àãóóëãà - mrpam.gov.mn‘ичил уурхайн хууль, эрх...ñýëáýã,...

Áè×èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¯éí îð×èí

1

àãóóëãà

ªìíºõ ¿ã 2

íýã. Ìîíãîë óëñàä èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë

îëáîðëîõ áîëñîí íü 4

õî¸ð. õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷

(õàÌî)-äûí ¿éë àæèëëàãààã õóóëü, òîãòîîìæîîð

çîõèöóóëàõ øààðäëàãà, áè÷èë óóðõàéí õóóëü,

ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ îðîëäëîãóóä 8

Ãóðàâ. Áè÷èë óóðõàéí çîõèöóóëàëòûí ºíººãèéí

õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí, ò¿¿íèéã îéëãîõ íü 33

Äºðºâ. Áè÷èë óóðõàéí òàëààð ÒÁóÒ-èéí áàðèìòëàæ áóé áàéð ñóóðü 39

Òàâ. Áè÷èë óóðõàéí öààøäûí ÷èã õàíäëàãà 41

çóðãàà. Ãàäààä îðíóóäûí áè÷èë óóðõàéí

õºãæëèéí ò¿¿õ, ºíººãèéí áàéäàë 43

Äîëîî. Áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëæ

áóé çàðèì óëñûí òóðøëàãà 45


2

ªìíªõ ¯ã

Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ õ¿í àìûí àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, áàéãàëèéí ãàìøèã çýðýã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí óëìààñ õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ àæèë ýðõýëæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàõ, óëìààð õºäºº îðîí íóòàãò õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààíû øààðäëàãà õàíãàñàí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàé, çîõèõ òåõíèê òåõíîëîãèòîé, áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí õàðèóöëàãàòàé áè÷èë óóðõàé áîëãîõóéö ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ áîäëîãî áàðèìòàëæ áàéãàà áèëýý. ýíý áîäëîãûí õ¿ðýýíä ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì (ýÁýõß) Øâåéöàðèéí õºãæëèéí àãåíòëàã (Øõà)-òàé õàìòðàí Òîãòâîðòîé áè÷èë óóðõàé òºñºë (ÒÁóÒ)-èéã õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà.

Òîãòâîðòîé áè÷èë óóðõàé òºñëèéí õ¿ðýýíä òàâüñàí çîðèëòóóäûí íýã íü “Áè÷èë óóðõàéä ÷èãëýñýí òºðèéí òààòàé áîäëîãûã äýìæèõ, àëáàí ¸ñíû õàðèóöëàãàòàé áè÷èë óóðõàéã õºðæ¿¿ëýõýä òîõèðîìæòîé õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõýä èäýâõèæ¿¿ëýã÷èéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ, áè÷èë óóðõàéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûí èë òîä, öýãöòýé îð÷èí áèé áîëãîæ, õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ” ÿâäàë þì.

èéìä Ìîíãîë óëñûí îíöëîãò òîõèðñîí áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ÒÁóÒ ºíãºðñºí 5 æèëèéíõýý àæëûí õ¿ðýýíä óëñûí èõ õóðàë, çàñãèéí ãàçàð, ñàëáàðûí ÿàìä, àãåíòëàã, àéìàã, îðîí íóòãèéí çàõèðãààä, äîòîîîäûí áîëîí îëîí óëñûí ÒÁÁ, áè÷èë óóðõàé ýðõëýã÷ èðãýä, áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäòàé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ îëîí òàëò ¿éë àæèëëàãàà, àðãà õýìæýýã ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëàñíû ¿ð ä¿íä òîäîðõîé àìæèëòàíä õ¿ðñýí áèëýý . Òºñºë õýðýãæèæ ýõëýõýýñ ºìíº ÷ òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ ýíý ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãöýý øààðäëàãà áàéãààã îéëãîæ õýä õýäýí õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷èëæ, ñàëáàðûí ñàéäûí á¿ðýí ýðõèéí õ¿ðýýíä æóðàì áàòàëæ ãàðãàí õýðýãæ¿¿ëýõ îðîëäëîãî õèéñýí áàéäàã. Ìîíãîë óëñàä áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë íü óðò óäààí õóãàöàà, õºðºíãº çàðöóóëñàí,


3

îëîí áàéãóóëëàãà, õ¿íèé îþóí óõààí, ñýòãýë ç¿òãýë îðñîí àæèë áàéëàà.

ýíýõ¿¿ ¿éë õýðýãò õîëáîãäîõ ò¿¿õýí òýìäýãëýëèéã áè÷èãëýí ¿ëäýýõ íü Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí ñàëáàðûí ò¿¿õýíä à÷ õîëáîãäîëòîé ç¿éë áîëíî õýìýýí ¿çýæ áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ¿éë ÿâöûí òîéìûã ýë òîâõèìîëä áàãòààõûã çîðèâ. Òîâõèìëûí ýõ áýëòãýõ ÿâöàä ÒÁóÒ-èéí àðõèâûí ìàòåðèàëûã ºðãºí àøèãëàæ èõýýõýí õ¿÷ õºäºëìºð ãàðãàæ àæèëëàñàí óóë óóðõàéí èíæåíåð í.Äàâààñàìáóó, õóóëü÷ Ò.ýíõöýöýã, ÒÁóÒ-èéí àæèëòàí íàðò ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëüå.

ÒÁóÒ-èéí ¯íäýñíèé çàõèðàë

Ï.¯ðæèíëõ¿íäýâ


4

íýã. ìîíãîë óëñàä èðãýä õóâèàðàà

àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ áîëñîí íü

1.1. íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí íºõöºë áàéäëûí íºëººªíãºðñºí çóóíû 80-90-ýýä îíû çààãààñ ìàíàé îðîíä

ºðíºæ ýõýëñýí “øèëæèëòèéí” ãýõ òîäîòãîëòîé ¿éë ÿâöûí ãîë àãóóëãà íü óëñ òºð, íèéãìèéí õàðèëöààã àðä÷èëàëä, òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéã ÷ºëººò çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõ ÿâäàë áàéëàà. ýíýõ¿¿ øèëæèëòèéí ýõíèé æèë¿¿äýä õóó÷èí çõó áîëîí ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàí òóñëàõ çºâëºëèéí çýýë, òóñëàìæ, çàõ çýýëýýñ øóóä õàìààðàëòàé áàéñàí ìàíàé îðíû ýäèéí çàñàã óíàëòàíä îðæ óëìààð ¿éëäâýð, àæ àõóéí îëîí ãàçàð õààëãàà áàðüæ, õýäýí ìÿíãàí õ¿í àæèëã¿é áîëñîí áèëýý. Ìºí ò¿¿í÷ëýí ýäèéí çàñãèéã çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëàí òºðèéí ºì÷èéí õóâü÷ëàë, áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ÷ºëººëºëò, ìºíãºíèé ìàñøòàáûí ººð÷ëºëò, áàíêíû ñèñòåìèéí øèíý òîãòîëöîî áèé áîëãîõ çýðýã àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí íü ýåðýã áîëîí ñºðºã ¿ð äàãàâàðûí àëü àëèíûã àâ÷èðñàí þì. ýäãýýð àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëýõäýý àñóóäëûã ºðãºí õ¿ðýýòýé õàðæ, ãàðàõ ¿ð äàãàâàðûã òºäèéëºí òîîöîæ ÷àäààã¿éãýýñ ìºíãºíèé ¿íý õàíø óíàæ, õºðºíãº öººí òîîíû õ¿ì¿¿ñèéí ãàðò òºâëºð÷ õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áàÿí, ÿäóó, ºì÷òýé, ºì÷ã¿é, àæèëòàé, àæèëã¿é õ¿í ãýñýí íèéãìèéí òîì ÿëãàà ãàð÷ àæèëã¿é, ÿäóó èðãýäèéí òîî ¿ëýìæ íýìýãäñýí áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýý ìàíàé îðíû íèéò íóòãèéã õàìàðñàí óäàà äàðààãèéí áàéãàëèéí ãàìøèã, ãàí çóäàíä íýðâýãäýæ õîòîî õàðëóóëàí ìàëã¿é áîëñîí, àìü çóóëãààñàà ñàëñàí èðãýäèéí òîî æèë èðýõ òóñàì ºñºæ áàéãààãèéí õýðýýð àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýãíýý óëàì ºðãºæñººð áàéãàà áèëýý. èéíõ¿¿ íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îëîí ó÷èð øàëòãààíû óëìààñ àæèëã¿é áîëñîí ÿäóó èðãýä àìüæèðãààãàà çàëãóóëàõ ãýæ õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ àæèëëàãààíä îëíîîð òàòàãäàí îðîõ áîëñîí þì.

1.2. óóë óóðõàéí ñàëáàð, àëò õºòºëáºðèéí íºëººØèëæèëòèéí ýõýí ¿åèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí áàéäàë

óóë óóðõàéí ñàëáàðò ÷ õ¿íäýýð òóñàæ, óëñ íèéãìèéí àìüäðàëä


5

ñºðãººð íºëººëæ áàéâ. í¿¿ðñíèé òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿äèéí ñýëáýã, ìàòåðèàë, ò¿ëø øàòàõóóíû îëäîö õîìñäîí, ¿íý íü ºñºæ, ºðòºã çàðäàë íýìýãäýñíèé äýýð öàõèëãààí, äóëààí õýðýãëýã÷èä äóëààí, öàõèëãààíû ñòàíöóóäàä, ñòàíöóóä íü óóðõàéíóóäàä ºðòýé ãýõ ìýòýýð ºðèéí ãèíæèí õýëõýý ¿¿ññýí, ýðäýíýò, Áîð-ªíäºðèéí óóë óóðõàéí áàÿæóóëàõ ¿éëäâýð çýðýã òîìîîõîí õàìòûí àæ àõóéíóóä á¿ðýí õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ ÷àäàõã¿é ¿éëäâýðëýëýý äºíãºí äàíãàí ÿâóóëæ, ¿íäýñíèé õ¿íä, õºíãºí á¿õ ¿éëäâýð çîãñîëòûí áàéäàëä îðñíîîñ óëñûí òºñâèéí îðëîãî õîìñäîæ, òºñºâ á¿ðä¿¿ëýõýä õ¿íäðýë ó÷èðñàí.

Òèéì ó÷ðààñ óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéã òýíõð¿¿ëýõýä ò¿øèã òóëãóóð áîëîõóéö äîðâèòîé àðãà çàìûã îëæ õýðýãæ¿¿ëýõ íü þó þóíààñ ÷óõàë áàéñàíòàé õîëáîîòîéãîîð òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí ¿åä õàéãóóë õèéæ, íººöèéã íü òîãòîîñîí àëòíû íýëýýä òîîíû îðäîîñ àëò îëáîðëîæ, ýäèéí çàñàãò àâðàë, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãî á¿õèé “àëò” õºòºëáºðèéã Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñàíàà÷ëàãààð áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëñýí. 1990-ýýä îíû ýõýýð Òºâ àéìãèéí çààìàð, Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë çýðýã ñóìäûí íóòàãò “àëò” õºòºëáºðèéí ýõíèé ¿éëäâýð¿¿ä áàéãóóëàãäàæ ýõýëñýí.

1994 îíîîñ “àëò” õºòºëáºðèéí õýðýãæèëò ýð÷èìæñýí áºãººä Òóóë, Øàðûí ãîë, õàðàà, Åðºº, Áîðîî, Áàéäðàã ãîëûí ñàâ, õàíãàé, õýíòèé, çààìàð, Äºâºíòèéí íóðóóíû ñàëáàð óóëñûí àì, õºíäèéã äàãàñàí îëîí òîîíû àëòíû óóðõàéíóóä áàéãóóëàãäàí àæèëëàæ ýõýëñýí. èéíõ¿¿ àëòíû óóðõàéíóóä îëøèðñîí íü òîäîðõîé òîîíû àæëûí áàéð áèé áîëãîõûí çýðýãöýý àæèëã¿é, ÿäóó èðãýä òýäãýýð óóðõàéí àøèãëàëòûí áîëîí òåõíîëîãèéí õàÿãäëààñ àëò îëáîðëîõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëæýý. èðãýä õóâèàðàà àëò îëáîðëîõîä ÿìàð íýã ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõã¿éãýýñ õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî ìýäýýæ áàéñàíã¿é. îëñîí àëò íü òýð äàðóé ìºíãº áîëîí õóâèðäàã áàéñàí íü îëîí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ñîíèðõëûã òàòñàí òºäèéã¿é, öººí áóñ àøèã õîíæîî õàéã÷äûã ÷ òàòàõ áîëñîí áàéíà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí 1990 îíä íàëàéõûí èõ óóðõàé õààãäñàíààñ 3000-5000 óóðõàé÷èí àæèëã¿é áîëæ, õóâèàðàà í¿¿ðñ îëáîðëîí áîðëóóëæ àìüäðàõ áîëñîí çýðãýýñ ¿¿äýí õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä îëîí ìÿíãààðàà áèé áîëîõ íºõöë¿¿ä á¿ðäæýý.


6

1.3 èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ ýõýëñýí íü

Ìîíãîë óëñàä 1990-ýýä îíû ýõýí ¿åýñ èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ áîëñîí øàëòãààí íü íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäàë íü ººðºº áàéñàí ãýäãèéã äýýð äóðüñàí áèëýý.

àíõ 1997 îíîîñ ýõëýí Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóìûí íóòàãò Áîðîîãèéí àëòíû á¿ëýã îðäîîñ èðãýä õóâèàðàà àëò îëáîðëîõ áîëñíîîð õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà ýõýëñýí ãýæ àëáàí ¸ñîîð ¿çäýã. ýíý ñóìûí èðãýä àëòíû àãóóëãà á¿õèé õ¿äýð îëáîðëîæ, ò¿¿íèéãýý òºìºð óóð, í¿ä¿¿ð õýðýãëýí áóòàëæ, íóíòàãëààä ò¿¿íýýñýý ìºíãºí óñíû òóñëàìæòàéãààð àëò ÿëãàí àâ÷ ýõýëñýí áàéíà.

Òèéíõ¿¿ ýíý íóòàãò õóâèàðàà àëò îëáîðëîæ ýõýëñýí íü òîõèîëäëûí áóñ ãýæ ¿çýæ áîëîõîîð áàéíà. ó÷èð íü 1940-1954 îíä Ìîíãîë óëñûí Äîòîîä ÿàìíû øèéäâýðýýð Áîðîî ãîëûí îð÷èìä àëò îëáîðëîæ áàéñàí ò¿¿õ áàéäàã áºãººä àëò ÿëãàí àâàõäàà ìºíãºí óñ õýðýãëýæ áàéñàí ãýäýã. Òýð ÷ á¿¿ õýë ìºíãºí óñ àãóóëæ áàéñàí ñàâ íü öîîðñíîîñ èõ õýìæýýíèé ìºíãºí óñ Áîðîî ãîëûí óñàíä àñãàðñíûã õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷èä îäîî õýð íü òóíãààæ àâñààð áàéãàà áèëýý. ¯¿íýýñ ä¿ãíýí ¿çâýë àëò îëáîðëîõ õóó÷èí àðãà, òåõíîëîãè íü ýíý íóòãèéí õàà íýãýíòýý õàäãàëàãäàí íóóãäàæ áàéãààä õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷äîîð äàìæèí èë ãàð÷ äýëãýðñýí áàéíà.

1998, 1999 îíîîñ Òºâ àéìãèéí çààìàð, Ñýëýíãý àéìãèéí Åðºº çýðýã ñóìûí íóòàãò àæèëëàæ áàéñàí àëòíû óóðõàéíóóäûí àøèãëàñàí òàëáàé, òåõíîëîãèéí õàÿãäëààñ èðãýä õóâèàðàà àëò îëáîðëîõ áîëñîí. Òýð ¿åä õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷äûã Òºâ àéìãèéí çààìàð îð÷èìä “íèíæà”, Ñýëýíãý àéìãèéí Áóãàíò îð÷èìä “àëÿñêèéíõàí” õýìýýí íýðëýæ áàéâ.

1999-2002 îíä óëñ îðíûã á¿õýëä íü õàìàðñàí ãàí, çóä, áàéãàëèéí ãàìøèã òîõèîëäîæ, îëîí ìÿíãàí ìàë÷èí ºðõ àìüæèðãààíûõàà ýõ ¿¿ñâýð áîëñîí ìàëààñàà ñàëæ, ãàçàð òàðèàëàíãèéí ¿éëäâýðëýë çîãñîëòûí áàéäàëä îðñíû óëìààñ àæèëã¿é, ÿäóó èðãýäèéí òîî îãöîì ºñºæ, òýä àðãà áóþó àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîí àìüäàðëàà çàëãóóëàõ áîëñîí. Òýãýõäýý çºâõºí àëò ÷ áóñ, òóõàéí îðîí íóòàãò îëáîðëîæ, áîðëóóëæ áîëîõîîð ÿìàð ë ýðäýñ áàÿëàã áàéíà ò¿¿í ð¿¿ äàéðöãààñàí áàéíà.


7

2002 îíîîñ õîéø õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷äûí òîî ýðñ ºñºæ, ìàëã¿é, àæèëã¿é æèíõýíý ÿäóó èðãýäýýñ ãàäíà öººí ìàëòàé ìàë÷èä, îëç õàéã÷èä, íàéìàà÷èä, îþóòàí ñóðàã÷èä, òýð ÷ á¿¿ õýë îðîí íóòãèéí òºñâèéí áàéãóóëëàãûí àìðàëòàà àâñàí àæèëòíóóä õ¿ðòýë ýíý òîîíä áàãòàõ áîëîâ. èíãýñýýð 2007 îí ãýõýä Ìîíãîë óëñûí 19 àéìãèéí 80 ãàðóé ñóìûí íóòàã äýâñãýðèéí 100 ãàðóé öýãýýñ 10 ãàðóé íýð òºðëèéí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîäîã 100 ìÿíãààð òîîëîãäîõ õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷òîé áîëñîí áàéëàà.

Òýäãýýðýýñ Òºâ àéìãèéí çààìàð, Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë, Ìàíäàë, Äàðõàí-óóë àéìãèéí Øàðûíãîë, ªâºðõàíãàé àéìãèéí óÿíãà, Áàÿíõîíãîð àéìãèéí Áàÿí-îâîî, Áºìáºãºð, Æàðãàëàíò, Ãîâü-àëòàé àéìãèéí ×àíäìàíü, óâñ àéìãèéí Ò¿ðãýí, ªìíºãîâü, Äîðíîãîâü àéìãèéí àéðàã, õàòàíáóëàã, ªìíºãîâü àéìãèéí Ìàíäàë-îâîî, Öîãò-îâîî, Äóíäãîâü àéìãèéí ªëçèéò, õºâñãºë àéìãèéí ðýí÷èíëõ¿ìáý ñóìä, óëààíáààòàð õîòûí íàëàéõ ä¿¿ðýãò õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷äûí îëîíõè íü òºâëºð÷ áàéíà.


8

õî¨ð. õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã×

(õàìî)-äûí ¯éë àæèëëàãààã õóóëü,

òîãòîîìæîîð çîõèöóóëàõ øààðäëàãà,

áè×èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¯éí îð×íûã

á¯ðä¯¯ëýõ îðîëäëîãóóä

2.1 õóóëü, òîãòîîìæîîð çîõèöóóëàõ øààðäëàãàõàÌî-÷èä áèé áîëñíîîð íèéãýìä ñàéí, ìóó ¿ð äàãàâðûí

àëü àëèíûã äàãóóëñàí. Ñàéíààñ íü äóðüäâàë ýäãýýð õ¿ì¿¿ñ ººðñäèéí õ¿÷ õºäºëìºðººð àìüäðàëàà çàëãóóëæ, àì á¿ëýý òýæýýæ áàéãààãààñ ãàäíà äàãàëäàõ ¿éë÷èëãýýíèé àëáàí áóñ àæëûí áàéðóóäûã áèé áîëãîæ, çàõ çýýë, çàì õàðèëöààíû ñ¿ëæýýã ¿¿ñãýæ, õºäººä ìºíãºíèé ýðãýëò áèé áîëãîæ, õºäººãèéí àðä èðãýäèéí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð íýìýãäýæ, ìàë÷äûí îðëîãî ºñºæ, îëîí ìÿíãàí îþóòàí ñóðàã÷èä ñóðãàëòûí òºëáºðºº îëæ, çàðèì èðãýä ìºíãºí õóðèìòëàëòàé áîëæ, îëîí ìÿíãàí àéë ºðõèéí àìüäðàë ýíäýýñ ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëñîí. àæèë ìýðãýæëèéí ÷èã áàðèìæàà, õºäºëìºðèéí øèíý õóâààðü ÷ ¿¿ññýí áàéíà.

Ñààðààñ íü äóðüäâàë áàéãàëü îð÷èí, óñ áýë÷ýýð ñ¿éòãýäýã, òàòâàð òºëäºãã¿é, íóòãèéí èðãýä ìàë÷äûí áîëîí óóë óóðõàéí àëáàí êîìïàíèóäûí ýðõ àøèãò ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëäýã, ãýìò õýðýã, õýâ æóðìûí çºð÷èë íýìýãäñýí, õ¿íèé ýðõ çºð÷èãääºã, õèìèéí õîðòîé, àþóëòàé áîäèñûí õýðýãëýý ºñºõ áîëñîí, óóðõàéí îñîë ýíäýãäëèéí òîî ºñºæ, õ¿íèé àìü ýðñäýõ, àðõèäàõ, áèåý ¿íýëýõ ¿çýãäýë íýìýãäñýí, ìýðãýæëýýñ øàëòãààëàõ áîëîí íèéãìèéí õàëäâàðò ºâ÷íèé ºâ÷ëºë èõýññýí, õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã àøèãëàäàã, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû çàðäàë, àæëûí à÷ààëëûã íýìýãä¿¿ëæ, òºñºâò õ¿íäðýë ó÷ðóóëäàã ãýõ ìýò.

õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ÿâäàë íýãýíò òºð, íèéãýì, áàéãàëü, öàã óóðûí òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäëààñ øóóä øàëòãààëàí áèé áîëæ, õàìðàãäàõ õ¿ì¿¿ñèéí òîî, îðîí çàé, íóòàã äýâñãýðèéí òàðõàëò, îëáîðëîæ áóé àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë ç¿éëèéí õóâüä íýëýýä ºñºæ, óëñ îðíûã á¿õýëä íü õàìàðñàí øèíæòýé áîëñíû äýýð öààøèä ººðèéíõºº àÿñààð þìóó òºð, çàñãààñ õîðèãëîñíîîð çîãñîæ, óñòàæ àðèëàõã¿é íü òîäîðõîé áîëñîí ó÷èð õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû íèéãýìä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà


9

ñàéí, ìóó íºëººëëèéí ñàéíûã íü äýìæèæ çîõèöóóëàõ, çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàõ, ñºðºã ìóó íºëººëëèéã áóóðóóëàõ, õÿçãààðëàõ óëìààð àðèëãàõ áîäëîãûã òºð, çàñãààñ áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîäèò øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð ãàðñàí.

ªºðººð õýëáýë õàÌî-äûã çîõèöóóëàëòòàéãààð íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé áîëñîí. íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ãîë ýðõ áóþó çºâøººðºë íü óã õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õóóëèéã òºðèéí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààñ áàòëàí ãàðãàõ ÿâäàë áàéëàà.

õóóëü áàòëàãäñàíààð áóñàä ýðõ ç¿éí õàðèëöààíä îðîëöîõ ¿¿ä õààëãà íü íýýãäýæ, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû îíöëîã, ºâºðìºö áàéäëûã çîõèöóóëàõàä õýðýãòýé ýðõ ç¿éí áóñàä àêòóóä áîëîâñðóóëàãäàæ, çîõèõ ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãààð áàòëàãäàí, õýðýãæèæ, ¿éë÷èëæ ýõëýíý.

õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí äîòîîä, ãàäààä íºëººëºë ÷ îëîí áàéñàí. Òóõàéëáàë, ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, õºäºº äýõ õºäºëìºð ýðõëýëòèéã íýìýãä¿¿ëýõèéí òóëä õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàí äýìæèõ øààðäëàãà ãàð÷ áàéõàä òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíààñ óëáààëààä áàéãàëü îð÷íûã ñ¿éòãýõ ñºðºã ¿éëäëèéã áóóðóóëàõ çàéëøã¿é õýðýãöýý ãàð÷ èðñýí. Ìîíãîë óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýý, êîíâåíöûí ¿çýë áàðèìòëàëóóä, ãëîáàë êîìïàêò áóþó äàÿàðøëûí òóíõàãëàë, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ îëîí óëñûí áè÷èã, áàðèìòóóä, õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý, êîíâåíöóóä çýðýã íü ãàäààä íºëººëºë áîëæ áàéâ.

2.2 áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ îðîëäëîãóóä

èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã õóóëü, ýðõ ç¿éí ¿¿äíýýñ ¿íýëæ, ä¿ãíýñýí îëîí ÿíçûí ¿çýë áàðèìòëàë îëîí íèéòèéí äóíä áàéëàà. ¯¿íä:

1. 2010 îíû 07 ñàðûí 01-ýýñ ºìíº ìºðäºãäºæ áàéñàí àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 7 äóãààð ç¿éëèéí 7.3 çààëòàä “Òóñãàé çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãò ìàëòìàë ýðýõ, õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîíî” ãýæ çààñàí áàéäàã òóë èðãýä òóñãàé çºâøººðºëã¿éãýýð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà íü õóóëü áóñ, õóóëü çºð÷ñºí ¿éë àæèëëàãàà ãýæ ¿çäýã îëîí õ¿ì¿¿ñ áàéñàí.


10

2. àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëòèéí íýã õýëáýð ìºí ãýæ ¿çäýã áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñ ÷ öººíã¿é áàéëàà.

3. àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëò ãýñýí îéëãîëòûí òîäîðõîéëîëòîíä “Àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëò ãýäýãò àëáàí ¸ñíû á¿ðòãýë, ìýäýýëýë, íèéãìèéí õàìãààëàëä á¿ðýí õàìðàãäààã¿é, õºäºº àæ àõóéí áóñ, àæ àõóé ýðõëýõ, àëèâàà íýãýí çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýðò îðîîã¿é, õóóëèàð õîðèãëîîã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýýã õóâü õ¿í, ºðõ, õàìòëàã ýðõëýõèéã õàìðóóëíà” ãýæ çààñàí òóë ìºí àëáàí áóñ õºäºëìºð ýðõëýëò áèø ãýæ ¿çäýã õ¿ì¿¿ñ ÷ áàéñàí.

4. íèéãìèéí àìüäàðëûí øààðäëàãààð áèé áîëñîí áºãººä õóóëü÷ëàãäàæ àìæààã¿é, õºäºëìºðèéí øèíý ñàëáàð, òºðºë ãýæ õºäºº, îðîí íóòãèéí îëîíõè èðãýä ¿çýæ áàéâ.

Òèéìýýñ ýíý îëîí ¿çýë áàðèìòëàëûã íýã ìºð áîëãîñîí õóóëèéí çîõèöóóëàëò õýðýãòýé áîëîõ íü 2002 îíû ¿åýñ òîäîðõîé áîëñîí ó÷èð òºðèéí áà òºðèéí áóñ, îëîí óëñûí çàðèì áàéãóóëëàãóóä õàÌî-äûí àæèë àìüäàðëûí òàëààð ñóäàëãàà õèéõ, ñåìèíàð, óóëçàëò, çºâëºëãººí çîõèîí áàéãóóëàõ çýðãýýð ¿éë àæèëëàãààãàà íýãòãýí àæèëëàæ, øèéäëèéí çºâ îíîâ÷òîé õóâèëáàðûã ýðýëõèéëæ ýõýëñýí.

õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº àæëûã ñàíàà÷ëàí çîõèîí áàéãóóëæ, èäýâõè ÷àðìàéëò ãàðãàí àæèëëàæ áàéñàí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñýýñ çàðèìûã íü íýðëýâýë: Òóõàéí ¿åèéí ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ÿàì (¯õß), àøèãò ìàëòìàë, ãàçðûí òîñíû õýðýã ýðõëýõ ãàçàð (àÌÃÒõýÃ), íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàì (íõõß), Áàéãàëü îð÷èí, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ÿàì (ÁîàÆß), óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð (óÌõÃ), Ìîíãîëûí àæèë îëãîã÷ ýçäèéí íýãäñýí õîëáîî (Ìàîýíõ), Ìîíãîëûí ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë¿¿äèéí õîëáîî (Ì¯ýõ), Ìîíãîëûí óóë óóðõàéí ¿íäýñíèé àññîöèàöè (Ìóó¯à), îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàã(îóõÁ)-ûí Ìîíãîë äàõü ¯íäýñíèé õºòºëáºð, ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (ÆàéÊà), Òºâ àéìãèéí çàñàã äàðãûí òàìãûí ãàçàð, Áîðíóóð, çààìàð ñóìûí çàñàã çàõèðãàà çýðýã áàéãóóëëàãóóä, ¯õß-íû ìýðãýæèëòýí î.Öýíäñ¿ðýí, àÌÃÒõýÃ-ûí óóë óóðõàéí ãàçðûí äàðãà Á.Ìàãâàíæàâ, õýëòñèéí äàðãà Ñ.Áàòòóëãà, íõõß-íû ìýðãýæèëòýí ×.ýðäýíý÷èìýã, Ìàîýíõ-íû Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë õ.Ãàíáààòàð, òºñëèéí çîõèöóóëàã÷ Ã.îþóíäàðü, Ìóó¯à-èéí Ã¿éöýòãýõ çàõèðàë í.àëãàà, Åðºíõèé ìåíåæåð î.çîðèãò, îóõÁ-ûí ¯íäýñíèé õºòºëáºðèéí ìåíåæåð í.Ìîíãîëìàà, ãåîõèìè÷


11

Á.Ò¿ìýíáàÿð, óèõ-ûí ãèø¿¿í àñàí ë.Öýðýíæàâ, ë.Äàâààöýäýâ íàðûí çýðýã õ¿ì¿¿ñ èäýâõè, ñàíàà÷ëàãà ãàðãàí àæèëëàæ áàéâ.

ýäãýýð áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí ñàíàà÷ëàãààð äàðààõ àæëóóä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ áàéæýý. ¯¿íä:• 2002 îíä óèõ, çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿ä,îðîí íóòãèéí

çàñàã çàõèðãààíû àæèëòíóóä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷äûí òºëººëºã÷èä, óóë óóðõàéí êîìïàíèóäûí àæèëòíóóä îðîëöñîí “Ãàð àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîëò” ñýäâýýð óëààíáààòàð õîòíîî çºâëºëãººí õèéæ, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ õóóëü áîëîâñðóóëæ áàòëóóëàõ, õàÌî-äûã á¿ðòãýëæ¿¿ëýõ, îëáîðëîñîí àøèãò ìàëòìàëûã õóäàëäàí àâàõ æóðàì òîãòîîõ çýðýã àñóóäëààð çºâëºìæ ãàðãàñàí.

• “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéã òîìèëîí 2002-2003 îíä Áàÿíõîíãîð, ªâºðõàíãàé, ªìíºãîâü, Ñýëýíãý, Òºâ, Äîðíîãîâü, õýíòèé àéìãóóäàä òîìèëîëòîîð àæèëëàæ, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöàæ, òýäíèé òºëººëºã÷èä, îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà, àëáàí áàéãóóëëàãà, àðä èðãýä, ëèöåíçè ýçýìøèã÷èä, óóë óóðõàéí êîìïàíèéí òºëººëºëòýé óóëçàæ, õîëáîãäîõ ñóäàëãàà õèéñýí.

• 2003 îíä “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã òóõàéí ¿åä óèõ-ûí ãèø¿¿í àñàí ë.Öýðýíæàâ ñàíàà÷èëàí áîëîâñðóóëæ, óèõ-ààð õýëýëö¿¿ëýõýýð ºðãºí áàðüñàí.

• 2003 îíä ÆàéÊà-èéí øóãàìààð Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð, Ñ¿ìáýð, Ñýëýíãý àéìãèéí Áàÿíãîë ñóì, Áîðîî, õàðàà ãîëóóäûí ñàâ íóòãèéã õàìàðñàí ìºíãºí óñíû áîõèðäîëòûí ñóäàëãàà õèéæ, òàéëàí ãàðãàñàí.

• 2004 îíû 12 äóãààð ñàðä Ìàîýíõ Ìóó¯à-òàé õàìòðàí “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîëò áà àæèë îëãîã÷ ýçäèéí áàéãóóëëàãûí ¿¿ðýã, îðîëöîî” ñýäýâò ñåìèíàð çîõèîí áàéãóóëæ áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷ áîëîí áóñàä îðîëöîã÷ òàëóóäûã îðîëöóóëàí õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ òóõàé çºâëºìæ, óðèàëãà ãàðãàæýý.

• 2004-2005 îíä îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãûí òåõíèêèéí áîëîí ìýðãýæëèéí òóñëàëöààòàéãààð “Ìîíãîë äàõü óóðõàéí àëáàí áóñ äýä ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí


12

çîõèöóóëàëòûã áîëâñðîíãóé áîëãîõ íü” ãýñýí ñýäâýýð ñóóðü ñóäàëãàà ÿâóóëæýý.

• Ìàîýíõ-îîñ “Ãàð àðãààð àëò îëáîðëîã÷äûí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ, àëáàí áóñ óóðõàé äàõü õ¿¿õäèéí õºäºëìºðèéã óñòãàõ òºñºë”-èéã áîëîâñðóóëàí Òºâ àéìãèéí Áîðíóóð, çààìàð ñóìóóäàä 2004-2006 îíä õýðýãæ¿¿ëñýí. ýíý àæëûí õ¿ðýýíä õàÌî-÷èä, òýäíèé õ¿¿õä¿¿äèéí àìüäðàë àõóéí òàëààð ñóäàëãàà õèéõýýñ ãàäíà ñóðãóóëèàñ çàâñàðäñàí õ¿¿õä¿¿äèéã ñóðãàëòàíä õàìðóóëàõ, 16-18 íàñíû õ¿¿õä¿¿äýä ìýðãýæèë ýçýìø¿¿ëýõ àæëûã çîõèîí áàéãóóëàõûí çýðýãöýý Áîðíóóð, çààìàð ñóìûí õàÌî-äûí äýðãýä ñóðãàëò, ñóðòàë÷èëãààíû ãýð¿¿ä àæèëëóóëæ, õóóëü, ýðõ ç¿éí óóëçàëò, ñóðòàë÷èëãàà çîõèîí áàéãóóëæ áàéâ.

àÌÃÒõýÃ-ààñ Øâåéöàðèéí õºãæèë, õàìòûí àæèëëàãààíû àãåíòëàã (Øõõàà, õóó÷èí íýðýýð)-òàé õàìòðàí “Áè÷èë óóðõàéã äýìæèõ òºñºë” áîëîâñðóóëæ, 2005 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-ýýñ ýõëýí õýðýãæ¿¿ëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü Øõõàà-ààñ ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ ýõýëñýí íü áè÷èë óóðõàéí àñóóäëûã ñàëáàð, ìýðãýæëèéí ç¿ãýýñ òºâëºð¿¿ëýí àâ÷ ¿çýõ, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð äýýð äóðüäñàí áàéãóóëëàãóóä áîëîí áóñàä îðîëöîã÷, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí õàìòûí õ¿÷èíä òóëãóóðëàí, òàñðàëòã¿éãýýð ýð÷ õ¿÷òýé àæèëëàõ òààòàé íºõöºë, ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éë áîëñîí þì.

Áè÷èë óóðõàéã äýìæèõ (ÁóÄ) òºñºë (2005-2007 îíä áóþó òºñëèéí òóðøèëòûí õóãàöààíä èéíõ¿¿ íýðëýæ áàéñàí, 2007 îíîîñ õîéø Òîãòâîðòîé áè÷èë óóðõàé ãýæ íýðëýõ áîëñîí) íü ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí öàãààñàà ýõëýí áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã áè÷èë óóðõàé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ áàòòàé ¿íäýñ ñóóðèéã òàâèõûí òºëºº èäýâõè ÷àðìàéëò ãàðãàí àæèëëàæ áàéíà. Òîãòâîðòîé áè÷èë óóðõàé òºñºë (ÒÁóÒ) õýðýãæèæ ýõýëñíýýñ õîéø óã òºñëèéí ¿íäýñíèé çîõèöóóëàã÷ààð àæèëëàñàí Ä.îäîí÷èìýã (2005), Á.õóëäîðæ (2006-2008), ª.Áàòñàéõàí (2008-2009), Ï.¯ðæèíëõ¿íäýâ íàð (2009 îíîîñ õîéø) áîëîí òºñºë õýðýãæ¿¿ëýõ íýãæèéí àæèëòíóóä õàÌî-äûí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº ìýäëýã ÷àäâàð, áèå ñýòãýëýý çîðèóëæ, õóâü íýìðýý îðóóëñàí áàéíà.

ÒÁóÒ-èéí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò 2002 îíû ¿åýñ ýõëýí õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàõ, õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº àæèëëàæ áàéñàí òºðèéí áà òºðèéí áóñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóäûí àæëûí


13

çàðèì ¿çýë áàðèìòëàë òîäîðõîé õýìæýýíä òóñãàãäàí õýðýãæñýí áîëíî.

õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî áóþó ýë çîðèëãîîð ãàðñàí ýðõ ç¿éí àíõíû áàðèìò áè÷èã íü ̄ éëäâýð õóäàëäààíû ñàéäûí 2002 îíû 05 ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 53 äóãààð òóøààëààð áàòëàãäñàí “àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ ò¿ð æóðàì” áàéëàà.

2002 îíä áóþó “àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ ò¿ð æóðàì” áàòëàãäàõ ¿åä çààìàð, Áóãàíò, Áàÿíãîë, óÿíãà çýðýã ãàçðóóäàä õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷äûí òºâëºðºë ¿¿ñýæ, õóâèàðàà æîíø îëáîðëîõ ÿâäàë Äîðíîãîâü àéìàãò ãàçàð àâ÷, íàëàéõàä õóâèàðàà í¿¿ðñ îëáîðëîõ àæèë èä ºðíºæ, áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä áèé áîëñîí íü òºð, çàñãààñ àíõààðàõã¿é áàéõûí àðãàã¿é áàéäàëä õ¿ðñýí áàéâ.

Äýýðõ æóðàìä “Àøèãò ìàëòìàëûã õóóëü áóñààð îëáîðëîæ áàéãàà àæèëëàãààã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ, àæëûí áàéð áèé áîëãîñíîîð îðîí íóòãèéí òºñâèéí îðëîãûã íýìýãä¿¿ëýõ, àøèãëàëòûí ÿâöàä áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ, õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿éí àæèëëàãààíä õÿíàëò òàâèõàä ýíý æóðìûí çîðèëãî îðøèíî”1 ãýæ òîäîðõîéëæ áàéñíààñ ¿çýõýä õàÌî-äûã çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ, ¿éë àæèëëàãààã íü äýìæèõ ñàíàà òóõàéí ¿åèéí ¯éëäâýð õóäàëäààíû ÿàì (¯õß)-íä áàéñàí áîëîõ íü õàðàãääàã.

ýíý æóðìûí ãîë ¿çýë ñàíàà íü ñóì /ä¿¿ðýã/-ûí çàñàã äàðãà àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí äàãóó àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷òýé õàðèëöàí òîõèðîëöîæ, ãýðýý áàéãóóëñíààð ò¿¿íèé ýçýìøèë òàëáàéí àëü íýã õýñýãò íü õàÌî-äûã àæèëëóóëàõàä îðøèæ áàéñàí.

Ãýâ÷ òýð æóðàì äàðààõ õýäýí ç¿éëèéí øàëòãààíû óëìààñ õýðýãæýýã¿é þì. ¯¿íä: 1. óã æóðìûã áîëîâñðóóëàõäàà òîäîðõîé ñóäàëãààã¿é õàíäàæ,

ºíãºöõºí õàðæ, õÿëáàð÷èëñàí áàéäëààð çîõèöóóëàõûã îðîëäñîí;

2. ¯éë ÿâöûí öààøäûí ºðíºëèéã õàðæ, õàÌî-äûí òàëààð áàðèìòëàõ ¿çýë ñàíààãàà áîäëîãî áîëòîë áîëîâñðóóëæ ÷àäààã¿é;

1 “àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ ò¿ð æóðàì”-ûí 1.1 ä¿ãýýð çààëò


14

3. “¯éëäâýðëýëèéí áóñ àðãà”-ààð ãýñýí íü áîäèò áàéäàëä íèéöýýã¿é;

4. “Àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ èðãýä, õóóëèéí ýòãýýäèéã ñóì /ä¿¿ðýã/-ûí òàòâàðûí àëáà “Àæ àõóéí íýãæèéí òóõàé” õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 2 äàõü õýñýãò çààñíû äàãóó á¿ðòãýëæ¿¿ëíý”2 ãýæ çààõäàà “õóóëèéí ýòãýýä” ãýñýí íü çºð÷èëòýé áàéñàí. ó÷èð íü èðãýíèé õóóëèéí 25.1-ä çààñíààð “õóóëèéí ýòãýýä” ãýäãèéã “ªì÷ëºëäºº áóþó ýçýìøèõ, àøèãëàõ, çàõèðàí çàðöóóëàõ ýðõòýé òóñãàéëñàí õºðºíãºòýé, ººðèéí íýðýýð ýðõ îëæ, ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã, ¿éë àæèëëàãààíààñàà áèé áîëîõ ¿ð äàãàâàðûã ýä õºðºíãººðºº õàðèóöäàã, íýõýìæëýã÷, õàðèóöàã÷ áàéæ ÷àäàõ, òîäîðõîé çîðèëãî á¿õèé, òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã çîõèîí áàéãóóëàëòûí íýãäëèéã õóóëèéí ýòãýýä ãýíý.” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã òóë óã æóðìûí çîðèëãî, àãóóëãàòàé íü çºð÷èëäºæ áàéñàí.

5. “àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ ò¿ð æóðàì”-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð àÌÃÒõýÃ-ààñ õàÌî íàð èõýýð òºâëºðñºí Òºâ àéìãèéí çààìàð, Áàÿíõîíãîð àéìãóóäàä òîäîðõîé àðãà õýìæýýã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñýí áîëîâ÷ æóðàì íü ººðºº íýëýýä çºð÷èëòýé áîëîâñðóóëàãäñàí òóë äîðâèòîé õýðýãæýýã¿é áàéíà.

Äýýðõ æóðàì íü õýäèéãýýð õýðýãæýýã¿é ÷ ãýñýí õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî, ýðõ ç¿éí àëáàí ¸ñíû, àíõíû àêò áàéñàí ãýäãýýðýý à÷ õîëáîãäîëòîé þì.

Äàðààãèéí îðîëäëîãî íü óèõ-ûí ãèø¿¿í àñàí ë.Öýðýíæàâûí áîëîâñðóóëæ, 2003 îíû 06 äóãààð ñàðûí 06-íû ºäºð óëñûí èõ õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëñýí “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñºë þì.

Òýðõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéí ãîë ¿çýë áàðèìòëàë íü õàÌî-÷ èðãýä íýãäýæ, èðãýíèé õóóëèéí 481.1-ä çààñíû äàãóó “Á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºë” áàéãóóëàí, òóõàéí ñóì /ä¿¿ðýã/-ûí çàñàã äàðãàä õ¿ñýëò ãàðãàñíààð á¿ðòã¿¿ëæ, çàñàã äàðãààñ íºõºðëºëä îëãîñîí íýãæ òàëáàéä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàí àæèëëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèæ áàéñàí.

2 “àøèãò ìàëòìàëûã ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àðãààð îëáîðëîõ ò¿ð æóðàì”-ûí 2.1 ä¿ãýýð çààëò


15

íýãæ òàëáàéã àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºëòýé òàëáàéä ò¿¿íèéã ýçýìøèã÷èéí çºâøººðñºí õýñýãò, ýñâýë óóðõàéí ýäýëáýðýýñ àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéí äàãóó áóöààæ õ¿ëýýëãýí ºãñºí òàëáàéä îëãîõîîð çààñàí.

óã òºñºëä “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ”, “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ íºõºðëºë”, “áàãà õ¿÷èí ÷àäëûí òîíîã òºõººðºìæ”, “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ íýãæ òàëáàé” ãýñýí îéëãîëòóóäûã òîäîðõîéëæ, äýýðõ íºõºðëºëèéí àæèëëàõ çàð÷ìûã òîãòîîõ òàëààð íýëýýä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çñýíýýðýý îíöëîã áàéñíû äýýð õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààíû õóóëü, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëòûí ¿¿ä õààëãûã íýýõ õóóëèéã áàòëóóëàõ ãýñýí àíõíû îðîëäëîãî áàéñíààðàà çîõèõ à÷ õîëáîãäîëòîé áàéâ.

ýë õóóëèéí òºñºëä:4.1.3 “áàãà õ¿÷èí ÷àäëûí òîíîã òºõººðºìæ” ãýæ 500 øîî ñì-ýýñ

èõã¿é äîòîîä øàòàëòûí õºäºëã¿¿ðòýé ìåõàíèçìûã õýëíý, 10.2 Íýãæ òàëáàéí õýìæýýã íºõºðëºëèéí íýã ãèø¿¿íä 0.005

õ¿ðòýë ãà ãàçàð îíîãäîõîîð òîîöîõ áºãººä íýã íºõºðëºëèéí àøèãëàõ íýãæ òàëáàéí õýìæýý 0.5 ãà-ààñ èë¿¿ã¿é áàéíà. ãýæ çààñàí íü àìüäðàëä äýíä¿¿ íèéöã¿é áàéñàí. Òóõàéëáàë: 500 øîî ñì-ýýñ èõã¿é äîòîîä øàòàëòûí õºäºëã¿¿ð ãýæ çààñíààðàà õàÌî-äûí ºñºæ äýâæèõ áîëîëöîîã õààñàí áîë 0.005 ãà-ààñ èë¿¿ã¿é òàëáàé ãýäýã íü 50 õàâòãàé äºðâºëæèí ìåòð áóþó õààø õààøàà 7.07 ìåòð ãàçàð þì. ýíý íü áàðàã õýìæèæ ºã÷èõººä ýðãýýä õàðàõàä óõààä äóóñ÷èõñàí áàéõààð òàëáàé áèëýý.

4.1.2 “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ íºõºðëºë” /öààøèä “íºõºðëºë” ãýõ/ ãýæ èðãýä àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ çîðèëãîîð èðãýíèé õóóëèéí 481.1-ä çààñíû äàãóó çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, ... õýìýýí çààñàí áàéíà.

Ìºí íºõºðëºëèéí òàëààð äýíä¿¿ íàðèéâ÷ëàí àâ÷ ¿çñýí íü õóóëèéí òºñëèéã íºõºðëºëèéí ä¿ðýì øèã áîëãîñîí çýðýã äóòàãäàëòàé òàëóóä áàéñàí þì.

óèõ-ààð óã õóóëèéí òºñëèéí àíõíû õýëýëö¿¿ëãèéã õèéñýí áîëîâ÷ õî¸ð äàõü õýëýëö¿¿ëýã áîëîõîîñ ºìíº òóõàéí óèõ-ûí á¿ðýí ýðõèéí õóãàöàà äóóñãàâàð áîëæ, äàðààãèéí ïàðëàìåíòàä øèëæñýí. óèõ-ûí 2004 îíû ñîíãóóëèàð õóóëü ñàíàà÷ëàã÷ ë.Öýðýíæàâ óèõ-ûí ãèø¿¿íýýð äàõèí ñîíãîãäîîã¿é òóë óã õóóëèéí òºñºë äàõèí õýëýëöýãäýõ áîëîìæã¿é áîëæ, óèõ-ûí 2005 îíû 12


16

ñàðûí 08-íû ºäðèéí 76 äóãààð òîãòîîëîîð àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé, àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé, àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé õóóëü áîëîí àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé óëñûí èõ õóðëûí òîãòîîëûí òºñë¿¿äèéã áóöààæ, ýäãýýð òºñë¿¿äèéã äàõèí áîëîâñðóóëæ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõèéã çàñãèéí ãàçàðò äààëãàæýý. óèõ-ûí 2005 îíû 76 äóãààð òîãòîîëûí äàãóó “àøèãò ìàëòìàëûã ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã çàñãèéí ãàçðààñ 2006 îíû 09 ñàðä óëñûí èõ õóðàëä ºðãºí ìýä¿¿ëæýý..

óã õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñýãò çºâëºõººð àæèëëàæ áàéñàí Ìîíãîë óëñûí àíõíû Åðºíõèéëºã÷, óóë óóðõàéí èíæåíåð, äîêòîð, ïðîôåññîð Ï.î÷èðáàò õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã óóðõàéí àøèãëàëòûí áà áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèéí õàÿãäàë áîëîí ¿¿ñìýë îðä, ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãëàõàä ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é îðä, èëýðö ð¿¿ ÷èãë¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äèéã ºã÷ áàéæýý.

ë.Öýðýíæàâûí áîëîâñðóóëñàí òºñºë “àøèãò ìàëòìàë ãàð àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” òºñëèéí íýðíèé “ãàð àðãààð” ãýäýã ¿ãèéã íýëýýä ø¿¿ìæëýõ, øîãëîõ õàíäëàãà áàéñàí ó÷ðààñ “Ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé” ãýæ çàñâàðëàí íàéðóóëæ õýðýãëýñýí. ýíý íýðýýðýý õàãàñ æèë îð÷èì õóãàöààíä îëîí íèéòèéí óóëçàëò ÿðèëöëàãà, ñåìèíàð çºâëºëãººí, òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäàä òàíèëöóóëàãäàæ áàéõ ÿâöàä õàÌî-äûã õ¿ðç, æîîòóó áàðüæ, áàéãàëü îð÷íûã ñ¿éòãýñýí, ýìõ çàìáàðààã¿é õýâýýð íü áàéëãàõààð õóóëü÷ëàõ ãýæ áàéãàà ìýòýýð îéëãîõ, ýñýðã¿¿öýõ ÿâäàë áàãàã¿é ãàð÷ áàéñíû óëìààñ óã íýðèéã ñîëüæ “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òºñºë ãýæ íýðëýñíèé çýðýãöýý õóóëèéí òºñëèéã îëîí íèéòýýð õýëýëö¿¿ëýõýä ãàð÷ áàéñàí ñàíàë, çºâëºìæ¿¿äèéã òóñãàõ, øèíý íýðíèé àãóóëãàä íèéö¿¿ëýõ øààðäëàãà øèíýýð ãàðñàí òóë Áè÷èë óóðõàéã äýìæèõ òºñëèéí àæèëòíóóä äàõèí çàñâàðëàæ, áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

“Áè÷èë óóðõàéí õóóëü”-èéí òºñëèéã äàãààä “Ãàçðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé”, “îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë ¿éë÷èëãýý õóâèàðàà ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé”, “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé õóóëèéã äàãàæ ìºðäºõ æóðìûí òóõàé”, “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé”


17

õóóëèéí òºñë¿¿ä, “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ çàðèì àðãà õýìæýýíèé òóõàé Ìîíãîë óëñûí èõ õóðëûí òîãòîîëûí òºñºë áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

“Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òýðõ¿¿ òºñëèéã òóõàéí ¿åä óèõ-ûí ãèø¿¿í àñàí Ñ.ëàìáàà, ð.Áàäàìäàìäèí, Ä.Áàò-ýðäýíý, Ã.Áàòõ¿¿, Ö.Áàÿðñàéõàí, Ñ.Áàÿðöîãò, Ã.çàíäàíøàòàð, Ä.ë¿íäààæàíöàí, Ö.Ñ¿õáààòàð, ç.ýíõáîëä, ð.íÿìñ¿ðýí íàðûí 11 ãèø¿¿í 2006 îíû 7 äóãààð ñàðûí 06-íä óèõ-ä ºðãºí áàðüñàí. Òºñëèéã ºðãºí áàðèõàä óèõ-ûí ãèø¿¿í ç.ýíõáîëä, Ñ.ëàìáàà íàð èõýýõýí èäýâõè ÷àðìàéëò ãàðãàñàí áºãººä óã òºñºë íü ººðºº íýëýýä ÷àìáàé áîëîâñðóóëàãäñàí áàéâ.Òºñëèéí ãîë ¿çýë áàðèìòëàë íü äàðààõ ç¿éëñò ÷èãëýãäýæ áàéâ. ¯¿íä:õ¿äðèéí áîëîí õàòóó àøèãò ìàëòìàë àøèãëàæ áàéãàà

òîõèîëäîëä õîíîãò 25 òîíí õ¿äýð áóþó àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ, øîðîîí îðä àøèãëàæ áàéãàà ¿åä õîíîãò 200 øîî ìåòð õ¿ðòýëõ óóëûí àæèë ã¿éöýòãýõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé óóðõàéã áè÷èë óóðõàé õýìýýí íýðëýõ;

Áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ýðõ, ¿¿ðãèéã ñóì, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí õóðàë, çàñàã äàðãàä ºãºõ;

Áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã ìýðãýæëèéí ç¿ãýýñ óäèðäàõ ¿¿ðãèéã ãåîëãîãè, óóë óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õ¿ëýýõ;

õàÌî-÷èä áè÷èë óóðõàé ýðõëýõèéí òóëä íýãäýæ, èðãýíèé õóóëèéí 481.1-ä çààñíû äàãóó íºõºðëºë áàéãóóëæ, óäèðäëàãàà ñîíãîõ;

Òîì ¿éëäâýð, óóðõàéí àðãààð àøèãëàõàä ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é îðä èëýðöýä, óðüä ºìíº íü àøèãëàñàí òàëáàé äàõü àøèãëàëòûí áîëîí áàÿæóóëàõ òåõíîëîãèéí õàÿãäàë á¿õèé ¿¿ñìýë îðäîä, àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé òàëáàéí àëü íýã õýñýãò ëèöåíçè ýçýìøèã÷òýé òîõèðîëöñîíîîð áè÷èë óóðõàé ýðõëýõ çºâøººðëèéã îëãîõ;

Áè÷èë óóðõàéä îëãîõ òàëáàéí õýìæýý 25 ãà-ààñ èõã¿é áàéõ;

Ñóì /ä¿¿ðýã/-ûí çàñàã äàðãà íü õàÌî-äûí áàéãóóëñàí íºõºðëºëòýé øóóä, ýñâýë íºõºðëºë áîëîí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷òýé ãóðâàëñàí ãýðýý áàéãóóëàõ;

Áè÷èë óóðõàé íü òîãòñîí òåõíèê, òåõíîëîãèéí äàãóó àþóëã¿é àæèëëàãààíû øààðäëàãà õàíãàñàí íºõöºë


18

áàéäàëä ¿ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýæ, áàéãàëü íèéãìèéí ºìíº òîäîðõîé õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã áîëîõ çýðýã ¿çýë áàðèìòëàëûã áàãòààñàí.

“Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òºñºë íü õàðüöàíãóé óäààí õóãàöààíä, áîäèò ñóäàëãààíóóäàä òóëãóóðëàí, ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ, ìýðãýøñýí õóóëü÷äûí îðîëöîîòîéãîîð, óë ñóóðüòàé áîëîâñðóóëàãäàæ, áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõàä øààðäëàãàòàé ¿çýë áàðèìòëàë, ¿íäñýí çàð÷ìóóäûã òîâ÷ òîäîðõîé áàãòààñíû äýýð òîäîðõîéëñîí íýð òîìú¸î, àâ÷ ¿çñýí õýìæýý, õýìæèãäýõ¿¿í õèéãýýä õóóëü ç¿éí çîõèöîëäîî, õýë íàéðóóëãûí õóâüä ºìíºõ áîëîí áóñàä òºñë¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä íýëýýä áîëîâñðîíãóé áîëñîí ó÷ðààñ õóóëü áîëæ áàòëàãäààã¿é õýäèé ÷ áè÷èë óóðõàéí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ õýì õýìæýýã öààøèä òîãòîîõîä à÷ õîëáîãäëîî ºãºõ¿éö ÷óõàë áàðèìò áè÷èã áîëñîí þì.

óã òºñëèéí äóòàãäàëòàé òàë íü áè÷èë óóðõàéí íºõºðëºë èðãýíèé õóóëèéí 481.1-ä çààñàí á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºë áàéõààð çààñàí òóë àæ àõóéí íýãæèéí îðëîãûí àëáàí òàòâàð òºëºõ ¿¿ðãýýñ ÷ºëººëñºíººñ óóë óóðõàéí æèæèã êîìïàíèóäàä áè÷èë óóðõàé áîëæ, òàòâàðûí õºíãºëºëò ýäëýõ ãýñýí õ¿ñýë ýðìýëçëýë òºð¿¿ëæ áîëçîøã¿é áàéñàíä îðøèíî ãýæ çàðèì õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ áàéæýý.

“Áè÷èë óóðõàéí òóõàé õóóëü”-èéí òºñºë áàòëàãäààã¿é øàëòãààí íü óã òºñëèéã ºðãºí áàðüñàíû äàðàà çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí áàðüñàí “àøèãò ìàëòìàëûã ãàð ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñºëòýé íýãòãýñíýýñ, çàðèì ¿çýë áàðèìòëàëóóä íü àëäàãäñàí ÿâäàë þì.

óèõ-ûí ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîî äýýðõ 2 õóóëèéí òºñëèéã òóñ á¿ðä íü àâ÷ õýëýëöýýä 2 òºñëèéã íýãòãýí áîëîâñðóóëàõ øèéäâýð ãàðñàí áàéíà. ¯¿íèé äàãóó 2 òºñëèéã íýãòãýæ áîëîâñðóóëñàí “Áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé” ãýñýí íýðòýé õóóëèéí òºñºë äýýð õóóëèéí àæëûí õýñýã áîëîí óëñûí èõ õóðàë äàõü íàìûí á¿ëã¿¿ä àæèëëàæ, óèõ-ûí 2006 îíû íàìðûí ÷óóëãàíààð àíõíû õýëýëö¿¿ëãèéã õèéñýí áîëîâ÷ äàðààãèéí õýëýëö¿¿ëýãò õàðààõàí îðæ àìæèëã¿é ÷óóëãàí çàâñàðëàæ, 2007 îíòîé çîëãîæýý.

õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº 2005-2006 îíä ¯õß, àÌÃÒõýÃ, ÁóÄ òºñºë áîëîí áóñàä îðîëöîã÷äûí õèéñýí àæèë, ãàðãàñàí èäýâõè


19

÷àðìàéëòûí ¿ð ä¿í íü 2006 îíû 07 ñàðûí 08-íû ºäºð óèõ-ààð íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàí áàòàëñàí “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí 2-ò “Ãàð àðãààð áîëîí áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë àøèãëàõòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã òóñãàé õóóëèàð çîõèöóóëíà” ãýñýí ãàíö çààëò îðóóëñàí ÿâäàë áàéëàà. õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã õóóëèàð çîõèöóóëàõ íü çºâ ç¿éòýé þì ãýñýí ¿çýë ñàíàà íèéãýìä íýãýíò òºëºâøñºí ó÷ðààñ “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèíä òýð çààëò îðñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé.

2007 îíû ýõýýð àÌÃÒõýÃ-ààñ ÒÁóÒ-èéí áàãò àæèëëàæ áàéñàí àæèëòíóóäûíõàà îðîí òîî, ¿éë àæèëëàãààíä òóëãóóðëàí Áè÷èë óóðõàéí õýëòýñ çîõèîí áàéãóóëæ àæèëëóóëñàí íü õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã áè÷èë óóðõàé áîëãîí çîõèîí áàéãóóëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ, áè÷èë óóðõàéã ìýðãýæëèéí óäèðäëàãààð õàíãàõàä òºð, çàñãèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëñýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áîëñîí þì. Òóõàéí ¿åä àÌÃÒõýÃ-ûí äàðãààð (2004-2008 îí) àæèëëàæ áàéñàí ëó.Áîëä õàÌî-äûí òàëààð ÒÁóÒ-èéí õèéæ áàéãàà àæèë, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýãò ºíäºð à÷ õîëáîãäîë ºã÷ á¿õèé ë òàëààð äýìæèæ, òóñëàí õàìòàð÷ àæèëëàæ áàéñàí áºãººä àÌÃÒõýÃ-ûí äàðãûí ãàäààä õàðèëöàà ýðõýëñýí çºâëºõ áºãººä ÒÁóÒ-èéí ¯íäýñíèé çàõèðëààð àæèëëàæ áàéñàí ×.ýíõçàÿà òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààã óäèðäàí ÷èãë¿¿ëæ, àÌÃÒõýÃ-ûí àæèëòàé óÿëäóóëàõ, ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõýä àíõààðàë õàíäóóëàí àæèëëàæ áàéæýý.

2007 îíû 01 ñàðûí 03-íä óèõ-ûí ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîî (ýçÁõ)-íû õóðëààð “Áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéã õýëýëöýýä ¿íäñýí áà õàòóó àøèãò ìàëòìàëûã áè÷èë óóðõàéãààð îëáîðëîõ àñóóäëûã ýíý õóóëèàð çîõèöóóëàõã¿é áàéõààð çàñâàð, ººð÷ëºëò îðóóëàõûã àæëûí õýñýãò äààëãàæ áóöààñàí áàéíà.

2007 îíû 01 ñàðûí 15-íä óèõ-ûí ýçÁõ-îîñ áè÷èë óóðõàéí õóóëèéí òºñëèéí õýëýö¿¿ëãèéã õîéøëóóëæ, óèõ-ûí ãèø¿¿äèéã õàÌî-÷èä á¿õèé îðîí íóòãóóäàä ÿâóóëæ, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöóóëàõààð øèéäâýðëýæýý. óã øèéäâýðèéí äàãóó óèõ-ûí ãèø¿¿ä îðîí íóòàãò àæèëëàæ áàéãàà õóâèàðàà àëò îëáîðëîã÷äûí àìüäðàë áàéäàëòàé òàíèëöñàí áàéíà.

õºäºº îðîí íóòàãò àæèëëàñàí óèõ-ûí ãèø¿¿ä õàÌî-


20

äûã íºõºðëºëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã áè÷èë óóðõàéí õýëáýðýýð çîõèöóóëàõ íü èë¿¿ à÷ õîëáîãäîëòîé þì ãýñýí îéëãîëòòîé èðñýí áîë çàðèì ãèø¿¿ä àðàé ººð ñàíàë, ñýòãýãäýëòýé áàéæýý. Òóõàéëáàë: àðõàíãàé, ªâºðõàíãàé àéìàãò àæèëëàñàí ãèø¿¿ä õàÌî-äûí àæèëëàõ òàëáàéã çààæ îëãîîä, óã òàëáàéã òîéðñîí õàøàà áàðüæ òýíä àæèëëóóëàõ, 100% òºðèéí ºì÷èò êîìïàíè áàéãóóëæ, óã àæëûã çîõèîí áàéãóóëíà ãýñýí ãîë ¿çýë áàðèìòëàë á¿õèé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ñàíàë ãàðãàñàí þì. Ò¿¿íèéã “õàøààíä îðóóëàõ” òºñºë ãýæ òóõàéí ¿åä õîøèãíîí íýðëýæ áàéâ.

¯éëäâýð, õóäàëäààíû ñàéäûí 2007 îíû 09 ñàðûí 27-íû ºäðèéí 251 òîîò òóøààëààð “óóë óóðõàéí òóõàé”, “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé”, “õàìãààëàëòûí íîãîîí á¿ñèéí òóõàé” õóóëèéí òºñë¿¿äèéã òîäîòãîí áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéã áàéãóóëñàí áàéíà. Òýðõ¿¿ àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð ¯õß-íû Ãåîëîãè, óóë óóðõàé, õ¿íä ¿éëäâýðèéí ãàçðûí äàðãà õ.Áàäàìñ¿ðýí òîìèëîãäîí àæèëëàæýý. àæëûí õýñãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íä àÌÃÒõýÃ-ûí Áè÷èë óóðõàéí õýëòñèéí äàðãà í.Áàòáàÿð, ÒÁóÒ-èéí òåõíèêèéí ýêñïåðò í.Äàâààñàìáóó íàð îðæ àæèëëàñàí áàéíà. ýíý óäààä “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òºñºëä çàðèì íýã ººð÷ëºëò, òîäðóóëãà õèéõýýñ ãàäíà äýýð äóðüäñàí “õàøààíä îðóóëàõ” õóâèëáàðààð õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ äààëãàâàð ºãºãäñºíèé äàãóó “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” áàñ íýãýí õóóëèéí õóâèëáàð òºñºë áîëîâñðóóëñàí áîëîâ÷ óã òºñëèéí ¿íäñýí ¿çýë áàðèìòëàë íü õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã 100 õóâü òºðèéí ºì÷èéí êîìïàíè óäèðäàí çîõèöóóëàõàä îðøèæ áàéñàí áºãººä õàìàã à÷ààëàë òºðèéí íóðóóí äýýð èðýõ, òºðººñ èõ õýìæýýíèé õºðºíãº ãàðãàõ øààðäëàãàòàé áîëîõ áàéñàí ó÷èð ýíý òºñºë òºäèéëºí äýìæëýã àâàëã¿éãýýð òýãñõèéãýýä îðõèãäñîí àæýý.

àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿ä “Áè÷èë óóðõàéã 2015 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ äýä õºòºëáºð”-èéã áîëîâñðóóëæ çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ òóõàé, ìºí ”Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òºñºë óèõ-ààð õýëýëöýãäýæ, áàòëàãäàõ ÿâö óäààøðàëòàé áàéãàà ó÷èð ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñºëä òóëãóóðëàí õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðìûã “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé õóóëü”-èéí òºñëèéã ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëæ, ÿàìíû ñàéäûí òóøààëààð áàòëóóëàí, õóóëü áàòëàãäàõ õ¿ðòýë ìºðäºõ, ¿¿íèé äàëèìààð õóóëèéí òºñëèéã àìüäðàë äýýð òóðøèõ òóõàé ñàíàëóóäûã ãàðãàæýý. Òýäãýýð ñàíàëûí òàëààð õàðèëöàí ÿðèëöàæ áàéãààä ò¿ð æóðìûã


21

ìºí çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõààð áîëæ, àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿ä æóðìûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõààð òóñ òóñ òîãòæýý. Òèéì ñàíàë ãàðàõ áîëñîí ¿íäýñëýë íü 2007 îí áàðàã äóóñàæ áàéãàà, 2008 îí ñîíãóóëèéí æèë ó÷ðààñ óèõ-ûí çàðèì ãèø¿¿ä “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé õóóëü”-èéã áàòëàõààñ íýëýýä öýðâýæ áàéñíû äýýð ãèø¿¿äèéí äóíä áè÷èë óóðõàéí çàðèì àñóóäëóóä íýëýýä ìàðãààíòàé áàéñàí çýðýã øàëòãààíààñ óëáààëàí õóóëèéã îéðûí õóãàöààíä õýëýëöýæ áàòëàõã¿é áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð áàéæýý.

“Áè÷èë óóðõàéã 2015 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ äýä õºòºëáºð” áîëîí “õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðàì”-ûí òºñºë áîëîâñðóóëàõ àæëûã ÒÁóÒ-èéí àæèëòàí í.Äàâààñàìáóó, Áè÷èë óóðõàéí õýëòñèéí äàðãà í.Áàòáàÿð, õóóëèéí àæèëòàí Ò.ýíõöýöýã íàð ãîë÷ëîí õèéæ ã¿éöýòãýæýý.

2008 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íû ºäºð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí Ãàçðûí “õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ òóõàé” 28 äóãààð òîãòîîë ãàð÷, óã òîãòîîëä “. . . 5. Èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãààã çîõèöóóëàõ ÷èãëýëýýð æóðàì áîëîí äýä õºòºëáºðèéí òºñºë áîëîâñðóóëæ Çàñãèéí ãàçàðò 2008 îíû 3 äóãààð ñàðûí 1-íèé äîòîð îðóóëàõûã ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ñàéä Õ.Íàðàíõ¿¿ä äààëãàñóãàé.” ãýæ çààñàí áàéíà.

¯¿íèé äàðàà Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 2 äóãààð ñàðûí 27-íû ºäðèéí 71 ä¿ãýýð òîãòîîëîîð “Áè÷èë óóðõàéã 2015 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ äýä õºòºëáºð”, 72 äóãààð òîãòîîëîîð “õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðàì”-ûã òóñ òóñ áàòàëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã çààñàí íü àÌÃ áîëîí ÒÁóÒ-èéí áàãèéí õàìò îëîíä èõýýõýí óðàì çîðèã ºã÷, äýä õºòºëáºð, ò¿ð æóðìûã õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëäàà øàìäàí îðæýý.

2008 îíû 3 ñàðûí 12-íû ºäºð Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðààñ õàÌî-÷èäòîé õîëáîîòîé áàñ íýãýí øèéäâýð ãàðãàñàí íü “íàëàéõûí í¿¿ðñèéã õóâèàðàà àøèãëàæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ òóõàé” 89 ä¿ãýýð òîãòîîë áàéëàà. óã òîãòîîëîîð íàëàéõ ä¿¿ðýãò õóâèàðàà í¿¿ðñ îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéã á¿ðòãýõ, àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë ýçýìøèã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äòýé ãýðýýãýýð àæèëëóóëàõ, àþóëã¿é àæèëëàãààíû ä¿ðìèéã ìºðä¿¿ëýõ çîõèîí áàéãóóëàëòûí àðãà õýìæýý àâàõ, õóâèàðàà í¿¿ðñ îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíààñ ¿¿äýí áèé áîëñîí


22

öîîíîã, í¿¿ðñíèé àìûã õààæ, äàõèí àøèãëàõ áîëîìæã¿é áîëãîõ, ãàçðûí íóðàë ýâäðýëèéí óðøãààñ ¿éëäâýðëýë, äýä á¿òöèéí áàéãóóëàìæóóäûã õàìãààëàõ àæëûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ä¿¿ðãèéí àæèëã¿é èðãýäèéã õºäºëìºð ýðõëýëòèéí áàéãóóëëàãûí øóãàìààð àæèëòàé áîëãîõ áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõ, áàéãàëü îð÷íûã íºõºí ñýðãýýõ ¿¿ðýã äààëãàâàðûã õîëáîãäîõ ÿàìäûí ñàéä íàðò áîëîí íèéñëýëèéí çàñàã äàðãàä ºãñºí áàéíà.

2008 îíû 3 ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ÒÁóÒ-èéí çàõèàëãààð õóóëü ç¿éí ¿íäýñíèé òºâèéí ýìõýòãýñýí “Áè÷èë óóðõàéòàé õîëáîãäîõ ýðõ ç¿éí áàðèìò áè÷ãèéí ýìõýòãýë” íîì õýâëýãäýí ãàðñàí. óã ýìõýòãýëä 120 ýðõ ç¿éí àêòààñ áè÷èë óóðõàéòàé õîëáîãäîõ çààëòóóäûã ò¿¿âýðëýí àâ÷ îðóóëæýý.

2008 îíû 4 ñàðûí 8-íû ºäºð Áàéãàëü îð÷íû ñàéäûí “Ìºíãºí óñûã àøèãò ìàëòìàëûí îëáîðëîëò áîëîâñðóóëàëòàíä àøèãëàõûã õîðèãëîõ òóõàé” 135 òîîò òóøààë ãàð÷, ìºíãºí óñ õýðýãëýõèéã ìºí ºäðººñ ýõëýí õîðèãëîõ, ìºíãºí óñíû õýðýãëýýã õîðèãëîñîí òóõàé õýâëýë, ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð íèéòýä ìýäýýëýõ áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ àðãà õýìæýýã àâ÷, õýðýãæ¿¿ëýõ òóõàé çààæýý.

2009 îíû 3 ñàðûí 2-íû ºäºð ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéäûí 28 òîîò òóøààëààð áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ, ýíý ÷èãëýëýýð ãàäààä, äîòîîäûí áàéãóóëëàãààñ õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òºñºë, ñàíõ¿¿ãèéí ýõ ¿¿ñâýðèéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõ, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã íü çàñãèéí ãàçðûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºðò íèéö¿¿ëýí çîõèöóóëàõ àñóóäëûã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéã áàéãóóëñàí áàéíà. àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéäûí îðîí òîîíû áóñ çºâëºõ Á.õóëäîðæ òîìèëîãäîí àæèëëàæýý. àæëûí õýñýãò ýÁýõß, àÌÃ, ÒÁóÒ, Ìóó¯à, Äýëõèéí áàíê, àçèéí ñàí, í¯Á-ûí õ¿í àìûí ñàí, îóõÁ çýðýã òºðèéí áîëîí ÒÁÁ, äîíîð áàéãóóëëàãûí òºëººëëººñ ãàäíà îëîí óëñûí çºâëºõ ëàóðà Áàððåòòî áîëîí áè÷èë óóðõàé÷äûí òºëººëºë îðæ àæèëëàñàí áàéíà.

Áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõòàé õîëáîãäóóëàí äýýðõ òóøààëààð ºãñºí ¿¿ðãèéí äàãóó àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿í, îëîí óëñûí õóóëèéí çºâëºõ Êàíàä óëñûí èðãýí ëàóðà Áàððåòòî “õóâèàðàà áîëîí áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé” ãýñýí íýðòýé õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

ëàóðà Áàððåòòîãèéí áîëîâñðóóëñàí “õóâèàðàà áîëîí


23

áè÷èë óóðõàéãààñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé” õóóëèéí òºñëèéí ãîë ¿çýë áàðèìòëàë íü õàÌî, áè÷èë óóðõàé ýðõëýã÷èä, æèæèã óóðõàé ýðõëýã÷äèéí àëü àëèíûã (ãóðâóóëàíã) íü øîðîîí îðä, ¿íäñýí îðäûí èëýðö, ¿¿ñìýë îðäîîñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõûã òóñãàé çºâøººðºë îëãîõ æóðìààð çºâøººð÷, 10-1000 ãà ãàçàð îëãîõûí äýýð òóñ òóñûíõ íü õîíîãò ã¿éöýòãýõ àæëûí á¿òýýìæèéã (25-2500 øîî ìåòð øîðîî, 5-500 òí õ¿äýð) çààæ ºãñºí áà òóñãàé çºâøººðëèéã îðîí íóòãèéí óóë óóðõàéí áàéãóóëëàãà îëãîõîîñ ãàäíà áàéãàëü îð÷íû òóñãàé øààðäëàãà òàâüäàã áàéõààð áîëîâñðóóëñàí áàéæýý.

Òºñëèéí àâóóøòàé òàë íü áè÷èë óóðõàé, æèæèã óóðõàéí õîíîãèéí á¿òýýìæèéã íýëýýä áîëîëöîîòîé ñîíãîñîí, áè÷èë óóðõàé, æèæèã óóðõàéä îëãîõ òàëáàéã íýëýýä òîì áàéõààð òºñºëäºº òóñãàñàí áàéñàí. Ãýâ÷ óã õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü Ìîíãîëûí íºõöºëä òºäèéëºí òààðàõààðã¿é áàéíà ãýæ ýðäýñ áàÿëàãèéí ñàëáàðûí áîäïîãî áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ áàéãóóëëàãûí ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çæýý.

èéìä Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí 2008 îíû 72 äóãààð òîãòîîëîîð áàòëàãäñàí “õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðàì”-ûã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéãàà àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð ñàíàë áîëîâñðóóëàõ àæëûí õýñãèéã ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéäûí 2009 îíû 5 ñàðûí 1-íèé ºäðèéí 107 òîîò òóøààëààð áàéãóóëñàí þì. ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì (ýÁýõß)-íû óóë óóðõàé, õ¿íä ¿éëäâýðèéí áîäëîãûí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà ×.Öîãòáààòàðààð àõëóóëñàí àæëûí õýñýãò ýÁýõß áîëîí àÌÃ, ÒÁóÒ-èéí õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ ãîë÷ëîí àæèëëàñàí áèëýý.

àæëûí õýñýã àæèëëàõ ÿâöäàà õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çàñãèéí ãàçðûí áàòàëñàí æóðìààð çîõèöóóëäàã áàéõ, îðîí íóòàã áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð îðîí íóòãèéí òóñãàé õýðýãöýýíä ãàçàð àâäàã ýðõòýé áàéõààð çîõèöóóëàëò õèéõ íü ç¿éòýé ãýñýí íýãäñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ð÷, “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé”, “Ãàçðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé”, “îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷ èðãýíèé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëèéí òºñë¿¿äèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà.


24

óèõ-ûí ãèø¿¿äèéí õýëýëö¿¿ëýã 2010.01.07

Òýäãýýð õóóëü, æóðìûí òºñëèéã áîëîâñðóóëñíû äàðàà 2010 îíû 1 ñàðûí 7-íû ºäºð ÒÁóÒ-ººñ ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéä áîëîí àæëûí õýñãèéí ãèø¿¿äòýé õàìòðàí “Áè÷èë óóðõàéí òóõàé” õóóëèéí òºñºë ñàíàà÷èëñàí óèõ-ûí ãèø¿¿ä áîëîí óèõ-ûí ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû ãèø¿¿äèéí äóíä õýëýëö¿¿ëýã çîõèîí áàéãóóëæ, õóóëü æóðìûí òºñëèéã òàíèëöóóëñàí þì. õýëýëö¿¿ëýãò îðîëöîãñîä 2009-2010 îíû ºâºëæèëòèéí õ¿íäðýëòýé áàéäàë, öàñ çóä áîëîí “Ãîë, ìºðíèé óðñàö á¿ðýëäýõ ýõ, óñíû ñàí á¿õèé ãàçðûí õàìãààëàëòûí á¿ñ, îéí ñàí á¿õèé ãàçàðò àøèãò ìàëòìàë õàéõ, àøèãëàõûã õîðèãëîõ” òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí îëîí àøèãò ìàëòìàëûí òóñãàé çºâøººðºë öóöëàãäàõ áîëñîí ó÷èð õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷ èðãýä, ëèöåíç íü öóöëàãäñàí àæ àõóéí íýãæ¿¿ä îëíîîð áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä òàòàãäàí îðîõ ìàãàäëàëòàé áàéãàà íºõöºë áàéäëûã õàðãàëçàí ÿàðàëòàé ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà ãýäýã äýýð ñàíàë íýãäñýí áàéíà. õýëýëö¿¿ëãèéí ¿ð ä¿íä àæëûí õýñãèéí áîëîâñðóóëñàí õóóëèóäûí òºñëèéã ñàéæðóóëàõ, óëìààð óèõ-ûí õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõýýð àæèëëàõ, áè÷èë óóðõàéã çàñãèéí ãàçðûí æóðìààð çîõèöóóëàõ íü ç¿éòýé þì ãýäýã äýýð ¿íäñýíäýý ñàíàë íýãäñýí áàéíà.

àæëûí õýñãèéí áîëîâñðóóëñàí àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé, Ãàçðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñë¿¿äèéí àíõíû õýëýëö¿¿ëãèéã


25

óèõ-ûí 2010 îíû 06 ñàðûí 25-ûí ºäðèéí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õèéæ ýöñèéí õýëýëö¿¿ëýãò áýëòã¿¿ëýõýýð ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíä øèëæ¿¿ëñýí áèëýý. óèõ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíû àíõíû õýëýëö¿¿ëýã ÿâóóëàõ ¿åä áè÷èë óóðõàé ãýæ þóã îéëãîõ, Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 16.1.11-ä çààñàí çîðèóëàëòààð áè÷èë óóðõàéí ãàçðûã îðîí íóòãèéí òóñãàé õýðýãöýýíä àâàõ íü ç¿éòýé ýñýõ áîëîí çàñãèéí ãàçðààñ æóðàì áàòëàí ãàðãàõäàà õèìèéí õîðò áîäèñ, ìºíãºí óñ, öèàíèò, òýñðýõ äýëáýðýõ áîäèñ àøèãëàõ, ¿íäñýí îðäûã õàìðóóëàõ, äàëä óóðõàéã àøèãëàõ ýñýõ, õºäºëìºð àþóëã¿é àæèëëàãàà çýðýã àñóóäëóóäûã îíöãîé àíõààð÷ òºñëèéã ã¿éöýýí áîëîâñðóóëàí ýöñèéí õýëýëö¿¿ëýãò îðóóëæ èðýõ ÷èãëýë ºãñºí áèëýý. ýíý ÷èãëýëèéí äàãóó õóóëèéí òºñëèéã ýöñèéí õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéä Äàø.çîðèãò, ìºí ÿàìíû óóë óóðõàé, õ¿íä ¿éëäâýðèéí ãàçðûí îðëîã÷ äàðãà ×.Öîãòáààòàð, óèõ-ûí Òàìãûí ãàçðûí ýðõ ç¿é, õóóëü òîãòîîìæèéí õýëòñèéí äàðãà Ä.íàñàíæàðãàë, ý.Ò¿âøèíæàðãàë, óèõ-ûí ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû çºâëºõ Æ.Áàòñàéõàí, ðåôåðåíò Ä.Öýöýãìàà, Ø.àðèóíæàðãàë íàðûí á¿ðýëäýõ¿¿íòýé àæëûí õýñýã àæèëëàñàí áºãººä àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð óèõ-ûí ãèø¿¿í Æ.Áàòñóóðü àæèëëàñàí áàéíà.

àæëûí õýñýã óèõ-ûí íýãäñýí õóðàëäààíû àíõíû õýëýëö¿¿ëãýýð äýìæèãäñýí ñàíàëûã òºñºëä íýìæ òóñãàñíû çýðýãöýý àãóóëãûí áîëîí íàéðóóëãûí øèíæòýé, õóóëü òîãòîîìæèéí áè÷ëýãèéí áîëîí òåõíèêèéí øèíæòýé çàðèì çàñâàð õèéæ, òºñëèéí ýöñèéí õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýæýý.

àæëûí õýñãèéí ã¿éöýýí áîëîâñðóóëñàí “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëü, “Ãàçðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëèéã óëñûí èõ õóðàëûí 2010 îíû 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäðèéí íýãäñýí õóðàëäààíààð, “îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷ èðãýíèé àëáàí òàòâàðûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé” õóóëèéã óëñûí èõ õóðàëûí 2010 îíû 10 äóãààð ñàðûí 21-íèé ºäðèéí õóðàëäààíààð òóñ òóñ õýëýëöýí áàòàëæýý. èéíõ¿¿ 2010 îíû 5 ñàðûí 24-íèé ºäºð çàñãèéí ãàçðààñ ºðãºí ìýä¿¿ëñýí õóóëèóä áàòëàãäàõàä óèõ-ûí ãèø¿¿í, ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà Ö.Áàÿðñàéõàí, àæëûí õýñãèéí àõëàã÷ààð àæèëëàñàí óèõ-ûí ãèø¿¿í Æ.Áàòñóóðü, óèõ-ûí ãèø¿¿í, ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ñàéä Ä.çîðèãò íàð èõýýõýí èäýâõ ç¿òãýë ãàðãàí àæèëëàñàí áèëýý.


26

“õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷ èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðàì” õýðýãæèæ ýõëýýä æèë ãàðóéí õóãàöàà ºíãºðñíèé äàðàà 2008 îíû ñ¿¿ëýýð òýðõ¿¿ æóðìûí õýðýãæèëòýíä àÌÃÒõýÃ áîëîí ÒÁóÒ õàìòðàí ¿íýëãýý õèéæ ¿çýõýä óã æóðìààð áè÷èë óóðõàé ýðõëýõ ãàçðûí àñóóäëûã çîõèöóóëæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ ò¿¿íèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä õ¿íäðýëòýé áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýíä õ¿ðñýí áàéâ.

èéìä “õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãàà èðãýäèéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ ò¿ð æóðàì”-ûí õýðýãæèëòòýé õîëáîãäóóëàí õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä, òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí àæèëòíóóä, îðîí íóòãèéí èðãýä, óäèðäëàãóóäûí ºãñºí ñàíàë, çºâëºìæ, ä¿ãíýëò, îëîí óëñûí çºâëºõ¿¿äèéí õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý, ñàíàë çºâëºìæèä òóëãóóðëàí “Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ æóðàì”-ûí øèíý òºñëèéã áîëîâñðóóëñàí áàéíà.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí ÒÁóÒ-èéí áàã àÌÃ-òàé õàìòðàí äýýðõ õóóëü, æóðìûí òºñëººð õîëáîãäîõ ÿàì, àãåíòëàã, ãàäààä äîòîîäûí ÒÁÁ-ûí òºëººëºë, îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãààíû àæèëòíóóä áîëîí áè÷èë óóðõàé÷äûí äóíä îëîí óäàà õýëýëö¿¿ëýã, ÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ ñàíàà áîäëûã íü àâ÷ àæëûí õýñýãò õ¿ðã¿¿ëñýíýýð õóóëü, æóðìûí òºñºëä òîäîðõîé ñàíàëóóä òóñãàãäñàí áîëíî. ×óõàìäàà õîëáîãäîõ á¿õ ë ñóáúåêòóóäûí òºëººëë¿¿äèéí îðîëöîîã õàíãàæ, òýäíèé ñàíàë, áàéð ñóóðèéã çîõèõ õýìæýýãýýð òóñãàñíààðàà ýíý òºñºë ºìíºõ òºñë¿¿äýýñ îíöëîã þì.

çàñãèéí ãàçðûí 2010 îíû 12 äóãààð 1 -íû ºäðèéí 308 òîîò òîãòîîëîîð “Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðàì” áàòëàãäñàí áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí ¯éëäâýð, õóäàëäààíû ßàì (õóó÷èí íýðýýð) áîëîí ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàì íü ãåîëîãè, óóë óóðõàé, õ¿íä ¿éëäâýðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãûí õóâüä Ìîíãîë óëñàä èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà áèé áîëñîí öàãààñ ýõëýí òýäíèé ¿éë àæèëëàãààã àíõààðàëäàà àâ÷, ò¿¿íèé õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã àëáàí ¸ñîîð á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº ñàíàà÷ëàãàòàé àæèëëàæ èðñýíèé ¿ð ä¿íä áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíû ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäñýí þì.

Áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ õóóëü, ýðõ ç¿éí


27

îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ àæëûí ¿¿ä õààëãûã íýýõ, ýí òýðã¿¿íèé àëõàì áîëîõ õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººðºõ òóõàé àñóóäàë èéíõ¿¿ óäààí õóãàöààãààð ñóíæèðñàí íü äàðààõ ó÷èð øàëòãààíòàé áàéñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî. ¯¿íä:1. óëñ îðîí òºâëºðñºí òºëºâëºãººò ýäèéí çàñãèéí

òîãòîëöîîíîîñ çàõ çýýëèéí ýäèéí çàñàãò øèëæèõ øèëæèëòèéí ¿åèéí óëñòºð, íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí îðîî áóñãàà áàéäàë ãîëëîí íºëººëñºí;

2. õàÌî-÷èä áèé áîëæ áàéõ ýõýí ¿åä óã ¿çýãäýë íü ò¿ð çóóðûí, õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãàà ó÷ðààñ òóõàéí ¿åä õ¿÷èí òºãºëäºð ¿éë÷èëæ áàéñàí õóóëü, ýðõ ç¿éí àêòóóäààð õÿçãààðëàæ áîëíî õýìýýí ¿çýæ ¿ë òîîìñîðëîñíîîñ öàã èõ àëäñàí;

3. àðä÷èëëûã áóðóó îéëãîñîí àíàðõèñò ¿çýãäë¿¿äèéí íºëººãººð íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí øèíæ ÷àíàð èõýä ººð÷ëºãäñºíèéã ¿ë òîîöîí, õóó÷íû àäèë äóóëãàâàðòàé áàéõ ìýòýýð îéëãîæ, àñóóäëûã ñàëáàðûí ÿàì, àãåíòëàãèéí ò¿âøèíä æóðàì ãàðãàõ òºäèéõíººð çîõèöóóëæ áîëîõ ìýòýýð îéëãîæ áàéñíààñ õóãàöàà àëäñàí;

4. ýë ¿çýãäýë íü íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí òóõàéí ¿åèéí íºõöºë áàéäëûí ç¿é òîãòîëò øààðäëàãà, àæèëã¿éäýë, ìºíãºíèé õîìñäîë, ãàí çóäûí ãàìøãààñ ¿¿äýí áèé áîëæ, áàéãàëü, íèéãìèéí îëîí àñóóäëóóäûã õºíäºæ, õàìðàãäàõ íèéãìèéí ãèø¿¿äèéí òîî, ýçëýõ îðîí çàé, òàðõàëòûí õóâüä õ¿ðýýãýý àñàð èõýýð òýëæ, õóóëü ¸ñíû çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áîëñíûã òºð, çàñãèéí ç¿ãýýñ õ¿ëýýí çºâøººðºõ õ¿ðòýë äàðóé 5-6 æèë ºíãºðñºí;

5. õàÌî-÷äûí ¿éë àæèëëàãàà íèéãýìä îëîí òîîíû ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã áèé áîëãîæ áàéñíûã òàñëàí çîãñîîõ øààðäëàãàòàé, òýäíèé àæèëëàãààã õóóëèàð ÿàâ ÷ çºâøººð÷ áîëîõã¿é õýìýýí õóóëü òîãòîîõ äýýä áàéãóóëëàãûí ¿å ¿åèéí ãèø¿¿äèéí äèéëýíõè îëîíõè íü ¿çäýã áàéñàíòàé õîëáîîòîé;

6. Òóõàéí ¿åä áîëîâñðóóëñàí õóóëü, æóðìûí òºñë¿¿ä äóòóó äóëèìàã, ëîãèê õîëáîî, àëñûí õàðàà äóòìàã, ¿¿ññýí íºõöºë áàéäëûã áîäèòîé òîîöîîã¿é, õýðýãæèõ ìàãàäëàë áàãà òºñë¿¿ä áàéñàí ó÷èð óèõ-ûí ãèø¿¿äýä çºð¿¿òýé, òàøàà îéëãîëò òºð¿¿ëýõ òîõèîëäëóóä áàéñíààñ ãàäíà õóóëèéí òºñë¿¿äèéã óèõ-ûí íàìûí á¿ëã¿¿ä, Áàéíãûí õîðîîäûí õóðàë, íýãäñýí ÷óóëãàí äýýð õýëýëöýõ ¿åä òàéëáàðëàí îéëãóóëàõ


28

ìýäëýã, ç¿òãýë, ñýòãýë òóõàéí ¿åèéí çàñãèéí ãàçðûí ñàéä íàð, ñàëáàðûí ÿàìíû àæèëòíóóäûí ç¿ãýýñ èõýýõýí ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéñàí;

7. çàðèì òîõèîëäîëä õóóëèéí òºñëèéí ººð ººð õóâèëáàðóóä çýðýãöýí õýëýëöýãäýæ, õóóëü òîãòîîã÷ íàð ó÷ðûã íü îëîõîä òºâºãòýé áàéäàë ¿¿ñäýã áàéñàíòàé õîëáîîòîé;

8. ªíãºðñºí õóãàöààíä óèõ-ûã ñîíãîõ 2000, 2004, 2008 îíû ýýëæèò ñîíãóóëü òààð÷ áàéñàí òóë ¿å ¿åèéí õóóëü òîãòîîã÷ íàðûí îëîíõè íü õóóëü áóñ ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, ýýäðýýòýé àñóóäàëä îðîîöîëäîõîîñ çàéëñõèéæ áàéñíààñ ëàâ ë á¿òýí 3 æèëèéã àëäñàí ãýæ ¿çýæ áîëíî.

Òóõàéí ¿åä áîëîâñðóóëàãäñàí õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõòàé õîëáîîòîé õóóëèéí òºñë¿¿äèéã øàò øàòíû õóðàë, ÷óóëãàíààð õýëýëöýõ ÿâöàä äàðààõ àñóóäëóóäàä îëîíõè õóóëü òîãòîîã÷èä ø¿¿ìæëýëòýé, ýðãýëçýýòýé õàíäàæ, òîäîðõîé øèéäýë, íýãäñýí ñàíàëä õ¿ð÷ ÷àääàãã¿é áàéñíààñ õýëýëö¿¿ëýã õîéøëîõ, õóóëèéí òºñëèéã áóöààõ òîõèîëäëóóä ãàð÷ áàéæýý. ¯¿íä:

1. õàÌî-äûã íºõºðëºëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëààä, ãàðò íü õ¿ðç, æîîòóó áàðèóëààä îäîî áàéãààãààð íü áàéëãàæ áàéõ, õàÌî-äûã áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä øèëæ¿¿ëæ, òýäíèé õºãæèõ äýâæèõ çàìûã íýýæ ºãºõ ãýñýí 2 ÷èãëýëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ÿëãàæ ñàëãàõã¿é áàéõ ÿâäàë áàéñàí. çàðèì íü àõèæ äýâæèõ, õºãæèõ áîëîëöîî îëãîæ áîëîõã¿é, çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëæ îäîîãèéí õýìæýýíä ë áàéëãàõ àðãà õýìæýý àâíà ãýæ áàéõàä çàðèì íü îäîîãèéí áàéãàà áàéäëààð íü çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðóóëàõ òºäèé áàéäëààð õóóëü÷èëæ ÿàñàí ÷ áîëîõã¿é ãýæ ¿çäýã áàéâ.

2. Áè÷èë óóðõàé÷èä äàëä óóðõàéí àðãààð àæèëëàõ, àæèëëàõã¿é òóõàé àñóóäàë;

3. ¯íäñýí îðäûã áè÷èë óóðõàéãààð îëáîðëîõ ýñýõ òóõàé àñóóäàë;

4. Áè÷èë óóðõàéí òýñýëãýýíèé àñóóäëûã õýðõýõ òóõàé;5. Áè÷èë óóðõàéä õýðýãëýõ òîíîã òºõººðºìæèéí õ¿÷èí ÷àäàëä

õÿçãààð òîãòîîõ ýñýõ òóõàé;6. Áè÷èë óóðõàéä îëãîõ òàëáàéí õýìæýýíèé àñóóäàë;7. Áè÷èë óóðõàéí ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é àæèëëàãààã õýí

õàðèóöàõ òóõàé;


29

8. íºõºðëºëèéí ãèø¿¿äèéí òîîíû òóõàé;9. Áè÷èë óóðõàé÷äûí òàòâàð, íèéãìèéí áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí

äààòãàëûí òóõàé àñóóäàë;10. Áàéãàëü îð÷íû íºõºí ñýðãýýëòèéã õýðõýí ã¿éöýòãýõ, ò¿¿íèé

çàðäàë ìºíãºíèé òóõàé àñóóäëóóä:11. Ìºíãºí óñíû õýðýãëýýòýé õîëáîîòîé àñóóäàë;12. Ìàëòàëòûí ã¿íèé çºâøººðºãäºõ õýìæýý ÿìàð áàéõ

çýðýã àñóóäëóóä õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åýð ãîë àíõààðàë òàòäàã áàéñàí.

Ìîíãîë óëñûí õóâüä èðãýä õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ áîëîí áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãàà íü øèíý ç¿éë áàéñíààñ òóõàéí ¿åä òýð á¿ãäýä õàðèóëàõ îíîâ÷òîé õàðèóëò, îëîí óëñûí òóðøëàãààñ àâ÷ õýðýãëýõ áýëýí æîð õýíä ìààíü ÷ áàéñàíã¿é.

Áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ýðäýñ áàÿëàãèéí ñàëáàðûí ÿàì, àãåíòëàãèéí õóâüä ¯õß, ýÁýõß, àÌÃÒõýÃ, àÌÃ ãîëëîí àæèëàæ áàéñàí áºãººä ÒÁóÒ ¿éë àæèëëàãààãàà ýõýëñýí öàãààñ õîéø á¿õ òàëûí äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ õàìòðàí àæèëëàñààð èðñýí áàéíà.

Áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõèéí òºëºº Òîãòâîðòîé áè÷èë óóðõàé òºñºë, àÌÃ-ûí Áè÷èë óóðõàéí òàñãèéí õàìò îëîí 5 æèëèéí òóðøèä íýã áàã áîëîí àæèëëàæ, îëîí òºðëèéí õýëýëö¿¿ëýã, óóëçàëò, ÿðèëöëàãà, õóðàë, ñåìèíàð, çºâëºëãººí, àÿëëûã çîõèîí áàéãóóëæ, òºð, îëîí íèéò, îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãóóä áîëîí áè÷èë óóðõàé÷èäòàé õàìòðàí àæèëëàñàí íü áè÷èë óóðõàéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýõýä ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæýý. Ìºí ò¿¿í÷ëýí áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íû òàëààðõ îëîí óëñûí ñàéí òóðøëàãààñ ñóðàëöàõ, ººðèéí îðîíä íóòàãøóóëàõ çîðèëãîîð ãàäààä õàðèëöàà õîëáîîãîîã ºðãºæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð ÒÁóÒ-èéí ç¿ãýýñ àíõààð÷ àæèëëàæ èðæýý. ýíý àæëûí õ¿ðýýíä ÒÁóÒ-ººñ Áè÷èë óóðõàéã äýìæèõ îëîí óëñûí íèéãýìëýãèéí (CASM) ¿éë àæèëëàãààíä 2006 îíîîñ õîéø èäýâõèòýé îðîëöîæ, áè÷èë óóðõàéí ãàäààä õàðèëöàà, ò¿íøëýëèéã õºãæ¿¿ëæ áàéíà. 2007 îíä Äýëõèéí áàíêòàé õàìòðàí óëààíáààòàð õîòíîî Áè÷èë óóðõàéã äýìæèõ îëîí óëñûí íèéãýìëýãèéí VII áàãà õóðëûã àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëñàí áàéíà.


30

CASM VII õóðàë, óëààíáààòàð õîò, 2007.09.07-12 ºäð¿¿ä

¯¿íýýñ ãàäíà ýÁýõß-íû óóë óóðõàé, õ¿íä ¿éëäâýðèéí áîäëîãûí ãàçàðòàé õàìòðàí “Áè÷èë óóðõàé áà õºäººãèéí õºãæèë” ¿íäýñíèé çºâëºëãººíèéã 2009 îíû 10 äóãààð ñàðûí 13-íä óëààíáààòàð õîòíîî òºðèéí îðäîíä çîõèîí áàéãóóëæ, õàÌî-äûí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ òàëààð òóñãàéëàí õýëýëöýæ, õàÌî-÷èä, îó-ûí áàéãóóëëàãà, òºñºë õºòºëáºð¿¿ä, Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, óèõ-ûí ãèø¿¿ä, çàñãèéí ãàçàð, îðîí íóòãèéí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäàä õàíäàæ çºâëºìæ, óðèàëãà ãàðãàñàí þì. ýíýõ¿¿ çºâëºëãººí õóóëü òîãòîîã÷ áîëîí áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷ íàðò áè÷èë óóðõàéã çîõèöóóëàõ õóóëü, æóðìûã ÿàðàëòàé áàòàëæ ºãºõ õýðýãòýé þì áàéíà, ýíý ¿çýãäýë ÿâààíäàà àëãà áîëîõ ò¿ð çóóðûí þì óó, ýñâýë õ¿÷ýýð õîðèãëîîä ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ þì áèø áàéíà ãýäýã çºâ îéëãîëòûã ºãñºíººðºº à÷ õîëáîãäîëòîé àðãà õýìæýý áîëæýý. ýíýõ¿¿ çºâëºëãººíèéã óèõ-ûí ãèø¿¿í Ã.çàíäàíøàòàð, ÒÁóÒ-èéí çîõèöóóëàã÷ Ï.¯ðæèíëõ¿íäýâ íàð ñàíàà÷ëàí Ìîíãîë óëñûí Åðºíõèé ñàéäûí èâýýë äîð çîõèîí áàéãóóëñàí áºãººä çºâëºëãººíèé õýëýëöñýí àñóóäëóóä îíîâ÷òîé, òîäîðõîé áàéñàí íü áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ öààøäûí àæèëä òîìîîõîí ò¿ëõýö ºãñºí þì.


31

“Áè÷èë óóðõàé áà õºäººãèéí õºãæèë” ¿íäýñíèé çºâëºëãººí, óëààíáààòàð õîò,

2009.10.13

Áè÷èë óóðõàéí õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé àñóóäàë á¿õ òàëóóäûí àíõààðëûí òºâä áàéñààð èðñýí áºãººä õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ¿éë ÿâöòàé õàìò ÿðèãäàæ èðñýí þì. ýíý óòãààð ÒÁóÒ-èéí çàõèàëãààð ØóÒèÑ-èéí óóë óóðõàéí èíæåíåðèéí ñóðãóóëèéí òýðã¿¿ëýõ ïðîôåññîð, äîêòîð Æ.Öýâýãìèä àõëàã÷òàé àæëûí õýñýã “Áè÷èë óóðõàéí àþóëã¿é àæèëëàãààíû íýãäñýí ä¿ðýì, çààâàð”-ûã 2007 îíä áîëîâñðóóëñàí íü àÌÃÒõýÃ-ûí äàðãûí 2008 îíû 06 ñàðûí 02-íû ºäðèéí 253 äóãààð òóøààëààð áàòëàãäñàí áàéíà.

“Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðàì”-ä ãåîëîãè óóë, óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ ýíýõ¿¿ æóðìûã äàãàæ ìºðäºõºä øààðäëàãàòàé ä¿ðýì, çààâàð, ìàÿãò, ãýðýýíèé çàãâàðûã áîëîâñðóóëæ áàòëàõààð çààñàí áàéíà. ýíý äàãóó ýÁýõß, àÌÃ áîëîí òºñëèéí áàã õàìòðàí “àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé ãýðýý áàéãóóëàõ ºðãºäºë ”, ”àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýý”, ”àøèãò ìàëòìàëûí àøèãëàëòûí òóñãàé çºâøººðºë á¿õèé òàëáàéãààñ áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ òóõàé ãóðâàëñàí ãýðýý”-íèé çàãâàð, “Áè÷èë óóðõàéí íºõºí ñýðãýýëòèéí çààâàð”, “Áè÷èë óóðõàéí õºäºëìºð õàìãààëàë, àþóëã¿é àæèëëàãààíû ä¿ðýì”, ”Áè÷èë óóðõàé ýðõëýã÷äèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõè ìýäýýëëèéí ìàÿãò”, “Áè÷èë óóðõàéí áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ áîëîí õºäºëìºðèéí àþóëã¿é àæèëëàãààíû


32

õ¿ðýýíä àâàõ àðãà õýìæýýíèé òºëºâëºãºº, òàéëàíãèéí ìàÿãò” çýðãèéã õîëáîãäîõ ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ áîëîâñðóóëæ àÌÃ-ûí äàðãà 2011 îíû 4 ñàðûí 21-íèé ºäðèéí 153 äóãààð òóøààëààð áàòàëãààæóóëñàí áºãººä òýäãýýð áàðèìò áè÷èã ìºðäºãäºæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí ÒÁóÒ-ººñ Ìîíãîë óëñûí óóë óóðõàéí àâðàõ àëáà (óóàà)-òàé áè÷èë óóðõàéí àþóëã¿é àæèëëàãààíû òàëààð 2006 îíîîñ ýõëýí ãýðýý áàéãóóëàí õàìòðàí àæèëëàæ, õºäºëãººíò àâðàõ áàãèéã çîõèîí áàéãóóëæ, Ìîíãîë óëñûí áè÷èë óóðõàé÷èä àæèëëàæ áóé á¿õ íóòàã äýâñãýðò õ¿ð÷ àæèëëàí, àþóëã¿é àæèëëàãààíû ä¿ðýì, çààâðûã òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, ñóðòàë÷ëàõ, àþóëã¿é àæèëëàãààíû àðãà áàðèëä ñóðãàõ, îñëûí ¿åèéí àâðàõ àæèëëàãààíû ñóðãàëò, ¿ç¿¿ëýõ ñóðãóóëèóäûã çîõèîí áàéãóóëñààð èðëýý.


33

ãóðàâ. áè×èë óóðõàéí çîõèöóóëàëòûí

ªíªªãèéí õóóëü, ýðõ ç¯éí îð×èí,

ò¯¯íèéã îéëãîõ íü

àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëü áîëîí Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí Áè÷èë óóðõàéí òàëààðõ øèíý çîõèöóóëàëòûí îíöëîã íü:

1. àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 4.1.2-ò “áè÷èë óóðõàé ãýæ Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 16.1.11-ä çààñàí çîðèóëàëòààð îëãîñîí àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àãóóëãàòàé ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é îðä, àøèãëàëòûí áîëîí òåõíîëîãèéí õàÿãäëààð áèé áîëñîí ¿¿ñìýë îðä, èëðýë á¿õèé òàëáàéä àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ çîðèëãîîð èðãýíèé õóóëèéí 481.1-ä çààñíû äàãóó á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºëèéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí èðãýäèéí ýðõýëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã” õýëíý ãýæ çààñàí. Òèéíõ¿¿ àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä “áè÷èë óóðõàé” ãýäýã íýð òîìú¸îã îðóóëæ ºãñºí íü áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà õóóëü òîãòîîìæîîð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí, õóóëü ¸ñíû ¿éë àæèëëàãàà áîëñîí ãýñýí ¿ã þì. ýíý òîäîðõîéëîëòîä çààñíààð áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõûí òóëä “Á¿ðòãýãäýýã¿é íºõºðëºë”-èéí õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ ¸ñòîé.

2. Ãàçðûí òóõàé õóóëèéí 16.1.11-ä çààñíààð àéìàã, ñóì, ä¿¿ðýã áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð ãàçàð îëãîõäîî îðîí íóòãèéí òóñãàé õýðýãöýýíä ãàçàð àâàõ ýðõòýé áîëñîí. ßìàð ãàçðààñ áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð îëãîõ ãàçðûã ñîíãîõ âý ãýäãèéã àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëüä çààæ ºãñºí. ¯¿íä: • àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àãóóëãàòàé,

ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é îðä, • àøèãëàëòûí áîëîí òåõíîëîãèéí õàÿãäëààð áèé

áîëñîí ¿¿ñìýë îðä, èëðýë á¿õèé òàëáàé, 3. àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéí 12.1.5-ä çààñíû äàãóó áè÷èë

óóðõàéí çîðèóëàëòààð îðîí íóòãèéí òóñãàé õýðýãöýýíä


34

àâàõ ãàçðûã èÒõ ñîíãîæ, ñîëáèöîëûã òîãòîîõ, ñîíãîñîí ãàçðûí òàëààð áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð òóñãàé õýðýãöýýíä àâ÷ áîëîõ ýñýõ òàëààð ä¿ãíýëò ãàðãóóëàõ òóõàé õ¿ñýëòèéã ãåîëîãè, óóë óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãàä ãàðãàõûã ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãàä çºâøººðñºí òóõàé øèéäâýð ãàðãàõààð çààæýý.

4. àøèãò ìàëòìàëûí õóóëèéí 11.1.23-ò ãåîëîãè, óóë óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà óã õ¿ñýëòèéã õ¿ëýýí àâààä îðîí íóòãèéí áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð ñîíãîñîí ãàçàð íü áóñàä õóóëèàð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõûã õîðèãëîñîí, ººð çîðèóëàëòààð òóñãàé õýðýãöýýíä àâñàí, óëñûí íººöºä àâñàí, ýñõ¿ë áóñäàä òóñãàé çºâøººðëººð îëãîñîí òàëáàéòàé äàâõöàæ áàéãàà ýñýõ òàëààð øàëãàæ ¿çýýä, õýðýâ áîëîìæòîé áîë ãàçðûí õýìæýý, õèë õÿçãààðûã òîãòîîæ, ä¿ãíýëò ãàðãàæ ºãºõººð çààñàí áàéíà.

5. Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí æóðìààð çîõèöóóëàõààð àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 3.2-ò çààæýý.

6. çàñãèéí ãàçðààñ áàòàëñàí áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðìûã çºð÷ñºí ýòãýýäýä àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé õóóëèéí 66.1.9-ä çààñíû äàãóó õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõýýð çîõèöóóëàëò õèéñýí áàéíà.

“Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðàì”-ä áè÷èë óóðõàé ýðõëýõ èðãýäèéí çîõèîí áàéãóóëàëò, òýäýíä òàâèõ øààðäëàãà, áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ãýðýý áàéãóóëàõ ºðãºäëèéã õýíä ãàðãàõ, îëáîðëîëò ÿâóóëàõ òàëáàéí õýìæýý, õÿçãààð ÿìàð áàéõ, äàëä óóðõàé àøèãëàõ íºõöºë, ¿íäñýí îðäûí õ¿äðèéã õààíà áàÿæóóëàõ, îëáîðëîñîí àøèãò ìàëòìàëûã õýðõýí áîðëóóëàõ, îëáîðëîëò ÿâóóëñàí òàëáàéí íºõºí ñýðãýýëòèéã õýí õàðèóöàõ, áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààíä þóã õîðèãëîõ çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí çààæ ºãñºí áàéãàà. Ìºí ò¿¿í÷ëýí áè÷èë óóðõàéí òàëààð ñóì, ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà, èÒõ áîëîí ãåîëîãè, óóë óóðõàéí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà, áè÷èë óóðõàéí íºõºðëºë ÿìàð ýðõ, ¿¿ðýãòýé áàéõ òàëààð íýã á¿ð÷ëýí òóñãàñàí áàéíà.

Òèéíõ¿¿ Ìîíãîë óëñûí èõ õóðëààñ “Ãàçðûí òóõàé”, “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé”, “îðëîãûã íü òóõàé á¿ð òîäîðõîéëîõ


35

áîëîìæã¿é àæèë, ¿éë÷èëãýý õóâèàðàà ýðõëýã÷ èðãýíèé îðëîãûí àëáàí òàòâàðûí òóõàé” õóóëèóäàä áè÷èë óóðõàéòàé õîëáîîòîé çààëòóóä îðóóëàí áàòàëñíààð õàÌî-÷èä ¿éë àæèëëàãààãàà áè÷èë óóðõàé áîëãîí ººð÷èëæ, ýðõ ÷ºëººòýé õºäºëìºðëºõ õóóëü ¸ñíû ãàçàðòàé, àëáàí ¸ñíû àæëûí áàéðòàé, ¿éë àæèëëàãààã íü çîõèöóóëàõ õóóëüòàé, îëñîí îðëîãîîñîî ººðèéí áîëîí áóñäûí ñàéí ñàéõíû òóëä õàíäèâëàõ ýðõ, ¿¿ðýãòýé èðãýí áîëëîî.

Òºð, çàñãààñ õàÌî-äûã õóóëèéí òèéíõ¿¿ çîõèöóóëàëòàíä îðóóëæ, íèéãýìä çºâøººðñºí, á¿ðýí ýðõò èðãýí áîëîõ ¿¿ä õààëãûã íü öýëèéòýë íýýæ ºãëºº. õàÌî-÷èä Ìîíãîë óëñûí õóóëèàð çºâøººðñºí ÁÈ×ÈË ÓÓÐÕÀÉ×ÈÄ áîëîõ õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí èéíõ¿¿ á¿ðäëýý. ýíý îð÷íûã åðºíõèéä íü:

o àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ áàéãààãèéíõ íü õóâüä “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèàð çîõèöóóëíà.

o Ãàçðûí òóõàé õóóëèàð áè÷èë óóðõàéä çîðèóëàí ãàçàð îëãîõûã çºâøººðíº.

o Òýð ãàçàð íü àøèãò ìàëòìàëûí ¿éëäâýðëýëèéí áóñ àãóóëãàòàé ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãã¿é îðä, èëðýë, ýñâýë óóðõàéí àøèãëàëòûí áîëîí òåõíîëîãèéí õàÿãäëààð áèé áîëñîí ¿¿ñìýë îðä, èëðýë á¿õèé òàëáàé áàéíà.

o îëãîõ ãàçðûã ñóì, ä¿¿ðãèéí èÒõ ñîíãîõ áºãººä áè÷èë óóðõàéí çîðèóëàëòààð àøèãëàõ áîëîìæòîé ýñýõ òàëààðõ øèéäâýðèéã òºðèéí çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà ãàðãàíà.

o õàÌî-÷èä èðãýíèé õóóëüä çààñíû äàãóó íýãäýæ, íºõºðëºëèéí çîõèîí áàéãóóëàëòàíä îðñíîîð áè÷èë óóðõàé ýðõëýõ ºðãºäºë ãàðãàõ, óëìààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ýðõòýé áîëíî.

o Áè÷èë óóðõàé÷èä íü òîäîðõîé ¿éë àæèëëàãàà ýðõëýæ, îðëîãî îëæ áàéãàà Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé õóâüä òàòâàð òºëíº.

o Áè÷èë óóðõàéòàé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çàñãèéí ãàçðûí áàòàëñàí æóðìààð çîõèöóóëíà.

o õóóëü çºð÷âºë òîðãóóëü øèéòãýë õ¿ëýýíý ãýæ òóñ òóñ îéëãîíî.

o Áè÷èë óóðõàéí õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí íýãýíò á¿ðäñýí òóë öààøèä ñàéæðóóëàõ àæëûã áàéíãà õèéõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîâîë çîõèíî.


36

¯¿íèéã õàÌî-÷èä ÿìàð áàéäëààð îéëãîõ âý ãýâýë:o Þóíû ò¿ð¿¿íä õóó÷èí õàÌî-äûí ¿å ºíãºðëºº ãýæ,o õóóëü, æóðìûí ó÷ðûã ò¿ðãýí îéëãîæ, ìýäýõ íü äýýð ãýæ,o õóóëüòàé áîëñîí ó÷èð õóóëü, æóðìàà ñàõèäàã áàéõ ¸ñòîé

ãýæ,o óëñ îðîíäîî á¿ðòãýëòýé, èðãýíèé áè÷èã áàðèìò á¿õèé

èðãýí áàéõ ¸ñòîé ãýæ,o íºõºðëºëä õàìðàãäàæ, áè÷èë óóðõàé÷èí áîëîõ ¸ñòîé

ãýæ,o îñîë ýíäýëã¿é ñàéí àæèëëàõ ¸ñòîé ãýæ,o àëáàí ¸ñíû àæëûí áàéðòàé áîëëîî ãýæ,o Òîãòìîë îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýðòýé áîëëîî ãýæ,o îðëîãîî çºâ òîîöîæ, àìüäàðëàà äýýøë¿¿ëýõ, õóðèìòëàë

áèé áîëãîõ ¸ñòîé ãýæ,o ßäóó àìüäàð÷ áîëîõã¿é ø¿¿ äýý ãýæ,o Òàòâàðàà òºëæ, áóñàä õóóëü, æóðìûã ñàõèæ, íèéãìèéíõýý

ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýõ ¸ñòîé ãýæ,o õèøèã áóÿíûã íü õ¿ðòýæ áóé áàéãàëü äýëõèéãýý õàéðëàæ

íºõºí ñýðãýýëòýý íîìûí ¸ñîîð õèéæ, îð÷íîî öýâýð áàéëãàõ ¸ñòîé ãýæ îéëãîõ ¸ñòîé.

îðîí íóòãèéí òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãà õýðõýí îéëãîâîë çîõèëòîéã äóðüäâàë:

o Ìàø èõ ýðõ ìýäýë ãýæ,o Ñàéòàð áèåë¿¿ëáýë çîõèõ ¿¿ðýã ãýæ,o îðîí íóòàãò òàíü ÿìàð ýðäýñ, áàÿëàã ÿìàð õýìæýýãýýð

áàéãààã ò¿ðãýí ñàéí ñóäàëæ ìýäýõ øààðäëàãà ãýæ,o óóãóóë íóòãàà óäèðäàõ óõààí ãýæ,o Áàéãàëèà õàìãààëàõ äýìæëýã ãýæ,o àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëýõ áîëîìæ ãýæ,o àðä èðãýäèéíõýý àìüäàðëûã äýýøë¿¿ëýõ çàâøààí ãýæ,o íóòàã îðíîî õºãæ¿¿ëýõýä íýìýðëýõ íººö áîëîëöîî ãýæ,o ýçýä íü òà íàð ººðñäºº ó÷ðààñ ýíäýæ áîëîõã¿é

õàðèóöëàãà ãýæ,o íóòàã óñíûõàà àõ ä¿¿ íàðûí òºëºº ãàðãàõ èõ ñýòãýë ãýæ,o óõààëàã, àëñûí õàðààòàé áàéõ ñàíàìæ ãýæ îéëãîíî.

Òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí õýðýãæ¿¿ëýã÷, äýìæèã÷ áàéãóóëëàãóóäûí îéëãîëò ÿìàð áàéõûã òóíãààâàë:


37

o Ñàíàà àìðàõ øàëòãààí áèø ãýæ,o àæëûí ýõëýë ãýæ,o õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà, óõààíàà îëîõ õýðýãòýé ãýæ,o õýðýãæèëòèéã ýð÷ õ¿÷òýé, ºðãºí öàð õ¿ðýýòýé çîõèîí

áàéãóóëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ,o õóó÷èí õàÌî-÷èä áàéõ ¸ñã¿é ãýæ,o óÿí õàòàí áàéõ ¸ñòîé ãýæ,o Áè÷èë óóðõàéí òàëààð áàðèìòëàõ òîäîðõîé áîäëîãîòîé

áàéæ, àëñûã õàðàõ ¿¿ðýã ãýæ îéëãîõ ó÷èðòàé áîëæ áàéíà.

Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí Ãàçðààñ “Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ æóðàì”-ûã áàòàëæ ºãñíººð áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íû ãîë öºì íü áèé áîëæ áàéãàà þì. ªìíºõ õýñýãò áè÷ñýí÷ëýí áè÷èë óóðõàéí õóóëü ç¿éí îð÷èí á¿ðä÷èõñýí áàéãàà ºíººãèéí íºõöºëä íèéãýìä íèéòëýã ¿éë÷èëæ áàéãàà ýðõ ç¿éí õýì õýìæýýíèé àêòóóäûí öîãö á¿ðäýë íü òýðõ¿¿ öºìèéã õ¿ðýýëýí àâ÷ áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã àÿíäàà á¿ðä¿¿ëíý. ó÷èð íü áè÷èë óóðõàé÷èä áîë ìîíãîëûí íèéãìèéí òýãø ýðõýò ãèø¿¿äèéí íýã õýñýã áàéãààòàé õîëáîîòîé þì.

Áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íû öºì íü áîëæ áàéãàà “Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã çîõèöóóëàõ æóðàì”-ûã óíøèæ ñóäëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, äàãàæ ìºðäºõ, ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààã ºðãºí õèéõ, áóñàä ýðõ ç¿éí íºõöë¿¿äòýé ñàéòàð óÿëäóóëàí çîõèñòîé àøèãëàõ íü áè÷èë óóðõàé÷èä, îëîí íèéò, øàò øàòíû òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãóóäûí ¿¿ðýã áîëæ áàéíà.

ýðõ ç¿éí ÷èã ¿¿ðãèéí õóâüä àâ÷ ¿çâýë ºíººãèéí áàéäëààð áè÷èë óóðõàéí óëñ òºðèéí, ¸ñ ñóðòàõóóíû, îþóí ñàíààíû, íèéãìèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí íü á¿ðä÷èõñýí áýëýí áàéãàà ãýæ ¿çýæ áîëíî.

õàðèí áè÷èë óóðõàéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí õàðààõàí á¿ðäýýã¿é áàéíà.

ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí áîëîõ áè÷èë óóðõàéãààð îëáîðëîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õ¿ëýýí àâàõ, ¿íýëýõ, áîðëóóëàõ òàëààð ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò áàéõã¿éãýýñ ÷åíæèéí ãàðààð äàìæèí ÿìàð íýã àðãààð õèë äàâäàã áóðóó òîãòîëöîî áèé áîëñîí íü íóóö áèø áèëýý. èéìä ýë îð÷íûã çàñàí çàëðóóëæ,


38

ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã çºâ á¿ðä¿¿ëýõ òîìîîõîí àæèë ¿ëäýæ áàéíà.

Áè÷èë óóðõàéí àðãà àæèëëàãààíû çºâøººðºãäºõ äîîä, äýýä áîëîí íàðèéí õýì õýìæýýñèéã òîãòîîõ òåõíîëîãèéí çààâàð, òåõíèêèéí áàðèìò áè÷ã¿¿ä áàéõã¿é, áîëîâñðóóëàãäààã¿é áàéãàà. èéìä òýðõ¿¿ òåõíèê òåõíîëîãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. èíãýõã¿éãýýð áè÷èë óóðõàé ãýñýí á¿ðýí òºãñ îéëãîëò áàéõã¿é áîëíî.

Áè÷èë óóðõàéä áàéãàëü, ýêîëîãèéí ç¿ãýýñ òàâèãäàõ õýì õýìæýýíèé ñòàíäàðò øààðäëàãóóäûã áèé áîëãîñíîîð áè÷èë óóðõàéí ýêîëîãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðäýíý.

Ñ¿¿ëä äóðüäñàí ãîë ãóðâàí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðäëýý ãýæ ¿çýæ áîëíî. ¯¿íèé ýöýñò Ìîíãîë óëñàä áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðýí á¿ðäýõ áºãººä öààøèä ñàéæðóóëàõ, óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ àæèë ë ¿ëäýõ áîëíî.


39

äªðªâ. áè×èë óóðõàéí òàëààð

òáóò-èéí áàðèìòëàæ áóé áàéð ñóóðü

ÒÁóÒ 2011-2014 îíä õýðãæ¿¿ëýõ òºñëèéí III ¿å øàòàíä áè÷èë óóðõàéã Ìîíãîë óëñûí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä õóâü íýìýð îðóóëàõóéö àëáàí ¸ñíû äýä ñàëáàð áîëæ öýãöðýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëîãîòîé.

ýë çîðèëãûíõîî õ¿ðýýíä Ìîíãîë óëñûí ýðäýñ áàÿëàã, ýð÷èì õ¿÷íèé ÿàìòàé õàìòðàí äàðààõ çîðèëòóóäûã òàâüæ àæèëëàæ áàéíà. ¯¿íä:

1. Áè÷èë óóðõàéä ÷èãëýñýí òºðèéí òààòàé áîäëîãûã äýìæèí àëáàí ¸ñíû, õàðèóöëàãàòàé áè÷èë óóðõàéã òºëºâø¿¿ëýõ òîõèðîìæòîé õóóëü, ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷íûã ñàéæðóóëàõàä èäýâõèæ¿¿ëýã÷ýýð àæèëëàõ, áè÷èë óóðõàéí òàëààð èë òîä, áîäëîãî áîëîí ýðõ ç¿é, çîõèöóóëàëòûí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, õýðýãæèëòèéã ñàéæðóóëàõ;

2. îðîí íóòãèéí áè÷èë óóðõàé÷äûã àþóë îñîëã¿é, áàéãàëü îð÷íû áîëîí íèéãìèéí õàðèóöëàãàòàé, ýäèéí çàñãèéí õóâüä ¿ð àøèãòàé ¿éë àæèëëàãààã ººðñäèéíõºº îðîí íóòàãò ÿâóóëàõ ÷àäàâõèéã áèé áîëãîõ, áè÷èë óóðõàé÷äûã òýðõ¿¿ çîðèëãîä õ¿ðãýõèéí òóëä çîõèîí áàéãóóëàëòàä îðîõ, ¿éë àæèëëàãààãàà àëáàí ¸ñíû áîëãîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ;

ÒÁóÒ áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ¿éëñèéí òºëºº õàìòðàã÷ òàëóóäûí õàìò íýëýýä àìæèëòàíä õ¿ðñýí ºíººãèéí íºõöºëä òºñëººñ áàðèìòëàæ áóé ãîë áàéð ñóóðèéã òîäîðõîéëáîë:

1. íýãýíò áè÷èë óóðõàéí õóóëü ç¿éí îð÷èí á¿ðäýæ, ò¿¿ãýýð äàìæààä íèéãìèéí ýðõ ç¿éí íèéòëýã ¿éë÷èëãýýòýé àêòóóä áè÷èë óóðõàéä ÷ íýãýí àäèë ¿éë÷ëýõ áîëîëöîîòîé áîëæ áàéãàà ó÷ðààñ ýäãýýð õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íû îëîí òàëò íºõöë¿¿äèéã õîîðîíä íü ñàéòàð óÿëäóóëæ, áè÷èë óóðõàéä çºâ çîõèñòîé àøèãëàõ, õýðýãëýõ àðãà çàìóóäûã òîéìëîí áîëîâñðóóëàõàä èäýâõèòýé îðîëöîõ;

2. Áè÷èë óóðõàéí õîëáîãäîëòîé õóóëü òîãòîîìæèéã áè÷èë óóðõàé÷èä áîëîí îðîí íóòãèéí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãûí


40

àæèëòíóóäàä òàéëáàðëàí òàíèóëàõ, ñóðòàë÷ëàõ, ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ àæèëä äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, èäýâõèæ¿¿ëýã÷ýýð àæèëëàõ;

3. õàÌî-äûí ¿éë àæèëàãààã áè÷èë óóðõàéí õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ, ò¿¿íä òîõèðñîí àðãà õýìæýýã òºëºâëºõ, õýðýãæ¿¿ëýõýä íü çàñãèéí ãàçàðò áîäèò äýìæëýã, òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;

4. õàìòðàí àæèëëàæ áóé àéìàã, ñóìäàä ÒÁóÒ-èéí õýðýãæèëòèéí ÿâö ÿìàð áàéãààä äîòîîäûí ¿íýëãýý õèéæ, òýðã¿¿íèé ñàéí òóðøëàãûã íèéòýä òàíèóëàõ, äýëãýð¿¿ëýõ;

5. Áè÷èë óóðõàéí çàãâàðóóäûã áèé áîëãîõîä ÷èãëýñýí àðãà àæèëëàãààã èäýâõèòýé äýìæèõ;

6. õàÌî-äûí ¿éë àæèëàãààã áè÷èë óóðõàé áîëãîõ ¿éë ÿâöûã èäýâõèæ¿¿ëýã÷äèéã ñóðãàõ, òóðøëàãà ñîëèëöóóëàõ;

7. Áè÷èë óóðõàéí ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä òºðèéí áà òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, áàíê, ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãàòàé õàìòðàí àæèëëàõ;

8. Áè÷èë óóðõàéí òåõíèê òåõíîëîãè, ýêîëîãèéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õàìòðàí àæèëëàõ;

9. Áè÷èë óóðõàé÷äûí ñàíàà÷ëàãààð áàéãóóëàãäñàí ÒÁÁ-òàé áè÷èë óóðõàé÷äûí íèéòëýã ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ, ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é àæèëëàãààíû íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð õàìòðàí àæèëëàõ;

10. Áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã ñàéæðóóëàõ ÷èãëýëýýð õàìòðàí àæèëëàã÷ òàëóóäàä òóñëàëöàà, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ, õàìòðàí àæèëëàõ;

11. Ìîíãîë óëñûí áè÷èë óóðõàéí îëîëò àìæèëò, àæëûí òóðøëàãûã ãàäààä îðíóóäàä ñóðòàë÷ëàõ, òóðøëàãà ñîëèëöîõîä íü òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëýõ;

12. Áè÷èë óóðõàéí õºãæëèéã õºõè¿ëýí äýìæñýíýýð õºäºº îðîí íóòàãò àæëûí áàéðûã áîäèòîéãîîð íýìýãä¿¿ëýõ;

13. õºäººä ÿäóóðëûã áóóðóóëàõûí òóëä õîëáîãäîõ òàëóóäûí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûã óÿëäóóëàí çîõèöóóëàõ.


41

òàâ. áè×èë óóðõàéí öààøäûí

×èã õàíäëàãà

Áè÷èë óóðõàéí ìºí ÷àíàð íü “Ãàçðûí òóõàé” áîëîí “àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé” õóóëèóäààð çºâøººðñºí òàëáàéä çîõèîí áàéãóóëàëòòàéãààð, çîõèõ òåõíèê òåõíîëîãè õýðýãëýí, áè÷èë óóðõàéí ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é àæèëëàãààíû áàòëàãäñàí ä¿ðýì, çààâðûã ìºðäºæ, ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøèãòàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààã ýðõëýõèéí çýðýãöýý áàéãàëü, íèéãìèéí ºìíº òîäîðõîé ¿¿ðýã õ¿ëýýäýã áàéõàä îðøèíî.

Áè÷èë óóðõàéí èðýýä¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãà ÷ ¿¿íä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä äîð äóðüäñàí ÷èãëýë¿¿äèéã òºð, çàõèðãààíû áîëîí äýìæèí òóñëàã÷ òºðèéí áóñ, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä, õóóëü õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä, áè÷èë óóðõàé ýðõëýã÷èä, àðä èðãýä áàðèìòëàí, òýäãýýðèéí õýðýãæèëòèéí òºëºº õ¿÷ýý íýãòãýí àæèëëàõ íü ýäèéí çàñãèéí äýä ñàëáàð áîëãîæ òºëºâø¿¿ëýõýä øèéäâýðëýõ íºëºº ¿ç¿¿ëíý. ¯¿íä:õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãààíààñ

áè÷èë óóðõàéä øèëæèõ øèëæèëòèéí õóãàöààã òîäîðõîéëæ, àðãà õýìæýýã òºëºâëºõ;

õóóëü çºð÷èã÷äºä ÷àíãà øààðäëàãàòàé õàíäàæ, õóóëü çºð÷èã÷ áîëîí áè÷èë óóðõàé ýðõëýã÷èéã ÿëãàæ çààãëàõàä õóóëü õÿíàëòûí áîëîí õ¿÷íèé áàéãóóëëàãûí õ¿÷èéã àøèãëàõ;

Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãëàæ áîëîõ àøèãò ìàëòìàëûí æàãñààëòûã ãàðãàæ, çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ;

Áè÷èë óóðõàé àæèëëóóëàõ îðä, èëýðöèéí æàãñààëòûã îðîí íóòãààð íü ãàðãàæ, æèë á¿ð áàÿæóóëæ áàéõ;

Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãëàõ àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, îðä, èëýðöèéã óóë ãåîëîãèéí íºõöëººð íü àíãèëæ, àíãèëàë òóñ á¿ðò òîõèðñîí òåõíîëîãèéí çààâàð áîëîâñðóóëæ, ò¿¿íèé äàãóó ñóðãàëò çîõèîí áàéãóóëàõàä ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü, øèíæëýõ óõààíû áàéãóóëëàãóóäûí íººö áîëîëöîîã àøèãëàõ;

Áè÷èë óóðõàéí ýð¿¿ë àõóé, àþóëã¿é àæèëëàãààíû áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ, çààâàð÷ëàãààð õàíãàõ, òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõ çîðèóëàëòòàé áè÷èë óóðõàéí àâðàõ õºäºëãººíò áàãèéã á¿ñ íóòãóóäàä áàéãóóëàõ çàìààð óëñûí õýìæýýíèé ñ¿ëæýýã


42

óóë óóðõàéí àâðàõ àëáàíû òóñëàëöààòàéãààð áèé áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ, òºñºâ õºðºíãèéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ;

Áè÷èë óóðõàéä ãåîëîãè, óóë óóðõàéí ìýðãýæëèéí òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëäýã ñèñòåìèéã òîãòîîõ;

Ñóì, ä¿¿ðýãò áè÷èë óóðõàéí àñóóäàë õàðèóöñàí àæèëòíûã àæèëëóóëàõ á¿òýö îðîí òîîã çàñãèéí ãàçðààð áàòëóóëàõ;

Áè÷èë óóðõàéí áàéãàëü îð÷èíä íºëººëºõ áàéäëûí íàðèéâ÷èëñàí ¿íýëãýý áîëîâñðóóëàõ æóðàì, íºõºí ñýðãýýëòèéí ñòàíäàðòûã áàéãàëü îð÷èí, ìýðãýæëèéí õÿíàëò, ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóä õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

Áè÷èë óóðõàéãààñ îëáîðëîñîí ýðäýñ áàÿëãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ýðõ ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ, õýðýãæ¿¿ëýõ;

Áè÷èë óóðõàéãààñ îëáîðëîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã á¿ðýí áîëîâñðóóëàõ, ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ æèæèã, äóíä ¿éëäâýðèéí ¿¿ñãýë ñàíàà÷ëàãûã á¿õ øàòàíä äýìæèõ;

Áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîîòîé øèíæëýõ óõààíû ñóäàëãàà, õîëáîãäîõ íîì, òîâõèìîë, ãàðûí àâëàãóóä áýëòãýõ, îð÷óóëàõ, õýâëýõ îëøðóóëàõ àæëûã äýìæèõ;

Áè÷èë óóðõàéí áàãàæ, òîíîã òºõººðºìæ ¿éëäâýðëýäýã ¿éëäâýð, àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéã ¿¿ñýæ áèé áîëîõîä íü äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ;

Òýñýëãýý÷äèéã ñóðãàæ áýëòãýõ, áè÷èë óóðõàéí òýñýëãýýíèé àæëûã çîõèõ çºâøººðºë, æóðìûí äàãóó ã¿éöýòãýäýã áîëîõ, áè÷èë óóðõàéä çîðèóëàí òýñðýõ áîäèñ, òýñýëãýýíèé õýðýãñëèéã çîõèõ æóðìààð îëãîäîã áîëîõ;

Áè÷èë óóðõàéí àøèãëàëòûí áîëîí áîëîâñðóóëàõ òåõíîëîãèéí õàÿãäàëä õÿíàëò òàâèõ ñèñòåìèéã òîãòîîõ, øààðäëàãàòàé ëàáîðàòîðèéã áè÷èë óóðõàé îëîíòîé á¿ñ íóòàãò áàéãóóëàõàä òîìîîõîí ëàáîðàòîðèóäûí àíõààðëûã õàíäóóëàõ;

Áè÷èë óóðõàéãààð àøèãëàæ áîëîõ àøèãò ìàëòìàë, îðäûí óóë ãåîëîãèéí àíãèëàë á¿ðèéí îíöëîãò òîõèðñîí áè÷èë óóðõàéí çàãâàðóóäûã ýí ò¿ð¿¿íä áèé áîëãîæ, áóñäàä íü ¿ëãýð äóóðèàëàë ¿ç¿¿ëýõ.


43

çóðãàà. ãàäààä îðíóóäûí áè×èë

óóðõàéí õªãæëèéí ò¯¯õ,

ªíªªãèéí áàéäàë

õ¿ì¿¿í òºðºëõòºí ¿íäñýíäýý ÷óëóóí çýâñãèéí ¿åýñ ýõëýí ýðäýñ ÷óëóóã àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýæ ýõýëñýí ãýæ áîëîõ þì. õ¿ðýë çýâñãèéí ¿åä íýëýýä ºíäºð øàòàíä ýðäýñ áàÿëãèéã àøèãëàæ áàéñàí ãýäãèéã õ¿ì¿¿ñ ò¿¿õèéí õè÷ýýëýýñýý ìýäýõ áàéõàà. ýõëýýä áàãàæ, çýð çýâñýã, ñàâ ñóóëãà ìýòèéí àìüæèðãààíû õýðýãñýë áàéñíàà ýä àãóóðñ, ç¿¿ëò, ãî¸ë ÷èìýãëýë, óðëàë á¿òýýë, áàéøèí áàðèëãûí ãî¸ë, óëìààð àðèëæàà, íàéìàà, õºðºíãº çººðèéí, öààøëààä ¿éëäâýðëýëèéí çîðèóëàëòààð àøèãëàñààð èðñýí áàéæ òààðíà.

ýíý á¿ãä íü ýõëýýä ãàçðûí ãàäàðãóó äýýðõè èë áàéãààã íü àøèãëàæ áàéãààä öààøäàà ãàçðûí õýâëèé ð¿¿ ã¿íçãèéðýí îðæ ãàð óóðõàé, áè÷èë óóðõàé, æèæèã, äóíä, òîì, àâàðãà òîì óóðõàé áîëîí õºãæñºí áàéõ. ¯¿íèéã á¿õèé ë óëñ îðíóóä äàìæñàí íü òîäîðõîé. ýä¿¿ãýã õ¿ðòýë íýí óðò óäààí, õýäýí ìÿíãàí æèëèéí õóãàöààíä óóðõàéí á¿õ õýëáýðýýð îëáîðëîæ áàéãàà àøèãò ìàëòìàëóóäààñ õàìãèéí àëäàðòàé íü àëò õýìýýõ ¿íýò ìåòàëë áàéõ þì. õ¿í òºðºëõòºí áàðàã á¿õ ò¿¿õýíäýý àëòûã ãî¸ë ÷èìýãëýë, àðèëæààíû õýðýãñýë, áàÿí ÷èíýýëãèéí õýìæ¿¿ð áîëãîí àøèãëàæ èðæýý.

îäîî äýëõèéí õýìæýýíä îëáîðëîæ áàéãàà íèéò àëòíû 10%, ìºíãºíèé 10%, çýñèéí 8%, öàéðûí 11%, õàéëóóð æîíøíû 90%, ºíãºò ÷óëóóã 100%, ýëñ õàéðãàíû 30%-èéã ãàð áîëîí áè÷èë óóðõàéãààð îëáîðëîæ áàéíà.

Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä áè÷èë óóðõàéãààð àìüäðàëàà çàëãóóëäàã èðãýä äàðóé 7 ñàÿààð íýìýãäýæ ýä¿ãýý äýëõèéí 55 óëñàä 20 îð÷èì ñàÿ õ¿í õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë áàéíãà îëáîðëîæ áàéãààãèéí 30% íü ýìýãòýé÷¿¿ä, 7.7% íü õ¿¿õýä, òýä 100 ñàÿ îð÷èì õ¿íèé àìüæèðãààã çàëãóóëæ áàéãàà ãýñýí òîîöîî áàéíà.


44

Äýëõèéí áè÷èë óóðõàé÷äûí òàðõàëò,íÿãòðàë (1999 – 2002 îíû áàéäëààð)

Äýëõèéí çàðèì óëñ äàõü õóâèàðàà àøèãòìàëòìàë îëáîðëîã÷äûí òîî /ìÿíãàí õ¿íýýð/

Áîëèâè 72 Ìîçàìáèê 60

Áðàçèëè 10 ªìíºä àôðèê 10

Áóðêèíî-Ôàñî 100-200 Ïàïóà øèíý Ãâèíå 50-60

Ãàíà 200 Ïåðó 30

çàìáè 30 Òàíçàíè 550

çèìáàáè 350 õÿòàä 3000-15000

èíäîíåçè 109 Ôèëèïïèí 185

Ìàëàâè 40 ýêâàäîð 92

Ìàëè 200 ýíýòõýã 500


45

äîëîî. áè×èë óóðõàéí ¯éë

àæèëëàãààã çîõèöóóëæ áóé çàðèì

óëñûí òóðøëàãà

Äýëõèéí óëñ îðíóóä õàÌî-äûí áîëîí áè÷èë óóðõàéí ¿éë àæèëëàãààã ÿíç á¿ðèéí àðãààð çîõèöóóëàõûã îðîëäîæ áàéãàà áºãººä çàðèì íü íýëýýä àìæèëòàíä õ¿ðñýí áàéõ þì. çàðèì íýã îðíóóäûí òóðøëàãààñ ñèéð¿¿ëáýë:

áîëèâè: õàÌî áîëîí áè÷èë óóðõàéí òîäîðõîéëîëò áàéõã¿é. óóë óóðõàéí åðºíõèé õóóëü, õîðøîîëëûí õóóëü, Áàéãàëü îð÷íû õóóëü çýðýã õóóëü ç¿éí àêòóóäààð çîõèöóóëäàã. Áè÷èë óóðõàé÷èä íü õîðøîîëëûí çîõèîí áàéãóóëàëòòàé àæèëëàäàã. õîðøîîëîëä ëèöåíçè îëãîíî. ëèöåíçèéí òàëáàé íü 2500 ãà-ààñ õýòýðäýãã¿é. ëèöåíçèéí òºëáºð òºëäºã. Êîìèáîë õýìýýõ óóë óóðõàéí óëñûí êîìïàíè èõýíõè ëèöåíçèéã ýçýìøäýã. Ò¿¿íýýñýý õîðøîîëîëä îëãîäîã áàéíà.

ãàíà: Áè÷èë óóðõàéí õýëáýðýýð àæèëëàäàã. Áè÷èë óóðõàéã ýçýìøèæ áóé òàëáàéí õýìæýýãýýð íü òîäîðõîéëäîã. 5 æèëèéí õóãàöààãààð ëèöåíçè îëãîíî. ëèöåíçèéí òàëáàé íü òîäîðõîé æóðìûí äàãóó çîõèöóóëàãääàã. õÿíàëò øàëãàëòûã ìàø ñàéí òàâüäàã. ýíý íü ëèöåíçèéã ñóíãàõ ýñýõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õÿëáàð áàéäàã. çºâøººðëèéí áè÷èãòýéãýýð òýñðýõ ìàòåðèàëûã õýðýãëýäýã. ëèöåíçèéí òºëáºðèéã äýýðõè æóðìààð çîõèöóóëäàã áàéíà.

ëàîñ: õàÌî-÷èä íü áè÷èë óóðõàéäàà õàìààðäàã. Ãýõäýý çºâõºí ãàð áàãàæààð àæèëëàõûã çºâøººðäºã. Êîíöåññèéí ãýðýýãýýð àæèëëóóëäàã. îëáîðëîëò õèéõýä çîðèóëñàí áàãàæ òºõººðºìæºº õóóëüä çààñíû äàãóó áýëòãýõèéã øààðääàã. îëáîðëîëò õèéõýä çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷, óñ áîëîí áóñàä ç¿éëèéã õýðýãëýõ ãýðýýã çàñãèéí ãàçàðòàé õèéæ áîëäîã. Ãýðýý íü 30 æèëèéí õóãàöààòàé áàéíà. 10 æèëýýð 2 óäàà ñóíãàæ áîëíî. óóðõàéí àøèãëàëòûí ëèöåíçè àâáàë çàñãèéí ãàçàð íü õºðºíãº îðóóëæ áîëäîã. ëèöåíçè ýçýìøèã÷ óóðõàéí àøèãëàëòûí òåõíèê òåõíîëîãèéí òàëààð çàñãèéí ãàçðààñàà çºâëºìæ àâàõ ýðõòýé. õóóëüä çààñíû äàãóó òàòâàð òºëäºã.

ìåêñèê: Áè÷èë óóðõàéí æèëèéí áîõèð îðëîãî íü æèëä àæèëëàãñàääàà îëãîñîí öàëèíãèéí õàìãèéí áàãà õýìæýýíýýñ


46

5000 äàõèí, äóíä õýìæýýíèé óóðõàé íü 20000 äàõèí èõ áàéõ øààðäëàãàòàé. Áè÷èë óóðõàé ñàðä 300 òí, äóíä çýðãèéí óóðõàé ñàðä 12000 òí àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîäîã áàéíà. Êîíöåññèéí ãýðýýãýýð, ýñâýë óðàëäààíò øàëãàðóóëàëòààð àæèëëóóëäàã. óóðõàéí ìºðãºöãèéí óðò 100 ì, ò¿¿íýýñ èë¿¿ áàéíà. Ãýðýýíèé õóãàöàà 50 æèë áàéíà. õóóëèéí äàãóó òàòâàð òºëíº.

Ïàïóà øèíý ãâèíå: ßìàð ÷ ìàøèí òåõíèê õýðýãëýõã¿éãýýð çºâõºí ãàð áàãàæ õýðýãñëýýð àæèëëàíà. óóðõàéí ýäýëáýð îëãîõ æóðìààð çîõèöóóëíà. ¯íäñýí îðäîä 60 õàâòãàé äºðâºëæèí êì-ýýñ, øîðîîí îðäîä 5 ãà-ààñ èõã¿é òýãø ºíöºãò, ýñâýë îëîí ºíöºãò õýëáýðèéí òàëáàé îëãîíî. ¯íäñýí îðäîä 20 æèëýýð îëãîæ, 10-ààñ èë¿¿ã¿é æèëýýð ñóíãàíà. Øîðîîí îðäîä 5 æèëýýð îëãîæ 5-ààñ èõã¿é æèëýýð ñóíãàíà. Òîì óóðõàéíóóäûã õààãäñàíû äàðàà õàÌî-äûã àæèëëóóëàõ áîäëîãî áàðèìòàëäàã.

Ïåðó: õîíîãò 350 òí õ¿äýð ýñâýë 3000 øîî ìåòð ýëñ, øîðîî îëáîðëîõ õ¿÷èí ÷àäàëòàé óóðõàéã áè÷èë óóðõàé ãýíý. Áè÷èë óóðõàé 2000 ãà õ¿ðòýë ãàçàð ýçýìøèæ áîëíî. õàÌî-÷èä õîíîãò 25 òí õ¿äýð îëáîðëîõ áºãººä 1000 õ¿ðòýë ãà òàëáàé îëãîíî. 1991 îíä óóë óóðõàéí åðºíõèé õóóëü, 2001 îíä áè÷èë óóðõàé áà õàÌî-äûí õóóëü áàòëàãäñàí. õîðøîîíû æóðìààð àæèëëàäàã. Ìåòàëë îëáîðëîã÷èä 1 ãà ãàçðûí òºëáºðò æèëä 50 äîëëàðòàé òýíöýõ ¿íäýñíèé ìºíãº, ìåòàëë áóñ àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîã÷èä 25 äîëëàðòàé òýíöýõ ¿íäýñíèé ìºíãº 1 ãà òóòàìä òºëäºã. Òîì óóðõàé ¿¿íýýñ 2 äàõèí èõèéã òºëäºã áàéíà. óëñààñ òîãòîîñîí õýìæýýãýýð òàòâàð òºëäºã. Ãàçàð íóòãèéí áàéðøèë, õîðøîîíû ãèø¿¿äèéíõýý òîîíîîñ õàìààðààä íèéãìèéí àñóóäëàà ÿíç á¿ðýýð øèéäâýðëýäýã. 500- 1000 ãèø¿¿äòýé çàðèì õîðøîî ñóðãóóëü, ýìíýëãèéí àñóóäëàà ººðñäºº øèéäâýðëýñýí òîõèîëäîë ÷ áàéíà.

òàéëàíä: Áè÷èë óóðõàé÷èä õóóðàé ãàçðààñ áîëîí óñàí äîîðîîñ õóâèàðàà àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîäîã. àøèãò ìàëòìàëûí òºðºë, áîëîâñðóóëàõ àðãààñ íü õàìààðààä òàëáàéí õýìæýý ÿíç á¿ð áàéíà. ßàìíààñ ãàðãàñàí æóðìààð çîõèöóóëàãäàíà. õ¿äýð óãààã÷èä ãýæ áàéäàã. Ìºí ÿíç á¿ðèéí òàëáàéä àæèëëàíà. ßàìíû òóøààëààð ¿éë àæèëëàãàà íü çîõèöóóëàãäàíà. Òóñ á¿ðäýý ëèöåíçèòýé. Ò¿¿íèéã íü îðîí íóòãèéí óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë õàðèóöñàí ýðõ á¿õèé áàéãóóëëàãà îëãîíî. Òîãòîîñîí õýìæýýãýýð òàòâàð, õóðààìæ òºëäºã áàéíà.

Ôèëèïïèí: Òýñýëãýý õýðýãëýõã¿é, õ¿íä ìàøèí ìåõàíèçì


47

àøèãëàõãã¿éãýýð ãàð áàãàæààð ãîëäóó àæèëëàäàã. ëèöåíçè ýçýìøèã÷äèéí òàëáàéä ãóðâàëñàí ãýðýýíèé æóðìààð àæèëëàäàã. õóâèéí ãàçàð äýýð ãàçðûí ýçýíòýé ãýðýý áàéãóóëàí îëáîðëîñîí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñýý òîäîðõîé õóâü ºãºõ òîõèðîëöîîòîé àæèëëàäàã. óðòðàã, ºðãºðºãèéí 15 ñåêóíäýä õàðãàëçàõ òàëáàé îëãîíî. ýíý íü 20 ãà îð÷èì áàéäàã. 2 æèëýýð îëãîæ, 2 æèëýýð ñóíãàíà. îëáîðëîñîí 300 ãðàììààñ äýýø õýìæýýòýé àëòûã Òºâ Áàíê íü õóäàëäàí àâäàã. õîò, ä¿¿ðãèéí óóë óóðõàéí çîõèöóóëàõ õîðîîä ¿éë àæèëëàãààã íü óäèðäàí çîõèîí áàéãóóëäàã. Ñàéí äóðûí ¿íäñýí äýýð íºõºðëºë áàéãóóëàõ ìàÿãààð àæèëëàäàã. õîò, ä¿¿ðãèéí óóë óóðõàéí çîõèöóóëàõ õîðîîíä áè÷èë óóðõàé, òîì óóðõàéãààñ òóñ á¿ð 1 òºëººëºã÷ îðäîã áàéíà.

ýêâàäîð: õàÌî-÷ õóâü õ¿í, ãýð á¿ë, õîðøîîëëûí õýëáýðýýð àæèëëàäàã. õîíîãò 300 òí õ¿äýð áóþó 800 øîî ìåòð øîðîî îëáîðëîäîã óóðõàéã áè÷èë óóðõàé ãýæ íýðëýñýí áàéäàã. Êîíöåññèéí áîëîí ýíãèéí ãýðýýãýýð àæèëëóóëäàã. ¯éëäâýðëýëýý ÿâóóëàõàä øààðäëàãàòàé áàéøèí áàðèëãà áàðüæ, îñîë, àâààðã¿é àæèëëàõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. ¯éëäâýðëýëèéí áîëîí áóñàä çîðèóëàëòààð óñ àøèãëàæ áîëíî. 5000 ãà-ààñ èë¿¿ã¿é ãàçðûã õàÌî-äîä 10 æèë, áè÷èë óóðõàéä 25 õ¿ðòýëõ æèëèéí õóãàöààãààð îëãîíî. àøèãëàëòûí æèëýýñýý õàìààðóóëàí òàëáàéí òºëáºðò æèëä 1ãà òóòàìä 2, 4, 10 äîëëàð òºëäºã.

çàðèì ãàäààä îðîíä õàÌî-÷èä áîëîí áè÷èë óóðõàéí õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõäýý ÿìàð àðãà õýðýãëýæ áàéãààã àíõààðàí ¿çâýë åðºíõèéä íü 5 àðãàä õóâààæ áîëîõîîð áàéíà. ¯¿íä:

1. Áè÷èë óóðõàé, õàÌî-äûí ¿éë àæèëëàãààã òóñãàé ãýðýýãýýð çîõèöóóëäàã óëñ: Ïåðó

2. óóë óóðõàéí åðºíõèé õóóëü áîëîí áàéãàëü îð÷íû õóóëü, õîðøîîëëûí òóõàé õóóëèàð çîõèöóóëäàã óëñ: áîëèâè

3. Æóðìààð çîõèöóóëäàã óëñ: ãàíà, òàéëàíä4. Òóõàéí ¿åä íü òîõèðîëöîæ øèéäâýðëýäýã óëñ:

Ôèëèïïèí5. Êîíöåññûí ãýðýýãýýð çîõèöóóëäàã óëñ:, ëàîñ, ìåêñèê,

Ïàïóà øèíý ãèíåé, ýêâàäîð.ýäãýýð óëñ îðíû áè÷èë óóðõàéí ýðõ ç¿éí îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ


48

áàéãàà àðãà áàðèë, òóðøëàãà óëñ îðîí á¿ðèéí ººð ººðèéí îíöëîã áàéäàëä çîõèöñîí áàéõ íü òîäîðõîé áºãººä òóõàéí îðíû òºð, çàñãèéí èäýâõè, ñàíàà÷ëàãààñ õàìààðàõ íü ìºí òîäîðõîé þì. ªíººãèéí áàéäëààð áè÷èë óóðõàéã æèíõýíý ¸ñîîð õºãæ¿¿ëýýä ãÿëàëçñàí àìæèëòàíä õ¿ðñýí óëñ òºäèéëºí áàéõã¿é áàéíà.

Ìàíàé óëñ ýíý àñóóäëààð áàãàã¿é àìæèëòòàé ÿâàà ãýæ õýëæ áîëíî. Ãýõäýý ãàäààä îðíóóäûí òóðøëàãààñ õàðàõàä äèéëýíõ îðíóóä áè÷èë óóðõàé÷äàä îëãîõ ãàçàð, òàëáàéã çîðèãòîéãîîð àõèóõàí øèã îâîî õýäýí æèë òîãòâîðòîé ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõóéö, àìüäðàëä íü õ¿ðýëöýõ¿éö õýìæýýãýýð, óäààí õóãàöààãààð îëãîäîã áàéíà.

àãóóëãà - mrpam.gov.mn‘ичил уурхайн хууль, эрх...ñýëáýã,...

Documents