X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

National University of

Mongolia

® 'J -MiRAS Azerbaijan

Cultural Heritage

Support to Research

Association

Germany lnstitute of

Wor!d of Turks

Selçuk University Research Centerfor Turkish

Handicrafts

·------·------··-------- ---·-----------------·------------------- --... • . 1 '.

· X. INTERNATIONAL -. ...· ~- .

·TLtRKl~C· .C.U LTU RE, :ART .. and fPROTECTION C)°F CULTURAL, : . HERl:tAGE . . . _1 ŞYMPOS·IUM/ART AC·TIVITY

Editörler: Osman KUNDURACI-Ahmet AYTAÇ

21-27 September 2016-Ulan Bator/MONGOLIA

X. JNTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUMJART ACTIVITY

ÜÇ GÜFTE ~EÇ~ÜASINA GÖRE XV. YÜZVIL'DA VE XVI. YÜZXIL BAŞ~ARIN~AKİ TÜRK MUSiKiSi BESTEKARLAR!, MAKAMLAR!, USULLERi VE BiÇiMLERi

Mehmet Nuri PARMAKSIZ'

ABSTRACT Song-text collections are the printed or manuscript works where composed

poems are compiled and written in a defınite order with anonymous writer or compiler. Those collections give precious information about the known works of Ottoman Music, their modes, rhytms, forms and composers related to the age they were written. Related to researching the transformation and development of Ottoman music, the song-text collections are valuable resources for Ottoman music and they play the role of a memory tor Ottoman music. ·

in this study, the song-text collection (NO) which is registered in NOruosmaniye Library with the number of 3135 and was estimated to be written during the period of Murat the il, the song-text collection (ŞR) by Şems-i Rümi (Nahifi) which is registered in Süleymaniye Library considered to be written during the sovereign of Beyazıd the il and the song-text collection (BL) registered in the Oxford University Bodleian Library with the numbers of 127 and 128 and estimated to be completed at the beginning of the sovereign of KanOni Sultan Süleyman (Sultan Süleyman the Magnifıcent) were analyzed. During the analysis, data from those magazines which may bring light into the music of the 15th and 16th centuries were classifıed. Except the song-text collections mentioned above, the musical theories written in the 15th and 16th ·centuries were not observed information about the composers, the modes, rhytms and forms which are employed more or less frequently ali increase the value of the information in those collections in enlightening the Ottoman music of the 15th and 16th centuries.

Keywords: 15th and 16th centuries, song-text collections, Ottoman music, mode, composer, rhythm, form.

GİRİŞ "Güfte" kelimesi Farsça "goften" masdarından türetilmiştir. Goften kelimesi;

"konuşmak, söylemek, demek, şiir nazmetmek, şarkı okumak" manalarına gelmektedir (Kanar, 1998:520). MOsiki ı stılahında ise bestelenmiş şiirlere "güfte" denilmektedir. "MecmO'a" kelimesi ıstılahi olarak "seçilmiş yazılardan meydana getirilmiş yazma veya matbO' kitap" anlamına gelir (Devellioğlu, 2008:596).

Güfte mecmOaları, bestelenmiş şiirlerin bir araya getirildiği ve bu bestelenmiş şiirlerin makam ve usullere göre düzenlendiği kitaplardır. Mecmualar ihtiva ettikleri mOsiki eserleri, bestekarlar, musiki biçimleri, makamlar, usuller, nazari bilgiler dolayısıyla müzikoloji kaynakları içerisinde yer alırlar (Parmaksız, 2016:1 ).

Güfte mecmuası kitapları, mOsiki meşki sırasında hocanın ve talebesinin, icra esnasında icracının hafızasına destek olması, XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise bestekarların eserlerini yayınlama ve tanıtma gibi gayelerle hazırlanan kitaplardır (Behar, 2006:39).

Nota barındırmayan güfte mecmuaları, yazıldıkları devirde icra edilen Türk Musikisinde hangi musiki biçimlerinin kullanıldığı, bestelerde kullanılan güftenin dili, hangi usullerin kullanıldığı, en önemlisi de yazıldığı devirde musikişinaslar arasında hangi eserlerin hatırlandığı veya meşk edildiği hakkında çok kıymetli bilgiler verirler.

• Arş. Gör. Dr. Selçuk Üniversitesi Dilek Sabancı Devlet Konservatuvarı Geleneksel Türk Müziği Bölümü, Konya.

59

X. INTERNATIONAL TURKJC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

Bu bildiri, XV. yüzyılda yazılmış iki güfte mecmOasında ve XVI. yüzyıl başında bitirilmiş olan güfte mecmOasında geçen Türk mOsiki makamları, usulleri, biçimleri ve bestekarlarını tespit etmek ve bu tespitlerin sınırları içinde mecmGaların telif edildikleri yüzyıllarda var olan Türk mGsikisi gelişiminin nasıl bir minval üzere olduğuna ışık

tutmak amacındadır.

1. NGruosmaniye Kütüphanesi no. 3135'de Kayıtlı Olan Güfte Mecmuası

NOruosmaniye Kütüphanesi'nde bulunan mecmGa1 177 varak olup, harekeli _ nesih hattı ile yazılmıştır. Yazan ve ferağ _kaydı bulunmayan mecmGanın ilk sayfasında Sultan 111. Osman ve Hacı lbrahim Hanifin mühürleri vardır. Eserin yazım tarihi olmamakla beraber eserin kağıt filigranı, eserde Sultan il. Murat'ın nedimi bestekar Hacı Ali'nin iki bestesinin kayıtlı olması ile mecmuanın ')N. yüzyılda telif edildiği tahmin edilmektedir. Ayrıca eserde ')N. yüzyılda kullanılmış musiki biçimlerinin olması, ')NI. yüzyıl ve ·önceki dönemlerde yaşamış bestekarların bestelerinin olması, il. Murat'a yapılan bestelerin bulunması (vr. 98a, 142a-b, 164b), bestekar Abdülkadir Meragi için "rahimehullah" ibaresinin.yazılması (vr.32b) eserin en erken Abdülkadir'in ölüm yılı olan 1435'ten sonra ve il. Murat'ın saltanatında (1421 - 1451) yazılmış olduğunu göstermektedir (Wright, 1992: 9, 10, 23; Yıldız, 2010: 5). Eserin içerisinde kayıtlı

güftelerin birçoğu Farsça ve Arapça'dır, bir adette Türkçe güfte bulunmaktadır. Mecmua makamlara göre tertip edilmiştir. 261 adet beste bulunmaktadır.

1.1. Mecmuadaki makamlar Mecmuada tespit edilen 18 makamın isimleri şunlardır:

Buselik (14 adet), buselikmaye (1 adet), buselikneva (1 adet), büzürk (17 adet), dügahhicaz (1 adet), hicaz (18 adet), hüseyni (36 adet), ırak (24 adet), ısfahan (20 adet), kOçek (12 adet), neva (6 adet), rast (28 adet), rehavi (2 adet), uşşak (15 adet), uşşakmaye (1 adet), zengule (15 adet).

1.2. Mecmuadaki usuller MecmGada 21 bestenin usulü yazılmış, diğer bestelerin usulleri yazılmamıştır.

İsmi geçen 16 usul şunlardır: .Çardarb (16 adet), darb-ı ferah (1 adet). darb-ı ferruh (1 adet). darb-ı fetih (1 adet), darbu'l-kadim (1 adet), evsat (1 adet), fahte (1 adet), fer' (2 adet), hafif (2 adet), hezec (1 adet), nısf-ı muhammes (1 adet), muhammes (2 adet), remel (2 adet), sakil (2 adet), türkidarb (2 adet), verşan (2 adet).

1.3. Mecmuadaki biçimler Amel (142 adet), gazel (9 adet), kavi (47 adet), külliyat (1 adet). nevbet-i

müretteb (8 adet), terane (1 adet).

1.4. Mecmuadaki bestekarlar MecmGada 45 bestekarın bestesi kayıtlıdır. bu bestekarlar şunlardır:

Abdurrahman Halvani (1 adet), Abdurrahman Nedim (1 adet), Abdülaziz Kirmani Usta (1 adet), Abdülaziz Usta (Meragizade) (3 adet), Ali Sitar (13 adet), Bayezid KülahdGz (1 adet), Bayezid Simnani Usta (1 adet), Cüneyd Minkar (1 adet), Çengi Küteyla (1 adet), (Mirza, Emir) Gazanfer (4 adet), Hace Abdülkadir Meragi (87 adet), Haccar (1 adet), Hacı Ali (2 adet), Hasan-ı Zamiri (1 adet), Hüseyin Çengi Konevi Usta (2 adet), Hüseyin Çengi Malatiyye (1 adet), lbn-i Kurdeh (2 adet), lbn-i Surüri (8 adet),

1 Bildirid_e "NO" kısaltması ile kullanılacaktır. 60

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTNITY

(Nasreddin) iskenderani (9 adet), lzzeddin Zili (2 adet), Köse Yusuf (1 adet), Kutb-i Nayi (5 adet), Mahmud Hindi (2 adet), Merzenguş (1 adet), Mevlana Paşa (1 adet), Mugancı Hayreddin (1 adet), Muhammed Deffat (1 adet), Muhammed Kalivan (3 adet), Nisvad (1 adet), Osman A'rac (1 adet), Rıdvanşah (3 adet), Safa (Semerkandi) (2 adet), Safıyyüddin Urmevi (19 adet), Satılmış Ağa(1 adet), Sultan Ahmed Bağdadi (4 adet), Sühreverdi (6 adet), Şeyhzade (1 adet), Tac-ı 'Awad {Ali Awad) (3 adet), Tacir Mehmed (1 adet), Tavaşi (15 adet), Tayfur Ağa (3 adet), Usta Körkek/Körgen (1 adet), Usta Kemal (5 adet), Usta Şuayb (1 adet).

2. Şems-i Rumi'nin Güfte Mecmuası Mecmua Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, numara 1002'de

bulunmaktadır2. Kitabın ilk sayfasında "Kü/1-i Külliyat-ı Şems-i ROml " ibaresi yer almaktadır. Bu ibareden yola çıkılarak mecmuanın, musikTşinaslığı vasıtasıyla Fatih Sultan Mehmet Han'ın yakınında bulunmuş, daha sonra da saraydan tard edilmiş olan ve il. Bayezıd devrinde ölen (1494) (Edirneli Mecdi Efendi, 1269:231, 232) Şems-i ROmfye3 ait olduğu anlaşılmıştır (Uslu, 2007:43). MecmOada Fatih Sultan Mehmet için yapılmış bir beste de vardır (vr.231 a). MecmOa 168 varak olup harekesiz nesta'lik hat ile yazılmıştır. Eserde 326 adet kayıtlı güfte bulunmaktadır ve bu güftelerin tamamı Arapça ve Farsça'dır. Mecmua makamlara göre tertip edilmiştir.

2.1. Mecmuadaki makamlar Mecmuada tespit edilen 55 makamın isimleri şunlardır:

Acem (8 adet), bestenigar (10 adet), buselik (5 adet). büzürk (6 adet), çargah (7 adet), dügah (17 adet), dügahhicaz (3 adet), dügahacem (1 adet), eve (5 adet), gerdaniye (14 adet), geveşt (4 adet), hazzan (4 adet), hicaz (9 adet), hocest (2 adet), huzi (3 adet), hüseyni (30 adet), ırak (20 adet), ısfahan (6 adet), karcığar (5 adet), kuçek (2 adet), mahur (4 adet), mahurhatayi (1 adet), muhayyer (8 adet), murgek (2 adet), müberka' (2 adet), neva (6 adet), neva-yı şebenkari (3 adet), nevroz (6 adet), nigar (2 adet), nihavend (1 adet), niriz (3 adet), niriz-i kebir (3 adet), nişaburek (5 adet), nühüft (11 adet), pençgah (26 adet), rahatülervah (2 adet), rast (21 adet), rehavi (6 adet), saba (2 adet), senbzendersebz (1 adet), segah (8 adet), segahmaye (1 adet), selmek (8 adet), sünbüle (3 adet), şehnaz (12 adet), türkihicaz (1 adet), uşşak (5 adet), uzzaı (11 adet), vech-i hüseyni (1 adet), yelgizek (2 adet), zavil (3 adet), zenbOrek (1 adet), zengOle (5 adet).

2.2. Mecmuadaki usuller Mecmuada tespit edilen 14 usul şunlardır:

Amel (53 adet), cer (1 adet), çardarb (13 adet), darbu'l-fetih (3 adet), evsat (16 adet), fahte (2 adet), hafif {28 adet), muhaccel (1 adet), remel-i kasir (5 adet), remel-i tavil (4 adet), revan (2 adet), sakil (29 adet), sedarb (41 cıdet), serendaz (1 adet).

2.3. Mecmuadaki biçimler ·-·· Aşere (4 adet), hamse (1 adet), kavi (2 adet), küll-i külliyat (1 adet), nakş (3

adet), seb'a (9 adet), tasnif (306 adet).

2 Bildiride "ŞR" kısaltması ile kullanılacaktır. · 3 Çeşitli kaynaklarda ismi Usta Şems, Mevlana-Şems, Mevlana Hace Rumi, Şemseddin Nahifi olarakta geçmektedir. 4 "Tasnif' kelimesi musiki biçimlerinin genel adı olduğu için tasnif kelimesi ile kayıtlı olan bestelerin hangi musiki biçimleri ile bestelendiklerini tespit bir hayli zordur. Bu tespit için tasnif adıyla kayıtlı bestelerin diğer mecmualarda da olup olmadığına bakmak ve

61

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTJON OF CUL TURAL HERIT AGE SYMPOSIUM/ART ACTJVITY

2.4. Mecmuadaki bestekarlar Mecmuada 41 bestekarın bestesi kayıtlıdır, bu bestekarlar şunlardır:

Abdülaziz (Meragizade) (2 adet), (Safıyyüddin) Abdülmümin Urmevi (28 adet), Abdürrahim Dimyati (2 adet), Ağaçi (1 adet), Ali Awad (4 adet), Ali Can (2 adet), Ali SitaT (71 adet), Celal Üdi (1 adet), Cüneyd Deşti (4 adet), Cüneyd Minkar (3 adet), (Mirza, Emir) Gazanfer (53 adet), Hace Abdülkadir Meragi (24 adet), Hace Tahir (1 adet), Hacı Dede (1 adet), Hacı İslam (1 adet), Harbende (1 adet), Haydar Mısri (5 adet), Hürrem Şah (1 adet), Hüseyin Mardini (1 adet), lsmail Hicaz (1 adet), .. Kayışhanoğlu (1 adet), Lari (1 adet), Mahmud lskenderani, Mahmud Kulahduz (3 adet), Muhammed Lala (1 adet), Nasreddin lskenderani (6 adet), Necmeddin Deşti (1 adet), Nu'man (10 adet), Rıdvanşah (16 adet), Sata-yı Semerkandi (6 adet), Seyyid Kallaş (2 adet), Sultan Ahmed (Bağdadi) (2 adet), Şems (Rumi) (17 adet), Şeyh Ahmed (1 adet), Şeyh Hadar (1 adet), Şeyh Hurşid (1 adet), üstad Bayezıd (3 adet), Üstad Düyek (1 adet), üstad Hacı Ali (1 adet), üstad Şüca (1 adet)

3. Bodleian Kütüphanesi no. 127 -128'de Kayıtlı Olan Güfte Mecmuası Oxford Üniversitesi Bodleian Kütüphanesi Ouseley El Yazmalar bölümü 127 -

128 numaralarda bulunan mecmua5 225 varak olup harekesiz nesta'lik hattı ile yazılmıştır. Eserin açık bir yazım tarihi yazmada bulunmamaktadır. Eserde rastlanan ilk tarih 23 şehr-i Şewal el-mükerrem sene 1026/1616 (11:105b), ikinci tarih 3 Şewal 1027/ 1617 (11:107b) yılıdır. Ancak bu tarihlerin yeraldığı metnin yazısı, mecmuanın orijinal yazısından farklıdır. Eserde Fatih Sultan Mehmet (vr. 1:24b, 40b, 11:22a), iL Bayezıt (vr.1:47b, 92a, 11:11b), Kanuni Sultan Süleyman (vr.1:75a, 11:6b) adına yapılmış besteler yer almaktadır. Kanuni Sultan Süleyman'dan sonraki padişahlara yapılan bestelerden söz edilmemesi, eserde XV. yüzyılda kullanılmış musiki biçimlerinin olması, XVL yüzyıl ve önceki dönemlerde yaşamış bestekarların bestelerinin olması, ayrıca mecmuada Sel'di'nin yaklaşık 1504 tarihinde yazdığı Matla' kitabındaki manzum makam tariflerinin de yer almasıyla mecmuanın Kanuni'nin saltanatının (1520-1566) başlangıcında yazılmış olabileceğini göstermektedir. 718 beste bulunmaktadır. Bu eserlerden 638 tanesi sözlü eserlerdir. Bu sözlü eserlerden 358 tanesinin güftesi Farsça, 186 tanesinin güftesi Arapça, 95 tanesinin güftesi Türkçedir.

3.1. Mecmüadaki makamlar Eserde 83 adet makam ismi tespit edilmiştir, ismi geçen makamlar alfabetik

sırayla şöyledir:

Acem (16 adet), aşiran (8 adet), bahr-i nazik (2 adet), bestenigar (15 adet), buselik (26 adet), büzürk (21 adet), çargah (25 adet), çargahacem (3 adet), dügah (48 adet), dügahacem (1 adet), dügahhicaz (1 adet), dügahkuçek (2 adet), eve (10 adet), eyk (2 adet), gerdaniye (17 adet), geveşt (7 adet), hazzan (2 adet), hicaz (20 adet), hisar (15 adet), hocest (6 adet), humayun (3 adet), huzi (8 adet), hüseyni (52 adet), ırak (43 adet), ırakmaye (1 adet), ısfahan (18 adet), ısfahanek (1 adet), karcığar (8 adet), kOçek (9 adet), kuçekrekb (1 adet), mahur (18 adet), maye (4 adet), mahur-u

. hatayi (l adet), mahur-u kebir (1 adet), muberka' (3 adet), muhayyer (16 adet), muhayyersegah (1 adet), murgek (4 adet), müstear (2 adet), neva (19 adet),

karşılaştırmak gereklidir. Recep Uslu bu mecmuadaki bestelerin ekseri kısmınını "amel" biçimiyle bestelendiklerini yazmıştır (Uslu, 201Oa:180). 5 Bildiride "BL" kısaltması ile kullanılacaktır. 6 Geniş bilgi için bakınız; Arısoy, M. (1988). Seydi'nin el- Matla' Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma, Baslmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s.23-59.

62

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

nevabOselik (1 adet), neva-yı şebenkari (3 adet), nevroz (17 adet), nevrOzacem (2 adet), nigar (2 adet), nigarinek (2 adet), nihavend (3 adet), nihavend-i kebir (1 adet), niriz (13 adet), nlriz-i kebir (3 adet), nişaburek (15 adet), nişavurek (2 adet), nühüft (18 adet), pençgah (45 adet), pençgahnigar (1 adet), pençgahzaid (1 adet). rahatülervah (6 adet), rast (53 adet), rehavi (13 adet), rekb(1 adet), rekbkOçek (1 adet), rekbnevrOz (2 adet), saba (5 adet), sebzendersebz (5 adet), segah (31 adet), segahmaye (1 adet), selmek (18 adet), selmeknühüft (1 adet), sünbüle (1 O adet), şehnaz (12 adet), türkihicaz (8 adet), uşşak (14 adet), uzzal (33 adet), vech-i hüseyni (1 adet), yegah (1 adet), yelgizek (1 adet). zavil (7 adet), zaviliısfahan (1 adet), zemzeme (5 adet), zenbOrek (2 adet), zengOle (14 adet), zilkeş (1 adet), zirefkend (1 adet).

3.2. Mecmüadaki usuller Eserde 36 adet usul ismi tespit edilmiştir, ismi geçen usuller alfabetik sırayla ·

şöyledir: . Amel (96 adet), berefşan (4 adet), cer (5 adet), cer-i hafıf (2 adet), cerfahte (1

adet), çardarb (47 adet), çenber (1 adet), darbeyn (2 adet), darbu'l-fetih (13 adet), darbu'l-cedid (2 adet), devr-i fer' türki (1 adet), darbu'l-kadim (1 adet), düyek (4 adet), evsat (54 adet), fahte (14 adet), fer' (2 adet), hafif (107 adet), havi (1 adet), hezec (6 adet), mieteyn (7 adet), muhaccel (11 adet), muhammes (5 adet), nim sakil (6 adet), rikab (2 adet), remel (1 adet), remel-i kasir (8 adet), remel-i tavil (14 adet), revan (4 adet), sakil (93 adet), sedarb (130 adet), serendaz (6 adet), sema'i (7 adet), tarabengiz (16 adet), türkiasl (1 adet), türkidarb (6 adet), verşan (5 adet).

3.3. Mecmuadaki biçimler Eserde 22 adet biçim ismi tespit edilmiştir, ismi geçen biçimler alfabetik sırayla

şöyledir: Amel (384 adet), aşere (8 adet), daire (4 adet), dolap gerdan (3 adet), gazel (2

adet), hamse (14 adet), kavi (1 adet), kavl-i murassa (1 adet), kavl-i nevbet (5 adet), kıta-i nevbet (3 adet), küll-i külliyat (1 adet), külliyat (2 adet), muvaşşah (1 adet), nevbet-i müretteb (4 adet), nakş (95 adet), pişrev (75 adet), savt (2 adet), savtü'l-amel (4 adet), seb'a (21 adet), terane (1 adet), tasnif (67 adet), terkib (1 adet).

3.4. Mecmuadaki bestekarlar Eserde 51 adet bestekar ismi tespit edilmiştir., ismi geçen bestekarlar alfabetik

sırayla şöyledir: Abdülaziz (Meragizade) (22 adet), Abdülkadir Meragi (37 adet), Abdülmü'min

(Urmevi) (70 adet), Abdürrahim Dimyati (6 adet), Ahmet Bezik (1 adet), Ali Awad (6 adet), Ali Can (4 adet), Ali İskenderani (1 adet), Ali Kirman (1 adet), Ali Pürtük (1 adet), Ali Sitai (125 adet), Asma'i (1 adet), Baba Yusuf (1 adet), Bayezıd Akşehirli (1 adet), Cüneyd Minkari (4 adet), Derviş Müştak (1 adet), Düyek Muhammed (3 adet), Emir Kallaş (1 adet), Hace Tahir (1 adet), Hacı (1 adet), Hacı Sa'd EylOli (3 adet), Hacı Veli (1 adet), Hasan Nizami (1 adet), Haydar Mısri (4 adet), Hurrem Şah (3 adet), lbn-i Harbende (2 adet), lbn-i Kurdeh (1 adet), İbn-i Surüri (9 adet), Karaca Ahmed (85 adet), Katibi (1 adet), Ken'an (1 adet), Lan (1 adet), Lutfı Çelebi (1 adet), Mahmud İskenderani (2 adet), Mahmud Kulahduz (4 adet), Mes'Od Çengi (1 adet), Mevlana Binai (1 adet), Mirza Gazanfer (112 adet), Muhammed Harezmi (1 adet), Nasreddin iskenderani (4 adet), Nayi Ali (1 adet), Necmeddin Deşti (3 adet), Nu'man (5 adet), Rıdvanşah (14 adet), Sultan Ahmed (3 adet), Şems-i Aydıni (52 adet), Şeyh Safa-yı Semerkandi (5 adet), Şeyh Odi (2 adet), Üstad· Ali (8 adet), Üstad Ali Tasbaz (2 adet), Ya'kOb Feyzi (1 adet).

63

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTNJTY

SONUÇ Bu çalışmada XV. yüzyılda yazıldığı tahmin edilen NO ile ŞR XVI. yüzyılın ilk

çeyreğinde yazıldığı görülen BL incelenmiştir. incelenen mecmOalar çerçevesinde ortaya çıkan bulgular XV. yüzyıl ve XVI. yüzyıl Türk mOsikisine ait şu sonuçlara ulaşılmıştır; Mecmualarda en çok beste yapılmış 10 makam içinde ilk sıradaki makam, günümüze kadar nazari açıdan fazla değişiklik göstermeyen hüseyni' olmuştur (118 adet). Bestelerde rağbet gören diğer makamlar; rast (112 adet), ırak (87 adet), pencgah (71 _ adet), dügah {65 adet), hicaz (47 adet), buselik (45 adet), büzürk (44 adet). ısfahan (44 adet). uşşak (34 adet). Pencgah ve dügah makamları ile yapılan besteler NO'da yoktur. Bu makamların NO'dan sonra yazılmış ŞR ve BL'de fazla sayıda görülmeleri, XV. yüzyılın sonunda bu makamlara olan rağbetin arttığını düşündürmektedir.

NO'da kayıtlı bestelerin sadece 21 tanesinin usulü yazılmıştır. Bu yüzden usul konusunda ŞR ve BL'de olan verilere göre sonuç sağlanmalıdır. Buna göre mecmualarda kayıtlı besteler içinde en çok kullanılan 10 usul8 şunlardır; sedarb (171 adet), amel (149 adet). hafif {136 adet), sakil (122 adet), çardarb (75 adet). evsat (70 adet), remel-i tavil (18 adet), darbu'I- fetih (16 adet), fahte (16 adet), remel-i kasir (13 adet). LMiki Mehmet Çelebi 1484 yılında yazdığı Risaletü'l-fethiyye adlı eserinde, sedarb, amel, hafif, çardarb, sakil, evsat, remel-i tavil, darbu'l-fetih, fahte, remel-i kasir usullerinin kendi zamanındaki yeni mOsikişinasların çok kullandıkları usuller olduğunu belirtir (Tekin, 1999: 205 - 245). Türk mOsikisi biçimleri açısından mecmualarda bestelerde en fazla kullanılan 10 biçim9

şur:lardır; amel (526 adet}, tasnif (373 adet}10, nakş (98 adet}, pişrev (75 adet), kavi (50

adet), seb'a (30 adet), hamse (15 adet), nevbet-i müretteb (12 adet), aşere (12 adet), gazel (11 adet). Mecmualarda tespit edildiği üzere XV. yüzyıl ve XVI. yüzyıl Türk mOsikisinde bestekarlar tarafından en yaygın kullanılan biçim amel'dir. Amel biçiminin ileriki devirlerde "kar" biçimine dönüştüğü iddia edilse de11 bu iddia araştırmaya muhtaçtır.

Esasen Endülüs mOsikisi olan muvaşşahın müsikimizde ilk örneklerinden biri BL'de (vr. 128:9a) görülmüştür. Böylece Türk müsikisinde XVI. yüzyılda muvaşşah biçiminde eser bestelendiği de anlaşılmıştır.

Günümüzde enstrümantal besteler olan pişrevlerin BL'de kayıtlı 75 örneğiyle · XVI. yüzyılda notasız olarak ikai terennümlerle mecmuaya kaydedilebildiği görülmüştür.

Üç güfte mecmüası içerisinde en fazla bestesi olan 1 O bestekar şunlardır; Ali Sitai (209 adet), Mirza Gazanfer (169 adet). Hace Abdülkadir Meragi (148 adet), Abdülmü'min Urmevi (117 adet), Şems-i Rümi12 {69 adet), Rıdvanşah (33 adet), Abdülaziz (Meragizade) (27 adet), Nasreddin lskenderani (19 adet), Şeyh Sata-yı Semerkandi (13 adet), Ali Awad (13 adet).

7 Daha geniş bilgi için bakınız; Küçükgökçe, ö. (2010). XV. Yüzyılda Makamlar, Basılmamış Doktora Tezi, lzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 188. 8 XV. yüzyılda kullanılan usuller hakkında daha geniş bilgi için bakınız; Tekin, H. {1999). Ladiki Mehmet Çelebi ve er-Risaletü'l-fethiyye'si, Basılmamış Doktora Tezi, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 205 - 245. 9 XV. yüzyılda kullanılan biçimler hakkında daha geniş bilgi için bakınız; Pannaksız, M.N. (2016), Bodleian Kütüphanesi 127 - 128 Numaralı Türk Musikisi Güfte Mecmüasının incelenmesi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü 10 Tasnif hakkında 2 numaralı dipnota bakınız. 11 Uslu, R. (201 Oa). Amel, XV. Yüzyıl Fomı Ve Usulü, Abdülkadir Meragi'nin Türkçe Ameli, Müsiklşinas Dergisi, lstanbul, sayı:11., 177-206. 12 NO'da bestesi yoktur.

64

X. INTERNATIONAL TURKIC CULTURE, ART AND PROTECTION OF CULTURAL HERITAGE SYMPOSIUM/ART ACTIVITY

Mecmualara göre X:V. ve X:VI. yüzyıllarda musikişinaslar arasında besteleri en çok meşkedilen, hatırlanan bestekar Ali Sitai'dir. Safıyyüddin Urmevi'nin (ö.1294) yetiştird iği en meşhur musikişinaslardan biridir. 1350 yıllarına kadar yaşadığı tahmin edilmektedir (Uygun, 1999:46; Uslu, 2010b:175).

X:V. yüzyılda yazılmış olan NO ve ŞR'ye göre XVI. yüzyılda yazılmış BL'de Türkçe güftelerin (95 adet) veAnadolu'da yaşamış bestekarların daha fazla olması ile Anadolu ve Osmanlı karakterli Türk musikisi döneminin oluşmaya başladığı

düşünülebilir.

KAYNAKÇA ARISOY, M. (1988). Seydi'nln el- Matla' Adlı Eseri Üzerine Bir Çalışma, Baslmamış Yüksek Lisans Tezi, lstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. BEHAR, C. (1998). Aşk Olmadan Meşk Olmaz, lstanbul: Yapı Kredi Yayınları. DEVELLIOGLU, F. (2008). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları. · EDiRNELi MECDİ EFENDİ. (1269). Hadaiku'ş-şakayık, İstanbul: Daru't.tıbaatü'l-amire. KANAR, M. (1998). Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, lstanbul: Birim Yayıncılık. KÜÇÜKGÖKÇE, ö. (2010). XV. Yüzyılda Makamlar, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. PARMAKSIZ, M.N. (2016), Bodleian Kütüphanesi 127 - 128 Numaralı Türk Musikisi Güfte Mecmuasının incelenmesi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. TEKiN, H. (1999). Ladiki Mehmet Çelebi ve er-Risaletü'l-fethiyye'si, Niğde: Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi. USLU, R. (2007a), Şems-i RDmi'nin Mecmüa-i Güfte'si, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları. USLU, R. (2010a). Amel, XV. Yüzyıl Form Ve Usulü, Abdülkadir Meragi'nin Türkçe Ameli, MDsiklşinas Dergisi, lstanbul, sayı: 11., 177-206. USLU, R. (2010b). Selçuklu Topraklarında Müzik, Konya: Konya Valiliği il Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları. UYGUN, M. N. (1999). Safiyyüddin Abdülmümin Urmevi ve Kitabü'l-Edvar'ı, lstanbul: Kubbealtı Neşriyatı. WRIGHT, O. (1992). Words Without Songs, SOAS, London YILDIZ, O. (2011 ). XV. Yüzyıla Ait Anonim Güfte MecmOasının incelenmesi, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

65