، به همـان ميـزان، -رسد مياست كه به واقعيت دهـد از مـي پذيرد و بدين ترتيب كـسي كـه اعمـال مثـالي را دوبـاره انجـام ميصورت

اي كـه فعـل نمونـه ه خود را دوبـاره در دوران اسـطوره محدوده زمان سپنجي فراتر رفت )50:1378الياده، (» .يابد ميباز نخست بار ضمن آن انجام شده،

شـرير نـوعي عقالنيـت از عنـصر در واقع ايـن فـرا زمـاني بـودن و دوري جـستن . كنـد مـي ترغيـب بـه حفـظ آن گران را دهد كـه كنـش قرار مي اي را پيش روي اسطوره

بلكـه بايـد آنهـا را وجـه باستاني به شمار آورد را نبايد حكاياتي نادرست و ها اسطوره«سرمدي زباني دانست كه از نمادهايي چند ساحتي تشكيل يافته است و در واقع مرجـع

به عبارتي ما با نوعي عقالنيـت )32:1379 ضيمران،(. »مينوي استقرار دارد آنها در حوزه از همين .كند ميتوليد مناسب خود را از طرق متفاوت باز كارهاي شويم كه راه ميدرگير

آغاز كنند تـا بـا سـرعت بـه درو را روست كه كشاورزان معتقدند بايد در روزي سعد، در همـين راسـتا . اي خاص مواجه خواهـد شـد جهدر واقع هر كنشي با نتي . برسد پايان

ي گنـدم دو در مراسم گـردآور .شود براي بركت محصول نيز معنادار مي قرباني يا دهش .شود مشاهده مي )گياهي حيواني و قرباني (نوع فديه

ي گنـدم يـا آخـرين ها رسد عمل نمادين دروگران در چيدن اولين خوشه ميبه نظر ي هـا مـشتي آب بـر روي سـاقه .بخـشد ميي كردن گياه را تداوم باور قربان ،هاي آن بافه

دهنـد و مـي اي آب شونده نيز پيمانـه ه حيوان قرباني چنان كه ب آن شود، ميگندم پاشيده اوج » كـول «قرباني كردن از ترس .برند ميبعد او را براي دفع خطر يا كسب منفعتي سر

. دهد ميع خطر را به كشاورز مژده اي است كه هم كسب منفعت و هم دف انديشه دوگانه


رويكـردي كـه بـه .بار مزرعه گندم است بخش پر » كول « نيز اشاره شد همانطور كه قبال .كنـد مـي مان در ذهن باورمندان ايجاد أاميد را تو باري وجود دارد نوعي هراس و اين پر

يـدنز نيـز همـانطور كـه گ . بيانگر بار معنايي و قدسي اين اعتقاد است » باورمندان «لغتيي هستند كه احساس خـضوع يـا ها همه اديان در بر دارنده مجموعه نماد «كند مياشاره

بـوط و بـه مناسـك يـا مراسـم و شـعايري مر انگيزنـد مـي احترام آميخته به ترس را بر در واقــع اعتقــاد بــه يــك عنــصر مــاورايي در كــول، )769:1386گيــدنز، (» .شــوند مــي

اين كنش .دارد ميانگيزاند كه الجرم باورمند را به كنش وا ميي متفاوتي را بر ها ذهنيتتوزيع آن بين ديگران براي دفع ضرر مرگ ، تهيه نان آييني ،در قالب قرباني كردن حيوان

نوعي شادماني و شعف بـه جهـت پـر از سوي ديگر .گيرد مييا خسارت مالي صورت ايـن انديـشه در مراسـم اوج .گزاري نيز قابل شناسـايي اسـت نظركردگي و شكر باري،

مفهـوم مرگبـار . يابـد مـي كه در واقع رقابت براي گردآوري گندم است نمـود » برابري«عقب ماندن در درو مفهومي كهن و ديرينه اسـت كـه معطـوف بـه امـر بريـدن آخـرين

مانـد از شكـست در مـسابقه به عبارتي كسي كه در جار عقب مـي .ي گندم است ها بافه . دنك تراز ميي گندم احها ه او از چيدن آخرين بافهد بلكهراس جمعي نمي

ي گنـدم روح مـادر غلـه را در خـود محافظـت هـا فريزر معتقد است آخرين خوشه ، فريـزر ( را بچينـد مـستوجب عقوبـت اسـت هـا پس هر كسي آخـرين خوشـه .كند مي

كـشي در اين كين.گردد فرد دچار گرفتاري و باليي سخت شود مي سبب و) 468:1384اي مراسـم هرچنـد امـروزه در كمتـر منطقـه . اد رخ خواهـد د يك سال زراعي حتما طي

.اي از اين اعتقادات در بـين كـشاورزان وجـود دارد شود اما بازمانده مي برگزار »برابري« .كنند در گردآوري گندم با ماشين نيز از ديگران پيشي بگيرند ميآنها تالش

غريزي در فرايند تحقق عينـي وترين نياز بشري به طور كلي، تغذيه به عنوان بنيادي ي عميـق ها صوري كه ريشه . و صور متفاوتي را در خود متبلور كرده است ها خود شكل

نمودهـاي نمـاديني از خـود را بـه ،هاي ذهني كشاورزان تقويـت كـرده خود را در اليه


س و آنچه بيش از همه بارز اسـت رويكـرد دوگانـه هـرا .معرض نمايش گذاشته است تسليم در مقابل عناصر قدسي و غير قدسي است كه گاه به صورت پايكوبي و شـادي و شكرانه و گاه به صورت قرباني براي دفع بال يا انجام دادن و ندادن اعمال خاصي تحقق

. گـردد مي از تمدن جهاني باز هاي خاصي شناسي آن به دوره رويكردي كه ريشه .يابد ميي گردآوري شده ديگر در سراسـر دنيـا قابـل بررسـي ها ه نمونه اشتراكاتي كه با توجه ب

ي كمـابيش ي غريـزي نمودهـا هـا در واقع سابقه مشترك جهاني بـراي رفـع نيـاز .استترده به علـت مكـانيزه رغم تغييرات فرهنگي گس امري كه علي . مشابهي با يكديگر دارند

كنـشگران را بـه ، هنوز نفـوذ خـود را در جامعـه ايرانـي حفـظ كـرده، شدن كشاورزي .كند ميي نمادين تشويق ها رفتار


منابع

كتاب) الف

: ، ترجمـه بهمـن سـركاراتي، تهـران اسطوره بازگشت جاودانه ) 1378(چا الياده، مير . 1 .قطره

. هرمس: تهران،گذار از جهان اسطوره به فلسفه )1379( محمد ضيمران،. 2شناسـي و آمدي بـر مـردم در ايران در فرهنگ ياريگري ) 1373( فرهادي، مرتضي . 3

.نشر دانشگاهي: تهران ،شناسي تعاون جامعه، ترجمـه كـاظم شاخه زرين، پژوهشي در دين و جـادو ) 1384(فريزر، جيمز جرج .4

.آگاه: ، تهران2فيروزمند، چ .ني: تهران،شناسي هاي انسان ها و نظريه تاريخ انديشه) 1381(فكوهي، ناصر . 5 . ني :تهران حسن چاوشيان،ترجمه ،شناسي جامعه )1386(توني آن ،گيدنز. 6


2/3/1347 كرزان، تويسركان، همدان، ، خشايار،افشاري. 1 24/2/1348امجديان، خسرو، كرمانشاه، . 2 18/11/1350 ، مالير، همدان، دره ميانه سفليقنبر علي، دلفاني،. 3 1350 و 28/4/1348مدان، ، مالير، هسامن ،...نبي ا عبدلي،. 4 18/4/1357الم آباد غرب، كرمانشاه، اس ، چيكان،...عبدا ،عفتي. 5 17/6/1353نام، همدان، بيعلي،فضل. 6 تا قبادي، سراب همام، پلدختر، كرمانشاه، بي. 7 1/12/1378هر گيالنغرب، كرمانشاه، عشايركل تيمور، محمدي،. 8 4/5/1356، صفدرعلي، بهار، همدان، محمدي. 9

12/6/1351 صحنه، كرمانشاه، ، شيرخانالقاسم، ابومرادي،. 10 25/4/1353وجين، اسدآباد، همدان، ب رضا، ،اكمل وارسته. 11 تا بيهرسين، كرمانشاه، آباد، يوسفحسن، ياردل،. 12

بررسي فرهنگ كفش و كفاشي در شهر تهران

1خانقاه عسكرياصغر دكتر 2 آقاجانيعليرضادكتر

3 مه ميرزاييفاط

چكيده

لحاظ توليد اين بخش عنوان جزيي از پوشاك مردم ايران و پيشه كفاشي به كفش به شهر تهران دير زمـاني . دهد رهنگ اين سرزمين را تشكيل مي بخشي از ف ،مهم از پوشاك

بـه ،پـوش مردمـانش تحوالت بسياري را در پاي باشد و ميزمين پايتخت ايران است كه هـايي ر همـواره بـا فـراز و نـشيب در طول سده حاض نيز پيشه كفاشي . ستخود ديده ا

دوز ويژه كفاشي دسـت ب تغيير و تحول پيشه كفاشي . است و تغييراتي كرده رو بوده روبهاز ، هاي كفـش و پيـشه كفاشـي ثر بر تغيير گونهؤ علل و عوامل مومردانه در شهر تهران

بررسـي . ورد بررسـي قـرار گرفتـه اسـت هايي است كه در ايـن مقالـه مـ جمله موضوع دهد كـه ايـن صـنعت در ميـان وضعيت صنعت كفش ايران از گذشته تا امروز نشان مي

كيفيـت نيـروي انـساني، . هـاي اقتـصاد جهـاني در حـال خـرد شـدن اسـت دنـده چرخهـاي ارزان قيمـت هاي علمي توليد كفش و ورود كفش آالت فرسوده، نبود روش ماشين

.نعت را با ورشكستگي روبرو كرده استبه بازار اين ص

افزار، كفاش، كفاشي، صنعت كفش، تهران، شغل پاي: ها كليدواژه

عضو هيئت علمي دانشگاه تهران .1

عضو هيئت علمي دانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران مركز .2

شناسي كارشناس ارشد مردم .3


مقدمه

تـرين نيازهـاي بـشر بـوده از مهـم ك، عنوان يكي از اجزاي پوشا افزار يا كفش به پاي نقـش حفاظـت و مـصون افـزار صـرفا پاي،گيري اجتماعات بشري در آغاز شكل .استدر آن زمـان . اهاي انسان را از شرايط نامساعد اقليمي و جوي داشـته اسـت داشتن پ نگهامـا بـا ورود . شـد اي پوست يا الياف گياهي بود كه به دور پا پيچيده مي افزار از تكه پاي

بـا ايجـاد . شـدند تري توليـد افزارهاي مناسب پاي ،انسان به مرحله تمدن و ساخت ابزار وران اين حرفه به توليـد آمد و پيشه در يك پيشه شكل توليد كفش به ،پديده تقسيم كار

هـاي فرهنگـي بـشري و بـا توسـعه فعاليـت .افـزار دسـت زدنـد هاي مختلف پاي گونهافـزار نيـز پوشاك و پـاي ي، اقتصادي و شغل، طبقات اجتماعي ،گيري عقايد مذهبي شكل

.در تناسب با شرايط پوشنده آن تنوع بسياري يافتاي بـه توليدكننـدگان كفـش بـازار يـا محلـه ، كه در ميان هر شـهر به اين ترتيب بود

را در دل جوامـع يگران جامعـه كـوچك اختصاص داده شد و به اين ترتيب اين صنعت . شهري تشكيل دادند

در ميان كفاشان ؛فرهنگ خاص خود است داراي خرده ،جا كه هر جامعه بشري از آن .هاي آنان پرداخت صنعت و هنر و مهارت ،نيز بايد به جستجوي خرده فرهنگ كفاشي

داراي ،هاي متمـادي پايتخـت ايـران بـوده اسـت عنوان شهري كه سال شهر تهران به فرهنگ خـاص خـود ان شاغل در صنعت كفش است كه خردهگر گروه بزرگي از صنعت

شـناختي در ايـن پـژوهش گنجانـده شـده آن به لحاظ مـردم بررسيورا داشته و دارند .است

هاي كفش مردم تهران در صد سال گذشته رات گونهتغيي

ن دوزي در تهران رايج شد و محلي در بازار بـراي آ سال پيش نعلين 130 در تقريبا«هنگـام پس از آن در . دوزي نبود دكان نعلين 10تعيين گرديد، ولي در اين محل بيش از

متـصل بـه الملـك بـازار كفاشـان بزرگ شدن شهر تهران توسط شخـصي بـه نـام معير در بـازار تعيـين شـد و ) هـا راسـته (ميدان درسـت شـد و جـاي مـشاغل مختلـف سبزه ) 71 :1342خسروي، (» .دوزان به مكان جديد نقل مكان كردند نعلين

83 �اشي در شهر تهرانبررسي كفش و كف

زيرا بدون ؛ متفاوت بوده است،شناسيم هاي آن روز با آنچه ما از نعلين مي نعلين البته نيـز از چـرم سـاده ناوتي نداشت و جنس آ شد و دو لنگه آن با هم تف قالب درست مي

.بوداي به نـام هاي پارچه و كفش هاي ديگري نظير چارق ها، كفش گونه نعلين پس از اين

مـورد اسـتفاده قـرار دهقانـان و چوپانـان توسـط چـارق از ديربـاز . شـدند رايـج گيوهر دو و شـد مـي اي شـكلي سـاخته اين كفش از چرم ضخيم يك تكه و كيسه .گرفت مي

. بـود و نـوك آن رو بـه بـاال دشـ محكم مـي دهانه آن با تسمه چرمي جمع و به دور پا ـ كه رويـه آن پارچـه (ها در زمستان چارق و در تابستان گيوه تهراني كاي و بـسيار خن

چپ و راست نداشتند و در انواع مختلفي نظير آجيده ها نيز لنگه گيوه. پوشيدند مي) بود»âjide« ي، ملك» maleki« درگذشتهشد و توليد مي ... جوني و ، كرمانشاهي، شهري، سينه

شـد و هاي محكم بافته مـي ها از نخ رويه تمامي گيوه . رفت ميافزار ايرانيان به شمار پاياما زيره گيوه بسته به نـوع آن از چـرم يـا از . گرفت توسط زنان انجام مياين كار عمدتا

. شد ه و به هم فشرده يا تركيبي از هر دو ساخته مي كوبيدو كهنه هاي نخي عمدتا پارچهاي جديد از نعلين بود كـه كفـشي جلـو هاي رايج در شهر تهران گونه از ديگر كفش

داراي نوكي تيز و كمي برگشته بود و از چـرم باز با اندكي پاشنه و معموال بسته و پشت هـاي پشت و پاشنه با رنـگ بي زنانه، نيز كفشي »sâqari «ساغري. شد زرد رنگ تهيه مي با رويـه پايي راحتي از جنس مخمل اي دم زنان در خانه نيز گونه .بودسبز و آبي و قرمز

در دوره قاجاريـه نيـز . كردند كه پـاپوش نـام داشـت پا مي به دوزي دوزي و پولك زريهـاي بعـد پـوتين نظـامي تـدريج در دوره شـد كـه بـه براي نظاميان چكمه دوختـه مـي

.ين آن شدگز جاي. بـه ايـران وارد شـد از روسيه الستيكي و نرم بود، كه كفشي كامال مدتي بعد گالش

منظـور هـا نيـز بـه داخـل آن ،كـرد ها نفوذ نمـي ها دوام خوبي داشتند و آب به آن گالش .شد هاي قرمز يا جگري آستر مي اي ماهوتي به رنگ جلوگيري از عرق كردن پا با پارچه

معـروف »orosi «ارد ايران شد و به همين دليـل بـه ارسـي روسيه و كفش ديگري كه از رد و سـرخ و سـياه ها از چـرم ز ارسي« . شبيه نعلين بود اي پشت بسته شد، كفش چرمي

هايي در مقياس خط كه براي هر اندازه يك رقم خـط، ماننـد در اندازه .شدند دوخته مي


هنـوز متـداول ) شـماره (ره نمـ ؛شد ميسه خط و چهار خط تا هفت خط در نظر گرفته پـايي از چـرم كفشي مانند گيوه يا دم (اي دولچه ارسي چرمي مردانه به اسامي دهان .نبود

كفشي از چرم با رويه يـك (، سگكي )كه پشت و پاشنه داشته باشد، بدون بند و سگك بـا اي چهل مانند دهان دو (خواب ن، پاشنه ، بندي )آمد مي هم تكه كه دهانه آن با سگكي به

اي بـا ماننـد دهـان دولچـه (بخـواب ، پاشـنه )شـد پا كشيده مي كش به پشت كه با پاشنه ،بـود كـه خريـداران بايـد بعـد از خريـد ) پايي بـود كه هم كفش و هم دم اي نرم پاشنه) پاشنه(هاي بدون پاشنه با نعلكي ها نعلين بعد از اين . كوبيدند ميها را نعل هاي آن پاشنه

كفـش (هاي چرمي زنانه نيز مانند طرح گالشي كفش. اي قرمز و زرد بود ه كوتاه از چرم يـا سـاده در ) كـرد پاشنه كه فقط دوال چـرم پاشـنه آن را از كـف مـشخص مـي نرم بي هـاي سـياه و قرمـز هاي سه خط، پنج خط و هفت خط با پاشنه چرمـي در رنـگ اندازه

) 426 :1371شهري، (» .جگري بودند از مـردان بـه گروهـي ويژه بعد از انقـالب مـشروطه كـه ب« و اواخر قرن سيزدهم از

پوشش اروپايي و پوشيدن كت و شلوار، پـاپيون و كـراوات ندخارج از كشور سفر كرد رضا شاه نيز در اوايل سلطنت خود، تالش )237 :1383يارشاطر و ديگران، (» .آغاز شد

1307در مهـر «ا اينكـه بسياري در جهت متحدالشكل و اروپايي كردن لباس مردم كرد ت طـور يـك دسـت و بـه سـبك غربـي لبـاس هاي ايراني به كابينه مقرر كرد كه تمام مرد

هاي سنتي رايج نظير گيوه، ملكي، نعلين، و در اينجا بود كه كفش ) 238 :همان( ».بپوشند بنـدي دار و معمـوال هاي چرمي پاشنه هاي چرمي جاي خود را به كفش چاروق و ارسي

.دادند يياروپاكار شـدند و سـعي كردنـد بـا دوزان نيز دست به كفاشان سنتي تهران يا همان ارسي

ايـن . شكافتن چندين نمونه كفش خارجي، روش ساخت و دوخـت آن را فـرا بگيرنـد مـشغول ،هـاي اروپـايي هـاي دوخـت كفـش روش و شيوه گيري ياد پس از كفاشان كه

.گرديدندمشهور » وزد فرنگي« شدند، به آن سبكي به يها كفشندوختهاي گاوي نرم و ظريف ساخته شده در اروپـا هاي اروپايي، چرم با رايج شدن كفش

اي هـاي زيـره چنين چـرم و هم »verni « و چرم براق به نام ورني »šebrow« به نام شبرو نيز از اروپا وارد بـازار شـد و در دسـترس »feransis « موسوم به فرنسيسعمدتاضخيم


هـاي ر گرفت و كفاشان نيز با استفاده از شبرو و ورني دست به توليد كفـش كفاشان قرا .مردانه و زنانه زدند

دار بنـدي بـا هاي رويه شـبرو، سـرپنجه مردانه ها عبارت بودند از برخي از اين كفش هاي زنانه شبرو پاشنه كوتاه و پاشنه بلند و صـندل هاي چرم گاوميش فرنگي، كفش زيره

بند و تسمه با كفشي بي (و پاشنه قندره ) اي و سگكي پاشنه كوتاه بندي و تسمه ،راحتي(اي رويـه و ها كوبيـده هايي سه چهار سانتي به آن كه از چوب پاشنه ) پاشنه كلفت چوبي

قيمت زنانه و مردانه جيـردار كـه چنـد هاي گران شد و در آخر كفش يده مي ها كش به آن دادنـد كـه موقـع راه هم دوخته، زير پنجگي كفش قرار ميرو، روي اليه چرم نو را روبه

)427 :1371شهري، (. كرد رفتن جيرجير ميچرمـي و سـياه و بـراق و كوچـك بـود و « كفش ديگري بود كه »qondore «قندره

)72 :1342خسروي، (» .كردند پا مي شيك آن را به هاي اعيان و خانم. گانـه بـود پسرانه و دخترانه و بچـه هاي چرمي كفش ،ديگر اين دوران هاي كفشاز نيز كفشي بود مخصوص كودكان و از پوسـت نـرم گوسـفند يـا مـيش »čosak «چسك

.شد توليد مي. شـدند مـي توليد سال پيش 60 تا حدود 100از هايي بودند كه در تهران ها كفش اين

شدند مي، ساخته يهايي كه از شبرو يا همان چرم گاوي خارج تا اين دوران ديگر كفش كفاشـاني كـه مـشغول سـاخت كفـش از شـبرو بودنـد را . در بين مردم جا افتـاده بـود

بيشتر كفاشان بـه اسـتفاده از شـبرو . ناميدند مي» شبروسازي«ها را و دكان آن » شبروساز«»šebrow« نظير چرم (ايراني را زمخت و نامرغوب ت،هاي سف ند و چرم ه بود روي آورد

ه كنـار گذاشـت ) شـد و جگري توليد مي هاي زرد و سياه ه رنگ همداني كه در آن زمان ب . بودند

سـازي در ايـران كارخانجـات چـرم ) خورشـيدي 1312 حـدود (در زمان رضا شـاه هـاي شـبروي كفـش . سيس شد و اين امر باعث پيشرفت صنعت توليد كفـش گرديـد أت

وره بـسيار رايـج هاي چرمي كوتاه، در ايـن د هايي از چرم ضخيم و پاشنه مردانه با زيره دوز بـه شـيوه هاي مردانه چرمي دسـت در واقع كفش . شدند و مشتريان بسياري داشتند

كـه هاي اروپايي، بازار كفش شهر تهران را در تصرف خـود درآوردنـد، گـو ايـن كفش


تهـران مـورد اسـتفاده مـردم قـرار ه طور محدود در بهنوز گيوه و گالش و حتي چارق .گرفت مي

ها، حالت تجمالتي داشتند و هـر تهرانـي كـه تـوان خريـد و گونه كفش در ابتدا اين هـاي پا كردن آن و راه رفتن بـا آن را در خيابـان هايي را داشت، به پوشيدن چنين كفش

ها گونه كفش اي از اين حتي در مواقع خاص و ويژه . دانست شهر مايه فخر و مباهات مي داري و حفظ آن تالش بـسياري وز، در نگه پوش مد ر شد و صاحبان اين پاي استفاده مي

هـا در يكي از كفاشان بسيار قديمي تهران در مصاحبه خود گفت كـه تهرانـي .كردند ميهـاي چرمـي خـود شـد، بـر روي كفـش آلود مي هاي شهر گل روزهاي باراني كه خيابان

ـ تدريج به .شان نرسد پوشيدند تا آسيبي به كفش چرمي گالش الستيكي مي ل دهـه تا اواي .شد ها ديده مي سي اين كفش در ميان مردم حالت عادي پيدا كرد و در پاي اكثر تهراني

هم دوختـه و اوايل دهه سي، قطعات چرم رويه كفش با چرخ خياطي به 20 در دهه در اروپـا چرخـي بـراي دوخـتن .) م1858در حدود سال (ها قبل با آن كه سال ؛شد مي

هنوز وارد ايران نشده بـود و تمـامي مراحـل ود، اين دستگاه رويه به زيره اختراع شده ب با دسـت انجـام توليد كفش صرفا

در ايــن دوران انــواع . گرفــت مــيهاي دوز با مدل كفش چرمي دست

ــد ــف توليـ ــيمختلـ ــد و مـ شـــشرفت ــشم پي ــاي چ ــري در ه گي

ــرم ــش چـ ــد كفـ ــنعت توليـ صـدوز اتفاق افتاد تا حـدي كـه دست

تـرين دوز ايراني بـا به كفش دست ــايي ــواع اروپ ــ،ان ــايي ب ويژه ايتالي

يعني اواخـر ها، اما درست در همين سال . پوش مردم تهران بود و تنها پاي كرد رقابت مي هـاي كفـش و يعني در راستاي ازدياد جمعيت و تنوع گونه دهه بيست و اوايل دهه سي ل آالت وارد ايـران شـد و صـنعت توليـد كفـش شـك ماشـين مصارف و كاربردهاي آن،


افتتـاح شـد، 1330 -1329اولين كارخانـه كفـش ماشـيني كـه در سـال . ماشيني گرفت . به توليد كفش الستيكي پرداختصرفا

. ستاره افتتاح شـدند ش مهشيد در قلهك تهران و واحد سه هاي كف بعد از آن كارخانه مه اين سي وارد بازار كفش ايران شدند و در ادا . وي. كمي بعد، مواد پالستيكي نظير پي

هـاي ايـن كفـش ابتدا . اندازي شدند راه واحدهاي كفش ملي، كفش بال و كفش وين راه ولـي بـا ، به علت سختي و غيرقابل انعطاف بودن مورد استقبال قرار نگرفـت ي،پالستيك

تـدريج پيشرفت فناوري و بهبود مواد پالستيكي، توليد كفش الستيكي محدود شد و بـه ، 1340در سـال . السـتيكي بـاقي مانـد هاي چكمه فقطفت و توليدات الستيكي از بين ر

گـذاري مـشترك بـا برخـي توليدكننـدگان ژاپنـي و اروپـايي بـه كفش ملي بـا سـرمايه هـاي بعـدها گونـه . ترين توليدكننده كفش ماشيني ايران و خاورميانـه تبـديل شـد بزرگ

مـصطلح در صـنعت طـور كه امـروزه بـه . يو. اورتان يا پي ديگري از پالستيك نظير پلي .شود، نيز در توليد كفش مورد استفاده قرار گرفت شناخته مي »piyo «كفش به نام پيو

چنانچه ذكـر شـد، از طرفـي ازديـاد جمعيـت در شـهر تهـران و ايجـاد مـصارف و هاي غيرچرمي بودن قيمت كفش كاربردهاي گوناگون براي كفش و از طرف ديگر ارزان

باعث استقبال بسيار زياد مردم و در نتيجه افزايش توليـدات چنين دوام بيشتر آنها، و هم 20كه تا اواخر دهه پنجـاه كفـش ملـي توليـدات خـود را بـه ها شد، چنان اين كارخانه

ميليون كفـش ورزشـي، پـوتين و پـوتين سـربازي، كفـش پالسـتيكي، كفـش ايمنـي و .هاي رويه چرمي رساند كفش

هـاي كفـش عامل بسيار مهمي در تغييـر گونـه ها، سطح باالي توليدات اين كارخانه گونـه در واقع اكثريت مردم بـه دليـل ارزانـي و دوام، بـه مـصرف ايـن . مردم تهران بود

چرمي همچنان جايگاه ممتاز و ويژه خود دوز تمام تها روي آوردند، اما كفش دس كفش . داشتاز قشر مرفه يبسيار را در شهر تهران حفظ كرده بود و مشتريان

ها و مراحل توليد كفش پيشه

ند، اما با پيشرفت فنـاوري ا محدودتر از جوامع امروزي بود ه در جوامع گذشته، پيشه اي درآمـد و كارهـا را بـسيار پديده تقسيم كـار در جوامـع بـه صـورت بـسيار پيچيـده

نفر، مشغول بـه كـار بودنـد كـه 3 يا 2در گذشته در يك كارگاه كفاشي . كردتخصصي


هر دسته كارگر كفـاش عبـارت بـود از يـك «. شد رها بين اين افراد تقسيم مي تمامي كا كـه بـا كـم و زيـاد بـودن كـار، 4و يك پـادو 3وردست و يك 2كش و يك بخيه 1پيشكار

)579: 1378شهري، (» .توانست از آن حذف يا به آن اضافه شود وردست مييـك بـدون نـد و هـيچ كرد كش با هم كـار مـي و بخيه پيشكار در اين حالت معموال

عدم حضور هركـدام حالدر عين. شد حضور ديگري در جاي ديگر مشغول به كار نمي .شد كار افراد ديگر مي شدناز اين افراد در كارگاه باعث تعطيل

:شد در اثر اين تقسيم كار ساده، مراحل كار نيز به شكل زير خالصه مير پستايي را به روي پيشكا... كرد ميده ساز، پستايي را كه رويه كفش بود، آما پستايي«

پـستايي را روي اوداد، كـش بـود مـي اش كه بخيه و به دست بغل دستي كشيد قالب مي بنـد بـه روي قالـب 5 با ميخ و كشيدن آن بـه وسـيله گـاز كـاركش گذاشت و ميقالب

داد و تحويـل وردسـت مـي بـود آن را دوختـه 7 و مغـزي 6كش كه كف نمود و بخيه ميآورد و بـه پيـشكار مـي بـاال كـرد و مـي را كاغذ چسباني و مقوا چسباني كفست ورد

وآورد ميدر را 8، جابخيه كرد مي آن سوار روي را گرداند و پيشكار با چند ميخ زير برميدسـت بـه بـود كش كه زيره را بـه رويـه و مغـزي دوختـه سپرد و بخيه كش مي به بخيه

آورد و بـه هـم مـي ها را با چكش كوبيـده بـه داد و وردست شكاف جابخيه وردست مي و بريد مي، اضافات لبه زيره را ردك مي برآن سوار را گرداند و پيشكار پاشنه پيشكار برمي

.داد و نقش بسيار مهمي در كارگاه كفاشي داشت كسي كه كار كشيدن رويه به قالب را انجام مي .1

.داد كسي كه دوخت زيره را به كفش انجام مي .2

.بودهاي كفاشي وارد شاگرد كمكي در كارگاه كه تا حدودي به مهارت .3

را... درسـت كـردن چـاي و ، خريد، جابجايي وسايل ،كسي كه كارهاي عمومي كارگاه نظير تميز كردن كارگاه .4 .داد ميانجام

.كشند ابزاري شبيه انبر كه با آن لبه چرم را گرفته و بر روي قالب مي .5

.همان كفي كفش. 6

دوختنـد و سـپس زيـره را روي آن دور تا دور زير كفـي مـي ،نوار باريكي از چرم كه به جهت استحكام بيشتر . 7 .كردند وصل مي

.فتگر شياري در كف زيره كفش كه نخ دوخت در آن قرار مي. 8


اگـر دوختنـي بـود، را سپرد و وردست پاشـنه و به وردست مي كرد آن را يكنواخت مي بـه و چـسباند مـي ، و اگر چسباندني بود چند ال مقوا يا خورده چرم و ميشن دوخت مي

كـش بـه بخيـه وكـرد مـي صـاف وبريـد مـي گرداند و پيشكار دور آن را پيشكار بازمي داد جهت پرداخت به وردست مي و كرد مي 1كش دور آن را موم داغ گرداند و بخيه برمي

داد و پيـشكار آن را از قالـب و بـه پيـشكار مـي كرد ميو وردست آن را تميز و شفاف بـراي تحويــل بــه بــازار در اختيــار پــادو وگرفــت مــيه معــايبش را آورد، خــرد مـي در ) 583-582 :همان(» .گذاشت مي

تراش كـسي بـود كـه قالـب سـاخت كفـش را از قالب. تراشي بود پيشه ديگر، قالب .داد تراشيد و در اختيار كفاش قرار مي چوب مي

ر آن دوران نعلكـي پاشـنه كـه د . سازي بود پاشنه ،هاي مرتبط با كفاشي از ديگر پيشه »na'leki« هـايي كـه از پاشنه. شد شد، به دو صورت چرمي و چوبي ساخته مي ناميده مي

هـاي مردانـه هاي چرمـي در كفـش هاي زنانه و پاشنه شدند، در كفش چوب تراشيده مي هـاي چرمـي را از پاشـنه چـسبان، سـاز يـا نعلكـي نعلكـي . گرفتند مورد استفاده قرار مي

هـاي كفـش مانـده از هاي ميشن و چـرم بـاقي پاره هاي چرم و مقوا و كهنه چسباندن پاره كوبيـد و چسباند و سـپس مـي ها را با سريش روي هم مي اين تكه او. ساخت ديگر، مي

.بريد تا به شكل پاشنه درآيد دور آن را صاف مير اين از آن جا كه د. بودهاي مرتبط هم يكي ديگر از پيشه» na'lče gari «گري نعلچه

هـاي چـرم و مقـوا اسـتفاده هـا از خـرده دوره به علت كمبود چـرم، كفاشـان در پاشـنه به همين دليـل، . شد ها در اثر برخورد با آب يا راه رفتن متالشي مي كردند، اين پاشنه مي

زير پاشـنه نعـل براي دوام بيشتر بردند تا مي رگ افراد بعد از خريد كفش آن را نزد نعلچه .ساختند ميخودشان هاي آهني را اين نعلگرها نعلچه. آهني بكوبد

ايـن افـراد در مجمـوع بـه . دوزي و واكسي بـود دوزي يا پاره ديگر پينه پيشه مرتبط ــركفش ــي تعمي ــاره شــده و خــراب م ــد و هــمپردا هــاي پ ــين تعــويض پاشــنه، ختن چن

.كردند هاي چرم رويه را با آن پر مي هاي خالي درز دور كفش و شكاف قسمت،موم را با چراغ داغ كرده. 1


دن، ، قالب زدن براي گشاد كردن كفش، انـداختن كفـي بـراي تنـگ كـر 1كردن تخت نيمبـه تـدريج، بـا تغييـر شـكل . دادنـد تعويض بند و سگك و واكس زدن را نيز انجام مي

هاي ديگري ها حذف و پيشه تقسيم كار و تغيير صنعت ساخت كفش بعضي از اين پيشه .ها را گرفتند جاي آن

:به قرار زير بود مشاغل و مراحل كار كفاشي 40 و 30در دهه .ديبر ميپشت كفش چرم براي مصرف زيره و : بر جنس. 1«دوزي ماشـيني اين قـسمت از كفـش . ختسا د و مي يبر مي را پستايي: ساز پستايي. 2

. بود جفت 6 حداقل ،يك پيشكار تنها . كرد ميرويه كفش را روي قالب سوار : پيشكار. 3

جفت 16 تا 10 كارش به اگر وردست داشت، كرد اما كار مي جفت در روز 8و حداكثر .ديرس مي

.ساخت ميزيره و پاشنه كفش را : بند كن يا پاشنه دور نعلكي. 4هر . دوخت ميرويه و زيره كفش را به كف كفش : كش دوخت و دوزكن يا بخيه . 5

كـردن بخيـه فقـط دوزها وظيفه بخيه . جفت بدوزد 5 در روز حداكثر ستتوان كارگر مي .دوختند مي يعني زيره كفش را به مغزي دور كفش بود

آورد و باعث جالي كفش و ميدور كفش را به رنگ خود كفش در : چي داختپر. 6 و بـود جفـت در روز 10 جفت و حـداكثر 6ها گروه حداقل كار اين . شد ميزيبايي آن

.كردند مي جفت در روز كار 16 تا نداگر وردست داشتو ]ردگ فروش دوره خريد از دست [خبركردن آب آوردن، نان خريدن، چاي : پادو. 7

شـب كـار 8 صبح تا 8 و از ساعت از جمله كارهاي اين گروه بود خرده جنس خريدن )75-74 :1342خسروي، (» .ندردك مي

دوز هاي بعد، پيشه توليـد كفـش دسـت آالت جديد در دهه با ورود فناوري و ماشين هاي بعد د، چنانچه در دهه ش تر تر و تقسيم كار پيچيده هاي تخصصي چرمي داراي حرفه

تغييـر كـرد و نيـروي انـساني بيـشتري در آن ها كـامال شكل كارگاه60 و 50 عني دهه يدر ايـن حالـت . شد كه همين امر باعث افزايش سرعت توليد كفش شدندكار مشغول به

تعويض زيره كفش از پنجه تا سرپاشنه. 1


كه تا امروز نيز ايـن وضـعيت و تقـسيم ماشيني درآمد توليد كفش چرمي به حالت نيمه .كار، كماكان ادامه دارد

يد توليد كفشمراحل جد

كه در واقـع مغـز 1گير در اين مرحله مدل . گيري است اولين مرحله توليد كفش، مدل . پـردازد هاي كفش مي متفكر و نيروي خالق يك مجموعه كفاشي است، به طراحي مدل

كشد و گاه از روي كفشي آماده و گاه نيز از روي گير، طرح را از ذهن خود مي گاه مدل سپس براساس طرح مورد نظـر خـود، . كند ر روي كاغذ منتقل مي تصاوير كفش، آن را ب

پس از اينكه قالب نمونه براساس طـرح . كند قالب مناسب را نيز براي آن كفش طرح مي ابعـاد آن را بـراي سـايزهاي كنـد و ايرادهاي آن را برطـرف مـي اوگير ساخته شد، مدل

.سپارد سازي مي هاي قالب كارخانهبهكند و مشخص مي متفاوت، پس از ساخت قالب براسـاس نظريـه

گير، الگويي براي برش رويـه كفـش مدلگيـر، در ايـن مرحلـه مـدل . شـود ميتهيه

سطح قالب نمونه را، با پارچـه يـا كاغـذ پوشاند و به اصـطالح دار مي پشت چسب كنــد و دور ايــن مــي»kafan «آن را كفــن

سـپس . بـرد پارچه يا كاغـذ را دقيـق مـي ــا ك ــه ي ــش پارچ ــذ را از روي كف ــر اغ ب

به اين ترتيب سطوح جـانبي . اندازد و بر روي مقواي ضخيم مخصوص الگو مي دارد مي. گيـرد شود و مدل يا الگوي رويه يا پستايي شكل مـي رويه كفش بر روي مقوا پياده مي

سـپس . شـود هايي كه رويه چند تكه دارند، الگوي رويه نيز شامل چند تكه مي در كفش

الگوي مناسب كند و گويند زيرا طرح اصلي پستايي يا رويه كفش را طراحي مي ساز نيز مي پستايي ،گير به مدل . 1

امروزه به كـسي كـه قطعـات . شود ريخته مي اودست شالوده پستايي به و در واقع دساز براي آن را مي .گويند ساز مي نيز پستايي،كند دوزد و آن را براي كشيدن به قالب آماده مي پستايي را مي


ا افزودن مقاديري خاص به ابعاد مدل يا الگو، آن را براي تمامي سايزها، بـراي گير ب مدل .كند كند و به اصطالح مدل را سري مي طراحي مي مردانه،46 تا 40مثال

»kâr bor « و در اختيار كـاربر رود ميها يا الگوها به كارگاه كفاشي مجموعه اين مدل بـه شـكل الگـو م رويه قرار داده و آن را كـامال كاربر الگو را بر روي چر . گيرد قرار مي

.برد ميقـرار » râlivis k «كـار در مرحله بعد، قطعات بريده شـده رويـه در اختيـار ليـويس

يـا زاپـاس لبـه »dast lab tâ«تـا لب ليويس كردن عملي است كه طي آن دست. گيرد مي يعني در حـدود ،شود ميچرم بريده

قطعه بريده متر دور تا دور نيم سانتي تـا بـه كننـد مـي بسيار نازك را شده

اي ديگـر هنگام دوخته شدن به قطعه كه باعـث دوال شـدن (تا شدن يا لب

و بدشــكل ضــخيم )شــود چــرم مــيكـاران ايـن در گذشته ليـويس . نشود

ـ ينـام چـاقو همرحله را بـا ابـزاري ب و صـاف و پهـن داشـت اي چاقو كه تيغه هاي چرم را با اين ند و لبه داد ليويس انجام مي

امروزه ماشيني به نام ماشـين ليـويس . ند تا نازك شود تراشيد مي سر آن به تيزي تيغ بود شبيه چرخ خياطي است با اين تفـاوت كـه بـه جـاي كه ها وجود دارد رويه، در كارگاه

كـار، قطعـه ليـويس . كنـد و نازك مي تراشد اي است كه لبه چرم را مي سوزن داراي تيغه دهد تـا دور آن گيرد و آن را به زير تيغه هدايت كرده و حركت مي ر دست مي چرم را د

.شود پس از پايان ليويس قطعات رويه، كارها به واحد بعدي فرستاده مي. ليويس شودشود كه كارگران پشت آن از اين قسمت به بعد، كارها روي ميزهاي بلندي انجام مي

به اين مرحلـه از كـار روميزكـاري و بـه . ته باشند كار داش اند تا تسلط بيشتري به ايستادههـاي چـرم و تا كـردن لبـه لب ،وظيفه روميزكار . گويند كارگران اين مرحله روميزكار مي

چنين چسب زدن قطعات پستايي به يكـديگر و كوبيـدن و محكـم چسب زدن آنها، هم


. است»mošte«1ها با ابزاري به نام مشته كردن آنسـپارند تـا كـاري مـي عات با چسب، آنها را بـه واحـد چـرخ بعد از سرهم شدن قط

افرادي كه در ايـن واحـد كـار . هاي صنعتي انجام گيرد عمليات دوخت پستايي با چرخ كارها پـس از دوخـت پـستايي آسـتر ميـشن و چرخ. شوند كار ناميده مي كنند، چرخ مي

. شود كشي ميدوزند و در اصطالح پستايي آستر آستر كتان را به پشت پستايي ميگـذاري شود تا اليـي سپرده مي ي ديگر اتمام دوخت، پستايي به دست كارگر پس از

به كليه مراحل توليد پستايي از . آماده است گذاري، پستايي كامال پس از اتمام اليي . شودگويند و اگر كارگاه آن جدا باشد، كارگـاه را نيـز سازي مي پستايي طراحي تا اين مرحله،

. خوانند ن نام ميبه هميكـاري، بـه علـت پيش. گيرد قرار مي»piš kâr «كار پستايي آماده شده، در اختيار پيش

كـار وظيفـه پـيش ؛ رود مي شمردهترين مراحل كفاشي از مهم حساس و دقيق بودن كار، بـه ايـن . اين است كه پستايي، كفي و زيره را با مهارت خاصـي بـر روي قالـب بكـشد

.گويند مي »kâr keši «كاركشيمرحله از كار، شـود تـا يزن داده م پس از خشك شدن، رويه به همراه قالب به دست كارگر سنباده

هاي جمع شده رويه به زيـر قالـب اسـت، صـاف كه همان لبه هاي زير قالب را ناصافيدر ايـن . رود كـشي مـي يـا فـورت »fort duzi «دوزي سپس كفش به مرحله فورت. كند

امـروزه ديگـر، . دوزد هاي دور رويه را با نخ و سوزن به كفـي مـي دوز، لبه مرحله فورت و شـود هـا انجـام نمـي دوزي مقرون به صرفه نيست و در كارگـاه كشي يا فورت فورت

هاي كاركشي، كار كشيدن رويه و كفي بـه قالـب را در مراحـل مختلفـي شـامل دستگاهها بيشتر در ولي اين ماشين . دهند يكشي انجام م كشي و بغل كشي، پشت كشي، پنجه كف

هنوز كاركشي با دسـت ي شهرهاي ديگر ها تهران وجود دارند و در كارگاه هاي كارخانه .شود و ابزار انجام مي

تـري از لبـه دور قالـب فضاي خالي ميان كفي را در زير قالب كه سطح پـايين سپس

كوبند تـا خـوب اي كوتاه است كه با آن بر روي چرم چسب خورده مي كوب فلزي با دسته ابزاري شبيه گوشت . 1 .سبدبچ


االتر از سطح كفي قرار گرفتـه كه رويه به دور لبه قالب جمع شده و ب به علت اين (دارد سپس زير . گويند كنند و به اين مرحله توكاري مي هاي مقوا يا چرم پر مي با خرده ) است

.دست و آماده براي نصب زيره شود زنند تا صاف و يك سنباده ميسطح قالب را مجددابرند مي كنند، يعني در ابعاد مورد نظر براي تهيه زيره كفش مي »zol« سپس آن را زل

كننـد، يعنـي درسـت از مـي » reâqav « يا خورد شده را قواره و بعد از آن چرم زل شده به زيـر كشيدنبرند و زيره آماده هاي الگوي زيره كفش آن را مي روي خطوط و منحني

يـا مخلـوط آب و هاي توليد كفـش را در تغـار آب در گذشته كليه چرم . شود قالب مي هـايي سپس مـيخ . تر به قالب كشيده شود نرم شود و راحت خيساندند تا مي جوهر نمك

در گذشـته كـه . كـشند كـش مـي بـا مـيخ ،نـد ا هرا كه جهت كاركشي رويه بـه قالـب زد هـاي اسـتفاده كن، مـيخ راست فردي به نام ميخ ،تكنولوژي توليد انبوه ميخ وجود نداشت

.ساخت شده را با چكش صاف و دوباره آماده مصرف مي بـه وسـيله ابـزاري ،»maqzi «، به نام مغزي از چرم ي باريك ت زيره، نوار قبل از دوخ

دوزنـد تـا زير قالب بـه كفـي مـي تراشيده و آن را دور تا دور لبه »moqâr «به نام مغار . استحكام و دوام كفش را در ناحيه زيره تضمين كند

كــن زننــد و شخــصي بــه نــام دور نعلكــي ســپس زيــره را بــا مــيخ بــه قالــب مــي »kon dor na'leki«گا با ابزاري به نام سرب» sorobga« اي دارد، كه نوك تيـز و خميـده

در ايـن مرحلـه بـا » دربيار، جابزن«سپس فردي به نام . كند دور كف زيره شياري باز مي .كشد پايي، قالب را با زور از داخل كفش بيرون مي دستي يا قالب ابزاري به نام قالب

بخيه كش نيز ابتدا نـخ . گيرد قرار مي»baxiye keš« 1كش در اختيار بخيهكفش سپس تـا محكـم و دهد اني است از داخل موم عبور مي را كه نخ محكم كت»nax e park «پرك

اي بـا كه ابزاري به شكل ميلـه »derafš «بادوام شود و سپس با سوزن تودوزي و درفش كـش را در اكثـر امـروزه جـاي بخيـه . دوزد زيره را به كفش مي است،نوك صاف و تيز

امـا هنـوز . دوزي گرفتـه اسـت دوز، چـرخ بخيـه هاي توليد كفش چرمـي دسـت كارگاه

.شود كن نيز اطالق مي و دوز بدوز و دوخت،دوز بخ،دوز كش، بخيه هاي ديگري مانند بخ نام،كش به بخيه. 1


خود بـا نـخ و سـوزن و درفـش بـه كنند و ييد نمي أها را ت هستند كه كار چرخ ي كفاشانپس از .پردازند دوخت زيره كفش مي

دوبـاره زن ب جا ،بيار اتمام دوخت در زنـد و يم داخل كفش جا قالب را به

بـا »kon dor na'leki«ن ك نعلكي دورهاي برگشته شيار در كـف لبه ،چكش

. گردانـد زيره را به جاي خـود برمـي كـه نـخ اسـت حسن اين كار در اين

دوخت زيره در اين شيار قرار گرفتـه شود، در نتيجـه و روي آن پوشيده مي

چند ميخي را كه بـا آن . شود ه و پاره نمي هنگام راه رفتن با زمين تماس نداشته و ساييد بنـد و در اين مرحله كفش به دسـت پاشـنه ندكش مي، زيره را به قالب وصل كرده بودند

هايي از چـرم كه خود متشكل از اليه بند، وصل كردن پاشنه وظيفه پاشنه . شود سپرده مي انـدازي حلـه كـف بنـد، كفـش بـه مر پس از پايان كار پاشنه . باشد است، به زير زيره مي

»kaf andâzi«اي از چرم نازك آستري، به نام گلچه در اين مرحله، اليه. رود مي» golče« چنين پا در تماس تا داخل كفش زيباتر شود و هم شود در كف داخل كفش چسبانده مي

، كفش به آخـرين ي يا همان گلچه پس از انداختن كفي داخل .مستقيم با كفي قرار نگيرد چـي، ابتـدا زيـره و پاشـنه كفـش را پرداخـت . رود مي »pardâxt« عني پرداخت مرحله ي

»pilise «هـاي پليـسه ها ها يا در اصطالح كفاش عني اضافه كند، ي مي »dorgiri «دورگيري ايـن كـار در گذشـته بـا .كنـد هـا را صـاف مـي گيرد و دور آن دور زيره و پاشنه را مي

هـا ولي امروزه در تمامي كارگـاه ،شد سنباده انجام مي گير و ابزارهايي نظير مغار يا پليسه .پرداخت وجود دارد ماشين

، صـيقل داده »masqal « پس از اتمام اين كارها، كف زيره را با ابزاري به نام مـصقل شـود و در مرحله آخر رويه كفش تميز شده و واكـس زده مـي . كنند و صاف و براق مي

اي و گـل فش با جوهر مشكي و دوده يـا جـوهر قهـوه زيره و پاشنه نيز بسته به رنگ ك


. دآي اي درمي هاي مشكي يا قهوه رنگخرا به ترتيب به ا. شـود مـي بندي تميز شد، آماده بستهكفش دستمال كشيده و كامال رويه پس از اينكه

هاي روي دستك عبـور بندي باشد در اين مرحله بندكش، بندي را از سوراخ ،اگر كفش سپس كارگري نـشانه كارگـاه توليـد را بـا مهـر فلـزي و انـدازه كفـش را بـا دهد و مي

زيرا عالمـت و . گويند به اين عمل داغي زدن مي. كند كوب در زير كفش حك مي شمارهاي نيـز بـه مارك پارچه ،سپس اگر الزم باشد . شود شماره با حرارت زير كفش حك مي

.شود داخل كفش چسبانده مي

هـاي بنـد كفـش را برحـسب مـدل و سـايز در بـسته مراحل، بسته پس از انجام اين در اين زمان كفش كامل شده و آمـاده فـروش در . كند بندي مي مربوطه قرار داده و بسته

.شود ميبازار كنـد، فردي كه در طول انجام اين مراحل به كار كارگاه نظارت دارد و مـديريت مـي

كنـد و مـانع از توقـف كـار در را تهيـه مـي گاهارگران كاركار و مواد اوليه هر كدام از ك . نام دارد»kâr gozâr «رشود، كارگزا هاي مختلف مي مرحله


كارگاه كفاشي

ي نابـسمان و آلـوده بـوده و دوز، در وضـعيت هاي كفاشي توليد كفـش دسـت كارگاههـاي تنـگ و تاريـك و نامناسـب بـه محيط ،هاي كفاشي كارگاه بويژه درگذشته .هستند

شمال هاي سي و چهل در دهه در«. نداظ شرايط و امكانات براي كارگران كفاش بود لحند، در مركز شهر كارگاه در پـشت ردك هاي دور از مغازه كار مي شهر كارگران در كارگاه

».نـد ردك ، در جنوب شهر كارگر و كارفرما با هم كار مي بود مغازه در پستوها قرار گرفته )73 :1342خسروي، (

هاي مختلف توليدي كارگران به سه شـكل كـارمزدي ها، با شيوه ام اين كارگاه در تم »kâr mozdi«مزدي ، جفت» joft mozdi«و روزمزدي » ruz mozdi« گرفتنـد حقوق مـي .

در . گرفت داد كار مشخص حقوق مشخصي مي در روش كارمزد كارگر به ازاي توليد تع 5ت و فـرد بـه ازاي تمـام كـردن مزد توليد هر جفت كفش مزد ثابتي داشـ روش جفت

در روش روزمزدي كه بيشتر مخـصوص . كرد برابر مزد ثابت دريافت مي 5جفت كفش، اي بـود، افـراد روزانـه حقـوق تر يا كارگران غيرحرفه افرادي نظير پادو يا مشاغلي ساده

.گرفتند مي نيـز از دكار معـروف بـو يا صاحب ) استادكار( به اوستاكار صاحب كارگاه كه معموال

پرداخـت و مـابقي هاي توليدي در كارگاهش، مزد كـارگران را مـي حاصل فروش كفش گاه اوسـتاكار خـود . شد مي بود كه مبلغ بسيار بيشتري از حقوق كارگران اودرآمد خود

.كرد بر كار نظارت ميپرداخت و گاه نيز صرفا كارگاه ميدر كار بهابتـدا كـار : گذرانيـد حلي را به شرح زير مي كفش از توليد تا فروش مرا طور كلي به

سـپس اگـر . شد كار يا اوستاكار و به دست كارگران در كارگاه توليد مي زير نظر صاحب كـه كفـش را در مغـازه خـود بـود كـار خـود فروشـنده كفـش و داراي مغـازه صاحب

قرار »bonak dâr «دار در غير اين صورت آن را به طور عمده در اختيار بنكفروخت ميخريـد و سـپس آن را دار كسي بود كه كفش را در تعداد باال از كارگـاه مـي بنك. داد مي

تعـداد گاه نيز صاحبان كارگاه، كفـش را در . كرد فروشي توزيع مي هاي كفش مغازه ميان


بـر نيـز بيـرون . دادنـد قـرار مـي »birun bar «بر هايي به نام بيرون در اختيار واسطهاندكبـر طـرف قـرارداد در واقع هر بيـرون . كرد توزيع مي هاي محدودي مغازهها را در كفش

به اين ترتيب كفش آماده پـشت . كرد ها كار مي چندين مغازه مشخص بود كه فقط با آن .رفت ها قرار گرفته و به فروش مي ويترين مغازه

يهـا هاي شهر تهران، در طبقـات بـاالي پاسـاژها، انتهـاي كوچـه اكثر كارگاه امروزه ها و به طور كلي دور از دسترس هـستند و ايـن بـه علـت مـشكالتي بست، زيرزمين بن

هـا است كه صاحبان كارگاه درخصوص پرداخت ماليات و دارايي و اجاره باالي كارگاه شب و حتي روزهـاي تعطيـل را نيـز 8 صبح تا 8كارگران كفاشي كه در گذشته . دارند

هـاي توليـدات كارگـاه وآينـد ها نمي ح به كارگاه صب 11كردند، امروزه تا ساعت كار مي . است شده حركت راكد و بيهمدوز كفش دست

ها كار كفاشيدهي نيروي سازمان

نيروي انساني شـاغل در دهي نيكي از مسايل بسيار جالب در كارگاه كفاشي، سازما گذشـته امـا در ها محـسوس نيـست له در كارگاه أهرچند امروزه اين مس . بودآن كارگاه

نيروي كار در يك كارگاه كفاشي، درست مانند يك پايگاه نظـامي از سـاختاري سلـسله كـار و هاي رده پايين شـروع بـه يعني در اين سيستم افراد از شغل . مراتبي برخوردار بود

.ندرسيد كاري مي جه استادي و صاحب و پس از مدت طوالني به دركردند مييادگيري دليل . و كماكان نيز هستند ند گيلك و آذري بود تهران عمدتا استادكاران كفاشي شهر

ـ سجواري رو له نيز نزديك بودن و هم أاين مس ويژه منطقـه يه با مرزهاي شـمال كـشور بخواسـتند بـراي در طول جنگ دوم جهاني كفاشان ايراني كه مي. گيالن و آذربايجان بود

و وخت كفش را آموختنـد هاي د سربازان روس كفش بدوزند، از كفاشان روسي، روش بـه تهـران آمدنـد و در ، نياز به كفش در پايتخـت افزايشبعدها اين استادكاران به علت

هـا افرادي كه به عنوان كارگر به اين كارگـاه . كار كردند هاي شهر تهران شروع به كارگاه


يشتر بـه كردند و با يادگيري ب كار مي ترين مراحل شغلي شروع به شدند، از پايين وارد مي پـرورش ي ديگر اين ترتيب استادكاران، استادكار يافتند و به رده كاري باالتري دست مي

.دادند ميبه نيمچه وردستي و سپس وردستي و ميخ راست كني كارگر كفاشي، پس از پادويي

هاي كمتري از وردست داشـت و وردسـت كـه داراي نيمچه وردست مهارت .رسيد ميكش كار يا بخيه ساز يا پيش خود به عنوان شاگرد در كنار پستايي هاي بيشتري بود، مهات

پـس از صـرف . ناميدنـد كش مي كش را نيمچه بخ چنانچه وردست بخيه . گرفت قرار مي شدند و مي ي ماهر دوز ز يا بخيه سا كاري، پستايي طوالني افراد در پيش كردن زماني نسبتا

. و در واقع اداره كننده كارگاه كفاشي باشـند توانستند، اوستاكار در اين مرحله بود كه مي گـاه كـار كار گاه اوستاكاران توان خريد كارگاه و مغازه را داشتند كـه خـود بـه صـاحب

ريـد و خ ر كارگـاه و مغـازه فـروش كفـش را مـي يـ ديگشدند و گاه نيـز فـرد تبديل مي .كرد استخدام مي ي كارگاه خود اوستاكار و كارگزاركار بود و برا صاحب

اين ساختار سلـسله مراتبـي مـنظم و صـرف كـردن زمـان طـوالني بـراي يـادگيري در واقـع هـر . سـاخت هاي اين پيشه، از كارگران استادكاراني اليق و مجرب مـي مهارت

داد، اما در نهايت از ه مي يچند اين ساختار، نظامي بسيار دشوار و پيچيده را به كارگر ارا هاي كفاشي از بين امري كه امروزه در كارگاه . ساخت نظير مي هاي بي او فردي با مهارت

هاي توليد كفش را نيز نابود كرده است و ها و توانايي رفته است و به همراه خود مهارت گري خود از داليل افـت كيفيـت كفـش چرمـي ايـران اين عدم وجود مهارت و صنعت

.است

بندي جمع

تـرين انـواع اروپـايي مرغوب ا ب 40 و 30هاي دوز ايراني در دهه كفش چرمي دست كرد و حتي كفـش ماشـيني ايـران دوز ايتاليايي برابري مي ويژه كفش چرمي دست بخود


امـا آنچـه امـروزه در ايـن . ه بـود بازار خاورميانـه را تـسخير نمـود ، 40هاي نيز در دهه كفـش . بينيم چيزي جز ركـود منجـر بـه نـابودي نيـست مي »صنعت تلفيق شده با هنر «

حاصـل برقـراري ،شـد دست كفاش ماهر و هنرمند توليـد مـي نتي ايراني كه به چرمي س تمامي هنر و مهارت خـود را در كه ارتباط احساسي كفاش با محصول توليدي خود بود

داراي بهتـرين كيفيـت و ، كفش توليد شـده اگرفت و طبيعت كار مي دوخت يك كفش به امـا ،زند مند دست به توليد و ساخت مي در واقع در جامعه سنتي كارگر هنر . زيبايي بود

رود و مـرز اين ارتبـاط احـساسي در كـار از بـين مـي ، همين جامعه با ورود صنعت به صنعت به درستي جاي خود را باز نكرده و ،در جامعه ما . شود صنعت و هنر تفكيك مي

ر بـا گـزين سـنت و كـا در نتيجه هيچ عنصري جـاي . به كنار نرفته است سنت نيز كامال .گوي نيازهاي جامعه نيست دست نشده است و كار سنتي و دستي نيز جواب

: شـود نمايـان مـي در ايران علل ضعف اين صنعت صنعت كفش وضعيت با بررسي . ساختاري سلسله مراتبي بوده اسـت ،هاي سنتي گذشته ساختار نيروي انساني در كفاشي

عملكـردي بـسيار ، انـساني مـاهر اين ساختار استاد و شاگردي به لحاظ پرورش نيروي عـدم وجـود (نظمـي و در بـي است اما امروزه اين ساختار درهم ريخته . مناسب داشت پير استادكارهاي ماهر گذشته اكثرا . شود نيروي انساني ماهري تربيت نمي )ساختار منظم و كـاران و راهي نيـز بـراي انتقـال مهـارت و تجربـه آنهـا بـه تـازه اند شدهو بازنشسته

.واردان اين پيشه وجود ندارد تازه و انــد شــده فرســوده و قــديمي ،آالت ماشــينهــمدر بخــش صــنعتي توليــد كفــش

هـاي مـدرن توليدكنندگان فعلي نيز به علت شرايط بد مالي قادر بـه وارد كـردن ماشـين .نيستند

توليد بـر . الزمه پيشرفت هر صنعتي متكي بودن به دانش علمي و فناوري روز است متخصـصان نيازمنـد براي توليد اين صنعت .هاي علمي در ايران وجود ندارد يه روش پا

در عين حال صنعت كفش سالم نيـاز بـه . كنترل كيفيت و غيره است ، طراحي ،ارتوپدي


،آالت صـنعتي ماشـين ،هـاي دوخـت و سـاخت كفـش هاي بسياري در زمينـه تخصصنـين متخصـصاني در صـنعت كفـش در ايران نـه تنهـا چ . آموزش و غيره دارد ،تبليغات

نظيـر اسـتادكاران االمكان استفاده از تجربـه بـاال و مهـارت بـي حضور ندارند بلكه حتي .قديمي اين صنعت و انتقال اين تجارب به ديگران نيز وجود ندارد

مدرسـه بهتر استبراي تربيت افراد متخصص و باسواد در اين زمينهرسد به نظر مي .به وجود آيدنظير آن كفاشي يا محيط علمي


منابع

ها كتاب) الف

انتشارات معين: تهران،3چ ،طهران قديم )1371 ( جعفر،شهري. 1

زندگي و كـسب و ؛ تاريخ اجتماعي تهران در قرن سيزدهم )1378( جعفر ،شهري. 2 .سسه خدمات فرهنگي رساؤم : تهران،كار

انتـشارات :تهـران ، 2چ ،در ايران زمـين پوشاك )1383( احسان و ديگران ،يارشاطر. 3 .اميركبير

مقاالت) ب

.12 س،1ش ،كاوش ،»كفشگري« )1342 ( خسرو،خسروي. 1 ،» قـسمت اول ،مشكالت و راهكارهاي صنعت كفـش ايـران « )1381 ( جليل ،دهقاني. 2

.63 ش،صنعت كفش

ش ،فـش صنعت ك ،»بيان تاريخ ساخت گيوه تا اورسي « )1385 (گروه تاريخ شفاهي . 3104.

شناختي از منظر مردم پوشاك زنان ميناببررسي

1سپهر همايونمحمد دكتر 2انــداديـهــرا شــزه

چكيده

هـاي اقليمـي درجـه، تمـدن و فرهنـگ، عقايـد ها به مقتضاي ويژگي پوش انسان تن شهرهاي ميناب از . هاي بسياري شده است مذهبي و آداب و رسوم دستخوش دگرگوني

ساحلي استان هرمزگان است كه به دليل اقليم خـاص؛ آب و هـواي گـرم و مرطـوب و پوشـاك . پـوش را در منطقـه ايجـاد كـرده اسـت مجاورت با دريا شكل خاصـي از تـن

نشينان جنوبي ايران بر اثر رفـت و آمـدهايي كـه از راه دريـا بـه ديگـر كـشورها ساحلمروزه پوشاك اين منطقه تركيبي از پوشـاك عربـي، اند همواره تحت تأثير بوده و ا داشته

عنصر فرهنگي در پوشـاك زنـان جنـوب محـسوس . هندي و ذوق و سليقه بومي است .است

زنان جنوبپوشاك ميناب، پوشاك پوش، سرپوش، پاپوش، برقع، تن: ها كليدواژه


شناسي كارشناس ارشد مردم. 2


مقدمه

در برابـر انگيزه پديد آمدن پوشاك و تهيه جامـه ناشـي از نيـاز آدمـي بـه حفاظـت عوارض طبيعي بويژه سرما و گرما بود، اما مانند هر وسيله ديگـري زمـاني كـه از دايـره رفع نيازهاي ابتدايي و اوليه خارج شد، حالت تفنن به خود گرفت و وسيله هنرنمايي و

.ابراز سليقه گرديدهاي اقليمـي، درجـه، تمـدن و فرهنـگ، عقايـد ها به مقتضاي ويژگي پوش انسان تن

پوشاك و لباس . شماري شده است هاي بي هبي و آداب و رسوم دستخوش دگرگوني مذبـه طـوري كـه . مانند خورد و خوراك از نيازهاي اوليه و ضروري انسان بوده و هـست

كرد و از پوش درست مي كرده براي خودش تن بشر اوليه از پوست حيواني كه شكار مي .نمود گوشت آن تغذيه مي چه زماني اقدام بـه پوشـيدن لبـاس نمـوده، روشـن نيـست ولـي در اينكه انسان در

توان گفت كه از عمر اين دستاورد اوليه انـسان هـزاران و شـايد حداقل تا اين اندازه مي در طول اين مدت انسان اين پوشين خـود را بـه اشـكال . صدها هزار سال گذشته است

. مختلف بافته و از آن استفاده كرده است

چارچوب نظري

شناسي غالبا بر پايه پاسخگويي بـه سـؤاالتي در مـورد وضـوح رفتـار ظريات مردم نارتباط ميان نظرياتي كـه از . اند اجتماعي به شكل موجود و علل تمايزات بشري بنا شده

پيش ارايه شده و اطالعات جديد با وقايع اجتماعي كه در جريان است، دريافـت عينـي همچنين . سازد هاي علم نمايان مي ترين ويژگي بنيادي ترين و واقعيت را به عنوان اساسي

.دهد هاي فرهنگي را نشان مي چگونگي توضيح و تبيين پديدههايي از مكتب كاركردگرايي به بررسي و شود تا با بكارگيري نظريه بنابراين سعي مي

تحليل پوشاك زنان ميناب و تأثير عوامل فرهنگي، اجتماعي، محيطي و اقليمي بـر روي . آن پرداخت

105 �شناختي بررسي پوشاك زنان ميناب از منظر مردم

كاركردگرايان بر اين نكته تأكيد دارند كه هر واقعه يا نهادي در صورتي كه ارتباطات .سازد كاركردي آن با وقايع يا نهادهاي ديگر درك نشود، مفهوم خود را ظاهر نمي

كاركرد عبارت است از نتيجه ثمربخش و مفيد رفتاري كه عضوي در جريان زندگي هـاي ت به سيستم و بـه نفـع سيـستم و بـه هنگـام ايفـاي نقـش اش نسب و انجام وظيفه

.دهد اجتماعي انجام ميپس تمام اجزا بر حسب نوع رابطه انجامشان در مقابل سيستم و اجـزاي ديگـر يـك

.نوع وظيفه دارندبه عبارت ديگر وقتي كه كاركرد در داخل يك رابطه ساختي قرار گيرد، قابـل معنـي

ساخت را معموال به عنوان . شود هاي اجتماعي ديده مي اليهاست و اين ساخت در تمام توانـد هـم بـين شناسيم كه اين روابط مي روابطي كه ميان اجزاي يك كل وجود دارد مي

سـاخت اجتمـاعي در حقيقـت دربردارنـده و حامـل . اجزا و هم بين اجزا و كـل باشـد هـاي سـاختي ه شكل قالب باشند ب يعني كاركردها كه هنجارها منشأ آن مي . كاركرد است

)79: 1377تنهايي، . (آيند درميمالينوفسكي معتقد است كه در يك تمدن و فرهنگ هر عاملي، كاركردي نـسبت بـه

گيـرد كـه از اين رو نتيجـه مـي . كل مجموعه دارد و كار آن تأمين نيازهاي انساني است نيازهـاي غريـزي هاي اجتماعي براي برآورده شدن پيدايش رسوم و معتقدات و سازمان

.انسان استآيند كه به يـك رشـته نيازهـاي اساسـي اجزا و عناصر هر فرهنگ از آن رو پديد مي

هـا و در هر نظام فرهنگي همه رسـوم، باورهـا، انديـشه . فرهنگي و انساني پاسخ گويند . سـازند اشياي مادي داراي نوعي كاركرد حياتي هـستند و نيـاز معينـي را بـرآورده مـي

)15: 1377ينو، كاربار(گويي به شود و راه پاسخ به طور كلي نيازهاي بنيادين انسان به هفت گروه تقسيم مي

اين نيازها شامل تغذيه، توليد مثل، راحتي و آسايش، امنيـت و . كند آنها را نياز مطرح مي باشند كه راه تأمين آنها به ترتيـب شـامل خـوراك، آرامش، حركت و جنبش و رشد مي


ها و حتي آمـوزش و ارتباطـات خانواده، لباس و پوشاك، حمايت، دفاع، بازي ازدواج و آنچه كه در اين بحث قابل توجه است اين اسـت كـه ) 120: 1378مالينوفسكي، . (است

ها مثال اگرچه همه انسان . گيرند نيازهاي ثانويه براساس تمايالت نيازهاي اوليه شكل مي ن و چگونگي پوشاندن بـه لحـاظ فرهنگـي، حـائز پوششي براي خود دارند، اما پوشاند

هـاي خـاص خـود در ايـن مـورد اي با قوانين و تحريم زيرا هر جامعه . باشد اهميت مي هـاي ها به نيازهاي اوليه خود در قالب مكـانيزم پس روشن است كه انسان . مواجه است

نگـي دهند و بدين سان همـه خـصايص و نهادهـا بـا نظـام فره فرهنگي گروه پاسخ مي )78: 1377كاربارينو، . (همبسته است

شهرستان ميناب

ايـن شهرسـتان . هرمزگان اسـت هاي سرسبز، آباد و با رونق استان ميناب ازشهرستان كيلـومتري 110در شمال خاوري تنگه هرمز و در حاشـيه سـاحلي دريـاي عمـان و در 30 دريـاي آزاد شرق بندر عباس واقع شده و به علت فاصله از دريا ارتفاعش از سـطح

ميناب از شمال به شهرستان رودان، از بـاختر بـه شهرسـتان بنـدر عبـاس، از . متر است


خاور به شهرستان جاسك و استان كرمـان و از جنـوب بـه شهرسـتان جاسـك و تنگـه هاي شمالي و خاوري اين شهرستان كوهـستاني و بخش. استراتژيك هرمز محدود است

كيلـومتر 120بخش دشتي آن به درازاي حدود . استبخش مركزي و باختري آن دشتي كرانـه (اي نـوار كرانـه » karguški«تا نزديك روستاي كرگوشـكي » tiyâb«از بندر تياب

.قرار دارد) خاوري تنگه هرمز. آب و هواي اين شهرستان، مانند ديگر نواحي استان هرمزگان گرم و مرطوب اسـت

.تر است تر شويم، اثر آن محسوس كرطوبت هوا زياد و هر چه به كرانه نزدي

پوشاك زنان ميناب

تـابع وضـعيت ) در كـم و زيـادي يـا بلنـدي و كوتـاهي (شكل پوشاك و تنوع آنها مخصوص منطقه است كه مردمش روي حفاظت از گرما و سرما يا توجه به اعتدال هوا،

)2: 1346ضياپور، . (شوند وادار به ايجاد آنها ميها مشهورند بر اثر آمد و رفت عمومي از راه دريـا به بندري نشينان جنوب كه ساحل

اند و در طي قرون با توجه به و خشكي غالبا دستخوش تبادل سليقه دايمي ساحلي شده انتخاب احسن از دو نوع پوشاك عربي و هندي چيزي كم و بيش چاشني سـليقه بـومي

تـوأم بـا ( وضـعي مخـصوص اند و در مقام مقايسه با سليقه برخوردكنندگان، خود كرده ولـي ايـن وضـع مخـصوص و مطلـوب، . اند براي خود به وجود آورده ) ظرافت بوميانه

پوش آنان اگر تن. باشد زيرا مردان بندري پوشاك خاصي ندارند خاص بانوان بندري مي شلواري در منظر بلوچي يا قشقايي، يا نيمه بلوچ و نيمـه قـشقايي نباشـد، قطعـا لنگـي

اي بـه شـكل بسته و در موقع لزوم لنگي ديگر بر دوش افكنده يـا پارچـه است بر ميان )158: همان. (عمامه در هم، رهاتر بر سر پيچيده و پاپوشي بافته از گياه است

پوش، سرپوش، پاپوش، نوعي ماسك يا نقاب به نـام برقـع پوشاك زنان ميناب از تن .يا به لهجه محلي بركه و زيورآالت تشكيل شده است


تن پوش

»kandure«كندوره •

لباس نسبتا تنگ تا روي زانو كـه پـايين آن چـاك شـده و 1دوزي داشته و دور چاك پايين لباس، خوص

دور يقه و دور مچ آن نيز بـا انـوع نوارهـا تـزيين يـا .دوزي شده است گالبتون

»gavan«گون •

هايي است كه از ناحيه كمر چين خورده، نام لباس ت و در قـسمت جلـوي سـينه لبـه آستين آن تنگ اس

ــتين ــوص آس ــن خ ــه دام ــا و لب دوزي، دوزي، زري ه . است دوزي شده دوزي يا پولك گالبتون

»jomme«جمه •

نام لباس ديگري اسـت كـه آن نيـز از روي كمـر دوزي شـده و آسـتين چين خورده و روي آن خوص هاي ساكن مينـاب آن آن گشاد است كه معموال بلوچ

.پوشند را مي آن شبيه پيراهن بلوچي اسـت؛ بـه صـورت شكل

هايي فلزي بر ي يافته و گاه ستاره اي باريك و بر روي پارچه توري ريزبافت تجل اين هنر به كمك نوارهاي نقره . 1

پارچه مصرفي معموال بـه . كنند استفاده مي) چادر زنانه(شود، از آن براي تزيين مقنعه و دستار روي پارچه ديده مي . هاي سياه، سفيد، سبز و زرشكي است رنگ


شود و فقـط در قـسمت هاي گشاد آستين خفاشي است كه در قسمت مچ تنگ مي لباس .يقه و جلوي سينه و مچ تزيين دارد

لباس عروس مينابي •

در ميناب چنين رسم است كه عروس در روز عقـد پوشد و در جايگاهي كه از تـشك، مخـده لباس سبز مي

نشيند و اين سبزي را نشانه كيل شده مي و سفره سبز تش دانند كه برگرفتـه از نـوع سرسبزي و آباداني زندگي مي

معيشت منطقه است كه مبتني بر كـشاورزي و باغـداري .باشد مي

»tonbân« )تنبان(شلوار •

دكمـه و بنـدينك بـسته پايين تا باالي مچ پا تنگ است و با زيپ يـا يك نوع آن از ، »vaduyi«دوزي، ودويـي تنگ انـواع تزئينـات از قبيـل خـوص شود و روي قسمت مي

هـا از گالبتون(دوزي گلدوزي با چرخ خياطي، گالبتون .دارد) شود پاكستان آورده مي

از انواع ديگر، شـلواري اسـت كـه پـايين آن تنـگ دارد و ماننـــد نـــام» hâšiyeyi«اي نيـــست و حاشـــيه

ين يـا شـود و پـاي شلوارهاي راحتي معمولي دوخته مي و معموال افراد مـسن از دارد تور و گلدوزي آن حاشيه

ي يا ابريـشم يكنند و عموما از جنس نخ آن استفاده مي هـاي روي هاي روشن و شـاد اسـت و نقـش با رنگ و


.كند شلوار در ذهن بيننده فضاي سرسبز و آباداني را تداعي مي

سرپوش. 2

»lačak« لچك •گذارند و به وسيله دو قيطان به زيـر چانـه ر مي مانند كاله كوچكي است كه وسط س

درگذشـته زنـان هنگـام . دوزي شده است دوزي و خوص روي آن گالبتون . شود بند مي كردنـد و بنـا بـه توانـايي خـانواده از ها بـه سـر مـي مراسم مختلف و همچنين عروسي

مت وسـط كردند و در قـس هاي طال براي تزيين جلوي آن باالي پيشاني استفاده مي سكهتـر از سـاير اي درشـت يعني وسط پيشاني بين دو ابرو جواهري به شكل مـاه يـا سـكه

.رفت ها به كار مي سكه

»jelbil«,» jelvil «)جلبيل(جلويل •

نوعي شال به رنگ مشكي و عمـدتا تـوري اسـت و روي آن را بـا خـوص تـزيين كنند و به آن گ، تزيين مي هاي رنگارن پايين شال را با چپر كه نواري است با نخ . كنند مي

. دوزند هاي بلند مي يا بشكي با ريشه گالبتون

»leysi«ليسي •

هاي روشن و شاد تهيه و در تابـستان شال نخي نرم و از جنس وال است كه به رنگ داري ليسي، شال نسبتا بزرگي است كه زنان هنگام كار يـا مهمـان . شود از آن استفاده مي

.تفاده مي كنندبه جاي چادر از آن اس

»orni«ارني •

دوزي نوع ديگري از شال است كه از حرير سبز رنـگ تهيـه و گلـدوزي و گالبتـون .شود شده است و معموال براي سر عروس استفاده مي

چادر •

بدين صورت . نوع دوخت چادر تفاوتي ندارد ولي شيوه سر كردن آن متفاوت است


ا بـه دور گـردن پيچيـده يـا روي سـر كه يك سمت چادر يا به اصطالح دستك چادر ر ند تا بدين وسيله هر دو دست براي انجام امور رگذا دستك ديگر را زير بغل مي . برند مي

.آزاد باشدهـاي روشـن اسـتفاده وال اسـت و عمومـا از رنـگ چادرها معموال از جنس نخ يـا

.كنند هاي تيره استفاده مي افراد سالمند از رنگ. شود ميمـثال در مراسـم . كننـد بستگي به موقعيتي دارد كـه زنـان شـركت مـي رنگ چادرها

و در عـزا از چادرهـاي نخـي مـشكي اسـتفاده تـر عروسي از رنگ شاد و پارچه نـازك .كنند مي

روپوش.3

زنان ميناب براي پوشـاندن چهـره خود از بيگانه از ماسك يا نقابي به نام

.كنند استفاده مي» borqe«برقع ب و كسر ق به معني برقع به ضم

اي است كه روبند، نقاب و تكه پارچه . نندپوشـا زنان با آن چهره خود را مـي

)294: 1359عميد، (برقع، پوشش جالب و ديدني زنان حاشيه شمالي و جنوبي خلـيج فـارس و دريـاي

و در » بركـه «در ساحل استان هرمزگـان و خطـه سـاحلي بلوچـستان آن را . عمان است .شود خوانده مي» بتوله«ه به نام حوزه بندر لنگ

هـاي كننـد و روي آن را بـا نـخ برقع را از جنس پارچه نخي يا ابريشمي درست مي قسمت روي بيني برقع كه . كنند دوزي مي ابريشمي و به رنگي كه مورد نياز است، سوزن

خـورد و داخـل معروف است به اندازه بيني فرد استفاده كننـده بـرش مـي » دار برقع «به .كنند استفاده ميقسمت دار برقع از چوب انتهاي خوشه خرما كه صاف است

رنگ برقع بستگي به سن، موقعيت اجتماعي و وضعيت تأهـل فـرد اسـتفاده كننـده در بعـضي مـوارد اسـت كـه هـا زن ثال رنگ مشكي براي دختران و بيـوه به طور م . دارد


رنـگ قرمـز . كننـد ه دوزي مـي دختران دور برقع مشكي خود را با رنگ بنفش تيره كنار مخصوص زنان متأهل و شوهردار اسـت و برخـي از سـالمندان نيـز از برقـع بـه رنـگ

.كنند اي استفاده مي قهوه .كنند دختران بلوچ ساكن ميناب از برقع مشكي با حاشيه دوزي قرمز استفاده مي

افزار يا پاپوش پاي.4

»kabkâb «كبكاب •كف آن از چوب . كنند زنان از آن استفاده مي و از جنس چوب است كهنوعي كفش

.شود آيد و با ميخ وصل مي و نوار چرمي است كه به صورت تسمه به روي كفش مي

»sovâs«سواس •

انتهـاي خوشـه (» pang«پنـگ نوعي پاافزار است كه از ليف خرما يا به لهجه محلي تا نـرم شـود سـپس كوبيدند بدين صورت كه پنگ را با سنگ مي . شد استفاده مي ) خرما

. شد بافتند و به وسيله بند بافته شده از همان پنگ به دور پا بسته مي كف كفش را ميرفتند و اشخاص خاص و ثروتمند از در گذشته اهالي معمولي منطقه پا برهنه راه مي

.كردند سواس استفاده مي

بندي جمع

، ارنـي »lačak«ك توان گفت كه پوشـاك زنـان بنـدر عبـارت از لچـ به اختصار مي »orny« جلبيل ،»jalbil« نقاب يا برقع ،»borqe «پيراهن و شلوار در اين منطقـه . باشد مي

.شود دوزي شده است و از چادر و كفش استفاده مي معموال گالبتوندوزي و هـايش حاشـيه رسـد و لبـه دامن پيراهن زنان مينـابي تـا نزديـك زانـو مـي

يـا دراعـه » gavan«ها بسته به سبك دوختشان گـون هناين پيرا . دوزي شده است قيطان»dorâ´e « هـاي خـود، شـلواري گـشاد كـه در زنان بندري در زير لباس . شوند ناميده مي

دمپاي اين شلوارها به سمت داخل چاك دارد . كنند شود به پا مي محل قوزك پا تنگ مي . و حاشيه آن نواردوزي و زردوزي شده است

رايي، يك پديده فرهنگي تـا هنگـامي بـه حيـات خـود ادامـه براساس نظر كاركردگ


با مقايسه لبـاس دختـران جـوان مينـاب و زنـان امروزه .كرد داشته باشد دهد كه كار مي گويي كه عمر آن به سر و كه لباس سنتي خريدار ندارد شود آشكار مي سالمند اين نكته

ي و اجتماعي مـردم منطقـه لباسي كه تا چند سال پيش تمام نيازهاي جسمان . آمده است بر اثر تغييرات اجتمـاعي، ديگـر كـاركرد خـود را از دسـت داده هرا پاسخگو بود امروز

. ها جاي بگيرد آرام آرام در موزه با خاموشي سالمندانرود كه است و مي فرهنگ، سنن و آداب و رسوم برگرفته شده ،لباس به عنوان مظهر و نمادي از جامعه

.باشد ها و تاريخ پيشينيان مي اسطورهاي از و نمايندههـا هاي گروهي نظير ماهواره، كانال امروزه به دليل گسترش وسايل ارتباطي و رسانه

اي در پوشاك ايـن خطـه ايجـاد شـده مرزي، تغيير و دگرگوني عمده هاي برون و برنامه نـده افـراد و زيورآالت سنتي كه متمايز كن رود مي زوال رو به لباس سنتي منطقه واست

دهنده شخصيت و منزلت اجتماعي و دارايي فـرد بـود هـم آن جامعه از يكديگر و نشان . ارزش خود را از دست داده است

هاي سنتي مثل كندوره، گون، جمه و لچك بسيار كم رنگ استفاده از پوشش و لباس ـ اي كه بسياري از جوانان منطقه حتي اسـم ايـن پوشـاك را نمـي شده به گونه بـه . ددانن

و هاي سنتي جايگاه اوليـه خـود را از دسـت داده عبارت ديگر گرايش به پوشش لباس گـذاري انـدك تـوان دليـل آن را ارزش است كه مي هاي غربي جايگزين آن گشته پوشش

مسئولين امور فرهنگي جامعه و عدم توجه به توانمندسـازي و جـذاب نمـودن پوشـش . هاي سنتي زنان دانست لباس


منابع

، 2چ، شناسـي هـاي جامعـه درآمدي بر مكاتب و نظريه ) 1377(تنهايي، حسين . 1 .انتشارات مرنيز: تهران

. امير كبير:تهران، فرهنگ فارسي عميد) 1359(عميد، حسن . 2

محمدي اصـل، س، ترجمه عبا شناسي هاي مردم نظريه) 1377(رينو، مروين ااربك. 3 .انتشارات آواي نور: تهران

، ترجمه عبدالحميـد نظريه علمي درباره فرهنگ ) 1378(ينوفسكي، بروتيسالو مال. 4 .انتشارات گام نو: تهرانزرين قلم،

: ، تهـران ها، چادرنشينان و روستاييان ايران پوشاك ايل ) 1346(ضياء پور، جليل . 5 .وزارت فرهنگ و هنر

هاي كالمي كهن افسون بازي

1ريانمعصومه پورطاه

چكيده

در يك بـستر هاي مختلف زبان، گيري از بسياري از ظرفيت هاي كالمي با بهره بازيدر . قـرار گيـرد هاي فرهنگـي تواند دستمايه بسياري از پژوهش فرهنگي، مي -اجتماعي

هـاي كالمـي در ادبيـات كهـن اين مقاله سعي شده است كه با هدف بررسي انواع بازي ها به عنوان يك بـازي شايد بسياري از بازي . و بازي پرداخته شود فارسي به مقوله زبان

هايي پرداخته شود كـه وجـه كالمي شناخته نشوند، اما در اينجا سعي شده است به بازي هاي مختلف زبان است و در نهايت نـشان داده شـود كـه غالب آنها به كارگيري ويژگي

هاي مختلـف زبـان مي به ظرفيتچگونه كودك در يك بستر فرهنگي از طريق بازي كال .يابد دست مي

هـاي قهـر و بازي نوازشي، چيـستان، بـازي قافيـه، بـازي بازي كالمي، : ها كليدواژه آشتي، بازي ترانه، بازي شمارش، مشاعره، بازي سيالي بيان، بازي حافظه، لطيفه

و پژوهشگر شوراي كتاب كودكپژوهش علوم اجتماعي كارشناس ارشد. 1


مقدمه

بـسياري . ستهاي بررسي فرهنگ و تاريخ بشري، بررسي زبان ا ترديد يكي از راه بيهـاي مختلـف هاي اساسي انديشه و تفكر كه از نسلي به نـسل ديگـر در قالـب از ريشه

بازي بـه عنـوان يكـي از . شود، در چارچوب زبان قابل بازيابي است فرهنگي منتقل مي بنـابراين شـايد پـرداختن بـه . ترين و پوياترين ابعاد فرهنگي زندگي مطـرح اسـت زندههـاي ي دوبعدي در بازي و زبان، به بازنمايي بسياري از حيطـه هاي كالمي با ويژگ بازي

. نجامد بيفرهنگ در زندگي اجتماعي و تاريخي كودكاي هاي فرهنگي اين گرايش وجود دارد كه هر حـوزه شناسي بررسي حوزه در روش توان خارج از يك هاي زباني است كه قوانين ويژه خود را دارد و هرگز نمي داراي بازي

بـراين اسـاس بـازي . فرهنگي به داوري در مورد بازي زباني آن حـوزه پرداخـت بافتشود كه از نظام ارزشـي تـابع يـك بـستر هايي تلقي مي اي از فعاليت كالمي نيز مجموعه گيرنـد امـا پيوندهاي اجتماعي همه در بستر زبـان صـورت مـي . كند فرهنگي تبعيت مي

بنابراين حتي اگر بررسـي . است يار گوناگون بافت اجتماعي تركيبي از تار و پودهاي بس ، در هر بافت برسدوجوه اشتراكي به هاي مختلف زبان از طريق بازي كالمي در فرهنگ

. هاي خاص خود را خواهد داشت اجتماعي ويژگي ءاز طرف ديگر معني، كنش انديشه به مفهوم كامل آن اسـت و در همـان حـال جـز

از ايـن رو . گيـرد ني هم انديشه و هم گفتار را در بر مـي بنابراين مع . جدايي ناپذير كلمه شناختي دست يافت كـه ، شايد مناسب باشد به تحليل معني براي كاوش در بازي كالمي

در ايـن . گيـرد گفتار در برمـي در انديشه و هم در هم رامطالعه كاركرد و ساختار بازي . شودبررسي كهن فارسي هاي كالمي بازيبرخيمقاله سعي شده است با اين رويكرد

نقش زبان در بازي

زبان فقط وسيله ارتباط نيست، بلكه مخزن نيروي عقلي، ذهني و انبار تجربه بـشري كند كه هر چيزي بـراي خـود هنگامي كه كودك اين نكته بسيار مهم را كشف مي . است

را بـه عنـوان يابـد بلكـه كلمـات ها احاطه مي نامي دارد، نه فقط بر كلمات به عنوان نام . شـود اين عالئم به نوبه خود موجب تفكر نمـادين در كـودك مـي . كند عالئم درك مي

)161: 1373آندروا، (

117 �هاي كالمي كهن افسون بازي

هـاي امروزه اين تفكر وجود دارد كه آمـوزش غيرمـستقيم از طريـق بـازي، توانـايي لوتمن بازي را به عنـوان يكـي از وسـايل عمـده . دهد كودك را تحت سلطه او قرار مي

بـازي نقـش مهمـي در زنـدگي و . كند هاي گوناگون رفتار معرفي مي بر وضعيت احاطه تاريخ بشر دارد از طريق بازي است كه كودك رفتارهاي تـك معنـايي را بـه رفتارهـاي

آورد و راه ترين وقـايع را بـه وجـود مـي ها و محتمل چندمعنايي تبديل مي كند، فرصت )136: همان. (سازد هاي مختلف را ممكن مي حل

تواند در بازتوليد سيستم زباني و تغييـر آگاهي يافتن بر زبان و تسلط يافتن بر آن مي همواره نشان داده شده است كه ارتباط نيرومندي بين زبـان و . آن در كودكان مؤثر باشد

زبان و بازي نمادين هر دو شامل توانايي فرد در بازنمايي ذهني جهان . بازي وجود دارد اي شگفتي نيست كه الگوهاي رشدي زبان و بازي با يكـديگر مـوازي بنابراين ج . است

.هستند و اختالل زبان با نقص در بازي نمادين رابطه داردهـا تيابـد صـو اي كه كـودك در مـي اما لحظه . در ابتدا فعاليت زباني، تقليدي است

ت بـر توانند معنايي داشته باشند و براي بيان چيزي بـه كـار رونـد، بـا شـدت و قـو مي سـاله در 5 تـا 2 كه كودكـان اي گونهيابد به هاي آوايي و معنايي كلمات احاطه مي جنبه

. شوند ميشكل و معني كلمات آفريننده كودكان . برخي معتقدند كه طرز استفاده از كلمات در كودكان و شاعران مشابه است

صر ساختاري قادرند ها، پيشوندها و پسوندها و تماس با عنا به دليل دريافت معني ريشه توليد كنند كه در عين حـال بـا ... كه كلمات غيرادبي نظير خنده ساز، وقت تلف كن و

واژگان كودك به دليـل انتقـال معـاني كلمـات بـه . كند قواعد عام زبان مادري تطبيق مي گيرد و به آن وجهي شـاعرانه كلمات ديگر در وراي چارچوب زبان بزرگساالن قرار مي

آورد تا جهان را اين تشابه اين امكان را براي كودكان و هنرمندان به وجود مي .بخشد مي . هاي مشابهي به آن بدهند مشابه ببينند و پاسخ

ها و نواهاي ماليم شعري، يعنـي سـازمان درونـي تحقيقات نشان داده است كه وزن هـاي كودكان از صوت . هاي معيني مشابه سخن گفتن كودكان است خاص شعر در جنبه

هـايي بـا برند زيرا چنين خصيـصه ها لذت مي موزون و جريان موزون سخن مثل الاليي


در ارتباط بـا زبـان سـامان ي خاصارهاي درون ذهن كه خودشان به طرزبعضي از ساخت . دهند، هماهنگي دارند مي

پنـداري و خـود جانـدار ،از نظر ژان پياژه، دو ويژگي بسيار مهـم انديـشه كودكـان ، صاحب شعور، روح و هـدف دانـستن انه از طبيعت پندار جاندارادراك . ست ا محوري

خود زبان اغلـب اشـياي بـي روح را . هاي كودكان است همه چيز در پيرامون از ويژگي ي مثال دريا در عذاب است، بـاد برا. كند ي روح و اراده تصوير مي همچون چيزهاي دارا

آموزيم كه به اشـيا بـدين طريـق كودكان ميما به . كند كند، آسمان ترشرويي مي مويه مي )167: پيشين. (روح بدهند

از (كند و زبان را به موضـوع پـژوهش ميبازي كالمي، روابط جديدي براي زبان بنا نمايد تـا بـه سـطح جديـدي از گفتـار كند و به كودك كمك مي تبديل مي ) طريق بازي هايي چون هدفمندي، اند خصيصه تو هايي از زبان مي بازي در چنين موقعيت . دست يابد

.خودانگيزي و خودانديشي پيدا كندد تـا بـه زبـان همچـون نده هايي امكان خوبي در اختيار كودكان قرار مي چنين بازي

هـاي خواهند، توجه نمايند و بـراي كـشف جنبـه اي براي بيان آنطور كه خود مي وسيلهها را به مضمون معنـايي عاليـم هدستوري و واژگاني توانمند شوند، و در نهايت آن جنب

. زباني مرتبط كنندشوند و با تـسلط هاي كالمي با گستره زبان آشنا مي از اين رو كودكان از طريق بازي

. پردازند بر دنياي نمادين كلمات به بازتوليد معاني مي

هاي زبان انواع بازي

ول زندگي، عنصر غان و غون كردن خودانگيخته نوزاد در سال ا : 1بازي با صداها •مهمي در رشد زبان است و پاسخ بزرگسال به عنوان تقويت اجتماعي مطرح است و

كنند كه صداهاي متناسب بـا زبـاني والدين به صورت ناخواسته كودكان را وادار مي

1. play with sounds and noises


كودكـان بـا صـداها از راه صـحبت كـردن . كننـد، توليـد نماينـد كه آنها صحبت مي هـم صـداهاي خـود را بـه صـورتي غيرطبيعـي در كننـد و دار، هم بـازي مـي خنده

.آورند مي

هاي هـم قافيـه كودكان شيفته آوازها، سرودها و كلمه : 1ها ها و كلمه بازي با قافيه •با رشد زبان و شروع زبان . برند معني لذت مي دار بي هستند و از توليد الگوهاي قافيه

. كند كودكان رشد ميهاي هم قافيه در آموزي در مدرسه، توانايي ساختن كلمه

بازي انفرادي به شكل آزمودن ترتيب كلمات در : 2شناختي هاي زبان بازي با نظام •كودكان . جمله، ممكن است كه اساس رشد ساختارهاي دستوري زبان را شكل دهد

ريزنـد و درك بهتـري از كـاركرد آن پيـدا سازند و آن را در هم مـي مرتب جمله مي خوانند و با خود به گفتگـو ، اعداد يا حروف را از حفظ مي ها فهرست كلمه . كنند ميهاي زباني، كودكان اجزاي سازنده گفتار را از يكديگر جـدا در اين بازي . پردازند مي . دهند كنند و در كنار هم قرار مي مي

معناي كلمـات را تاتواند به كودكان كمك كند بازي نمادين مي : بازي با معناي زبان براي مثال نمايش خالق پس از خواندن يك داستان، درك و فهم بيـشتر . ندبهتر درك كن

) 285: 1384هيوز، .(كند ر درباره جزييات داستان ايجاد ميت و حافظه قوي :كنند هاي كالمي در سه سطح متفاوت عمل مي بنابراين بازي

.دهد ميارائهتحليل دقيقي از شكل آوايي كلمه : شناسي صورت • .كند هوم كلمه را مشخص ميمف: شناسيمعنا •بويژه از ( از مفهوم مناسبات ميان شكل و معني را ي ملموس تجسم: شناسي ريخت •

.كند ارايه مي) طريق شعر

1. play with rytmes and words

2. play with linguistic systems


دگرگـون : براي دستيابي به اين سطوح زبان، سه عمليات بنيادي پيشنهاد شده اسـت :شناسي براي مثال در تحليل ريخت. سازي نمونه ومقايسه ،)تغيير(سازي يك ريشه را بازتوليد و يك سري اشكال قابل مقايسه از يابد ميكلمه تغيير : تغيير. 1

.شود مي

.گردد هاي كلمه مشخص مي هواژ شكل و معناي كلمات مقايسه و تك: مقايسه. 2

دهنـد و از هـايي چـه معنـايي مـي كه چـه بخـش شود مشخص مي : نمونه سازي . 3آنـدروا، . (شـود سـاخته مـي لمـات جديـد ساختار ريخت معنايي كشف شـده كلمـه، ك

1373:190(

نقش تخيل در بازي كالمي

كند زيرا حوزه جديـدي از فعاليـت را تخيل نقشي استثنايي در زندگي بشر بازي مي گشايد كه در سـطح آرمـاني خـود، بـا مي

واقعيـت بـه طريقـي بـسيار ويـژه مـرتبط تخيل گرانبهاست زيرا ما را قادر بـه . است

سازد كه در يري از چيزي مي آفرينش تصو واقعيت نه وجود دارد و نه تاكنون وجـود داشته است بلكه بعضي از نيازهـاي مـا را

تخيـل، كـودك را قـادر . كنـد برآورده مي سازد تا مشكالت عمده را حل كنـد و مي

بيافرينـد كـه ) ايمـاژ (يك صورت ذهنـي اين توانايي خالقانه، تصويري .مناسبتي با واقعيت ندارد اما با نيازهاي او هماهنگ است

تواند تحت اوضاع و احوال معيني وجود داشـته آفريند كه وجود ندارد اما مي آرماني مي . باشد

براي به وجود آوردن يك تصوير يا ادراك آرماني، بايد به يك سطح معيني از رشـد


شـرايطي، در چنـين . ذهني، توانايي نهاني عقلي، حافظه و بلوغ عاطفي دست پيدا كنـيم تواند وضع ديگـران را در كند كه مي كودك نوع جديد و متفاوتي از واقعيت را خلق مي

ها و نيازهاي جديد را در خويشتن خود و پيرامون خود متولد جهان جهت دهد و هدف . سازد

توانند از هـم دور هاي قابل ديدن مي و جنبه1هاي نمادين، معناشناسي در فرايند بازي هنگـامي كـه كـودك بـه . گـذارد جاست كه تخيل پا به عرصه وجود مـي شوند و همين

كنـد و كند، مناسبات انساني را نسخه برداري مـي پردازد و نقش بازي مي ايفاي نقش مي )98: همان. (كند كه معناي آن را به دست آورد تالش مي

شـود يكند تعيين نم اي كه با آن بازي مي اعمال كودك در بازي نمادين، با نفس شي هنگامي كه كـودك . گردد بلكه با طرز و نوع پنداري كه كودك از آن شي دارد، معين مي

كند، براي نخستين بار كلمـه ديگچـه به عنوان يك كاله جادويي استفاده مي » ديگچه«از شـود كـه هـم شود و در وضعيت نويي به كـار گرفتـه مـي از معناي لغوي خود جدا مي

شـود و بـه اين ترتيب كودك از وابستگي به اشيا رهـا مـي به. واقعي است و هم تخيلي .يابد درجاتي آزاد دست مي

كننده يك سفينه فـضايي در جريان بازي نمادين كودكي كه خود را مسافر يا هدايت كودك خيالباف، قادر به خلق تصويرهاي ذهنـي و . داند، مقيد به هيچ موقعيتي نيست مي

. زندگي رواني خود در آن هنگام به محيط نيازي نداردپاياني است كه براي ايماژهاي بياز طرف ديگر تكامل ذهني و عقلي در كـودك و نيـروي نهـاني آن يعنـي حافظـه و

هم زبان و هم بازي نمادين مستلزم توانايي بازنمـايي . تخيل، به رشد زباني بستگي دارد . ي چيـز ديگـر اسـت واقعيت با استفاده از نمادها يعني جانشين كردن يك چيز بـه جـا

بـه طـوري . شود بنابراين جاي شگفتي نيست كه بين اين دو نوعي رشد موازي ديده مي تـر باشـد، هـاي كالمـي كـودك و زبـان او رشـديافته توان گفت هرقـدر توانـايي كه مي در زيـر بـه . تري ظاهر خواهنـد شـد تر و پيشرفته هاي پيچيده هاي نمادين در شكل بازي

:شود مي اشاره ميهاي كال انواع بازي

1. semantic


هاي نوازشي ها و بازي الاليي

كودك به ظـاهر . هاي كودكان است انگيزترين بازي هاي نوازشي يكي از اعجاب بازيهاي نوازشي و برقراري يك رابطه دوسويه با پـدر يـا ناتوان، توانمندي خود را در بازي

. يابـد هستي دست مي گذارد و از اين طريق به دركي از جهان و مادر خود به نمايش مي گذارنـد ها و انتظارات اجتماعي را به نمايش مـي ها، الگويي از نقش بسياري از اين بازي

هاي فرهنگي را از نخـستين لحظـات زنـدگي در جـان كـودك كه تار و پودي از ارزش :تنند مي

گيره را خوابت نميــچ رهــــل زيــــالال الال گ رو لولوي صحراييـــب ره قربونت ميادرـه مــك

در دارهـه اين بچه پــك يـخواي تو از بچم چه مي مر دارهـدو شمشير بر ك ر دارهـر ســرآن زيــو ق

) 356: 1385هدايت، (

ن متفاوت در نوازش كردن نوزاد پـسر والدين در جريان اين بازي با به كارگيري زبا حتـي اگـر . كننـد يا دختر خود، بار متفاوتي از معناي زندگي و هويت را به او منتقل مي

هاي نوازشي را درك نكند، بخشي از بار معنايي و احساسي نوزاد معناي بسياري از واژه .شود كالم در آهنگ و لحن صدا درك مي


ي يك مادر امـا ها ترين غم ي نوازشي، ما شاهد عميق ها ها و بازي در برخي از الاليي يابد و به خـواب در اين رابطه دوسويه، كودك آرامش مي . بخش هستيم در نوايي آرامش

:دهد رود و مادر به بخشي از نياز زنانه خود در واگويي غم دروني خود، پاسخ مي مي هـونــم خــبابات رفته دل هـل پونـالالي الي الي گ

دـايــش شــردنـگرفتن ب دـآي يـمـب نــبابات امش نــاغ مـوي بـگل شب ب راغ منـواب آروم چـخـب

..هـد و بجنبونـه خورشيك ونهـبابات شب رفته از خ )28: 1381، شاملو(

. كننـد اشاره مـي ها، به آرزوهاي والدين در رابطه با كودك برخي ديگر از اين الاليي شـان بـا تيكودك بخشي از آينده زندگي انسان و تداوم زندگي گذشتگاني است كه هس

گي كـودكي و وجـود سرشـار از زنـد آرزوهاي برآورده نشده فراواني پايان يافته اسـت و همين است كه مـا بسياري از آرزوهاي بشري رس نويدي است براي برآورده شدن نو

.شنويم هاي آهنگين مي ها و نوازش آرزوهاي بسياري را در قالب الالييدهد هنگامي كه افراد جنسيت مشاهده رفتار بزرگساالن در رابطه با نوزادان نشان مي

در نوازش او دچار ترديد هستند يا هنگامي كه از توانند حدس بزنند، يك كودك را نمي جنسيت كودك تصور اشتباهي دارند، واژگاني خالف انتظار براي نوازش كودك به كـار

. برند ميهمچنين در نوازش نوزاد دختر مالطفت و نرمش بيشتري از سوي والـدين بـه كـار

هاي نوزاد دختر ناآرامي ها و شود و حتي پذيرش و شكيبايي آنها در برابر گريه گرفته مي هـاي بيشتر از نوزاد پسر است در حالي كه از نوزاد پسر انتظار دارند كه زودتر بـه گريـه

.خود پايان دهدهـاي بـدن و بـا جـاري كـردن گونه انـدام ي نوازشي مادر با لمس نوازش ها در بازي

نـد كـه از ك آهنگين در گوش نوزاد خود، كودك را با دركي از جهان مواجه مـي كلماتمادر اين واسطه بي همتا، از اين طريق آوا، ساختار . دريچه حواس مادر با دنيا آشنا شود

.كند و معناي زبان مادري را به كودك خود منتقل مي


دهـد و از انگـشت كوچـك او شـروع براي مثال مادر كف دست بچه را قلقلك مي :گويد كرده مي

لي حوضك لي لي لي افتاد تو حوضكگنجشكه آمد آب بخوره

اين دويد و درش كرد اين ماچي بر سرش كرد

اين نازي بر پرش كرد اين كله گندم آمد

گفتش بده ببينم همين كه دادن ببينه

گنجيشكه پريد رو چينه ) 308: 1385هدايت، (

چيستان

و» چيـست «هاي ادبي گفتاري يا نوشتاري است كه با دو كلمه چيستان يكي از گونه ستان پنهان است پاسخ شنونده يا خواننده بايد به پرسشي كه در چي . شود روع مي ش» آن«

چيستان ممكن است به شعر يا بياني شعرگونه و آهنگين يـا بـه صـورتي .درست بدهد شوند و شايد بـه شروع نمي »آن« و» چيست«ها با دو كلمه ن بعضي ازچيستا ،ديگر باشد

. ري هم داردهاي ديگ همين سبب است كه چيستان نامدر . گوينـد چيستان را در زبان فارسي پرد يا پردك، يعني پوشـيده در پـرده هـم مـي

هاي عربي لغز يا اغلوطه يا معما هـم بـه جـاي چيـستان بـه كـار هاي قديم، كلمه كتاب .رفت مي

برخاسته از فرهنگ و دانـش و ادب همـه -به هر نامي كه آنها را بناميم -ها چيستانانـد، حتـي سـواد اند كه نه تنها شاعر نبوده بسياري از آنها را كساني ساخته . م هستند مرد

.انـد بـسيار هنرمندانـه و شـاعرانه ولي بعـضي از آنهـا ... اند خواندن و نوشتن هم نداشته )5: 1377جهانشاهي، (

ها سينه به سينه در اين فرهنگ بـه حيـات خـود ادامـه هايي كه سال بررسي چيستان


انـد كـه در هاي هوشمندي بـوده ها انسان دهد كه سازندگان اين چيستان اند نشان مي دادههايي كه متأسفانه كاربرد خـود را در قالب. اند هاي متنوعي به خلق چيستان پرداخته قالب

چنـان تنـوعي برانگيـز از آن هـاي تحـسين ايـن قالـب . انـد فرهنگ مدرن از دسـت داده .دهند اي از زبان را در خود پوشش مي برخوردارند كه ابعاد گسترده

شويم كه بـه هايي مواجه مي ها با نمونه در برخي از چيستان : شناسي در چيستان واج :پردازند شناسي و آواشناسي زبان مي آموزش غيرمستقيم واج

تــه تمناي اهل عالم گشــك رف است نام مطلوبيـهار حـــچ يك اگر كم كني بماند هشت را وـهشت چاري چنان عجب، ك

)12 :همان)( بهشت:جواب(دهـد در اين نمونه، بازي زيبايي با حروف يك واژه صورت گرفته است و نشان مي

. تواند معناي آن را به كلي دگرگـون سـازد بندي يك واژه چگونه مي كه تغيير در تركيب از طريق يـك چيـستان سـاده از سوي ديگر بار ارزشي و معنايي واژه بهشت به سادگي

.به كودك منتقل شده استها با آموزش غيرمستقيم جداپذيري در برخي از چيستان : ساختارشناسي در چيستان

:شويم پسوند از ريشه كلمه مواجه ميپيشوند يا تـوز اسـرمـت كه مـسـيـآن چ

تـوز اسـردسـراغ گــق چـيـرف تـروز اسـاف شـان آتـتـسـدر زم

تـوز اسـسـانـهـاش ج يـرمــگ غذايش نفت در شب و روز است

نمانسوز است؟ گر زيادي خورد خا ) بخاري:جواب(

هـاي تركيبـي كـه بـه كمـك بـه واژه توجه شنونده را » ز«به كارگيري متعدد حرف كند و به درك جداپذيري پسوند از ساخته شده، هدايت مي » افروز« و »سوز«پسوندهاي

. كند يافت اين الگوي نحوي زبان كمك ميواژه و در )قول: جواب(. مدهيم، بايد خودمان نگهش داري آن چيست كه وقتي به ديگران مي


و »قـول دادن «دهـد اي در جريان است كه نـشان مـي در اين چيستان نيز بازي ساده تواند دو تركيب متفاوت از يك واژه باشـد كـه معـاني مختلفـي را مي» قول نگهداشتن «

.داراست : نيز نظام نوشتاري زبان به بازي گرفته شده است در اين نمونه

) نقطه: جواب( سه تا داريد، ايشان شش تا دارند؟ آن چيست كه من يكي دارم، شما :خورد ي از درك قافيه و ريتم به چشم ميمستقيم آموزش غيرها در برخي از چيستان

اين سركوه اره اره آن سر كوه اره اره

)ها و زبان دندان:جواب (ميان كوه گوشت بره***

يك معما از تو پرسم اي حكيم پر هنر اندر اين صحرا بديدم يك عجايب جانور

مور چشم و مار دم، كركس پر و عقرب شكم ر ــب سـگاو زانو، پيل گردن، اره پا و اس

)19: همان( )ملخ: جواب( كـه از –يـن چيـستان، ايـده بـسط دادن وسعت تشبيهات به كـار گرفتـه شـده در ا

آيـا توصـيف جـانوري بـه ايـن . گذارد را به نمايش مي -هاي تفكر خالق است مهارتتـر از ايـن باشـد و انبـوهي از اطالعـات را تر و ريزبينانه توانست بسط يافته كوچكي مي

بـه تواند يك مفهوم را از طريق يك بازي اين چنين سرازير كند؟ به راستي چه كسي مي بازنگري و بازانديشي بكشاند؟

دهـد كـه يـك نـام طـوالني را چگونـه چيستان ديگر در تصويري واژگون نشان مي :توان جانشين واژه كوچكتر كرد مي

)زرافه: جواب(اند؟ آن كدام جانور است كه اسمش را شتر گاو پلنگ گذاشتهبه كار گرفته شده اسـت ها در اين چيستان نيز به شكلي هنرمندانه بازي با آواي واژه

شـويم و بـراي كـشف رمـز پاسـخ چيـستان هاي تو در تويي از معنا مواجه مي و با اليه :نيازمنديم كه چندين معما را حل كنيم


به قصد هردوشان آهنگ كردم دو مرغ از مرغزاري كرد پـرواز يكي را سر بريدم، لنگ كـردم سر يكي را پا بريدم، گشت بي

)65: همان( )شانه به سر و كلنگ؛ نام ديگري براي درنا: جواب(گيري از صنايع معنـايي زبـان نيز با بهرهها برخي از چيستان : معناشناسي در چيستان

.كنند ا معناي واژگان در زبان رو در رو مي تخيل كودك را ب ونظير استعاره، مجاز، نماد آن چيست كه در هواست وي را مسكن

راهنــيــود پــان بــمــن آســر تــبه رمـاني خــهــود جــه او شــريــاز گ

رم ـــاني خـهــ جودــده او شـنــوز خ )13 :مانه( )ابر: جواب(

هاي خنده و گريـه بـراي يـك مفهـوم، تركيـب گيري واژه در اين چيستان نيز به كار توانند در سـطح و عمـق بـه كـار مي ها دهد واژه يي را ايجاد كرده است كه نشان مي زيبا

گرفته شوند و اين امكان وجود دارد كه براي درك مفهوم بارش، از تـشبيهات متناقـضي . ده شودنظير گريه و خنده استفا

اگر راه بروي زير پاي توسـت و اگـر . آن چيست كه اگر پرواز كني زير پاي توست . شنا كني باز هم زير پاي توست

)15 :همان( )زمين: جواب(ها و فواصل متفاوتي از زمين بـه كـار گرفتـه در اين نمونه نيز تخيل كودك در مكان

.گردد طرح ميشود و مفهوم ساده زمين از زاويه ديدهاي مختلفي مي :كنند يز به درك مفاهيم انتزاعي كمك ميها ن برخي از چيستان

سـند بيـشتر از تـو آن را بـه كـار شنا ه مال توست ولي آنها كه تو را مي آن چيست ك برند؟ مي

)73 :همان( )اسم تو: جواب( ر اي استوا سازند كه پايه هايي را ممكن مي ها ناممكن از طرف ديگر برخي از چيستان

هـاي دهند و كاركردهاي پنهان بـازي براي بال و پر دادن خيال در اختيار كودك قرار مي .كالمي و نمادين را در خود دارند


ــارت ــت مه ــه تقوي ــاهيم ب ــتثناپذيري مف ــيف واژه و اس ــود در توص ــضاد موج تكند و شايد محركي باشد براي دوباره ديدن و بـازنگري پذيري كودك كمك مي انعطاف :رسند مي كه مطلق به نظر ميدر مفاهي

جهانـشاهي، ) (نور: جواب. (شود گذرد ولي خيس نمي آن چيست كه از ميان آب مي 1377 :13(

كننـد، ايـن هايي كه به تخيل كودك از طريق تصويرسازي كودك كمك مـي چيستانتواننـد تـصويرسازهاي قدرتمنـدي كنند كه كلمـات مـي درك را نيز در كودك ايجاد مي

:باشند) بـاد، كـوه و خوشـه گنـدم : جـواب . (كي رفت، يكي ماند، يكي سرش را جنبانـد ي

)78: همان(

بازي قافيه

گيـري از ريـتم و قافيـه در ي كالمي است كه با بهـره ها سازي نيز يكي از بازي قافيه :پردازد يا هجو همبازيان ميزبان به شوخي، طنز

نخوري به تخته خانوم شلخته يزـوري به مـنخ زـاي تميــآق

ولهـنخوري به ل بدري كوتوله )323 :1385هدايت، (

هاي قهر و آشتي بازي

هاي كالمي قهـر و آشـتي اسـت كـه شـكل سازي، بازي ي قافيهها يكي از انواع بازي .تواند باشد اي از مراسم آييني مي شدهساده :رنجند از يكديگر ميراي مثال دو بچه كهب

رو زمين چيه؟ - خاك - !حساب من و تو پاك -

:گويند در موقع آشتي مي


رو زمين چيه؟ - ريگ - !من و تو رفيق - تو ديگ چيه؟ - آش - !من و تو داداش -

بازي ترانه

هاي نمايشي يا مقابله اوستا و در بازي هاها بازي نيستند اما كاربرد آن هرچند كه ترانه ه به عنـوان بـازي ترانـه تواند قالبي از بازي ايجاد كند ك يا همسرايي گروهي، مي دشاگر

.شوند شناخته مي اند و در مراسـم اي آييني داشته نيز ريشه ها رسد برخي از بازي ترانه چنين به نظر مي

ربرد و انـد امـا پـس از مـدتي كـه كـا رفتـه كار مي به... ها و مختلف كار، نيايش، جشن بـراي مثـال بـازي . اند ند به حوزه بازي كودكان وارد شده ا خود را از دست داده قداست

:ترانه اجال و مجال كه يك ترانه نيايش است ربالـاه كـبه حق ش الـــجــال و مــاج

الــ طدـبه حق گنب يـبه حق نور مصطف اـآفتابو بيار به شهر م ياــوه سـو ببر ك ابر

خوانند تا هواي تيره ابـري بـه هـواي خـوش آفتـابي كودكان تهراني مي اين ترانه را ) 418 :1381ملو، شا. (مبدل شود

توانـد در حـوزه ي مختلفـي مـي هـا نيز در قالب »آسمونيتو كه ماه بلند «ترانه بازي هاي ديگـري آغـاز نمـود و مقابلـه را بـه ن با مدخلتوا اين ترانه را مي. ازي قرار بگيرد ب

در اين حالت كودكـان در قـالبي آهنگـين بـه مقابلـه و گفتگـو خواهنـد . كودكان سپرد :پرداخت

رمـگي شم دورت و مي منم ستاره مي يـوايــــد در هتو كه مــــاه بلنــــــ رمـگي و ميم روت شــ ميريمنم اب گيري؟ ميي دورم وــش تو كه ستاره مي

ارمــب مين ـم تن تشـ منم بارون مي ري؟ـيــگ و ميـي روم شــ تو كه ابر مي


ارمـيـم سر در مشـ منم ســـبزه مي اري؟ـب يـ منـشي تن ت تو كه بارون مي مــنشـي و پهلوت ميم ش ميمنم گل ياري؟ــر در مـــي سشـ تو كه سبزه مي ـمـخون شم چه چه مـي منم بلبل مي يني؟ــش شـي پهـلوم مي تو كه گلـي مي

)32 :1385هدايت، (بازي ترانه خاله و بزغاله نيز با طنزي قوي به نياز و پيوستگي زندگي خاله با بزغالـه

:كند اشاره مي !هـپشم تن بزغـال ـالهــفرش اتاق خـ !هـياي بزغال از پي ـالهــشـــم اتاق خ

!هـزغالـدندوناي ب الهـمرواري ياي خـ !هـاز ريشاي بزغال ـالهـجاروي اتاق خ

!هـاز دولت بزغالـ مهـــمونياي خـاله

بازي شمارش

ـ اعداد مي هاي شمارش به آموزش غيرمستقيم حروف الفبا يا بازي ه پردازد كه شايد ب :هاي حفظ كردن مطرح باشد ثرترين روشؤعنوان يكي از م

زنگ مدرسه دو، سهيك، ناظم بيا پيش چار، پنج، شيش يك قدم جلو هفت، هشت، نه

)301 :همان(خته شـده آموزي به شمارش معكوس نيز پردا نيز عالوه بر عدد ها در بعضي از نمونه

: كند تمركز و حضور ذهن كودك كمك مياست كه به شيشم شيشه عمره

رهــپنجم پنجه شي ه دارهـچارم چارپاي

ر آبهـه نهــسوم س


ارهـف يـدوم دو زل ل خارهـيكم يك گ

)305: همان(

مشاعره

خـورد و مطرح است كه با ادبيات پيوند مـي كالمي مشاعره به عنوان شكلي از بازي يي هـا از يك سـو مهـارت . كند ي بياني و فكري كودك را درگير مي ها ز مهارت بسياري ا

حافظـه بـه ميـدان كـشيده كارگيري حـداكثر قـدرت مثل سرعت بيان، حضور ذهن و ب شـعر و ادبيـات در شوند و از سوي ديگر كودك از طريق بازي با گنجينه عظيمي از مي

.گيرد ارتباط قرار ميسرايي بـازيگر بداهه شود و ي نمايشي نيز تركيب مي ها يهايي از باز مشاعره با شكل

اين نوع از بازي كـه بيـشتر در مجـالس زنانـه . شود نمايش با پاسخ همسرايان تلفيق مي اما وجه غالب زبـان و شود به عنوان بازي نمايشي شناخته مي رواج داشته است، معموال

.ناديده گرفتتوان در آن اهميت شعر و ترانه را نميبازي كالمي و

بازي سيالي بيان

شود كه كودك با حـروف أكيد بر سيالي بيان سعي ميها نيز با ت در اين نمونه از بازي رسـد، دسـت و پنجـه نـرم كنـد و بـا تلفظ آنها چندان آسان به نظر نمي هايي كه و واژه

: همبازيان خود به رقابت بپردازد قوري گل قرمزي

دايي چاقه، چايي داغهن سه سـه شـب، اس، اين سه سه شب، او شنبه اس، فردا شبم سه شنبه شب سه امشب

سا شنبه هر سه سه شب سه كودك عالوه بـر سـيالي بيـان، نيز »كنه روزي چند تا تخم مي يه مرغ دارم «در بازي

. پردازد و تپق نزدن به رقابت مي سرعت بيان، تمركز، خوب شنيدنبراي


بازي حافظه

كيد بر ساختار زبان در جداپـذيري پـسوند از ريـشه كلمـه و أت با »گري گري «بازي آشنايي با پسوند فاعل ساز و شناخت مشاغل و صنايع گوناگون، در قالبي طراحي شـده

در اين بازي كودك ملزم است كه يك تركيب . گيرد است كه حافظه كودك را به كار مي . فزايديازد و بر فهرست نفر ماقبل خود ب بس»گري«جديد با پسوند

ي گري گريها هاي هاي گري گري، هاي گري؟ ري چي چي من ميرم سفالگري، تو مي

هاي گري گري هاي هاي گري گري، هاي گري؟ ري چي چي م سفالگري كارگري، تو ميمن مير

ي گري گريها هاي هاي گري گري، هاي گري؟ ري چي چي گري، تو مي من ميرم سفالگري كارگري شيشه

ي گري گريها هاي ري گري،هاي گ هاي گري؟ ري چي چي ري، برزگري، تو ميگ من ميرم سفالگري، كارگري، شيشه

ي گري گريها هاي هاي گري گري، هايري چـي گـري برزگـري خنيـاگري، تـو مـي رم سـفالگري كـارگري شيـشه من مـي

گري؟ چي ي گري گريها هاي هاي گري گري، هاي

ري گري برزگري خنيـاگري درودگـري، تـو مـي رم سفالگري كارگري شيشه من مي گري؟ چي چي ي گري گريها هاي هاي گري گري، هاي

گري برزگري خنياگري درودگري آهنگـري، تـو ري كارگري شيشه رم سفالگ من مي گري؟ ري چي چي مي

نـد كـه هرچ. افزايد اي را مي نيز، هركس به جمله كلمه سازي در نوعي از بازي جمله شـود، گـاه بـه هنگامي كه جمله بسيار طـوالني مـي رسد اما ده به نظر مي بازي بسيار سا . جزييات چندان ساده نخواهد بودخاطر سپردن


لطيفه، بذله و شوخي

شـود، بـستري از بـازي جمعـي گويي ايجاد مـي ه در يك جمع لطيفه اي ك نوع رابطه اين احـساس را يان لطيفه همواره لحن بيان و حركات نمايشي در ضمن ب . كند ميايجاد

. نجامدبيتواند به ميزان خنده متفاوتي ه يك لطيفه با دو بيان متفاوت ميكند ك ايجاد ميبايد بين طنز كه بر زبـان آيند، اما طنز به وسيله گفتار و زبان پديد مي بسياري از آثار

اولـي را در غايـت امـر . ق گذاشـت آفرينـد، فـر د و طنزي كه زبان خود آن را مي آي مي خـود ي از جلوها ر ترجمه كرد، هر چند كه بخش عمده توان از يك زبان به زبان ديگ مي

ـ اي به جامعه ديگر را از جامعه ويژه سـوابق ذهنـي مـردم كه آداب و رسوم و ادبيات و ب اما دومي نوعا . دهد از دست مي متفاوت است،

ثير ايـن دسـته از آثـار أت. غيرقابل ترجمه است ي هـا اي جملـه يـا واژه محصول سـاختاره طنز

)77 :1379برگسون، . (گزيده استترين وسيله براي بيان تفكـر اسيكلمات اس تواننـد بـه عنـوان مـي هـا لطيفه... خالق هستند

و گسترش شكلي از تفكر خالق، براي سنجش زنـي و تقويـت تخيل، قدرت حـدس و گمانـه

كننـد اضحي را خلق مـي تصويرهاي ذهني و ها لطيفه. حافظه كودك در نظر گرفته شوند حفظ كردن لطيفه و بازگويي دوباره آن .ور سازند وه تخيل كودك را شعله توانند ق كه مي لطيفـه و بـه محـض ايـن كـه جلـسه . دهـد ديگران، قدرت حافظه را افزايش مـي براي

آن را در ذهـن د، كودك بايد به سرعت لطيفه را به ياد بيـاورد، شو ميمعماگويي شروع دهي كند و با تمام مهارت كالم و فصاحتي كه در خود سراغ دارد شروع به نخود سازما

طبعـي انتقـال ماهرانـه كـالم اسـت و شـوخ كيد روي سرعت تفكر و أت، تعريف آن كند هاي مورد عالقه كودكان بعضي از لطيفه .كودكان اغلب به ترفندهاي كالمي بستگي دارد

شـوخي و ضـمن بـا نگـاهي كـه حـاكي از انـد، در بر اساس معاني دوپهلو ساخته شده


ها و ها براي كودك فرصت امتحان سبك بازگويي لطيفه .اند شده گرايي است تلفيق مهملـ .كند ي متنوعي را ايجاد مي ها شكل هـا و معماهـا بـر مـردم مـديون ايجـاد ثير لطيفـه أ ت

كهـن در ادبيـات )109 :1386فيـشر، (.هاست هاي غيرمترقبه بين حوادث و ايده ارتباط .كرد عبيد زاكاني اشاره وهايي مثل مالنصرالدين، بهلول توان به نمونه مي

بندي جمع

توانـد بـسياري از دهد كه كودك از طريق بازي مي ي كالمي نشان مي ها بررسي بازي هايي كه از طريق فرهنگ و از نخـستين لحظـات ظرفيت. هاي زبان را كشف كند ظرفيت

:شود ك منتقل ميبه كودزندگي از طريق بازي عالمت داشـته و تواند اشكال گوناگوني مثل ايما و اشاره، رنگ، سخن ارتباط مي . 1 .باشد

. معني دارد-ارتباط دو جنبه شكل. 2

.تواند معني منتقل كند لحن به اندازه كالم مي. 3

.كند ميمعني كلمه در بافت اجتماعي تغيير. 4

. كند معني كلمه در زمان تغيير مي. 5

.هاي مختلف بيان شود تواند به شكل يك معني مي. 6

.تواند معاني مختلفي بدهد يك شكل از كلمه مي. 7

.توانند معاني مختلفي داشته باشند آوا مي كلمات هم. 8

.توانند معاني مشابهي داشته باشند آوا مي كلمات غير هم. 9

.سطح و عمق :كلمات داراي دو وجه هستند. 10

.كلمات وجوه مشترك دارندبرخي از . 11

. كلمه قابل جدا شدن استياجزا. 12

.توان به كلمه ديگر منتقل كرد برخي از واحدهاي كلمه را مي. 13


.عر به طور دقيق همان كالم نيست بلكه چيزي اضافه بر آن دارد. 14

.براي تحليل اين محتواي نو در شعر به ابزارهاي ديگري نياز داريم. 15

. عنوان يك كل قابل درك استزبان به. 16

. تحليل استواحدهاي زباني قابل) متن-واژه تك(هر دو سر طيف . 17

.قابل درك است» كثرت شكل و معنا«تا مفهوم » وحدت شكل و معنا«از مفهوم . 18

زبان ويژگي انتخابي دارد لذا فرديت هر كـودك از طريـق زبـان قابـل دسـتيابي . 19 .است

.اند در افراد مختلف با كلمات متفاوتي منتقل شودتو يك مفهوم مي. 20

.بخشد بان، امكان ارتباط ويژه به آن ميويژگي انتخابي ز. 21


منابع

، ترجمـه دكتـر رشد و آموزش زبـان در كودكـان دبـستاني ) 1373(آندروا، ولوديا . 1

. نشر دنياي نو: محمدجعفر مدبرنيا، تهران

. شباويز: ، ترجمه عباس باقري، تهرانخنده) 1379( هانري لويي برگسون،. 2

. انتشارات فاطمي و واژه: ، تهرانها چيستان) 1377(جهانشاهي، ايرج . 3

. انتشارات مازيار: ، تهران4، چ كتاب كوچه) 1381(شاملو، احمد . 4

، ترجمـه مـسعود صـفايي مقـدم و آموزش تفكر به كودكـان ) 1386(فيشر، رابـرت . 5

. نشر رسش: ، تهران2چ. ريانافسانه نجا

نـشر : ، به كوشش حـسن قائميـان، تهـران هاي پراكنده نوشته) 1385(هدايت، صادق . 6

. آزادمهر

. رشد: ، ترجمه كامران گنجي، تهرانشناسي بازي روان) 1384(هيوز، فرگاس پيتر . 7

اي شناختي ورزش باستاني زورخانه بررسي مردم

1 نورييعسكردكتر 2خوشنو اهللا طاهري حشمت

چكيده

سراسـر شـكوه و ورزشـي ورزش باستاني كه تاريخ دقيق پيدايش آن معلوم نيست، ايثار و نوآوري و تالش است كه باعـث تقويـت روحـي و اخالقـي و موجـب رشـد و

.شود كاران مي سالمت قواي جسماني باستاني جـوانمردي و سـالمتي و ورزش باستاني ورزش اصيل ايراني و تركيبي از پهلـواني،

. شـود شادابي روح و جسم است و تنها ورزشي است كه با دعا شروع و با دعا ختم مـي اي ديرين دارد و هر دو، از ابتداي پيـدايش فتـوت و اي با عياران رابطه ورزش زورخانه

پهلوانـان در تـاريخ ايـران در سـه كـسوت . انـد اخوت را تا امروز آيين خويش سـاخته اي داراي ورزشـكاران ورزش باسـتاني زورخانـه . انـد عيار و شاطر ظاهر شدهگير، كشتي

كـسوت، پهلـوان، كـار، نوچـه، نوخاسـته، سـاخته و پـيش تازه: بندي خاصي هستند رتبهاين ورزش داراي ترتيب خاصي . قدم، صاحب زنگ، صاحب ضرب و صاحب تاج پيش

فته كه تعدادي از آنها هنوز بـه اي در آن شكل گر شمار و دستگيرانه هاي بي است و آيين .قوت خود باقي است

زورخانه، پهلوان، عيار، گود، مرشد: ها كليدواژه


شناسي كارشناس ارشد مردم. 2


مقدمه

از قـدمتش اگـر و كه مظلوم مانـده است هاي فرهنگي اي از ورزش ورزش زورخانه متأسـفانه . نباشـد قطعـا كمتـر هـم نخواهـد بـود بيـشتر گلـف ووشو، كاراته، فوتبال و

برداري سياسي و نيز فرهنگي از آن، چنين بهره طلوب اين ورزش، هم ه نام هاي ارائ روشاز گذشته تاكنون موجب گرديده است كه نه تنها از مرزهـاي جغرافيـايي كـشور بيـرون

.نرود حتي در درون كشور نيز مهجور بماند، جــوانمردي، اورزش باســتاني، ورزش اصــيل ايرانــي و تركيبــي از صــداقت، تقــو

متي و شادابي روح و جسم است و تنها ورزشي است كه با دعا شروع و با پهلواني، سال .شود دعا ختم مي

تـرين كـار هـر فـرد و ترين كار روزانـه و ضـروري در ايران باستان، ورزش، اساسي نيرومندي، افتخار و احترام به بـار ؛ترين عامل سربلندي و سرافرازي جوانان بود شايسته

هـاي خـونين پيكـار پيـروز و ي كه از ميدان مسابقات و صـحنه مقدم مردان از آورد و مي . گرديد استقبال مي گشتند همه جا و هميشه با شور و شوق عمومي فاتح برمي

در كتاب مينو خرد پهلوي راه در هم شكستن قواي اهريمني به ايـن وسـيله توصـيه ان را بر تـن كننـد و گرديده كه ايرانيان روح دانش را پشتيبان خود نمايند و جامه اطمين

با آنچه از اهريمن 2 و كمان آمادگي 1سپر راستي را در دست گيرند و با گرز شكرگزاري .است بجنگند

وجـود توان در را مي دليل عالقه مفرط ايرانيان باستان به تربيت رادمردي و قهرماني تي نظيـر مشاهده كرد كلمـا لغات متعدد براي قهرمانان و صفات قهرماني در زبان پارسي

قهرمان، گو، گرد، دلير، دالور، جوانمرد، آزاد، آزادمرد، راد، رادمرد، هژبر، نامور، اردشير، كـه ... نامبردار، نيو، نيوزاد، بهادر، آريا نامدار، پهلو، پهلـوان، نبـرده، شـيرگير، شـيرمرد و

)15 :1349ميرئي، (. اين مدعاستدليل واضحي بر صحت » مـذهب و مراسـم ايرانيـان باسـتان « خود موسوم بـه پروفسور آدلف راپ در كتاب

.گرز شكرگزاري بعدا تبديل به ميل زورخانه شد. 1

.كمان آمادگي نيز به كباده تبديل شد. 2

139 �اي شناختي ورزش باستاني زورخانه بررسي مردم

چيزي كه در دوره باستان از هر حيث جالـب توجـه اسـت و روح معنـوي « :نويسد مي. نمايد، روش آموزش و پرورش آنهاسـت ايرانيان را در زندگي اجتماعي آنان مجسم مي

ديـده و اين آموزش و پرورش از كودكي در روح افراد منشأ احساسات كـردار نيـك گر شد و از ابتدا چنان نيروي رواني و بدني كار به شاهراه ترقي رهنمون مي ايشان را در هر

توانـستند منـشأ خـدمات ساخت كه افراد آن در آتيه به آساني مـي آنان را مهياي كار مي ».شاياني شده و وظايف خود را در قبال وطن و ملت خود انجام دهند

آموزند كـه چگونـه تيـر و پارسي از شانزده سالگي مي به جوانان «: گويد گزنفون مي سـاخته و بـا عمليـات اگر ايرانيان شكار را ورزشي عمومي . كمان و زوبين به كار ببرند

اي كنند بدان جهت است كه هـيچ وسـيله چابكانه با استادي از پي صيد، تاخت و تاز مي بيـضائي، پرتـو (».داننـد نميرا براي آماده شدن به جنگ بهتر و مناسبتر از ورزش شكار

1337: 3( راستگويي، وفاي بـه « :براي جوانمرد برشمرده است ده عالمت هم ) ص(رسول خدا

بخـشيدن بـه ، گيري مـسائل ، دست بخشودن بر يتيم ، ترك دروغگويي ، اداي امانت عهد، موتـاب، (».سر همه آنها حيـا اسـت ، خواندن مهمان ، بسياري احسان ، آنچه رسيده است

1377: 33( ل آنهـا را رشته اتصامورخانبرخي از . عياران در اواسط قرن اول هجري پديد آمدند

اند، اين طبقه مردان شجاع و جوانمرد و از جان گذشته بوده و با دوران ساسانيان دانسته اند، ليكن كارشان شـركت در وجود به صفات اهل فتوت متصف بوده اينكه طبق قرائن م

پرداختنـد و رسـوم و آن سردار بود؛ گاهي هـم بـه راهزنـي مـي هاي بين اين امير جنگ .عجيبي داشتند

گفتند و همـه همـديگر را مي»جوان«سابقه را و كم» پير«دار را، عياران اعضاي سابقه و چند ناميدند بيت يا خانه مي ،آمدند مركزي كه در آنجا گرد مي ؛كردند خطاب مي »يار«

شـد، محدودي تـشكيل مـي را كه از مراكز تجمع و چندين حزب مركز تجمع را حزب عيـاران همـان جـوانمردان . عياري با جوانمردي رابطه مستقيم داشـت . گفتند مي احزاب .بود كه فتوت و جوانمردي را حرفه خويش قرار داده بود منتهي عيار كسي بودند،

مـده اسـت و هـا آ هاي عاميانه و افسانه از آنچه در باب راه و رسم عياران در داستان


شده اسـت ثبت 1آنچه در تاريخ درباره كارهاي قهرمانان عياري مانند يعقوب ليث صفار آيد كه ايشان مبارزه كردن در راه انتـشار و اجـراي اصـول فتـوت را هـدف ميچنين بر

)156 :1353پور، انصاف(» .بودندزندگي خود قرار داده وانان و بزرگان مـردم ايـران وجـود ها بين پهل ها قبل از زمان پارت ين فتوت مدت يآ

پس از اسالم هم گروهي به نام اهل فتوت به وجود آمدنـد، فتيـان، شـجاعت و . داشترساندند كه مـال و دارايـي را در سخاوت را شعار خود ساختند، بزرگواري را به مقامي

ـ »في سبيل اهللا«حد فقر در راه ياران خود صرف كردند و با شعار جهاد ه بـراي كمـك ب )96 :1343كاظميني، (. نوعان خود كوشش نمودند هم

ــكاران ــصوصا ورزش ــان مخ ــاران و پهلوان عيها، از ابتداي پيدايش فتـوت و اخـوت تـا زورخانه

خــويش ســاخته و ين يــبــه امــروز آن صــفات را آ .اند همواره به كار بسته

از اواخر دوره قاجاريه بنياد اجتماعي زورخانـه از آن پس شش دسته كه از رو به دگرگوني نهاد و

نظر بنيادهاي اقتصادي فاقد قواعد اجتماعي قـديم ص گروهــي را يبودنــد ولــي تقريبــا همــان خــصا

-1: رزش زورخانــه مــشغول شــدندداشــتند بــه و -4 عيــار نمايــان -3 2زورگــران -2گيــران كــشتي

هـاي ملـي مـا را نمودنـد جـشن كردند و با تمام قوا سعي مي هنگاميكه اعراب تسلط خود را بر ايران مستقر مي . 1

اي آهنـين سركوب نمايند و آداب و رسوم ملي ما را در خود حل نمايند يعقوب از ميان عياران برخاست و با اراده ان آموخت و ماهرانه جشني برپا نمود كه در تـاريخ هاي زير زميني راه و رسم پيكار را به جوان در همين ورزشخانه در پناه همين نهضت به حكومت اعراب در ايران خاتمه داده شد و كـشور عزيـز مـا بـه . بينيم نظير آن را كمتر مي

رود و الحق گرانبهاترين خـدمات اين دالور سيستاني نمونه يك انسان كامل و برجسته به شمار مي . استقالل رسيد ميرئـي، . (هـا كـرد فـشاني ن و هم ميهنان خود نمود و براي اعاده استقالل و تجديـد عظمـت ايـران جـان را به ميه

1349:97(

. گفتنـد گير و جنگاور يك گروه پهلوان هم برخاست كه به آنها زورگـر مـي ها غير از پهلوانان كشتي از زورخانه . 2

صفحه بعدادامه


ـ . سـادات -6دارندگان مشاغل پردرآمد مثـل اصـناف -5كاران شيرين ن هـر كـدام از اي .كردند ها با مقاصد خاص خود در زورخانه ورزش مي گروه

اي در احياي نهضت ملي ايران بر ضد سيادت عرب و هم چنين در ورزش زورخانه زمان استيالي مغول در شكست و نابودي آن قـوم و نيـز در رسـتاخيز زبـان و فرهنـگ

)122تا 120 :1349ميرئي، . (نقش مهمي ايفا كرده استفارسي و آيين فتوت و اخوت .اند به طور كلي پهلوانان در تاريخ ايران به سه شكل يا كسوت به ظهور رسيده

مـردم ايـران از ديـر بـاز بـه اهميـت ورزش، تربيـت بـدني، : گير پهلوانان كشتي -1 .اند شجاعت و به آموختن فنون جنگي واقف بوده

بـه يادگـار مانـده هايي كه از دو هزار و پانصد سـال پـيش در ايـران در سنگ نبشته است، داريوش كبير ورزش و تربيت بدني و پهلواني و نيرومندي تـن را سـتايش كـرده

)294: 1383كاظميني، . (استـ پهلواني به صورت عياري در دوره 1:پهلوانان عيار -2 رهايي پيدا شد كه خارجيان ب

، پهلوانان ايراني ها تسلط اعراب و بعدا مغول زمان مثل دوراندر اين . يافتند ايران تسلط شتي حكـام خـارجي كـ توانستند در ارتش بيگانه خدمت كنند و در مقابـل كه ديگر نمي

زدنـد و ها به افراد دشمن شبيخون مي در بيابان بگيرند؛ در كسوت جنگجويي غير نظامي عياران كه موصوف به جوانمرد بودنـد، بـه يـاري مظلومـان و بينوايـان و دسـتگيري از

.پرداختند ميستمديدگاناين كسوت از پهلواني در رشته دوندگي بوده و شاطر در خدمت : پهلوانان شاطر -3

ار زورخانـه يـك جـايي هـم بـراي كرد و از قديم در ايران در كن دولت انجام وظيفه مي بردنـد تـا تحـت مندان فرزندان خود را از كـودكي بـه آنجـا مـي د كه عالق خانه بو شاطر

.دنندگي را بياموزتعليمات شاطر فنون دو

شدند به نمـايش آن وقتي در كار زورگري استاد مي . داي بودن زورگران معموال از تنومندترين ورزشكاران زورخانه

)83: 1353انصاف پور، . (اند توان ديد كه در اين كار پابرجا مانده پرداختند و اغلب زورگران را مي مي . كه نام او در تاريخ مبارزات جوانمردانه ايرانيان ثبت شده استبود سمك عيار يك نمونه از عياران غيرتمند. 1


اي اصطالحات ورزش زورخانه

جوانمردي يعني رها شدن، رها كردن، يعني عيار شدن و پهلوان بـودن، : جوانمردي .شرط عياري، پهلواني، عرفان، تقوا و جوانمردي است

مـادر را جوانمردي يعني فروتني يعني به بزرگتر احترام گذاشتن يعني حرمت پدر و اي را پنـاه دادن، يعنـي دسـت نـاتواني را نـوازي، يعنـي غريبـه ماننگاه داشتن، يعني مه

.گرفتن اي بگيري مردي گر دست فتاده مردي نبود فتاده را پاي زدن

)پورياي ولي(خانه و خانقاه جايي سردم قهوه : سردم

است كـه درويـشان و قلنـدران گـرد هـم ـ دش جمع مي بـود ه ند يا محلي در زورخان

و هماهنـگ بـا ستنشـ كه مرشد آنجا مي حركات ورزشكاران ضرب گرفتـه و آواز

)731: 1332عميد،. (خواند ميعلت وجود سردم در زورخانـه ظـاهرا

برخـي . گـردد بازمي زمان رواج تصوف بهنيز بر اين باورند كه مرشد بـا نشـستن در

بـه راحتـي رسـم ستتوان چنين جايي مي . د و خــارج شــوندگان ادا كنــدارفــات زورخانــه را در حــق وارتــشريفات و آداب و تع

)214 تا 211: همان(زورخانه داراي سقف گرد، تقريبا گنبـدي، ماننـد مـساجد و تكايـا : سقف زورخانه

اي كـار گذاشـته براي تأمين روشنايي، پنجره شيشه وسط گنبد است و در باالترين نقطه توجه ورزشكاران از قعر گود به آسـمان شده است كه در حقيقت، حكمت ساختن آن،

نهايت باريتعالي است كـه تمـام اعمـال و حركـات از وجود ذات بي پايان و تجسمي بي )209: 1350برزگر، . (شود ورزشكاران در داخل گود و زير سقف زورخانه انجام مي

و در بازي هاي ميل كار را در تمام چشمه ماهرترين ورزشكاران باستاني : كاري شيرين


در ميـان بعـضي از اشـخاص . كـار گوينـد هاي تيز و يـك تـك پـر، شـيرين انواع چرخ هم بودند كه عين همان عمليات پشتك و وارو 1كارهاي چال حوضي شيرين كار باستاني

كاراني بودند كـه وقتـي تا سي چهل سال پيش شيرين . دادند را در زورخانه هم انجام مي ورخانه را كه گاه بـيش له ميان حمام تا نزديكترين ز آمدند فاص از چال حوض بيرون مي

.رفتند متر بود در حال باالنس روي دست مياز يك كيلوااليـام مخـصوص بازوبند پهلواني سـابقه طـوالني دارد و از قـديم : بازوبند پهلواني

پهلوانان پايتخت بوده است كه پس از يك رشته مسابقات و پيروزي بر كليه پهلوانان، با .شد فات به بازوي پهلوان بسته ميتشري

گوينـد كـه آوازي خـوش دارد و امروزه در زورخانه به كسي مرشد مي :كهنه سوار هاي حماسي و انقالبي براي ورزشكاران و مشوق آنان به مردي و مردانگي راوي انديشه

.و پهلواني است

مراتب ورزشكاران

عات چنداني از ورزش باستاني كسي كه ورزش را تازه شروع كرده و اطال : تازه كار .ندارد

هاي باسـتاني را زيـر جوان، نوجوان، پهلوان كوچك و ورزشكاري كه ورزش : نوچه )1173: 1332 عميد،( .داد نظر پهلوان بزرگ انجام مي

گـران برتـري دي بـر هاي يك پهلوان، يكي يـا تعـدادي، معموال بين نوچه : نوخاستهدادند و در بين مردم ون ديگر زورخانه، خود را نشان مي كاري و فن يافتند و در شيرين مي

توانستند با پهلوانان بزرگ روبـه ها مي كردند، حتي گاهي نوخاسته پيدا مي اسم و رسمي .رو شوند كه با ورزش، بـدن خـود را از شـكل عـادي در آورده و گفتند مي به كساني :ساخته

)247: 1353پور، انصاف(. شدند ميهاي ورزيده و يال و كوپال صاحب بازو و ماهيچه

دادند، پاتوق ايشان در حمـام كارها، عمليات آكروباتيك و پشتك و وارو را در برخي اماكن انجام مي شيريناين . 1

. گرفته شده استمبزرگ شهر بوده و اصطالح چال حوض نيز از چال حوض حما


دارتـر و كارهـاي ورزشـي از ديگـران سـابقه كـسي كـه در زورخانـه : كسوت پيش )357: 1332 عميد،. (باشد مي

ـ : پهلوان ارت بـوده اسـت و در كلمه پهلوان از لغت پهلـو گرفتـه شـده و از قـوم پهلـوان بايـد تمـام پ. يابـد است كه ورزشكار به آن دست مـي ترين مقامي زورخانه، عالي

ـ مراحل قبلي را پشت سر بگـذارد و در تمـامي خالف بـر . ون باسـتاني سـرآمد باشـد فنرغم دند كه علي ش اي از ورزشكاران در زورخانه يافت مي پهلوانان واقعي و نامدار، دسته

به آنهـا كه داشتن هيكل درشت، فاقد هر گونه هنر ورزشي بوده و شجاعتي هم نداشتند )41: 1337پرتو بيضايي، . (شد گفته مي»هپهلوان پنب«

باشـد كـه اين عنوان مترادف پيش كسوت است و از اصطالحات فتيان مي : قدم پيشگويند و فارسـي زبانـان آن را تبـديل بـه قـدم را، كبير، شيخ، مقدم و قائد مي اعراب آن

)42: همان. (اند، يعني كسي كه در كار خير پيش قدم است كردههلواني است كه مرشد موقع ورود و خروج او زنـگ را بـه صـدا در پ: صاحب زنگ

هـا براي رسيدن به چنين عنواني ورزشكار بايد مدارج ورزشي را در تمام رشته . آورد مي .شامل چرخ، كباده، باال و پايين رفتن از گود و دست يافتن به پهلواني طي كرده باشد

علـوم و فنـون ورزشـي را طـي البته براي سادات، مخـصوصا كـساني كـه كمـاالت .شود اند نيز زنگ نواخته مي كرده

مرتبه صاحب ضربي كه همزمان زنگ و ضرب و صلوات را شـامل : صاحب ضرب شود، به افراد خاصي اختصاص دارد كه جوانمرد بـوده و در فنـون ورزشـي سـرآمد مي

.هستندمجـاز بـه مقصود پهلواني است كه بعد از حـصول بـه مقـام پهلـواني : صاحب تاج .شود مي1استعمال تاج فقر

.باشد لقبي براي پهلوان پهلوانان مي. 1


اي هاي زورخانه آيين

گيـران و شتييـيج كـ اشعاري است كه مرشد قبل از شروع كشتي براي ته :كشتي گل :خواند ميتحريك روح فتوت و جوانمردي ورزشكاران زورخانه

سـتم درنــگ اـديدم كه به پاي خ چندي به شرابخانــه رفتـم اي آس جنــگ اسـتـديدم كه به پ چندي به قمارخانــه رفتـم ديدم كه حساب چرس و بنگ است چندي به قلندران نشستــم

تـها همه صحبت جفنــگ اسـ اين فتـــاـپير خردم به گوش گ ـتـآنجا كه حساب ميل و سنگ اس ـانـهه زورخـبرخيز و برو ب شـلنــگ اســــتهتـــكبـاده و تخ وروت تنبـــآواز ني و صـ

)نجات اصفهانيمير( در حـال حاضـر نيـز در ونجات سروده شـده ها توسط مير رين گل كشتي ارزشمندت

.شود هلواني قرائت ميابتداي مسابقات كشتي پضرب زورخانه تنبك بزرگي است كـه از گـل پختـه در : گرفتن در زورخانه ضرب

ها از پوست آهـو ، پوست آن هم مانند ساير ضرب ودش ميگري ساخته هاي كوزه كارگاهشود و از كارهاي بـسيار دشـوار بـه شـمار باشد؛ فقط با دست نواخته مي و امثال آن مي

.آيد مياي داشـتند بندد و سابقا مرشـدها انگـشتانه پينه سختي مي 1گير اي ضرب ه كف دست

بستند و طول هاي خود مي كه به هنگام كار با تنبك غير از انگشت ابهام به ساير انگشت درد گـرفتن پوسـت سـر جلـوي پوشـاند و آن به قدري بود كه بند اول انگشت را مـي

.گرفت را ميانگشت گوينـد زنـگ فتـد مـي ه به عللي از اعتبار سابق خود بي كهر پهلواني :زنگ كر شدن

)244 :1353پور، انصاف(. زنند فالني كر شده يعني ديگر براي او زنگ نمي

او در سردم است؛ براي گرم كردن تنبـك نيـز از يـك باشد كه جايگاه گير همان مرشد يا زننده تنبك مي ضرب. 1

.گيرد نمايند كه در روي سردم قرار مي بخاري برقي يا وسيله حرارتي ديگر استفاده مي


2بستند، در داستان حـسين كـرد به بازو مي 1اين زنگ را پهلوانان قدر :زنگ حيدري د زنـگ ش ر مي شهبينيم كه هر گاه حسين كرد وارد كه منصوب به دوره صفويه است مي

همچنين در دوره صفويه شاطران پس از رسيدن به مقام قهرماني . داشتحيدري به كمر بـستند؛ از آنجـا كـه زنـگ و استادي در اين فن به بازوها يا كمر خود زنگ حيدري مي

شد در زورخانـه ورود نشانه پهلواني بوده و حركت پهلوانان با صداي زنگ مشخص مي )28: 1383سخن، آتش. (گرديد مشخص ميپهلوانان با صداي زنگ

اجتمـاعي كـشور در زنـدگي آنبه طور كلي بستن زنگ و اسـتفاده از : زنگ سردم بر اساس . بود هم زنجيري آويختند مي و طبعا هر جا زنگي نمايي بود ايران، براي قدرت

يافتـه ها نيز شده و سپس به اماكن مقدسه هم راه ه، زنگ و زنجير وارد سردم همين روي آويختـه شـده يها زنجير مثلثـي شـكل است چنانچه در مدخل صحن بعضي از امامزاده

.است

ها مراسم زورخانه

ها وجود دارد مراسم پاگشايي يـا كه در زورخانه يكي از مراسمي :كردنمراسم پا باز به اين معنا كه اگر شخصي از نزديكان يـك پهلـوان يـا ورزشـكار بـه . بازكردن است پا

مانـد، در دا برود آن ورزشكار چند روزي به خاطر مصيبت وارده در منزل مي رحمت خ كـسوتان چنـد بـار بـراي با مرشـدين و پـيش اين مدت ورزشكاران براساس هماهنگي

پس از يك هفته مرشد و ساير ورزشكاران .روند عرض تسليت به منزل صاحب عزا مي در اين مراسم مرشد ابيات و . برند مي به زورخانه را آن ورزشكار طي مراسمي زورخانه

كند و مراحل مختلف ورزش باسـتاني خواند، از ضرب و زنگ استفاده مي قطعاتي را مي شود، البته يك نفر به عنـوان سـخنگو با حضور تعدادي از ورزشكاران در گود انجام مي

در ابتدا و انتهاي مراسم احساسات خـود و سـايرين را بـه حـضور صـاحب عـزا ابـراز .نمايد يم

.شد، قدر نام داشت قدر يعني قدرت اول، معموال پهلواني كه در تمام مسابقات پيروز مي. 1

.رسيد و ظالمان از دست او راحت نبودند داد مظلومان ميپهلوان قدرتمند و با معرفت شبستري كه هميشه به. 2


كـسوتان كه ابهت و عظمت ورزشكاران و پـيش يكي از مراسمي :داري مراسم سفره داري است كه معموال افراد متمكن، ورزشكاران را به شـام دهد، مراسم سفره را نشان مي

نمايند يا در مراسم عزاداري ساالر شهيدان و مراسم ديگـر بـه اطعـام يا ناهار دعوت مي خاصـي ندارنـد، مهمـان جـا و مكـان كننـد و سفر مـي كساني كه . زندپردا نيازمندان مي

روند و چند روزي را ميهمـان ايـشان داران مي شوند و حتي به منزل سفره ميداران سفره )6 :1387مافي، (.شوند مي

نـوعي . كـار اسـت هاي معروف ورزشـكاران باسـتاني داري يكي از سنت سنت سفره به مؤمنان از صفات ريشه مذهبي دارد، چرا كه اطعام اين سنت . سوردادن و اطعام است

داري به معناي آن نيست كـه همـه ورزشـكاران بايـد البته سفره . است) ص(پيامبر اسالم داري بـستگي بـه ين كار را انجام دهند، بلكه سـفره صورت گسترده ا ه مانند يكديگر و ب

ورزشـكار تـوانگر و بـه همـين دليـل اگـر . بضاعت و امكانات مالي هر ورزشكار دارد . نيست» سفره دار«گويند فالني دارايي، اين كار را نكند، اصطالحا مي

يكي از مراسم نيكوكارانه زورخانه كه حاكي از صفا و صـميميت و :مراسم گلريزان .باشد گلريزان مي مراسمدوستي بين ورزشكاران و نشانه كرامت و سخاوت است

شـود و برگزار مـي ) اعياد(هاي مذهبي يا مناسبت مراسم گلريزان در روزهاي جمعه چينند در كنار گود، ميز و صندلي مي . آيند اند به زورخانه مي فقط كساني كه دعوت شده

.گذارند و بر روي ميزها ميوه و شيريني ميگيرد كه يكي از ورزشـكاران ورشكـست شـده يـا بـه گلريزان در مواقعي انجام مي

يا براي كمك مالي بـه شود، يا ورزشكاري از زندان آزاد نحوي دچار ضعف مالي گردد بـراي آوري پـول منظور از اجـراي ايـن مراسـم جمـع . انجام شودمدير باشگاه يا مرشد

.باشد ميورزشكار يا مرشد موردنظر اي ما شاهد اثـرات و نتـايجي هـستيم كـه هاي باستاني و زورخانه در مراسم ورزش

گـذارد، مـثال در هاي مختلف جامعه مي ديگر بر قسمت هاي آداب اين ورزش يا ورزش ن كار عـالوه بـر تـأمين نيـاز شود، اي مراسم گلريزان كه هدايايي به فرد نيازمند اعطا مي

شود، يعني هديه و بخـشش اثـري ملمـوس ، به ايجاد همبستگي اجتماعي منجر مي افراد )216 :1370توسلي، (.در زندگي اجتماعي دارد


. شـد يزان در ماه مبارك رمضان و در اعيادملي و مذهبي هم انجام مـي گلردر گذشته خواسـت شـد يـا اگـر مـي كسي كه مشكالتي داشت، از طريق ورزشكاران گلريزان مـي

.شد از مشكالتش برطرف ميبخشيازدواج كند يا دختر شوهر دهد از طريق گلريزان معـصوم روشـن چهـارده يـا امام دوازده چراغ به اسم چهارده يا دوازدهگلريزان در

دهند ، كساني پول مي »كند چراغ اول را چه كسي روشن مي «: گويد دار مي ميدان. شود ميو تـا چـراغ » كنـد را چه كسي روشن مي) ع(چراغ دوم امام حسن مجتبي «:گويد بعد مي هـاي زورخانـه هـم بـراي هزينـه چهـارده يـا سيزده كه براي مستمندان و چراغ دوازده

.باشد ميرونـد و ها به منزل اولياي دم مي حتي براي بخشيدن ديه، وقتي كه مرشدين زورخانه

. كنند، به ندرت ديده شده كه روي آنها زمين انداخته شود از ايشان طلب بخشش مي

وسايل زورخانه

در گذشته براي تمرين گرزكوبي بـه : ميل .رفت دشمنان به كار مي

افكنـي و راي تمرين در توانايي زه ب: كباده .رفت كشي و تيراندازي به كار مي كمان

براي تمرين سپركشي و سـپركوبي : سنگ .بود

بودخودي زنگ زورخانه مثل كاله : 1زنگگذاشتند تـا از ضـربه اشـرار در كه بر سر مي

.امان باشندشد تـا ، چون در قديم با نواختن طبل، جنگ آغاز مي بودهمان مارش جنگ : ضرب

آيـد و روي آن ها زنـگ بـه صـدا در نمـي در زورخانه ) ع(و شهادت موال علي ) ع(در ايام عزاداري امام حسين . 1

هـا ضـرب نيـز نواختـه نـشده و از ي در بعضي از زورخانـه شود، حت نشانه عزاداري كشيده مي اي مشكي به پارچه .شود و عبارات دسته جمعي استفاده مي علي و اهللا اهللا در اشعارعبارت علي


نواختن زنگ به عهده كسي است كه او را امروزه. ز جنگ مطلع شوند سپاه از آغا هر دو كهنه سـوارها مرشـدهايي بودنـد كـه . خوانند اما سابقا بر عهده كهنه سوار بود مرشد مي

مربـي، گرداننـده، در واقـع . مسئوليت تعليم امور ورزشي را به جوانان بر عهده داشـتند اژدري خـواه، (.داشـت صيات پهلـواني مداح اهل بيت هم بود و خـصو هدايت كننده و

1386: 336 - 337(

اي ترتيب عمليات در ورزش زورخانه

گيرند و سنگ هم مثل سپر سـربازان سنگ مي ،قبل از ورود به گود : 1گرفتن سنگ. 1 (www.wikipedia.com). دوران باستان است

ابتـدا بزرگترهـا (شود دارند شروع مي با تخته شنا كه از كنار گود بر مي : شنا رفتن . 2شـناي ، شـناي سـرنوازي :دارد يو انـواع مختلفـ ) دارند و بعد كوچكترهـا تخته را برمي

.شناي پيچ، شناي كشيده، كرسي هـاي كوچـك و آيد و معموال با ميـل كاري به حساب مي يريننوعي ش : ميل بازي . 3

شـوند و ه و گرفتـه مـي ها به هوا پرتاب شـد اين ميل. شود سبك در وسط گود انجام مي .گويند كاري با ميل را چشمه مي هنرنمايي و شيرين

.گيري بايد نرمش كرد و بدن را گرم نمود كسوتان معتقدند كه قبل از سنگ گروهي از پيش. 1


هـاي بـزرگ و سـنگين انجـام ورزشي است دسته جمعي كه با ميـل : ميل گرفتن . 4گيري گيري چكشي، ميل گيري سنگين، ميل ميل: ميل گرفتن وجود دارد سه نوع . شود مي

.جفتيتـرين بـه اجـراي يكـي از هنرمندانـه نوبت پس از ميل بازي و ميل گرفتن : چرخ. 5

دليل اهميت دادن به چرخ نزد ورزشكاران . رسد اي به نام چرخ مي هاي زورخانه ورزشبخـشيد تـا در ميـدان جنـگ دچـار آوران مـي ين بود كه آمادگي الزم را به جنگ قديم ا

.سرگيجه نشوند و بتوانند به خوبي به هر سو بچرخند و با حريف نبرد كنند

كسوت يا مياندار پايـان شود و با پيش در گود از كوچكترين فرد شروع مي چرخيدن انـواع چـرخ .چرخند البته به خاطر احترام به سادات، ايشان معموال در پايان مي . يابد مي

:عبارتند ازشود و فـرد بـه دور ها از هر دو طرف باز مي در وسط گود، دست : چرخ ساده ) الف

.ستون محور بدن استچرخد و پاي راست خودش ميتقريبا مثل چرخ ساده اسـت بـا ايـن تفـاوت كـه : چرخ چمني يا چرخ چكشي ) ب

شـود و در همـان پنجه پاي چپ در هر بار چرخش، با قدرت بيشتري به زمين زده مـي سرعت چـرخ چمنـي در تمـام مـدت . شود حال بدن با جهش كوتاهي از زمين بلند مي

.يكسان استها را از دو طرف كامال كـشيده و صـاف نوع چرخيدن، دست در اين : چرخ تيز ) پ

. گيرد ها به صورت باز و رو به زمين قرار مي كنند و كف دست ميپرد و ضـمن در چرخ تك فر، ورزشكار به هوا مي : چرخ تك فر، دو فر، سه فر ) ت

و گـردد زند و دوباره به جاي خود باز مي پريدن يك چرخ كامل در هوا به دور خود مي چـرخ سه يا دوچرخ دو فر يا سه فر نيز عبارتست از . دهد بار انجام مي اين كار را چند

.شود پياپي كه پس از يك مكث كوتاه، بار ديگر همان حركات تكرار ميتركيبي از چرخ ساده و پاي جنگلي است؛ چرخ جنگلي به طـور : چرخ جنگلي ) ث

.يابد و به آهستگي و هنرمندانه ادامه ميها و اطراف گود به اجرا درآمده منظم در كناره

بعد از چرخ نوبت پازدن است كـه ميانـدار بـه وسـط گـود آمـده و بقيـه : پازدن. 6پـاي اول: مرحلـه دارد چهـار پـا زدن .زنند ورزشكاران براي هماهنگي دور او حلقه مي

.پاي آخر پاي تبريزي، چهارم چپ و راست، دوم پاي جنگلي، سوم


ر زبان فارسي قديم به معناي كمان نرم بود كـه كباده د : ا كباده كشيدن كباده زدن ي . 7اي فلـزي گفتـه ورخانه، كباده به وسـيله اما در ز . رفت ميكار ه كشي ب براي تمرين كمان

طريـق سـه معموال كبـاده را بـه .شود كه شكلي مانند كمان جنگجويان قديم را دارد مي .يك طرفه، دو طرفه، رو به رو: كشند مي

چـي آيند شخـصي بـه نـام مـشتمال وقتي كه ورزشكاران از گود باال مي : مشتمال. 8دهد يا خود ورزشكاران با هم همكاري كـرده هاي آنها را مشتمال مي عضالت و مفصل

.دهند و به نوبت يكديگر را مشتمال ميـ مراسم زورخانه با مراسم دعا و نيايش خاتمه مي : دعا و نيايش . 9 ر پـذيرد و رسـم ب

و بـه » ردان عالم به خيراول و آخر همه م«:گويد اين است كه در پايان ورزش، مرشد مي .گذارد زند و ضرب را كنار مي اي مي زنگ ضربه

اشعار سرنوازي

از جمله اشعاري كه در شروع كار ورزش باستاني توسط مرشـد بـراي ورزشـكاران را با نواختن ضرب به عهـده مرشد قرائت اشعار . شود، اشعار سرنوازي است خوانده مي

شود، به صورت شفاهي از مرشـدي بـه معموال اشعاري كه در زورخانه قرائت مي .دارد . باشد مرشد ديگر منتقل شده و به صورت مكتوب نمي

اشعار زورخانه از ديوان اشعار شاعران بزرگي چون فردوسي، حافظ، سعدي، موالنا، ـ . ودش اقتباس مي ... ناصرخسرو، باباطاهر و ه جـا اشعار پورياي ولي كه حق پهلواني را ب

شروع ورزش باستاني در زورخانـه بـا اشـعار . اي برخوردار است آورده از جايگاه ويژه :به طور نمونه .شود سرنوازي آغاز مي

ور بــر دگــري خرده نگيري مردي گر بر سر نفس خود اميري مردي رديـاي بگيري م گر دســت فتــاده زدن را پــايود فتــادهـمردي نب

*** خود را نگه از كنار چه بايـد داشت گر مرد رهي نظر به ره بايد داشت تـدست ودل و ديده را نگه بايد داش در خانه دوستان چو گشتي محـرم


پوشش ورزشكاران

يا طعيتنكه يا ن گود وجود دارد عبارت است از پوششي كه براي ورزشكاران داخل . مرشدهجليقشلوار كوتاه، لنگ،

ورزشكاران پيش از ورود بـه گـود مقـدس بايـد لبـاس مخـصوص ايـن ورزش را تا زانو است كـه از چـرم يـا پارچـه محكـم اين لباس معموال يك شلوار كوتاه . بپوشند

.كنند وزي مين را به طرزي زيبا قالبدشود و روي آ دوخته مي لنگ معموال به كمـر بـسته . كند استفاده ميزشكار شلوار كوتاه نپوشد، از لنگ اگر ور

.شود كمر محكم مي به گرهباشود و وسط آن از ميان پا مي

بندي جمع

يكـي سـاختار درونـي و ديگـري سـاختار انـد از دو منظر نگريسته شده ها زورخانهري زورخانه، سلسله مراتب، واژگان و اصـطالحات معما ؛ساختار دروني در .بيروني آن

در سـاختار بيرونـي نقـش و و اي ورزش باستاني و ابزارهاي زورخانه و آداب و رسوم . گيرد ميفرهنگي زورخانه مورد بررسي قرار كاركرد اجتماعي و

سـازي بـراي زورخانـه و زمينـه براي بازسازي و كارآمد نمودن نقش و كاركرد نهاد و ظرفيـت و تـوان پـذيرش كردها را متحول آن بايد روند كنوني زورخانه دنكرفراملي

.دگرگوني در ساختار دروني و بيروني آن را باال برد


منابع

ها كتاب) الف

:قـم ، اي فـارس تـاريخ پهلـواني و زورخانـه ) 1386( خواه، سـيدفخرالدين اژدري. 1

.انتشارات محسن

.جا ، بيكشتي مثنوي گل) تا بي(اصفهاني، ميرنجات . 2

هـاي اجتمـاعي خانـه و گـروه تاريخ و فرهنگ زور ) 1353(پور، غالمرضا انصاف. 3

.شناسي ايران ، مركز مردم نشر وزارت فرهنگ و هنر:، تهرانرو زورخانه

. انتشارات سازمان تربيت بدني:، تهرانتاريخ ورزش ايران )1350(برزگر، فرامرز . 4

. ناشر مؤلف: تهران،تاريخ ورزش باستاني ايران) 1337(پرتو بيضايي، حسين . 5

.انتشارات سمت: ، تهران2، چشناسي هاي جامعه نظريه) 1370(توسلي، عباسعلي . 6

. انتشارات اميركبير:، تهران2 چ ،فرهنگ فارسي عميد) 1332( عميد، حسن. 7

عي و نقش پهلواني و نهـضت عيـاري در تـاريخ اجتمـا )1343(كاظميني، كـاظم . 8

. انتشارات بانك ملي: تهران،حيات سياسي ملت ايران

. انتشارات محسن: قم،ي ايرانهاي مل گستره ورزش )1383(كاظميني، كاظم . 9

نـشر : ، تبريز آيين فتوت و جوانمردي و پهلواني آذربايجان ) 1377(موتاب، احمد . 10

.هاتف

.يهن نشر م: تهران،نما آيينه پهلوان) 1349(ميرئي، حسن . 11

مقاالت) ب

فته نامه رخصت ه، »هاي معروف سفره داري يكي از سنت « )1387 (مافي، محمدباقر . 1

.432 ش جديد، ه، سال يازدهم، دورس پهلوانيپهلوان در گود مقد


ها نامه پايان) ج

بـا هـا گيـري زورخانـه بررسي بسترهاي اجتماعي شكل « )1383 (آتش سخن، بنفشه . 1

ه، دانـشكد شناسـي كارشناسي ارشد مردم نامه پايان، »ر سـمنان شناسي در شه نگاه مردم

.دانشگاه آزاد اسالمي واحد تهران مركزي، شناسي و علوم اجتماعي روان

هاي اينترنتي پايگاه) د

www. wikipedia. com با موضوع ورزش باستاني

شويان سم قاليمروري بر مرا

1سيداحسان آزادبخش

كافي است در ايـن ايـام بـه . وضعيت شهر كاشان در هفته اول مهر ماه خاص است

اگر گـذرتان بـه بـازار مـسگرها افتـاد، از . ها، سري بزنيد بازار مسگرها بويژه محله فيني ن ها پايين كشيده شده و كاسبان به جاي فروش اجنـاس بـه رهگـذرا اينكه كركره مغازه

اي براي آغاز اين مراسم بدانيد، هرچند اين مراسم قـدمتش از پاشند آن را مقدمه آب مي شويان بيشتر است، پس تعطيلي بازار را به حساب شهادت حضرت سـلطان مراسم قالي

شـويان نيـز متعلـق اسـت بـه فلـسفه مراسـم قـالي . بگذاريد) ع(علي بن امام محمدباقر بـه مناسـبت اين مراسـم ). ع(ن امام محمد باقر چگونگي شهادت حضرت سلطان علي ب

. گردد سالروز شهادت ايشان در دومين جمعه مهر ماه هر سال برگزار مي

فرهنـگ مـردم در كاشـان هـستند كـه از سـال واحد كوش ان آزادبخش از ياران ديرين و سخت آقاي سيداحس . 1

.فرهنگ مردم و با نظارت آقاي انجوي شيرازي آغاز كردند همكاري خود را با 1341زدني همواره در گردآوري آداب و رسوم ايـن مـرز و گيري مثال آزادبخش با تالش و پي از آن روزها تاكنون آقاي

سـال از 40كه خود نيز بـه مـدت شويان خوانيد گزارش ايشان است از مراسم قالي اند و آنچه شما مي بوم كوشيده ت در برگزاري مراسمي كه سمبل كمـك و يـاري رسـاندن بـه خانـدان كباشند و شر دستان اين مراسم مي به چوب

اين مقاله توسـط سـركار خـانم شايـسته بهرامـي . شود عصمت و طهارت است جزء افتخارات ايشان محسوب مي .ساماني تنظيم شده است


شويان زود است، بنـابراين قـدري در كوچـه پـس هنوز براي رسيدن به مراسم قالي :هاي كاشان قدم بزنيد و با اردهال آشنا شويد كوچه

ي مشهد اردهالموقعيت جغرافياي

در اسـتان هاي اردهال در بخش نياسر شهرستان كاشـان د اردهال يكي از آبادي مشه كيلومتري غرب كاشان در مسير شـهر نـراق و 49 كه در فاصله رود اصفهان به شمار مي

.روستاي نشلج و بخش نياسر واقع شده استاين آبادي در دره و دشتي قرار گرفته كه از شمال غرب تا جنوب شرق كشيده شـده

اردهـال از آب . انـد هاي بلند و كوتاه قـرار گرفتـه چهار سوي دشت را كوه و تپه . تاسنهري كه به سوي پـايين دشـت و دره روان اسـت و آب چنـد رشـته قنـات و چـشمه

آب نهر اردهال در چند كيلومتري زيـر دهـستان بـه رودخانـه . شود پراكنده مشروب مي هـاي سـالي ها بـه سـبب خـشك ها و چشمه آب بيشتر اين قنات امروزه،. ريزد برزك مي

هـاي پارچه آبادي بـه نـام 7دهستان مشهد اردهال داراي . پياپي كم يا خشك شده است . و ريحان است آباد، جوشق، كرمه، الرون جار، غياث خاوه، كره

هـايي نـسبتا هايي بـسيار سـرد و تابـستان اردهال به سبب كوهستاني بودنش زمستان ايـن دهـستان يـيالق مـردم كاشـان، از پيرامون خود دارد، از ايـن رو، تر ماليم و خنك

)7-8: 1380بلوكباشي، . (خصوص مردم فين كاشان بوده استب محـصول عمـده زراعـي آنهـا گنـدم و جـو و بيشتر مردم اردهال زارع و باغدارنـد،

يري از نوع ميـوه سردسـ ها ميوه باغي اردهالي . شان هندوانه و خيار است محصول صيفي بـافي ترين صنعت دستي مردم اردهال قـالي مهم. مانند گردو، زردآلو، بادام و قيسي است

شـود، گويند قالي اردهـال هرچـه شـسته است، قالي اردهالي شهرت خاصي دارد و مي )8: همان (.تر است) نونوا(= نونوار

157 �شويان مروري بر مراسم قالي

اردهال

ها، اردهال را سرزمين پـاك و اردهاليدس بـه دليـل داننـد و ايـن تقـ مقدس مي

اتفاقاتي اسـت كـه در طـول زمـان در دل هاي درهم پيوسته اين ديار بـه وقـوع كوه

ها از ديرباز محل اين بلندي . پيوسته است هـا بـوده كـه مـردم ها و آتشكده نيايشگاه

پيش از گرويدن بـه اسـالم در آنهـا گـرد هاي كوهـستاني اهرسد وجود همين نيايشگ به نظر مي. كردند آمدند و دعا و نيايش مي مي

بنامنـد ] اردهـال [يـا ] اردهـار [هاي اين منطقه را و باستاني و تاريخي باعث شده كه كوه به معني كوه و رشته كوه اسـت و ) هار(يا ) هر(به معني پاكي و تقدس و ) ارد(چرا كه

.اردهال يعني رشته كوه يا كوه مقدس

وجه تسميه مشهد قالي

اردهال را به سبب شهادت حضرت . شهادت است به معني محل ومشهد اسم مكان و » مـشهد اردهـال «يـا » مشهد سلطان علي« آن در) ع(سلطان علي، فرزند امام محمدباقر

اي قالي كه پيكر امامزاده علي را روي آن قرار دادند و قـالي را بـه به سبب حرمت تخته ) شـويان قـالي (» رونمشهد قالي شو«يا » اليمشهد ق « جاي پيكر او غسل دادند و شستند،

)12 :همان. (نامند مي

چگونگي شهادت حضرت سلطان علي

هجري قمري، قاصدي را به نـام عـامر بـن ناصـر بـه 113مردم فين كاشان در سال فرستادند و از ايشان بـراي تعلـيم احكـام و اصـول ديـن و ) ع(مدينه نزد امام محمدباقر

.هدايت و ارشاد خود پيشوايي را درخواست كردندامام خواسته آنان را پذيرفتند و يكي از فرزندان خود را كه علي نام داشت بـه ايـران

ها فرستادند، امامزاده علي كه در ايران به حضرت سلطان علـي مـشهور شـد، و نزد فيني


چـون در تابـستان . در فين به ارشاد و راهنمايي و تعليم احكام و اصول ديـن پرداخـت ايشان به اتفاق جمعيتي از دوستداران خود به مشهد اردهال هواي كاشان بسيار گرم بود

گذراندند به تدريج در مشهد اردهال نيز از نفـوذ رفتند و فصل گرما را در دهكده خاوه زيادي در بين مردم برخوردار شدند، نفوذ روزافزون امامزاده در مردم منطقـه و افـزايش

» كفش باركرسفي زرين« حارث ملقب به اردهال را كه مندان، حاكم وقت محبين و عالقه بود به ترس و وحشت انداخت به همين دليل به دستور ازرق والي قم، تصميم به كشتن

.حضرت سلطان علي گرفتاي مزورانه امامزاده سـلطان علـي را كفش با فريبكاري و چهره به همين منظور زرين

ت او را پذيرفت و به اتفـاق امامزاده سلطان علي نيز دعو . دعوت كرد » باري كرسف «به اي، كـه اكنـون گروهي از ياران و دوستانش به آنجا عزيمت كردند و در بين راه پاي تپه

پـس از چنـد . كردنـد هاي خود را برپـا مزار امامزاده سلطان علي در آن قرار دارد، خيمه ها خيمه روز در همين مكان امامزاده از افكار پليد زرين كفش آگاه شده، دستور برچيدن

بـا » دربنـد از نـاوه «كفش و سپاهيانش در محلي بـه نـام زرين. و فرمان بازگشت را داد .امامزاده و يارانش روبرو شده و به آنها حمله كرد

در اين جنگ ده روزه كه در اوايل مهرماه رخ داد ياران امامزاده سلطان علي بسياري ود را شكست خورده ديد براي جبـران كفش كه خ زرين. فراد دشمن را از بين بردند از ا


اي از زنـان و دختـران را، ناكامي و شكست خود حيله و مكر ديگـري انديـشيد و عـده نـشيني كـرد و در برهنه به ميدان جنگ فرستاد به همين دليل امامزاده سلطان علي عقـب

.پناه سنگي به نماز و دعا پرداختسـت آمـده، اسـتفاده كـرده و بـه كفش و سپاهش از فرصت به د در اين هنگام زرين

.امامزاده و يارانش حمله كرده و آنان را به شهادت رساندندكـه بـه كاشـان و محلـه فـين ) ع(خبر شهادت حضرت سلطانعلي بن امام محمدباقر

دسـت بـه راه افتادنـد و بـه اردهـال بـه كاشان رسيد مردم فين كاشان چوب و چمـاق دند و خود را بر سر پيكر پـاره پـاره امـامزاده رسيدند و دشمنان آن حضرت را نابود كر

ي كه آن حضرت بر روي آن بـه نمـاز ا ند و پيكر پاك او را در قاليچه سلطان علي رساند سپاري امامزاده سلطان علي دو روايـت در در چگونگي غسل و خاك . ايستاد پيچيدند مي

:ميان مردم وجود داردآبـي گذارند و به سر جـوي وي تخته قالي مي ها پيكر امامزاده را بر ر به روايتي فيني

بعد هـم پيكـر او . دهند برند و غسل مي مي كه اكنون به نهر شازده حسين معروف است، .دهند تا به خاكش بسپارند ها مي اي كنند و در آنجا به خاوه را تا سر تپه كنوني تشييع مي

آنكـه خونين بـود، او را بـي به روايتي ديگر، چون پيكر امامزاده پاره پاره و بي سر و بعـد قـالي . سـپارند برند و به خاك مي گذارند و به سر تپه مي غسل بدهند روي قالي مي

)27: همان. (شويند آغشته به خون امامزاده شهيد را با آب جوي ميسـپاري، بـه خونخـواهي شـهيدان دشـت هاي دلسوخته و داغدار، پس از خاك فيني

كفش و هاي خود به تعقيب زرين ها و بيل ها و چماق چوب اردهال برخاستند و با همان .خواهي كردند قاتالن امامزاده و شهيدان ديگر پرداختند و با كشتن بسياري از آنها كين

ها با خود عهد بستند كه تا دار قيامت، هر سـال يـك بـار در فيني پس از اين واقعه، سـپاري شـهيد ه مقـارن بـا روز خـاك يا در دومين جمعه پاييز ك ) مهرماه(سيزدهم پاييز

اردهال اسـت بـه زيـارتش بـه مـشهد اردهـال بياينـد و يـاد واقعـه شـهادت و مراسـم )20: همان. (شويان زنده نگه دارند سپاري او را در سالگرد شهادتش با مراسم قالي خاك


مقدمات مراسم

مراسـم جـار در شويان، در اولين جمعه پاييز و ماه مهر، يك هفته قبل از مراسم قالي » جمعـه جـار «شود، اهالي فين و كاشان ايـن جمعـه را شهرهاي فين و كاشان، اجرا مي

.نامند ميشويي در مـشهد رساني، مردم را براي اجراي مراسم قالي در اين روز عالوه بر اطالع

شـب اولـين جمعـه و صـبح جمعـه » جار«كنند، براي اجراي مراسم اردهال، دعوت مي زنند و با بانگ بلنـد و آواز مخـصوصي مـردم را از مراسـم اشان قدم مي ها در ك جارچي

:سازند هفته آينده مطلع ميهـاي مردم فين از مرد و زن، كوچك و بزرگ، همه بشنويد؛ حتي بچـه ! آهاي آهاي «

بايد روز جمعه در مشهد قالي در صحن حضرت سلطان علي معـروف بـه . هشت ساله آهـالي، . هـاي خـود را همـراه داشـته باشـيد وبصحن سردار كاشي، جمع شويد و چـ

)170: 1387االميني، روح(» !آهاليند و در كاشـان در محلـي بـه نـام كن ها آيين جار را در مساجد فين نيز اجرا مي فيني

جمعـي، نخل در ابتداي بازار بزرگ كاشان با خواندن اشعار مذهبي بـه صـورت دسـته پا .خوانند ميمردم را به شركت در اين مراسم فرا

سـفيدان، معتمـدان و بزرگـان بر عهده ريـش » شويي روز قالي «و » جمعه جار «تعيين اگـر روز . گـردد چون اين مراسم بر طبـق تقـويم شمـسي، برگـزار مـي . شهر فين است

يـا بـا روزهـاي جـشن ...) عاشـورا و تاسوعا،(شويي با روزهاي سوگواري مذهبي قاليشـويي را بـه تداخل داشته باشد، مراسم قـالي ...) ب و رج 13عيد مبعث، (مذهبي، مانند

17 از اول تـا كنند، البته بايد اين برنامـه حتمـا يك هفته قبل يا يك هفته بعد موكول مي .گيرند بنابراين تغييرات برنامه را با توجه به اين مطلب در نظر مي مهرماه برگزار شود،

بازار مشهد اردهال

دارها، ها و دكان ها و بازارها كاسب ها، گذرگاه د، حسينيه پس از جاركشيدن در مساج هـاي فروشندگان فرآورده. روند از چند روز پيش براي تهيه جا و عرضه كاال به محل مي


پـاييز زمـان زيـرا . كنند آماده مي » جمعه قالي «كشاورزي، صنعتگران محلي خود را براي )171: همان. ( استها استراحت و خريدن و انبار كردن نيازمندي

از جمعه قالي تا هفته قالي ) ع(از اين رو هم زمان با هفته زيارت حضرت سلطانعلي اين بازار حدود هـشت تـا ده روز پـس از . شود بازاري كنار بقعه مبارك امامزاده برپا مي

.شويان ادامه دارد مراسم قاليهـا و خـوراكي ساز داخلي، انـواع هاي مختلف، كاالها و اجناس دست هصاحبان حرف

.اين بازار رنگ و بوي محلي و روستايي دارد. كنند آجيل را به مردم و زائران عرضه مينوع جنس كاالها، طرز چيدن و عرضه كردن آنها، شيوه داد و ستد و مبادلـه، همـه و همه متناسب با فرهنگ جامعه روستايي حاشيه كوير و مطـابق بـا ذوق و سـليقه متنـوع

.باشد و فين و كاشان ميزائران اردهالي مردم فين و كاشان معتقدند كه خريد لوازم و اسباب خانه در مشهد اردهال در كنـار

در كنـار . شود باعث خير و بركت مي) ع(بقعه حضرت سلطانعلي علي بن امام محمدباقر كنند و شهادت حضرت اباعبداهللا الحسين خواني مي خوان، تعزيه هاي شبيه اين بازار دسته

) ع(برادر گراميشان حضرت ابوالفضل العباس و شهادت سلطانعلي بن امام محمـدباقر و .كنند را يادآوري مي

شويان و آداب آن روز قالي

شـويان اسـت، تعـداد زيـادي از هموطنـان از در دومين جمعه پـاييز كـه روز قـالي .دآين شويان به مشهد اردهال مي شهرهاي مختلف ايران براي تماشاي مراسم قالي

هر ساله نزديك به يكصد هزار گردشگر و مسافر از سراسر ايـران بـراي حـضور در الزم . كنند شويان و ديدن اين مراسم منحصر به فرد به مشهد اردهال سفر مي مراسم قالي

بنـابراين از . به ذكر است برگزاري اين مراسم با آداب خاص خود ويژه مردم فين اسـت مراسم ويژه كه با چوبدستي همـراه اسـت، جلـوگيري ورود به ديگران براي شركت در

.پردازند كنند و بقيه فقط به تماشا و همراهي در عزاداري اين مراسم مي مي


پوشـند و پيراهن سياه مي صبح دومين جمعه مهرماه، مردان و بويژه جوانان فين غالبا در كنار چشمه گيرند، خود را در دست مي 1هاي پرنقش و نگار دستي در حالي كه چوب

آبي كه در كنار بقعه شاهزاده حـسين قـرار دارد و محـل شـستن قـالي اسـت، گـردهم .آيند مي

پس از آنكه اجراكنندگان مراسم كه همه از اهالي فـين هـستند، در صـحن امـامزاده ــع ــه جم ــك بقع ــشمه آب نزدي ــار چ ــسين و در كن ــيح ــوند م ــه ش ــالي ك ، در ح

» يا حـسين، يـا حـسين «دهند، در دعوا تكان مي را باالي سر خود و شانهاي دستي چوبكنند، با ورود بـه صـحن، مراسـم رسـمي گويان به سمت امامزاده سلطانعلي حركت مي

ها به صحن امـامزاده سـلطانعلي برخـي مـسؤولين، با رسيدن دسته فيني . شود شروع مي رونـد، ا مـي سفيدان، معتمدان محلي و هيات امناي امامزاده به استقبال آنهـ بزرگان، ريش

:خوانند ها دم گرفته و چنين مي فيني عليكم يا حضرت سلطانعلي امام محمدباقر سالم

از فين كاشان برايت فدايي آمده سالم عليكم ن دادـگيـوش خبر رنـبــــاغ را، بـــاد صـبا، خ

ن دادـژده آمـــدن يــاسمـن و نــسريـمــ ــرــاوه بــاغ بــاقـوبــــه نـــهللا الـــحمــد كـ

كـــرد پـــرنـــور دگـــر كلبه درويشان را شتـه گـسته كـجـتبـــارك اهللا از ايــن اختر خ

ورانيـز نـــور طلـــعت او بــرج قــلب ن گيرند و روحاني و خطيب در مناقب و فضايل امامزاده سـخنراني سپس همه آرام مي

پـس . كنـد خواني مـي كند و در رثاي امامزاده سلطانعلي و حضرت سيدالشهدا روضه مينت قديمي و طي مراسمي خـاص بنابر يك رسم و س 2بزرگان و معتمدان روستاي خاوه

ها در يك خانواده فيني نسل به نـسل چوبدستي الگردد و معمو ها به صدها سال برمي قدمت برخي از چوبدستي . 1

.شود شويان گردانده مي و دست به دست در مراسم قالي

روستايي در نزديكي مشهد اردهال. 2


) ع(باف و مقدسي را طبق آييني كه نمادي از پيكر پـاك حـضرت سـلطانعلي قالي دست ).سپارند مي ( دهند سفيدان و بزرگان فين تحويل مي است، به ريش

يـا حـسين، يـا «آيند و دستان فيني با ديدن قالي به شور و هيجان مي به مردم و چوب كنند، جواناني كه چوب در دست ندارند به طرف بزرگان فين حركت مي گويان » حسين

گيرند و در حالي كه گاهي قالي را بر دوش آيند و قالي را از بزرگان تحويل مي پيش مي و گاهي بر روي دست دارند در ميان جمعيت مردان چوب به دست، از ميان تماشاگران

كنـان و و اشـتياق و هيجـان و هرولـه مـان شـو گذرنـد و بـا ه و ناظران و عزاداران مي ها قـالي فيني. برند دوان قالي را به كنار چشمه آب در كنار بقعه شاهزاده حسين مي دوان

ـ هاي خود در حالي كه علم و كتـل لوله شده را در پناه چوبدستي ت عـزاداري أهـاي هيپيـشاپيش حـامالن قـالي، اسـب . برنـد پيشاپيش در حركت است، به سوي چـشمه مـي

كند، مردم اين جانماز را نمـادي كند كه جانمازي را با خود حمل مي سواري حركت مي دانند البته اين كار نيز از نسلي به نـسل ديگـر مي) ع(از عبادت و نماز امامزاده سلطانعلي

تواند حامل جانماز باشد اكنون مردم براين اعتقادند كه شود و هر شخصي نمي منتقل مي است كه از آن پس ايـن وظيفـه ) ع(ن جانمازدار امامزاده سلطانعلي اين شخص از نوادگا


پشت سـر حامـل جانمـاز، گروهـي از . در ميان فرزندان او به ديگري واگذار شده است كننــد و ســپس ت گرفتــه و حمــل مــياهــالي روســتاي خــاوه علــم ســبزي را بــر دســ

حـالي كـه كننـد و در ها از پشت سـر علـم حركـت مـي دوشبر ها و قالي دست به چوب» اهللا اكبر «و » فرياد يا حسين «دهند هايشان را در هوا و باالي سرشان تكان مي چوبدستي

دهند و با تكـان دادن چوبدسـتي در هـوا بـه نبـردي نمـادين بـا قاتـل امـامزاده سر مي .پردازند سلطانعلي مي

سـفند در طول مسير و در راه رسيدن به چشمه، افرادي كه نذوراتي دارند، گاو يا گو شـوند، كنند، هرچه به چشمه نزديك مي قرباني خود را در جلوي پاي اين دسته ذبح مي

شود، پس از گذر از مسير، با رسيدن به چشمه، قالي در تر مي مراسم به اوج خود نزديك آيـد، جوانـان قـالي را كـه نمـادي از پيكـر پـاك امـامزاده كنار چشمه بر زمين فرود مي

و زننـد گذارند و دور آن حلقه مي كنار چشمه بر روي زمين مي است، در ) ع(سلطانعليدهند، پـس دشـمنان ائمـه و هايشان را باالي سر و در هوا تكان مي دستان چوب به چوب

» خـواني لعن«وقتي مراسم . كنند اهل بيت و قاتالن امامزاده سلطانعلي را لعن و نفرين مي هاي خـود را در چـشمه سر چوبدستي ،به پايان رسيد، افرادي كه چوب در دست دارند

هـا مانـده اسـت، بـر آورند بعد قطرات آبي را كه بر سر چـوب برند و بيرون مي فرو مي پاشند و بدين صورت آب چشمه را به نشانه تغـسيل ناظران و عزاداران مي روي قالي و

غـسل ي شـهيد اسـت افشانند و قـالي را كـه نمـادي از امـامزاده امامزاده بر روي آن مي شـود بلكـه حركتـي نمـادين از روزي در اين مراسم در واقع قالي شسته نمي . (دهند مي

ست كه مراسم تغسيل و تدفين حضرت سلطانعلي انجـام گرفتـه و انجـام ايـن مراسـم ا )اند اداي عهد و پيماني است كه با خود بسته

بـر دوش پس از انجام مراسم غسل و شست و شو، دوباره قالي را با شور و هيجـان شوند، در مراسم بازگشت قـالي بـه حـرم گيرند و آماده بازگشت به حرم امامزاده مي مي

زننـد و خوانند و سـينه مـي اي پيشاپيش با حركتي آرام و سوگوار نوحه مي عده امامزاده،


دسـتان، به روند، در طول مسير، چوب دستان همچنان به پيش مي به حامالن قالي و چوب و در هاي نمناك قالي با چوب دهند، هاي خود را در هوا تكان مي ستيهمچن قبل چوبد بر طبق سنت اهالي فين هيچ از زائـران و نـاظران، . گردد دست باز مي به پناه مردان چوب

ن را ولو به نيت تبرك، ندارند و در اين ميان حق نزديك شدن به قالي و دست زدن به آ هـاي خـود او را ها با چوبدستي ن دست بزند فيني اگر فردي به قالي نزديك شود و به آ

يش از ورود قــالي بــه پــ ()www.ghiasabadi.com/galishuyan.html (.كننــد دور مــيها و فرياد و شعارهاي مهيج، نبرد با دستان با دويدن و تكان دادن چوب به آرامگاه، چوب

)كند قاتل امامزاده را دنبال مي» اشقياء«شوند، قـالي را چنـد بـار بـه دور زاده، وارد صحن سرداري ميپس از رسيدن به امام

روي روند، در ايـوان سـرداري كـه روبـه گردانند و به ايوان سرداري مي حياط صحن مي سـفيدان و معتمـدان فـين و خـاوه كـه در انتظـار حرم مطهر قرار دارد، بزرگان و ريـش

هـا ن قالي و چوب بـه دسـت الي به سوي حامال قاند، براي دريافت رسيدن قالي ايستاده هايشان مانع از نزديك شدن آنها بـه روند، در اين بين جوانان با تكان دادن چوبدستي مي

رويارويي حـامالن قـالي و سـپردن . كنند شوند و از تحويل دادن قالي امتناع مي قالي مي قالي به گروهي كه بايد آن را به درون امـامزاده ببرنـد خـود مراسـم خاصـي اسـت كـه

ها و ازدحام و فشار و شور و هيجان فراوان، اين لحظات را به دقايقي پرتب و كشمكشهـاي دو سـويه و تاب و حساس و پرهيجان مبدل نموده است كـه وصـف ايـن تـالش

.گردد ها تنها با حالوت ديدار كامل مي ها و كش و قوس همهمههللا اكبـر و نـواي سرانجام پس از آن همه هيجان و تالش و كشمكش، با فريادهـاي ا

سفيدان و بزرگان فين، قالي را از آنان تحويـل گرفتـه و معتمدان، ريش » حسين، حسين « .سپارند سفيدان خاوه مي به بزرگان و معتمدان و ريش

ايـن مراسـم . دهند آنان نيز با آداب و احترام تمام قالي را به خادمان حرم تحويل مي رسـد و بـا تحويـل قـالي بـه خادمـان بـه پايـان مـي يابـد و تا بعدازظهر ادامه مي تقريبا


در انتهاي مراسم زائران و نـاظران . رود ها تا مراسم سال آينده به انبار مي هاي فيني چوبروند و پس از زيارت و عبادت هـر يـك به حرم مي ) ع(براي زيارت امامزاده سلطانعلي

شـود، انبوه جمعيت كاسته مي روند و آرام آرام صحن امامزاده از به استراحتگاه خود مي گردند و گروهي نيـز تـا هفتـه اي از زائران به شهرهاي خود باز مي تا غروب جمعه عده

.مانند ل ميهاديگر در مشهد ارد

هفته زيارت

در ايـن . شـود شويان و جمعه قالي، هفته زيارت آغاز مي با به پايان رسيدن روز قالي سوگواري و عزاداري برپاست و تا فرارسـيدن ها و حرم امامزاده مجالس هفته در صحن

زنـي، نـام دارد مـردم بـه سـينه » جمعـه هفتـه قـالي «يا » جمعه نشلگي «جمعه آينده كه و شــهداي كــربال ) ع(خــواني در مــصيبت اهــل بيــت و سيدالــشهدا عــزاداري و روضــه

.پردازند مي

ها جمعه نشلگي

شـويان، پس از جمعه قالي. ردها نام دا شويان، جمعه نشلگي جمعه بعد از جمعه قالي nešlagi. (هاست برگزاري مراسم هفت ويژه نشلگي

در سومين جمعه مهر ماه، معموال ) رونـد و مراسـم هفـت حـضرت اهالي روستاي نشلگ يا نشلج بـه مـشهد اردهـال مـي

.كنند را در كنار مرقد امامزاده برگزار مي) ع(سلطانعلي بن امام محمدباقرون اجداد اهالي اين روستا نتوانسته بودند به موقع بـه كمـك و يـاري بنابر روايتي چ

حضرت سلطانعلي بروند و در مراسم خاكسپاري آن حضرت نيز نتوانسته بودند شركت كنند، بنابراين يك هفته بعد از شهادت و خاكسپاري امامزاده در روز جمعه كنار آرامگاه

.ختندآن حضرت رفتند و به سوگواري و عزاداري پردان روز در مراسم هفتمـين روز شـهادت ها به ياد آ ن زمان تاكنون هر ساله نشلگي از آ


الزم به ذكر است ايـن گـروه حـق دسـت (كنند شركت مي ) ع(حضرت سلطانعلي علي وصبح زود بـراي زيـارت و برگـزاري ) گرفتن چوب و بر دوش كشيدن قالي را ندارند

زنـي در صـحن امـامزاده بـه عـزاداري و سـينه روند و مراسم هفت به مشهد اردهال مي .پردازند مي

پس از مراسم هفته، تمام مراسم مربوط به شهادت امامزاده كـه از جمعـه جـار آغـاز شـوند رسد و زائران، مسافران و فروشندگان بازار، مهياي رفتن مي شده بود، به پايان مي

ك هفته، همهمه و رفـت و كنند و پس از ي و تا غروب جمعه، مشهد اردهال را ترك مي شـويان از شود و تا سال آينده و برگزاري مراسم ويـژه قـالي آمد، مشهد اردهال آرام مي

اين همه جمعيت و آمد و شد خبري نيست هرچند مرقد شريف امامزاده پذيراي زائـران .و دوستداران خاندان عصمت و طهارت است


منابع

كتاب) الف

، شويي در مشهد اردهـال شويان؛ مناسك نمادين قالي قالي) 1380(علي ، بلوكباشي. 1

.هاي فرهنگي دفتر پژوهش: ، تهران3چ

: ، تهـران 4، چ هاي كهن در ايران امروز ها و جشن آيين) 1387(االميني، محمود روح. 2

.آگاه

اينترنت) ب

www.ghiasabadi.com/galishuyan.html

بمعرفي كتا

1زاده علي آني

فرهنگ و باورهاي مردم لرستان

45000، 1378آباد، سال خواست خرم ردان عسكري عالم، انتشارات شاپور م علي صفحه281نسخه، 3000ريال،

كتاب حاضر دومين بخش از مجموعه فرهنگ عامـه لرستان است كه به قلم علي مـردان عـسكري عـالم بـه

ر مجموعه ارزشمندي اين اث . بازار نشر سپرده شده است . از باورهاي اصيل و بكر مردم لر و لـك لرسـتان اسـت

اي دربـاره ها، دعاها، تمثـيالت، باورهـاي اسـطوره قسمــر از ــسياري ديگ ــد و ب ــي، آداب و عقاي ــات اهل حيوان

بنــدي موضــوعات از مطــالبي اســت كــه اگــر در فــصلشــد خواننــده را در دسترســي تــري ارايــه مــي مناســبت

. نمود الب ياري ميتر به مط آسان

[email protected]كارشناس زبان و ادبيات فارسي . 1


سرو ايراج

214 نسخه، 1000ريال، 7000، 1387الحق طباطبايي، انتشارات بهين، سال لسان صفحه

هـايي از ديـار جنـدق، خـور و اين كتاب مجموعـه ترانـه هاي اين ديار عموما در چهار دسـته جـاي ترانه. بيابانك است

-2. سـت چار بيتي كه همان فهلوي يا دوبيتـي ا -1: گيرند مي. هاي سوگواران اسـت ها و غم سروده مويون كه پرس سروده

ها و ها، ترانه هاي عروسي كه حاوي رباعيات، دوبيتي ترانه -3هـاي مراسـم حنابنـدان، سرتراشـون، پـاتختي و گـل تصنيفپايين آمـدن عـروس از تخـت و خـروج از مراسـم (عروس نويـسنده بخـش ديگـري را بـه . الاليي -4است و ) عروسي

ايـن بخـش . هاي چهارگانه خور و بيابانك افزوده و آن را گوناگون نام نهاده اسـت ترانهبـدر، اشـعار سـده، سـوري، سـيزده هاي گوناگوني با موضوعات چهارشـنبه حاوي ترانه

.هاي ناز و نوازش كودك است هاي سرگرمي و بازي و ترانه درخت بري، داد نمله، ترانهن معرفي بيابانك و ذكر پيشينه تـاريخي آن، مختـصري نويسنده در پيشگفتار اثر ضم

را در خصوص زبان و ادبيات شفاهي بيابانك نوشته اسـت و زنـدگي نامـه پـنج تـن از هاي بيابانكي را در پيشگفتار اثر جاي داده است كه در نـوع شاعران و راويان اصيل ترانه

.اي است ندهها كوشش ارز ها و دوبيتي خود در راه شناسايي صاحبان ترانه

171 � معرفي كتاب

ه نام خداب

»فرهنگ مصرف و فولكلور«فراخوان فـصلنامه 18واحد فرهنگ مردم مركز تحقيقات صدا و سـيما در نظـر دارد شـماره

لـذا از . اختصاص دهـد » فرهنگ مصرف و فولكلور «را به موضوع » فرهنگ مردم ايران «شـود به اين موضوع دعوت مـي مندان تمامي صاحبنظران، استادان، پژوهشگران و عالقه

مـشابه حـداكثر تـا اتا موضوعي زير محورهايدر ) تأليف و ترجمه (هاي خود را مقاله . به دفتر فصلنامه ارسال نمايند30/7/1388

.گيرد الزحمه مناسب تعلق مي شود حق به مقاالتي كه در فصلنامه درج مي :محورهاي فراخوان

فرايندهاي اقتصاديشناسي اقتصادي؛ ابزار فهم انسان. 1 شناسي اقتصادي مصرف از نگاه انسان وتحليل فرايندهاي توليد، توزيع. 2 شناسي اقتصادي الگوي مصرف از منظر انسان. 3 جويي شناسي اقتصادي در تبيين برنامه صرفه نقش انسان. 4 مردمجويي در عرصه فرهنگ هاي الزم براي صرفه تحليل زمينه. 5 در فرهنگ مردماقتصاد خانواده. 6 اقتصاد معيشتي در فرهنگ مردم. 7 هاي آبياري و كشاورزي سازي مصرف آب با تكيه بر شيوه بهينه. 8 هاي عاميانه درباره فرهنگ صحيح مصرف بررسي آموزه. 9

اي مصرف بهينه نان در فرهنگ عامهه شيوه. 10 هاي عامه مردم بررسي فرهنگ مصرف در خوراكي. 11 )مصالحه نامه، مبايعه نامه، قولنامه(نگ مصرف در اسناد خطي بررسي فره. 12 در فرهنگ مردم)آب، ملك، مدرسه، بيمارستان (المنفعه عاموقف و مصارف . 13 در فرهنگ مردم) خريد و فروش، كسب و كار( داد و ستد .14 زيستي در زندگي و بهينه سازي مصرف هاي ساده جلوه. 15 يي در ادبيات شفاهيجو و صرفهفرهنگ قناعت. 16

· 88 16 / 132 ˇ! e t4 ˚ & a = ˘ .ˆ 5 ; n : ; .k ˘ - ˘ #d $ - .ha ‰7 - «n ˇ nˇ » n...

Documents