Date Printed: 04/20/2009

JTS Box Number: 1FES 64

Tab Number: 75

Document Title: Edikasyon sivik

Document Date: 1995

Document Country: Haiti

Document Language: Creole

1FES 10: . CE00794

~ I~I ~I~~ ~II~ ~III~II~ I 2 5 A - A E - 4 E C

F Clitioll I; ./. 3{J!!rCe Center Intem"~,e.·,. I i·,,, ." Election Systems

j

Edlkasyon I Gld pOU. slvlk anImate

Edlkasyon I. Gld pou slvlk anImate

Mlnlste Edlkasyon Nasyonal. Sekretarya Jenes ak Espo

Q

Flnansman PNUO pou bay travay KEP la Jaret

Sa ki nan liv la

SITWAYEN .......................... 1

Sitwayen ............................. 3

LETA ............................... 9

Ki wblleta, Ki jan leta bganize? ......... 10

POLlTIK ............................ 15

Ki sa yo rele pafilik? ......... : ........ 17

VOTE .............................. 21

Vote ................................ 22

8TWAYEN

2

• Sifwayen

1.- Ki Ie yon moun sitwayen ?

Men sa konstitisyon an di sou sa :

Si w Ayisyen

Si w gen tout dwa sivil ou r-"--- ,,-~-.'

Si w gen tout dwa politik ou: IOu se sit~~y..!'~

Egzanp dwa sivil : dwa pou moun gen yon non, yon nasyonalite

Egzanp dwa politik : fe pati politik, vote

2.- Ki will yon sitwayen ,nan sosyete a ?

Nan 3 konpotman sa yo ki sa au we ki pi bon . ,

wi non Kanpe gade ki bo y ap mennen'peyi a

Kouri prese pole kole, san kalkile, san Qade deve

Kalkile byen kouman au menm, w ap pote WQch pa w pou Ie pil ak pa 101 moun pou bali pevi a

3

Eske yon sitwayen let: Pou I aprann konnen dwa Ii ?

Pou I delann dwa Ii ?

Pou I savi avak dwa Ii ?

Pou I pran rekonsablite sitwayen Ii ?

Pou I Ie peyi a vanse ?

• Pou I di tout, sa Ii panse sou zale peyi I ?

Ki sa yo rete palisipe ?

Yon kesyon nou dwe repon n.

o Ki dWQ yon silwayen genyen ?

I· Tout moun gen dwa viv Tout moun gen dwa viv an sante (lavi· lasanle . resp;, pou lavi)

2· Chak moun gen dwa viv lib (libete . arestasyon . prizon • manda .. .)

3· Moun gen dwa pale lib.

4

Moun gen dwa ekri lib

4· Moun gen dwa suiv kwayans yo ak relijyon yo, lib

5· Moun gen dwa reyini lib Moun lib fe asosiyasyon yo vie

6· Chak moun gen dwa jwenn bon jan fomasyon ak bon jan konesans (PwobJem pa konn Ii, pa konn ekri . Lang kreyiJJ . alfabetizasyon)

7· Nenpot ki moun gen dwa travay, lib

8· Moun gen dwa gen byen pa yo ki rele yo che met che metres

9· Moun gen dwa jwenn bon enfomasyon

10· Moun gen dwa viv an pe, nan peyi a

Eske ou santi ou se sitwayen nan peyi a vre ?

Ki jan pou ou vin sitwayen vre ?

Ki jan pou w toujou rete sitwayen ? ....................................................... , ..... . -

5

o Ki devwa yon sitwayen genyen ?

Yon sitwayen:

1· dwe respekte konstitisyon an ak drapo peyi a

2· dwe respekte lalwa

3· dwe vote nan eleksyon , san yo pa lose I

4· dwe peye taks

5· dwe dako pou Ii sevi kom manm jiri, nan tribinal

6· dwe delann peyi I, si gen lage

7· dwe cheche konnen, epi cheche ogmante konesans Ii

8· dwe bay konkou I nan pwopte peyi a, nan pwoteje te a, ak tou sa ki alantou te a

9· dwe sansib anpil pou lajan leta ak pou byen leta

10· dwe respekte byen lilt moun

11· dwe travay pou tout moun viv an pe

12· . dwe toujou pret pou Ii bay konkou, Ie moun an danje

13· dwe respekte dwa ak libete lot moun

6

o Dwo ok Devwo moe he onsonm

Dwa w se tout pwoteksyon, tout Iibete, tout se­vis leta ak res sosyete a oblije ba w, pou w ka viv aiel nan peyi a.

Devwa w se tout sa ou menm, ou oblije bay leta ak res sosyete a pou tout Ibt moun nan peyi a ka viv aiel tou.

Pareglanp, se yon devwa pou nou travay pou tout moun viv an pe. Menm jan an tou , se yon dwa nou genyen pou leta garanti sekirite nou.

Ki lill egzanp ou jwenn kole dwa ak devwa mache ansanm lankou marasa ?

7

Sf:. DwA lbUT MOUN Fou .jWE:.N N jiSTis.

~~~r: D~vwA TOuT MOUN I~ 1>00 ReSPlO-K1"t=wiSlis

8

· . lETA

9

• Ki wol leta, Ki jan leta oganize ?

Weil Leta se:

• Iravay nan entere pep la. Leta fet pou Ii osevis pep la

• bati yon sosyete kote yo respekte dwa tout moun

· fa tout sa I kapab pou lout moun mete men nan zafe peyi a

o Ayiti se yon repiblik

Pouvwa leta a gen 3 branch:

• pouvwa lejislatif

• pouvwa egzekitif

• pouvwa jidisye

Nan pouvwa lejislatif gen depite ak senate

Weil depite ak senate:

· se fe Iwa ki pou pemet pep la viv pi byen

• se veye jan pouvwa egzekitif la ap mennen bak leta a.

Nan pouvwa egzekitif la, au jwenn 2 tet :

· Prezidan repiblik la ki chef leta

10

Premye minis la ki chef gouvenman an

Waf prezidan an :

• se dirije leta

· se chwazi premye minis la apre Ii fin pale ak prezidan 2 chanm yo

Waf premye minis fan se :

· se nonmen anplwaye leta epi revoke yo. Fe obeyi Iwa yo

• se chwazi manm gouvenman an ansanm ak Prezidan an

• se fe yon jan pou minis yo kolabore nan Iravay yo

• se prepare pwoje Iwa ansanm ak minis yo pou voye devan lachanm

Lame ak lapolis se 2 kb ki sou kont pouvwa egzekitif la. Lame sou zad Ministe Defans. La­polis sou zad Ministe Lajistis.

Nan pouvwa jidisye a ou jwenn :

· Jij

• Komise gouvenman

11

Wof jij yo:

• sa bay lajislis san paspouki

Wof komise yo :

• se veye pou moun jwenn jistis, epi pou yo aplike lalwa komsadwa kont tout moun ki koupab.

o Ki kate pouvwa pep 10 chita

Peyi a divize an zon :

• Zon ki pi piti se seksyon kominal

• Zon ki pi gwo pase seksyon kominal se komin

• Zon ki pi gwo pase ni seksyon kominal ni komin se depatman.

Fet pou genyen Asanble ak Konsey nan chak seksyon kominal, nan chak komin, nan chak de· patman.

o Ki enpotons osanble yo genyen?

Se devwa tout sitwayen pou yo chwazi repre· zantan yo.

12

Nan pouvwa egzekitif : tout sitwayen vote pou prezidan

Nan pouvwa lejislatif: tout sitwayen vote sena­te ak depite nan zon yo

Nan pouvwa jidisye, kote pouvwa pep la chita? Pouvwa pep la pase pa yon chemen dekoupe ki montreenpotans asanble yo.

Pou jij Tribinal Kasasyon, se senate yo ki voye yon lis non moun pou yo nonmen kom jij. Kon sa, Ie nou vote pou senate, nou ba yo pouvwa pou yo chwazi jij tribinal,kasasyon yo .

Pou jij Tribinal premye jijman ak jij Tribinal dezyem jijman, se Asanble depatman yo ki voye yon lis non moun bay Prezidan an. .J

Kanta pou jij de pi!, se Asanble kominal yo ki voye ,lis la.

13

Seksyon kominal

Kamin Depalman

Konsey 3 manm 3 manm 3 manm

Asanble delege reprezanlan reprezantan bitasyon loul seksyon loul asanble

kominal vo kominal vo

ki moun ki loul pep loul pep Asanble vole pou seksyon komin nan depalman an konskv la kominalla

Pou 4 an 4 an 4 an konben Ian

Yo gen dwa wi wi double

kondisyon Ayisyenl Ayisyenl AyisyerV pou moun 25 ani 25 ani 25 ani kandida dwa sivill dwa sivjlf dwa sivill

dwa polilik dwa politik dwa politik

Ki waf asanbfe yo:

Wal asenble yo se rive fe tout sitwayen k ap viv nan yon lokalite, patisipe nan tout desizyon k ap pran konsEman zbn I ap viv la, epi kontwole tout tan tout sa k ap regie nan tout kesyon tankou: zate lekal, zafe lasante, zale jistis, zafe tra­yay, lale Ie, lale kames.

14

f20LlTIK

15

...I(AS~K. .. SE.NATE ... DEPlTi: ...

MAJI~A ...

K\~~S QOO_°..-rn

MiA CrlwAzi '!

16

• Ki sa yo re/e politik ?

1. Polilik se loul sa ki konsimen yon peyi

2. Polilik se fason, se mannye yo dirije yon peyi

Kon sa,

Politik se zafe tout moun

Vie pa vie tout moun nan politik. Kon sa menm si w di ou pa nan politik, ou fe politik kanmenm.

Le se vakabon; vole, magouye k ap dirije yon peyi, k ap fe politik nan yon peyi, politik vin yon bagay sal:

• se pale moun mal

• .se lonje dwet sou moun

• se kraze zo moun

• sa touya moun

· se femen moun nan prizen san rezon

17

• se egzile moun

• se vole lajan leta

• se Ie lenjistis

· S9 loupizi malere ... eksetera

Men, Ie se moun de byen k ap dirije, k ap fe politik, politik yin yon bagay ki bel, yon bagay ki pwop.

• Le sa a, Ie politik :

• se travay pou tout moun santi yo lib

· S8 travay pou tout moun viv byen nan peyi yo

• S9 sevi peyi a, SBvi tout moun ki nan peyi a

Kon sa,

Fe palitik se travay nan entere peyi a, sevi ak mwayen au genyen, ak entelijans au pau peyi a vin pi bel, pi anfom, kelkelanswa danje ak difikilte ki genyen.

18

o Ki mwayen lalwa bay yon sitwayen pou Ii di mo po I nan lale peyi I ?

Sitwayen yo gendwa : • chwazi reprezanlan yo • kandida nan eleksyon

mete h31 yo ansanrn pou yo fome oganizasyon po1itik, oga· nizasyon sosyal, oganizasyon ekonomik mete tel yo ansanm pou yo ekri olorite lei pou yo mande sa yo bezwen, Ie grev ak manifestasyon ki respekte lalwa.

o Ki so yon pali polilik ye ?

Eske tout moun konprann politik menm jan? • Tout moun pa konprann pwoblem peyi a menm jan. Tout

pa gen menm lide. Konsa moun ki gen menm lide mete leI yo ansanm pou yo ka gen pHs los pou Ie lide yo pase nan sosyele a.

· Yon pali polilik se yon gwoup silwayen ki mele lei yo ansanm pou yo del ann yon pwogram politik, pou di ki jan pou peyi a mache, etan y ap travay pou rive pran pouvwa a.

• Toul pati polilik pa gen menm pwogram • Tout pali politik pa nan menm kan • Toul pali polilik pa gen menm chapanf.

Yo pa oganize menm jan.

19

.. 1'A KITe: Yo Ac"'T~ KONSYANS OU ,.

VoTE. 'Pou J.AJAN •.

-

20

21

• Vote

Vole se yon dwa, se yon devwa, se yon gwo respon­sablite pou tout sitwayen ki gen 18 an e ki gen konprann

Vole se pi bon lason pou chwazi sa ou vie pou komi­note a e pou peyi a.

se pi bon lason pou Ie moun konnen sa ou vie

se pi bon lason pou di mo pa w nan zale peyi a

Men nou pa ka vote nenpot ki Ie, nenpot ki jan, nan nenpot ki kondisyon

o Pou moun vole: • F6k gen sekirite nan peyi a

• F6k eleksyon yo lib pou tout sitwayen ka patisipe

Jan Konstitisyon an di f :

Pesonn pa gen dwa lose moun al vote

ATANSYON: Pa kite yo achte konsyans nou. Pa vote pou lajan

22

Eleksyon enpotan nan tout branch:

eleksyon manm KASEK

eleksyon Majistra

eleksyon Depite

eleksyon Senate

eleksyon Prezidan Sa chak moun sa yo au bay wo! yo nan zafe peyi Se chak moun sa yo ki pral j:lran desizyon pou au

o Pau ki sa nau dwe vole, Ki sa n ap chache pou peyi a ?

Eske se

Ki 101 bagay nou vie?

JISTIS?

SEKIRITE?

DEMOKRASI?

PWOGRE?

.. , ...................................... ~. ,,' .............. .

23

o Eske vole selman ka regie zale nou kilm silwayen ?

Le nou fin bay bilten vat nou nan eleksyon, eske travay nou fini ?

Eske move je pa kapab pase vat pep la anba pye?

Ki jan nou kapab anpeche sa rive?

o Ki will reprezanlan nou vole pou yo a ?

Yo gen pou yo fe travay lalwa mande yo pou yo Ie Eske yo dwe bay pep la rapo sou travay sa a ?

o Delwa mak labrik yon bon kandida

Yon bon kandida o se yon moun ki kapab te travay yo ba I te a

o se yon moun ki serye

o se yon moun ki kenbe tem

o se yon moun ki konsekan

o se yon moun ki gen yon sel pawol

24

, se yon moun ki devwe pou kominole I ak peyi a

, se yon moun ki bay prev Ii vie demokrasi loulbon vre

, Li pa magouye

, Ii pa gen dwellong

, Ii pa machann peyi

, Ii pa gran panpan, gran dize

Enpotans batiste· kat didantite • kat elektoral

Pou ki sa tout moun dwe gen batiste? se vre se pa vr.

Se pi bon mwayen pou lela konnen ki moun au ye

Eske gen lot pyes ki ka ranplase batiste?

Ki enfomasyon ki pi enpotan nou jwenn nan ba­tiste yon moun?

1· Non moun nan

25

2· Non ok Sivali (tit) man man I, oswa papa I, aswa loulede

3· Kole moun nan leI

4· Dol moun nan leI (jou • dol· mwa • lane)

Pi 10 enlomasyon sa yo, nou jwenn yo ni nan kat didantite ni nan kat elektoral Model kat elektoral

~i. Repiblik A)'ili

Konsey Etektural Pro\izwa KAT F:LEKTORAL «.4.. ... J,

I I I I I I I I OJ] No. Kat: 3801652 8i~o:

Si)ali:

,,,,'un;

,'tin.· ... ;

Juu uu h' Fet ; I I I Laj; I (;aMln I fanm 1-.~ikon'kripllon VOl:

bhll~n n .. r .... krlp" .... rr~idan Siytn

Stkrrlt

I I I I I II I I I

26

o Ki so pou yon animate konnen, ki so Ii dwe kapab Ie

Yon animate dwe kapab :

1- esplike yon moun ki sa yon sitwoyen ye

2- boy lis dwo ok devwo yon sitwoyen

3- esplike ki jon leta ilgonize

4- esplike ki kote pouvwo politik 10 chito depi non bitosyon, depi non kotye jouk non pole nosyonol

5- esplike ki so yo rele politik

6- esplike ki mwoyen 101wo boy yon sitwoyen pou Ii boy Ii de I non zore peyi Ii

7- esplike ki so yon poti politik ye

8- esplike ki so vote vie di ki enpOtons vote jounen jodi 0 genyen pou n0U ki will reprezonton nou vote pou yo a Pou ki so nou dwe vote

27

9- detaye mak fabrik yon bon kondido

10- montre ki jon pou moun vote

·11- esplike enpiltons: batist" . kat didantite

kat elekloral

bay tout enfilmasyon au bezwen pou so

12- vin bils non kek teknik onimosyon :

. ki jan pou parel sou moun epi ki jan pou pale ave yo - ki jan pou yon reyinyon mache - ki jan pou eganize yon brase lide . leyal popile

13- vin bils non ekri kreyill

14- ekri let enprimri degrennen ekri yon mesoj sou yon pannkat

lS- ede yon gwoup moun brase lide sou:

- palisipasyon _ vole selman pa ka regie pwoblem nou kern silwayen

28

• koze: jislis . sekirile • demokrasi • pwogre

o Kek konsey pou animale yo

• Pale avek yon gwoup moun pi bon pase pale avek moun degrennen .

· Le yon gwoup moun rasanble, se gwo riches nou genyen :

0) !hak moun ki 10, genyen yon dol bagay yo konnen. Yo abitye relie!hi, yo gen esperyans lavi a

b) Youn kapab aprann non men lilt. Youn kapab pate yon diplis sou so yon lilt di.

Pa b/iye:

• ankouraje moun yo pale anvan ou bay enfbmasyon ou gen pou pole pou yo

• ankouraje yo brase lide sou loul pwen nou pole

• Ie yo mande w yon kesyon ou pa konnen, pa wonl di : ou pa konnen, ou pral chache plis enfbmasyon sou sa

29

Brase fide a kapab fet avek : • yon alich

• avek yon leks nou Ii ,os non nou lande nan radyo

• avek yon Ii leyal ki montre sitiyasyon n ap pale a

• avek yon chante ki pote pawol pou moun reflechi

Pa bliye: Ie w ap ekri yon mo osnon yon mesaj sou yon tablo, yon pannkal, loujou ekri avek let ak chit ki gen bel 10m tankou nan liv, yon lason pou ankouraje moun Ii pi lasil oubyen aprann Ii.

30

Achev6 d'imprlmer 211me trimestre 1995

Mise en page: Ar.'III,.. GntphJque8 Photovla/On lIIustralion: Guy Constsnt

Impression: PreUtnllJl

'. ' , .' .. ~