0.3. george soros - otvoreno dru-tvo.pdf

7/25/2019 0.3. George Soros - Otvoreno dru-tvo.pdf

1/233

See discussions, stats, and author profiles for this publication at:http://www.researchgate.net/publication/269692679

George Soros Otvoreno

drutvo kao ideja, ideologija i

politika praksa (George Soros

Open Society as idea, ideologyand political practice)

BOOK FEBRUARY 2014

READS

87

1 AUTHOR:

Aleksandar Savanovic

Faculty of political sciences

10PUBLICATIONS 0CITATIONS

SEE PROFILE

Available from: Aleksandar Savanovic

Retrieved on: 31 December 2015
http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_7http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_4http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_4http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_5http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_5http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_5http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_1http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_7http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_5http://www.researchgate.net/profile/Aleksandar_Savanovic?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_4http://www.researchgate.net/?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_1http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_3http://www.researchgate.net/publication/269692679_George_Soros_-_Otvoreno_drustvo_kao_ideja_ideologija_i_politicka_praksa_George_Soros_-_Open_Society_as_idea_ideology_and_political_practice?enrichId=rgreq-e13a1bce-83b6-4d8d-b28c-bd12ffea2e4e&enrichSource=Y292ZXJQYWdlOzI2OTY5MjY3OTtBUzoxNzU0ODE0MDQwMTA0OTdAMTQxODg0OTQzNTI5Nw%3D%3D&el=1_x_2


2/233

Aleksandar Savanovi

GEORGE SOROSOtvoreno drutvo kao ideja,

ideologija i politika praksa


3/233

Aleksandar SavanoviGEORGE SOROS

Otvoreno drutvo kao ideja,

ideologija i politika praksa

Glavni i odgovorni urednik:Nenad Kecmanovi

Recenzenti:Prof. dr Nenad KecmanoviProf. dr Nikola Poplaen

Lektor:Marija Milovanovi

Banja Luka, februar 2014.


4/233

Aleksandar Savanovi

GEORGE SOROSOtvoreno drutvo kao ideja,ideologija i politika praksa


5/233


6/233

SADRAJ

PREDGOVOR..................................................................................7

1. IZAZOV GLOBALIZACIJE:kolaps socijalizma i kriza neoliberalnog kapitalizma ................91.1. Boom/bustsekvenca ..................................................................... 161.2. Politike implikacije modela ....................................................... 20

2. DOKTRINA OTVORENO DRUTVO .....................................292.1. Saznajnoteorijske pretpostavke koncepta ................................. 36

2.1.1. Refleksivna teorija istorije ..............................................................532.2. Deficit kontrole u socio-kulturnom sektoru ..............................582.3. Deficit kontrole u politiko-ekonomskom sektoru:

Novi svjetski poredak ..................................................................... 672.3.1. Preventivna akcija i suverenitet drava .........................................752.3.2. Nacrt institucija Novog svjetskog poretka........................................ 80

2.4. Kritika politike Georg W.Bush-a ................................................. 882.5. Evropska Unija .......................................................................... 102

3. FONDACIJA politika praksa otvorenosti .........................111

3.1. Tranzicija iz zatvorenih u otvorena drutvaObojene revolucije ................................................................... 1243.1.1. Bosna i Hercegovina ......................................................................130

3.2. Soros realizam ......................................................................... 139

4. KRITIKE .................................................................................. 1474.1. Ljevica: apostol Nesvetog trojstva Bretton Woods-a .............148

4.1.1. Globalizacija versusNovi svjetski poredak Vojnik Imperije? .......1544.2. Narodnjaka desnica ................................................................. 157

4.2.1. Case study: kosovski rudnici ...........................................................169

4.2.2. Devalvacija naela suverenosti ....................................................1814.2.3. Multikulturalizam .........................................................................1874.2.4. Teorije zavjere: Masoni, Illuminati, Trilaterala, Bilderbergitd. ........189

4.3. Neoliberalni kontraodgovor...................................................... 195

5. ZAKLJUAK ...........................................................................2056. DODATAK: MIT O SOROSU ..................................................209

PREDMENTNI REGISTRI ........................................................... 215

Imenski registar ................................................................................ 215Registar organizacija/institucija ...................................................... 219Literatura .........................................................................................223


7/233


8/233

7

PREDGOVOR

Motiv za rad na ovom spisu je dvostruk. S jedne strane radi se o loginomnastavaku teorijskih problema sa kojim sam se bavio u prethodnom spisu

Anarhokapitalizam, naime radikalnom antidravnom kapitalizmu, s obzi-rom da je George Soros jedan od markantnijih oponenata tom filozofsko-ekonomsko-politikom pravcu na savremenoj sceni, a istovremeno, to jeparadoks, od strane mnogih pogreno percipiran kao njegov strasni zago-vornik. U odreenom smislu ova knjiga, zapravo njen prvi dio, predstavljanastavak poglavlja Teorija kriza iz spisaAnarhokapitalizam.

Meutim, drugi motiv bio je presudniji. Naime, nema sumnje da je Ge-

orge Soros odigrao aktivnu ulogu u procesima tranzicije SFRJ, a njegov uti-caj, to posredni to neposredni, na regiju i dalje se osjea. Pri tome nijesasvim jasno kakav je i koliki taj uticaj stvarno bio. Ne udi da u svim no-vonastalim dravama bive Jugoslavije postoji jasna linija razgranienja na

soroevce i one koji su antisoro. Intelektualni, ali i politiki krugovi, na-roito s desnice, veinom percipiraju i Sorosa lino, ali i koncept za koji sezalae i propagira, bilo kao protivnika i antipoda, bilo, u najboljem slua-ju, za nejasnog, i stoga sumnjivog meetara. Pri emu je takva percepcijaambivalentna osjeti se fundamentalno potovanje za ideju otvorenog dru-

tva, njena uzviena humanistika pozicija i znaaj koji ima u evropskojtradiciji od periklovske Atene do danas, ali istovremeno i snano podozrenjei sumnja u idologizacijsku primjenu te velianstvene ideje u svrhu jednogsofisticiranog sistema dominacije.

Predmet je dodatno zakomplikovan razliitim drugim nejasnoama. Je-dna od karakterisitinih je medijska mitologizacija najglasnijeg savremenogzagovornika ideje otvorenog drutva, ije se finansijske aktivnosti i filan-tropski rad esto smatraju kontroverznim i obavijenim velom mistike, kojaoteava trezvenu i nepristrasnu analizu. Dodatno oteava pristup problemu

injenica postojanja ogromne mase podataka, informacija, poluinformacijaitd, koji su meutim teko provjerljivi i sumnjivi. Tako pokuaj da se objek-tivno sagleda smisao i uloga otvorenog drutva, kao i njen propagator, pred-stavlja tipian primjer situacije u kojoj je istraivanje oteano ne samimnedostatkom informacija, ve usljed prenatrpanosti kontaminiranim poda-cima i kojekakvim nepotkrijepljenim fantazijama iz domena konspirologi-je. Moe se rei da ovdje imamo posla sa jednim tipinim postmodernimsimulakrumom u kome je vrlo teko razdvojiti stvarnost od fikcije i, u samojfikciji, onoga to je sluajno varka od onoga to je svjesna manipulacija. To

je jedan od kljunih razloga zato smo se u naoj interpretaciji Soros dok-trine fokusirali primarno na njegove knjige, a, u mjeri u kojoj je to bilo mo-gue, redukovali koritenje novinskih i intervju tekstova. Izlaganje u formiknjige je ipak najpreraeniji, najobjektivniji i najcjelovitiji nain predsta-


9/233

Aleksandar Savanovi

8

vljanja jednog pogleda na svijet, i naroito u ovom sluaju, u kome postojitoliko mogunosti da se sklizne u tra i utu tampu, predstavlja najpouz-daniji oslonac.

Jo jedan dodatni problem je to i sama ideja otvorenog drutvanije lakaza pristup, prije svega zbog upadljive sklonosti njenih zagovornika da je po-diginu na nivo dogme i nedodirljive istine, diskreditujui svaki alternativnipristup, ne samo kao metodsku i intelektualnu greku, ve i kao moralnuanomaliju. Taj izraen totalitarni impuls sasvim je kontradiktoran sa samomidejom otvorenosti i zbunjujue djeluje u pokuaju otvaranja jedne diskur-zivne polemike koja bi htjela biti osloboena prethodnih zakljuaka, a na-roito krutih dogmi.

U formalnom smislu, knjiga koju nudimo sastoji se iz tri dijela, od kojih

prvi izlae teorijske koncepcije i sorosevsku izvedbu doktrine otvorenogdrutva. Drugi opisuje Fondaciju, kako u specifinim praksama koje je ovaprovodila u tranzicionim drutvima, tako i u smislu poveznice sa pretho-dnom teorijskom pozadinom. Trei dio sumira razliite kritike koje se sarazliitih teorijskih i ideolokih pozicija upuuju kako na raun samog So-rosa, i doktrine koju propagira, tako i praksi koje su legitimirane tim teorij-skim background-om. U tom smislu ovaj tekst se tek jednim dijelom odnosina striktno politikoteorijski i politikofilozofski predmet, a jednim veimdijelom zapravo ima karakter istraivakog novinarstva. Takav disparitet

izmeu prvog poglavlja, u kome se predstavlja jedna filozofskoteorijska dok-trina, i drugog i treeg poglavlja u kome se analiziraju politike prakse, pro-izilazi iz naeg temeljnog stava da doktrina formulisana u prvom dijeluslui kao teorijski okvir za praksu, te da se ova praksa ne moe razumjetibez kljunih metoda i strategija djelovanja razraenih u teorijskom okviru.Meutim, to ne znai da te prakse nuno slijede iz datog teorijskog okvira,ve naprotiv, predstavljaju samo jednu od njegovih moguih operacionali-zacija.


10/233

9

1. IZAZOV GLOBALIZACIJE:KOLAPS SOCIJALIZMA I KRIZANEOLIBERALNOG KAPITALIZMA

Glavna politika opasnost po svjetski kapi-talizam sastoji se, ovog puta, u tome to jeupravo on, svjetski kapitalizam, uzrok krize.[G.Soros]

Dijagnoza savremene planetarne situacije koju Soros iznosi u svojim spi-sima, naroito u Kriza globalnog kapitalizma1iThe New Paradigm for theFinancial Markets2je da je slom sovjetskog bloka krajem 90-tih godina XXvijeka, proizveo specifinu situaciju odsustva alternativne paradigme. Naime,kolaps komunizma shvaen je kao teorijska i praktina potvrda istinitostineoliberalne doktrine. Globalizacija je definisana sveoptom tendencijomda se planetarni poredak izgradi po neoliberalnom slobodnotrinom mo-delu. Ta tendencija pojaana je injenicom da je pad Sovjetskog Saveza koi-

nicidirao sa izrazitim porastom komunikacijskih potencijala3obezbjeenihbumom novih tehnologija, i, u ekonomskoj sferi, tendencijom objedinjavanjaparcijalnih nacionalnih trita u jedno planetarno trite, kako u realnoeko-nomskom sektoru, tako naroito i u finansijkom.4Vidjeemo u kasnijemizlaganju da Soros smatra kako je kljuna karakteristika globalizacije, kojase esto isputa iz vida, upravo to da je globalizacija prije svega proces oslo-baanja kretanjafinansijskog kapitala preko granica suverenih drava, a nesamo trita roba, usluga i trgovine5, tj. realnog sektora. Ti su procesi otpo-eli 1970-tih godina i u cjelini su proizveli izvanredne uinke irom planete.

Stoga ne udi da su vrlo brzo protumaeni kao empirijski dokaz superiorno-sti, pa ak i nunosti organizovanja drutva po modelu slobodnog trita.Tranzicija iz postblokovskog ka globalizacijskom svijetu poistovjeena je saplanetarnim irenjemfree marketpogleda na svijet, deregulacijom, i sveveim oslobaanjem ekonomije od stega politike kontrole i planiranja.6In-

1 Soros George, Kriza globalnog kapitalizma[Rabic, Sarajevo 1999].2 Soros George, The New Paradigm for the Financial Markets - The Credit Crisis of 2008 and what

it means [Public Affairs, New York 2008].

3 Kriza globalnog kapitalizma,str.118.4 Soros George, O globalizaciji [Samizdat B92, Beograd 2003].5 Soros George, Open Society Reforming Global Capitalism [PublicAffairs, New York 2000.],

str.167; str.198-204.6 Soros George, [ , 2, god.2001.].


11/233

Aleksandar Savanovi

10

tuitivna zamisao koja stoji u pozadini ovih tendencija je da su trita auto-korigujui sistemi, i istovremeno sistemi koji omoguavaju maksimalnumoguu produkciju blagostanja. Politika kontrola, intervencionizam i eks-terno [vantrino] planiranje u ekonomiji shvaeni su kao, s jedne straneiracionalni u ekonomskom smislu; s druge strane apsurdni po sebi s obzi-rom da su trita autoreguliua; i, na kraju, inkompatibilni sa savremenomekonomijom koja je nadnacionalna po svom obimu, dok politika ostaje nunonacionalna.7Ovaj teorijski okvir predstavlja ono to danas znamo kao neo-liberalizam.

Neoliberalizam predstavlja savremenu verziju laissez faire doktrine iliberalnog kapitalizma XVIII i XIX vijeka. Afirmie se prvo u anglosakson-skom podruju za vrijeme administracija Margaret Thatcher i Ronald Rea-

gan-a, a nakon sloma komunizma postaje planetarni model globalizacije.8U prvoj fazi Thatcher-Reagan administracija finansijska trita zaista su serazvijala izuzetnim tempom, stvarajui itavu lepezu potpuno novih finan-sijskih mehanizama i sofisticiranih deriviranih i sintetikih instrumenata,te obrise onoga to jeste globalno trite i globalni kapitalistiki sistem. Timese zapravo i uobliila globalizacija.9Uspon se dogodio pod doktrinom dere-gulacije i proizveo je utisak da e nastavak uspona zavisiti od daljnjeg sma-njenja regulatornih mehanizama, tj. oslobaanja ekonomije od stega poli-tike, postepenim istisnuem drave. Krize koje su se desile 1990-tih,

tumaene su nedovoljno brzom provedbom deregulacije tj. one nisu tu-maene kao neuspjeh neoliberalnog kapitalizma, ve odsustva kapitalizma.10

Soros smatra da je cijela ova neoliberalna slika svijeta, koja je dominan-tna intelektualna interpretacija globalizacije, potpuno pogrena kako u smi-slu istorijskih injenica, tako i teorijskih argumenata. On uvodi provokativantermin trini fundamentalizam kao oznaku za neoliberalnu ideologiju,oigledno elei da naglasi njenu krutost i dogmatinost. Ta krutost naroi-to dolazi do izraaja u hipotezi equilibrium-a, koju Soros vidi kao teorijskusr neoliberalne doktrine:

Globalni kapitalistiki sistem temelji se na vjerovanju da finansijska trita, kadasu preputena svojim vlastitim mehanizmima, imaju tendenciju postizanja rav-notee. Pretpostavlja se da se ona ponaaju poput klatna: mogu ih poremetitivanjske sile, tzv. egzogeni udari, ali nakon tih udara ona e se nastojati vratiti upoloaj ravnotee. [Kriza globalnog kapitalizma, str.11; up.str.69]

7 O globalizaciji, str.14-15.

8 Soros Lectures Lectures Five: The Way Ahead [Open Society Foundations, New York 2012.]str.859 O globalizaciji, str.76. Up: Soros George, Mjehur amerike nadmoi popravljanje posljedica

zloupotrebe amerike moi [Samizdat B92, Beograd 2004],str.71.10 O globalizaciji, ftn.62; str.75.


12/233

G. SOROS - Otvoreno drutvo

11

Prevladavajue tumaenje funkcionisanja financijskih trita hipotezaefikasnog trita ili EMH[Efficient Market Hypothesis] u potpunosti je dis-kreditovano krizom iz 2008. godine. Aktuelnu finansijsku krizu nije uzro-kovao neki egzogeni faktor poput stvaranja ili raspada naftnoga kartela,nego sam finansijski sistem. Ta injenica egzaktno pokazuje da je lanapretpostavka prema kojoj su financijska trita klatna koja tee ravnotei,a odstupanja stvaraju vanjski okovi. Metafora klatna opisuje mehanizamkoji je poznat kao nevidljiva ruka ili magija trita, kojom ovo tei dasamo sebe vraa u poziciju optimuma:

(i) Equilibrium taka pretpostavljeno [hipotetiko ili stvarno] stanje tritau kome su faktori ponuda/tranja u ravnotei;

(ii) Egzogeni udar pomjeranja nekog od faktora od optimalnog stanja usljedega se itav sistem pomjera u tom pravcu;

(iii) Far-from equilibrium - taka ekstremno udaljena od optimuma, do koje sesistem moe zaljujati ukoliko je udar bio dovoljno jak ili se nije pribjeglopravovremenoj korekciji u suprotnom smjeru;

(iv) Iz stanja 2 mogue je da se trite kree smjerom(x) i prema 1, i prema 3;ali iz stanja 3 mogu je samo smjer (y) prema 1. Smjer (z) prema vani jepretpostavljen kao nemogu. Samoubrzavajui smjer dogaa se samo pre-ma sreditu, nikada prema spolja.

Soros smatra da je ova ema puka logika apstrakcija koja nema utemelje-nje u realnosti, a ekonomska teorija zasnovana na premisi ravnotee mi-saona konstrukcija nerelevantna za stvarne dogaaje.11Stvarnost estoprati ovaj model, ali on nije sveobjanjavajua paradigma koja se moeprimjeniti na sve situacije. Teorijski posmatrano, equilibriumsituacija na-staje kao neplanirani rezultat konkurentskog trinog sistema. Postulira se

da (i) interesni pojedinci tee ka optimalnoj alokaciji resursa koja bi maksi-malizovala njihovu korisnost. To stvara situaciju u kojoj (iia) preduzea

11 Soros George, Izazov novca - Soros o Sorosu [Antibarbarus, Zagreb 1997], str.23-24.


13/233

Aleksandar Savanovi

12

proizvode tako da njihova marginalna cijena bude maksimalna; (iib) kupciplaaju [kupuju] na nain da zadovoljenje njihovih potreba bude ostvarenopod najmanjim moguim utrokom resursa. (iii) Mogue je matematikikalkulisati da se te krive sijeku u nekoj taki koja je equilibrium, i u kojoj subenefiti svih uesnika maksimalizovani, i koju e oni, kao (iv) racionalnainteresna bia, i odabrati. Prema Sorosu, teorija savrene konkurencije ba-zira se na dvije implicitne osnovne pretpostavke: (i) svi pojedinci imaju vla-stite preferencije i suoavaju se sa neogranienim brojem alternativa izmeukojih slobodno odabiraju onu za koju procjene da im je najprivlanija; (ii)s obzirom da je broj alternativa praktiki neogranien, izbor nainjen odstrane jednog pojedinca ne diskredituje poloaj drugih sudionika.12Tek uzte pretpostavke savrena konkurencija proizvodi situaciju u kojoj je dobit

svih uesnika maksimalizovana. Na primjer, premda bi automobili od tita-nijuma bili sigurniji i bolji, cijena takvog proizvoda prevazilazila bi nivo kojisu potroai spremni da plate za uslugu zadovoljenja potrebe posjedovanjaautomobila. Razlog zato je to tako je injenica da oskudni resurs titanijumamoe biti upotrebljen racionalnije na zadovoljavanje neke druge potrebekoja se ne moe zadovoljiti alternativnim nainom. Tako omjer ponude, po-tranje, cijene, trokova proizvodnje i ostalih faktora tei nevidljivom ru-kom da se uravnotei u nekom optimumu. Ako proizvoai nude zadovo-ljenje potrebe po cijeni koju kupci nisu spremni platiti, jer e za tu cijenu

radije zadovoljiti neku drugu potrebu, oni nee kupovati i svi su na gubitku:poduzetnici ne profitiraju, potroai nisu zadovoljili potrebu. Interesni po-jedinci [racionalni maksimizatori vlastite koristi] nee se odluiti za takvualternativu, i ukoliko pogrijee u svojim trinim kalkulacijama, teie dase koriguju, odnosno usmjerie se ka equilibriumtaki. Samo bi potpunoiracionalan ovjek mogao nastaviti u zauzetom smjeru [linija z].

Soros smatra da teorija savrene konkurencije implicira potpuno neem-pirijsku pretpostavku da svako posjeduje, s jedne strane savreno znanje ostvarnosti; a s druge strane i savrenu mobilnost; te da na tritu uvijek po-

stoji dovoljno veliki broj uesnika tako da bilo koji individualni akter ne bimogao unilateralno uticati na trite kao cjelinu.13Prva je pretpostavka oi-to pogrena jer preferencije ljudi, tzv. potranja, je ne samo subjektivna vri-jednost, ve vrijednost koja je uvijek utemeljena na manjoj ili veoj zabludi.Druga pretpostavka je pogrena u kontesku specijalizacije imanentne kapi-talistikoj proizvodnji14, i ona je oigledna na primjeru monopola. U aktu-elnoj krizi dola je do izraaja u problemu nelikvidnih aktera koji su too-

12 Soros George, Podrka demokraciji [AC, Zagreb 1993], str,192.13 The New Paradigm for the Financial Markets, str.53-54.14 Podrka demokraciji, str.192.


14/233


13

-big-to-fail i koji zahvaljujui tome mogu da ucjenjuju ostatak trita.15Njihova veliina im omoguava da za sebe izdejstvuju druga pravila igre.

To znai da se sa konceptom ravnotee moe raditi samo kao sa anali-tikim sredstvom koje nije kriterij stvarnosti, ve apstraktna ema. Soros uvie navrata ponavlja da je itava ova koncepcija equilibrium-a i savrenekonkurencije nastala kao posljedica nekritikog prenoenja devetnaestov-jekovnog naunog modela16ekonomije, izgraenog pod snanim uticajemstatikog njutnovskog modela fizike, na savremenu situaciju.17Equilibriummodel proizilazi iz pretpostavke da u ekonomiji postoje univerzalno vaeizakoni, poput fizikalnih, koji djeluju neovisno od ljudske volje. Takav jedanzakon je savrena konkurencija i autokorekcija trita nevidljivom rukom.Ekonomija shvaena na taj nain je dijete Prosvetiteljstva18i vie je priro-

dna nauka, a ne drutvena. U pitanju je konstrukcija poput aksiomatskogsistema euklidske geometrije, koja se zasniva na samooiglednim postula-tima iz kojih se izvode zakljuci putem logike i/ili matematike kalkulaci-je.19Zato je to jedan deduktivni logiki model. Na jednom mjestu Soros kaeda ga je upravo aktivistika crta njegovog karaktera, naime to da je mnogovie zainteresovan za realni svijet nego za apstraktne logike modele, vodi-la ka odbacivanju equilibrium-ai razvijanju koncepta koji moe biti efikasanu stvarnom biznisu, a koji je kasnije postao slavan kao teorija refleksivnosti.20Sutina pogreke klasine ekonomske teorije lei, dakle, u tome to tezu u

autoregulaciji pravi prema analogiji sa njutnovskom fizikom, usljed egaekonomiju praktino poistovjeuje sa prirodnom naukom, smatrajui daona opisuje reverzibilne, deterministike procese. S oiglednom namjeromda opovrgne, pa i ismije ovaj model Soros je vlastitu ekonomsku aktivnostopisao provokativnim terminom alhemija, kako glasi naslov njegove prvepublikovane knjige Alhemija financija. Pored toga to u tom spisu Sorosanalizira odreeni broj konkretnih ekonomskih kriza koje se ne mogu ade-kvatno objasniti u okviru teorije ravnotee, knjiga je znaajna jer pretendu-je da ospori empirinost equilibriummodela. Naime, u knjizi se insinuira

da hipoteza equilibrium-anije paradigma po kojoj djeluju stvarni triniigrai, uesnici ekonomske utakmice, ve ona ostaje dominantna slika svi-jeta iskljuivo u okviru akademskih krugova ekonomista.21Soros, ne bez

15 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.43-44.16 Podrka demokraciji, str.195-196.17 Open Society Reforming Global Capitalism, str.50.18 ibid. str.51.19 The New Paradigm for the Financial Markets, str.53.20 Soros smatra da je ideja savrene konkurencije i unutranje apsurdna, s obzirom da bi

hipotetikom realizacijom stanja savrene konkurencije u praksi, konkurencija zapravobila ukinuta svako bi zauzeo optimalan specifini poloaj, koji bi drugima bio ekonom-ski manje privlaan od njihovog, jer bi podrazumjevao trokove borbe za osvajanje togpoloaja. S obzirom da je zauzimanje prethodnog poloaja podrazumjevalo angaman ispecijalizaciju, novi angaman je ekonomski iracionalan. [Podrka demokraciji, str.193]

21 The New Paradigm for the Financial Markets, str.6.


15/233

Aleksandar Savanovi

14

doze podsmjeha, ukazuje na indikativnu injenicu da je Alhemija finansijapostala kultno djelo kod trinih igraa, bestseler Wall Street-a, ali je potpu-no ignorisana od strane katedri za ekonomiju22, premda kasnije priznaje daje to pobudilo izvjesne sumnje i kod njega samog.23U skladu sa svojim ak-tivistikim karakterom Soros nije pokazao spremnost da se pomiri sa takvomsituacijom i dao je veliku donaciju [oko 50 miliona dolara] za Institute forNew Economic Thinking[INET] akademskoj instituciji osnovanoj sa zadat-kom da razvije alternativu preovlaujuoj neoliberalnoj paradigmi - daproizvedu dosta kvalitetnih, naprednih razmiljanja.24U rad INET ukljuilose vie istaknutih ekonomista, kao to su bivi britanski premijer GordonBrown, predsjednik Federalnih rezervi Paul Volcker, Jeffrey Sachs, ukljuu-jui i nekoliko dobitnika Nobelove nagrade, a odborom INET-a predsjedava

Joseph Stiglitz. U nedavnom intervjuu Soros, ne bez zadovoljstva satisfakci-je, kae kako je dugotrajni udar krize iz 2008. promijenio odnos akademi-ara prema neoliberalnoj paradigmi, tako da neki od najveih eksperatasada prihvataju njegov konceptualni okvir. Izmeu ostalih to su: MervynKing [guverner Bank of England], baron Adair Turner [ef Britanske agen-cije za finansijsku stabilnost], Alan Greenspan, [dodue, samo u privatnomrazgovoru], Paul Volcker i drugi, koji su prihvatili tezu o inherentnoj refle-ksivnoj nestabilnosti trita.25

S obzirom da je temeljna pretpostavka neoliberalizma teorija ravnotee

- pogrena, pogrene su i politike iz nje izvedene. Drutvo, preputeno meha-nizmu trita, nee po automatizmu teiti ka stanju ravnotee, kako to po-stulira klasina ekonomska teorija i koncept savrene konkurencije, ve e,kao i samo trite, imati oblik boom/busttoka koji je izrazito nestabilan. Umje-sto metafore finansijskog klatna Soros smatra da je mnogo blie deskripci-ji stvarnog stanja druga metafora - kugla za ruenje, koja periodino ruiprivrede i narode.26to opet znai da je kapitalistikoj bazi oigledno potreb-na vantrina regulativa27.Problem je u tome to za globalizovane finansijenisu izraeni dovoljno efikasni instrumenti za takvu regulativu.

U jednom znaajnom osvrtu28Soros polemie i sa drugom znaajnomsavremenom ekonomskom teorijom, koja se pojavila nakon to je equilibri-umhipoteza diskreditovana, a to je hipoteza prilagodljivih trita ili AMH[Adaptive Markets Hypothesis]. Ona je razvijena iz Hayek-ovog evolucioni-

22 ibid, str.20.23 G.Soros, Soros Lectures Lecture One: General Theory of Reflexivity [Open Society Founda-

tions, New York 2012], str.8.24 Soros George, Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets [Central European University

Lecture Series, Budapest 2009],str.46.

25 G.Soros, My Philantrophy[http://www.georgesoros.com/articles-essays/].26 G.Soros, Poslednja ansa kapitalizma? [u:Alexandria biblioteka, No.8, specijalno izdanje ne-deljnika Vreme; Beograd, dec.-jan.1998; str.13-18], str.14.

27 Kriza globalnog kapitalizma,str.7728 G.Soros, New Theory for New Age[Project Syndicate, 2009.].


16/233


15

stikog modela trita, koji zapravo primjenjuje darvinistiki model na eko-nomiju. AMH interpretira trite kao ekosistem u kojem se sudionici, kojise koriste razliitim strategijama, takmie jedan s drugim kako bi maksi-mizirali stopu preivljavanja svojega genetskog materijala, odnosno u ovomsluaju, profita. Ova je teorija po miljenju Sorosa superiorna u odnosu naEMH, jer ukljuuje dinamiku dvosmjerne relacije - strategije i njihov utiecajevoluiraju u procesu borbe. Kljunu zamjerku AMH Soros vidi u tome toona ne pravi dovoljno jasnu razliku izmeu prirodnih i drutvenih fenome-na. U kasnijem tekstu detaljno emo razraditi detalje ove primjedbe, sadaje dovoljno uoiti da evolucionistiki model kao kriterij istinitosti uzimastriktno efikasnost: ukoliko neto opstaje u borbi za opstanak u prirodi ilina tritu, ono je i istinito. Meutim, Soros ukazuje da to ne mora biti tako,

ve da su u drutvo/tritu mogue upravo suprotne situacije. Dok je rangi-ranje dvije maine ili dva bioloka organizma eksplicitno jasno iz efikasno-sti njihovog rada, kod drutvenih teorija ili trinih impulsa to nije sluaj.Naprotiv, esto je mogue da trite slijedi potpuno pogrenu pretpostavku,ili da se jedan potpuno pogrean drutveni sistem, kakav je recimo komu-nizam, dugo odrava. Ovu injenicu, da se jedan takav sistem koji je oigle-dno neefikasan po kriterijima evolucionizma, odrava na sceni, nije mogueobjasniti u okvirima AMH. Greka AMH potie iz istog izvora kao i grekaEMH: analogije s prirodnim naukama. Ovi modeli naime, na drutvenu

sferu primjenjuju pristup koji je bio uspjean u drugom polju EMH se osla-nja na newtonovsku fiziku, a AMH na evolucijsku biologiju.29Za objanje-nje je, po mieljnju Sorosa, neophodan novi teorijski okvir, koji e insistira-ti na specifinosti drutvenih relacija u odnosu na prirodne. Teorija koju jeon predloio sastoji se iz etri take: (i) boom/bustmodel krize; (ii) otvorenodrutvou specifino razraenoj varijanti; (iii) naela pogreivosti; i (iv) re-fleksivnogmehanizma.

29 ibid.


17/233

Aleksandar Savanovi

16

1.1. Boom/bustsekvenca

Ja ne predskazujem slom meunarodnog

trita, ali ga predviam [Izazov novca, str.29]

Soros opisuje nestabilnost kompleksnih drutvenih sistema koristeiboom/bustobrazac koji ponekada naziva i konvencionalnim terminom bu-bble. Model je promovisao 1987.god., kao pokuaj da objasni svoje vienjetzv. boom-a konglomerata iz 1960-tih.30Obrazac nestabilnost u formi boom-

-busttoka31ima osam osnovnih podruja, mada nuno sve faze ne morajupostojati u svakoj konkretnoj istorijskoj krizi. U ranijim djelima, na primjerPodrka demokraciji32, Soros je itav model posmatrao kroz est faza. Ko-

nanu formu sa osam etapa formulisao je prvo u Kriza globalnog kapitaliz-ma i Open Society Reforming Global Capitalism33, a nakon toga ga je elabo-rirao i u svim kasnijim spisima.Sam tok ne mora uvijek biti ekstremnopolarizovan, ve se ponekad deava kao vea simetrija izmeu rastue iopadajue faze. Izgled krive u praksi direktno je proporcionalan mjeri dokoje se naduvava balon u fazi boom-a:

Boom/bust sekvence

(1) Inception - incijalna fazau kojoj preovlaujui trend jo nije uoen; () okidataka neki dogaaj koji dovodi do uspinjue putenje trenda; (2) Period akcelera-cijekada je trend prepoznat i intenziviran refleksivnim djelovanje preovlaujue

30 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.30.31 The New Paradigm for the Financial Markets, str.65-69; Kriza globalnog kapitalizma,str.72-73,str.137-139; Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.30-34.

32 Podrka demokraciji, str.224-225.33 Kriza globalnog kapitalizma,str.73-74; Open Society Reforming Global Capitalism, str.64-69.


18/233


17

predrasude; -X linijaoznaava tendencijurastakoja dominira u ovoj fazi; (3) Periodtestiranjau kome se nakon poetnih kolebanja i eventualnog pada (3a) trend ipakzadrava; Ako trend preivi testiranje nastaje (4) pojaani poetni uspinjui tok ukome se pojavljuju masovni imitatori kapital tei da se pomjeri u dati sektor; (5)Trenutak istinekada stvarnost vie ne moe podravati pretjerana oekivanja; (6)Period sumraka, u kome se nastavlja kretati po inerciji iako je ve jasno stanje stvar-nosti ljudi obavljaju svoje poslove kao i obino, ali s nelagodnim osjeajem daneto sutinski nije u redu; (7) Taka prelaza, kada se trend okree prema dolje ikada predrasuda mijenja trend; Y linijaoznaava u ovoj fazi dominirajuu tenden-ciju pada; dogaa se situacija panikekada svi ele da likvidiraju svoje izloenosti;(8) slom kada sve na tritu to moe da krene po zlu i ide. Trite bikova [bullmarket] je optimistino trite u boomfazi, trite sa tendencijom rasta cijena, ka-matnih stopa, kurseva ili vrijednosnih papira [usljed ega se akcije kupuju da bi sekasnijom prodajom ostvario profit]; a trite medvjeda [bear market] pesimisti-no trite u bustfazi, kada se oekuje pad cijena i vrijednosni papiri prodaju [da bise kasnije kupili po jeftinijoj cijeni, a prije nego ponovo otpone rast]. U poetnimfazama uesnici ne uoavaju raskorak izmeu svojih uvjerenja i stvarnog stanjastvari; naprotiv, njima se ini da stvarnost podrava njihova predvianja. Raskorakizmeu stvarnosti i oekivanja postaje evidentan tek u kasnijim fazama kada do-lazi trenutak istine, nakon kojeg slijedi pad. Kada se dogodi, slom se samopojaa-vajui kree ka dole, i u srazmjeri do koje se u boomfazi forsirao rast, nastaje pro-porcionalna teta.

Prema ovom modelu trite, a i drutvo u cjelini, su zaarani krug iji im-pulsi u poetku potenciraju i ojaavaju jedni druge, ali se na kraju potenci-

jalno samounitavaju.34Pri tome je uobiajena situacija da je uspinjua fazablaga i postepena, dok je opadajua faza nagla i stresna, i ta asimetrija jekarakteristika mjehura.35

U svakoj situaciji u stvarnosti postoji dominantna interpretacija i domi-nantan trend. Ukoliko interpretacija stvarnosti ostaje dominantno usidre-na u stvarnom stanju, trend nee odskoiti i boom/bust proces se nee do-goditi. Situacija e biti priblino ravnotena. Meutim, ukoliko se desi dainterpretacija pone odudarati od stvarnosti, a pri tome je trend podri, oviprocesi poinju da se meusobno pojaavaju. Prema tome, svaki boom/bust

dogaaj ima dvije komponente: preovlaujui trend i preovlaujuu zablu-du, koje se meusobno u takvom odnosu da se ojaavaju.36Faza ubrzavanjanastaje kada trend postane sve ovisniji od predrasude, a predrasuda, da biodgovorila tome, sve pretjeranija. U nekom momentu raskorak izmeustvarnosti s jedne strane, i trenda i predrasude s druge strane, biva tolikovelik da se vie ne moe maskirati i biva prepoznat od javnosti. To je onoto Soros naziva trenutak istine. Ovaj moment ne proizvodi odmah i slom,jer se trend pod odreenim uslovima moe relativno dugo odravati inerci-jom. Ipak, on u ovoj fazi prestaje biti pojaavan i kriva se poravnava u kli-

34 O globalizaciji, str.73;Kriza globalnog kapitalizma,str.108.35 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets,str.32.36 ibid., str.30.


19/233

Aleksandar Savanovi

18

maksu. Nakon izvjesnog vremena neminovno slijedi demoralizacija i pre-okretanje trenda. Interpretacija uvia da je otila od realnosti, i tei da seprilagodi stvarnosti. To stvara dodatnu akceleraciju slomu.

Ovaj dramatian opis moe se prepoznati u mnogim stvarnim istorijskimdogaajima i Soros navodi vie primjera koji mu pruaju empirijsku evi-denciju koja podrava model. Meutim, boom/bustobrazac ipak nije fata-listika vizija koju je nemogue izbjei. Naprotiv, Soros smatra kako se boom/bust proces uvijek moe prekinuti, u svakoj taki37i to zavisi od sposobno-sti sudionika da uoe kretanje i koriguju ga na vrijeme, te aktiviraju nekiracionalan prekida.38U kontekstu boom/bustmodela Soros razlikuje dveinterpretacijefeedback mehanizma: negativni ili samokorigujui i pozi-tivni ili samopojaavajui. Prvi se dogaa kada interpretacija u odreenom

momentu bude korigovana [period testiranja] tako da ne inficira funda-mente u odluujuoj mjeri. Uesnici su na vrijeme uoili da tendencija is-krivljuje stvarnost i koriguju tendenciju prije nego to ona proizvede efekatmasovne imitacije. Tako se situacija efektom klatna vraa ka ravnotei. Po-zitivnifeedbackje mnogo interesantniji39jer stvara samopojaavajuiefekat koji izbacuje situaciju u disequilibrium. Ovaj scenario ne mora nunoda se razvije u svom cjelokupnom kapacitetu. Diskontinuitet je inherentanelement boom/bust sekvence, inae bi ova poprimila karakter sudbine. Iakotrita nisu ravnoteni sistemi, u normalnim okolnostima ona tee da kori-

guju svoje vlastite ekscese. Boom/bustje specijalan sluaj. Sekvenca e serazviti samo ako tritem dominira ponaanje koje se sastoji od praenjatendencija, koje onda proizvodi efekat grudve snijega.40Osim toga, da bisekvenca uopte zapoela potreban je neki odreeni dogaaj, okida41, kojipokree proces. Meutim, boom/bust obrazac predstavlja liniju najmanjegotpora koja e se slijediti ako ne doe do intervencije. On predstavlja opisonoga to bi se moglo dogoditi, moda ak i ono to e se najvjerovatnijedogoditi, ali to nije deterministiki pogled na svijet: njime se ne tvrdi bilota neizbjeno.

Od bitnog je znaaja uoiti da zablude koje izbacuju trite ka boom/bustkretnji ne ostaju zatvorene na nivou pekulacija cijenama, ve se re-flektuju na tzv fundamente.42U The New Paradigma for Financial Markets

37 Podrka demokraciji, str.69; str.231-233; str.237.38 ibid., str.217.39 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.29.40 Izazov novca, str.162.41 Izazov novca, str.84.42 Open Society Reforming Global Capitalism, str.61; The New paradigma for financial markets,

str.70. To se, na primjer desilo sa krizom hipoteka u SAD 2008. skok cijena je povukaopoveanu tranju; ova je tendencija bila podrana kreditnom ekspanzijom prema kupcimastanova; sve do trenutka istine kada je postalo jasno da se ponuda vie ne moe pokrititranjom. Bijeg iz sektora doveo je do toga da su cijene nekretnina strmoglavo pale takoda su prele prag kada je vrijednost posjedovane hipoteke bila manja od kreditnog zaduenja,usljed ega su ljudi bili stavljeni pred zid: aktivirati hipoteku.


20/233


19

Soros iznosi tezu da se boom/bustobrazac aktivira samo u sluaju kada za-bluda nae naina da inficira fundamente. Sama zabluda nije u stanju daporemeti trite do nivoa kada ono mora skliznuti u boom/bust.To se dogaatek ako zabluda preivi period kolebanja, i imitatori podre tendenciju do

manije, koju na kraju stvarnost vie ne moe podrati. Cijene su predvia-nja. Fundamenti su realnost. Sprega moe imati formu situacije u kojoj seakteri klade da e cijene fundamenata rasti, to dovodi do poveanog ula-ganja. Samo klaenje jo ne proizvodi boom/bust, ve, tek ukoliko doe donekontrolisanog povodljivog imitiranja, prognoze mijenjaju realnost nanain da poveavaju proizvodnju datog fundamenta. Kapital koji stoji naraspolaganju na strani potranje nije naravno neogranien, i ne moe sebeskonano uveavati vjetaki kreditnom ekspanzijom. Resursi ostaju

neprodati, i firme koje ih proizvode suoavaju se sa krizom likvidnosti ibankrotom. Kritina taka je, dakle, period testiranja[3] u kome se trendtestira i potencijalna neusklaenost s realnou koriguje dok jo nije infici-rala realni sektor. Efekat klatna i equilibriumtendencija vai samo u ogra-nienom broj sluajeva u kojem se ne pree kritina taka.43U tom smisluSoros ukazuje na kljunu razliku izmeu near-equilibriumsituacije ifar-

-from-equilibrium, koja je kvalitativno razliita od one koju prezentuje modelklatna: razlika nije u moguim smjerovima kretanja, ve u injenici da seu near-equilibriumsituaciji trite pomjera ka centru zato to nisu zahvae-

ni fundamenti ve samo pekulacije cijenama, dok je ufar-from-equilibriumsituaciji zahvaena kompletna ekonomija.44

43 Open Society Reforming Global Capitalism, str.82.44 ibid, str.79.


21/233

Aleksandar Savanovi

20

1.2. Politike implikacije modela

O budunosti globalnog kapitalistikog sis-

tema: ja, naime, predviam da je njegovraspad neminovan.[Kriza globalnog kapitalizma, str.116]

Slom globalnog trita bio bi katastrofa ijeposljedice ne moemo zamisliti. Osobno,mislim da je ona predvidljivija od beskrajnognastavljanja sadanjeg sistema.[Izazov novca, str.30]

Kritikujui neoliberalnu paradigmu prethodnim modelom, Soros u suti-ni preuzima standardnu premisu krizakapitalizma, kojom se, prvo, odbacu-je teorija ravnotee klasine ekonomske teorije45; i, drugo, smatra da odsustvoequilibrium-a nuno, samo-po-sebi, postavlja zahtjev za ravnoteom spolja.Prema boom/bustmodelu ravnotea planetarnog trita nije, dakle, ono tose deava, ve se dogaa upravo suprotno - dezintegracija globalnog kapita-listikog sistema. Ako prihvatimo dijagnozu da su trita nestabilna, postavljase pitanje koliko nestabilnosti drutvo moe podnijeti.46Ovo pitanje Sorosje u jednom poznatom eseju47uputio vladajuoj neoliberalnoj politici, sma-

trajui da je plauzibilno kako ovakav nestabilan sistem, sa dva suprotna smi-jera kretanja, implicira odreenu vrstu kontrole spolja, koja bi u sluaju po-trebe sprijeila da bustfaza preraste u totalni kolaps i krah. U kasnijimizlaganjima Soros je ak poeo govoriti o svim dosadanjim boom/bust pro-cesima kao segmentima jednog velikog super-boom [super-bubble] procesa.Na primjer, u kolumni za Financial Times,od 23. januara 2008,48komentari-ui tada aktuelnu berzansku krizu na svjetskim tritima, on iznosi hipotezuda se zapravo radi o nekoj kasnoj taki, moda 5, 6 ili 7, globalnog super-

-boom-a.49Interpretirajui ekonomsku krizu iz 2008.godine50koja je jo aktu-

45 Soros ne smatra da je boom/bustobrazac jedina forma nestabilnosti trita, ve samonajdramatinija [Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.33]. On u vie navrataukazuje i na druge mehanizme nestabilnosti, poput na primjer efekta poluge, koji samopojaavaju uvjerenje da je potrebna neka vrsta vanjske kontorle. Efekat poluge jasnopokazuje zato kontrolni mehanizmi ne mogu biti ogranieni samo na monetaristikemjere kontrolu novca u opticaju, ve moraju na neki nain omoguiti zauzdavanje kredit-nih ekspanzija. [ibid., str.41]

46 Kriza globalnog kapitalizma, str.11.47 G.Soros, The Capitalistic Threat[The Atlantic Monthly, Vol 279, No. 2, Feb. 1997, str. 45-58].48 Up. npr. i intervju za TV PBS, 20. sept. 2002, Dangers of an unfettered market; [http://www.

pbs.org/wsw].

49 The New paradigm for financial markets, str.vii-x.50 Soros locira poetak krize u avgust 2007.god, trenutak kada su centralne banke morale

intervenisati da obezbjede likvidnost bankarskog sistema. Premda je kriza nastupila po-lako, bilo ju je mogue predvidjeti nekoliko godina prije nego je dostigla maksimum.Njeno porijeklo je u pucanju Internet mjehura u drugoj polovini 2000.god., a mjere pre-


22/233


21

elna, kao fazu super-boom-a, Soros e u spisu The New Paradigma for Fi-nancial Markets, rei da se mi nalazimo u sred najgore finansijske krize od1930.51Iako ova kriza ne djeluje kao izuzetak u odnosu na krize koje su seperiodino javljale u zadnjih dvadeset pet godina, ona je bitno drugaija i nemoe se porediti sa tim krizama. Jer, te su krize bile izolovani dijelovi, mini-sekvence veeg boom-bustprocesa, koji svoju kulminaciju ima upravo u ak-tualnoj krizi. U dramatinom govoru koji je odrao pred KongresomSAD-a,15. septembra 1998. godine, Soros je tadanju situaciju opisao sljedeim rije-ima: Globalni kapitalistiki sistem ... izgleda da puca po avovima. Sadanjipad cijena na amerikom tritu dionica samo je simptom ... dubljih problemakoji su zadesili svjetsku privredu.52Premda se njegovo tadanje predvianjesloma nije pokazalo tanim, on je ostao na teorijskoj poziciji da sadanji sv-

jetski kapitalizam akumulira unutar sebe nezdrave tendencije i anomalije,koje u krajnjem moraju dovesti do kolapsa. Specifine manifestacije krize,kakva je recimo kriza hipotekarnih kredita u SAD, s kojom je kriza otpoela,samo su konkretne manifestacije jednog procesa koji, prema Sorosu, moradovesti do kraja itavu jednu eru eru kreditne ekspanzije bazirane na do-laru. U tom smislu, aktuelna kriza predstavlja super-boomsekvencu i ne tre-ba je mijeati sa krizom hipoteka u SAD koja je samo jedna podsekvenca.Razlika izmeu super-boomkrize i obinih boom/bustdogaaja je u tome tose u boom/bustdogaajima situacija nakon krize stabilizovala u nekoj taki

blizu ekvilibrijuma, tj. klatno je zaista vuklo prema ravnotei. Super-boomnema taku prema kojoj bi se vratio s obzirom da je kriza do te mjere deva-stirala temeljne pretpostavke i vrijednosti sistema da je prethodno stanje ne-povratno izgubljeno. Pogreka klatna je to implicira da je smjer (z) vansistema nemogu. Kako kae Soros, teorija ravnotee trinog fundamenta-lizma sagledava svijet u jednostavnoj crno-bijeloj perspektivi53: ako se ko-rekcija ne napravi svjesno, trite e samo iskorigovati ponaanja uesnika

duzete da se neutraliu negativni ekonomski efekti teroristikih napada 11/9 pogorale

su stanje jer su proizvele inflatorni pritisak. Jeftin novac izazvao je stambeni mjehur. In-vesticioni fondovi su opustili svoje kriterije kreditiranja. Investicione banke Wall Street-asu ak razvile nove tehnike diverzifikovanja rizika, kakva je collaterized debt obligation[CDO] koja je hipoteke razliitih fondova usmjeravala u jednu koaru, da bi mogle od-govoriti poveanim zahtjevima za novcem. Od 2000. do sredine 2005. god. trina vri-jednost stanova je porasla za vie od 50%. Do prvog kvartala 2006. potronja direktnoili indirektno vezana za kue/stanove dostigla je 10% ukupne line potronje. Takva situ-acija proizvela je impuls za pekulacijama na nekretnine, i ve 2005. oko 40% ulaganja ukue/stanove nije bilo u svrhu linog koritenja, ve kao investicije ili u formi line tednje,pri emu su investicije u drugi stan esto bile pokrivane hipotekom na prvi. Kada je ba-lon pukao, i personalna ulaganja u formi nekratnina-tednje i CDO banaka su bili de

factonepokriveni. [ibid., str.xv-xvii] Poseban problem je to su instrumenti diverzifikacijerizika poprimili razmjere prave manije stvarajui sintetiko trite - pa su CDO pre-pakivani u CDO2, ovi opet u CDO3i tako je stvorena opasna piramida. [ibid., str.xviii-xix]

Instrumenti koji su trebali biti zatite od rizika pokazali su se kao faktor koji je podigaostepen destrukcije sa personalnog bankrota na kolaps cijelog sistema.51 The New Paradigm for the Financial Markets, str.81.52 Congressional Record, Vol 144, No 151, str. 2301-2303.53 Open Society Reforming Global Capitalism, str.197.


23/233

Aleksandar Savanovi

22

prema optimumu. Upravo aktuelna kriza je primjer takvog dogaaja: povra-tak na premise prethodnog sistema, poput vjere u trinu autoregulaciju, sustavljene ad actai izlaz e podrazumjevati konstrukciju novog modela meu-narodnih odnosa. U tom smislu ova kriza nije uporediva niti sa jednom dru-gom, izuzev Velikom Depresijom, koja je okonala eru liberalnog kapitalizma.Aktuelna kriza predstavlja kraj jedne druge epohe ere neoliberalnog kapi-talizma.54Naravno, svijet nee stati, ali ienje sistema ovdje podrazumje-va odbacivanje prevlaujue paradigme i novi opti okvir. Soros predlae nekuvrstu nove Bretton Woodskonferencije55, na kojoj bi se razradile alternative.INET je jedan od glavnih zagovornika i intelektualni nosilac ove ideje. U tomkontekstu, reakcije vodeih aktera na krizu vrlo su indikativne po svom prav-cu. Na primjer, godinji Davossamiti su, od 2008. pa do 2012. godine, bili upa-

dljivo pod dominacijom politike povratka drave, naravno u razliitim iz-vedbama. Soros priznaje da nije mogue sa sigurnou predvidjeti u kompravcu e se stvari dalje razvijati, ali je po njegovom miljenju povratak naglobalizaciju u formi neoliberalnog kapitalizma praktino nemogu. Jedna odmoguih opcija je dravni kapitalizam koji primjenjuje Kina, druga i rastuaekonomija svijeta. To je fundamentalno razliita forma ekonomske reproduk-cije u odnosu na ovo to je obiljeilo kraj XX vijeka.56

Kljuna teorijska premisa je da super-boomne prati boom/bustobrazacjer system tu nema normalnog, blizu-ravnotee stanja ka kome bi se vratio.57

Nakon ove krize, dominantna neoliberalna predrasuda o autoregulaciji, tekompletna ekonomska literatura i politika kultura koja ju prati e biti od-baena. Prethodne krize koje su parcijalno pogaale sistem samo su ojaa-vale vjeru u dominantnu paradigmu: krize poput meunarodne bankarskekrize 1982.; kreditne krize 1986.; sloma portfolio osiguranja 1987.; pad LongTerm Capital Management-a 1998.; tehnoloki balon 2000.58; samo su poja-avale vjeru u neoliberalnu ortodoksiju, to je jasno vidljivo iz antikriznihmjera - deregulaciji. Takva intelektualna atmosfera objanjava naoko neo-bjanjivu situaciju da, i pored injenice da su pojedini eksperti velikog au-

toriteta, kakav je na primjer strunjak za finansijske mjehure CharlesKindleberger, jo 2002.godine upozoravali na mjehur stanova,59njihovaupozorenja ostala bez odjeka, ne izazvavi potrebnu akciju.

54 Pri emu je aktuelna kriza ea po intenzitetu od Velike depresije1929. Npr. kreditni ba-lon je gotovo duplo vei: iznos nepokrivenih kredita je 1929.god. u SAD iznosio 160%GDP, da bi 1932. skoio na 250%; dok je 2008.god. poela sa 365%, pri emu taj iznosnije uraunao znaajno podruje derivativa, koje nije postojalo 1929. [Soros Lectures Lec-tures Five: The Way Ahead,str.82]

55 Soros Lectures Lecture Five: The Way Ahead, str.99.56 ibid, str.92.

57 The New Paradigm for Financial Markets, str.157. Ovdje nije jasno da li Soros smatra da jekoncept klatna korektan opis ekonomije sve dok krize ostaju na nivou ispod krize siste-ma, tj. da tek u super-boomsituaciji klatno prestaje da vai.

58 The New Paradigm for Financial Markets, str.81.59 The New Paradigm for Financial Markets, str.xix.


24/233


23

Hipoteza super-boom-a zaspravo pokazuje zato je greka u konstruk-ciji equilibrium-a ostala skrivena: ona je funkcionisala na nivou XIX vijeka,kada su problemi bili dati u formi odnosa izmeu elemenata sistema. Sada,u svijetu nevienog rasta, u arite su dospjeli problem sistema kao cjeline.60Za razliku od kriza hipoteka koja je relativno jednostavna i ograniena nanekoliko sektora, super-boomkriza je neuporedivo kompleksnija i ukljuujeu sebe mnotvo faktora, od ekonomskog uspona Kine, Indije i drava proi-zvoaa nafte; zatim potroaki bum, kursni sistem djelimino vezan za do-lar a djelom meusobno itd.61Kriza ima formu super-boom-a ne samo vre-menom trajanja i obimom destrukcije, ve i geografski: inficiran je praktinoitav planetarni sistem.62 Analogija sa XIX vijekom je varljiva iz dva razloga,

- prvo, uprkos mnogim slinostima koje omoguavaju da se povue paralela,

tadanja situacija je ipak bila neuporedivo jednostavnija i stabilnija u odno-su na onu nakon 1989.63Drugo; i naroito opasno, kapaciteti destrukcije unu-tar sistema su neuporedivo poveani64, i sve je vie elemenata sistema kojiimaju takvu mo da unilateralno unite cijeli sistem. U XIX vijeku to nije biosluaj i niti jedan od igraa nije imao kapacitet da ugrozi sistem. Recimo,standardna metoda redukovanja rizika putem gografske diverzifikacije, po-staje neefikasna u sistemu planetarno integrisane ekonomije.65Ovaj argu-ment, prema kome povieni kapaciteti destrukcije visokorazvijenih i integri-sanih ekonomija povlai nunost politike kontrole, je krucijalni argument

Soroseve doktrine, i kako emo vidjeti, korsiti se kao ideoloka podloga mno-gih njegovih teorijskih i praktinopolitikih modela. Ovdje je bitno konsta-tovati da je super-boomspecifian u odnosu na ranije krize, koje su pogaa-le pojedine segmente kapitalistikog sistema, zato to zahvata sistem ucjelini i imae oblik dugotrajnog supermjehura. Soros e rei da je po pita-nju trajanja sadanja kriza uporediva sa stogodinjom olujom u okviru kojesu se dogaali bezbrojni manji pljuskovi i nepogode, a po pitanju intenzitetapodkrize su obine bombe dok je supermjehur prava nuklearna eksplozija.66

60 Podrka demokraciji, str.96.61 The New Paradigm for Financial Markets, str.91. Obim i kompleksnost krize pokazuje zato

je standardna metoda izlaska neprimjenjiva. Naime, prethodne krize amortizovane suupumpavanjem svjeeg novca u svjetski finansijski sitem. S obzirom da je dolar imao pre-dominantnu poziciju, FED je [naroito nakon ukidanja zlatne osnove] imao mogunostponovnog pokretanja sistema. Soros ukazuje na samo naizgled iznenaujuu injenicuda je Reagan, predsjednik-neoliberal, viestruko poveao i dravni proraun i deficit. [ibid.,str.97] Meutim, sada je situacija drugaija: prvo, deficit SAD, dobrim dijelom nastao kaoposljedica ranijih antikriznih mjera, sada je toliki da ima vrlo ograniene kapacitetetampanja dolara. Drugo, svjetske ekonomske sile postaju sumnjiave prema zdravostiamerike ekonomije i usljed toga nesklone da svoje rezerve vezuju za dolar. To pokazujeda su mogunosti FED-a da efikasno intervenie ak i u krizi hipoteka ograniene. Zadjelovanje prema super-boom-u one su vie nego nedovoljne. [ibid., str.123]

62 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.40.63 Izazov novca, str.24.64 ibid, str.32.65 The New Paradigm for Financial Markets,str.xvii.66 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.38.


25/233

Aleksandar Savanovi

24

Super-boomje perfect stormili oluja svih oluja. Mjere koje su bile adekva-tne za lokalne nepogode, ne mogu efikasno odgovoriti na izazov koji se po-stavlja totalno. Efikasnosni aspekt teorije savrene konkurencije glasi: inte-resno djelovanje pojedinaca dovodi do najefikasnije alokacije sredstava.67Pojava periodinih kriza ne mora biti po automatizmu sporna, i teorija ci-klusa koja krize tumai kao poeljna periodina ienja sistemaod nega-tivnih elemenata, u ovom sluaju prerizinih praenja trendova, funkcioni-e kao validno teorijsko objanjenje. Meutim, Soros smatra da pojavaplanetarne ekonomije dovodi u pitanje ovu teorijsku konstrukciju: ona jebezbjedan mehanizam samo na nivou lokalnih, nacionalnih ekonomija. Sadaje kapacitet destrukcije u bustfazi toliki da moe da ugrozi itav sistem kaocjelinu. Tu upravo dolazi do izraaja njegov akcent na sutinski novoj situa-

ciji koju proizvodi pojava svjetske ekonomije.Kao i svaki boom-bustobrazac i supermjehur je sainjen od preovlau-

jueg trenda i preovlaujue zablude. Preovlaujui trend je razvoj komple-ksnih i sve sofisticiranijih kreditnih mehanizama. Superbum kombinuje triglavna trenda: dugoroni trend sve vee kreditne ekspanzije i ubrzan ritamfinansijskih inovacija; globalizaciju finansijskih trita; i progresivno ukla-njanje finansijskih regulativa.68 Preovlaujua zabluda je neoliberalna or-todoksija. Prethodne krize sluile su kao uspjean test koji je pojaavao ipreovlaujui trend i preovlaujuu zabludu dugotrajnog superbuma. Ak-

tuelna kriza ima drugaiju ulogu.69Superbum je kriza kapitalistikog sis-tema kao cjeline. Neuspjeh ekonomske nauke u kontroli i sprjeavanju tihnestabilnosti nije naprosto rezultat nesavrenog razumjevanja predmeta,ili nedostatka odgovarajuih podataka, ve mnogo dubljih unutranjih pro-tivrjenosti.70Iz ovoga vidimo da Soros smatra kako se kod superboomtokane radi o istorijskim sluajnostima, ve o strukturalnoj krizi [stoga Soroskoristi termin dezintegracija, a ne kriza].

Drugi bitan aspekt u Sorosevoj teoriji kriza je da one nisu jednako deva-stirajue u centru i na periferiji. Drave centra pozajmljuju novac u vlastitoj

valuti, pa u situacijama krize mogu voditi efikasnije anticikline politike, a,takoe, one kontroliu institucije maunarodnog finansijskog sistema toim omoguava da u periodu krize isforsiraju politike koje zatiuju centara rtvuju periferiju. Iako su krize po svojoj prirodi krize cjelokupnog sistema,teret dominantno pada na plea samo jednog dijela sistema. To stvara sna-an moralni disbalans i opravdan revolt periferije, te usljed toga moralnunapetost u sistemu koja dodatno pojaava dezintegrativne tendencije.71Glo-balizacija finansijskih trita nije dovela dovela do uravnoteenja planetar-

67 Izazov novca, str. 137.68 The New Paradigm for Financial Markets,str.93.69 ibid., str.98.70 Kriza globalnog kapitalizma,str.51, str.131.71 The New Paradigm for Financial Markets,str.93.


26/233


25

nog trita i harmoninog drutva, kako se to predvialo u skladu s doktri-nom klatna, ve do snanog favorizovanja jednih na raun drugih.

Naalost, pod uticajem neoliberalne dogme, te protivrjenosti trita nisupriznate. Soros smatra da je pogreno vjerovati da kompleksni sistemi moguspontano nastati i spontano evoluirati, premda je jedna od njegovih funda-mentalnih karakteristika spontana djelatnost aktera. On je kritian premapolitikim implikacijama Hayek-ove teorije spontanog poretka, kao i premaneoliberalnoj mantri o nevidljivoj ruci, smatrajui da nama danas zapravonedostaje prikladna teorija samoorganizovanja sloenih sistema.72Nasu-prot vladajuojfree marketortodoksiji Soros uvaava Marx-ovu analizukapitalistikog sistema koja je bolja od teorije ravnotee klasinih ekono-mista, s tim da je lijek koji su oni propisali komunizam bio gori od same

bolesti.73Ovdje treba biti jasno da Soros ni u kom momentu ne propagiranaputanje kapitalizma, ve njegovo permanentno usavravanje. Na jednommjestu on je opisao svoju poziciju parafrazirajui rijei kojima je WinstonChurchill opisao demokratiju: kapitalizam je najgori sistem, osim svih osta-lih. Potrebna je dakle, jedna desnaili kapitalistika interpretacija Marx-a iEngels-a. Ona e pokazati da strukturalne nedostatke kapitalistike repro-dukcije mora kompenzirati intervencija politike sfere: Glavni razlog zbogkojeg se njihova mrana predvianja nisu obistinila bile su upravo politikeintervencije u demokratskim zemljama.74Kapitalizam je nadivio komuni-

zam samo zato to je imao manje fundamentalistiki karakter, i doputaoje, striktno posmatrano, nekapitalistike intervencije u sistem, kakve su NewDeal. Nakon Velike Krizepreovladalo je miljenje da trita moraju biti re-gulisana. U komunistikim dravama to je dovelo do ekstrema u vidu plan-ske ekonomije i de factoukidanja trita, dok se na Zapadu pribjeglo opse-nom dravnom intervencionizmu. Neuspjeh komunizma i uspjeh dravnogintervencionizma proizveo je utisak da se trita ipak mogu samoodrava-ti. Paradoks se ogleda u tome da je upravo uspjeh dravnog nadgledanjatrita omoguio utisak o autoregulaciji nevidljivom rukom.75Interventne

mjere stvorile su osjeaj sigurnosti. To je razlog zbog koga Soros kae kakosu upravo uspjene intervencije finansijskih autoriteta u prethodnim kriza-ma, dovele do toga da kriza naraste do nivoa supermjehura.76U pitanju jeklasian primjer kada preovlaujui trend [u ovom sluaju ekonomski rast]pojaava preovlaujuu zabludu [deregulaciju].77Soros locira moment u

72 Podrka demokraciji, str.73.73 Kriza globalnog kapitalizma, str.21, up.str: 15. Vidjeti: A.Savanovi,Anarhokapitalizam [FPN,

Banjaluka 2011, str.117].74 ibid., str.21. On dalje nedvosmisleno nastavlja: bez intervencije monetarnih institucija

meunarodni finansijski sistem bi se do sada raspao u bar etri prilike: 1982, 1987, 1994, i1997 godine. [ibid., str.131; str.144; takoe: Open Society Reforming Global Capitalism, str.189].75 The New Paradigm for Financial Markets, str.92.76 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.34.77 ibid, str.39.


27/233

Aleksandar Savanovi

26

kome se ta sprega poinje javljati u rane 1960-te. On napominje kako je1950-tih, kada je bio student u Londonu, koncept trinog equilibriumabiopraktino odbaena hipoteza, koja je 1960-tih postupno obnovljena, da bi1980-tih doivjela svoj kreendo. U eri globalizacije ona je otila u ekstrem.Trini fundamentalizam je ekstremna inverzija ekstremne komunistikeideologije: komunizam tvrdi kako su trita nesavrena pa ih stoga trebaukinuti i uvesti plansku ekonomiju; a trini fundamentalizam tvrdi kakoje planiranje nemogue pa treba ukinuti intervenciju politike u trite. Sorossmatra da je potrebna kombinacija.

Poenta ove ekonomske teorije je da je, s obzirom da se trite ne moesamoodravati, oigledno potrebno da se proklamuje, kao zajedniki cilj,njegovo odravanje politikim sredstvima.78Naravno, kako smo ve rekli,

Soros ovdje ne propagira ukidanje trita, ve samo redukuje njegovu funk-ciju. Umjesto da verifikuje alokaciju i obezbjeuje stabilnost, trite trebada se ogranii samo na prvu funkciju: da obezbjeuje efikasan mehanizamza procjenu odluka trinih igraa.79Funkciju odravanja sistema treba daobezbjedi politika sfera. Podjela rada izmeu trita i politike je jasna: tr-ita vode drutvenu reprodukciju sa ciljem da obezbjede maksimalizacijuprofita, kontrolne institucije nadgledaju trite s ciljem da sprijee isuvievelike oscilacije koje bi mogle ugroziti trite kao sistem. Soros se zalae zajedan sofisticiran meuodnos izmeu trita i kontrole, gdje kontrolori ne

bi imali zadatak da reguliu trite i instaliraju neku vrstu planske ekono-mije, ve da nadgledaju potencijalne nezdrave tendencije i trude se da spri-jee hipertrofirani rast. On precizno opisuje svoju poziciju kada kae da jeza kontrolu, ali ne i za regulaciju.80Trita treba razumjeti kao istorijskievolutivni proces u kome periodine krize iznjedre poboljane regulative,koje nakon izvjesnog vremena ipak ne odgovaraju tritu koje je evoluiralo,pa ne mogu adekvatno obaviti funkciju otvara se prostor za novu krizukoja e dovesti do novih kontrolnih mehanizama, itd.81Krize obino ne po-primaju kataklizmine razmjere zato to trita, premda nisu autokorigujua,

daju potrebne informacije kontrolnim autoritetima, a ovi na osnovu togaispravljaju postojee nedostatke trinog mehanizma.82Tako povratna spre-ga kontrole i trinog mehanizma obezbjeuje da zablude ostanu u okviruprihvatljivog i ne iskoe do obima kada mogu ugroziti sistem kao takav.

Meutim, neophodna sredstva kontrole sada nedostaju i trinofunda-mentalistika struja tei da eliminie uticaj politike na trite. Prostor zapotrebnu kontrolu ukinut je injenicom da, premda je globalni kapitalisti-ki sistem transnacionalan, osnovna jedinica politikog ivota i dalje ostaje

78 The New Paradigm for the Financial Markets, str.71.79 Soros George, Kapitalistika pretnja [u: Naa Borba, 1-2. mart, Beograd 1997], str.12.80 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.41.81 The New Paradigm for Financial Markets, str.77-78.82 Soros Lectures Lecture Two: Financial Markets, str.34.


28/233


27

nacionalna drava, to znai da je politika sfera neadekvatna ekonomskojbazi, u smislu sposobnosti da zadovolji osnovnu funkciju racionalnog upra-vljanja.83Na nivou pojedinih drava, naroito onih iz razvijenog finansijskogcentra, postoje vrlo snani i sofisticirani mehanizmi zatite, poput na primjerFederal Reserve Board, koje imaju mandat da u sluaju potrebe upumpajuu privredu novac i tako sprijee svako eventualno klizanje prema kolapsu84.Klasian primjer je spaavanje velikih privrednih giganata koje je preduzeoFED u udarnoj fazi aktuelne ekonomske krize. Problem je to na meuna-rodnoj sceni ne postoje takvi mehanizmi i u periodu krize vlade se boresamo za sebe, vodei rauna da ruilaka finansijska kugla ne pogodi nji-hovu dravu. Kako se meunarodna ekonomija umreila, postajui svemeuzavisnija, taj je pristup postao ne samo nemogu, ve i pojaavajui

za krizu. Drugo, dominirajua neoliberalna paradigma ne samo da ne do-puta uspostavljanje zatitnih mehanizama, ve trai redukovanje i onihve postojeih.

83 Izazov novca, str.26.84 G.Soros, Poslednja ansa kapitalizma?, str.15.


29/233


30/233

29

2. DOKTRINAOTVORENO DRUTVO

Nae razumijevanje svijeta u kojem ivimo jeinherentno nesavreno, a savreno drutvo

je neto sasvim nedostino. Moramo se za-dovoljiti onim to nam je dostupno: nesavr-enim drutvom koje je, meutim, moguebeskonano poboljavati. [G.Soros, Krizaglobalnog kapitalizma, str.5]

Odgovor na prethodno opisanu problematinost planetarne situacije So-ros vidi u konceptu koji imenuje otvoreno drutvo. Taj koncept, kao i samnaziv, preuzet je od Karl Popper-a, kojeg Soros smatra svojim duhovnimmentorom85i glavnim izvorom inspiracije86, a za njegovo najpoznatijedjelo, Otvoreno drutvo i njegovi neprijatelji, kae da ga je pogodilo snagomotkrovenja.87On mu se oduio na nain to je Popper-u dodijelio prvi lau-

reat Open Society Prize koju je utemeljio u okviru Open Society Institute.Meutim, Soros proiruje i modifikuje poperovsku definiciju. Kod Popper-a,otvoreno drutvo je suprotnost svim formama zatvorenih drutava takvihkoja smatraju da su u posjedu konane istine i svoju idologiju nameu to-talno, spremne da u to ime koriste silu.88Doktrina otvorenog drutva je, na-ravno, stara pria, i u svojim je kljunim takama obrazloena jo u Peri-klovoj slavnoj nadgrobnoj besjedi. Ipak, u XX vijeku, ona se prije svegavezuje za Popper-a i njegov pristup koji izjednaava komunizam i faizampodvodei ih pod kategoriju zatvorenih drutava.89Soros, koji je imao egzi-

85 Podrka demokraciji, str.167.86 The New Paradigma for the Financial Markets, str.9.87 ibid., str.15.88 Kriza globalnog kapitalizma, str.5.89 Prema Popper-u oba sistema su ideologije koje svoje pristalice uvjeravaju u to da je mogue

egzaktno saznati istinu o drutvu, te da, po pravilu upravo njihove voe posjeduju toznanje. Popper osporava takvu pretenziju i tvrdi: mi to ne moemo da znamo. Mi smopogreiva ljudska bia, sklona da inimo krupne greke. Nae cjelokupno znanje je pogreivo,ak i nauno znanje ... Ne postoje nadljudi. Ve tu on iznosi kljunu metodoloku post-avku: drutvene nauke ne mogu imati neprikosnovena dalekosena istorijska predvianja,ve se uvijek radi o tome da budunost u veoj ili manjoj mjeri zavisi od ljudi. Mogunostda se to razumije javlja se sa osjeajem za razliku izmeu sfere drutvenog i sfere prirod-nog svijeta. Upravo razvoj te svijesti o razlici izmeu prirodne i drutvene sredine Poppervidi kao poetak drutvene nauke, a kao prvog mislioca zaetnika tog razvoja imenujesofistu Protagoru. Znaaj poimanja razlike prirode i drutva lei u tome da se oni morajuna razliit nain nauno tretirati. Dok su u prirodnim naukamo mogui univerzalnioptevaei zakoni, tipa zakona gravitacije i sl., u drutvenim naukama uvijek se radi o


31/233

Aleksandar Savanovi

30

stencijalno iskustvo ivljenja pod oba represivna sistema, prihvatio je tudijagnozu. Kao i Popper, i Soros smatra da je kljuni argument injenica da

istorijski ogranienim vaenjima. Poenta diferencije dvije vrste zakona je u tome da suprirodni zakoni van moi ovjeka, koji ih moe samo otkrivati i primjenjivati ali ne i mijen-jati, dok su drutvene norme uvijek konvencijei stoga podloene promjeni. To je sutinskaprimjedba jer znai da je norme stvorio ovjek, te da je stoga za njih i odgovoran, tj. damora da ih poboljava koliko god je to mogue. Tendenciju da se u podruju drutvenogformuliu apodiktiki zakoni Popper oznaava kao ostatke primitivnog magijskog i ple-menskog tipa zatvorenog drutva, u kome se vjerovalo da su tabui jednake nunosti kaoi zakoni kretanja planeta. Ovaj stav ne treba mijeati sa injenicom da i u sferi drutvenostipostoje mnogobrojne injenice koje su nepromjenjive: na primjer, injenica da se ne moezahtijevati vie raditi a manje jesti preko odreene fizioloke mjere koju organizam moepodnijeti. Ta mjera je prirodna injenica, meutim, naa odluka da li emo dalje insisti-rati na datom zahtjevu ili odustati od njega je konvencija koja je u sluaju da se insistira

na krajnjem sprovoenju zahtjeva naprosto neizvodiva ili drugim rijeima besmislena.Meutim, ona moe biti postavljena kao norma. To je posljedica toga da se normativneodluke, bez obzira to se odnose na injenice, ne mogu i redukovati na injenice, i takoe,nemogue ih je izvestiiz injenica. Razlika izmeu injenica i odluka obezbjeuje doktrinuo autonomnosti etike, i, time to uva prostor za ljudsko djelovanje na osnovu slobodneodluke, uote tek i ini moguim etiku. Iz kritike metoda drutvenih nauka slijedi kritikaopte pozicije istoricizma, kao doktrine ije je opte mjesto stav da istoriju kontroliuspecifini zakoni istorije ili evolucije ije otkrie nam omoguuje da predskaemo sudbinuovjeka. Ideja sveopte promjene je prva premisa istoricizma. Nju, meutim, prati za-misao o optem nepromjenjivom zakonu Logosu, koji upravlja promjenom. Ideja zakonaje korelativna ideji promjene ili toka, poto jedino zakoni ili pravilnosti unutar toka moguobjasniti oiglednu stabilnost svijeta. Problem je logike prirode: sam Zakon se pojav-ljuje kao stvar, tj. nepromjenjivost u sveoptoj promjeni. Prema Popper-u ta logika nedo-sljednost ima psiholoko objanjenje: kompenzacijsko zadovoljenje potrebe za sigurnou.

Heraklitov Logos kao zakon kod Platona je ak dobio psiholoki pandan u vjenom i neprom-jenjivom svijetu ideja. Platonova polit ika filozofija najraniji je primjer kombinovanja ovihpozicija. Popper ju naziva utopijski inenjering. Manje radikalne forme istoricizma kakvaje Platonova doputaju mogunost inenjeringa, dok recimo, Marx-ov radikalni istoricizammora svaku akciju sa ciljem da se bitno izmjeni tok ljudske povijesti posmatrati kao iluziju,s obzirom da snage istorije vidi kao dominantnu silu. Takva kombinacija uopteno jekarakteristina za utopistike sisteme. Svi ti sistemi trae odreeni drutveni inenjeringi projektovanje odreenih institucija da bi realizovali postavljene ciljeve. Ali sami ti ciljeviesto su proizvod istoricistike filozofske doktrine. Utopijski inenjering podrazumijevadvije osnovne pretpostavke: (i) da postoje racionalni metodi koji mogu jednom zauvijekda odrede ta je taj ideal; (ii) koja su najbolja sredstva za njegovu realizaciju. S obziromda (i) nije mogue totalitarni sistemi u odbrani svojih ciljeva moraju napustiti racionalnimetod i pribjei vjeri, mitologiji, psiholokim trikovima ili pukoj sili. Metodi utopijskoginenjeringa je suprotstavljen tzv. inenjering korak po korak. On se svodi na to da se

reformiu ustanove za koje je neposredno iskustvo pokazalo da su manjkave, bez nunopostojee vizije idealnog stanja. Metoda koju primjenjuje ta vrsta inenjeringa je metodapokuaja i pogreke. Ovaj pristup promovisao je veliki humanistiki i egalitarni pokret uAtini, koji Popper naziva Velika Generacija [Perikle, Protagora, Demokrit, Likofron, Hipi-ja, Antifon, Antisten, Euripid, Diogen, Herodot, i dr., i najvei od njih - Sokrat] Taj pokretpredstavlja jednu od najdubljih revolucija u istoriji ovjeanstva prelazak iz zatvorenogu otvoreno drutvo. Ona obuhvata irok spektar meusobno proimajuih momenata, odrazvoja atinskog zanatstva, trgovine i pomorstva, demokratskih politikih tendencija iadekvatnih filozofskih doktrina. Pokret Velike Generacijezaeo je u zapadnjakoj civili-zaciji onaj prostor koji danas postoji izmeu pozitivnih zakona i tabua, a koji je popunjenirokim spektrom slobodnih moralnih odluka koje podrazumijevaju odgovornost. Meutim,sa time je poeo da se osjea teret zahtijeva koje pred nas postavlja civilizacija. On se osjea idanas.To je neminovna cijena za razum i razumnost. Npr. uzdizanje filozofije moe da se

... tretira kao odgovor na slom zatvorenog drutva. Rigidnost obiaja plemenskog drutvaoslobaala je individuu od odgovornosti pravila ponaanja i odluke bili su propisani jas-nim i tradicijom utvrenim pravilima koja u biti preslikavaju nunost prirodnih zakona nadrutveni ivot. Tu lei i skrivena privlanost totalitarizma sigurnost plemena. Popper-ov validni argument je da su impulsi za stapanje u kolektivitet nesvjesne sile koje se uvijeknanovo javljaju kod raspada kolektivistikih matrica.


32/233


31

otvoreno drutvo obezbjeuje kritiki nain miljenja90, prema tome i pro-gres, i stoga je efikasnosno superiorno zatvorenim drutvima. S druge stra-ne, ono ne nudi stabilnost i sigurnost plemena, i stoga je psiholoki inferi-orno.91Soros rekapitulira svoje shvatanje ovog modela tvrdnjom daefikasnosni uinci otvorenosti ne moraju prevagnuti, te da u perspektiviotvoreno drutvo ne trijumfuje po zakonu istorijske nunosti. Ova teza po-staje naroito znaajna u sintezi sa boom/bust modelom.

Naime, nakon to je razvio boom/bust model, Soros, pod uticajem togmodela, sutinski modifikuje poperovsku emu. Soros sam ukazuje na evo-lutivni moment u razvitku svoje teorije, gdje je prva temeljna postavka otvoreno drutvo, razvijena za vrijeme studija kod Poppera, 50-tih godinaXX vijeka, dok je druga, boom/bust model razvijena kasnije, na osnovu nje-

govog iskustva na finansijskim tritima.92Kohezivnu sponu izmeu teorijeotvorenog drutva i boom/bustteorije kriza predstavlja teorija refleksivno-sti koju emo predstaviti neto kasnije, a koju je Soros razvija u kontinuite-tu od vremena svog studija u London School of Economicspa sve do danas.93Spajanje ovih koncepcija u jedinstvenu teorijsku cjelinu zahtjevalo je mo-difikovanje polazne dihotomne poperovske eme otvoreno versuszatvorenodrutvo, u tripartitni model. Jer, teoretski okvir otvorenog drutva u kombi-naciji sa boom/bust modelom i refleksivnosti ukazuje da se kriza moe do-goditi ne samo u formi zatvaranja drutva, ve i kroz nekontrolisano otva-

ranje koje vodi u anarhiju.94U kontekstu kako je taj termin upotrijebio Karl Popper otvoreno drutvo

se kristalno jasno razumije na osnovu svog antipoda zatvorenog drutva.Meutim, Soros ukazuje i na drugu krajnost koja je postala vidljiva u anar-hiji raspada Sovjetskog lagera, a koja je sada, nakon sloma komunizma, akaktuelnija i predstavlja veu opasnost opasnost od krajnosti anarhije ne-dovoljne ili nikakve kontrole, koju vidi olienu u trinom fundamentalizmu.Prema vlastitom priznanju Soros je i sam smatrao da je dihotomni popero-vski model adekvatan opis alternativa pred kojom se ljudski rod naao nakon

II Svjetskog rata.95, ali da je u dananjoj situaciji, kada se zatvoreno drutvoSovjetske imperije raspalo, ova vrsta eme neadekvatna. Zapravo je trino-fundamentalistika vrsta doktrine i vea opasnost za otvoreno drutvo, jerse krije iza naoko iste doktrine, koristi iste termine i kategorije da se opie, izapravo sebe oznaava kao realizaciju i ozbiljenje te ideje, kako u praktinomsmislu, tako i u teorijskom apsolutna deregulacija ovdje je postavljena kaoveberovski idealni tip otvorenosti. Soros povezuje fundamentalistiki pristup

90 O globalizaciji, str.104.

91 Podrka demokraciji, str.190-191; str.205;str.211; str.215.92 ibid, str.170.93 Soros Lectures Lecture One: General Theory of Reflexivity, str.5.94 Podrka demokraciji, str.229. Izazov novca, str.20-21.95 ibid, str.172.


33/233

Aleksandar Savanovi

32

free marketdoktrine sa istorijskim obrascem koji je opisao Hegel u Filozofijiistorije, a koji ukazuje da se civilizacije rue i propadaju zahvaljujui jaanjunjihovih vlastitih fundamentalnih naela.96Neoliberalizam forsira trite kaofundamentalni princip otvorenosti do mjere kada se taj princip iskrivljujedo morbidnosti, i time zapravo postaje vlastita negacija.

Upotrebljeni termin fundamentalizam svjesno je odabran da bi ozna-io tu imanentnu karkateristiku ove doktrine da zauzme ekstremnu pozici-ju i shvati se kao dogma. S obzirom da je danas nauka zauzela mjesto boga,trini fundamentalizam, kao i prije njega marksizam, tvrdi za sebe da imanaunu osnovu, i razvija opsenu kvazinaunu materiju da se dokae. Na-jjai takav kvazinauni dokaz je teorija ravnotee, koja na tipian totali-taristiki nain tvrdi nemogue, - naime da posjeduje konanu istinu o ljud-

skoj stvarnosti. Meutim, Soros smatra da trini fundamentalizamzapravo predstavlja iskrivljenje ideje otvorenosti, koja je iskrivljena jer njo-me, kao i svakom drugom fundamentalistikom doktrinom, dominira formaili/ili stavova97, tj. potreba da se ne samo odbace alternativni pogledi nasvijet, ve potpuno diskredituju i u istinitosnom, i ak moralnom smislu.Osim toga, u trinom fundamentalizmu dominira samo jedan aspekt idejeotvorenosti, naime kapitalizam, i redukovanje svih aspekata drutvenogodnosa na trine vrijednosti. Drugi gradivni aspekti, poput demokratije ilivladavine prava, sputeni su na nivo sekundarnih vrijednosti i instrumena-

ta obezbjeenja trita. Ipak, oni su u izvornoj ideji otvorenog drutvabilinjen fundament bar koliko i sami trini odnosi:

predstavnika demokratija i trina privreda neophodni su elementi otvorenogdrutva. Isto tako neophodni su i mehanizmi za regulaciju trita, posebnofinansijskih trita, kao i odreeni mehanizmi za ouvanje mira i vladavinereda i zakona na globalnom planu. Iz prvih principa nemogue je izvesti taanoblik koji bi ti mehanizmi trebali imati. [Kriza globalnog kapitalizmastr.109]

Tako je na primjer demokratija fundamentalni uslov jer obezbjeuje in-

stitucionalni okvir za kritiko miljenje, a ovo opet predstavlja temelj nakome se gradi ekonomska efikasnost otvorenog drutva.98Premda trinaekonomija predstavlja integralni dio otvorenog drutvaono se ne moe re-dukovati na trite.99Soros smatra da trite, samo-po-sebi, ne moe obez-bjediti potrebnu drutvenu koheziju i stoga neminovno tjera u pravcu dez-integracije. U tom kontekstu njegova kritika globalnog kapitalistikog

96 Kapitalistika pretnja, op.cit., str.12.97 Kriza globalnog kapitalizma, str.137-138.

98 Podrka demokraciji, str.188-189.99 O tome govori citat koji e mnoge Soroseve protivnike iznenaditi: Jedan od najveih

nedostataka globalnog kapitalistikog sistema jeste u tome to je dopustio da trinimehanizam i motiv profita prodru u podruja ljudskog ivota u kojima im nije mjesto.[Kriza globalnog kapitalizma, str.17]


34/233


33

sistema, pored kritike equilibrium-a, ima drugi segment: kritiku neekonom-skog sektora, tj.erozije moralnih i politikih vrijednosti, o emu emo vierei kasnije. Problem koji se time akcentira moe se definisati u smislu daje svijet postao ujedinjen u materijalnom smislu, kao fizika, ekonomska itehnoloka injenica, ali da je razjedinjen i podjeljen kao duhovna ili psi-holoka injenica.

Otvoreno drutvo, kako ga on vidi, predstavlja jednu srednju opciju iz-meu totalitarne krajnosti i anarhije nekontrolisanog kapitalizma, sredinuizmeu krajnosti totalne zatvorenosti i totalne nekontrole. Umjesto dihoto-mne podjele koju je promovisao Popper, sorosevska ema je tripartitna: za-tvoreno drutvo otvoreno drutvo free marketdrutvo.Genezu nastan-ka tripartitne podjele Soros je opisao u knjizi Podrka demokraciji, gdje je

razvio i sofisticiraniju podjelu, razlikujui na strani zatvorenog drutva dvapodmodela: tradicionalno i dogmatsko.100Njegov generalni zakljuak o tri-partitnom modelu je: Oba ekstrema su pogrena. Ono to je nama danaspotrebno je prava ravnotea izmeu politike i trita.101Kao istorijski primjerkoji eksplicite ilustruje tetnost oba ekstrema Soros navodi Rusiju, koja jeiz perioda sovjetskog zatvorenog drutva, u periodu tranzicije naglo prolaka haotinoj otvorenosti, sa poraznim posljedicama, kako ekonomskim takoi drutvenim.102U konanici arevolucija nije rezultirala slobo-dnim tritem i slobodnim drutvom, ve je, preko kratkog perioda anarhi-

je, proizvela oligarhijso-tajkunski kapitalizam i nacionalizam. Usljed pa-sivnosti Zapada u Rusiji sve vie jaaju ne samo antizapadne emocije, vei podozrenje u ideal otvorenog drutva.103Iz ove istorijske injenice sljedivrlo znaajan teorijski zakljuak: Nauili smo na svojoj koi da propast za-tvorenog drutva ne vodi automatski stvaranju otvorenog drutva, a dravakoja ne funkcionie moe ugroziti slobodu i napredak jednako kao i repre-sivna drava.104 To nam govori jo jednu bitnu stvar: otvoreno drutvo viese ne moe definisati i provoditi na osnovu svog antipoda i u kontrastu pre-ma njemu, ve ono mora postati pozitivni program koji motivie sam po

sebi. Teza nauena iz sloma sovjetske imperije je da tranziciju treba mode-lirati spolja. Soros u vie navrata sa alom kuka kako nije uspio pridobitivlade Zapada za opsenu akciju pomoi u tranziciji Rusije. Razlog za to jeto su one ostale kod dihotomnog modela, i teze o autoregulaciji trita ispontanom poretku. Karakteristino je da su najgorljiviji zagovornici slobo-dnog trita, amerika i britanska vlada, bile izrazito protiv intervencijeZapada u tranziciju Istone Evrope.105

100 Podrka demokraciji, str.174 i dalje. Up: Open Society Reforming Global Capitalism, str.104-110.

101 Kriza globalnog kapitalizma,str.21.102 Kriza globalnog kapitalizma,str.160-161.103 Izazov novca, str.103.104 O globalizaciji, str.49. Podrka demokraciji, str.79.105 Podrka demokraciji,str.84-85.


35/233

Aleksandar Savanovi

34

Jedna od implikacija ovog teorijskog stajalita direktno je vezana za pro-ces tranzicije zemalja komunistikog bloka, a sastoji se u shvatanju da ese nakon sloma planske ekonomije i partijske drave proces formiranja slo-bodnotrinog poretka biti spontan i da e se razviti sam od sebe, bez potre-be za vanjskim upravljanjem procesom tranzicije. Soros je otro kritikovaoovakvo stajalite smatrajui ga i istorijski neutemeljenim i teorijski pogre-nim. Kao kljuni istorijski argument on u vie navrata navodi primjerMarshall plana, kojim su SAD modelirale tranziciju postratne Evrope kaslobodnim demokratskim dravama. Ovo iskustvo dobija na znaaju u isto-rijskoj situaciji raspada SSSR-a, kada je Soros u vie knjiga i tekstova pred-viao da e se, bez intervencije Zapada, politiki prostor sovjetske imperijerapasti u haosu, te da e, umjesto demokratije i slobodnog trita, na njego-

vim ruevinama iznii nacionalistike i nedemokratske vladavine i ekonom-ske oligarhije. Soros u vie navrata ponavlja da borba izmeu otvorenog izatvorenog drutva nije okonana slomom Sovjetskog Saveza, ve je samopoprimila druge forme.106Mjesto starog sistema koji je sruen sada prijeteda zauzmu mnogi mali ili veliki, vie ili manje moni, lokalni tirani. Pustoizazvana pljakakim kapitalizmom plodno je tlo za pojavu harizmatskihlidera koji e obeati nacionalni preporod po cijenu graanskih sloboda.Mnogi koji u putinovskoj Rusiji vide nedemokratski reim, sloie se da jeovo predvianje bilo proroko.107Sutina Sorosevog argumenta je da proces

radikalne transformacije jednog drutva mora imati dvije integralne faze.Jedna, koja je principijelno posmatrano laka, i zaista i jeste samorealizu-jua kada se s njom jednom krene, je faza razgradnje zatvorenog drutva.Ali p

0.3. george soros - otvoreno dru-tvo.pdf

Documents