SuttantapiÔake catunnaÑ ÈgamÈnaÑ

SÈdhÈraÓaÔÔhakathÈbh|to

BhadantamahÈbuddhaghosattherena kato

VISUDDHIMAGGO

(Dutiyo bhÈgo)

____

Buddhavasse 2552 Marammavasse 1370 AD. 2008

Romanized from Myanmar version published in 1970

© BuddhasÈsana Society

AÔÔhakathÈ Series 52

First published in 2008 by Ministry of Religious Affairs

Yangon, Myanmar

THE PΣI ALPHABET IN BURMESE AND ROMAN CHARACTERS

____ VOWELS

t a tm È Ä £ i þ Ê O u OD | { e Mo o

CONSONANTS WITH VOWEL “A” u ka c kha * ga C gha i ~a p ca q cha Z ja ps jha Ó Òa # Ôa X Ôha ! Éa ¡ Éha P Óa w ta x tha ' da " dha e na y pa z pha A ba b bha r ma , ya & ra v la 0 va o sa [ ha V Äa H Ñ

VOWELS IN COMBINATION -m -g = È èd = i èD = Ê -k -K = u -l -L = | a- = e a-m a-g = o

u ka um kÈ ud ki uD kÊ uk ku ul k| au ke aum ko c kha cg khÈ cd khi cD khÊ ck khu cl kh| ac khe acg kho ...

CONJUNCT-CONSONANTS uú kka CF ~gha P² ÓÔha "s dhya y’ pla v’ lla u© kkha pö cca @ ÓÉa "G dhva yÁ pba vs lya us kya p ä ccha PÖ ÓÓa EÅ nta AÇ bbha vS lha Bud kri ZÆ jja PS Óha EÉ ntva As bya 0S vha u’ kla Zöß jjha wå tta E¦ ntha jA bra oå sta uG kva n ÒÒa w¬ ttha E nda rÜ mpa ~oå stra cs khya ͧ Òha wG tva `E´ ndra ræ mpha oé sna cG khva Íö Òca ws tya E ndha rÁ mba os sya *¾ gga Íä Òcha Mw tra Eé nna rÇ mbha ó ssa *¢ ggha ÍÆ Òja ' dda Es nya r® mma o® sma *s gya Íöß Òjha ' ddha ES nha rs mya oG sva

j* gra ¥ ÔÔa 's dya yÜ ppa rS mha [® hma uF ~ka | ÔÔha j' dra yæ ppha ,s yya [G hva cF ~kha × ÉÉa 'G dva ys pya ,S yha V§ Äha *F ~ga

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

1 2 3 4 5 6 7 8 9 0

Visuddhimagga DutiyabhÈga

_____ MÈtikÈ PiÔÔha~ka

12. Iddhividhaniddesa

1. AbhiÒÒÈkathÈ ... ... 1 2. Dasa-iddhikathÈ ... ... 6 3. NandopanandanÈgadamanakathÈ ... ... 27

13. AbhiÒÒÈniddesa

1. DibbasotadhÈtukathÈ ... ... 37 2. CetopariyaÒÈÓakathÈ ... ... 39 3. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓakathÈ ... ... 40 4. Cut|papÈtaÒÈÓakathÈ ... ... 53 5. PakiÓÓakakathÈ ... ... 59

14. Khandhaniddesa

1. PaÒÒÈkathÈ ... ... 66 2. PaÒÒÈpabhedakathÈ ... ... 68 3. R|pakkhandhakathÈ ... ... 73 4. ViÒÒÈÓakkhandhakathÈ ... ... 82 5. VedanÈkkhandhakathÈ ... ... 90 6. SaÒÒÈkkhandhakathÈ ... ... 91 7. Sa~khÈrakkhandhakathÈ ... ... 92 8. AtÊtÈdivibhÈgakathÈ ... ... 102 9. KamÈdivinicchayakathÈ ... ... 107

15. ŒyatanadhÈtuniddesa

1. ŒyatanavitthÈrakathÈ ... ... 112 2. DhÈtuvitthÈrakathÈ ... ... 115

ii Visuddhimagga dutiyabhÈga

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

16. Indriyasaccaniddesa

1. IndriyavitthÈrakathÈ ... ... 122 2. SaccavitthÈrakathÈ ... ... 124 3. DukkhaniddesakathÈ (JÈtiniddesa) ... ... 129 4. SamudayaniddesakathÈ ... ... 137 5. NirodhaniddesakathÈ ... ... 138 6. MagganiddesakathÈ ... ... 141 7. EkavidhÈdivinicchayakathÈ ... ... 144

17. PaÒÒÈbh|miniddesa

1. PaÔiccasamuppÈdakathÈ ... ... 148 2. AvijjÈpaccayÈsa~khÈrapadakathÈ ... ... 161 3. PaÔÔhÈnapaccayakathÈ ... ... 163 4. AvijjÈpaccayÈsa~khÈrapadavitthÈrakathÈ ... ... 173 5. Sa~khÈrapaccayÈviÒÒÈÓapadavitthÈrakathÈ ... ... 177 6. ViÒÒÈÓapaccayÈnÈmar|papadavitthÈrakathÈ ... ... 192 7. NÈmar|papaccayÈsaÄÈyatanapadavitthÈrakathÈ ... ... 196 8. SaÄÈyatanapaccayÈphassapadavitthÈrakathÈ ... ... 199 9. PhassapaccayÈvedanÈpadavitthÈrakathÈ ... ... 201 10. VedanÈpaccayÈtaÓhÈpadavitthÈrakathÈ ... ... 202 11. TaÓhÈpaccayÈ-upÈdÈnapadavitthÈrakathÈ ... ... 203 12. UpÈdÈnapaccayÈbhavapadavitthÈrakathÈ ... ... 205 13. BhavapaccayÈjÈti-ÈdivitthÈrakathÈ ... ... 210 14. BhavacakkakathÈ ... ... 211

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa

1. NÈmar|papariggahakathÈ ... ... 222 2. Ar|padhammÈnaÑ upaÔÔhÈnÈkÈrakathÈ ... ... 226 3. SambahulasuttantasaÑsandanÈ ... ... 228 4. UpamÈhi nÈmar|pavibhÈvanÈ ... ... 228

Visuddhimagga dutiyabhÈga iii

MÈtikÈ PiÔÔha~ka

19. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddesa

1. PaccayapariggahakathÈ ... ... 233

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa

1. SammasanaÒÈÓakathÈ ... ... 241 2. CattÈrÊsÈkÈra-anupassanÈ ... ... 246 3. IndriyatikkhakÈraÓanavaka ... ... 248 4. R|panibbattipassanÈkÈra ... ... 249 5. Ar|panibbattipassanÈkÈra ... ... 252 6. R|pasattakasammasanakathÈ ... ... 253 7. Ar|pasattakasammasanakathÈ ... ... 261 8. UdayabbayaÒÈÓakathÈ ... ... 265 9. VipassanupakkilesakathÈ ... ... 269 10. MaggÈmaggavavatthÈnakathÈ ... ... 274

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa

1. Upakkilesavimutta udayabbayaÒÈÓakathÈ ... ... 276 2. Bha~gÈnupassanÈÒÈÓakathÈ ... ... 277 3. BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓakathÈ ... ... 282 4. ŒdÊnavÈnupassanÈÒÈÓakathÈ ... ... 284 5. NibbidÈnupassanÈÒÈÓakathÈ ... ... 287 6. MuÒcitukamyatÈÒÈÓakathÈ ... ... 288 7. PaÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓakathÈ ... ... 289 8. Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓakathÈ ... ... 291 9. AnulomaÒÈÓakathÈ ... ... 308 10. VuÔÔhÈnagÈminÊvipassanÈkathÈ ... ... 309

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa

1. PaÔhamamaggaÒÈÓakathÈ ... ... 312 2. SotÈpannapuggalakathÈ ... ... 315

iv Visuddhimagga dutiyabhÈga

MÈtikÈ PiÔÔha~ka 3. DutiyamaggaÒÈÓakathÈ ... ... 316 4. TatiyamaggaÒÈÓakathÈ ... ... 317 5. CatutthamaggaÒÈÓakathÈ ... ... 317 6. ArahantapuggalakathÈ ... ... 318 7. BodhipakkhiyakathÈ ... ... 318 8. VuÔÔhÈnabalasamÈyogakathÈ ... ... 321 9. PahÈtabbadhammapahÈnakathÈ ... ... 323 10. PariÒÒÈdikiccakathÈ ... ... 331 11. PariÒÒÈdippabhedakathÈ ... ... 334

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa

1. ŒnisaÑsapakÈsanÈ ... ... 340 2. NÈnÈkilesaviddhaÑsanakathÈ ... ... 340 3. PhalasamÈpattikathÈ ... ... 340 4. NirodhasamÈpattikathÈ ... ... 344 5. ŒhuneyyabhÈvÈdisiddhikathÈ ... ... 352 NigamakathÈ ... ... 354

Visuddhimagge dutiyabhÈge mÈtikÈ niÔÔhitÈ.

Visuddhimaggo _____

Namo tassa Bhagavato Arahato SammÈsambuddhassa.

12. Iddhividhaniddesa

AbhiÒÒÈkathÈ

365. IdÈni yÈsaÑ lokikÈbhiÒÒÈnaÑ vasena ayaÑ samÈdhibhÈvanÈ abhiÒÒÈnisaÑsÈti vuttÈ, tÈ abhiÒÒÈ sampÈdetuÑ yasmÈ pathavÊkasiÓÈdÊsu adhigatacatutthajjhÈnena yoginÈ yogo kÈtabbo. EvaÒhissa sÈ samÈdhibhÈvanÈ adhigatÈnisaÑsÈ ceva bhavissati thiratarÈ ca, so adhigatÈnisaÑsÈya thiratarÈya samÈdhibhÈvanÈya samannÈgato sukheneva paÒÒÈbhÈvanaÑ sampÈdessati. TasmÈ abhiÒÒÈkathaÑ tÈva ÈrabhissÈma.

BhagavatÈ hi adhigatacatutthajjhÈnasamÈdhÊnaÑ kulaputtÈnaÑ samÈdhibhÈvanÈnisaÑsadassanatthaÒceva uttaruttaripaÓÊtapaÓÊtadhammadesanatthaÒca “so evaÑ samÈhite citte parisuddhe pariyodÈte ana~gaÓe vigat|pakkilese mudubh|te kammaniye Ôhite ÈneÒjappatte iddhividhÈya cittaÑ abhinÊharati abhininnÈmeti. So anekavihitaÑ iddhividhaÑ paccanubhoti ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena iddhividhaÑ, dibbasotadhÈtuÒÈÓaÑ, cetopariyaÒÈÓaÑ, pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ, sattÈnaÑ cut|papÈte ÒÈÓanti paÒca lokikÈbhiÒÒÈ vuttÈ. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 73 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 2

Tattha ekopi hutvÈ bahudhÈ hotÊti-ÈdikaÑ iddhivikubbanaÑ kÈtukÈmena Èdikammikena yoginÈ odÈtakasiÓapariyantesu aÔÔhasu kasiÓesu aÔÔha aÔÔha samÈpattiyo nibbattetvÈ–

KasiÓÈnulomato, kasiÓapaÔilomato, kasiÓÈnulomapaÔilomato, jhÈnÈnulomato, jhÈnapaÔilomato, jhÈnÈnulomapaÔilomato, jhÈnukkantikato, kasiÓukkantikato, jhÈnakasiÓukkantikato, a~gasa~kantito, ÈrammaÓasa~kantito, a~gÈrammaÓasa~kantito, a~gavavatthÈpanato, ÈrammaÓavavatthÈpanatoti.

Imehi cuddasahi ÈkÈrehi cittaÑ paridametabbaÑ. 366. KatamaÑ panettha kasiÓÈnulomaÑ -pa-. KatamaÑ ÈrammaÓavavatthÈpananti. Idha bhikkhu pathavÊkasiÓe jhÈnaÑ samÈpajjati, tato ÈpokasiÓeti evaÑ paÔipÈÔiyÈ aÔÔhasu kasiÓesu satakkhattumpi sahassakkhattumpi samÈpajjati, idaÑ kasiÓÈnulomaÑ nÈma.

OdÈtakasiÓato pana paÔÔhÈya tatheva paÔilomakkamena samÈpajjanaÑ kasiÓapaÔilomaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓato paÔÔhÈya yÈva odÈtakasiÓaÑ, odÈtakasiÓatopi paÔÔhÈya yÈva pathavÊkasiÓanti evaÑ anulomapaÔilomavasena punappunaÑ samÈpajjanaÑ kasiÓÈnulomapaÔilomaÑ nÈma.

PaÔhamajjhÈnato pana paÔÔhÈya paÔipÈÔiyÈ yÈva nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ, tÈva punappunaÑ samÈpajjanaÑ jhÈnÈnulomaÑ nÈma.

NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanato paÔÔhÈya yÈva paÔhamajjhÈnaÑ, tÈva punappunaÑ samÈpajjanaÑ jhÈnapaÔilomaÑ nÈma.

PaÔhamajjhÈnato paÔÔhÈya yÈva nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanato paÔÔhÈya yÈva paÔhamajjhÈnanti evaÑ anulomapaÔilomavasena punappunaÑ samÈpajjanaÑ jhÈnÈnulomapaÔilomaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓe pana paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tattheva tatiyaÑ samÈpajjati, tato tadeva ugghÈÔetvÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, tato

12. Iddhividhaniddesa 3

ÈkiÒcaÒÒÈyatananti evaÑ kasiÓaÑ anukkamitvÈ jhÈnasseva ekantarikabhÈvena ukkamanaÑ jhÈnukkantikaÑ nÈma. EvaÑ ÈpokasiÓÈdim|likÈpi yojanÈ kÈtabbÈ.

PathavÊkasiÓe paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ puna tadeva tejokasiÓe, tato nÊlakasiÓe, tato lohitakasiÓeti iminÈ nayena jhÈnaÑ anukkamitvÈ kasiÓasseva ekantarikabhÈvena ukkamanaÑ kasiÓukkantikaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓe paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tato tejokasiÓe tatiyaÑ, nÊlakasiÓaÑ ugghÈÔetvÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, lohitakasiÓato ÈkiÒcaÒÒÈyatananti iminÈ nayena jhÈnassa ceva kasiÓassa ca ukkamanaÑ jhÈnakasiÓukkantikaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓe pana paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tattheva itaresampi samÈpajjanaÑ a~gasa~kantikaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓe paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ tadeva ÈpokasiÓe -pa- tadeva odÈtakasiÓeti evaÑ sabbakasiÓesu ekasseva jhÈnassa samÈpajjanaÑ ÈrammaÓasa~kantikaÑ nÈma.

PathavÊkasiÓe paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ ÈpokasiÓe dutiyaÑ, tejokasiÓe tatiyaÑ, vÈyokasiÓe catutthaÑ, nÊlakasiÓaÑ ugghÈÔetvÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ, pÊtakasiÓato viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ, lohitakasiÓato ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ, odÈtakasiÓato nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti evaÑ ekantarikavasena a~gÈnaÒca ÈrammaÓÈnaÒca sa~kamanaÑ a~gÈrammaÓasa~kantikaÑ nÈma.

PaÔhamaÑ jhÈnaÑ pana paÒca~gikanti vavatthapetvÈ1 dutiyaÑ tiva~gikaÑ, tatiyaÑ duva~gikaÑ, tathÈ catutthaÑ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanaÑ -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatananti evaÑ jhÈna~gamattasseva vavatthÈpanaÑ a~gavavatthÈpanaÑ nÈma.

TathÈ idaÑ pathavÊkasiÓanti vavatthapetvÈ idaÑ ÈpokasiÓaÑ -pa- idaÑ odÈtakasiÓanti evaÑ ÈrammaÓamattasseva vavatthÈpanaÑ ÈrammaÓavavatthÈpanaÑ ______________________________________________________________ 1. VavaÔÔhÈpetvÈ (SyÈ)

Visuddhimagga 4

nÈma. A~gÈrammaÓavavatthÈpanampi eke icchanti. AÔÔhakathÈsu pana anÈgatattÈ addhÈ taÑ bhÈvanÈmukhaÑ na hoti. 367. Imehi1 pana cuddasahi ÈkÈrehi cittaÑ aparidametvÈ pubbe abhÈvitabhÈvano Èdikammiko yogÈvacaro iddhivikubbanaÑ sampÈdessatÊti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjati. Œdikammikassa hi kasiÓaparikammampi bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. KatakasiÓaparikammassa nimittuppÈdanaÑ bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. Uppanne nimitte taÑ vaÉÉhetvÈ appanÈdhigamo bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. Adhigatappanassa cuddasahÈkÈrehi cittaparidamanaÑ bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. CuddasahÈkÈrehi paridamitacittassÈpi iddhivikubbanaÑ nÈma bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova sakkoti. VikubbanappattassÈpi2 khippanisantibhÈvo nÈma bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova khippanisantÊ hoti. Therambatthale3 MahÈrohaÓaguttattherassa gilÈnupaÔÔhÈnaÑ Ègatesu tiÑsamattesu iddhimantasahassesu upasampadÈya aÔÔhavassiko Rakkhitatthero viya. TassÈnubhÈvo PathavÊkasiÓaniddese4 vuttoyeva. TampanassÈnubhÈvaÑ disvÈ thero Èha “Èvuso sace rakkhito nÈbhavissa sabbe garahappattÈ assÈma ‘nÈgarÈjÈnaÑ rakkhituÑ nÈsakkhiÑs|’ti. TasmÈ attanÈ5 gahetvÈ vicaritabbaÑ ÈvudhaÑ nÈma malaÑ sodhetvÈva gahetvÈ vicarituÑ vaÔÔatÊ”ti. Te therassa ovÈde ÔhatvÈ tiÑsasahassÈpi bhikkh| khippanisantino ahesuÑ.

KhippanisantiyÈpi ca sati parassa patiÔÔhÈbhÈvo bhÈro, satesu sahassesu vÈ ekova hoti6, giribhaÓÉavÈhanap|jÈya mÈrena a~gÈravasse pavattite ÈkÈse pathaviÑ mÈpetvÈ a~gÈravassaparittÈrako thero viya.

BalavapubbayogÈnaÑ pana Buddhapaccekabuddha-aggasÈvakÈdÊnaÑ vinÈpi iminÈ vuttappakÈrena bhÈvanÈnukkamena arahattapaÔilÈbheneva7 idaÒca iddhivikubbanaÑ ______________________________________________________________ 1. Iti imehi (SyÈ) 2. IddhivikubbanappattassÈpi (SyÈ) 3. TherampattaleÓe (Ka) 4. Visuddhi 1. 150 piÔÔhe. 5. Attanova (SyÈ) 6. Sakkoti (SÊ, SyÈ), parassa patiÔÔhÈ hoti (?) 7. PaÔilÈbhavaseneva (SyÈ)

12. Iddhividhaniddesa 5

aÒÒe ca paÔisambhidÈdibhedÈ guÓÈ ijjhanti. TasmÈ yathÈ piÄandhanavikatiÑ kattukÈmo suvaÓÓakÈro aggidhamanÈdÊhi suvaÓÓaÑ muduÑ kammaÒÒaÑ katvÈva karoti, yathÈ ca bhÈjanavikatiÑ kattukÈmo kumbhakÈro mattikaÑ suparimadditaÑ muduÑ katvÈ karoti, evameva Èdikammikena imehi cuddasahÈkÈrehi cittaÑ paridametvÈ chandasÊsacittasÊsavÊriyasÊsavÊmaÑsÈsÊsasamÈpajjanavasena ceva ÈvajjanÈdivasÊbhÈvavasena ca muduÑ kammaÒÒaÑ katvÈ iddhividhÈya yogo karaÓÊyo. Pubbahetusampannena pana kasiÓesu catutthajjhÈnamatte ciÓÓavasinÈpi kÈtuÑ vaÔÔati. YathÈ panettha yogo kÈtabbo, taÑ vidhiÑ dassento BhagavÈ “so evaÑ samÈhite citte”ti-ÈdimÈha. 368. TatrÈyaÑ PÈÄinayÈnusÈreneva vinicchayakathÈ. Tattha soti so adhigatacatutthajjhÈno yogÊ. Evanti catutthajjhÈnakkamanidassanametaÑ. IminÈ paÔhamajjhÈnÈdhigamÈdinÈ kamena catutthajjhÈnaÑ paÔilabhitvÈti vuttaÑ hoti. SamÈhiteti iminÈ catutthajjhÈnasamÈdhinÈ samÈhite. Citteti r|pÈvacaracitte. Parisuddheti-ÈdÊsu pana upekkhÈsatipÈrisuddhibhÈvena parisuddhe. ParisuddhattÈyeva pariyodÈte, pabhassareti vuttaÑ hoti. SukhÈdÊnaÑ paccayÈnaÑ ghÈtena vihatarÈgÈdi-a~gaÓattÈ ana~gaÓe. Ana~gaÓattÈyeva vigat|pakkilese. A~gaÓena hi taÑ cittaÑ upakkilissati. SubhÈvitattÈ mudubh|te, vasÊbhÈvappatteti vuttaÑ hoti. Vase vattamÈnaÑ hi cittaÑ mudunti vuccati. MuduttÈyeva ca kammaniye, kammakkhame kammayoggeti vuttaÑ hoti. MuduÑ hi cittaÑ kammaniyaÑ hoti sudantamiva suvaÓÓaÑ, taÒca ubhayampi subhÈvitattÈyevÈti. YathÈha “nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ evaÑ bhÈvitaÑ bahulÊkataÑ muduÒca hoti kammaniyaÒca, yathayidaÑ bhikkhave cittan”ti1.

Etesu parisuddhabhÈvÈdÊsu ÔhitattÈ Ôhite. ®hitattÈyeva ÈneÒjappatte, acale niriÒjaneti vuttaÑ hoti. MudukammaÒÒabhÈvena vÈ attano vase ÔhitattÈ Ôhite. SaddhÈdÊhi pariggahitattÈ ÈneÒjappatte. SaddhÈpariggahitaÑ hi cittaÑ assaddhiyena na iÒjati. VÊriyapariggahitaÑ kosajjena na iÒjati. SatipariggahitaÑ pamÈdena na iÒjati. SamÈdhipariggahitaÑ uddhaccena na ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 4 piÔÔhe.

Visuddhimagga 6

iÒjati. PaÒÒÈpariggahitaÑ avijjÈya na iÒjati. ObhÈsagataÑ kilesandhakÈrena na iÒjati. Imehi chahi dhammehi pariggahitaÑ ÈneÒjappattaÑ hoti. EvaÑ aÔÔha~gasamannÈgataÑ cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti abhiÒÒÈsacchikaraÓÊyÈnaÑ dhammÈnaÑ abhiÒÒÈsacchikiriyÈya.

Aparo nayo, catutthajjhÈnasamÈdhinÈ samÈhite. NÊvaraÓad|rabhÈvena parisuddhe. VitakkÈdisamatikkamena pariyodÈte. JhÈnapaÔilÈbhapaccayÈnaÑ icchÈvacarÈnaÑ abhÈvena ana~gaÓe. AbhijjhÈdÊnaÑ cittassa upakkilesÈnaÑ vigamena vigat|pakkilese. Ubhayampi cetaÑ Ana~gaÓasuttavatthasuttÈnusÈrena1 veditabbaÑ. VasippattiyÈ mudubh|te. IddhipÈdabhÈv|pagamena kammaniye. BhÈvanÈpÈrip|riyÈ paÓÊtabhÈv|pagamena Ôhite ÈneÒjappatte. YathÈ ÈneÒjappattaÑ hoti, evaÑ Ôhiteti attho. Evampi aÔÔha~gasamannÈgataÑ cittaÑ abhinÊhÈrakkhamaÑ hoti abhiÒÒÈsacchikaraÓÊyÈnaÑ dhammÈnaÑ abhiÒÒÈsacchikiriyÈya pÈdakaÑ padaÔÔhÈnabh|tanti.

Dasa-iddhikathÈ

369. IddhividhÈya cittaÑ abhinÊharati abhininnÈmetÊti ettha ijjhanaÔÔhena iddhi, nipphatti-atthena paÔilÈbhaÔÔhena cÈti vuttaÑ hoti. YaÒhi nipphajjati paÔilabbhati ca, taÑ ijjhatÊti vuccati. YathÈha “kÈmaÑ kÈmayamÈnassa, tassa cetaÑ samijjhatÊ”ti2. TathÈ “nekkhammaÑ ijjhatÊti iddhi, paÔiharatÊti pÈÔihÈriyaÑ. Arahattamaggo ijjhatÊti iddhi, paÔiharatÊti pÈÔihÈriyan”ti3.

Aparo nayo, ijjhanaÔÔhena iddhi. UpÈyasampadÈyetamadhivacanaÑ. UpÈyasampadÈ hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. YathÈha “ayaÑ kho Citto gahapati sÊlavÈ kalyÈÓadhammo sace paÓidahissati ‘anÈgatamaddhÈnaÑ rÈjÈ assaÑ cakkavattÊ’ti, tassa kho ayaÑ ijjhissati sÊlavato cetopaÓidhi visuddhattÈ”ti4.

Aparo nayo, etÈya sattÈ ijjhantÊti iddhi. IjjhantÊti iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti vuttaÑ hoti. SÈ dasavidhÈ. YathÈha “kati iddhiyoti5 dasa iddhiyo”. Puna caparaÑ Èha “katamÈ dasa ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 29, 43 piÔÔhesu. 2. Khu 1. 399 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 404 piÔÔhe. 4. SaÑ 2. 491 piÔÔhe. 5. YathÈha iddhiyoti (sabbattha) 6. PaÔisaÑ 3. 83 piÔÔhe.

12. Iddhividhaniddesa 7

iddhiyo. AdhiÔÔhÈnÈ iddhi, vikubbanÈ iddhi, manomayÈ iddhi, ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi, samÈdhivipphÈrÈ iddhi, ariyÈ iddhi, kammavipÈkajÈ iddhi, puÒÒavato iddhi, vijjÈmayÈ iddhi, tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊ”ti1. 370. Tattha “pakatiyÈ eko bahukaÑ Èvajjati. SataÑ vÈ sahassaÑ vÈ satasahassaÑ vÈ ÈvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti ‘bahuko homÊ’ti”2 evaÑ vibhajitvÈ dassitÈ iddhi adhiÔÔhÈnavasena nipphannattÈ adhiÔÔhÈnÈ iddhi nÈma. (1) 371. “So pakativaÓÓaÑ vijahitvÈ kumÈrakavaÓÓaÑ vÈ dasseti nÈgavaÓÓaÑ vÈ -pa- vividhampi senÈby|haÑ dassetÊ”ti3 evaÑ ÈgatÈ iddhi pakativaÓÓavijahanavikÈravasena pavattattÈ vikubbanÈ iddhi nÈma. (2) 372. “Idha bhikkhu imamhÈ kÈyÈ aÒÒaÑ kÈyaÑ abhinimminÈti r|piÑ manomayan”ti4 iminÈ nayena ÈgatÈ iddhi sarÊrabbhantare aÒÒasseva manomayassa sarÊrassa nipphattivasena pavattattÈ manomayÈ iddhi nÈma. (3) 373. ©ÈÓuppattito5 pana pubbe vÈ pacchÈ vÈ taÑkhaÓe vÈ ÒÈÓÈnubhÈvanibbatto viseso ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma. VuttaÒhetaÑ “aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈya pahÈnaÔÔho ijjhatÊti ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi -pa- arahattamaggena sabbakilesÈnaÑ pahÈnaÔÔho ijjhatÊti ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi. Œyasmato BÈkkulassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi. Œyasmato SaÑkiccassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi. Œyasmato Bh|tapÈlassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhÊ”ti6.

Tattha ÈyasmÈ BÈkkulo daharova ma~galadivase nadiyÈ nhÈpiyamÈno dhÈtiyÈ pamÈdena sote patito. TamenaÑ maccho gilitvÈ BÈrÈÓasÊtitthaÑ agamÈsi. Tatra taÑ macchabandho gahetvÈ seÔÔhibhariyÈya vikkiÓi. SÈ macche sinehaÑ uppÈdetvÈ ahameva naÑ pacissÈmÊti phÈlentÊ macchakucchiyaÑ suvaÓÓabimbaÑ viya dÈrakaÑ disvÈ putto me laddhoti somanassajÈtÈ ahosi. Iti macchakucchiyaÑ arogabhÈvo Èyasmato ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 383 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 385 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 388 piÔÔhe. 4. PaÔisaÑ 389 piÔÔhe. 5. ©ÈÓappavattito (Ka-SÊ, SyÈ) 6. PaÔisaÑ 389 piÔÔhe.

Visuddhimagga 8

BÈkkulassa pacchimabhavikassa tena attabhÈvena paÔilabhitabba-arahattamaggaÒÈÓÈnubhÈvena nibbattattÈ ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma. Vatthu pana vitthÈrena kathetabbaÑ1.

SaÑkiccattherassa pana gabbhagatasseva mÈtÈ kÈlamakÈsi. TassÈ citakaÑ ÈropetvÈ s|lehi vijjhitvÈ jhÈpiyamÈnÈya dÈrako s|lakoÔiyÈ akkhik|Ôe pahÈraÑ labhitvÈ saddaÑ akÈsi. Tato dÈrako jÊvatÊti otÈretvÈ kucchiÑ phÈletvÈ dÈrakaÑ ayyikÈya adaÑsu. So tÈya paÔijaggito vuddhimanvÈya pabbajitvÈ saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi2. Iti vuttanayeneva dÈrucitakÈya arogabhÈvo Èyasmato SaÑkiccassa ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma.

Bh|tapÈladÈrakassa pana pitÈ RÈjagahe daliddamanusso. So dÈr|naÑ atthÈya sakaÔena aÔaviÑ gantvÈ dÈrubhÈraÑ katvÈ sÈyaÑ nagaradvÈrasamÊpaÑ patto. Athassa goÓÈ yugaÑ ossajjitvÈ nagaraÑ pavisiÑsu. So sakaÔam|le puttakaÑ nisÊdÈpetvÈ goÓÈnaÑ anupadaÑ gacchanto nagarameva pÈvisi. Tassa anikkhantasseva dvÈraÑ pihitaÑ. DÈrakassa vÈÄayakkhÈnucaritepi bahinagare tiyÈmarattiÑ arogabhÈvo vuttanayeneva ÒÈÓavipphÈrÈ iddhi nÈma. Vatthu3 pana vitthÈretabbaÑ. (4) 374. SamÈdhito pubbe vÈ pacchÈ vÈ taÑkhaÓe vÈ samathÈnubhÈvanibbatto viseso samÈdhivipphÈrÈ iddhi. VuttaÒhetaÑ “paÔhamajjhÈnena nÊvaraÓÈnaÑ pahÈnaÔÔho ijjhatÊti samÈdhivipphÈrÈ iddhi -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈya pahÈnaÔÔho ijjhatÊti samÈdhivipphÈrÈ iddhi. Œyasmato SÈriputtassa samÈdhivipphÈrÈ iddhi, Èyasmato SaÒjÊvassa, Èyasmato KhÈÓukoÓÉaÒÒassa, UttarÈya upÈsikÈya, SÈmÈvatiyÈ upÈsikÈya samÈdhivipphÈrÈ iddhÊ”ti4.

Tattha yadÈ Èyasmato SÈriputtassa MahÈmoggallÈnattherena saddhiÑ KapotakandarÈyaÑ viharato juÓhÈya rattiyÈ navoropitehi kesehi ajjhokÈse nisinnassa eko duÔÔhayakkho sahÈyakena yakkhena vÈriyamÈnopi sÊse pahÈramadÈsi. Yassa meghassa viya ______________________________________________________________ 1. Ma-®Ôha 3. 135; AÑ-®Ôha 1 Etadaggavaggepi. 2. Dhamma-®Ôha 8 vagge vitthÈro. 3. Dhamma-®Ôha 21 vagge. 4. PaÔisaÑ 389 piÔÔhe.

12. Iddhividhaniddesa 9

gajjato1 saddo ahosi. TadÈ thero tassa paharaÓasamaye samÈpattiÑ appesi. Athassa tena pahÈrena na koci ÈbÈdho ahosi. AyaÑ tassÈyasmato samÈdhivipphÈrÈ iddhi. Vatthu pana UdÈne2 Ègatameva.

SaÒjÊvattheraÑ pana nirodhasamÈpannaÑ kÈlakatoti3 sallakkhetvÈ gopÈlakÈdayo tiÓakaÔÔhagomayÈni sa~kaÉÉhetvÈ aggiÑ adaÑsu. Therassa cÊvare aÑsumattampi najjhÈyittha. Ayamassa anupubbasamÈpattivasena pavattasamathÈnubhÈvanibbattattÈ samÈdhivipphÈrÈ iddhi. Vatthu pana sutte4 Ègatameva.

KhÈÓukoÓÉaÒÒatthero pana pakatiyÈva samÈpattibahulo. So aÒÒatarasmiÑ araÒÒe rattiÑ samÈpattiÑ appetvÈ nisÊdi. PaÒcasatÈ corÈ bhaÓÉakaÑ thenetvÈ gacchantÈ “idÈni amhÈkaÑ anupathaÑ ÈgacchantÈ natthÊ”ti vissamitukÈmÈ bhaÓÉakaÑ oropayamÈnÈ “khÈÓuko ayan”ti maÒÒamÈnÈ therasseva upari sabbabhaÓÉakÈni ÔhapesuÑ. TesaÑ vissamitvÈ gacchantÈnaÑ paÔhamaÑ ÔhapitabhaÓÉakassa gahaÓakÈle kÈlaparicchedavasena thero vuÔÔhÈsi. Te therassa calanÈkÈraÑ disvÈ bhÊtÈ viraviÑsu. Thero “mÈ bhÈyittha upÈsakÈ, bhikkhu ahan”ti Èha. Te ÈgantvÈ vanditvÈ theragatena pasÈdena pabbajitvÈ saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓiÑsu5. Ayamettha paÒcahi bhaÓÉakasatehi ajjhotthaÔassa therassa ÈbÈdhÈbhÈvo samÈdhivipphÈrÈ iddhi.

UttarÈ pana upÈsikÈ PuÓÓaseÔÔhissa6 dhÊtÈ. TassÈ SirimÈ nÈma gaÓikÈ issÈpakatÈ tattatelakaÔÈhaÑ sÊse ÈsiÒci. UttarÈ taÑkhaÓaÒÒeva mettaÑ samÈpajji. TelaÑ pokkharapattato udakabindu viya vivaÔÔamÈnaÑ agamÈsi. AyamassÈ samÈdhivipphÈrÈ iddhi. Vatthu7 pana vitthÈretabbaÑ.

SÈmÈvatÊ nÈma Udenassa raÒÒo aggamahesÊ. MÈgaÓÉiya8 brÈhmaÓo attano dhÊtÈya aggamahesiÔÔhÈnaÑ patthayamÈno tassÈ vÊÓÈya ______________________________________________________________ 1. Gajjayato (SÊ), gajjito (SyÈ, Ka) 2. Khu 1. 123 piÔÔhe. 3. KÈla~katoti (Ka) 4. Ma 1. 409 piÔÔhe. 5. Dhamma-®Ôha 8 vagge. 6. PuÓÓakaseÔÔhissa (sabbattha) 7. Dhamma-®Ôha 17 vagge; AÑ-®Ôha 1 Etadaggavaggepi. 8. MÈgandiya (SÊ, I)

Visuddhimagga 10

ÈsÊvisaÑ pakkhipÈpetvÈ rÈjÈnaÑ Èha “mahÈrÈja SÈmÈvatÊ taÑ mÈretukÈmÈ vÊÓÈya ÈsÊvisaÑ gahetvÈ pariharatÊ”ti. RÈjÈ taÑ disvÈ kupito SÈmÈvatiÑ vadhissÈmÊti dhanuÑ ÈropetvÈ visapÊtaÑ khurappaÑ sannayhi. SÈmÈvatÊ saparivÈrÈ rÈjÈnaÑ mettÈya phari. RÈjÈ neva saraÑ khipituÑ na oropetuÑ sakkonto vedhamÈno aÔÔhÈsi. Tato naÑ devÊ Èha “kiÑ mahÈrÈja kilamasÊ”ti. Œma kilamÈmÊti. Tena hi dhanuÑ oropehÊti. Saro raÒÒo pÈdam|leyeva pati. Tato naÑ devÊ “mahÈrÈja appaduÔÔhassa nappadussitabban”ti ovadi1. Iti raÒÒo saraÑ muÒcituÑ avisahanabhÈvo SÈmÈvatiyÈ upÈsikÈya samÈdhivipphÈrÈ iddhÊti. (5) 375. PaÔikk|lÈdÊsu appaÔikk|lasaÒÒivihÈrÈdikÈ pana ariyÈ iddhi nÈma. YathÈha “katamÈ ariyÈ iddhi, idha bhikkhu sace Èka~khati ‘paÔikk|le appaÔikk|lasaÒÒÊ vihareyyan’ti, appaÔikk|lasaÒÒÊ tattha viharati -pa- upekkhako tattha viharati sato sampajÈno”ti2. AyaÒhi cetovasippattÈnaÑ ariyÈnaÑyeva sambhavato ariyÈ iddhÊti vuccati.

EtÈya hi samannÈgato khÊÓÈsavo bhikkhu paÔikk|le aniÔÔhe vatthusmiÑ metthÈpharaÓaÑ vÈ dhÈtumanasikÈraÑ vÈ karonto appaÔikk|lasaÒÒÊ viharati. AppaÔikk|le iÔÔhe vatthusmiÑ asubhapharaÓaÑ vÈ aniccanti manasikÈraÑ vÈ karonto paÔikk|lasaÒÒÊ viharati. TathÈ paÔikk|lÈpaÔikk|lesu tadeva mettÈpharaÓaÑ vÈ dhÈtumanasikÈraÑ vÈ karonto appaÔikk|lasaÒÒÊ viharati. AppaÔikk|lapaÔikk|lesu ca tadeva asubhapharaÓaÑ vÈ aniccanti manasikÈraÑ vÈ karonto paÔikk|lasaÒÒÊ viharati. CakkhunÈ r|paÑ disvÈ neva sumano hotÊti-ÈdinÈ nayena vuttaÑ pana chaÄa~gupekkhaÑ pavattayamÈno paÔikk|le ca appaÔikk|le ca tadubhayaÑ abhinivajjitvÈ upekkhako viharati sato sampajÈno. PaÔisambhidÈyaÒhi “kathaÑ paÔikk|le appaÔikk|lasaÒÒÊ viharati. AniÔÔhasmiÑ vatthusmiÑ mettÈya vÈ pharati dhÈtuso vÈ upasaÑharatÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena ayameva attho vibhatto. AyaÑ3 cetovasippattÈnaÑ ariyÈnaÑyeva sambhavato ariyÈ iddhÊti vuccati. (6) ______________________________________________________________ 1. Dhamma-®Ôha 2 vagge; AÑ-®Ôha 1 Etadaggavaggepi. 2. PaÔisaÑ 390 piÔÔhe. 3. Iti (SyÈ, I), iti ayaÑ (?)

12. Iddhividhaniddesa 11

376. PakkhÊ-ÈdÊnaÑ pana vehÈsagamanÈdikÈ kammavipÈkajÈ iddhi nÈma. YathÈha “katamÈ kammavipÈkajÈ iddhi. SabbesaÑ pakkhÊnaÑ sabbesaÑ devÈnaÑ ekaccÈnaÑ manussÈnaÑ ekaccÈnaÒca vinipÈtikÈnaÑ ayaÑ kammavipÈkajÈ iddhÊ”ti1. Ettha hi sabbesaÑ pakkhÊnaÑ jhÈnaÑ vÈ vipassanaÑ vÈ vinÈyeva ÈkÈsena gamanaÑ. TathÈ sabbesaÑ devÈnaÑ paÔhamakappikÈnaÒca ekaccÈnaÑ manussÈnaÑ. TathÈ Piya~karamÈtÈ2 yakkhinÊ UttaramÈtÈ2 PhussamittÈ DhammaguttÈti evamÈdÊnaÑ ekaccÈnaÑ vinipÈtikÈnaÑ ÈkÈsena gamanaÑ kammavipÈkajÈ iddhÊti. (7) 377. Cakkavatti-ÈdÊnaÑ vehÈsagamanÈdikÈ pana puÒÒavato iddhi nÈma. YathÈha “katamÈ puÒÒavato iddhi. RÈjÈ cakkavattÊ vehÈsaÑ gacchiti saddhiÑ catura~giniyÈ senÈya antamaso assabandhagobandhapurise upÈdÈya. Jotikassa gahapatissa puÒÒavato iddhi. JaÔilakassa gahapatissa puÒÒavato iddhi. Ghositassa3 gahapatissa puÒÒavato iddhi. MeÓÉakassa gahapatissa puÒÒavato iddhi. PaÒcannaÑ mahÈpuÒÒÈnaÑ puÒÒavato iddhÊ”ti1. Sa~khepato pana paripÈkaÑ gate puÒÒasambhÈre ijjhanakaviseso puÒÒavato iddhi.

Ettha ca Jotikassa4 gahapatissa pathaviÑ bhinditvÈ maÓipÈsÈdo uÔÔhahi. CatusaÔÔhi ca kapparukkhÈti ayamassa puÒÒavato iddhi. JaÔilakassa4 asÊtihattho suvaÓÓapabbato nibbatti. Ghositassa sattasu ÔhÈnesu mÈraÓatthÈya upakkame katepi arogabhÈvo puÒÒavato iddhi. MeÓÉakassa5 ekakarÊsamatte6 padese sattaratanamayÈnaÑ MeÓÉakÈnaÑ pÈtubhÈvo puÒÒavato iddhi. PaÒcamahÈpuÒÒÈ nÈma MeÓÉakaseÔÔhi, tassa bhariyÈ CandapadumasirÊ, putto DhanaÒcayaseÔÔhi, suÓisÈ SumanadevÊ, dÈso PuÓÓo nÈmÈti. Tesu seÔÔhissa sÊsaÑ nhÈtassa ÈkÈsaÑ ullokanakÈle aÉÉhateÄasakoÔÔhasahassÈni ÈkÈsato rattasÈlÊnaÑ p|renti. BhariyÈya nÈÄikodanamattampi gahetvÈ sakalajambudÊpavÈsike parivisamÈnÈya bhattaÑ na khÊyati. Puttassa sahassatthavikaÑ gahetvÈ sakalajambudÊpavÈsikÈnampi dentassa kahÈpaÓÈ na khÊyanti. SuÓisÈya ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 391 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 211, 212 piÔÔhesu. 3. Ghosakassa (SyÈ), Ghosikassa (Ka) 4. VitthÈravatthu Dhamma-®Ôha 26 vagge. 5. VitthÈravatthu Dhamma-®Ôha 18 vagge; Vi 3. 337 piÔÔhepi. 6. Ekakasitamatte (SyÈ, Ka) aÔÔhakarÊsamatte (Dhamma-®Ôha)

Visuddhimagga 12

ekaÑ vÊhitumbaÑ gahetvÈ sakalajambudÊpavÈsikÈnampi bhÈjayamÈnÈya dhaÒÒaÑ na khÊyati. DÈsassa ekena na~galena kasato ito satta ito sattÈti cuddasa maggÈ honti1. AyaÑ nesaÑ puÒÒavato iddhi. (8) 378. VijjÈdharÈdÊnaÑ vehÈsagamanÈdikÈ pana vijjÈmayÈ iddhi. YathÈha “katamÈ vijjÈmayÈ iddhi. VijjÈdharÈ vijjaÑ parijapitvÈ2 vehÈsaÑ gacchanti. ŒkÈse antalikkhe hatthimpi dassenti -pa- vividhampi senÈby|haÑ dassentÊ”ti3. (9) 379. Tena tena pana sammÈpayogena tassa tassa kammassa ijjhanaÑ tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhi. YathÈha “nekkhammena kÈmacchandassa pahÈnaÔÔho ijjhatÊti tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhi -pa- arahattamaggena sabbakilesÈnaÑ pahÈnaÔÔho ijjhatÊti tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊ”ti4. Ettha ca paÔipattisa~khÈtasseva sammÈpayogassa dÊpanavasena purimapÈÄisadisÈva PÈÄi ÈgatÈ. AÔÔhakathÈyaÑ pana sakaÔaby|hÈdikaraÓavasena yaÑkiÒci sippakammaÑ yaÑkiÒci vejjakammaÑ tiÓÓaÑ bedÈnaÑ uggahaÓaÑ tiÓÓaÑ piÔakÈnaÑ uggahaÓaÑ antamaso kasanavapanÈdÊni upÈdÈya taÑ taÑ kammaÑ katvÈ nibbattaviseso tattha tattha sammÈpayogapaccayÈ ijjhanaÔÔhena iddhÊti ÈgatÈ. (10)

Iti imÈsu dasasu iddhÊsu iddhividhÈyÈti imasmiÑ pade adhiÔÔhÈnÈ iddhiyeva ÈgatÈ. ImasmiÑ panatthe vikubbanÈ manomayÈ iddhiyopi icchitabbÈ eva. 380. IddhividhÈyÈti iddhikoÔÔhÈsÈya, iddhivikappÈya vÈ. CittaÑ abhinÊharati abhininnÈmetÊti so bhikkhu vuttappakÈravasena tasmiÑ citte abhiÒÒÈpÈdake jÈte iddhividhÈdhigamatthÈya parikammacittaÑ abhinÊharati kasiÓÈrammaÓato apanetvÈ iddhividhÈbhimukhaÑ peseti. AbhininnÈmetÊti adhigantabba-iddhipoÓaÑ iddhipabbhÈraÑ karoti. Soti so evaÑ katacittÈbhinÊhÈro bhikkhu. Anekavihitanti anekavidhaÑ nÈnappakÈrakaÑ. Iddhividhanti iddhikoÔÔhÈsaÑ. PaccanubhotÊti paccanubhavati, ______________________________________________________________ 1. VitthÈravatthu Dhamma-®Ôha 18 vagge; Vi 3. 337 piÔÔhepi. 2. ParijappitvÈ (SyÈ), parijappetvÈ (Ka) 3. PaÔisaÑ 391 piÔÔhe. 4. PaÔisaÑ 391 piÔÔhe.

12. Iddhividhaniddesa 13

phusati sacchikaroti pÈpuÓÈtÊti attho. IdÈnissa anekavihitabhÈvaÑ dassento “ekopi hutvÈ”ti-ÈdimÈha. Tattha ekopi hutvÈti iddhikaraÓato pubbe1 pakatiyÈ ekopi hutvÈ. BahudhÈ hotÊti bah|naÑ santike ca~kamitukÈmo vÈ sajjhÈyaÑ vÈ kattukÈmo paÒhaÑ vÈ pucchitukÈmo hutvÈ satampi sahassampi hoti. KathampanÈyamevaÑ hoti. IddhiyÈ catasso bh|miyo cattÈro pÈdÈ aÔÔha padÈni soÄasa ca m|lÈni sampÈdetvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhahanto. 381. Tattha catasso bh|miyoti cattÈri jhÈnÈni veditabbÈni. VuttaÒhetaÑ DhammasenÈpatinÈ “iddhiyÈ katamÈ catasso bh|miyo. Vivekajabh|mi paÔhamaÑ jhÈnaÑ. PÊtisukhabh|mi dutiyaÑ jhÈnaÑ. UpekkhÈsukhabh|mi tatiyaÑ jhÈnaÑ. Adukkhamasukhabh|mi catutthaÑ jhÈnaÑ. IddhiyÈ imÈ catasso bh|miyo iddhilÈbhÈya iddhipaÔilÈbhÈya iddhivikubbanatÈya iddhivisavitÈya iddhivasitÈya iddhivesÈrajjÈya saÑvattantÊ”ti2. Ettha ca purimÈni tÊÓi jhÈnÈni yasmÈ pÊtipharaÓena ca sukhapharaÓena ca sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamitvÈ lahumudukammaÒÒakÈyo iddhiÑ pÈpuÓÈti, tasmÈ iminÈ pariyÈyena iddhilÈbhÈya saÑvattanato sambhÈrabh|miyoti veditabbÈni. CatutthajjhÈnampana iddhilÈbhÈya pakatibh|miyeva. 382. CattÈro pÈdÈti cattÈro iddhipÈdÈ veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ “iddhiyÈ katame cattÈro pÈdÈ. Idha bhikkhu chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgataÑ iddhipÈdaÑ bhÈveti. VÊriya. Citta. VÊmaÑsÈsamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgataÑ iddhipÈdaÑ bhÈveti. IddhiyÈ ime cattÈro pÈdÈ iddhilÈbhÈya -pa- iddhivesÈrajjÈya saÑvattantÊ”ti3. Ettha ca chandahetuko chandÈdhiko vÈ samÈdhi chandasamÈdhi. KattukamyatÈchandaÑ adhipatiÑ karitvÈ paÔiladdhasamÈdhissetaÑ adhivacanaÑ. PadhÈnabh|tÈ sa~khÈrÈ padhÈnasa~khÈrÈ. CatukiccasÈdhakassa sammappadhÈnavÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. SamannÈgatanti chandasamÈdhinÈ ca padhÈnasa~khÈrehi ca upetaÑ. IddhipÈdanti nipphattipariyÈyena vÈ ijjhanaÔÔhena,4 ijjhanti etÈya sattÈ iddhÈ vuddhÈ ukkaÑsagatÈ hontÊti iminÈ vÈ pariyÈyena iddhÊti sa~khaÑ gatÈnaÑ abhiÒÒÈcittasampayuttÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. Pubbeva (SÊ, SyÈ, Ka) 2. PaÔisaÑ 384 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 384 piÔÔhe. 4. IjjhanaÔÔhena iddhi, (SyÈ)

Visuddhimagga 14

chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrÈnaÑ adhiÔÔhÈnaÔÔhena pÈdabh|taÑ sesacittacetasikarÈsinti attho. VuttaÒhetaÑ “iddhipÈdoti tathÈbh|tassa vedanÈkkhandho -pa- viÒÒÈÓakkhandho”ti1.

Atha vÈ pajjate anenÈti pÈdo. PÈpuÓÊyatÊti attho. IddhiyÈ pÈdo iddhipÈdo. ChandÈdÊnametaÑ adhivacanaÑ. YathÈha “chandaÒce bhikkhave bhikkhu nissÈya labhati samÈdhiÑ, labhati cittassekaggataÑ, ayaÑ vuccati chandasamÈdhi. So anuppannÈnaÑ pÈpakÈnaÑ -pa- padahati, ime vuccanti padhÈnasa~khÈrÈ. Iti ayaÒca chando ayaÒca chandasamÈdhi ime ca padhÈnasa~khÈrÈ, ayaÑ vuccati bhikkhave chandasamÈdhipadhÈnasa~khÈrasamannÈgato iddhipÈdo”ti2. EvaÑ sesiddhipÈdesupi attho veditabbo. 383. AÔÔha padÈnÊti chandÈdÊni aÔÔha veditabbÈni. VuttaÒhetaÑ “iddhiyÈ katamÈni aÔÔha padÈni. ChandaÒce bhikkhu nissÈya labhati samÈdhiÑ, labhati cittassekaggataÑ, chando na samÈdhi, samÈdhi na chando. AÒÒo chando. AÒÒo samÈdhi. VÊriyaÒce bhikkhu. CittaÒce bhikkhu. VÊmaÑsaÒce bhikkhu nissÈya labhati samÈdhiÑ, labhati cittassekaggataÑ. VÊmaÑsÈ na samÈdhi, samÈdhi na vÊmaÑsÈ. AÒÒÈ vÊmaÑsÈ. AÒÒo samÈdhi. IddhiyÈ imÈni aÔÔha padÈni iddhilÈbhÈya -pa- iddhivesÈrajjÈya saÑvattantÊ”ti3. Ettha hi iddhimuppÈdetukÈmatÈchando samÈdhinÈ ekato niyuttova iddhilÈbhÈya saÑvattati. TathÈ vÊriyÈdayo. TasmÈ imÈni aÔÔhapadÈni vuttÈnÊti veditabbÈni. 384. SoÄasa m|lÈnÊti soÄasahi ÈkÈrehi ÈneÒjatÈ cittassa veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ “iddhiyÈ kati m|lÈni, soÄasa m|lÈni anonataÑ4 cittaÑ kosajje na iÒjatÊti ÈneÒja, anannataÑ5 cittaÑ uddhacce na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, anabhinataÑ cittaÑ rÈge na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, anapanataÑ cittaÑ byÈpÈde na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, anissitaÑ cittaÑ diÔÔhiyÈ na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, appaÔibaddhaÑ cittaÑ chandarÈge na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, vippamuttaÑ cittaÑ kÈmarÈge na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, visaÑyuttaÑ cittaÑ kilese na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, vimariyÈdikataÑ cittaÑ kilesamariyÈde na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, ekattagata cittaÑ nÈnattakilese na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, saddhÈya ______________________________________________________________ 1. Vibha~ga 226 piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 234 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 384 piÔÔhe. 4. AnoÓataÑ (I, Ka) 5. AnuÓÓataÑ (I, Ka)

12. Iddhividhaniddesa 15

pariggahitaÑ cittaÑ assaddhiye na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, vÊriyena pariggahitaÑ cittaÑ kosajje na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, satiyÈ pariggahitaÑ cittaÑ pamÈde na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, samÈdhinÈ pariggahitaÑ cittaÑ uddhacce na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, paÒÒÈya pariggahitaÑ cittaÑ avijjÈya na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, obhÈsagataÑ cittaÑ avijjandhakÈre na iÒjatÊti ÈneÒjaÑ, iddhiyÈ imÈni soÄasa m|lÈni iddhilÈbhÈya -pa- iddhivesÈrajjÈya saÑvattantÊ”ti1.

KÈmaÒca esa attho evaÑ samÈhite citteti-ÈdinÈpi siddhoyeva, paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ pana iddhiyÈ bh|mipÈda pada m|labhÈvadassanatthaÑ puna vutto. Purimo ca suttesu Ègatanayo. AyaÑ PaÔisambhidÈyaÑ. Iti ubhayattha asammohatthampi puna vutto. 385. ©ÈÓena adhiÔÔhahantoti svÈyamete iddhiyÈ bh|mi pÈda padabh|te dhamme sampÈdetvÈ abhiÒÒÈpÈdakaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya sace sataÑ icchati “sataÑ homi sataÑ homÊ”ti parikammaÑ katvÈ puna abhiÒÒÈpÈdakaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈti, adhiÔÔhÈnacittena saheva sataÑ hoti. SahassÈdÊsupi eseva nayo. Sace evaÑ na ijjhati puna parikammaÑ katvÈ dutiyampi samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ. SaÑyuttaÔÔhakathÈyaÑ hi ekavÈraÑ dvevÈraÑ samÈpajjituÑ vaÔÔatÊti vuttaÑ. Tattha pÈdakajjhÈnacittaÑ nimittÈrammaÓaÑ. ParikammacittÈni satÈrammaÓÈni vÈ sahassÈrammaÓÈni vÈ, tÈni ca kho vaÓÓavasena, no paÓÓattivasena. AdhiÔÔhÈnacittampi tatheva satÈrammaÓaÑ vÈ sahassÈrammaÓaÑ vÈ. TaÑ pubbe vuttaÑ appanÈcittamiva gotrabhu-anantaraÑ ekameva uppajjati r|pÈvacaracatutthajjhÈnikaÑ. 386. Yampi PaÔisambhidÈyaÑ vuttaÑ “pakatiyÈ eko bahukaÑ Èvajjati sataÑ vÈ sahassaÑ vÈ satasahassaÑ vÈ, ÈvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti ‘bahuko homÊ’ti, bahuko hoti, yathÈ ÈyasmÈ C|Äapanthako”ti2. TatrÈpi ÈvajjatÊti parikammavaseneva vuttaÑ. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈtÊti abhiÒÒÈÒÈÓavasena vuttaÑ. TasmÈ bahukaÑ Èvajjati, tato tesampi parikammacittÈnaÑ avasÈne samÈpajjati, samÈpattito vuÔÔhahitvÈ puna bahuko homÊti ÈvajjitvÈ tato paraÑ pavattÈnaÑ tiÓÓaÑ catunnaÑ vÈ pubbabhÈgacittÈnaÑ anantarÈ uppannena sanniÔÔhÈpanavasena ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 384 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 385 piÔÔhe.

Visuddhimagga 16

adhiÔÔhÈnanti laddhanÈmena ekeneva abhiÒÒÈÒÈÓena adhiÔÔhÈtÊti evamettha attho daÔÔhabbo.

YaÑ pana vuttaÑ “yathÈ ÈyasmÈ C|Äapanthako”ti, taÑ bahudhÈbhÈvassa kÈyasakkhidassanatthaÑ vuttaÑ. TaÑ pana vatthunÈ dÊpetabbaÑ. Te kira dvebhÈtaro panthe jÈtattÈ panthakÈti nÈmaÑ labhiÑsu. TesaÑ jeÔÔho MahÈpanthako, so pabbajitvÈ saha paÔisambhidÈhi arahattaÑ pÈpuÓi. ArahÈ hutvÈ C|ÄapanthakaÑ pabbÈjetvÈ–

PadumaÑ1 yathÈ kokanadaÑ sugandhaÑ, PÈto siyÈ phullamavÊtagandhaÑ. A~gÊrasaÑ passa virocamÈnaÑ, TapantamÈdiccamivantalikkheti2–

ImaÑ gÈthaÑ adÈsi. So taÑ cat|hi mÈsehi paguÓaÑ kÈtuÑ nÈsakkhi. Atha naÑ thero abhabbo tvaÑ sÈsaneti vihÈrato nÊhari. TasmiÒca kÈle thero bhattuddesako hoti. JÊvako theraÑ upasa~kamitvÈ sve bhante BhagavatÈ saddhiÑ paÒcabhikkhusatÈni gahetvÈ amhÈkaÑ gehe bhikkhaÑ gaÓhathÈti Èha. Theropi ÔhapetvÈ C|ÄapanthakaÑ sesÈnaÑ adhivÈsemÊti adhivÈsesi.

C|Äapanthako dvÈrakoÔÔhake ÔhatvÈ rodati. BhagavÈ dibbacakkhunÈ disvÈ taÑ upasa~kamitvÈ kasmÈ rodasÊti Èha. So taÑ pavattimÈcikkhi. BhagavÈ na sajjhÈyaÑ kÈtuÑ asakkonto mama sÈsane abhabbo nÈma hoti, mÈ soci bhikkh|ti taÑ bÈhÈyaÑ gahetvÈ vihÈraÑ pavisitvÈ iddhiyÈ pilotikakhaÓÉaÑ abhinimminitvÈ adÈsi, handa bhikkhu imaÑ parimajjanto rajoharaÓaÑ rajoharaÓanti punappunaÑ sajjhÈyaÑ karohÊti. Tassa tathÈ karoto taÑ kÈÄavaÓÓaÑ ahosi. So parisuddhaÑ vatthaÑ, natthettha doso, attabhÈvassa panÈyaÑ dosoti saÒÒaÑ paÔilabhitvÈ paÒcasu khandhesu ÒÈÓaÑ otÈretvÈ vipassanaÑ vaÉÉhetvÈ anulomato gotrabhusamÊpaÑ pÈpesi. Athassa BhagavÈ obhÈsagÈthÈ abhÈsi–

“RÈgo rajo na ca pana reÓu vuccati, RÈgassetaÑ adhivacanaÑ rajoti. EtaÑ rajaÑ vippajahitvÈ paÓÉitÈ, Viharanti te vigatarajassa3 sÈsane. ______________________________________________________________ 1. PadmaÑ (SyÈ, Ka) 2. AÑ 2. 209 piÔÔhe. 3. VÊtarajassa (Ka)

12. Iddhividhaniddesa 17

Doso -pa-.

Moho rajo na ca pana reÓu vuccati, MohassetaÑ adhivacanaÑ rajoti. EtaÑ rajaÑ vippajahitvÈ paÓÉitÈ, Viharanti te vigatarajassa sÈsane”ti1.

Tassa gÈthÈpariyosÈne catupaÔisambhidÈchaÄabhiÒÒÈparivÈrÈ navalokuttaradhammÈ hatthagatÈva ahesuÑ.

SatthÈ dutiyadivase JÊvakassa gehaÑ agamÈsi saddhiÑ bhikkhusaÑghena. Atha dakkhiÓodakÈvasÈne yÈguyÈ diyyamÈnÈya hatthena pattaÑ pidahi. JÊvako kiÑ bhanteti pucchi. VihÈre eko bhikkhu atthÊti. So purisaÑ pesesi “gaccha ayyaÑ gahetvÈ sÊghaÑ ehÊ”ti. VihÈrato nikkhante pana Bhagavati,

SahassakkhattumattÈnaÑ, nimminitvÈna Panthako. NisÊda’mbavane ramme, yÈva kÈlappavedanÈti2.

Atha so puriso gantvÈ kÈsÈvehi ekapajjotaÑ ÈrÈmaÑ disvÈ ÈgantvÈ bhikkh|hi bharito bhante ÈrÈmo, nÈhaÑ jÈnÈmi katamo so ayyoti Èha. Tato naÑ BhagavÈ Èha “gaccha yaÑ paÔhamaÑ passasi, taÑ cÊvarakaÓÓe gahetvÈ ‘SatthÈ taÑ ÈmantetÊ’ti vatvÈ ÈnehÊ”ti. So taÑ gantvÈ therasseva cÊvarakaÓÓe aggahesi. TÈvadeva sabbepi nimmitÈ antaradhÈyiÑsu. Thero “gaccha tvan”ti taÑ uyyojetvÈ mukhadhovanÈdisarÊrakiccaÑ niÔÔhapetvÈ paÔhamataraÑ gantvÈ pattÈsane nisÊdi. IdaÑ sandhÈya vuttaÑ”yathÈ ÈyasmÈ C|Äapanthako”ti.

Tatra ye te bah| nimmitÈ te aniyametvÈ nimmitattÈ iddhimatÈ sadisÈva honti. ®hÈnanisajjÈdÊsu vÈ bhÈsitatuÓhÊbhÈvÈdÊsu vÈ yaÑ yaÑ iddhimÈ karoti, taÑ tadeva karonti. Sace pana nÈnÈvaÓÓe kÈtukÈmo hoti, keci paÔhamavaye, keci majjhimavaye, keci pacchimavaye, ______________________________________________________________ 1. MahÈni 406 piÔÔhe. 2. Thera 304 piÔÔhe.

Visuddhimagga 18

tathÈ dÊghakese, upaÉÉhamuÓÉe, muÓÉe, missakese, upaÉÉharattacÊvare, paÓÉukacÊvare, padabhÈÓa dhammakathÈsarabhaÒÒa paÒhapucchana paÒhavissajjana rajanapacana cÊvarasibbana dhovanÈdÊni karonte aparepi vÈ nÈnappakÈrake kÈtukÈmo hoti, tena pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya ettakÈ bhikkh| paÔhamavayÈ hont|ti-ÈdinÈ nayena parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya adhiÔÔhÈtabbaÑ. AdhiÔÔhÈnacittena saddhiÑ icchiticchitappakÈrÈyeva hontÊti. Esa nayo bahudhÈpi hutvÈ eko hotÊti-ÈdÊsu.

Ayampana viseso, iminÈ bhikkhunÈ evaÑ bahubhÈvaÑ nimminitvÈ puna “ekova hutvÈ ca~kamissÈmi, sajjhÈyaÑ karissÈmi, paÒhaÑ pucchissÈmÊ”ti cintetvÈ vÈ, “ayaÑ vihÈro appabhikkhuko, sace keci Ègamissanti ‘kuto ime ettakÈ ekasadisÈ bhikkh|, addhÈ therassa esa ÈnubhÈvo’ti maÑ jÈnissantÊ”ti appicchatÈya vÈ antarÈva “eko homÊ”ti icchantena pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya “eko homÊ”ti adhiÔÔhÈtabbaÑ. AdhiÔÔhÈnacittena saddhiÑyeva eko hoti. EvaÑ akaronto pana yathÈparicchinnakÈlavasena sayameva eko hoti. 387. ŒvibhÈvaÑ tirobhÈvanti ettha ÈvibhÈvaÑ karoti tirobhÈvaÑ karotÊti ayamattho. Idameva hi sandhÈya PaÔisambhidÈyaÑ vuttaÑ “ÈvibhÈvanti kenaci anÈvaÔaÑ hoti appaÔicchannaÑ vivaÔaÑ pÈkaÔaÑ. TirobhÈvanti kenaci ÈvaÔaÑ hoti paÔicchannaÑ pihitaÑ paÔikujjitan”ti1. TatrÈyaÑ iddhimÈ ÈvibhÈvaÑ kÈtukÈmo andhakÈraÑ vÈ ÈlokaÑ karoti, paÔicchannaÑ vÈ vivaÔaÑ, anÈpÈthaÑ vÈ ÈpÈthaÑ karoti. KathaÑ? AyaÒhi yathÈ paÔicchannopi d|re Ôhitopi vÈ dissati, evaÑ attÈnaÑ vÈ paraÑ vÈ kÈtukÈmo pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya idaÑ andhakÈraÔÔhÈnaÑ ÈlokajÈtaÑ hot|ti vÈ, idaÑ paÔicchannaÑ vivaÔaÑ hot|ti vÈ, idaÑ anÈpÈthaÑ ÈpÈthaÑ hot|ti vÈ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈti, saha adhiÔÔhÈnacittena2 yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Pare d|re ÔhitÈpi passanti. Sayampi passitukÈmo passati. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 386 piÔÔhe. 2. Saha adhiÔÔhÈnÈ (SÊ, I, Ka)

12. Iddhividhaniddesa 19

388. EtaÑ pana pÈÔihÈriyaÑ kena katapubbanti? BhagavatÈ. BhagavÈ hi C|ÄasubhaddÈya nimantito VissakammunÈ1 nimmitehi paÒcahi k|ÔÈgÈrasatehi SÈvatthito sattayojanabbhantaraÑ SÈketaÑ gacchanto yathÈ SÈketanagaravÈsino SÈvatthivÈsike,2 SÈvatthivÈsino ca SÈketavÈsike passanti, evaÑ adhiÔÔhÈsi. Nagaramajjhe ca otaritvÈ pathaviÑ dvidhÈ bhinditvÈ yÈva AvÊciÑ ÈkÈsaÒca dvidhÈ viy|hitvÈ yÈva brahmalokaÑ dassesi.

DevorohaÓenapi ca ayamattho vibhÈvetabbo. BhagavÈ kira yamakapÈÔihÈriyaÑ katvÈ caturÈsÊtipÈÓasahassÈni bandhanÈ pamocetvÈ atÊtÈ BuddhÈ yamakapÈÔihÈriyÈvasÈne kuhiÑ gatÈti ÈvajjitvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ gatÈti addasa. Athekena pÈdena pathavÊtalaÑ akkamitvÈ dutiyaÑ Yugandharapabbate patiÔÔhapetvÈ puna purimapÈdaÑ uddharitvÈ SinerumatthakaÑ akkamitvÈ tattha PaÓÉukambalasilÈtale vassaÑ upagantvÈ sannipatitÈnaÑ dasasahassacakkavÈÄadevatÈnaÑ Èdito paÔÔhÈya abhidhammakathaÑ Èrabhi. BhikkhÈcÈravelÈya nimmitabuddhaÑ mÈpesi. So dhammaÑ deseti. BhagavÈ nÈgalatÈdantakaÔÔhaÑ khÈditvÈ Anotattadahe mukhaÑ dhovitvÈ Uttarakur|su piÓÉapÈtaÑ gahetvÈ AnotattadahatÊre paribhuÒjati. SÈriputtatthero tattha gantvÈ BhagavantaÑ vandati. BhagavÈ ajja ettakaÑ dhammaÑ desesinti therassa nayaÑ deti. EvaÑ tayo mÈse abbocchinnaÑ abhidhammakathaÑ kathesi. TaÑ sutvÈ asÊtikoÔidevatÈnaÑ dhammÈbhisamayo ahosi.

YamakapÈÔihÈriye sannipatitÈpi dvÈdasayojanÈ parisÈ BhagavantaÑ passitvÈva gamissÈmÈti khandhÈvÈraÑ bandhitvÈ aÔÔhÈsi. TaÑ C|Äa-anÈthapiÓÉikaseÔÔhiyeva sabbapaccayehi upaÔÔhÈsi. ManussÈ kuhiÑ BhagavÈti jÈnanatthÈya AnuruddhattheraÑ yÈciÑsu. Thero ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ addasa dibbena cakkhunÈ tattha vass|pagataÑ BhagavantaÑ disvÈ Èrocesi.

Te Bhagavato vandanatthÈya MahÈmoggallÈnattheraÑ yÈciÑsu. Thero parisamajjheyeva mahÈpathaviyaÑ nimujjitvÈ SinerupabbataÑ nibbijjhitvÈ3 ______________________________________________________________ 1. VissukammunÈ (SyÈ), VisukammunÈ (Ka) 2. SÈvatthivÈsike passanti (SyÈ) 3. VinibbijjhitvÈ (SyÈ)

Visuddhimagga 20

TathÈgatapÈdam|le Bhagavato pÈde vandamÈnova ummujjitvÈ BhagavantaÑ etadavoca “JambudÊpavÈsino bhante Bhagavato pÈde vanditvÈ passitvÈva gamissÈmÈti vadantÊ”ti. BhagavÈ Èha “kuhiÑ pana te MoggallÈna etarahi jeÔÔhabhÈtÈ DhammasenÈpatÊ”ti. Sa~kassanagare bhanteti. MoggallÈna maÑ daÔÔhukÈmÈ sve Sa~kassanagaraÑ Ègacchantu, ahaÑ sve mahÈpavÈraÓapuÓÓamÈsÊ-uposathadivase Sa~kassanagare otarissÈmÊti. “SÈdhu bhante”ti thero DasabalaÑ vanditvÈ Ègatamaggeneva oruyha manussÈnaÑ santikaÑ sampÈpuÓi. GamanÈgamanakÈle ca yathÈ naÑ manussÈ passanti, evaÑ adhiÔÔhÈsi. IdaÑ tÈvettha MahÈmoggallÈnatthero ÈvibhÈvapÈÔihÈriyaÑ akÈsi.

So evaÑ Ègato taÑ pavattiÑ ÈrocetvÈ “d|ranti saÒÒaÑ akatvÈ katapÈtarÈsÈva nikkhamathÈ”ti Èha. BhagavÈ Sakkassa devaraÒÒo Èrocesi “mahÈrÈja sve manussalokaÑ gacchÈmÊ”ti. DevarÈjÈ VissakammaÑ1 ÈÓÈpesi “tÈta sve BhagavÈ manussalokaÑ gantukÈmo, tisso sopÈnapantiyo mÈpehi ekaÑ kanakamayaÑ, ekaÑ rajatamayaÑ, ekaÑ maÓimayan”ti. So tathÈ akÈsi. BhagavÈ dutiyadivase Sinerumuddhani ÔhatvÈ puratthimalokadhÈtuÑ olokesi, anekÈni cakkavÈÄasahassÈni vivaÔÈni hutvÈ eka~gaÓaÑ viya pakÈsiÑsu. YathÈ ca puratthimena, evaÑ pacchimenapi uttarenapi dakkhiÓenapi sabbaÑ vivaÔamaddasa. HeÔÔhÈpi2 yÈva AvÊci, upari3 yÈva AkaniÔÔhabhavanaÑ, tÈva addasa.

TaÑ divasaÑ kira lokavivaraÓaÑ nÈma ahosi. ManussÈpi deve passanti, devÈpi manusse. Tattha neva manussÈ uddhaÑ ullokenti, na devÈ adho olokenti, sabbe sammukhÈva aÒÒamaÒÒaÑ passanti. BhagavÈ majjhe maÓimayena sopÈnena otarati, chakÈmÈvacaradevÈ vÈmapasse kanakamayena, suddhÈvÈsÈ ca MahÈbrahmÈ ca dakkhiÓapasse rajatamayena. DevarÈjÈ pattacÊvaraÑ aggahesi, MahÈbrahmÈ tiyojanikaÑ setacchattaÑ, SuyÈmo vÈÄabÊjaniÑ, PaÒcasikho Gandhabbaputto tigÈvutamattaÑ beÄuvapaÓÉuvÊÓaÑ gahetvÈ TathÈgatassa p|jaÑ karonto otarati. TaÑdivasaÑ BhagavantaÑ disvÈ BuddhabhÈvÈya pihaÑ anuppÈdetvÈ Ôhitasatto nÈma natthi. Idamettha BhagavÈ ÈvibhÈvapÈÔihÈriyaÑ akÈsi. ______________________________________________________________ 1. VissukammaÑ (SyÈ), VisukammaÑ (Ka) 2. HeÔÔhÈ ca (SÊ) 3. Upari ca (SÊ)

12. Iddhividhaniddesa 21

Apica TambapaÓÓidÊpe Tala~garavÈsÊ1 Dhammadinnattheropi TissamahÈvihÈre cetiya~gaÓasmiÑ nisÊditvÈ “tÊhi bhikkhave dhammehi samannÈgato bhikkhu apaÓÓakapaÔipadaÑ paÔipanno hotÊ”ti ApaÓÓakasuttaÑ2 kathento heÔÔhÈmukhaÑ bÊjaniÑ akÈsi, yÈva AvÊcito eka~gaÓaÑ ahosi. Tato uparimukhaÑ akÈsi, yÈva brahmalokÈ eka~gaÓaÑ ahosi. Thero nirayabhayena tajjetvÈ saggasukhena ca palobhetvÈ dhammaÑ desesi. Keci sotÈpannÈ ahesuÑ, keci sakadÈgÈmÊ anÈgÈmÊ arahantoti. 389. TirobhÈvaÑ kÈtukÈmo pana ÈlokaÑ vÈ andhakÈraÑ karoti, appaÔicchannaÑ vÈ paÔicchannaÑ, ÈpÈthaÑ vÈ anÈpÈthaÑ karoti. KathaÑ? AyaÒhi yathÈ appaÔicchannopi samÊpe Ôhitopi vÈ na dissati, evaÑ attÈnaÑ vÈ paraÑ vÈ kÈtukÈmo pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya “idaÑ ÈlokaÔÔhÈnaÑ andhakÈraÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ appaÔicchannaÑ paÔicchannaÑ hot|”ti vÈ, “idaÑ ÈpÈthaÑ anÈpÈthaÑ hot|”ti vÈ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈti. Saha adhiÔÔhÈnacittena3 yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Pare samÊpe ÔhitÈpi na passanti. Sayampi apassitukÈmo na passati. 390. EtaÑ pana pÈÔihÈriyaÑ kena katapubbanti? BhagavatÈ. BhagavÈ hi yasaÑ kulaputtaÑ samÊpe nisinnaÑyeva yathÈ naÑ pitÈ na passati, evamakÈsi4. TathÈ vÊsayojanasataÑ MahÈkappinassa paccuggamanaÑ katvÈ taÑ anÈgÈmiphale, amaccasahassaÒcassa sotÈpattiphale patiÔÔhÈpetvÈ, tassa anumaggaÑ ÈgatÈ sahassitthiparivÈrÈ AnojÈdevÊ ÈgantvÈ samÊpe nisinnÈpi yathÈ saparisaÑ rÈjÈnaÑ na passati, tathÈ katvÈ “api bhante rÈjÈnaÑ passathÈ”ti vutte “kiÑ pana te rÈjÈnaÑ gavesituÑ varaÑ, udÈhu attÈnan”ti. “AttÈnaÑ bhante”ti vatvÈ nisinnÈya tassÈ tathÈ dhammaÑ desesi, yathÈ sÈ saddhiÑ itthisahassena sotÈpattiphale patiÔÔhÈsi, amaccÈ anÈgÈmiphale, rÈjÈ arahatteti5. Apica ______________________________________________________________ 1. TaÄa~garavÈsÊ (SyÈ, I), VÈÄa~garavÈsÊ (Ka) 2. AÑ 1. 111 piÔÔhe. 3. Ettha pana natthi pÈÔhabhedo. 4. Vi 3. 22 piÔÔhe. 5. Dhamma-®Ôha 6 vagge; AÑ-®Ôha 1 Etadaggavaggepi.

Visuddhimagga 22

TambapaÓÓidÊpaÑ Ègatadivase yathÈ attanÈ saddhiÑ Ègate avasese rÈjÈ na passati, evaÑ karontena MahindattherenÈpi idaÑ katameva1. 391. Apica sabbampi pÈkaÔaÑ pÈÔihÈriyaÑ ÈvibhÈvaÑ nÈma. ApÈkaÔapÈÔihÈriyaÑ tirobhÈvaÑ nÈma. Tattha pÈkaÔapÈÔihÈriye iddhipi paÒÒÈyati iddhimÈpi. TaÑ yamakapÈÔihÈriyena dÊpetabbaÑ. Tatra hi “idha TathÈgato yamakapÈÔihÈriyaÑ karoti asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehi. UparimakÈyato aggikkhandho pavattati, heÔÔhimakÈyato udakadhÈrÈ pavattatÊ”ti2 evaÑ ubhayaÑ paÒÒÈyittha. ApÈkaÔapÈÔihÈriye iddhiyeva paÒÒÈyati, na iddhimÈ. TaÑ Mahakasuttena3 ca Brahmanimantanikasuttena4 ca dÊpetabbaÑ. Tatra hi Èyasmato ca Mahakassa, Bhagavato ca iddhiyeva paÒÒÈyittha, na iddhimÈ.

YathÈha–

“EkamantaÑ nisinno kho Citto gahapati ÈyasmantaÑ MahakaÑ etadavoca “sÈdhu me bhante ayyo Mahako uttarimanussadhammÈ iddhipÈÔihÈriyaÑ dasset|”ti. Tena hi tvaÑ gahapati ÈÄinde uttarÈsa~gaÑ paÒÒÈpetvÈ tiÓakalÈpaÑ okÈsehÊti. ‘EvaÑ bhante’ti kho Citto gahapati Èyasmato Mahakassa paÔissutvÈ ÈÄinde uttarÈsa~gaÑ paÒÒÈpetvÈ tiÓakalÈpaÑ okÈsesi. Atha kho ÈyasmÈ Mahako vihÈraÑ pavisitvÈ5 tathÈr|paÑ iddhÈbhisa~khÈraÑ abhisa~khÈsi, yathÈ tÈlacchiggaÄena ca aggaÄantarikÈya ca acci nikkhamitvÈ tiÓÈni jhÈpesi, uttarÈsa~gaÑ na jhÈpesÊ”ti3.

YathÈ cÈha–

“Atha khvÈhaÑ bhikkhave tathÈr|paÑ iddhÈbhisa~khÈraÑ abhisa~khÈsiÑ ‘ettÈvatÈ brahmÈ ca brahmaparisÈ ca brahmapÈrisajjÈ ca saddaÒca me sossanti, na ca maÑ dakkhissantÊ”ti antarahito imaÑ gÈthaÑ abhÈsiÑ–

______________________________________________________________ 1. Vi-®Ôha 1. 55 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 120 piÔÔhe. 3. SaÑ 2. 481 piÔÔhe. 4. Ma 1. 405 piÔÔhe. 5. PavisitvÈ s|cighaÔikaÑ datvÈ (Ma 1. 405 PÈÄi)

12. Iddhividhaniddesa 23

‘Bhave vÈhaÑ bhayaÑ disvÈ, bhavaÒca vibhavesinaÑ. BhavaÑ nÈbhivadiÑ kiÒci, nandiÒca na upÈdiyin’ti”1. 392. TirokuÔÔaÑ2 tiropÈkÈraÑ tiropabbataÑ asajjamÈno gacchati seyyathÈpi ÈkÈseti ettha tirokuÔÔanti parakuÔÔaÑ, kuÔÔassa parabhÈganti vuttaÑ hoti. Esa nayo itaresu. KuÔÔoti ca gehabhittiyÈ etamadhivacanaÑ. PÈkÈroti gehavihÈragÈmÈdÊnaÑ parikkhepapÈkÈro. Pabbatoti paÑsupabbato vÈ pÈsÈÓapabbato vÈ. AsajjamÈnoti alaggamÈno. SeyyathÈpi ÈkÈseti ÈkÈse viya. EvaÑ gantukÈmena pana ÈkÈsakasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya kuÔÔaÑ vÈ pÈkÈraÑ vÈ SinerucakkavÈÄesupi aÒÒataraÑ pabbataÑ vÈ ÈvajjitvÈ kataparikammena ÈkÈso hot|ti adhiÔÔhÈtabbo. ŒkÈsoyeva hoti. Adho otaritukÈmassa, uddhaÑ vÈ ÈrohitukÈmassa susiro hoti, vinivijjhitvÈ gantukÈmassa chiddo. So tattha asajjamÈno gacchati.

TipiÔakac|ÄÈbhayatthero panetthÈha, ÈkÈsakasiÓasamÈpajjanaÑ Èvuso kimatthiyaÑ, kiÑ hatthi-assÈdÊni abhinimminitukÈmo hatthi-assÈdi kasiÓÈni samÈpajjati, nanu yattha katthaci kasiÓe parikammaÑ katvÈ aÔÔhasamÈpattivasÊbhÈvoyeva pamÈÓaÑ. YaÑ yaÑ icchati, taÑ tadeva hotÊti. Bhikkh| ÈhaÑsu, PÈÄiyÈ bhante ÈkÈsakasiÓaÑyeva ÈgataÑ, tasmÈ avassametaÑ vattabbanti. TatrÈyaÑ PÈÄi–

“PakatiyÈ ÈkÈsakasiÓasamÈpattiyÈ lÈbhÊ hoti. TirokuÔÔaÑ tiropÈkÈraÑ tiropabbataÑ Èvajjati. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti ÈkÈso hot|ti, ÈkÈso hoti. TirokuÔÔaÑ tiropÈkÈraÑ tiropabbataÑ asajjamÈno gacchati. YathÈ manussÈ pakatiyÈ aniddhimanto kenaci anÈvaÔe aparikkhitte asajjamÈnÈ gacchanti, evameva so iddhimÈ cetovasippatto tirokuÔÔaÑ tiropÈkÈraÑ tiropabbataÑ asajjamÈno gacchati seyyathÈpi ÈkÈse”ti3.

______________________________________________________________ 1. Ma 1. 405 piÔÔhe. 2. TirokuÉÉaÑ (SÊ, SyÈ, I) 3. PaÔisaÑ 386 piÔÔhe.

Visuddhimagga 24

Sace panassa bhikkhuno adhiÔÔhahitvÈ gacchantassa antarÈ pabbato vÈ rukkho vÈ uÔÔheti, kiÑ puna samÈpajjitvÈ adhiÔÔhÈtabbanti? Doso natthi. Puna samÈpajjitvÈ adhiÔÔhÈnaÑ hi upajjhÈyassa santike nissayaggahaÓasadisaÑ hoti. IminÈ ca pana bhikkhunÈ ÈkÈso hot|ti adhiÔÔhitattÈ ÈkÈso hotiyeva. PurimÈdhiÔÔhÈnabaleneva cassa antarÈ aÒÒo pabbato vÈ rukkho vÈ utumayo uÔÔhahissatÊti aÔÔhÈnamevetaÑ. AÒÒena iddhimatÈ nimmite pana paÔhamanimmÈnaÑ balavaÑ hoti. Itarena tassa uddhaÑ vÈ adho vÈ gantabbaÑ. 393. PathaviyÈpi ummujjanimujjanti ettha ummujjanti uÔÔhÈnaÑ vuccati. Nimujjanti saÑsÊdanaÑ. UmmujjaÒca nimujjaÒca ummujjanimujjaÑ. EvaÑ kÈtukÈmena ÈpokasiÓaÑ samÈpajjitvÈ uÔÔhÈya ettake ÔhÈne pathavÊ udakaÑ hot|ti paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnena yathÈ paricchinne ÔhÈne pathavÊ udakameva hoti. So tattha ummujjanimujjaÑ karoti. TatrÈyaÑ PÈÄi–

“PakatiyÈ ÈpokasiÓasamÈpattiyÈ lÈbhÊ hoti. PathaviÑ Èvajjati. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti udakaÑ hot|ti, udakaÑ hoti. So pathaviyÈ ummujjanimujjaÑ karoti. YathÈ manussÈ pakatiyÈ aniddhimanto udake ummujjanimujjaÑ karonti. Evameva so iddhimÈ cetovasippatto pathaviyÈ ummujjanimujjaÑ karoti seyyathÈpi udake”ti1.

Na kevalaÒca ummujjanimujjameva, nhÈnapÈnamukhadhovana-bhaÓÉakadhovanÈdÊsu yaÑ yaÑ icchati, taÑ taÑ karoti. Na kevalaÒca udakameva, sappitelamadhuphÈÓitÈdÊsupi yaÑ yaÑ icchati, taÑ taÑ idaÒcidaÒca ettakaÑ hot|ti ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ adhiÔÔhahantassa yathÈdhiÔÔhitameva hoti. UddharitvÈ bhÈjanagataÑ karontassa sappi sappimeva hoti. TelÈdÊni telÈdÊniyeva. UdakaÑ udakameva. So tattha temitukÈmova temeti, na temitukÈmo na temeti. Tasseva ca sÈ pathavÊ udakaÑ hoti sesajanassa pathavÊyeva. Tattha manussÈ pattikÈpi gacchanti, yÈnÈdÊhipi gacchanti, kasikammÈdÊnipi karontiyeva. Sace panÈyaÑ tesampi udakaÑ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 386 piÔÔhe.

12. Iddhividhaniddesa 25

hot|ti icchati, hotiyeva. ParicchinnakÈlaÑ pana atikkamitvÈ yaÑ pakatiyÈ ghaÔataÄÈkÈdÊsu udakaÑ, taÑ ÔhapetvÈ avasesaÑ paricchinnaÔÔhÈnaÑ pathavÊyeva hoti. 394. Udakepi abhijjamÈneti ettha yaÑ udakaÑ akkamitvÈ saÑsÊdati, taÑ bhijjamÈnanti vuccati. ViparÊtaÑ abhijjamÈnaÑ. EvaÑ gantukÈmena pana pathavÊkasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ettake ÔhÈne udakaÑ pathavÊ hot|ti paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnena yathÈ paricchinnaÔÔhÈne udakaÑ pathavÊyeva hoti. So tattha gacchati, tatrÈyaÑ PÈÄi–

“PakatiyÈ pathavÊkasiÓasamÈpattiyÈ lÈbhÊ hoti. UdakaÑ Èvajjati. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti pathavÊ hot|ti, pathavÊ hoti. So abhijjamÈne udake gacchati. YathÈ manussÈ pakatiyÈ aniddhimanto abhijjamÈnÈya pathaviyÈ gacchanti, evameva so iddhimÈ cetovasippatto abhijjamÈne udake gacchati seyyathÈpi pathaviyan”ti1.

Na kevalaÒca gacchati, yaÑ yaÑ iriyÈpathaÑ icchati, taÑ taÑ karoti. Na kevalaÒca pathavimeva karoti, maÓisuvaÓÓapabbatarukkhÈdÊsupi yaÑ yaÑ icchati, taÑ taÑ vuttanayeneva ÈvajjitvÈ adhiÔÔhÈti, yathÈdhiÔÔhitameva hoti. Tasseva ca taÑ udakaÑ pathavÊ hoti, sesajanassa udakameva, macchakacchapÈ ca udakakÈkÈdayo ca yathÈruci vicaranti. Sace panÈyaÑ aÒÒesampi manussÈnaÑ taÑ pathaviÑ kÈtuÑ icchati, karotiyeva. ParicchinnakÈlÈtikkamena2 pana udakameva hoti. 395. Palla~kena kamatÊti palla~kena gacchati. PakkhÊ sakuÓoti pakkhehi yuttasakuÓo. EvaÑ kÈtukÈmena pana pathavÊkasiÓaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya sace nisinno gantumicchati, palla~kappamÈÓaÑ ÔhÈnaÑ paricchinditvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈtabbaÑ. Sace nipanno gantukÈmo hoti maÒcappamÈÓaÑ, sace padasÈ gantukÈmo hoti maggappamÈÓanti evaÑ yathÈnur|paÑ ÔhÈnaÑ paricchinditvÈ vuttanayeneva pathavÊ hot|ti adhiÔÔhÈtabbaÑ, saha adhiÔÔhÈnena pathavÊyeva hoti. TatrÈyaÑ PÈÄi– ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 386 piÔÔhe. 2. ParicchinnakÈlÈtikkame (I)

Visuddhimagga 26

“ŒkÈsepi palla~kena kamati seyyathÈpi pakkhÊ sakuÓoti pakatiyÈ pathavÊkasiÓasamÈpattiyÈ lÈbhÊ hoti, ÈkÈsaÑ Èvajjati. ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti pathavÊ hot|ti, pathavÊ hoti. So ÈkÈse antalikkhe ca~kamatipi tiÔÔhatipi nisÊdatipi seyyampi kappeti. YathÈ manussÈ pakatiyÈ aniddhimanto pathaviyaÑ ca~kamantipi -pa- seyyampi kappenti. Evameva so iddhimÈ cetovasippatto ÈkÈse antalikkhe ca~kamatipi -pa- seyyampi kappetÊ”ti1.

ŒkÈse gantukÈmena ca bhikkhunÈ dibbacakkhulÈbhinÈpi bhavitabbaÑ. KasmÈ? Antare utusamuÔÔhÈnÈ vÈ pabbatarukkhÈdayo honti, nÈgasupaÓÓÈdayo vÈ us|yantÈ mÈpenti, nesaÑ dassanatthaÑ. Te pana disvÈ kiÑ kÈtabbanti? PÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ÈkÈso hot|ti parikammaÑ katvÈ adhiÔÔhÈtabbaÑ. Thero panÈha “samÈpattisamÈpajjanaÑ Èvuso kimatthiyaÑ, nanu samÈhitamevassa cittaÑ, tena yaÑ yaÑ ÔhÈnaÑ ÈkÈso hot|ti adhiÔÔhÈti, ÈkÈsoyeva hotÊ”ti. KiÒcÈpi evamÈha, atha kho tirokuÔÔapÈrihÈriye vuttanayeneva paÔipajjitabbaÑ.

Apica okÈse orohaÓatthampi iminÈ dibbacakkhulÈbhinÈ bhavitabbaÑ, ayaÒhi sace anokÈse nhÈnatitthe vÈ gÈmadvÈre vÈ orohati. MahÈjanassa pÈkaÔo hoti. TasmÈ dibbacakkhunÈ passitvÈ anokÈsaÑ vajjetvÈ okÈse otaratÊti. 396. Imepi candimas|riye2 evaÑmahiddhike evamahÈnubhÈve pÈÓinÈ parÈmasati parimajjatÊti ettha candimas|riyÈnaÑ dvÈcattÈlÊsayojanasahassassa upari caraÓena mahiddhikatÈ, tÊsu dÊpesu ekakkhaÓe ÈlokakaraÓena mahÈnubhÈvatÈ veditabbÈ. EvaÑ upari caraÓa-ÈlokakaraÓehi vÈ mahiddhike teneva mahÈnubhÈve. ParÈmasatÊti pariggaÓhati3 ekadese vÈ chupati. ParimajjatÊti samantato ÈdÈsatalaÑ viya parimajjati. Ayampanassa iddhi abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnavaseneva ijjhati, natthettha kasiÓasamÈpattiniyamo. VuttaÒhetaÑ PaÔisambhidÈyaÑ– ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 386 piÔÔhe. 2. Candimasuriye (SÊ, SyÈ, I) 3. GaÓhati (I)

12. Iddhividhaniddesa 27

“Imepi candimas|riye -pa- parimajjatÊti idha so iddhimÈ cetovasippatto candimas|riye Èvajjati, ÈvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti hatthapÈse hot|ti, hatthapÈse hoti. So nisinnako vÈ nipannako vÈ candimas|riye pÈÓinÈ Èmasati parÈmasati parimajjati. YathÈ manussÈ pakatiyÈ aniddhimanto kiÒcideva r|pagataÑ hatthapÈse Èmasanti parÈmasanti parimajjanti, evameva so iddhimÈ -pa- parimajjatÊ”ti1.

SvÈyaÑ yadi icchati gantvÈ parÈmasituÑ, gantvÈ parÈmasati, yadi pana idheva nisinnako vÈ nipannako vÈ parÈmasitukÈmo hoti, hatthapÈse hot|ti adhiÔÔhÈti, adhiÔÔhÈnabalena vaÓÔÈ muttatÈlaphalaÑ viya ÈgantvÈ hatthapÈse Ôhite vÈ parÈmasati, hatthaÑ vÈ vaÉÉhetvÈ. VaÉÉhentassa pana kiÑ upÈdiÓÓakaÑ2 vaÉÉhati, anupÈdiÓÓakanti. UpÈdiÓÓakaÑ nissÈya anupÈdiÓÓakaÑ vaÉÉhati.

Tattha TipiÔakac|ÄanÈgatthero Èha “kiÑ panÈvuso upÈdiÓÓakaÑ khuddakampi mahantampi na hoti, nanu yadÈ bhikkhu tÈlacchiddÈdÊhi nikkhamati, tadÈ upÈdiÓÓakaÑ khuddakaÑ hoti. YadÈ mahantaÑ attabhÈvaÑ karoti, tadÈ mahantaÑ hoti MahÈmoggallÈnattherassa viyÈ”ti.

NandopanandanÈgadamanakathÈ

EkasmiÑ kira samaye AnÈthapiÓÉiko gahapati Bhagavato dhammadesanaÑ sutvÈ sve bhante paÒcahi bhikkhusatehi saddhiÑ amhÈkaÑ gehe bhikkhaÑ gaÓhathÈti nimantetvÈ pakkami. BhagavÈ adhivÈsetvÈ taÑdivasÈvasesaÑ rattibhÈgaÒca vÊtinÈmetvÈ pacc|sasamaye dasasahassilokadhÈtuÑ olokesi. Athassa Nandopanando nÈma nÈgarÈjÈ ÒÈÓamukhe ÈpÈthamÈgacchi. BhagavÈ “ayaÑ nÈgarÈjÈ mayhaÑ ÒÈÓamukhe ÈpÈthamÈgacchi, atthi nu kho assa upanissayo”ti Èvajjento “ayaÑ micchÈdiÔÔhiko tÊsu ratanesu appasannoti disvÈ ko nu kho imaÑ micchÈdiÔÔhito viveceyyÈ”ti Èvajjento MahÈmoggallÈnattheraÑ addasa. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 387 piÔÔhe. 2. UpÈdinnakaÑ (SÊ, SyÈ)

Visuddhimagga 28

Tato pabhÈtÈya rattiyÈ sarÊrapaÔijagganaÑ katvÈ ÈyasmantaÑ ŒnandaÑ Èmantesi, Œnanda paÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ Èrocehi TathÈgato devacÈrikaÑ gacchatÊti. TaÑ divasaÒca Nandopanandassa ÈpÈnabh|miÑ sajjayiÑsu. So dibbaratanapalla~ke dibbena setacchattena dhÈriyamÈnena tividhanÈÔakehi ceva nÈgaparisÈya ca parivuto dibbabhÈjanesu upaÔÔhÈpitaÑ annapÈnavidhiÑ olokayamÈno nisinno hoti. Atha BhagavÈ yathÈ nÈgarÈjÈ passati, tathÈ katvÈ tassa vitÈnamatthakeneva1 paÒcahi bhikkhusatehi saddhiÑ TÈvatiÑsadevalokÈbhimukho pÈyÈsi.

Tena kho pana samayena Nandopanandassa nÈgarÈjassa evar|paÑ pÈpakaÑ diÔÔhigataÑ uppannaÑ hoti, ime hi nÈma muÓÉakÈ samaÓakÈ amhÈkaÑ upar|paribhavanena devÈnaÑ TÈvatiÑsÈnaÑ bhavanaÑ pavisantipi nikkhamantipi, na dÈni ito paÔÔhÈya imesaÑ amhÈkaÑ matthake pÈdapaÑsuÑ okirantÈnaÑ gantuÑ dassÈmÊti uÔÔhÈya SinerupÈdaÑ gantvÈ taÑ attabhÈvaÑ vijahitvÈ SineruÑ sattakkhattuÑ bhogehi parikkhipitvÈ upari phaÓaÑ katvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ avakujjena phaÓena gahetvÈ adassanaÑ gamesi.

Atha kho ÈyasmÈ RaÔÔhapÈlo BhagavantaÑ etadavoca “pubbe bhante imasmiÑ padese Ôhito SineruÑ passÈmi, SineruparibhaÓÉaÑ passÈmi, TÈvatiÑsaÑ passÈmi, VejayantaÑ passÈmi, Vejayantassa pÈsÈdassa upari dhajaÑ passÈmi. Ko nu kho bhante hetu ko paccayo, yaÑ etarahi neva SineruÑ passÈmi -pa- na Vejayantassa pÈsÈdassa upari dhajaÑ passÈmÊ”ti, ayaÑ RaÔÔhapÈla Nandopanando nÈma nÈgarÈjÈ tumhÈkaÑ kupito SineruÑ sattakkhattuÑ bhogehi parikkhipitvÈ upari phaÓena paÔicchÈdetvÈ andhakÈraÑ katvÈ Ôhitoti. “Damemi naÑ bhante”ti. Na BhagavÈ anujÈni. Atha kho ÈyasmÈ Bhaddiyo ÈyasmÈ rÈhuloti anukkamena sabbepi bhikkh| uÔÔhahiÑsu. Na BhagavÈ anujÈni.

AvasÈne MahÈmoggallÈnatthero “ahaÑ bhante damemi nan”ti Èha. “Damehi MoggallÈnÈ”ti BhagavÈ anujÈni. Thero attabhÈvaÑ vijahitvÈ mahantaÑ nÈgarÈjavaÓÓaÑ abhinimminitvÈ NandopanandaÑ cuddasakkhattuÑ bhogehi parikkhipitvÈ tassa phaÓamatthake attano phaÓaÑ ÔhapetvÈ ______________________________________________________________ 1. VimÈnamatthakeneva (SÊ)

12. Iddhividhaniddesa 29

SinerunÈ saddhiÑ abhinippÊÄesi. NÈgarÈjÈ padh|mÈyi1. Theropi na tuyhaÑyeva sarÊre dh|mo atthi, mayhampi atthÊti padh|mÈyi. NÈgarÈjassa dh|mo theraÑ na bÈdhati. Therassa pana dh|mo nÈgarÈjÈnaÑ bÈdhati. Tato nÈgarÈjÈ pajjali. Theropi na tuyhaÑyeva sarÊre aggi atthi, mayhampi atthÊti pajjali. NÈgarÈjassa tejo theraÑ na bÈdhati. Therassa pana tejo nÈgarÈjÈnaÑ bÈdhati. NÈgarÈjÈ ayaÑ maÑ SinerunÈ abhinippÊÄetvÈ dh|mÈyati ceva pajjalati cÈti cintetvÈ “bho tvaÑ kosÊ”ti paÔipucchi. AhaÑ kho Nanda MoggallÈnoti. Bhante attano bhikkhubhÈvena tiÔÔhÈhÊti2.

Thero taÑ attabhÈvaÑ vijahitvÈ tassa dakkhiÓakaÓÓasotena pavisitvÈ vÈmakaÓÓasotena nikkhami, vÈmakaÓÓasotena pavisitvÈ dakkhiÓakaÓÓasotena nikkhami, tathÈ dakkhiÓanÈsa3 sotena pavisitvÈ vÈmanÈsasotena nikkhami, vÈmanÈsasotena pavisitvÈ dakkhiÓanÈsasotena nikkhami. Tato nÈgarÈjÈ mukhaÑ vivari. Thero mukhena pavisitvÈ antokucchiyaÑ pÈcÊnena ca pacchimena ca ca~kamati. BhagavÈ “MoggallÈna4 manasikarohi mahiddhiko esa nÈgo”ti Èha. Thero “mayhaÑ kho bhante cattÈro iddhipÈdÈ bhÈvitÈ bahulÊkatÈ yÈnÊkatÈ vatthukatÈ anuÔÔhitÈ paricitÈ susamÈraddhÈ, tiÔÔhatu bhante Nandopanando, ahaÑ NandopanandasadisÈnaÑ nÈgarÈjÈnaÑ satampi sahassampi satasahassampi dameyyan”ti Èha.

NÈgarÈjÈ cintesi “pavisanto tÈva me na diÔÔho, nikkhamanakÈle dÈni naÑ dÈÔhantare pakkhipitvÈ sa~khÈdissÈmÊ”ti cintetvÈ nikkhama bhante, mÈ maÑ antokucchiyaÑ aparÈparaÑ ca~kamanto bÈdhayitthÈti Èha. Thero nikkhamitvÈ bahi aÔÔhÈsi. NÈgarÈjÈ ayaÑ soti disvÈ nÈsavÈtaÑ5 vissajji. Thero catutthaÑ jhÈnaÑ samÈpajji. Lomak|pampissa vÈto cÈletuÑ nÈsakkhi. AvasesÈ bhikkh| kira Èdito paÔÔhÈya sabbapÈÔihÈriyÈni kÈtuÑ sakkuÓeyyuÑ, imaÑ pana ÔhÈnaÑ patvÈ evaÑ khippanisantino hutvÈ samÈpajjituÑ na sakkhissantÊti tesaÑ BhagavÈ nÈgarÈjadamanaÑ nÈnujÈni. ______________________________________________________________ 1. Dh|mÈsi (SyÈ), padh|pÈsi (I), padh|mÈsi (Ka) 2. PatiÔÔhÈhÊti (I, Ka) 3. DakkhiÓanÈsÈ (SÊ, I) 4. MoggallÈna MoggallÈna (SÊ, I) 5. NÈsÈvÈtaÑ (SÊ, I)

Visuddhimagga 30

NÈgarÈjÈ “ahaÑ imassa samaÓassa nÈsavÈtena lomak|pampi cÈletuÑ nÈsakkhiÑ, mahiddhiko samaÓo”ti cintesi. Thero attabhÈvaÑ vijahitvÈ supaÓÓar|paÑ abhinimminitvÈ supaÓÓavÈtaÑ dassento nÈgarÈjÈnaÑ anubandhi. NÈgarÈjÈ taÑ attabhÈvaÑ vijahitvÈ mÈÓavakavaÓÓaÑ abhinimminitvÈ “bhante tumhÈkaÑ saraÓaÑ gacchÈmÊ”ti vadanto therassa pÈde vandi. Thero “SatthÈ Nanda Ègato, ehi gamissÈmÈ”ti nÈgarÈjÈnaÑ damayitvÈ nibbisaÑ katvÈ gahetvÈ Bhagavato santikaÑ agamÈsi. NÈgarÈjÈ BhagavantaÑ vanditvÈ “bhante tumhÈkaÑ saraÓaÑ gacchÈmÊ”ti Èha. BhagavÈ “sukhÊ hoti nÈgarÈjÈ”ti vatvÈ bhikkhusaÑghaparivuto AnÈthapiÓÉikassa nivesanaÑ agamÈsi.

AnÈthapiÓÉiko “kiÑ bhante atidivÈ ÈgatatthÈ”ti Èha. MoggallÈnassa ca Nandopanandassa ca sa~gÈmo ahosÊti. Kassa bhante jayo, kassa parÈjayoti. MoggallÈnassa jayo, Nandassa parÈjayoti. AnÈthapiÓÉiko “adhivÈsetu me bhante BhagavÈ sattÈhaÑ ekapaÔipÈÔiyÈ bhattaÑ, sattÈhaÑ therassa sakkÈraÑ karissÈmÊ”ti vatvÈ sattÈhaÑ BuddhapamukhÈnaÑ paÒcannaÑ bhikkhusatÈnaÑ mahÈsakkÈraÑ akÈsi. Iti imaÑ imasmiÑ Nandopanandadamane kataÑ mahantaÑ attabhÈvaÑ sandhÈyetaÑ vuttaÑ “yadÈ mahantaÑ attabhÈvaÑ karoti, tadÈ mahantaÑ hoti MahÈmoggallÈnattherassa viyÈ”ti. EvaÑ vuttepi bhikkh| upÈdiÓÓakaÑ nissÈya anupÈdiÓÓakameva vaÉÉhatÊti ÈhaÑsu. Ayameva cettha yutti.

So evaÑ katvÈ na kevalaÑ candimas|riye parÈmasati. Sace icchati pÈdakathalikaÑ katvÈ pÈde Ôhapeti, pÊÔhaÑ katvÈ nisÊdati, maÒcaÑ katvÈ nipajjati, apassenaphalakaÑ katvÈ apassayati. YathÈ ca eko, evaÑ aparopi. Anekesupi hi bhikkhusatasahassesu evaÑ karontesu tesaÒca ekamekassa tatheva ijjhati. Candimas|riyÈnaÒca gamanampi ÈlokakaraÓampi tatheva hoti. YathÈ hi pÈtisahassesu udakap|resu sabbapÈtÊsu ca candamaÓÉalÈni dissanti. PÈkatikameva ca candassa gamanaÑ ÈlokakaraÓaÒca hoti. Tath|pamametaÑ pÈÔihÈriyaÑ. 397. YÈva brahmalokÈpÊti brahmalokampi paricchedaÑ katvÈ. KÈyena vasaÑ vattetÊti tattha brahmaloke kÈyena attano vasaÑ vatteti. Tassattho PÈÄiÑ anugantvÈ veditabbo. AyaÒhettha PÈÄi–

12. Iddhividhaniddesa 31

“YÈva brahmalokÈpi kÈyena vasaÑ vattetÊti sace so iddhimÈ

cetovasippatto brahmalokaÑ gantukÈmo hoti, d|repi santike adhiÔÔhÈti

santike hot|ti, santike hoti. Santikepi d|re adhiÔÔhÈti d|re hot|ti, d|re

hoti. Bahukampi thokanti adhiÔÔhÈti thokaÑ hot|ti, thokaÑ hoti.

Thokampi bahukanti adhiÔÔhÈti bahukaÑ hot|ti, bahukaÑ hoti. Dibbena

cakkhunÈ tassa brahmuno r|paÑ passati. DibbÈya sotadhÈtuyÈ tassa

brahmuno saddaÑ suÓÈti. CetopariyaÒÈÓena tassa brahmuno cittaÑ

pajÈnÈti. Sace so iddhimÈ cetovasippatto dissamÈnena kÈyena

brahmalokaÑ gantukÈmo hoti, kÈyavasena cittaÑ pariÓÈmehi,

kÈyavasena cittaÑ adhiÔÔhÈti, kÈyavasena cittaÑ pariÓÈmetvÈ

kÈyavasena cittaÑ adhiÔÔhahitvÈ sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca

okkamitvÈ dissamÈnena kÈyena brahmalokaÑ gacchati. Sace so iddhimÈ

cetovasippatto adissamÈnena kÈyena brahmalokaÑ gantukÈmo hoti,

cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmeti, cittavasena kÈyaÑ adhiÔÔhÈti. Cittavasena

kÈyaÑ pariÓÈmetvÈ cittavasena kÈyaÑ adhiÔÔhahitvÈ sukhasaÒÒaÒca

lahusaÒÒaÒca okkamitvÈ adissamÈnena kÈyena brahmalokaÑ gacchati.

So tassa brahmuno purato r|paÑ abhinimminÈti manomayaÑ

sabba~gapaÒca~giÑ ahÊnindriyaÑ. Sace so iddhimÈ ca~kamati,

nimmitopi tattha ca~kamati. Sace so iddhimÈ tiÔÔhati, nisÊdati, seyyaÑ

kappeti, nimmitopi tattha seyyaÑ kappeti. Sace so iddhimÈ dh|mÈyati,

pajjalati, dhammaÑ bhÈsati, paÒhaÑ pucchati, paÒhaÑ puÔÔho vissajjeti,

nimmitopi tattha paÒhaÑ puÔÔho vissajjeti. Sace so iddhimÈ tena

brahmunÈ saddhiÑ santiÔÔhati, sallapati, sÈkacchaÑ samÈpajjati,

nimmitopi tattha tena brahmunÈ saddhiÑ santiÔÔhati, sallapati,

sÈkacchaÑ samÈpajjati. YaÑ yadeva hi so iddhimÈ karoti, kaÑ tadeva

nimmito karotʔti1.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 387 piÔÔhe.

Visuddhimagga 32

Tattha d|repi santike adhiÔÔhÈtÊti pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya d|re devalokaÑ vÈ brahmalokaÑ vÈ Èvajjati santike hot|ti. ŒvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ puna samÈpajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti santike hot|ti, santike hoti. Esa nayo sesapadesupi.

Tattha ko d|raÑ gahetvÈ santikaÑ akÈsÊti? BhagavÈ. BhagavÈ hi yamakapÈÔihÈriyÈvasÈne devalokaÑ gacchanto YugandharaÒca SineruÒca santike katvÈ pathavÊtalato ekapÈdaÑ Yugandhare patiÔÔhapetvÈ dutiyaÑ Sinerumatthake Ôhapesi. AÒÒo ko akÈsi? MahÈmoggallÈnatthero. Thero hi SÈvatthito bhattakiccaÑ katvÈ nikkhantaÑ dvÈdasayojanikaÑ parisaÑ tiÑsayojanaÑ Sa~kassanagaramaggaÑ sa~khipitvÈ ta~khaÓaÒÒeva sampÈpesi.

Apica TambapaÓÓidÊpe C|Äasamuddattheropi akÈsi. Dubbhikkhasamaye kira therassa santikaÑ pÈtova satta bhikkhusatÈni ÈgamaÑsu. Thero “mahÈ bhikkhusaÑgho kuhiÑ bhikkhÈcÈro bhavissatÊ”ti cintento sakalatambapaÓÓidÊpe adisvÈ “paratÊre PÈÔaliputte bhavissatÊ”ti disvÈ bhikkh| pattacÊvaraÑ gÈhÈpetvÈ “ethÈvuso bhikkhÈcÈraÑ gamissÈmÈ”ti pathaviÑ sa~khipitvÈ PÈÔaliputtaÑ gato. Bhikkh| “kataraÑ bhante imaÑ nagaran”ti pucchiÑsu. PÈÔaliputtaÑ Èvusoti. PÈÔaliputtaÑ nÈma d|re bhanteti. Œvuso mahallakattherÈ nÈma d|repi gahetvÈ santike karontÊti. MahÈsamuddo kuhiÑ bhanteti. Nanu Èvuso antarÈ ekaÑ nÊlamÈtikaÑ atikkamitvÈ ÈgatatthÈti. Œma bhante. MahÈsamuddo pana mahantoti. Œvuso mahallakattherÈ nÈma mahantampi khuddakaÑ karontÊti.

YathÈ cÈyaÑ, evaÑ Tissadatta1ttheropi sÈyanhasamaye nhÈyitvÈ katuttarÈsa~go mahÈbodhiÑ vandissÈmÊti citte uppannesantike akÈsi. SantikaÑ pana gahetvÈ ko d|ramakÈsÊti? BhagavÈ. BhagavÈ hi attano ca A~gulimÈlassa ca antaraÑ santikampi d|ramakÈsÊti2.

Atha ko bahukaÑ thokaÑ akÈsÊti? MahÈkassapatthero. RÈjagahe kira nakkhattadivase paÒcasatÈ kumÈriyo candap|ve gahetvÈ nakkhattakÊÄanatthÈya gacchantiyo BhagavantaÑ disvÈ kiÒci nÈdaÑsu. Pacchato ÈgacchantaÑ pana theraÑ disvÈ amhÈkaÑ thero eti p|vaÑ dassÈmÈti sabbÈ ______________________________________________________________ 1. Tissagutta (SÊ), Tissa (Ka) 2. Ma 2. 302 piÔÔhe.

12. Iddhividhaniddesa 33

p|ve gahetvÈ theraÑ upasa~kamiÑsu. Thero pattaÑ nÊharitvÈ sabbaÑ ekapattap|ramattamakÈsi. BhagavÈ theraÑ ÈgamayamÈno purato nisÊdi. Thero ÈharitvÈ Bhagavato adÈsi.

IllisaseÔÔhivatthusmiÑ1 pana MahÈmoggallÈnatthero thokaÑ bahukamakÈsi, KÈkavaliya2 vatthusmiÒca3 BhagavÈ. MahÈkassapatthero kira sattÈhaÑ samÈpattiyÈ vÊtinÈmetvÈ daliddasa~gahaÑ karonto KÈkavaliyassa nÈma duggatamanussassa gharadvÈre aÔÔhÈsi. Tassa jÈyÈ theraÑ disvÈ patino pakkaÑ aloÓambilayÈguÑ patte Èkiri. Thero taÑ gahetvÈ Bhagavato hatthe Ôhapesi. BhagavÈ mahÈbhikkhusaÑghassa pahonakaÑ katvÈ adhiÔÔhÈsi. Ekapattena ÈbhatÈ sabbesaÑ pahosi. KÈkavaliyopi sattame divase seÔÔhiÔÔhÈnaÑ alatthÈti.

Na kevalaÒca thokassa bahukaraÓaÑ, madhuraÑ amadhuraÑ, amadhuraÑ madhuranti-ÈdÊsupi yaÑ yaÑ icchati, sabbaÑ iddhimato ijjhati. TathÈ hi MahÈ-anuÄatthero nÈma sambahule bhikkh| piÓÉÈya caritvÈ sukkhabhattameva4 labhitvÈ Ga~gÈtÊre nisÊditvÈ paribhuÒjamÈne disvÈ Ga~gÈya udakaÑ sappimaÓÉanti adhiÔÔhahitvÈ sÈmaÓerÈnaÑ saÒÒaÑ adÈsi. Te thÈlakehi ÈharitvÈ bhikkhusaÑghassa adaÑsu. Sabbe madhurena sappimaÓÉena bhuÒjiÑs|ti.

Dibbena cakkhunÈti idheva Ôhito ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ tassa brahmuno r|paÑ passati. Idheva ca Ôhito sabbaÑ tassa bhÈsato saddaÑ suÓÈti. CittaÑ pajÈnÈti. KÈyavasena cittaÑ pariÓÈmetÊti karajakÈyassa vasena cittaÑ pariÓÈmeti. PÈdakajjhÈnacittaÑ gahetvÈ kÈye Èropeti. KÈyÈnugatikaÑ karoti dandhagamanaÑ. KÈyagamanaÑ hi dandhaÑ hoti. SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamatÊti pÈdakajjhÈnÈrammaÓena iddhicittena sahajÈtaÑ sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamati pavisati phasseti5 sampÈpuÓÈti. SukhasaÒÒÈ nÈma upekkhÈsampayuttasaÒÒÈ. UpekkhÈ hi santaÑ sukhanti vuttÈ. SÈyeva ca saÒÒÈ nÊvaraÓehi ceva vitakkÈdÊhi paccanÊkehi ca vimuttattÈ lahusaÒÒÈtipi veditabbÈ. TaÑ okkantassa panassa karajakÈyopi t|lapicu viya sallahuko hoti. So evaÑ vÈyukkhitta6 ______________________________________________________________ 1. Dhamma-®Ôha 4 vagge, 5 vatthumhi JÈtakepi. 2. KÈkavaÄiya (SyÈ, I) 3. Ma-®Ôha 3. 4 piÔÔhe. 4. L|khabhattameva (SyÈ) 5. Phusati (SyÈ) 6. VÈtakkhitta (SÊ, I)

Visuddhimagga 34

t|lapicunÈ viya sallahukena dissamÈnena kÈyena brahmalokaÑ gacchati. EvaÑ gacchanto ca sace icchati pathavÊkasiÓavasena ÈkÈse maggaÑ nimminitvÈ padasÈ gacchati. Sace icchati vÈyokasiÓavasena vÈyuÑ1 adhiÔÔhahitvÈ t|lapicu viya vÈyunÈ gacchati. Apica gantukÈmatÈ eva ettha pamÈÓaÑ. ‘Sati hi gantukÈmatÈya’ evaÑ katacittÈdhiÔÔhÈno adhiÔÔhÈnavegukkhittova so issÈsakhittasaro viya dissamÈno gacchati.

Cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmetÊti kÈyaÑ gahetvÈ citte Èropeti. CittÈnugatikaÑ karoti sÊghagamanaÑ. CittagamanaÑ hi sÊghaÑ hoti. SukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamatÊti r|pakÈyÈrammaÓena iddhicittena sahajÈtaÑ sukhasaÒÒaÒca lahusaÒÒaÒca okkamatÊti. SesaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ. IdaÑ pana cittagamanameva hoti. EvaÑ adissamÈnena kÈyena gacchanto panÈyaÑ kiÑ tassa adhiÔÔhÈnacittassa uppÈdakkhaÓe gacchati, udÈhu ÔhitikkhaÓe bha~gakkhaÓe vÈti vutte tÊsupi khaÓesu gacchatÊti thero Èha. KiÑ pana so sayaÑ gacchati nimmitaÑ pesetÊti. YathÈruci karoti. Idha panassa sayaÑ gamanameva ÈgataÑ.

Manomayanti adhiÔÔhÈnamanena nimmitattÈ manomayaÑ. AhÊnindriyanti idaÑ cakkhusotÈdÊnaÑ saÓÔhÈnavasena vuttaÑ. Nimmitar|pe pana pasÈdo nÈma natthi. Sace iddhimÈ ca~kamati nimmitopi tattha ca~kamatÊti-Èdi sabbaÑ sÈvakanimmitaÑ sandhÈya vuttaÑ. Buddhanimmito pana yaÑ yaÑ BhagavÈ karoti, taÑ tampi karoti. Bhagavato rucivasena aÒÒampi karotÊti. Ettha ca yaÑ so iddhimÈ idheva Ôhito dibbena cakkhunÈ r|paÑ passati, dibbÈya sotadhÈtuyÈ saddaÑ suÓÈti, cetopariyaÒÈÓena cittaÑ pajÈnÈti, na ettÈvatÈ kÈyena vasaÑ vatteti. Yampi so idheva Ôhito tena brahmunÈ saddhiÑ santiÔÔhati sallapati sÈkacchaÑ samÈpajjati, ettÈvatÈpi na kÈyena vasaÑ vatteti. Yampissa d|repi santike adhiÔÔhÈtÊti-ÈdikaÑ adhiÔÔhÈnaÑ, ettÈvatÈpi na kÈyena vasaÑ vatteti. Yampi so dissamÈnena vÈ adissamÈnena vÈ kÈyena brahmalokaÑ gacchati, ettÈvatÈpi na kÈyena vasaÑ vatteti. YaÒca kho so tassa brahmuno purato r|paÑ abhinimminÈtÊti-ÈdinÈ ______________________________________________________________ 1. VÈyaÑ (I, Ka)

12. Iddhividhaniddesa 35

nayena vuttavidhÈnaÑ Èpajjati, ettÈvatÈ kÈyena vasaÑ vatteti nÈma. SesaÑ panettha kÈyena vasaÑ vattanÈya pubbabhÈgadassanatthaÑ vuttanti ayaÑ tÈva adhiÔÔhÈnÈ iddhi. 398. VikubbanÈya pana manomayÈya ca idaÑ nÈnÈkaraÓaÑ. VikubbanaÑ tÈva karontena “so pakativaÓÓaÑ vijahitvÈ kumÈrakavaÓÓaÑ vÈ dasseti, nÈgavaÓÓaÑ vÈ dasseti, supaÓÓavaÓÓaÑ vÈ dasseti, asuravaÓÓaÑ vÈ dasseti, indavaÓÓaÑ vÈ dasseti, devavaÓÓaÑ vÈ dasseti, brahmavaÓÓaÑ vÈ dasseti, samuddavaÓÓaÑ vÈ dasseti, pabbatavaÓÓaÑ vÈ dasseti, sÊhavaÓÓaÑ vÈ dasseti, byagghavaÓÓaÑ vÈ dasseti, dÊpivaÓÓaÑ vÈ dasseti, hatthimpi dasseti, assampi dasseti, rathampi dasseti, pattimpi dasseti, vividhampi senÈby|haÑ dassetÊ”ti1 evaÑ vuttesu kumÈrakavaÓÓÈdÊsu yaÑ yaÑ Èka~khati, taÑ taÑ adhiÔÔhÈtabbaÑ. AdhiÔÔhahantena ca pathavÊkasiÓÈdÊsu aÒÒatarÈrammaÓato abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya attano kumÈrakavaÓÓo Èvajjitabbo. ŒvajjitvÈ parikammÈvasÈne puna samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya evar|po nÈma kumÈrako homÊti adhiÔÔhÈtabbaÑ. Saha adhiÔÔhÈnacittena kumÈrako hoti Devadatto viya2. Esa nayo sabbattha.

Hatthimpi dassetÊti-Èdi panettha bahiddhÈpi hatthi-Èdidassanavasena vuttaÑ. Tattha hatthÊ homÊti anadhiÔÔhahitvÈ hatthÊ hot|ti adhiÔÔhÈtabbaÑ, assÈdÊsupi eseva nayoti. AyaÑ vikubbanÈ iddhi. 399. ManomayaÑ kÈtukÈmo pana pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya kÈyaÑ tÈva ÈvajjitvÈ vuttanayeneva susiro hot|ti adhiÔÔhÈti, susiro hoti. Athassa abbhantare aÒÒaÑ kÈyaÑ ÈvajjitvÈ parikammaÑ katvÈ vuttanayeneva adhiÔÔhÈti, tassa abbhantare aÒÒo kÈyo hot|ti. So taÑ muÒjamhÈ ÊsikaÑ viya kosiyÈ asiÑ viya karaÓÉÈya ahiÑviya ca abbÈhati. Tena vuttaÑ “idha bhikkhu imamhÈ kÈyÈ aÒÒaÑ kÈyaÑ abhinimminÈti r|piÑ manomayaÑ sabba~gapacca~giÑ ahÊnindriyaÑ. SeyyathÈpi puriso muÒjamhÈ ÊsikaÑ pavÈheyya, tassa evamassa ayaÑ muÒjo ayaÑ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 388 piÔÔhe. 2. Vi 4. 341; Dhamma-®Ôha 12 vatthumhipi.

Visuddhimagga 36

ÊsikÈ, aÒÒo muÒjo aÒÒÈ ÊsikÈ, muÒjamhÈtveva ÊsikÈ pavÈÄhÈ”ti-Èdi1. Ettha ca yathÈ ÊsikÈdayo muÒjÈdÊhi sadisÈ honti, evaÑ manomayar|paÑ iddhimatÈsadisameva hotÊti dassanatthaÑ etÈ upamÈ vuttÈti. AyaÑ manomayÈ iddhi.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈyakate Visuddhimagge

Iddhividhaniddeso nÈma dvÈdasamo paricchedo.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 389 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa

DibbasotadhÈtukathÈ

400. IdÈni dibbasotadhÈtuyÈ niddesakkamo anuppatto. Tattha tato parÈsu ca tÊsu abhiÒÒÈsu so evaÑ samÈhite citteti-ÈdÊnaÑ1 attho vuttanayeneva veditabbo. Sabbattha pana visesamattameva vaÓÓayissÈma. Tatra dibbÈya sotadhÈtuyÈti ettha dibbasadisattÈ dibbÈ. DevÈnaÑ hi sucaritakammanibbattÈ pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhÈ upakkilesavimuttatÈya d|repi ÈrammaÓaÑ sampaÔicchanasamatthÈ dibbapasÈdasotadhÈtu hoti. AyaÒcÈpi imassa bhikkhuno vÊriyabhÈvanÈbalanibbattÈ ÒÈÓasotadhÈtu tÈdisÈyevÈti dibbasadisattÈ dibbÈ. Apica dibbavihÈravasena paÔiladdhattÈ attanÈ ca dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbÈ. SavanaÔÔhena nijjÊvaÔÔhena ca sotadhÈtu. SotadhÈtukiccakaraÓena ca sotadhÈtu viyÈtipi sotadhÈtu. TÈya dibbÈya sotadhÈtuyÈ.

VisuddhÈyÈti parisuddhÈya nirupakkilesÈya. AtikkantamÈnusikÈyÈti manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ saddasavanena mÈnusikaÑ maÑsasotadhÈtuÑ atikkantÈya vÊtivattitvÈ ÔhitÈya. Ubho sadde suÓÈtÊti dve sadde suÓÈti. Katame dve. Dibbe ca mÈnuse ca, devÈnaÒca manussÈnaÒca saddeti vuttaÑ hoti. Etena padesapariyÈdÈnaÑ veditabbaÑ. Ye d|re santike cÈti ye saddÈ d|re paracakkavÈÄepi ye ca santike antamaso sadehasannissitapÈÓaka-saddÈpi, te suÓÈtÊti vuttaÑ hoti. Etena nippadesapariyÈdÈnaÑ veditabbaÑ.

KathaÑ panÈyaÑ uppÈdetabbÈti? Tena bhikkhunÈ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya 2parikammasamÈdhicittena paÔhamataraÑ pakatisotapathe d|re oÄÈriko araÒÒe2 sÊhÈdÊnaÑ saddo Èvajjitabbo. VihÈre ghaÓÉisaddo, bherisaddo, sa~khasaddo, sÈmaÓeradaharabhikkh|naÑ sabbathÈmena sajjhÈyantÈnaÑ sajjhÈyanasaddo, pakatikathaÑ kathentÈnaÑ “kiÑ bhante, kimÈvuso”ti-Èdisaddo, sakuÓasaddo, vÈtasaddo, padasaddo, ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 74 piÔÔhÈdÊsu. 2-2. ParikammasamÈdhicittena araÒÒe (I)

Visuddhimagga 38

pakkuthita-udakassa1 cicciÔÈyanasaddo, Ètape sussamÈnatÈlapaÓÓasaddo, kunthakipillikÈdisaddoti evaÑ sabboÄÈrikato pabhuti yathÈkkamena2 sukhumasaddÈ ÈvajjitabbÈ. Tena puratthimÈya disÈya saddÈnaÑ saddanimittaÑ manasikÈtabbaÑ. PacchimÈya, uttarÈya, dakkhiÓÈya, heÔÔhimÈya, uparimÈya disÈya, puratthimÈya anudisÈya, pacchimÈya, uttarÈya, dakkhiÓÈya anudisÈya saddÈnaÑ saddanimittaÑ manasikÈtabbaÑ. OÄÈrikÈnampi sukhumÈnampi saddÈnaÑ saddanimittaÑ manasikÈtabbaÑ. Tassa te saddÈ pÈkatikacittassÈpi pÈkaÔÈ honti. ParikammasamÈdhicittassa pana ativiya pÈkaÔÈ.

TassevaÑ saddanimittaÑ manasikaroto idÈni dibbasotadhÈtu uppajjissatÊti tesu saddesu aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati. TasmiÑ niruddhe cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti, yesaÑ purimÈni tÊÓi cattÈri vÈ parikamma-upacÈrÈnulomagotrabhunÈmakÈni, kÈmÈvacarÈni, catutthaÑ paÒcamaÑ vÈ appanÈcittaÑ r|pÈvacaraÑ catutthajjhÈnikaÑ. Tattha yaÑ tena appanÈcittena saddhiÑ uppannaÑ ÒÈÓaÑ, ayaÑ dibbasotadhÈt|ti veditabbÈ. 3Tato paraÑ tasmiÑ sote patito4 hoti3. TaÑ thÈmajÈtaÑ karontena “etthantare saddaÑsuÓÈmÊ”ti eka~gulamattaÑ paricchinditvÈ vaÉÉhetabbaÑ. Tato dva~gula catura~gula-aÔÔha~gula vidatthi ratana antogabbha pamukha pÈsÈda pariveÓa saÑghÈrÈmagocaragÈmajanapadÈdivasena yÈva cakkavÈÄaÑ tato vÈ bhiyyopi paricchinditvÈ paricchinditvÈ vaÉÉhetabbaÑ.

EvaÑ adhigatÈbhiÒÒo esa pÈdakajjhÈnÈrammaÓena phuÔÔhokÈsabbhantaragatepi 5sadde puna pÈdakajjhÈnaÑ asamÈpajjitvÈpi abhiÒÒÈÒÈÓena suÓÈtiyeva5. EvaÑ suÓanto ca6 sacepi yÈva brahmalokÈ sa~khabheripaÓavÈdisaddehi ekakolÈhalaÑ hoti, pÈÔiyekkaÑ vavatthapetukÈmatÈya sati ayaÑ sa~khasaddo ayaÑ bherisaddoti vavatthapetuÑ sakkotiyevÈti.

DibbasotadhÈtukathÈ niÔÔhitÈ. ______________________________________________________________ 1. PakkaÔÔhita-udakassa (SÊ), pakkuÔÔhita-udakassa (SyÈ, I) 2. YathÈnukkamena (SyÈ) 3-3. PaÔisaÑ-aÔÔhakathÈyaÑ pana idaÑ vÈkyameva na dissati. 4. PatitÈ (SyÈ, I) 5-5. Sadde suÓÈtiyeva (SyÈ, I) 6. EvaÑ suÓantova (SÊ, ®Ê)

13. AbhiÒÒÈniddesa 39

CetopariyaÒÈÓakathÈ

401. CetopariyaÒÈÓakathÈya cetopariyaÒÈÓÈyÈti ettha pariyÈtÊti pariyaÑ, paricchindatÊti attho. Cetaso pariyaÑ cetopariyaÑ. CetopariyaÒca taÑ ÒÈÓaÒcÈti cetopariyaÒÈÓaÑ. TadatthÈyÈti vuttaÑ hoti. ParasattÈnanti attÈnaÑ ÔhapetvÈ sesasattÈnaÑ. ParapuggalÈnanti idampi iminÈ ekatthameva. Veneyyavasena pana desanÈvilÈsena ca byaÒjananÈnattaÑ kataÑ. CetasÈ cetoti attano cittena tesaÑ cittaÑ. Paricca pajÈnÈtÊti paricchinditvÈ sarÈgÈdivasena nÈnappakÈrato jÈnÈti.

KathaÑ panetaÑ ÒÈÓaÑ uppÈdetabbanti. EtaÒhi dibbacakkhuvasena ijjhati, taÑ etassa parikammaÑ. TasmÈ tena bhikkhunÈ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ dibbena cakkhunÈ parassa hadayar|paÑ nissÈya vattamÈnassa lohitassa vaÓÓaÑ passitvÈ cittaÑ pariyesitabbaÑ. YadÈ hi somanassacittaÑ vattati, tadÈ rattaÑ nigrodhapakkasadisaÑ hoti. YadÈ domanassacittaÑ vattati, tadÈ kÈÄakaÑ jambupakkasadisaÑ. YadÈ upekkhÈcittaÑ vattati, tadÈ pasannatilatelasadisaÑ. TasmÈ tena “idaÑ r|paÑ somanassindriyasamuÔÔhÈnaÑ, idaÑ domanassindriyasamuÔÔhÈnaÑ, idaÑ upekkhindriyasamuÔÔhÈnan”ti parassa hadayalohitavaÓÓaÑ passitvÈ cittaÑ pariyesantena cetopariyaÒÈÓaÑ thÈmagataÑ kÈtabbaÑ. EvaÑ thÈmagate hi tasmiÑ anukkamena sabbampi kÈmÈvacaracittaÑ r|pÈvacarÈr|pÈvacaracittaÒca pajÈnÈti cittÈ cittameva sa~kamanto vinÈpi hadayar|padassanena. Vuttampi cetaÑ AÔÔhakathÈyaÑ “Èruppe parassa cittaÑ jÈnitukÈmo kassa hadayar|paÑ passati, kassindriyavikÈraÑ oloketÊti. Na kassaci. Iddhimato visayo esa yadidaÑ yattha katthaci cittaÑ Èvajjanto soÄasappabhedaÑ cittaÑ jÈnÈti. AkatÈbhinivesassa pana vasena ayaÑ kathÈ”ti.

SarÈgaÑ vÈ cittanti-ÈdÊsu pana aÔÔhavidhaÑ lobhasahagataÑ cittaÑ sarÈgaÑ cittanti veditabbaÑ. AvasesaÑ catubh|makaÑ kusalÈbyÈkataÑ cittaÑ vÊtarÈgaÑ. Dve domanassacittÈni dve vicikicchuddhaccacittÈnÊti imÈni pana cattÈri cittÈni imasmiÑ duke sa~gahaÑ na gacchanti. Keci pana therÈ tÈnipi sa~gaÓhanti. DuvidhaÑ pana domanassacittaÑ sadosaÑ cittaÑ nÈma. Sabbampi catubh|makaÑ kusalÈbyÈkataÑ vÊtadosaÑ. SesÈni dasÈkusalacittÈni imasmiÑ duke sa~gahaÑ na gacchanti. Keci pana therÈ tÈnipi sa~gaÓhanti.

Visuddhimagga 40

SamohaÑ vÊtamohanti ettha pana pÈÔipuggalikanayena vicikicchuddhaccasahagatadvayameva samohaÑ, mohassa pana sabbÈkusalesu sambhavato dvÈdasavidhampi akusalacittaÑ samohaÑ cittanti veditabbaÑ. AvasesaÑ vÊtamohaÑ. ThinamiddhÈnugataÑ pana saÑkhittaÑ. UddhaccÈnugataÑ vikkhittaÑ. R|pÈvacarÈr|pÈvacaraÑ mahaggataÑ. AvasesaÑ amahaggataÑ. Sabbampi tebh|makaÑ sa-uttaraÑ. LokuttaraÑ anuttaraÑ. UpacÈrappattaÑ appanÈppattaÒca samÈhitaÑ. UbhayamapphattaÑ asamÈhitaÑ. Tada~gavikkhambhanasamuccheda-paÔipassaddhinissaraÓavimuttippattaÑ vimuttaÑ. PaÒcavidhampi etaÑ vimuttimappattaÑ avimuttanti veditabbaÑ. Iti cetopariyaÒÈÓalÈbhÊ bhikkhu sabbappakÈrampi idaÑ sarÈgaÑ vÈ cittaÑ -pa- avimuttaÑ vÈ cittaÑ avimuttaÑ cittanti pajÈnÈtÊti.

CetopariyaÒÈÓakathÈ niÔÔhitÈ.

PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓakathÈ

402. PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓakathÈyaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈyÈti1 pubbenivÈsÈnussatimhi yaÑ ÒÈÓaÑ, tadatthÈya. PubbenivÈsoti pubbe atÊtajÈtÊsu nivutthakkhandhÈ. NivutthÈti ajjhÈvutthÈ anubh|tÈ attano santÈne uppajjitvÈ niruddhÈ. NivutthadhammÈ vÈ. NivutthÈti gocaranivÈsena nivutthÈ attano viÒÒÈÓena viÒÒÈtÈ paricchinnÈ, paraviÒÒÈÓaviÒÒÈtÈpi vÈ chinnavaÔumakÈnussaraÓÈdÊsu, te BuddhÈnaÑyeva labbhanti. PubbenivÈsÈnussatÊti yÈya satiyÈ pubbenivÈsaÑ anussarati, sÈ pubbenivÈsÈnussati. ©ÈÓanti tÈya satiyÈ sampayuttaÒÈÓaÑ. Evamimassa pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa atthÈya pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈya. Etassa ÒÈÓassa adhigamÈya pattiyÈti vuttaÑ hoti.

Anekavihitanti anekavidhaÑ, anekehi vÈ pakÈrehi pavattitaÑ, saÑvaÓÓibhanti attho. PubbenivÈsanti samanantarÈtÊtabhavaÑ ÈdiÑ katvÈ tattha tattha nivutthasantÈnaÑ. AnussaratÊti khandhapaÔipÈÔivasena cutipaÔisandhivasena vÈ anugantvÈ anugantvÈ sarati. ImaÒhi pubbenivÈsaÑ cha janÈ anussaranti titthiyÈ, pakatisÈvakÈ, mahÈsÈvakÈ, aggasÈvakÈ, PaccekabuddhÈ, BuddhÈti. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 76 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa 41

Tattha titthiyÈ cattÈlÊsaÑyeva kappe anussaranti, na tato paraÑ. KasmÈ, dubbalapaÒÒattÈ. TesaÒhi nÈmar|paparicchedavirahitattÈ dubbalÈ paÒÒÈ hoti. PakatisÈvakÈ kappasatampi kappasahassampi anussarantiyeva, balavapaÒÒattÈ. AsÊtimahÈsÈvakÈ satasahassakappe anussaranti. Dve aggasÈvakÈ ekaÑ asa~khyeyyaÑ satasahassaÒca. PaccekabuddhÈ dve asa~khyeyyÈni satasahassaÒca. Ettako hi etesaÑ abhinÊhÈro. BuddhÈnaÑ pana paricchedo nÈma natthi.

TitthiyÈ ca khandhapaÔipÈÔimeva saranti, paÔipÈÔiÑ muÒcitvÈ cutipaÔisandhivasena sarituÑ na sakkonti. TesaÒhi andhÈnaÑ viya icchitapadesokkamanaÑ natthi. YathÈ pana andhÈ yaÔÔhiÑ amuÒcitvÈva gacchanti, evaÑ te khandhÈnaÑ paÔipÈÔiÑ amuÒcitvÈva saranti. PakatisÈvakÈ khandhapaÔipÈÔiyÈpi anussaranti cutipaÔisandhivasenapi sa~kamanti. TathÈ asÊtimahÈsÈvakÈ. DvinnaÑ pana aggasÈvakÈnaÑ khandhapaÔipÈÔikiccaÑ natthi. Ekassa attabhÈvassa cutiÑ disvÈ paÔisandhiÑ passanti, puna aparassa cutiÑ disvÈ paÔisandhinti evaÑ cutipaÔisandhivaseneva sa~kamantÈ gacchanti. TathÈ PaccekabuddhÈ.

BuddhÈnaÑ pana neva khandhapaÔipÈÔikiccaÑ, na cutipaÔisandhivasena1 sa~kamanakiccaÑ atthi. TesaÒhi anekÈsu kappakoÔÊsu heÔÔhÈ vÈ upari vÈ yaÑ yaÑ ÔhÈnaÑ icchanti, taÑ taÑ pÈkaÔameva hoti. TasmÈ anekÈpi kappakoÔiyo peyyÈlapÈÄiÑ viya saÑkhipitvÈ yaÑ yaÑ icchanti, tatra tatreva okkamantÈ sÊhokkantavasena gacchanti. EvaÑ gacchantÈnaÒca nesaÑ ÒÈÓaÑ yathÈ nÈma katavÈlavedhaparicayassa sarabha~gasadisassa dhanuggahassa khitto saro antarÈ rukkhalatÈdÊsu asajjamÈno lakkheyeva patati, na sajjati, na virajjhati, evaÑ antarantarÈsu jÈtÊsu na sajjati, na virajjhati, asajjamÈnaÑ avirajjhamÈnaÑ icchiticchitaÔÔhÈnaÑyeva gaÓhÈti.

Imesu ca pana pubbenivÈsaÑ anussaraÓasattesu titthiyÈnaÑ pubbenivÈsadassanaÑ khajjupanakapabhÈsadisaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti. PakatisÈvakÈnaÑ dÊpappabhÈsadisaÑ. MahÈsÈvakÈnaÑ ukkÈpabhÈsadisaÑ. AggasÈvakÈnaÑ osadhitÈrakappabhÈsadisaÑ. PaccekabuddhÈnaÑ candappabhÈsadisaÑ. BuddhÈnaÑ rasmisahassapaÔimaÓÉitasaradas|riya-maÓÉalasadisaÑ hutvÈ upaÔÔhÈti. ______________________________________________________________ 1. Na cutipaÔisandhi (Ka)

Visuddhimagga 42

TitthiyÈnaÒca pubbenivÈsÈnussaraÓaÑ andhÈnaÑ yaÔÔhikoÔigamanaÑ viya hoti. PakatisÈvakÈnaÑ daÓÉakasetugamanaÑ viya. MahÈsÈvakÈnaÑ ja~ghasetugamanaÑ viya. AggasÈvakÈnaÑ sakaÔasetugamanaÑ viya. PaccekabuddhÈnaÑ mahÈja~ghamaggagamanaÑ viya. BuddhÈnaÑ mahÈsakaÔamaggagamanaÑ viya.

ImasmiÑ pana adhikÈre sÈvakÈnaÑ pubbenivÈsÈnussaraÓaÑ adhippetaÑ. Tena vuttaÑ “anussaratÊti khandhapaÔipÈÔivasena cutipaÔisandhivasena vÈ anugantvÈ anugantvÈ saratÊ”ti. 403. TasmÈ evamanussaritukÈmena Èdikammikena bhikkhunÈ pacchÈbhattaÑ piÓÉapÈtapaÔikkantena rahogatena paÔisallinena paÔipÈÔiyÈ cattÈri jhÈnÈni samÈpajjitvÈ abhiÒÒÈpÈdakacatutthajjhÈnato vuÔÔhÈya sabbapacchimÈ nisajjÈ ÈvajjitabbÈ. Tato ÈsanapaÒÒÈpanaÑ, senÈsanappavesanaÑ, pattacÊvarapaÔisÈmanaÑ, bhojanakÈlo, gÈmato ÈgamanakÈlo, gÈme piÓÉÈya caritakÈlo, gÈmaÑ piÓÉÈya paviÔÔhakÈlo, vihÈrato nikkhamanakÈlo, cetiya~gaÓabodhiya~gaÓavandanakÈlo, pattadhovanakÈlo, pattapaÔiggahaÓakÈlo, pattapaÔiggahaÓato yÈva mukhadhovanÈ katakiccaÑ, pacc|sakÈle katakiccaÑ, majjhimayÈme katakiccaÑ, paÔhamayÈme katakiccanti evaÑ paÔilomakkamena sakalaÑ rattindivaÑ katakiccaÑ ÈvajjitabbaÑ. EttakaÑ pana pakaticittassapi pÈkaÔaÑ hoti. ParikammasamÈdhicittassa pana atipÈkaÔameva1.

Sace panettha kiÒci na pÈkaÔaÑ hoti, puna pÈdakajjhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya ÈvajjitabbaÑ. Ettakena dÊpe jalite viya pÈkaÔaÑ hoti. EvaÑ paÔilomakkameneva dutiyadivasepi tatiyacatutthapaÒcamadivasepi dasÈhepi aÉÉhamÈsepi mÈsepi yÈva saÑvaccharÈpi katakiccaÑ ÈvajjitabbaÑ. Eteneva upÈyena dasavassÈni vÊsativassÈnÊti yÈva imasmiÑ bhave attano paÔisandhi, tÈva Èvajjantena purimabhave cutikkhaÓe pavattitanÈmar|paÑ ÈvajjitabbaÑ. Pahoti hi paÓÉito bhikkhu paÔhamavÈreneva paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe nÈmar|pamÈrammaÓaÑ kÈtuÑ.

YasmÈ pana purimabhave nÈmar|paÑ asesaÑ niruddhaÑ aÒÒaÑ uppannaÑ, tasmÈ taÑ ÔhÈnaÑ ÈhundarikaÑ andhatamamiva hoti duddasaÑ duppaÒÒena. TenÈpi “na ______________________________________________________________ 1. Ativiya pÈkaÔameva (SyÈ, I, Ka)

13. AbhiÒÒÈniddesa 43

sakkomahaÑ paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe pavattitanÈmar|pamÈrammaÓaÑ kÈtun”ti dhuranikkhepo na kÈtabbo. Tadeva pana pÈdakajjhÈnaÑ punappunaÑ samÈpajjitabbaÑ. Tato ca vuÔÔhÈya vuÔÔhÈya taÑ ÔhÈnaÑ ÈvajjitabbaÑ.

EvaÑ karonto hi seyyathÈpi nÈma balavÈ puriso k|ÔÈgÈrakaÓÓikatthÈya mahÈrukkhaÑ chindanto sÈkhÈpalÈsacchedanamatteneva pharasudhÈrÈya vipannÈya mahÈrukkhaÑ chindituÑ asakkontopi dhuranikkhepaÑ akatvÈva kammÈrasÈlaÑ gantvÈ tikhiÓaÑ pharasuÑ kÈrÈpetvÈ puna ÈgantvÈ chindeyya, puna vipannÈya ca punapi tatheva kÈretvÈ chindeyya. So evaÑ chindanto chinnassa chinnassa puna chetabbÈbhÈvato1 acchinnassa ca chedanato nacirasseva mahÈrukkhaÑ pÈteyya, evamevaÑ pÈdakajjhÈnÈ vuÔÔhÈya pubbe ÈvajjitaÑ anÈvajjitvÈ paÔisandhimeva Èvajjanto nacirasseva paÔisandhiÑ ugghÈÔetvÈ cutikkhaÓe pavattitanÈmar|paÑ ÈrammaÓaÑ kareyyÈti. KaÔÔhaphÈlakakesohÈrakÈdÊhipi ayamattho dÊpetabbo.

Tattha pacchimanisajjato pabhuti yÈva paÔisandhito ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattaÑ ÒÈÓaÑ pubbenivÈsaÒÈÓaÑ nÈma na hoti. TaÑ pana parikammasamÈdhiÒÈÓaÑ nÈma hoti. AtÊtaÑsaÒÈÓantipi eke vadanti. TaÑ r|pÈvacaraÑ sandhÈya na yujjati. YadÈ panassa bhikkhuno paÔisandhiÑ atikkamma cutikkhaÓe pavattitanÈmar|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjanaÑ uppajjati, tasmiÒca niruddhe tadevÈrammaÓaÑ katvÈ cattÈri paÒca vÈ javanÈni javanti. SesaÑ pubbe vuttanayeneva purimÈni parikammÈdinÈmakÈni kÈmÈvacarÈni honti. PacchimaÑ r|pÈvacaraÑ catutthajjhÈnikaÑ appanÈcittaÑ. TadÈssa yaÑ tena cittena saha ÒÈÓaÑ uppajjati, idaÑ pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ nÈma. Tena ÒÈÓena sampayuttÈya satiyÈ anekavihitaÑ pubbenivÈsaÑ anussarati. SeyyathidaÑ, ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyo -pa- iti sÈkÈraÑ sa-uddesaÑ anekavihitaÑ pubbenivÈsaÑ anussaratÊti2. 404. Tattha ekampi jÈtinti ekampi paÔisandhim|laÑ cutipariyosÈnaÑ ekabhavapariyÈpannaÑ khandhasantÈnaÑ. Esa nayo dvepi jÈtiyoti-ÈdÊsupi. Anekepi saÑvaÔÔakappeti-ÈdÊsu pana parihÈyamÈno kappo saÑvaÔÔakappo, vaÉÉhamÈno vivaÔÔakappoti veditabbo. Tattha saÑvaÔÔena ______________________________________________________________ 1. ChedetabbÈbhÈvato (SÊ, I), chinditabbÈbhÈvato (?) 2. DÊ 1. 76 piÔÔhe.

Visuddhimagga 44

saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ gahito hoti, taÑm|lakattÈ. VivaÔÔena ca vivaÔÔaÔÔhÈyÊ, evaÒhi sati yÈni tÈni “cattÈrimÈni bhikkhave kappassa asa~khyeyyÈni. KatamÈni cattÈri. SaÑvaÔÔo, saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ, vivaÔÔo, vivaÔÔaÔÔhÈyÊti1 vuttÈni, tÈni pariggahitÈni honti.

Tattha tayo saÑvaÔÔÈ ÈposaÑvaÔÔo, tejosaÑvaÔÔo, vÈyosaÑvaÔÔoti. Tisso saÑvaÔÔasÊmÈ ŒbhassarÈ, SubhakiÓhÈ, VehapphalÈti.

YadÈ kappo tejena saÑvaÔÔati, Œbhassarato heÔÔhÈ agginÈ Éayhati. YadÈ Èpena saÑvaÔÔati, SubhakiÓhato heÔÔhÈ udakena vilÊyati. YadÈ vÈyunÈ saÑvaÔÔati, Vehapphalato heÔÔhÈ vÈtena viddhaÑsati. VitthÈrato pana sadÈpi ekaÑ BuddhakhettaÑ vinassati.

BuddhakhettaÑ nÈma tividhaÑ hoti jÈtikhettaÑ, ÈÓÈkhettaÑ, visayakhettaÒca. Tattha jÈtikhettaÑ dasasahassacakkavÈÄapariyantaÑ hoti. YaÑ TathÈgatassa paÔisandhigahaÓÈdÊsu kampati. ŒÓÈkhettaÑ koÔisatasahassacakkavÈÄapariyantaÑ, yattha RatanasuttaÑ2 KhandhaparittaÑ3 DhajaggaparittaÑ4 ŒÔÈnÈÔiyaparittaÑ5 Moraparittanti6 imesaÑ parittÈnaÑ ÈnubhÈvo vattati. VisayakhettaÑ anantamaparimÈÓaÑ. YaÑ “yÈvatÈ vÈ pana Èka~kheyyÈ”ti7 vuttaÑ, yattha yaÑ yaÑ TathÈgato Èka~khati, taÑ taÑ jÈnÈti. Evametesu tÊsu Buddhakhettesu ekaÑ ÈÓÈkhettaÑ vinassati. TasmiÑ pana vinassante jÈtikhettampi vinaÔÔhameva hoti. VinassantaÒca ekatova vinassati, saÓÔhahantampi-ekato saÓÔhahati. TassevaÑ vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ. 405. YasmiÑhi samaye kappo agginÈ nassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho vuÔÔhahitvÈ koÔisatasahassacakkavÈÄe ekaÑ mahÈvassaÑ vassati. ManussÈ tuÔÔhahaÔÔhÈ sabbabÊjÈni nÊharitvÈ vapanti. Sassesu pana gokhÈyitakamattesu jÈtesu gadrabharavaÑ ravanto ekabindumpi na vassati, tadÈ pacchinnaÑ pacchinnameva vassaÑ hoti. IdaÑ sandhÈya hi BhagavatÈ “hoti kho so bhikkhave samayo yaÑ bah|ni vassÈni bah|ni ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 460 piÔÔhe, PÈÄisaÑkhittÈ. 2. RatanaparittaÑ (SyÈ); Khu 1. 4 piÔÔhe. 3. Vi 4. 245; AÑ 1. 384 piÔÔhesu. 4. SaÑ 1. 220 piÔÔhe. 5. DÊ 3. 158 piÔÔhe. 6. JÈ 1. 38 piÔÔhe. 7. AÑ 1. 229 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa 45

vassasatÈni bah|ni vassasahassÈni bah|ni vassasatasahassÈni devo na vassatÊ”ti1 vuttaÑ. Vass|pajÊvino sattÈ kÈla~katvÈ brahmaloke nibbattanti, pupphaphal|pajÊviniyo ca devatÈ. EvaÑ dÊghe addhÈne vÊtivatte tattha tattha udakaÑ parikkhayaÑ gacchati, athÈnupubbena macchakacchapÈpi kÈla~katvÈ brahmaloke nibbattanti, nerayikasattÈpi. Tattha nerayikÈ sattamas|riyapÈtubhÈve vinassantÊti eke.

JhÈnaÑ vinÈ natthibrahmaloke nibbatti, etesaÒca keci dubbhikkhapÊÄitÈ keci abhabbÈ jhÈnÈdhigamÈya, te kathaÑ tattha nibbattantÊti. Devaloke paÔiladdhajjhÈnavasena. TadÈ hi “vassasatasahassassaccayena kappuÔÔhÈnaÑ bhavissatÊ”ti lokaby|hÈ nÈma kÈmÈvacaradevÈ muttasirÈ vikiÓÓakesÈ rudamukhÈ ass|ni hatthehi puÒchamÈnÈ rattavatthanivatthÈ ativiya vir|pavesadhÈrino hutvÈ manussapathe vicarantÈ evaÑ Èrocenti “mÈrisÈ2 ito vassasatasahassassaccayena kappavuÔÔhÈnaÑ bhavissati, ayaÑ loko vinassissati, mahÈsamuddopi ussussissati, ayaÒca mahÈpathavÊ Sineru ca pabbatarÈjÈ uddayhissanti vinassissanti. YÈva brahmalokÈ lokavinÈso bhavissati. MettaÑ mÈrisÈ bhÈvetha, karuÓaÑ, muditaÑ, upekkhaÑ mÈrisÈ bhÈvetha, mÈtaraÑ upaÔÔhahatha, pitaraÑ upaÔÔhahatha, kule jeÔÔhÈpacÈyino hothÈ”ti.

TesaÑ vacanaÑ sutvÈ yebhuyyena manussÈ ca bhummadevatÈ ca saÑvegajÈtÈ aÒÒamaÒÒaÑ muducittÈ hutvÈ mettÈdÊni puÒÒÈni karitvÈ devaloke nibbattanti. Tattha dibbasudhÈbhojÈnaÑ bhuÒjitvÈ vÈyokasiÓe parikammaÑ katvÈ jhÈnaÑ paÔilabhanti. TadaÒÒe pana aparÈpariyavedanÊyena kammena devaloke nibbattanti. AparÈpariyavedanÊyakammarahito hi saÑsÈre saÑsaramÈno satto nÈma natthi. Tepi tattha tatheva jhÈnaÑ paÔilabhanti. EvaÑ devaloke paÔiladdhajjhÈnavasena sabbepi brahmaloke nibbattantÊti.

Vass|pacchedato pana uddhaÑ dÊghassa addhuno accayena dutiyo s|riyo pÈtubhavati. Vuttampi cetaÑ BhagavatÈ “hoti kho so bhikkhave samayo”ti sattas|riyaÑ3 vitthÈretabbaÑ. PÈtubh|te ca pana tasmiÑ ______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 474 piÔÔhe. 2. MÈrisÈ mÈrisÈ (SÊ) 3. AÑ 2. 474 piÔÔhe.

Visuddhimagga 46

neva rattiparicchedo, na divÈparicchedo paÒÒÈyati. Eko s|riyo uÔÔheti, eko atthaÑ gacchati. Avicchinnas|riyasantÈpova loko hoti. YathÈ ca pakatis|riye s|riyadevaputto hoti, evaÑ kappavinÈsakas|riye natthi. Tattha pakatis|riye vattamÈne ÈkÈse valÈhakÈpi dh|masikhÈpi caranti. KappavinÈsakas|riye vattamÈne vigatadh|mavalÈhakaÑ ÈdÈsamaÓÉalaÑ viya nimmalaÑ nabhaÑ hoti. ®hapetvÈ paÒca mahÈnadiyo sesakunnadÊ-ÈdÊsu udakaÑ sussati.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena tatiyo s|riyo pÈtubhavati. Yassa pÈtubhÈvÈ mahÈnadiyopi sussanti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena catuttho s|riyo pÈtubhavati. Yassa pÈtubhÈvÈ Himavati mahÈnadÊnaÑ pabhavÈ “SÊhapapÈto1 HaÑsapÈtano2 KaÓÓamuÓÉako RathakÈradaho Anotattadaho Chaddantadaho KuÓÈladaho”ti ime satta mahÈsarÈ sussanti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena paÒcamo s|riyo pÈtubhavati. Yassa pÈtubhÈvÈ anupubbena mahÈsamudde a~gulipabbatemanamattampi udakaÑ na saÓÔhÈti.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena chaÔÔho s|riyo pÈtubhavati. Yassa pÈtubhÈvÈ sakalacakkavÈÄaÑ ekadh|maÑ hoti. PariyÈdiÓÓasinehaÑ dh|mena. YathÈ cidaÑ, evaÑ koÔisatasahassacakkavÈÄÈnipi.

Tatopi dÊghassa addhuno accayena sattamo s|riyo pÈtubhavati. Yassa pÈtubhÈvÈ sakalacakkavÈÄaÑ ekajÈlaÑ hoti saddhiÑ koÔisatasahassacakkavÈÄehi. YojanasatikÈdibhedÈni Sineruk|ÔÈnipi palujjitvÈ ÈkÈseyeva antaradhÈyanti. SÈ aggijÈlÈ uÔÔhahitvÈ CÈtumahÈrÈjike gaÓhÈti. Tattha kanakavimÈnaratanavimÈnamaÓivimÈnÈni jhÈpetvÈ TÈvatiÑsabhavanaÑ gaÓhÈti. Eteneva upÈyena yÈva paÔhamajjhÈnabh|miÑ gaÓhÈti. Tattha tayopi brahmaloke jhÈpetvÈ Œbhassare Èhacca tiÔÔhati. SÈ yÈva aÓumattampi sa~khÈragataÑ atthi, tÈva na nibbÈyati. Sabbasa~khÈraparikkhayÈ pana sappitelajhÈpanaggisikhÈ viya ______________________________________________________________ 1. SÊhapapÈtano (Ka-SÊ, I), sÊhapÈtano (SyÈ, Ka) 2. HaÑsapapÈto (SÊ)

13. AbhiÒÒÈniddesa 47

chÈrikampi anavasesetvÈ nibbÈyati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈro. 406. Atha dÊghassa addhuno accayena mahÈmegho uÔÔhahitvÈ paÔhamaÑ sukhumaÑ sukhumaÑ vassati. Anupubbena kumudanÈÄayaÔÔhimusalatÈlakkhandhÈdippamÈÓÈhi dhÈrÈhi vassanto koÔisatasahassacakkavÈÄesu sabbaÑ daÉÉhaÔÔhÈnaÑ p|retvÈ antaradhÈyati. TaÑ udakaÑ heÔÔhÈ ca tiriyaÒca vÈto samuÔÔhahitvÈ ghanaÑ karoti parivaÔumaÑ paduminipatte udakabindusadisaÑ. KathaÑ tÈva mahantaÑ udakarÈsiÑ ghanaÑ karotÊti ce. VivarasampadÈnato. TaÒhissa tamhi tamhi vivaraÑ deti. TaÑ evaÑ vÈtena sampiÓÉiyamÈnaÑ ghanaÑ kariyamÈnaÑ parikkhayamÈnaÑ anupubbena heÔÔhÈ otarati. OtiÓÓe otiÓÓe udake brahmalokaÔÔhÈne brahmalokÈ, upari1 catukÈmÈvacaradevalokaÔÔhÈne ca devalokÈ pÈtubhavanti.

PurimapathaviÔÔhÈnaÑ otiÓÓe pana balavavÈtÈ uppajjanti. Te taÑ pihitadvÈre dhamakaraÓe Ôhita-udakamiva nirassÈsaÑ2 katvÈ rundhanti3. MadhurodakaÑ parikkhayaÑ gacchamÈnaÑ upari rasapathaviÑ samuÔÔhÈpeti. SÈ vaÓÓasampannÈ ceva hoti gandharasasampannÈ ca nirudakapÈyÈsassa upari paÔalaÑ viya.

TadÈ ca Œbhassarabrahmaloke paÔhamatarÈbhinibbattÈ sattÈ ÈyukkhayÈ vÈ puÒÒakkhayÈ vÈ tato cavitvÈ idh|papajjanti. Te honti sayampabhÈ antalikkhacarÈ. Te AggaÒÒasutte4 vuttanayena taÑ rasapathaviÑ sÈyitvÈ taÓhÈbhibh|tÈ ÈluppakÈrakaÑ paribhuÒjituÑ upakkamanti. Atha nesaÑ sayampabhÈ antaradhÈyati, andhakÈro hoti. Te andhakÈraÑ disvÈ bhÈyanti.

Tato nesaÑ bhayaÑ nÈsetvÈ s|rabhÈvaÑ janayantaÑ paripuÓÓapaÓÓÈsayojanaÑ s|riyamaÓÉalaÑ pÈtubhavati, te taÑ disvÈ “ÈlokaÑ paÔilabhimhÈ”ti haÔÔhatuÔÔhÈ hutvÈ “amhÈkaÑ bhÊtÈnaÑ bhayaÑ nÈsetvÈ s|rabhÈvaÑ janayanto uÔÔhito, tasmÈ “s|riyo hot|”ti s|riyotvevassa nÈmaÑ karonti. ______________________________________________________________ 1. Uparito (Ka) 2. NirussÈhaÑ (SÊ), nirussÈsaÑ (I, Ka) 3. Rumbhenti (SÊ), rumbhanti (SyÈ, I), rujjhanti (Ka) 4. DÊ 3. 70 piÔÔhe.

Visuddhimagga 48

Atha s|riye divasaÑ ÈlokaÑ katvÈ attha~gate yampi ÈlokaÑ labhimhÈ, sopi no naÔÔhoti puna bhÊtÈ honti. TesaÑ evaÑ hoti “sÈdhu vatassa sace aÒÒaÑ ÈlokaÑ labheyyÈmÈ”ti. TesaÑ cittaÑ ÒatvÈ viya ek|napaÓÓÈsayojanaÑ candamaÓÉalaÑ pÈtubhavati. Te taÑ disvÈ bhiyyoso mattÈya haÔÔhatuÔÔhÈ hutvÈ “amhÈkaÑ chandaÑ ÒatvÈ viya uÔÔhito, tasmÈ cando1 hot|”ti candotvevassa nÈmaÑ karonti. EvaÑ candimas|riyesu pÈtubh|tesu nakkhattÈni tÈrakar|pÈni pÈtubhavanti.

Tato pabhuti rattindivÈ paÒÒÈyanti, anukkamena ca mÈsaddhamÈsa-utusaÑvaccharÈ. Candimas|riyÈnaÑ pana pÈtubh|tadivaseyeva SinerucakkavÈÄahimavantapabbatÈ pÈtubhavanti. Te ca kho apubbaÑ acarimaÑ phagguÓapuÓÓamadivaseyeva pÈtubhavanti. KathaÑ? YathÈ nÈma ka~gubhatte paccamÈne ekappahÈreneva pupphuÄakÈni uÔÔhahanti. Eke padesÈ th|path|pÈ honti, eke ninnaninnÈ, eke samasamÈ. EvamevaÑ th|path|paÔÔhÈne pabbatÈ honti, ninnaninnaÔÔhÈne samuddÈ, samasamaÔÔhÈne dÊpÈti.

Atha tesaÑ sattÈnaÑ rasapathaviÑ paribhuÒjantÈnaÑ kamena ekacce vaÓÓavanto, ekacce dubbaÓÓÈ honti. Tattha vaÓÓavanto dubbaÓÓe atimaÒÒanti. TesaÑ atimÈnapaccayÈ sÈpi rasapathavÊ antaradhÈyati. Bh|mipappaÔako pÈtubhavati. Atha nesaÑ teneva nayena sopi antaradhÈyati. PadÈlatÈ2 pÈtubhavati. Teneva nayena sÈpi antaradhÈyati. AkaÔÔhapÈko sÈli pÈtubhavati akaÓo athuso suddho sugandho taÓÉulapphalo.

Tato nesaÑ bhÈjanÈni uppajjanti. Te sÈliÑ bhÈjane ÔhapetvÈ pÈsÈÓapiÔÔhiyÈ Ôhapenti, sayameva jÈlasikhÈ uÔÔhahitvÈ taÑ pacati. So hoti odano sumanajÈtipupphasadiso, na tassa s|pena vÈ byaÒjanena vÈ karaÓÊyaÑ atthi. YaÑ yaÑ rasaÑ bhuÒjitukÈmÈ honti, taÑ taÑ rasova hoti. TesaÑ taÑ oÄÈrikaÑ ÈhÈraÑ ÈharayataÑ tato pabhuti muttakarÊsaÑ saÒjÈyati. Atha nesaÑ tassa nikkhamanatthÈya vaÓamukhÈni pabhijjanti, purisassa purisabhÈvo, itthiyÈpi itthibhÈvo pÈtubhavati. ______________________________________________________________ 1. Chando (Ka) 2. BadÈlatÈ (SÊ, I)

13. AbhiÒÒÈniddesa 49

Tatra sudaÑ itthÊ purisaÑ, puriso ca itthiÑ ativelaÑ upanijjhÈyati. TesaÑ ativelaÑ upanijjhÈyanapaccayÈ kÈmapariÄÈho uppajjati. Tato methunadhammaÑ paÔisevanti. Te asaddhammapaÔisevanapaccayÈ viÒÒ|hi garahiyamÈnÈ viheÔhiyamÈnÈ tassa asaddhammassa paÔicchÈdanahetu agÈrÈni karonti. Te agÈraÑ ajjhÈvasamÈnÈ anukkamena aÒÒatarassa alasajÈtikassa sattassa diÔÔhÈnugatiÑ ÈpajjantÈ sannidhiÑ karonti. Tato pabhuti kaÓopi thusopi taÓÉulaÑ pariyonandhati, lÈyitaÔÔhÈnampi na paÔivir|hati.

Te sannipatitvÈ anutthunanti “pÈpakÈ vata bho dhammÈ sattesu pÈtubh|tÈ, mayaÑ hi pubbe manomayÈ ahumhÈ”ti AggaÒÒasutte1 vuttanayena vitthÈretabbaÑ. Tato mariyÈdaÑ Ôhapenti. Atha aÒÒataro satto aÒÒassa bhÈgaÑ adinnaÑ Èdiyati. TaÑ dvikkhattuÑ2 paribhÈsetvÈ tatiyavÈre pÈÓileÔÔudaÓÉehi paharanti. Te evaÑ adinnÈdÈnagarahamusÈvÈda-daÓÉÈdÈnesu uppannesu sannipatitvÈ cintayanti “yaÑn|na mayaÑ ekaÑ sattaÑ sammanneyyÈma, yo no sammÈ khÊyitabbaÑ khÊyeyya, garahitabbaÑ garaheyya, pabbÈjetabbaÑ pabbÈjeyya, mayaÑ panassa sÈlÊnaÑ bhÈgaÑ anuppadassÈmÈ”ti.

EvaÑ katasanniÔÔhÈnesu pana sattesu imasmiÑ tÈva kappe ayameva BhagavÈ bodhisattabh|to tena samayena tesu sattesu abhir|pataro ca dassanÊyataro ca mahesakkhataro ca buddhisampanno paÔibalo niggahapaggahaÑ kÈtuÑ. Te taÑ upasa~kamitvÈ yÈcitvÈ sammanniÑsu. So tena mahÈjanena sammatoti mahÈsammato, khettÈnaÑ adhipatÊti khattiyo, dhammena samena pare raÒjetÊti rÈjÈti tÊhi nÈmehi paÒÒÈyittha. YaÒhi3 loke acchariyaÔÔhÈnaÑ, bodhisattova tattha Èdipurisoti evaÑ bodhisattaÑ ÈdiÑ katvÈ khattiyamaÓÉale saÓÔhite anupubbena brÈhmaÓÈdayopi vaÓÓÈ saÓÔhahiÑsu.

Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva jÈlupacchedo, idamekaÑ asa~khyeyyaÑ saÑvaÔÔoti vuccati. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 75 piÔÔhe. 2. DvitikkhattuÑ (Ka) 3. YaÒhi yaÑ (Ka)

Visuddhimagga 50

KappavinÈsakajÈlupacchedato yÈva koÔisatasahassacakkavÈÄaparip|rako sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyaÑ asa~khyeyyaÑ saÑvaÔÔaÔÔhÈyÊti vuccati.

SampattimahÈmeghato yÈva candimas|riyapÈtubhÈvo, idaÑ tatiyaÑ asa~khyeyyaÑ vivaÔÔoti vuccati.

Candimas|riyapÈtubhÈvato yÈva puna kappavinÈsakamahÈmegho, idaÑ catutthaÑ asa~khyeyyaÑ vivaÔÔaÔÔhÈyÊti vuccati. ImÈni cattÈri asa~khyeyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ tÈva agginÈ vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ. 407. YasmiÑ pana samaye kappo udakena nassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho uÔÔhahitvÈti pubbe vuttanayeneva vitthÈretabbaÑ. AyaÑ pana viseso, yathÈ tattha dutiyas|riyo, evamidha kappavinÈsako khÈrudakamahÈmegho vuÔÔhÈti. So Èdito sukhumaÑ sukhumaÑ vassanto anukkamena mahÈdhÈrÈhi koÔisatasahassacakkavÈÄÈnaÑ1 p|rento vassati. KhÈrudakena phuÔÔhaphuÔÔhÈ pathavÊpabbatÈdayo vilÊyanti, udakaÑ samantato vÈtehi dhÈriyati. Pathavito yÈva dutiyajjhÈnabh|miÑ udakaÑ gaÓhÈti. Tattha tayopi brahmaloke vilÊyÈpetvÈ SubhakiÓhe Èhacca tiÔÔhati. TaÑ yÈva aÓumattampi sa~khÈragataÑ atthi, tÈva na v|pasammati. UdakÈnugataÑ pana sabbasa~khÈragataÑ abhibhavitvÈ sahasÈ v|pasammati antaradhÈnaÑ gacchati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈroti sabbaÑ vuttasadisaÑ. KevalaÑ panidha ŒbhassarabrahmalokaÑ ÈdiÑ katvÈ loko pÈtubhavati. SubhakiÓhato ca cavitvÈ ŒbhassaraÔÔhÈnÈdÊsu sattÈ nibbattanti.

Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva kappavinÈsakudak|pacchedo, idamekaÑ asa~khyeyyaÑ. Udak|pacchedato yÈva sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyaÑ asa~khyeyyaÑ. SampattimahÈmeghato -pa-. ImÈni cattÈri asa~khyeyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ udakena vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. ...cakkavÈÄaÑ (I)

13. AbhiÒÒÈniddesa 51

408. YasmiÑ samaye kappo vÈtena vinassati, Èditova kappavinÈsakamahÈmegho uÔÔhahitvÈti pubbe vuttanayeneva vitthÈretabbaÑ. AyaÑ pana viseso, yathÈ tattha dutiyas|riyo, evamidha kappavinÈsanatthaÑ vÈto samuÔÔhÈti. So paÔhamaÑ th|larajaÑ uÔÔhÈpeti. Tato saÓharajaÑ sukhumavÈlikaÑ th|lavÈlikaÑ sakkharapÈsÈÓÈdayoti yÈva k|ÔÈgÈramatte pÈsÈÓe visamaÔÔhÈne ÔhitamahÈrukkhe ca uÔÔhÈpeti. Te pathavito nabhamuggatÈ na ca puna patanti. Tattheva cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ abhÈvaÑ gacchanti.

AthÈnukkamena heÔÔhÈ mahÈpathaviyÈ vÈto samuÔÔhahitvÈ pathaviÑ parivattetvÈ uddhaÑ m|laÑ katvÈ ÈkÈse khipati. YojanasatappamÈÓÈpi pathavippadesÈ dviyojanatiyojanacatuyojanapaÒcayojanasatappamÈÓÈpi bhijjitvÈ vÈtavegena khittÈ ÈkÈseyeva cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ abhÈvaÑ gacchanti. CakkavÈÄapabbatampi Sinerupabbatampi vÈto ukkhipitvÈ ÈkÈse khipati. Te aÒÒamaÒÒaÑ abhihantvÈ cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ vinassanti. Eteneva upÈyena bhummaÔÔhakavimÈnÈni ca ÈkÈsaÔÔhakavimÈnÈni ca vinÈsento chakÈmÈvacaradevaloke vinÈsetvÈ koÔisatasahassacakkavÈÄÈni1 vinÈseti. Tattha cakkavÈÄÈ cakkavÈÄehi HimavantÈ Himavantehi Siner| Siner|hi aÒÒamaÒÒaÑ samÈgantvÈ cuÓÓavicuÓÓÈ hutvÈ vinassanti. Pathavito yÈva tatiyajjhÈnabh|miÑ vÈto gaÓhÈti. Tattha tayopi brahmaloke vinÈsetvÈ VehapphalaÑ Èhacca tiÔÔhÈti. EvaÑ sabbasa~khÈragataÑ vinÈsetvÈ sayampi vinassati. HeÔÔhÈ-ÈkÈsena saha upari-ÈkÈso eko hoti mahandhakÈroti sabbaÑ vuttasadisaÑ. Idha pana SubhakiÓhabrahmalokaÑ ÈdiÑ katvÈ loko pÈtubhavati. Vehapphalato ca cavitvÈ SubhakiÓhaÔÔhÈnÈdÊsu sattÈ nibbattanti.

Tattha kappavinÈsakamahÈmeghato yÈva kappavinÈsakavÈt|pacchedo, idamekaÑ asa~khyeyyaÑ. VÈt|pacchedato yÈva sampattimahÈmegho, idaÑ dutiyaÑ asa~khyeyyaÑ -pa-. ImÈni cattÈri asa~khyeyyÈni eko mahÈkappo hoti. EvaÑ vÈtena vinÈso ca saÓÔhahanaÒca veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. ...cakkavÈÄaÑ (SÊ, I)

Visuddhimagga 52

409. KiÑkÈraÓÈ evaÑ loko vinassati. Akusalam|lakÈraÓÈ. Akusalam|lesu hi ussannesu evaÑ loko vinassati. So ca kho rÈge ussannatare agginÈ vinassati. Dose ussannatare udakena vinassati. Keci pana dose ussannatare agginÈ. RÈge ussannatare udakenÈti vadanti. Mohe ussannatare vÈtena vinassati. EvaÑ vinassantopi ca nirantarameva sattavÈre agginÈ vinassati. AÔÔhame vÈre udakena. Puna sattavÈre agginÈ. AÔÔhame vÈre udakenÈti evaÑ aÔÔhame aÔÔhame vÈre vinassanto sattakkhattuÑ udakena vinassitvÈ puna sattavÈre agginÈ nassati. EttÈvatÈ tesaÔÔhi kappÈ atÊtÈ honti. Etthantare udakena nassanavÈraÑ sampattampi paÔibÈhitvÈ laddhokÈso vÈto paripuÓÓacatusaÔÔhikappÈyuke SubhakiÓhe viddhaÑsento lokaÑ vinÈseti. 410. PubbenivÈsaÑ anussarantopi ca kappÈnussaraÓako bhikkhu etesu kappesu anekepi saÑvaÔÔakappe anekepi vivaÔÔakappe anekepi saÑvaÔÔavivaÔÔakappe anussarati. KathaÑ? “AmutrÈsin”ti-ÈdinÈ1 nayena.

Tattha amutrÈsinti amumhi saÑvaÔÔakappe ahaÑ amumhi bhave vÈ yoniyÈ vÈ gatiyÈ vÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ vÈ sattÈvÈse vÈ sattanikÈye vÈ ÈsiÑ. EvaÑnÈmoti Tisso vÈ Phusso vÈ. EvaÑgottoti KaccÈno vÈ Kassapo vÈ. Idamassa atÊtabhave attano nÈmagottÈnussaraÓavasena vuttaÑ. Sace pana tasmiÑ kÈle attano vaÓÓasampattiÑ vÈ l|khapaÓÊtajÊvikabhÈvaÑ2 vÈ sukhadukkhabahulataÑ vÈ appÈyukadÊghÈyukabhÈvaÑ vÈ anussaritukÈmo hoti, tampi anussaratiyeva. TenÈha “evaÑvaÓÓo -pa- evamÈyupariyanto”ti.

Tattha evaÑvaÓÓoti odÈto vÈ sÈmo vÈ. EvamÈhÈroti sÈlimaÑsodanÈhÈro vÈ pavattaphalabhojano vÈ. EvaÑ sukhadukkhapaÔisaÑvedÊti anekappakÈrena kÈyikacetasikÈnaÑ sÈmisanirÈmisÈdippabhedÈnaÑ vÈ sukhadukkhÈnaÑ paÔisaÑvedÊ. EvamÈyupariyantoti evaÑ vassasataparimÈÓÈyupariyanto vÈ caturÈsÊtikappasatasahassÈyupariyanto vÈ. So tato cuto amutra udapÈdinti sohaÑ ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 76 piÔÔhÈdÊsu. 2. ...jÊvitabhÈvaÑ (I, Ka)

13. AbhiÒÒÈniddesa 53

tato bhavato yonito gatito viÒÒÈÓaÔÔhitito sattÈvÈsato sattanikÈyato vÈ cuto puna amukasmiÑ nÈma bhave yoniyÈ gatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ udapÈdiÑ. TatrÈpÈsinti atha tatrÈpi bhave yoniyÈ gatiyÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ sattÈvÈse sattanikÈye vÈ puna ahosiÑ. EvaÑnÈmoti-Èdi vuttanayameva.

Apica yasmÈ amutrÈsinti idaÑ anupubbena Èrohantassa yÈvadicchakaÑ anussaraÓaÑ. So tato cutoti paÔinivattantassa paccavekkhaÓaÑ, tasmÈ “idh|papanno”ti imissÈ idh|papattiyÈ anantaramevassa upapattiÔÔhÈnaÑ sandhÈya “amutra udapÈdin”ti idaÑ vuttanti veditabbaÑ. TatrÈpÈsinti evamÈdi panassa tatra imissÈ upapattiyÈ anantare upapattiÔÔhÈne nÈmagottÈdÊnaÑ anussaraÓadassanatthaÑ vuttaÑ. So tato cuto idh|papannoti svÈhaÑ tato anantar|papattiÔÔhÈnato cuto idha asukasmiÑ nÈma khattiyakule vÈ brÈhmaÓakule vÈ nibbattoti. ItÊti evaÑ. SÈkÈraÑ sa-uddesanti nÈmagottavasena sa-uddesaÑ, vaÓÓÈdivasena sÈkÈraÑ. NÈmagottena hi satto Tisso Kassapoti uddisÊyati. VaÓÓÈdÊhi sÈmo odÈtoti nÈnattato paÒÒÈyati. TasmÈ nÈmagottaÑ uddeso, itare ÈkÈrÈ. AnekavihitaÑ pubbenivÈsamanussaratÊti idaÑ uttÈnatthamevÈti.

PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓakathÈ niÔÔhitÈ.

Cuth|papÈtaÒÈÓakathÈ

411. SattÈnaÑ cut|papÈtaÒÈÓakathÈya cut|papÈtaÒÈÓÈyÈti1 cutiyÈ ca upapÈte ca ÒÈÓÈya. Yena ÒÈÓena sattÈnaÑ cuti ca upapÈto ca ÒÈyati, tadatthaÑ dibbacakkhuÒÈÓatthanti vuttaÑ hoti. CittaÑ abhinÊharati abhininnÈmetÊti parikammacittaÑ abhinÊharati ceva abhininnÈmeti ca. Soti so katacittÈbhinÊhÈro bhikkhu. DibbenÈti-ÈdÊsu pana dibbasadisattÈ dibbaÑ. DevatÈnaÒhi sucaritakammanibbattaÑ pittasemharuhirÈdÊhi apalibuddhaÑ upakkilesavimuttatÈya d|repi ÈrammaÓaÑ sampaÔicchanasamatthaÑ dibbaÑ pasÈdacakkhu hoti. IdaÒcÈpi vÊriyabhÈvanÈbalanibbattaÑ ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 78 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 54

ÒÈÓacakkhu tÈdisamevÈti dibbasadisattÈ dibbaÑ. DibbavihÈravasena paÔiladdhattÈ attanÈ ca dibbavihÈrasannissitattÈpi dibbaÑ. Œlokapariggahena mahÈjutikattÈpi dibbaÑ. TirokuÔÔÈdigatar|padassanena mahÈgatikattÈpi dibbaÑ. TaÑ sabbaÑ saddasatthÈnusÈreneva veditabbaÑ.

DassanaÔÔhena cakkhu. CakkhukiccakaraÓena cakkhumivÈtipi cakkhu. Cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhaÑ. Yo hi cutimattameva passati, na upapÈtaÑ. So ucchedadiÔÔhiÑ gaÓhÈti. Yo upapÈtamattameva passati, na cutiÑ, so navasattapÈtubhÈvadiÔÔhaÑ gaÓhÈti. Yo pana tadubhayaÑ passati, so yasmÈ duvidhampi taÑ diÔÔhigataÑ ativattati. TasmÈssa taÑ dassanaÑ diÔÔhivisuddhihetu hoti. Ubhayampi cetaÑ BuddhaputtÈ passanti. Tena vuttaÑ “cut|papÈtadassanena diÔÔhivisuddhihetuttÈ visuddhan”ti.

Manuss|pacÈraÑ atikkamitvÈ r|padassanena atikkantamÈnusakaÑ, mÈnusakaÑ vÈ maÑsacakkhuÑ atikkantattÈ atikkantamÈnusakanti veditabbaÑ. Tena dibbena cakkhunÈ visuddhena atikkantamÈnusakena. Satte passatÊti manussÈnaÑ maÑsacakkhunÈ viya satte oloketi.

CavamÈne upapajjamÈneti ettha cutikkhaÓe upapattikkhaÓe vÈ dibbacakkhunÈ daÔÔhuÑ na sakkÈ. Ye pana ÈsannacutikÈ idÈni cavissanti, te cavamÈnÈ. Ye ca gahitapaÔisandhikÈ sampatinibbattÈva, te upapajjamÈnÈti adhippetÈ. Te evar|pe cavamÈne ca upapajjamÈne ca passatÊti dasseti.

HÊneti mohanissandayuttattÈ hÊnÈnaÑ jÈtikulabhogÈdÊnaÑ vasena hÊÄite ohÊÄite oÒÒÈte avaÒÒÈte. PaÓÊteti amohanissandayuttattÈ tabbiparÊte. SuvaÓÓeti adosanissandayuttattÈ iÔÔhakantamanÈpavaÓÓayutte. DubbaÓÓeti dosanissandayuttattÈ aniÔÔhÈkanta-amanÈpavaÓÓahutte. Anabhir|pe vir|petipi attho. Sugateti sugatigate. AlobhanissandayuttattÈ vÈ aÉÉhe mahaddhane. Duggateti duggatigate. LobhanissandayuttattÈ vÈ dalidde appannapÈne.

YathÈkammupageti yaÑ yaÑ kammaÑ upacitaÑ, tena tena upagate. Tattha purimehi cavamÈneti-ÈdÊhi dibbacakkhukiccaÑ vuttaÑ. IminÈ pana padena yathÈkammupagaÒÈÓakiccaÑ. Tassa ca ÒÈÓassa ayamuppattikkamo, idha bhikkhu heÔÔhÈ

13. AbhiÒÒÈniddesa 55

nirayÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ nerayike satte passati mahÈdukkhamanubhavamÈne. TaÑ dassanaÑ dibbacakkhukiccameva. So evaÑ manasikaroti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ dukkhaÑ anubhavantÊ”ti. Athassa idaÑ nÈma katvÈti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ uppajjati. TathÈ uparidevalokÈbhimukhaÑ ÈlokaÑ vaÉÉhetvÈ Nandanavana Missakavana PhÈrusakavanÈdÊsu satte passati mahÈsampattiÑ anubhavamÈne. Tampi dassanaÑ dibbacakkhukiccameva. So evaÑ manasikaroti “kiÑ nu kho kammaÑ katvÈ ime sattÈ etaÑ sampattiÑ anubhavantÊ”ti. Athassa idaÑ nÈma katvÈti taÑkammÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ uppajjati. IdaÑ yathÈkammupagaÒÈÓaÑ nÈma. Imassa visuÑ parikammaÑ nÈma natthi, yathÈ cimassa, evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓassÈpi. DibbacakkhupÈdakÈneva hi imÈni dibbacakkhunÈ saheva ijjhanti.

KÈyaduccaritenÈti-ÈdÊsu duÔÔhu1 caritaÑ, duÔÔhaÑ2 vÈ caritaÑ kilesap|tikattÈti duccaritaÑ. KÈyena duccaritaÑ, kÈyato vÈ uppannaÑ duccaritanti kÈyaduccaritaÑ, itaresupi eseva nayo. SamannÈgatÈti sama~gÊbh|tÈ. AriyÈnaÑ upavÈdakÈti BuddhapaccekabuddhasÈvakÈnaÑ ariyÈnaÑ antamaso gihisotÈpannÈnampi anatthakÈmÈ hutvÈ antimavatthunÈ vÈ guÓaparidhaÑsanena vÈ upavÈdakÈ akkosakÈ garahakÈti vuttaÑ hoti. Tattha natthi imesaÑ samaÓadhammo, assamaÓÈ eteti vadanto antimavatthunÈ upavadati. Natthi imesaÑ jhÈnaÑ vÈ vimokkho vÈ maggo vÈ phalaÑ vÈti-ÈdÊni vadanto guÓaparidhaÑsanavasena upavadatÊti veditabbo. So ca jÈnaÑ vÈ upavadeyya ajÈnaÑ vÈ, ubhayathÈpi ariy|pavÈdova hoti. BhÈriyaÑ kammaÑ ÈnantariyasadisaÑ saggÈvaraÓaÒca maggÈvaraÓaÒca, satekicchaÑ pana hoti. Tassa ÈvibhÈvatthaÑ idaÑ vatthu veditabbaÑ.

AÒÒatarasmiÑ kira gÈme eko thero ca daharabhikkhu ca piÓÉÈya caranti. Te paÔhamaghareyeva uÄu~kamattaÑ uÓhayÈguÑ labhiÑsu. Therassa ca kucchivÈto rujjhati. So cintesi “ayaÑ yÈgu mayhaÑ sappÈyÈ, yÈva na sÊtalÈ hoti, tÈva naÑ pivÈmÊ”ti. So manussehi ummÈratthÈya ÈhaÔe dÈrukhaÓÉe nisÊditvÈ pivi. Itaro taÑ jigucchanto “atikhuddÈbhibh|to3 mahallako amhÈkaÑ lajjitabbakaÑ akÈsÊ”ti Èha. ______________________________________________________________ 1. DuÔÔhuÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 2. DuÔÔhu (SÊ, Ka) 3. AtikhudÈbhibh|to (SÊ, I)

Visuddhimagga 56

Thero gÈme caritvÈ vihÈraÑ gantvÈ daharabhikkhuÑ Èha “atthi te Èvuso imasmiÑ sÈsane patiÔÔhÈ”ti. Œma bhante sotÈpanno ahanti. Tena hÈvuso-uparimaggatthÈya vÈyÈmaÑ mÈ akÈsi. KhÊÓÈsavo tayÈ upavaditoti. So taÑ khamÈpesi. Tenassa taÑ kammaÑ pÈkatikaÑ ahosi.

TasmÈ yo aÒÒopi ariyaÑ upavadati, tena gantvÈ sace attanÈ vuÉÉhataro hoti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ “ahaÑ ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamÈhÊ”ti khamÈpetabbo. Sace navakataro hoti, vanditvÈ ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ aÒjaliÑ paggahetvÈ “ahaÑ bhante tumhe idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me khamathÈ”ti khamÈpetabbo. Sace disÈpakkanto hoti, sayaÑ vÈ gantvÈ saddhivihÈrikÈdike vÈ pesetvÈ khamÈpetabbo.

Sace ca nÈpi gantuÑ, na pesetuÑ sakkÈ hoti, ye tasmiÑ vihÈre bhikkh| vasanti, tesaÑ santikaÑ gantvÈ sace navakatarÈ honti, ukkuÔikaÑ nisÊditvÈ, sace vuÉÉhatarÈ, vuÉÉhe vuttanayeneva paÔipajjitvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, khamatu me so ÈyasmÈ”ti vatvÈ khamÈpetabbaÑ. SammukhÈ akhamantepi etadeva kattabbaÑ.

Sace ekacÈrikabhikkhu hoti, nevassa vasanaÔÔhÈnaÑ, na gataÔÔhÈnaÑ paÒÒÈyati, ekassa paÓÉitassa bhikkhuno santikaÑ gantvÈ “ahaÑ bhante asukaÑ nÈma ÈyasmantaÑ idaÒcidaÒca avacaÑ, taÑ me anussarato vippaÔisÈro hoti, kiÑ karomÊ”ti vattabbaÑ. So vakkhati “tumhe mÈ cintayittha, thero tumhÈkaÑ khamati, cittaÑ v|pasamethÈ”ti. TenÈpi ariyassa gatadisÈbhimukhena aÒjaliÑ paggahetvÈ khamat|ti vattabbaÑ. Sace so parinibbuto hoti, parinibbutamaÒcaÔÔhÈnaÑ gantvÈ yÈvasivathikaÑ gantvÈpi khamÈpetabbaÑ. EvaÑ kate neva saggÈvaraÓaÑ, na maggÈvaraÓaÑ hoti, pÈkatikameva hotÊti.

MicchÈdiÔÔhikÈti viparÊtadassanÈ. MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈti micchÈdiÔÔhivasena samÈdinnanÈnÈvidhakammÈ, ye ca picchÈdiÔÔhim|lakesu kÈyakammÈdÊsu aÒÒepi samÈdapenti. Ettha ca vacÊduccaritaggahaÓeneva ariy|pavÈde manoduccaritaggahaÓena ca micchÈdiÔÔhiyÈ sa~gahitÈyapi imesaÑ dvinnaÑ puna

13. AbhiÒÒÈniddesa 57

vacanaÑ mahÈsÈvajjabhÈvadassanatthanti veditabbaÑ. MahÈsÈvajjo hi ariy|pavÈdo, ÈnantariyasadisattÈ. Vuttampi cetaÑ “seyyathÈpi SÈriputta bhikkhu sÊlasampanno samÈdhisampanno paÒÒÈsampanno diÔÔheva dhamme aÒÒaÑ ÈrÈdheyya, evaÑsampadamidaÑ SÈriputta vadÈmi taÑ vÈcaÑ appahÈya taÑ cittaÑ appahÈya taÑ diÔÔhiÑ appaÔinissajjitvÈ yathÈbhataÑ nikkhitto, evaÑ niraye”ti1. MicchÈdiÔÔhito ca mahÈsÈvajjataraÑ nÈma aÒÒaÑ natthi. YathÈka “nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ evaÑ mahÈsÈvajjaÑ2, yathayidaÑ bhikkhave micchÈdiÔÔhi. MicchÈdiÔÔhiparamÈni bhikkhave vajjÈnÊ”ti3.

KÈyassa bhedÈti upÈdiÓÓakkhandhapariccÈgÈ. ParammaraÓÈti tadanantaraÑ abhinibbattikkhandhaggahaÓe. Atha vÈ kÈyassa bhedÈti jÊvitindriyassa upacchedÈ. ParammaraÓÈti cuticittato uddhaÑ. ApÈyanti evamÈdi sabbaÑ nirayavevacanameva.

Nirayo hi saggamokkhahetubh|tÈ puÒÒasammatÈ ayÈ apetattÈ, sukhÈnaÑ vÈ Èyassa abhÈvÈ apÈyo. Dukkhassa gati paÔisaraÓanti duggati, dosabahulatÈya vÈ duÔÔhena kammunÈ nibbattÈ gatÊti duggati. VivasÈ nipatanti ettha dukkaÔakÈrinoti vinipÈto. VinassantÈ vÈ ettha patanti saÑbhijjamÈna~gapacca~gÈtipi vinipÈto. Natthi ettha assÈdasaÒÒito ayoti nirayo.

Atha vÈ apÈyaggahaÓena tiracchÈnayoniÑ dÊpeti. TiracchÈnayoni hi apÈyo sugatito apetattÈ, na duggati mahesakkhÈnaÑ nÈgarÈjÈdÊnaÑ sambhavato. DuggatiggahaÓena pettivisayaÑ. So hi apÈyo ceva duggati ca, sugatito apetattÈ dukkhassa ca gatibh|tattÈ. Na tu vinipÈto asurasadisaÑ avinipatitattÈ4. VinipÈtaggahaÓena asurakÈyaÑ. So hi yathÈvuttena atthena apÈyo ceva duggati ca sabbasamussayehi ca vinipatitattÈ5 vinipÈtoti vuccati. NirayaggahaÓena AvÊci-Èdi-anekappakÈraÑ nirayamevÈti. UpapannÈti upagatÈ, tattha abhinibbattÈti adhippÈyo. VuttavipariyÈyena sukkapakkho veditabbo. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 102 piÔÔhe. 2. MahÈsÈvajjataraÑ (sabbattha) 3. AÑ 1. 35 piÔÔhe. 4. AvinipÈtattÈ (SÊ, I, Ka), avinipÈtitattÈ (SyÈ) 5. VinipÈtattÈ (SÊ, Ka), vinipÈtitattÈ (SyÈ)

Visuddhimagga 58

AyaÑ pana viseso, tattha sugatiggahaÓena manussagatipi sa~gayhati. SaggaggahaÓena devagatiyeva. Tattha sundarÈ gatÊti sugati. R|pÈdÊhi visayehi suÔÔhu aggoti saggo. So sabbopi lujjanapalujjanaÔÔhena lokoti ayaÑ vacanattho.

“Iti dibbena cakkhunÈ”ti-ÈdisabbaÑ nigamanavacanaÑ. EvaÑ dibbena cakkhunÈ -pa- passatÊti ayamettha sa~khepattho. 412. EvaÑ passitukÈmena pana Èdikammikena kulaputtena kasiÓÈrammaÓaÑ abhiÒÒÈpÈdakajjhÈnaÑ sabbÈkÈrena abhinÊhÈrakkhamaÑ katvÈ “tejokasiÓaÑ, odÈtakasiÓaÑ, ÈlokakasiÓan”ti imesu tÊsu kasiÓesu aÒÒataraÑ ÈsannaÑ kÈtabbaÑ. UpacÈrajjhÈnagocaraÑ katvÈ vaÉÉhetvÈ ÔhapetabbaÑ. Na tattha appanÈ uppÈdetabbÈti adhippÈyo. Sace hi uppÈdeti, pÈdakajjhÈnanissayaÑ hoti, na parikammanissayaÑ. Imesu ca pana tÊsu ÈlokakasiÓaÑyeva seÔÔhataraÑ. TasmÈ taÑ vÈ itaresaÑ vÈ aÒÒataraÑ kasiÓaniddese vuttanayena uppÈdetvÈ upacÈrabh|miyaÑyeva ÔhatvÈ vaÉÉhetabbaÑ. VaÉÉhanÈnayopi cassa tattha vuttanayeneva veditabbo.

VaÉÉhitaÔÔhÈnassa1 antoyeva r|pagataÑ passitabbaÑ. R|pagataÑ passato panassa parikammassa vÈro abhikkamati. Tato Èloko antaradhÈyati. TasmiÑ antarahite r|pagatampi na dissati. AthÈnena punappunaÑ pÈdakajjhÈnameva pavisitvÈ tato vuÔÔhÈya Èloko pharitabbo. EvaÑ anukkamena Èloko thÈmagato hotÊti ettha Èloko hot|ti yattakaÑ ÔhÈnaÑ paricchindati, tattha Èloko tiÔÔhatiyeva. Divasampi nisÊditvÈ passato r|padassanaÑ hoti. RattiÑ tiÓukkÈya maggapaÔipanno cettha puriso opammaÑ.

Eko kira rattiÑ tiÓukkÈya maggaÑ paÔipajji. Tassa sÈ tiÓukkÈ vijjhÈyi. Athassa samavisamÈni na paÒÒÈyiÑsu. So taÑ tiÓukkaÑ bh|miyaÑ ghaÑsitvÈ tiÓukkÈ puna ujjÈlesi. SÈ pajjalitvÈ purimÈlokato mahantataraÑ ÈlokaÑ akÈsi. EvaÑ punappunaÑ vijjhÈtaÑ2 ujjÈlayato kamena s|riyo uÔÔhÈsi. S|riye uÔÔhite ukkÈya kammaÑ natthÊti taÑ chaÉÉetvÈ divasampi agamÈsi. Tattha ukkÈloko viya parikammakÈle kasiÓÈloko. ______________________________________________________________ 1. VaÉÉhitavaÉÉhitaÔÔhÈnassa (SÊ) 2. VijjhÈtaÑ vijjhÈtaÑ (SÊ)

13. AbhiÒÒÈniddesa 59

UkkÈya vijjhÈtÈya samavisamÈnaÑ adassanaÑ viya r|pagataÑ passato parikammassa vÈrÈtikkamena Èloke antarahite r|pagatÈnaÑ adassanaÑ. UkkÈya ghaÑsanaÑ viya punappunaÑ pavesanaÑ. UkkÈya purimÈlokato mahantatarÈlokakaraÓaÑ viya puna parikammaÑ karoto balavatarÈlokapharaÓaÑ. S|riyuÔÔhÈnaÑ viya thÈmagatÈlokassa yathÈparicchedena ÔhÈnaÑ. TiÓukkaÑ chaÉÉetvÈ divasampi gamanaÑ viya parittÈlokaÑ chaÉÉetvÈ thÈmagatenÈlokena divasampi r|padassanaÑ.

Tattha yadÈ tassa bhikkhuno maÑsacakkhussa anÈpÈthagataÑ antokucchigataÑ hadayavatthunissitaÑ heÔÔhÈpathavÊtalanissitaÑ tirokuÔÔapabbatapÈkÈragataÑ paracakkavÈÄagatanti idaÑ r|paÑ ÒÈÓacakkhussa ÈpÈthaÑ Ègacchati, maÑsacakkhunÈ dissamÈnaÑ viya hoti, tadÈ dibbacakkhu uppannaÑ hotÊti veditabbaÑ. Tadeva cettha r|padassanasamatthaÑ, na pubbabhÈgacittÈni.

TaÑ panetaÑ puthujjanassa paribandho1 hoti. KasmÈ? So hi yasmÈ yattha yattha Èloko hot|ti adhiÔÔhÈti, taÑ taÑ pathavÊsamuddapabbate vinivijjhitvÈpi ekÈlokaÑ hoti, athassa tattha bhayÈnakÈni yakkharakkhasÈdir|pÈni passato bhayaÑ uppajjati. Yena cittavikkhepaÑ patvÈ jhÈnavibbhantako hoti, tasmÈ r|padassane appamattena bhavitabbaÑ.

TatrÈyaÑ dibbacakkhuno uppattikkamo. VuttappakÈrametaÑ r|pamÈrammaÓaÑ katvÈ manodvÈrÈvajjane uppajjitvÈ niruddhe tadeva r|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cattÈri paÒca vÈ javanÈni uppajjantÊti sabbaÑ purimanayeneva veditabbaÑ. IdhÈpi pubbabhÈgacittÈni savitakkasavicÈrÈni kÈmÈvacarÈni. PariyosÈne atthasÈdhakacittaÑ catutthajjhÈnikaÑ r|pÈvacaraÑ. Tena sahajÈtaÑ ÒÈÓaÑ sattÈnaÑ cut|papÈte ÒÈÓantipi dibbacakkhuÒÈÓantipi vuccatÊti.

Cut|papÈtaÒÈÓakathÈ niÔÔhitÈ.

PakiÓÓakakathÈ

413. Iti PaÒcakkhandhavid|, paÒca abhiÒÒÈ avoca yÈ NÈtho. TÈ ÒatvÈ tÈsu ayaÑ, pakiÓÓakakathÈpi viÒÒeyyÈ. ______________________________________________________________ 1. Paripantho (SÊ, SyÈ, I)

Visuddhimagga 60

EtÈsu hi yadetaÑ cut|papÈtaÒÈÓasa~khÈtaÑ dibbacakkhu, tassa anÈgataÑsaÒÈÓaÒca yathÈkammupagaÒÈÓaÒcÈti dvepi paribhaÓÉaÒÈÓÈni honti. Iti imÈni ca dve iddhividhÈdÊni ca paÒcÈti satta abhiÒÒÈÒÈÓÈni idhÈgatÈni. IdÈni tesaÑ ÈrammaÓavibhÈge asammohatthaÑ–

ŒrammaÓattikÈ vuttÈ, ye cattÈro MahesinÈ. Sattannamapi ÒÈÓÈnaÑ1, pavattiÑ tesu dÊpaye.

TatrÈyaÑ dÊpanÈ. CattÈro hi ÈrammaÓattikÈ MahesinÈ vuttÈ. Katame cattÈro. ParittÈrammaÓattiko, maggÈrammaÓattiko, atÊtÈrammaÓattiko, ajjhattÈrammaÓattikoti2. 414. Tattha iddhividhaÒÈÓaÑ parittamahaggata-atÊtÈnÈgatapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena sattasu ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi yadÈ kÈyaÑ cittasannissitaÑ katvÈ adissamÈnena kÈyena gantukÈmo cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmeti, mahaggatacitte samodahati samÈropeti, tadÈ upayogaladdhaÑ ÈrammaÓaÑ hotÊti katvÈ r|pakÈyÈrammaÓato parittÈrammaÓaÑ hoti. YadÈ cittaÑ kÈyasannissitaÑ katvÈ dissamÈnena kÈyena gantukÈmo kÈyavasena cittaÑ pariÓÈmeti, pÈdakajjhÈnacittaÑ r|pakÈye samodahati samÈropeti, tadÈ upayogaladdhaÑ ÈrammaÓaÑ hotÊti katvÈ mahaggatacittÈrammaÓato mahaggatÈrammaÓaÑ hoti.

YasmÈ pana tadeva cittaÑ atÊtaÑ niruddhaÑ ÈrammaÓaÑ karoti, tasmÈ atÊtÈrammaÓaÑ hoti. MahÈdhÈtunidhÈne MahÈkassapattherÈdÊnaÑ viya anÈgataÑ adhiÔÔhahantÈnaÑ anÈgatÈrammaÓaÑ hoti. MahÈkassapatthero kira mahÈdhÈtunidhÈnaÑ karonto “anÈgate aÔÔhÈrasavassÈdhikÈni dvevassasatÈni ime gandhÈ mÈ sussiÑsu, pupphÈni mÈ milÈyiÑsu, dÊpÈ mÈ nibbÈyiÑs|”ti adhiÔÔhahi3. SabbaÑ tatheva ahosi. Assaguttatthero vattaniyasenÈsane bhikkhusaÑghaÑ sukkhabhattaÑ bhuÒjamÈnaÑ disvÈ udakasoÓÉiÑ divase divase purebhatte dadhirasaÑ hot|ti adhiÔÔhÈsi. Purebhatte gahitaÑ dadhirasaÑ hoti. PacchÈbhatte pÈkatika-udakameva4. KÈyaÑ pana ______________________________________________________________ 1. SattannamabhiÒÒÈÓÈnaÑ (SyÈ, I) 2. Abhi 1. 2, 3 piÔÔhesu. 3. DÊ-®Ôha 2. 204 piÔÔhe; Abhi-®Ôha 1. 444 piÔÔhepi. 4. Abhi-®Ôha 1. 444 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa 61

cittasannissitaÑ katvÈ adissamÈnena kÈyena gamanakÈle paccuppannÈrammaÓaÑ hoti.

KÈyavasena cittaÑ, cittavasena vÈ kÈyaÑ pariÓÈmanakÈle attano kumÈrakavaÓÓÈdinimmÈnakÈle ca sakÈyacittÈnaÑ ÈrammaÓakaraÓato ajjhattÈrammaÓaÑ hoti. BahiddhÈ hatthi-assÈdidassanakÈle pana bahiddhÈrammaÓanti evaÑ tÈva iddhividhaÒÈÓassa sattasu ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 415. DibbasotadhÈtuÒÈÓaÑ parittapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena cat|su ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi yasmÈ saddaÑ ÈrammaÓaÑ karoti, saddo ca paritto, tasmÈ parittÈrammaÓaÑ hoti. VijjamÈnaÑyeva pana saddaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattanato paccuppannÈrammaÓaÑ hoti. TaÑ attano kucchisaddasavanakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ. ParesaÑ saddasavanakÈle bahiddhÈrammaÓanti evaÑ dibbasotadhÈtuÒÈÓassa cat|su ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 416. CetopariyaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga-atÊtÈnÈgatapaccuppannabahiddhÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi paresaÑ kÈmÈvacaracittajÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti. R|pÈvacara-ar|pÈvacaracittajÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ hoti. MaggaphalajÈnanakÈle appamÈÓÈrammaÓaÑ hoti.

Ettha ca puthujjano sotÈpannassa cittaÑ na jÈnÈti. SotÈpanno vÈ sakadÈgÈmissÈti evaÑ yÈva arahato netabbaÑ. ArahÈ pana sabbesaÑ cittaÑ jÈnÈti. AÒÒopi ca uparimo heÔÔhimassÈti ayaÑ viseso veditabbo. MaggacittÈrammaÓakÈle maggÈrammaÓaÑ hoti. YadÈ pana atÊte sattadivasabbhantare ca anÈgate sattadivasabbhantare ca paresaÑ cittaÑ jÈnÈti, tadÈ atÊtÈrammaÓaÑ anÈgatÈrammaÓaÒca hoti.

KathaÑ paccuppannÈrammaÓaÑ hoti. PaccuppannaÑ nÈma tividhaÑ khaÓapaccuppannaÑ santatipaccuppannaÑ addhÈpaccuppannaÒca. Tattha uppÈdaÔÔhitibha~gappattaÑ khaÓapaccuppannaÑ. EkadvesantativÈrapariyÈpannaÑ santatipaccuppannaÑ. Tattha andhakÈrenisÊditvÈ ÈlokaÔÔhÈnaÑ gatassa na tÈva ÈrammaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti, yÈva pana taÑ pÈkaÔaÑ

Visuddhimagga 62

hoti, etthantare ekadvesantativÈrÈ veditabbÈ. ŒlokaÔÔhÈne vicaritvÈ ovarakaÑ paviÔÔhassÈpi na tÈva sahasÈ r|paÑ pÈkaÔaÑ hoti, yÈva pana taÑ pÈkaÔaÑ hoti, etthantare ekadvesantativÈrÈ veditabbÈ. D|re ÔhatvÈ pana rajakÈnaÑ hatthavikÈraÑ, ghaÓÉibherÊ-ÈkoÔanavikÈraÒca disvÈpi na tÈva saddaÑ suÓÈti, yÈva pana1 taÑ suÓÈti, etasmimpi2 antare ekadvesantativÈrÈ veditabbÈ. EvaÑ tÈva MajjhimabhÈÓakÈ.

SaÑyuttabhÈÓakÈ pana r|pasantati ar|pasantatÊti dve santatiyo vatvÈ udakaÑ akkamitvÈ gatassa yÈva tÊre akkanta-udakalekhÈ na vippasÊdati, addhÈnato Ègatassa yÈva kÈye usumabhÈvo na v|pasammati, ÈtapÈ ÈgantvÈ gabbhaÑ paviÔÔhassa yÈva andhakÈrabhÈvo na vigacchati, antogabbhe kammaÔÔhÈnaÑ manasi karitvÈ divÈ vÈtapÈnaÑ vivaritvÈ olokentassa yÈva akkhÊnaÑ phandanabhÈvo na v|pasammati, ayaÑ r|pasantati nÈma. Dve tayo javanavÈrÈ ar|pasantati nÈmÈti vatvÈ tadubhayampi santatipaccuppannaÑ nÈmÈti vadanti.

EkabhavaparicchinnaÑ pana addhÈpaccuppannaÑ nÈma. YaÑ sandhÈya Bhaddekarattasutte “yo cÈvuso mano ye ca dhammÈ ubhayametaÑ paccuppannaÑ, tasmiÑ ce paccuppanne chandarÈgappaÔibaddhaÑ hoti viÒÒÈÓaÑ, chandarÈgappaÔibaddhattÈ viÒÒÈÓassa tadabhinandati, tadabhinandanto paccuppannesu dhammesu saÑhÊratÊ”ti3 vuttaÑ. SantatipaccuppannaÒcettha AÔÔhakathÈsu ÈgataÑ. AddhÈpaccuppannaÑ sutte.

Tattha keci khaÓapaccuppannaÑ cittaÑ cetopariyaÒÈÓassa ÈrammaÓaÑ hotÊti vadanti. KiÑ kÈraÓÈ? YasmÈ iddhimato ca parassa ca ekakkhaÓe cittaÑ uppajjatÊti. IdaÒca nesaÑ opammaÑ, yathÈ ÈkÈse khitte pupphamuÔÔhimhi avassaÑ ekaÑ pupphaÑ ekassa vaÓÔena vaÓÔaÑ paÔivijjhati, evaÑ parassa cittaÑ jÈnissÈmÊti rÈsivasena mahÈjanassa citte Èvajjite avassaÑ ekassa cittaÑ ekena cittena uppÈdakkhaÓe vÈ ÔhitikkhaÓe vÈ bha~gakkhaÓe vÈ paÔivijjhatÊti. TaÑ pana vassasatampi vassasahassampi Èvajjanto yena ca cittena Èvajjati, yena ca jÈnÈti. TesaÑ dvinnaÑ saha ÔhÈnÈbhÈvato ÈvajjanajavanÈnaÒca aniÔÔhaÔÔhÈne nÈnÈrammaÓabhÈvappattidosato ayuttanti AÔÔhakathÈsu paÔikkhittaÑ. ______________________________________________________________ 1. YÈva ca pana (SÊ, I, Ka) 2. Tasmimpi (SyÈ, I, Ka) 3. Ma 3. 237 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa 63

SantatipaccuppannaÑ pana addhÈpaccuppannaÒca ÈrammaÓaÑ hotÊti veditabbaÑ. Tattha yaÑ vattamÈnajavanavÊthito atÊtÈnÈgatavasena dvitti1javanavÊthiparimÈÓe kÈle parassa cittaÑ, taÑ sabbampi santatipaccuppannaÑ nÈma. “AddhÈpaccuppannaÑ pana javanavÈrena dÊpetabban”ti SaÑyuttaÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. TaÑ suÔÔhu vuttaÑ.

TatrÈyaÑ dÊpanÈ, iddhimÈ parassa cittaÑ jÈnitukÈmo Èvajjati, ÈvajjanaÑ khaÓapaccuppannaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ teneva saha nirujjhati. Tatho cattÈri paÒca vÈ javanÈni. YesaÑ pacchimaÑ iddhicittaÑ, sesÈni kÈmÈvacarÈni, tesaÑ sabbesampi tadeva niruddhaÑ cittamÈrammaÓaÑ hoti, na ca tÈni nÈnÈrammaÓÈni honti, addhÈvasena paccuppannÈrammaÓattÈ. EkÈrammaÓattepi ca iddhicittameva parassa cittaÑ jÈnÈti, na itarÈni. YathÈ cakkhudvÈre cakkhuviÒÒÈÓameva r|paÑ passati, na itarÈnÊti. Iti idaÑ santatipaccuppannassa ceva addhÈpaccuppannassa ca vasena paccuppannÈrammaÓaÑ hoti. YasmÈ vÈ santatipaccuppannampi addhÈpaccuppanneyeva patati, tasmÈ addhÈpaccuppannavasenevetaÑ2 paccuppannÈrammaÓanti veditabbaÑ. Parassa cittÈrammaÓattÈyeva pana bahiddhÈrammaÓaÑ hotÊti evaÑ cetopariyaÒÈÓassa aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 417. PubbenivÈsaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga-atÊta-ajjhattabahiddhÈnavattabbÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi kÈmÈvacarakkhandhÈnussaraÓakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti. R|pÈvacarÈr|pÈvacarakkhandhÈnussaraÓakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ. AtÊte attanÈ parehi vÈ bhÈvitamaggaÑ sacchikataphalaÒca anussaraÓakÈle appamÈÓÈrammaÓaÑ. BhÈvitamaggameva anussaraÓakÈle maggÈrammaÓaÑ. Niyamato panetaÑ atÊtÈrammaÓameva.

Tattha kiÒcÈpi cetopariyaÒÈÓayathÈkammupagaÒÈÓÈnipi atÊtÈrammaÓÈni honti, atha kho tesaÑ cetopariyaÒÈÓassa sattadivasabbhantarÈtÊtaÑ cittameva ÈrammaÓaÑ. TaÒhi aÒÒaÑ khandhaÑ vÈ khandhapaÔibaddhaÑ vÈ na jÈnÈti. MaggasampayuttacittÈrammaÓattÈ pana pariyÈyato maggÈrammaÓanti vuttaÑ. YathÈkammupagaÒÈÓassa ca atÊtaÑ cetanÈmattameva ÈrammaÓaÑ. PubbenivÈsaÒÈÓassa pana atÊtÈ khandhÈ khandhapaÔibaddhaÒca kiÒci anÈrammaÓaÑ nÈma ______________________________________________________________ 1. Dvatti (?) 2. Vaseneva cetaÑ (SÊ), vaseneva taÑ (I, Ka)

Visuddhimagga 64

natthi. TaÒhi atÊtakkhandhakhandhapaÔibaddhesu dhammesu sabbaÒÒutaÒÒÈÓagatikaÑ1 hotÊti ayaÑ viseso veditabbo2. Ayamettha AÔÔhakathÈnayo. YasmÈ pana “kusalÈ khandhÈ iddhividhaÒÈÓassa cetopariyaÒÈÓassa pubbenivÈsÈnussatiÒÈÓassa yathÈkammupagaÒÈÓassa anÈgataÑsaÒÈÓassa ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti3 paÔhÈne vuttaÑ. TasmÈ cattÈropi khandhÈ cetopariyaÒÈÓayathÈkammupagaÒÈÓÈnaÑ ÈrammaÓÈ honti. TatrÈpi yathÈkammupagaÒÈÓassa kusalÈkusalÈ evÈti.

Attano khandhÈnussaraÓakÈle panetaÑ ajjhattÈrammaÓaÑ. Parassa khandhÈnussaraÓakÈle bahiddhÈrammaÓaÑ. “AtÊte VipassÊ BhagavÈ ahosi. Tassa mÈtÈ BandhumatÊ, pitÈ BandhumÈ”ti-ÈdinÈ4 nayena nÈmagottapathavÊnimittÈdi-anussaraÓakÈle navattabbÈrammaÓaÑ hoti. NÈmagottanti cettha khandh|panibandho sammutisiddho byaÒjanattho daÔÔhabbo, na byaÒjanaÑ. ByaÒjanaÒhi saddÈyatanasa~gahitattÈ parittaÑ hoti. YathÈha “niruttipaÔisambhidÈ parittÈrammaÓÈ”ti5. Ayamettha amhÈkaÑ khanti. EvaÑ pubbenivÈsaÒÈÓassa aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 418. DibbacakkhuÒÈÓaÑ parittapaccuppanna-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena cat|su ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi yasmÈ r|paÑ ÈrammaÓaÑ karoti, r|paÒca parittaÑ, tasmÈ parittÈrammaÓaÑ hoti. VijjamÈneyeva ca r|pe pavattattÈ paccuppannÈrammaÓaÑ. Attano kucchigatÈdir|padassanakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ. Parassa r|padassanakÈle bahiddhÈrammaÓanti evaÑ dibbacakkhuÒÈÓassa cat|su ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 419. AnÈgataÑsaÒÈÓaÑ parittamahaggata-appamÈÓamagga-anÈgata-ajjhattabahiddhÈnavattabbÈrammaÓavasena aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi “ayaÑ anÈgate kÈmÈvacare nibbattissatÊ”ti jÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti. “R|pÈvacare ar|pÈvacare vÈ nibbattissatÊ”ti jÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ. “MaggaÑ bhÈvessati, phalaÑ sacchikarissatÊ”ti jÈnanakÈle appamÈÓÈrammaÓaÑ. “MaggaÑ bhÈvessati”cceva jÈnanakÈle maggÈrammaÓaÑ. Niyamako pana taÑ anÈgatÈrammaÓameva. ______________________________________________________________ 1. ...samÈnagatikaÑ (SyÈ), ...samagatikaÑ (I) 2. Veditabboti (SyÈ) 3. Abhi 8. 133 piÔÔhe. 4. DÊ 2. 6 piÔÔhe. 5. Abhi 2. 320 piÔÔhe.

13. AbhiÒÒÈniddesa 65

Tattha kiÒcÈpi cetopariyaÒÈÓampi anÈgatÈrammaÓaÑ hoti, atha kho tassa sattadivasabbhantarÈnÈgataÑ cittameva ÈrammaÓaÑ. TaÒhi aÒÒaÑ khandhaÑ vÈ khandhapaÔibaddhaÑ vÈ na jÈnÈti. AnÈgataÑsaÒÈÓassa pubbenivÈsaÒÈÓe vuttanayena anÈgate anÈrammaÓaÑ nÈma natthi. “AhaÑ amutra nibbattissÈmÊ”ti jÈnanakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ. “Asuko amutra nibbattissatÊ”ti jÈnanakÈle bahiddhÈrammaÓaÑ. “AnÈgate Metteyyo BhagavÈ uppajjissati. SubrahmÈ nÈmassa brÈhmaÓo pitÈ bhavissati. BrahmavatÊ nÈma brÈhmaÓÊ mÈtÈ”ti-ÈdinÈ1 pana nayena nÈmagottajÈnanakÈle pubbenivÈsaÒÈÓe vuttanayeneva na vattabbÈrammaÓaÑ hotÊti evaÑ anÈgataÑsaÒÈÓassa aÔÔhasu ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. 420. YathÈkammupagaÒÈÓaÑ parittamahaggata-atÊta-ajjhattabahiddhÈrammaÓavasena paÒcasu ÈrammaÓesu pavattati. KathaÑ? TaÒhi kÈmÈvacarakammajÈnanakÈle parittÈrammaÓaÑ hoti. R|pÈvacarÈr|pÈvacarakammajÈnanakÈle mahaggatÈrammaÓaÑ. AtÊtameva jÈnÈtÊti atÊtÈrammaÓaÑ. Attano kammaÑ jÈnanakÈle ajjhattÈrammaÓaÑ. Parassa kammaÑ jÈnanakÈle bahiddhÈrammaÓaÑ hoti. EvaÑ yathÈkammupagaÒÈÓassa paÒcasu ÈrammaÓesu pavatti veditabbÈ. YaÒcettha ajjhattÈrammaÓaÒceva bahiddhÈrammaÓaÒcÈti vuttaÑ, taÑ kÈlena ajjhattaÑ kÈlena bahiddhÈ jÈnanakÈle ajjhattabahiddhÈrammaÓampi hotiyevÈti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

AbhiÒÒÈniddeso nÈma terasamo paricchedo.

______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 63 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa

PaÒÒÈkathÈ

421. IdÈni yasmÈ evaÑ abhiÒÒÈvasena adhigatÈnisaÑsÈya thiratarÈya samÈdhibhÈvanÈya samannÈgatena bhikkhunÈ sÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayanti ettha cittasÊsena niddiÔÔho samÈdhi sabbÈkÈrena bhÈvito hoti.

TadanantarÈ1 pana paÒÒÈ bhÈvetabbÈ. SÈ ca atisa~khepadesitattÈ viÒÒÈtumpi tÈva na sukarÈ, pageva bhÈvetuÑ. TasmÈ tassÈ vitthÈraÑ bhÈvanÈnayaÒca dassetuÑ idaÑ paÒhÈkammaÑ hoti.

KÈ paÒÒÈ, kenaÔÔhena paÒÒÈ, kÈnassÈ lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈna padaÔÔhÈnÈni, katividhÈ paÒÒÈ, kathaÑ bhÈvetabbÈ, paÒÒÈbhÈvanÈya ko ÈnisaÑsoti. 422. TatridaÑ vissajjanaÑ, kÈ paÒÒÈti paÒÒÈ bahuvidhÈ nÈnappakÈrÈ. TaÑ sabbaÑ vibhÈvayituÑ ÈrabbhamÈnaÑ vissajjanaÑ adhippetaÒceva atthaÑ na sÈdheyya, uttari ca vikkhepÈya saÑvatteyya, tasmÈ idha adhippetameva sandhÈya vadÈma. KusalacittasampayuttaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ paÒÒÈ. 423. KenaÔÔhena paÒÒÈti pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ. KimidaÑ pajÈnanaÑ nÈma? SaÒjÈnanavijÈnanÈkÈravisiÔÔhaÑ nÈnappakÈrato jÈnanaÑ. SaÒÒÈviÒÒÈÓapaÒÒÈnaÑ hi samÈnepi jÈnanabhÈve, saÒÒÈ “nÊlaÑ pÊtakan”ti ÈrammaÓasaÒjÈnanamattameva hoti. “AniccaÑ dukkhamanattÈ”ti lakkhaÓapaÔivedhaÑ pÈpetuÑ na sakkoti. ViÒÒÈÓaÑ “nÊlaÑ pÊtakan”ti ÈrammaÓaÒca jÈnÈti, lakkhaÓapaÔivedhaÒca pÈpeti. UssakkitvÈ pana maggapÈtubhÈvaÑ pÈpetuÑ na sakkoti. PaÒÒÈ vuttanayavasena ÈrammaÓaÒca jÈnÈti, lakkhaÓapaÔivedhaÒca pÈpeti, ussakkitvÈ maggapÈtubhÈvaÒca pÈpeti.

YathÈ hi heraÒÒikaphalake ÔhapitaÑ kahÈpaÓarÈsiÑ eko ajÈtabuddhidÈrako, eko gÈmikapuriso, eko heraÒÒikoti tÊsu janesu ______________________________________________________________ 1. TadanantaraÑ (I)

14. Khandhaniddesa 67

passamÈnesu ajÈtabuddhidÈrako kahÈpaÓÈnaÑ cittavicittadÊghacaturassaparimaÓÉalabhÈvamattameva jÈnÈti, “idaÑ manussÈnaÑ upabhogaparibhogaÑ ratanasammatan”ti na jÈnÈti. GÈmikapuriso cittavicittÈdibhÈvaÑ jÈnÈti, “idaÑ manussÈnaÑ upabhogaparibhogaÑ ratanasammatan”ti ca. “AyaÑ cheko, ayaÑ k|Ôo, ayaÑ addhasÈro”ti imaÑ pana vibhÈgaÑ na jÈnÈti. HeraÒÒiko sabbepi te pakÈre jÈnÈti, jÈnanto ca kahÈpaÓaÑ oloketvÈpi jÈnÈti, ÈkoÔitassa saddaÑ sutvÈpi, gandhaÑ ghÈyitvÈpi, rasaÑ sÈyitvÈpi, hatthena dhÈrayitvÈpi, asukasmiÑ nÈma gÈme vÈ nigame vÈ nagare vÈ pabbate vÈ nadÊtÊre vÈ katotipi, asukÈcariyena katotipi jÈnÈti, evaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ.

SaÒÒÈ hi ajÈtabuddhino dÈrakassa kahÈpaÓadassanaÑ viya hoti, nÊlÈdivasena ÈrammaÓassa upaÔÔhÈnÈkÈramattagahaÓato. ViÒÒÈÓaÑ gÈmikassa purisassa kahÈpaÓadassanamiva hoti, nÊlÈdivasena ÈrammaÓÈkÈragahaÓato, uddhaÑpi ca lakkhaÓapaÔivedhasampÈpanato. PaÒÒÈ heraÒÒikassa kahÈpaÓadassanamiva hoti, nÊlÈdivasena ÈrammaÓÈkÈraÑ gahetvÈ, lakkhaÓapaÔivedhaÒca pÈpetvÈ, tato uddhampi maggapÈtubhÈvapÈpanato. TasmÈ yadetaÑ saÒjÈnanavijÈnanÈkÈravisiÔÔhaÑ nÈnappakÈrato jÈnanaÑ. IdaÑ pajÈnananti veditabbaÑ. IdaÑ sandhÈya hi etaÑ vuttaÑ “pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ”ti.

SÈ panesÈ yattha saÒÒÈviÒÒÈÓÈni, na tattha ekaÑsena hoti. YadÈ pana hoti, tadÈ avinibbhuttÈ tehi dhammehi “ayaÑ saÒÒÈ, idaÑ viÒÒÈÓaÑ, ayaÑ paÒÒÈ”ti vinibbhujjitvÈ alabbhaneyyanÈnattÈ sukhumÈ duddasÈ. TenÈha ÈyasmÈ NÈgaseno “dukkaraÑ mahÈrÈja BhagavatÈ katan”ti. KiÑ bhante NÈgasena BhagavatÈ dukkaraÑ katanti. “DukkaraÑ mahÈrÈja BhagavatÈ kataÑ yaÑ ar|pÊnaÑ cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ ekÈrammaÓe pavattamÈnÈnaÑ vavatthÈnaÑ akkhÈtaÑ ayaÑ phasso, ayaÑ vedanÈ, ayaÑ saÒÒÈ, ayaÑ cetanÈ, idaÑ cittan”ti1. ______________________________________________________________ 1. Khu 11. 94 MilindapaÒhe.

Visuddhimagga 68

424. KÈnassÈ lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈnÊti ettha pana dhammasabhÈvapaÔivedhalakkhaÓÈ paÒÒÈ, dhammÈnaÑ sabhÈvapaÔicchÈdakamohandhakÈraviddhaÑsanarasÈ, asammohapaccupaÔÔhÈnÈ. “SamÈhito yathÈbh|taÑ jÈnÈti passatÊ”ti1 vacanato pana samÈdhi tassÈ padaÔÔhÈnaÑ.

PaÒÒÈpabhedakathÈ

425. KatividhÈ paÒÒÈti dhammasabhÈvapaÔivedhalakkhaÓena tÈva ekavidhÈ. Lokiyalokuttaravasena duvidhÈ. TathÈ sÈsavÈnÈsavÈdivasena, nÈmar|pavavatthÈpanavasena, somanassupekkhÈsahagatavasena, dassanabhÈvanÈbh|mivasena ca. TividhÈ cintÈsutabhÈvanÈmayavasena. TathÈ parittamahaggata-appamÈÓÈrammaÓavasena, ÈyÈpÈya-upÈyakosallavasena, ajjhattÈbhinivesÈdivasena ca. CatubbidhÈ cat|su saccesu ÒÈÓavasena catupaÔisambhidÈvasena cÈti. 426. Tattha ekavidhakoÔÔhÈso uttÈnatthoyeva. DuvidhakoÔÔhÈse lokiyamaggasampayuttÈ lokiyÈ. LokuttaramaggasampayuttÈ lokuttarÈti evaÑ lokiyalokuttaravasena duvidhÈ.

Dutiyaduke ÈsavÈnaÑ ÈrammaÓabh|tÈ sÈsavÈ. TesaÑ anÈrammaÓÈ anÈsavÈ. Atthato panesÈ lokiyalokuttarÈva hoti. ŒsavasampayuttÈ sÈsavÈ. ŒsavavippayuttÈ anÈsavÈti-ÈdÊsupi eseva nayo. EvaÑ sÈsavÈnÈsavÈdivasena duvidhÈ.

Tatiyaduke yÈ vipassanaÑ ÈrabhitukÈmassa catunnaÑ ar|pakkhandhÈnaÑ vavatthÈpane paÒÒÈ, ayaÑ nÈmavavatthÈpanapaÒÒÈ. YÈ r|pakkhandhassa vavatthÈpane paÒÒÈ, ayaÑ r|pavavatthÈpanapaÒÒÈti evaÑ nÈmar|pavavatthÈpanavasena duvidhÈ.

Catutthaduke dvÊsu kÈmÈvacarakusalacittesu soÄasasu ca paÒcakanayena catukkajjhÈnikesu maggacittesu paÒÒÈ somanassasahagatÈ. DvÊsu kÈmÈvacarakusalacittesu cat|su ca paÒcamajjhÈnikesu maggacittesu paÒÒÈ upekkhÈsahagatÈti evaÑ somanassupekkhÈsahagatavasena duvidhÈ. ______________________________________________________________ 1. AÑ 3. 259 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 69

PaÒcamaduke paÔhamamaggapaÒÒÈ dassanabh|mi. Avasesamaggattaya-paÒÒÈ bhÈvanÈbh|mÊti evaÑ dassanabhÈvanÈbh|mivasena duvidhÈ. 427. Tikesu paÔhamattike parato assutvÈ paÔiladdhapaÒÒÈ attano cintÈvasena nipphannattÈ cintÈmayÈ. Parato sutvÈ paÔiladdhapaÒÒÈ sutavasena nipphannattÈ sutamayÈ. YathÈ tathÈ vÈ bhÈvanÈvasena nipphannÈ appanÈppattÈ paÒÒÈ bhÈvanÈmayÈ. VuttaÒhetaÑ–

“Tattha katamÈ cintÈmayÈ paÒÒÈ. Yogavihitesu vÈ kammÈyatanesu yogavihitesu vÈ sippÈyatanesu yogavihitesu vÈ vijjÈÔÔhÈnesu kammassakataÑ vÈ saccÈnulomikaÑ vÈ r|paÑ aniccanti vÈ vedanÈ -pa- saÒÒÈ. Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ aniccanti vÈ, yaÑ evar|piÑ anulomikaÑ khantiÑ diÔÔhiÑ ruciÑ mutiÑ pekkhaÑ dhammanijjhÈnakhantiÑ parato assutvÈ paÔilabhati, ayaÑ vuccati cintÈmayÈ paÒÒÈ -pa- sutvÈ paÔilabhati, ayaÑ vuccati sutamayÈ paÒÒÈ. SabbÈpi samÈpannassa paÒÒÈ bhÈvanÈmayÈ paÒÒÈ”ti1.

EvaÑ cintÈsutabhÈvanÈmayavasena tividhÈ.

Dutiyattike kÈmÈvacaradhamme Èrabbha pavattÈ paÒÒÈ parittÈrammaÓÈ. R|pÈvacarÈr|pÈvacare Èrabbha pavattÈ mahaggatÈrammaÓÈ. SÈ lokiyavipassanÈ. NibbÈnaÑ Èrabbha pavattÈ appamÈÓÈrammaÓÈ. SÈ lokuttaravipassanÈti evaÑ parittamahaggatÈppamÈÓÈrammaÓavasena tividhÈ.

Tatiyattike Èyo nÈma vuddhi, sÈ duvidhÈ anatthahÈnito atthuppattito ca. Tattha kosallaÑ ÈyakosallaÑ. YathÈha–

“Tattha katamaÑ ÈyakosallaÑ, ime me dhamme manasikaroto anuppannÈ ceva akusalÈ dhammÈ na uppajjanti, uppannÈ ca akusalÈ dhammÈ pahÊyanti, ime vÈ panime dhamme manasikaroto anuppannÈ ceva kusalÈ dhammÈ uppajjanti. UppannÈ ca kusalÈ dhammÈ bhiyyobhÈvÈya vepullÈya bhÈvanÈya pÈrip|riyÈ saÑvattantÊti, yÈ tattha paÒÒÈ pajÈnanÈ -pa- amoho dhammavicayo sammÈdiÔÔhi, idaÑ vuccati Èyakosallan”ti2.

______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 337 Vibha~ge. 2. Abhi 2. 338 Vibha~ge.

Visuddhimagga 70

ApÈyoti pana avuddhi, sÈpi duvidhÈ atthahÈnito ca anatthuppattito ca. Tattha kosallaÑ apÈyakosallaÑ. YathÈha “tattha katamaÑ apÈyakosallaÑ, ime dhamme manasikaroto anuppannÈ ceva kusalÈ dhammÈ na uppajjantÊ”ti-Èdi1.

Sabbattha pana tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ upÈyesu nibbattikÈraÓesu taÑkhaÓappavattaÑ ÔhÈnuppattikaÑ kosallaÑ upÈyakosallaÑ nÈma. YathÈha “sabbÈpi tatrupÈyÈ paÒÒÈ upÈyakosallan”ti1. EvaÑ ÈyÈpÈya-upÈyakosallavasena tividhÈ.

Catutthattike attano khandhe gahetvÈ ÈraddhÈ vipassanÈ paÒÒÈ ajjhattÈbhinivesÈ. Parassa khandhe bÈhiraÑ vÈ anindriyabaddhar|paÑ gahetvÈ ÈraddhÈ bahiddhÈbhinivesÈ. UbhayaÑ gahetvÈ ÈraddhÈ ajjhattabahiddhÈbhinivesÈti evaÑ ajjhattÈbhinivesÈdivasena tividhÈ.

428. Catukkesu paÔhamacatukke dukkhasaccaÑ Èrabbha pavattaÑ ÒÈÓaÑ dukkhe ÒÈÓaÑ. DukkhasamudayaÑ Èrabbha pavattaÑ ÒÈÓaÑ dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ. DukkhanirodhaÑ Èrabbha pavattaÑ ÒÈÓaÑ dukkhanirodhe ÒÈÓaÑ. DukkhanirodhagÈminiÑ paÔipadaÑ Èrabbha pavattaÑ ÒÈÓaÑ dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓanti evaÑ cat|su saccesu ÒÈÓavasena catubbidhÈ.

Dutiyacatukke catasso paÔisambhidÈ nÈma atthÈdÊsu pabhedagatÈni cattÈri ÒÈÓÈni. VuttaÒhetaÑ “atthe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Dhamme ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Tatra2dhammaniruttÈbhilÈpe ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ. ©ÈÓesu ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈ”ti3.

Tattha atthoti sa~khepato hetuphalassetaÑ adhivacanaÑ. HetuphalaÑ hi yasmÈ hetu-anusÈrena ariyati adhigamiyati sampÈpuÓiyati, tasmÈ atthoti vuccati. Pabhedato pana yaÑ kiÒci paccayasambh|taÑ, nibbÈnaÑ, bhÈsitattho, vipÈko, kiriyÈti ime paÒca dhammÈ atthoti veditabbÈ. TaÑ atthaÑ paccavekkhantassa tasmiÑ atthe pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Dhammotipi sa~khepato paccayassetaÑ adhivacanaÑ. Paccayo hi yasmÈ taÑ taÑ dahati pavatteti vÈ sampÈpuÓituÑ vÈ deti tasmÈ dhammoti vuccati. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 338 Vibha~ge. 2. Tattha (SÊ, Ka), attha (SyÈ, I, Ka) 3. Abhi 2. 307 Vibha~ge.

14. Khandhaniddesa 71

pabhedato pana yo koci phalanibbattako hetu, ariyamaggo, bhÈsitaÑ, kusalaÑ, akusalanti ime paÒca dhammÈ dhammoti veditabbÈ. TaÑ dhammaÑ paccavekkhantassa tasmiÑ dhamme pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ.

Ayameva hi attho abhidhamme–

“Dukkhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Hetuphale ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Ye dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ pÈtubh|tÈ. Imesu dhammesu ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. YamhÈ dhammÈ te dhammÈ jÈtÈ bh|tÈ saÒjÈtÈ nibbattÈ abhinibbattÈ pÈtubh|tÈ, tesu dhammesu ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. JarÈmaraÓe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. JarÈmaraÓasamudaye ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ -pa- sa~khÈranirodhe ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ. Sa~khÈranirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. Idha bhikkhu dhammaÑ jÈnÈti SuttaÑ GeyyaÑ -pa- VedallaÑ. AyaÑ vuccati dhammapaÔisambhidÈ. So tassa tasso bhÈsitassa atthaÑ jÈnÈti ‘ayaÑ imassa bhÈsitassa attho, ayaÑ imassa bhÈsitassa attho’ti. AyaÑ vuccati atthapaÔisambhidÈ. Katame dhammÈ kusalÈ. YasmiÑ samaye kÈmÈvacaraÑ kusalaÑ cittaÑ uppannaÑ hoti -pa-. Ime dhammÈ kusalÈ. Imesu dhammesu ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ. TesaÑ vipÈke ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena vibhajitvÈ dassito.

TatradhammaniruttÈbhilÈpe ÒÈÓanti tasmiÑ atthe ca dhamme ca yÈ sabhÈvanirutti abyabhicÈrÊ vohÈro. TadabhilÈpe tassa bhÈsane udÊraÓe taÑ bhÈsitaÑ lapitaÑ udÊritaÑ sutvÈva ayaÑ sabhÈvanirutti, ayaÑ na sabhÈvaniruttÊti evaÑ tassÈ dhammaniruttisaÒÒitÈya sabhÈvaniruttiyÈ mÈgadhikÈya sabbasattÈnaÑ m|labhÈsÈya pabhedagataÑ ÒÈÓaÑ niruttipaÔisambhidÈ. NiruttipaÔisambhidÈppatto hi phasso vedanÈti evamÈdivacanaÑ sutvÈva ayaÑ sabhÈvaniruttÊti jÈnÈti. PhassÈ vedanoti evamÈdikaÑ pana ayaÑ na sabhÈvaniruttÊti. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 307, 308 Vibha~ge.

Visuddhimagga 72

©ÈÓesu ÒÈÓanti sabbattha ÒÈÓamÈrammaÓaÑ katvÈ paccavekkhantassa ÒÈÓÈrammaÓaÑ ÒÈÓaÑ, yathÈvuttesu vÈ tesu ÒÈÓesu sagocarakiccÈdivasena vitthÈrato ÒÈÓaÑ paÔibhÈnapaÔisambhidÈti attho. 429. Catassopi cetÈ paÔisambhidÈ dvÊsu ÔhÈnesu pabhedaÑ gacchanti sekkhabh|miyaÒca asekkhabh|miyaÒca.

Tattha aggasÈvakÈnaÑ mahÈsÈvakÈnaÒca asekkhabh|miyaÑ pabhedagatÈ. Œnandatthera Cittagahapati Dhammika-upÈsaka UpÈligahapati KhujjuttarÈ-upÈsikÈdÊnaÑ sekkhabh|miyaÑ. EvaÑ dvÊsu bh|mÊsu pabhedaÑ gacchantiyopi cetÈ adhigamena pariyattiyÈ savanena paripucchÈya pubbayogena cÈti imehi paÒcahÈkÈrehi visadÈ honti.

Tattha adhigamo nÈma arahattappatti. Pariyatti nÈma Buddhavacanassa pariyÈpuÓanaÑ. SavanaÑ nÈma sakkaccaÑ atthiÑ katvÈ dhammassavanaÑ. ParipucchÈ nÈma PÈÄi-aÔÔhakathÈdÊsu gaÓÔhipada-atthapadavinicchayakathÈ, pubbayogo nÈma pubbabuddhÈnaÑ sÈsane gatapaccÈgatikabhÈvena yÈva anulomaÑ gotrabhusamÊpaÑ, tÈva vipassanÈnuyogo.

Apare Èhu–

“Pubbayogo bÈhusaccaÑ, desabhÈsÈ ca Ègamo. ParipucchÈ adhigamo, garusannissayo tathÈ. Mittasampatti cevÈti, paÔisambhidapaccayÈ”ti.

Tattha pubbayogo vuttanayova. BÈhusaccaÑ nÈma tesu tesu satthesu ca sippÈyatanesu ca kusalatÈ. DesabhÈsÈ nÈma ekasatavohÈrakusalatÈ. Visesena pana mÈgadhike kosallaÑ. Œgamo nÈma antamaso opammavaggamattassapi Buddhavacanassa pariyÈpuÓanaÑ. ParipucchÈ nÈma ekagÈthÈyapi atthavinicchayapucchanaÑ. Adhigamo nÈma sotÈpannatÈ vÈ -pa- arahattaÑ vÈ. Garusannissayo nÈma sutapaÔibhÈnabahulÈnaÑ gar|naÑ santike vÈso. Mittasampatti nÈma tathÈr|pÈnaÑyeva mittÈnaÑ paÔilÈbhoti.

Tattha BuddhÈ ca PaccekabuddhÈ ca pubbayogaÒceva adhigamaÒca nissÈya paÔisambhidÈ pÈpuÓanti. SÈvakÈ sabbÈnipi etÈni kÈraÓÈni. PaÔisambhidÈppattiyÈ ca

14. Khandhaniddesa 73

pÈÔiyekko kammaÔÔhÈnabhÈvanÈnuyogo nÈma natthi. SekkhÈnaÑ pana sekkhaphalavimokkhantikÈ. AsekkhÈnaÑ asekkhaphalavimokkhantikÈva paÔisambhidÈppatti hoti. TathÈgatÈnaÑ hi DasabalÈni viya ariyÈnaÑ ariyaphaleneva paÔisambhidÈ ijjhantÊti imÈ paÔisambhidÈ sandhÈya vuttaÑ catupaÔisambhidÈvasena catubbidhÈti.

PaÒÒÈbh|mi-m|la-sarÊravavatthÈna

430. KathaÑ bhÈvetabbÈti ettha pana yasmÈ imÈya paÒÒÈya khandhÈyatanadhÈtu-indriyasaccapaÔiccasamuppÈdÈdibhedÈ dhammÈ bh|mi. SÊlavisuddhi ceva cittavisuddhi cÈti imÈ dve visuddhiyo m|laÑ. DiÔÔhivisuddhi, ka~khÈvitaraÓavisuddhi, maggÈmagga ÒÈÓa dassanavisuddhi, paÔipadÈ ÒÈÓa dassana visuddhi, ÒÈÓadassanavisuddhÊti imÈ paÒca visuddhiyo sarÊraÑ. TasmÈ tesu bh|mibh|tesu dhammesu uggahaparipucchÈvasena ÒÈÓaparicayaÑ katvÈ m|labh|tÈ dve visuddhiyo sampÈdetvÈ sarÊrabh|tÈ paÒca visuddhiyo sampÈdentena bhÈvetabbÈ. Ayamettha sa~khepo. 431. AyaÑ pana vitthÈro, yaÑ tÈva vuttaÑ “khandhÈyatanadhÈtu-indriyasaccapaÔiccasamuppÈdÈdibhedÈ dhammÈ bh|mÊ”ti, ettha khandhÈti paÒca khandhÈ r|pakkhandho vedanÈkkhandho saÒÒÈkkhandho sa~khÈrakkhandho viÒÒÈÓakkhandhoti.

R|pakkhandhakathÈ

432. Tattha yaÑ kiÒci sÊtÈdÊhi ruppanalakkhaÓaÑ dhammajÈtaÑ, sabbaÑ taÑ ekato katvÈ r|pakkhandhoti veditabbaÑ.

TadetaÑ ruppanalakkhaÓena ekavidhampi bh|topÈdÈyabhedato duvidhaÑ.

Tattha bh|tar|paÑ catubbidhaÑ pathavÊdhÈtu ÈpodhÈtu tejodhÈtu vÈyodhÈt|ti. TÈsaÑ lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnÈni catudhÈtuvavatthÈne vuttÈni. PadaÔÔhÈnato pana tÈ sabbÈpi avasesadhÈtuttayapadaÔÔhÈnÈ.

UpÈdÈr|paÑ catuvÊsatividhaÑ cakkhu, sotaÑ, ghÈnaÑ, jivhÈ, kÈyo, r|paÑ, saddo, gandho, raso, itthindriyaÑ, purisindriyaÑ, jÊvitindriyaÑ, hadayavatthu, kÈyaviÒÒatti, vacÊviÒÒatti, ÈkÈsadhÈtu, r|passa lahutÈ, r|passa

Visuddhimagga 74

mudutÈ, r|passa kammaÒÒatÈ, r|passa upacayo, r|passa santati, r|passa jaratÈ, r|passa aniccatÈ, kabaÄÊkÈro ÈhÈroti. 433. Tattha r|pÈbhighÈtÈrahatappasÈdalakkhaÓaÑ daÔÔhukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ cakkhu, r|pesu ÈviÒchanarasaÑ, cakkhuviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, daÔÔhukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.

SaddÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ, sotukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ sotaÑ, saddesu ÈviÒchanarasaÑ, sotaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, sotukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.

GandhÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ, ghÈyitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓaÑ vÈ ghÈnaÑ, gandhesu ÈviÒchanarasaÑ, ghÈnaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, ghÈyitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnaÑ.

RasÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓÈ, sÈyitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓÈ vÈ jivhÈ, rasesu ÈviÒchanarasÈ, jivhÈviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, sÈyitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈnÈ.

PhoÔÔhabbÈbhighÈtÈrahabh|tappasÈdalakkhaÓo, phusitukÈmatÈnidÈnakammasamuÔÔhÈnabh|tappasÈdalakkhaÓo vÈ kÈyo, phoÔÔhabbesu ÈviÒchanaraso, kÈyaviÒÒÈÓassa ÈdhÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈno, phusitukÈmatÈnidÈnakammajabh|tapadaÔÔhÈno. 434. Keci pana “tejÈdhikÈnaÑ bh|tÈnaÑ pasÈdo cakkhu, vÈyupathavÊ-ÈpÈdhikÈnaÑ bh|tÈnaÑ pasÈdÈ1 sotaghÈnajivhÈ, kÈyo sabbesampÊ”ti vadanti. Apare “tejÈdhikÈnaÑ pasÈdo cakkhu, vivaravÈyu-ÈpapathavÈdhikÈnaÑ sotaghÈnajivhÈkÈyÈ”ti vadanti. Te vattabbÈ “suttaÑ ÈharathÈ”ti. AddhÈ suttameva na dakkhissanti. Keci panettha “tejÈdÊnaÑ guÓehi r|pÈdÊhi anugayhabhÈvato”ti kÈraÓaÑ dassenti2. Te vattabbÈ “ko panevamÈha’r|pÈdayo tejÈdÊnaÑ guÓÈ’ti. AvinibbhogavuttÊsu hi bh|tesu ayaÑ imassa guÓo ayaÑ imassa guÓoti na labbhÈ vattun”ti. AtÈpi vadeyyuÑ “yathÈ tesu tesu sambhÈresu tassa ______________________________________________________________ 1. PasÈdo (SyÈ, I, Ka) 2. Vadanti (SÊ)

14. Khandhaniddesa 75

tassa bh|tassa adhikatÈya pathavÊ-ÈdÊnaÑ sandhÈraÓÈdÊni kiccÈni icchatha, evaÑ tejÈdi-adhikesu sambhÈresu r|pÈdÊnaÑ adhikabhÈvadassanato icchitabbametaÑ r|pÈdayo tesaÑ guÓÈ”ti. Te vattabbÈ “iccheyyÈma, yadi ÈpÈdhikassa Èsavassa gandhato pathavÊ-adhike kappÈse gandho adhikataro siyÈ, tejÈdhikassa ca uÓhodakassa vaÓÓato sÊtudakassa vaÓÓo parihÈyetha”1. YasmÈ panetaÑ ubhayampi natthi, tasmÈ pahÈyetaÑ2

etesaÑnissayabh|tÈnaÑ visesakappanaÑ, yathÈ avisesepi ekakalÈpe bh|tÈnaÑ r|parasÈdayo aÒÒamaÒÒaÑ visadisÈ honti, evaÑ cakkhupasÈdÈdayo avijjamÈnepi aÒÒasmiÑ visesakÈraÓe”ti gahetabbametaÑ.

KiÑ pana taÑ yaÑ aÒÒamaÒÒassa asÈdhÈraÓaÑ? Kammameva nesaÑ visesakÈraÓaÑ. TasmÈ kammavisesato etesaÑ viseso, na bh|tavisesato. Bh|tavisese hi sati pasÈdova na uppajjati. SamÈnÈnaÒhi pasÈdo, na visamÈnÈnanti porÈÓÈ. 435. EvaÑ kammavisesato visesavantesu ca etesu cakkhusotÈni asampattavisayagÈhakÈni, attano nissayaÑ anallÊnanissaye eva visaye viÒÒÈÓahetuttÈ. GhÈnajivhÈkÈyÈ sampattavisayagÈhakÈ, nissayavasena ceva, sayaÒca, attano nissayaÑ allÊneyeva visaye viÒÒÈÓahetuttÈ. 436. Cakkhu cettha yadetaÑ loke nÊlapakhumasamÈkiÓÓakaÓhasukkamaÓÉalavicittaÑ nÊluppaladalasannitaÑ cakkh|ti vuccati. Tassa sasambhÈracakkhuno setamaÓÉalaparikkhittassa kaÓhamaÓÉalassa majjhe abhimukhe ÔhitÈnaÑ sarÊrasaÓÔhÈnuppattipadese3 sattasu picupaÔalesu ÈsittatelaÑ picupaÔalÈni viya satta akkhipaÔalÈnibyÈpetvÈ dhÈraÓanhÈpanamaÓÉanabÊjanakiccÈhi cat|hi dhÈtÊhi khattiyakumÈro viya sandhÈraÓabandhanaparivÈcanasamudÊraÓakiccÈhi cat|hi dhÈt|hi kat|pakÈraÑ utucittÈhÈrehi upatthambhiyamÈnaÑ ÈyunÈ ______________________________________________________________ 1. ParihÈyethÈ”ti (?) 2. PahÈyethetaÑ (SÊ, Ka), ettha etaÑ visesakappanaÑ pahÈya “yathÈ -pa-

visesakÈraÓe”ti etaÑ gahetabbanti yojanÈ. 3. ...dese (I)

Visuddhimagga 76

anupÈliyamÈnaÑ vaÓÓagandharasÈdÊhi parivutaÑ pamÈÓato |kÈsiramattaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. Vuttampi cetaÑ DhammasenÈpatinÈ–

“Yena cakkhupasÈdena, r|pÈni manupassati. ParittaÑ sukhumaÑ etaÑ, |kÈsirasam|paman”ti.

SasambhÈrasotabilassa anto tanutambalomÈcite a~gulivedhaka1 saÓÔhÈne padese sotaÑ vuttappakÈrÈhi dhÈt|hi kat|pakÈraÑ utucittÈhÈrehi upatthambhiyamÈnaÑ ÈyunÈ anupÈliyamÈnaÑ vaÓÓÈdÊhi parivutaÑ sotaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.

SasambhÈraghÈnabilassa anto ajapadasaÓÔhÈne padese ghÈnaÑ yathÈvuttappakÈrupakÈrupatthambhanÈnupÈlanaparivÈraÑ ghÈnaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati.

SasambhÈrajivhÈmajjhassa upari uppaladalaggasaÓÔhÈne padese jivhÈ yathÈvuttappakÈrupakÈrupatthambhanÈnupÈlanaparivÈrÈ jivhÈviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈnÈ tiÔÔhati.

YÈvatÈ pana imasmiÑ kÈye upÈdiÓÓar|paÑ nÈma atthi. Sabbattha kÈyo kappÈsapaÔale sneho viya vuttappakÈrupakÈrupatthambhanÈnupÈlana-parivÈrova hutvÈ kÈyaviÒÒÈÓÈdÊnaÑ yathÈrahaÑ vatthudvÈrabhÈvaÑ sÈdhayamÈno tiÔÔhati.

Vammika udakÈkÈsa gÈma sivathikasa~khÈta sagocaraninnÈ viya ca ahisusumÈra2 pakkhÊ kukkura si~gÈlÈ r|pÈdisagocaraninnÈva ete cakkhÈdayoti daÔÔhabbÈ. 437. Tato paresu pana r|pÈdÊsu cakkhupaÔihananalakkhaÓaÑ r|paÑ, cakkhuviÒÒÈÓassa visayabhÈvarasaÑ, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈnaÑ, catumahÈbh|tapadaÔÔhÈnaÑ. YathÈ cetaÑ tathÈ sabbÈnipi upÈdÈr|pÈni. Yattha pana viseso atthi, tattha vakkhÈma. TayidaÑ nÊlaÑ pÊtakanti-Èdivasena anekavidhaÑ. ______________________________________________________________ 1. A~guliveÔhaka (SÊ, I) 2. SuÑsumÈra (SÊ, I), saÑsumÈra (Ka)

14. Khandhaniddesa 77

SotapaÔihananalakkhaÓo saddo, sotaviÒÒÈÓassa visayabhÈvaraso, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈno. Bherisaddo mudi~gasaddoti-ÈdinÈ nayena anekavidho.

GhÈnapaÔihananalakkhaÓo gandho, ghÈnaviÒÒÈÓassa visayabhÈvaraso, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈno. M|lagandho sÈragandhoti-ÈdinÈ nayena anekavidho.

JivhÈpaÔihananalakkhaÓo raso, jivhÈviÒÒÈÓassa visayabhÈvaraso, tasseva gocarapaccupaÔÔhÈno. M|laraso khandharasoti-ÈdinÈ nayena anekavidho. 438. ItthibhÈvalakkhaÓaÑ itthindriyaÑ, itthÊti pakÈsanarasaÑ, itthili~ganimittakuttÈkappÈnaÑ kÈraÓabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ. PurisabhÈvalakkhaÓaÑ purisindriyaÑ, purisoti pakÈsanarasaÑ, purisali~ganimittakuttÈkappÈnaÑ kÈraÓabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ. Tadubhayampi kÈyappasÈdo viya sakalasarÊraÑ1 byÈpakameva, na ca kÈyapasÈdena ÔhitokÈse Ôhitanti vÈ aÔÔhitokÈse Ôhitanti2 vÈti vattabbataÑ Èpajjati, r|parasÈdayo viya aÒÒamaÒÒaÑ sa~karo natthi. 439. Sahajar|pÈnupÈlanalakkhaÓaÑ jÊvitindriyaÑ, tesaÑ pavattanarasaÑ, tesaÒÒeva ÔhapanapaccupaÔÔhÈnaÑ, yÈpayitabbabh|tapadaÔÔhÈnaÑ. Santepi ca anupÈlanalakkhaÓÈdimhi vidhÈne atthikkhaÓeyeva taÑ sahajar|pÈni anupÈleti udakaÑ viya uppalÈdÊni. YathÈsakaÑ paccayuppannepi ca dhamme pÈleti dhÈti viya kumÈraÑ. SayaÑ pavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyÈmako viya. Na bha~gato uddhaÑ pavattati, attano ca pavattayitabbÈnaÒca abhÈvÈ. Na bha~gakkhaÓe Ôhapeti, sayaÑ bhijjamÈnattÈ. KhÊyamÈno viya vaÔÔisneho dÊpasikhaÑ. Na ca anupÈlanapavattanaÔÔhapanÈnubhÈvavirahitaÑ, yathÈvuttakkhaÓe tassa tassa sÈdhanatoti daÔÔhabbaÑ. 440. ManodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈt|naÑ nissayalakkhaÓaÑ hadayavatthu, tÈsaÒÒeva dhÈt|naÑ ÈdhÈraÓarasaÑ, ubbahanapaccupaÔÔhÈnaÑ. Hadayassa anto ______________________________________________________________ 1. SakalasarÊra- (I) 2. AÔÔhitanti (SÊ, Ka)

Visuddhimagga 78

kÈyagatÈsatikathÈyaÑ vuttappakÈraÑ lohitaÑ nissÈya sandhÈraÓÈdikiccehi bh|tehi kat|pakÈraÑ utucittÈhÈrehi upatthambhiyamÈnaÑ ÈyunÈ anupÈliyamÈnaÑ manodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈt|naÒceva taÑsampayuttadhammÈnaÒca vatthubhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ tiÔÔhati. 441. AbhikkamÈdipavattakacittasamuÔÔhÈnavÈyodhÈtuyÈ sahajar|pakÈyathambhanasandhÈraÓacalanassa paccayo ÈkÈravikÈro kÈyaviÒÒatti, adhippÈyapakÈsanarasÈ, kÈyavipphandanahetubhÈva-paccupaÔÔhÈnÈ, cittasamuÔÔhÈnavÈyodhÈtupadaÔÔhÈnÈ. SÈ panesÈ kÈyavipphandanena adhippÈyaviÒÒÈpanahetuttÈ, sayaÒca tena kÈyavipphandanasa~khÈtena kÈyena viÒÒeyyattÈ “kÈyaviÒÒattÊ”ti vuccati. TÈya ca pana calitehi cittajar|pehi abhisambandhÈnaÑ utujÈdÊnampi calanato abhikkamÈdayo1 pavattantÊti veditabbÈ.

VacÊbhedapavattakacittasamuÔÔhÈnapathavÊdhÈtuyÈ upÈdiÓÓaghaÔÔanassa paccayo ÈkÈravikÈro vacÊviÒÒatti, adhippÈyappakÈsanarasÈ, vacÊghosahetubhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, cittasamuÔÔhÈnapathavÊdhÈtupadaÔÔhÈnÈ. SÈ panesÈ vacÊghosena adhippÈyaviÒÒÈpanahetuttÈ, sayaÒca tÈya vacÊghosasa~khÈtÈya vÈcÈya viÒÒeyyattÈ “vacÊviÒÒattÊ”ti vuccati. YathÈ hi araÒÒe ussÈpetvÈ bandhagosÊsÈdi-udakanimittaÑ disvÈ udakamettha atthÊti viÒÒÈyati, evaÑ kÈyavipphandanaÒceva vacÊghosaÒca gahetvÈ kÈyavacÊviÒÒattiyopi viÒÒÈyanti. 442. R|paparicchedalakkhaÓÈ ÈkÈsadhÈtu, r|papariyantappakÈsanarasÈ, r|pamariyÈdÈpaccupaÔÔhÈnÈ, asamphuÔÔhabhÈvacchiddavivarabhÈva-paccupaÔÔhÈnÈ vÈ, paricchinnar|papadaÔÔhÈnÈ. YÈya paricchinnesu r|pesu idamito uddhamadho tiriyanti ca hoti. 443. AdandhatÈlakkhaÓÈ r|passa lahutÈ, r|pÈnaÑ garubhÈvavinodanarasÈ, lahuparivattitÈ paccupaÔÔhÈnÈ, lahur|papadaÔÔhÈnÈ. AthaddhatÈlakkhaÓÈ r|passa mudutÈ, r|pÈnaÑ thaddhabhÈvavinodanarasÈ, sabbakiriyÈsu avirodhitÈpaccupaÔÔhÈnÈ, mudur|papadaÔÔhÈnÈ. SarÊrakiriyÈnuk|lakammaÒÒabhÈvalakkhaÓÈ ______________________________________________________________ 1. AbhikkamapaÔikkamÈdayo (SÊ)

14. Khandhaniddesa 79

r|passa kammaÒÒatÈ, akammaÒÒatÈvinodanarasÈ, adubbalabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, kammaÒÒar|papadaÔÔhÈnÈ.

EtÈ pana tisso na aÒÒamaÒÒaÑ vijahanti, evaÑ santepi yo arogino viya r|pÈnaÑ lahubhÈvo adandhatÈ lahuparivattippakÈro r|padandhattakaradhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so r|pavikÈro r|passa lahutÈ. Yo pana suparimadditacammasseva r|pÈnaÑ mudubhÈvo sabbakiriyÈvisesesu vasavattanabhÈvamaddavappakÈro r|patthaddhattakaradhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so r|pavikÈro r|passa mudutÈ. Yo pana sudantasuvaÓÓasseva r|pÈnaÑ kammaÒÒabhÈvo sarÊrakiriyÈnuk|labhÈvappakÈro sarÊrakiriyÈnaÑ ananuk|lakaradhÈtukkhobhapaÔipakkhapaccayasamuÔÔhÈno, so r|pavikÈro r|passa kammaÒÒatÈti evametÈsaÑ viseso veditabbo. 444. ŒcayalakkhaÓo r|passa upacayo, pubbantato r|pÈnaÑ ummujjÈpanaraso, niyyÈtanapaccupaÔÔhÈno, paripuÓÓabhÈvapaccupaÔÔhÈno vÈ, upacitar|papadaÔÔhÈno. PavattilakkhaÓÈ r|passa santati, anuppabandhanarasÈ, anupacchedapaccupaÔÔhÈnÈ, anuppabandhaka1 r|papadaÔÔhÈnÈ. UbhayampetaÑ jÈtir|passevÈdhivacanaÑ, ÈkÈranÈnattato pana veneyyavasena ca “upacayo santatÊ”ti2 uddesadesanÈ katÈ. YasmÈ panettha atthato nÈnattaÑ natthi, tasmÈ imesaÑ padÈnaÑ niddese “yo ÈyatanÈnaÑ Ècayo, so r|passa upacayo. Yo r|passa upacayo, sÈ r|passa santatÊ”ti2 vuttaÑ. AÔÔhakathÈyampi “Ècayo nÈma nibbatti, upacayo nÈma vaÉÉhi, santati nÈma pavattÊ”ti3 vatvÈ “nadÊtÊre khatak|pakamhi udakuggamanakÈlo viya Ècayo nibbatti, paripuÓÓakÈlo viya upacayo vaÉÉhi, ajjhottharitvÈ gamanakÈlo viya santati pavattÊ”ti3 upamÈ katÈ.

UpamÈvasÈne ca “evaÑ kiÑ kathitaÑ hoti. Œyatanena Ècayo kathito, Ècayena ÈyatanaÑ kathitan”ti3 vuttaÑ. TasmÈ yÈ r|pÈnaÑ paÔhamÈbhinibbatti, sÈ Ècayo. YÈ tesaÑ upari aÒÒesampi nibbattamÈnÈnaÑ nibbatti, sÈ vaÉÉhi-ÈkÈrena upaÔÔhÈnato upacayo. YÈ tesampi upari ______________________________________________________________ 1. Anuppabandhakara (SÊ, Ka), anuppabandhanaka (SyÈ) 2. Abhi 1. 171, 178 piÔÔhesu. 3. Abhi-®Ôha 1. 363 piÔÔhe.

Visuddhimagga 80

punappunaÑ aÒÒesaÑ nibbattamÈnÈnaÑ nibbatti, sÈ anupabandhÈkÈrena upaÔÔhÈnato santatÊti ca pavuccatÊti veditabbÈ.

R|paparipÈkalakkhaÓÈ jaratÈ, upanayanarasÈ, sabhÈvÈnapagamepi navabhÈvÈpagamapaccupaÔÔhÈnÈ vÊhipurÈÓabhÈvo viya, paripaccamÈnar|papadaÔÔhÈnÈ. KhaÓÉiccÈdibhÈvena dantÈdÊsu vikÈradassanato idaÑ pÈkaÔajaraÑ sandhÈya vuttaÑ. Ar|padhammÈnaÑ pana paÔicchannajarÈ nÈma hoti, tassÈ esa vikÈro natthi, yÈ ca pathavÊ udakapabbatacandimas|riyÈdÊsu avÊcijarÈ nÈma.

ParibhedalakkhaÓÈ r|passa aniccatÈ, saÑsÊdanarasÈ, khayavayapaccupaÔÔhÈnÈ, paribhijjamÈnar|papadaÔÔhÈnÈ. 445. OjÈlakkhaÓo kabaÄÊkÈro ÈhÈro, r|pÈharaÓaraso, upatthambhanapaccupaÔÔhÈno, kabaÄaÑ katvÈ ÈharitabbavatthupadaÔÔhÈno. YÈya ojÈya sattÈ yÈpenti, tassÈ etaÑ adhivacanaÑ. 446. ImÈni tÈva PÈÄiyaÑ Ègatar|pÈneva. AÔÔhakathÈyaÑ pana balar|paÑ sambhavar|paÑ jÈtir|paÑ rogar|paÑ ekaccÈnaÑ matena middhar|panti evaÑ aÒÒÈnipi r|pÈni ÈharitvÈ “addhÈ munÊsi sambuddho, natthi nÊvaraÓÈ tavÈ”ti-ÈdÊni1 vatvÈ middhar|paÑ tÈva natthiyevÈti paÔikkhittaÑ. Itaresu rogar|paÑ jaratÈ-aniccatÈggahaÓena gahitameva, jÈtir|paÑ upacayasantatiggahaÓena, sambhavar|paÑ ÈpodhÈtuggahaÓena, balar|paÑ vÈyodhÈtuggahaÓena gahitameva. TasmÈ tesu ekampi visuÑ natthÊti sanniÔÔhÈnaÑ kataÑ.

Iti idaÑ catuvÊsatividhaÑ upÈdÈr|paÑ pubbe vuttaÑ catubbidhaÑ bh|tar|paÒcÈti aÔÔhavÊsatividhaÑ r|paÑ hoti an|namanadhikaÑ. 447. TaÑ sabbampi na hetu ahetukaÑ hetuvippayuttaÑ sappaccayaÑ lokiyaÑ sÈsavamevÈti-ÈdinÈ2 nayena ekavidhaÑ. AjjhattikaÑ bÈhiraÑ, oÄÈrikaÑ sukhumaÑ, d|re santike, nipphannaÑ anipphannaÑ, pasÈdar|paÑ napasÈdar|paÑ, indriyaÑ anindriyaÑ, upÈdiÓÓaÑ anupÈdiÓÓanti-Èdivasena duvidhaÑ. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 362 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 145 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 81

Tattha cakkhÈdipaÒcavidhaÑ attabhÈvaÑ adhikicca pavattattÈ ajjhattikaÑ, sesaÑ tato bÈhirattÈ bÈhiraÑ. CakkhÈdÊni nava ÈpodhÈtuvajjitÈ tisso dhÈtuyo cÈti dvÈdasavidhaÑ ghaÔÔanavasena gahetabbato oÄÈrikaÑ, sesaÑ tato viparÊtattÈ sukhumaÑ. YaÑ sukhumaÑ tadeva duppaÔivijjhasabhÈvattÈ d|re, itaraÑ suppaÔivijjhasabhÈvattÈ santike. Catasso dhÈtuyo, cakkhÈdÊni terasa, kabaÄÊkÈrÈhÈro cÈti aÔÔhÈrasavidhaÑ r|paÑ paricchedavikÈralakkhaÓabhÈvaÑ atikkamitvÈ sabhÈveneva pariggahetabbato nipphannaÑ, sesaÑ tabbiparÊtatÈya anipphannaÑ. CakkhÈdipaÒcavidhaÑ r|pÈdÊnaÑ gahaÓapaccayabhÈvena ÈdÈsatalaÑ viya vippasannattÈ pasÈdar|paÑ, itaraÑ tato viparÊtattÈ napasÈdar|paÑ. PasÈdar|pameva itthindriyÈdittayena saddhiÑ adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ, sesaÑ tato viparÊtattÈ anindriyaÑ. YaÑ kammajanti parato vakkhÈma, taÑ kammena upÈdiÓÓattÈ upÈdiÓÓaÑ, sesaÑ tato viparÊtattÈ anupÈdiÓÓaÑ. 448. Puna sabbameva r|paÑ sanidassanakammajÈdÊnaÑ tikÈnaÑ vasena tividhaÑ hoti. Tattha oÄÈrike r|paÑ sanidassanasappaÔighaÑ, sesaÑ anidassanasappaÔighaÑ. Sabbampi sukhumaÑ anidassana-appaÔighaÑ. EvaÑ tÈva sanidassanattikavasena tividhaÑ. KammajÈdittikavasena pana kammato jÈtaÑ kammajaÑ, tadaÒÒapaccayajÈtaÑ akammajaÑ, nakutocijÈtaÑ neva kammajaÑ nÈkammajaÑ. Cittato jÈtaÑ cittajaÑ, tadaÒÒapaccayajÈtaÑ acittajaÑ, nakutocijÈtaÑ neva cittajaÑ nÈcittajaÑ, ÈhÈrato jÈtaÑ ÈhÈrajaÑ, tadaÒÒapaccayajÈtaÑ anÈhÈrajaÑ, nakutocijÈtaÑ neva ÈhÈrajaÑ na-anÈhÈrajaÑ. Ututo jÈtaÑ utujaÑ, tadaÒÒapaccayajÈtaÑ anutujaÑ, nakutocijÈtaÑ neva utujaÑ na-anutujanti evaÑ kammajÈdittikavasena tividhaÑ. 449. Puna diÔÔhÈdir|par|pÈdivatthÈdicatukkavasena catubbidhaÑ. Tattha r|pÈyatanaÑ diÔÔhaÑ nÈma dassanavisayattÈ, saddÈyatanaÑ sutaÑ nÈma savanavisayattÈ, gandharasaphoÔÔhabbattayaÑ mutaÑ nÈma sampattagÈhaka-indriyavisayattÈ, sesaÑ viÒÒÈtaÑ nÈma viÒÒÈÓasseva visayattÈti evaÑ tÈva diÔÔhÈdicatukkavasena catubbidhaÑ.

Nipphannar|paÑ panettha r|par|paÑ nÈma, ÈkÈsadhÈtu paricchedar|paÑ nÈma, kÈyaviÒÒatti-ÈdikammaÒÒatÈpariyantaÑ vikÈrar|paÑ nÈma, jÈtijarÈbha~gaÑ lakkhaÓar|paÑ nÈmÈti evaÑ r|par|pÈdicatukkavasena catubbidhaÑ.

Visuddhimagga 82

YaÑ panettha hadayar|paÑ nÈma, taÑ vatthu na dvÈraÑ. ViÒÒattidvayaÑ dvÈraÑ na vatthu. PasÈdar|paÑ vatthu ceva dvÈraÒca. SesaÑ neva vatthu nadvÈranti evaÑ vatthÈdicatukkavasena catubbidhaÑ. 450. Puna ekajaÑ, dvijaÑ, tijaÑ, catujaÑ, nakutocijÈtanti imesaÑ vasena paÒcavidhaÑ. Kattha kammajameva cittajameva ca ekajaÑ nÈma. Tesu saddhiÑ hadayavatthunÈ indriyar|paÑ kammajameva. ViÒÒattidvayaÑ cittajameva. YaÑ pana cittato ca ututo ca jÈtaÑ, taÑ dvijaÑ nÈma, taÑ saddÈyatanameva. YaÑ utucittÈhÈrehi jÈtaÑ, taÑ tijaÑ nÈma, taÑ pana lahutÈdittayameva. YaÑ cat|hipi kammÈdÊhi jÈtaÑ, taÑ catujaÑ nÈma, taÑ lakkhaÓar|pavajjaÑ avasesaÑ hoti. LakkhaÓar|paÑ pana nakutocijÈtaÑ. KasmÈ? Na hi uppÈdassa uppÈdo atthi, uppannassa ca paripÈkabhedamattaÑ itaradvayaÑ. Yampi “r|pÈyatanaÑ saddÈyatanaÑ gandhÈyatanaÑ rasÈyatanaÑ phoÔÔhabbÈyatanaÑ ÈkÈsadhÈtu ÈpodhÈtu r|passa lahutÈ, r|passa mudutÈ, r|passa kammaÒÒatÈ, r|passa upacayo, r|passa santati, kabaÄÊkÈro ÈhÈro, ime dhammÈ cittasamuÔÔhÈnÈ”ti-ÈdÊsu1 jÈtiyÈ kutocijÈtattaÑ anuÒÒÈtaÑ, taÑ pana r|pajanakapaccayÈnaÑ kiccÈnubhÈvakkhaÓe diÔÔhattÈti veditabbaÑ.

IdaÑ tÈva r|pakkhandhe vitthÈrakathÈmukhaÑ.

ViÒÒÈÓakkhandhakathÈ

451. Itaresu pana yaÑkiÒci vedayitalakkhaÓaÑ, sabbaÑ taÑ ekato katvÈ vedanÈkkhandho, yaÑkiÒci saÒjÈnanalakkhaÓaÑ, sabbaÑ taÑ ekato katvÈ saÒÒÈkkhandho, yaÑkiÒci abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ, sabbaÑ taÑ ekato katvÈ sa~khÈrakkhandho, yaÑkiÒci vijÈnanalakkhaÓaÑ, sabbaÑ taÑ ekato katvÈ viÒÒÈÓakkhandho veditabbo. Tattha yasmÈ viÒÒÈÓakkhandhe viÒÒÈte itare suviÒÒeyyÈ honti, tasmÈ viÒÒÈÓakkhandhaÑ ÈdiÑ katvÈ vaÓÓanaÑ karissÈma.

YaÑkiÒci vijÈnanalakkhaÓaÑ sabbaÑ taÑ ekato katvÈ viÒÒÈÓakkhandho veditabboti hi vuttaÑ. KiÒca vijÈnanalakkhaÓaÑ viÒÒÈÓaÑ. YathÈha “vijÈnÈti vijÈnÈtÊti kho Èvuso tasmÈ viÒÒÈÓanti vuccatÊ”ti2. ViÒÒÈÓaÑ cittaÑ manoti atthato ekaÑ. TadetaÑ vijÈnanalakkhaÓena ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 239 piÔÔhe. 2. Ma 1. 366 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 83

sabhÈvato ekavidhampi jÈtivasena tividhaÑ kusalaÑ, akusalaÑ, abyÈkataÒca. 452. Tattha kusalaÑ bh|mibhedato catubbidhaÑ kÈmÈvacaraÑ r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ lokuttaraÒca. Tattha kÈmÈvacaraÑ somanassupekkhÈÒÈÓasa~khÈrabhedato aÔÔhavidhaÑ. SeyyathidaÑ. SomanassasahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ asa~khÈraÑ sasa~khÈraÒca, tathÈ ÒÈÓavippayuttaÑ. UpekkhÈsahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ asa~khÈraÑ sasa~khÈraÒca, tathÈ ÒÈÓavippayuttaÑ.

YadÈ hi deyyadhammapaÔiggÈhakÈdisampattiÑ aÒÒaÑ vÈ somanassahetuÑ Ègamma haÔÔhapahaÔÔho “atthi dinnan”ti1ÈdinayappavattaÑ sammÈdiÔÔhiÑ purakkhatvÈ2 asaÑsÊdanto anussÈhito parehi dÈnÈdÊni puÒÒÈni karoti, tadÈssa somanassasahagataÑ ÒÈÓasampayuttaÑ cittaÑ asa~khÈraÑ hoti. YadÈ pana vuttanayena haÔÔhatuÔÔho sammÈdiÔÔhiÑ purakkhatvÈ amuttacÈgatÈdivasena saÑsÊdamÈno vÈ parehi vÈ ussÈhito karoti, tadÈssa tadeva cittaÑ sasa~khÈraÑ hoti. ImasmiÒhi atthe sa~khÈroti etaÑ attano vÈ paresaÑ vÈ vasena pavattassa pubbapayogassÈdhivacanaÑ. YadÈ pana ÒÈti janassa paÔipattidassanena jÈtaparicayÈ bÈladÈrakÈ bhikkh| disvÈ somanassajÈtÈ sahasÈ kiÒcideva hatthagataÑ dadanti vÈ vandanti vÈ, tadÈ tatiyaÑ cittaÑ uppajjati. YadÈ pana “detha vandathÈti” ÒÈtÊhi ussÈhitÈ evaÑ paÔipajjanti, tadÈ catutthaÑ cittaÑ uppajjati. YadÈ pana deyyadhammapaÔiggÈhakÈdÊnaÑ asampattiÑ aÒÒesaÑ vÈ somanassahet|naÑ abhÈvaÑ Ègamma cat|supi vikappesu somanassarahitÈ honti, tadÈ sesÈni cattÈri upekkhÈsahagatÈni uppajjantÊti. EvaÑ somanassupekkhÈÒÈÓasa~khÈrabhedato aÔÔhavidhaÑ kÈmÈvacarakusalaÑ veditabbaÑ.

R|pÈvacaraÑ pana jhÈna~gayogabhedato paÒcavidhaÑ hoti. SeyyathidaÑ. VitakkavicÈrapÊtisukhasamÈdhiyuttaÑ paÔhamaÑ, atikkantavitakkaÑ dutiyaÑ, tato atikkantavicÈraÑ tatiyaÑ, tato virattapÊtikaÑ catutthaÑ, attha~gatasukhaÑ upekkhÈsamÈdhiyuttaÑ paÒcamanti.

Ar|pÈvacaraÑ catunnaÑ ÈruppÈnaÑ yogavasena catubbidhaÑ. VuttappakÈrena hi ÈkÈsÈnaÒcÈyatanajjhÈnena sampayuttaÑ paÔhamaÑ, viÒÒÈÓaÒcÈyatanÈdÊhi ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 358 piÔÔhÈdÊsu. 2. PurakkhitvÈ (SyÈ), purekkhitvÈ (Ka)

Visuddhimagga 84

dutiyatatiyacatutthÈni. LokuttaraÑ catumaggasampayogato catubbidhanti evaÑ tÈva kusalaviÒÒÈÓameva ekavÊsatividhaÑ hoti. 453. AkusalaÑ pana bh|mito ekavidhaÑ kÈmÈvacarameva, m|lato tividhaÑ lobham|laÑ dosam|laÑ moham|laÒca.

Tattha lobham|laÑ somanassupekkhÈdiÔÔhigatasa~khÈrabhedato aÔÔhavidhaÑ. SeyyathidaÑ. SomanassasahagataÑ diÔÔhigatasampayuttaÑ asa~khÈraÑ sasa~khÈraÒca, tathÈ diÔÔhigatavippayuttaÑ. UpekkhÈsahagataÑ diÔÔhigatasampayuttaÑ asa~khÈraÑ sasa~khÈraÒca, tathÈ diÔÔhigatavippayuttaÑ.

YadÈ hi “natthi kÈmesu ÈdÊnavo”ti1 ÈdinÈ nayena micchÈdiÔÔhiÑ purakkhatvÈ haÔÔhatuÔÔho kÈme vÈ paribhuÒjati, diÔÔhama~galÈdÊni vÈ sÈrato pacceti sabhÈvatikkheneva anussÈhitena cittena, tadÈ paÔhamaÑ akusalacittaÑ uppajjati. YadÈ mandena samussÈhitena cittena, tadÈ dutiyaÑ. YadÈ micchÈdiÔÔhiÑ apurakkhatvÈ kevalaÑ haÔÔhatuÔÔho methunaÑ vÈ sevati, parasampattiÑ vÈ abhijjhÈyati, parabhaÓÉaÑ vÈ harati sabhÈvatikkheneva anussÈhitena cittena, tadÈ tatiyaÑ. YadÈ mandena samussÈhitena cittena, tadÈ catutthaÑ. YadÈ pana kÈmÈnaÑ vÈ asampattiÑ Ègamma aÒÒesaÑ vÈ somanassahet|naÑ ÈbhÈvena cat|supi vikappesu somanassarahitÈ honti, tadÈ sesÈni cattÈri upekkhÈsahagatÈni uppajjantÊti evaÑ somanassupekkhÈdiÔÔhigatasa~khÈrabhedato aÔÔhavidhaÑ lobham|laÑ veditabbaÑ.

Dosam|laÑ pana domanassasahagataÑ paÔighasampayuttaÑ asa~khÈraÑ sasa~khÈranti duvidhameva hoti, tassa pÈÓÈtipÈtÈdÊsu tikkhamandappavattikÈle pavatti veditabbÈ.

Moham|laÑ upekkhÈsahagataÑ vicikicchÈsampayuttaÑ uddhaccasampayuttaÒcÈti duvidhaÑ. Tassa sanniÔÔhÈnavikkhepakÈle pavatti veditabbÈti evaÑ akusalaviÒÒÈÓaÑ dvÈdasavidhaÑ hoti. 454. AbyÈkataÑ jÈtibhedato duvidhaÑ vipÈkaÑ kiriyaÒca. Tattha vipÈkaÑ bh|mito catubbidhaÑ kÈmÈvacaraÑ r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÑ lokuttaraÒca. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 380 piÔÔhe passitabbaÑ.

14. Khandhaniddesa 85

tattha kÈmÈvacaraÑ duvidhaÑ kusalavipÈkaÑ akusalavipÈkaÒca. KusalavipÈkampi duvidhaÑ ahetukaÑ sahetukaÒca.

Tattha alobhÈdivipÈkahetuvirahitaÑ ahetukaÑ, taÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ, sota, ghÈna, jivhÈ, kÈyaviÒÒÈÓaÑ, sampaÔicchanakiccÈ manodhÈtu, santÊraÓÈdikiccÈ dve manoviÒÒÈÓadhÈtuyo cÈti aÔÔhavidhaÑ.

Tattha cakkhusannissitar|pavijÈnanalakkhaÓaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ, r|pamattÈrammaÓarasaÑ, r|pÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, r|pÈrammaÓÈya kiriyamanodhÈtuyÈ apagamapadaÔÔhÈnaÑ. SotÈdisannissitasaddÈdivijÈnanalakkhaÓÈni sota ghÈna jÊvhÈ kÈyaviÒÒÈÓÈni, saddÈdimattÈrammaÓarasÈni, saddÈdi-abhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈni, saddÈrammaÓÈdÊnaÑ kiriyamanodhÈt|naÑ apagamapadaÔÔhÈnÈni.

CakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ anantaraÑ r|pÈdivijÈnanalakkhaÓÈ manodhÈtu, r|pÈdisampaÔicchanarasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, cakkhuviÒÒÈÓÈdi-apagamapadaÔÔhÈnÈ.

AhetukavipÈkÈ saÄÈrammaÓavijÈnanalakkhaÓÈ duvidhÈpi santÊraÓÈdikiccÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu, santÊraÓÈdirasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, hadayavatthupadaÔÔhÈnÈ. SomanassupekkhÈyogato pana dvipaÒcaÔÔhÈnabhedato ca tassÈ bhedo. EtÈsu hi ekÈ ekantamiÔÔhÈrammaÓe pavattisabbhÈvato somanassasampayuttÈ hutvÈ santÊraÓatadÈrammaÓavasena paÒcadvÈre ceva javanÈvasÈne ca pavattanato dviÔÔhÈnÈ hoti. EkÈ iÔÔhamajjhattÈrammaÓe pavattisabbhÈvato upekkhÈsampayuttÈ hutvÈ santÊraÓatadÈrammaÓapaÔisandhibhava~gacutivasena pavattanato paÒcaÔÔhÈnÈ hoti.

AÔÔhavidhampi cetaÑ ahetukavipÈkaviÒÒÈÓaÑ niyatÈniyatÈrammaÓattÈ duvidhaÑ. UpekkhÈsukhasomanassabhedato tividhaÑ. ViÒÒÈÓapaÒcakaÑ hettha niyatÈrammaÓaÑ yathÈkkamaÑ r|pÈdÊsuyeva pavattito, sesaÑ aniyatÈrammaÓaÑ. Tatra hi manodhÈtu paÒcasupi r|pÈdÊsu pavattati, manoviÒÒÈÓadhÈtudvayaÑ chas|ti. KÈyaviÒÒÈÓaÑ panettha sukhayuttaÑ, dviÔÔhÈnÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu somanassayuttÈ, sesaÑ upekkhÈyuttanti. EvaÑ tÈva kusalavipÈkÈhetukaÑ aÔÔhavidhaÑ veditabbaÑ.

AlobhÈdivipÈkahetusampayuttaÑ pana sahetukaÑ, taÑ kÈmÈvacarakusalaÑ viya somanassÈdibhedato aÔÔhavidhaÑ. YathÈ pana kusalaÑ

Visuddhimagga 86

dÈnÈdivasena chasu ÈrammaÓesu pavattati, na idaÑ tathÈ. IdaÒhi paÔisandhibhava~gacutitadÈrammaÓavasena parittadhammapariyÈpannesuyeva chasu ÈrammaÓesu pavattati. Sa~khÈrÈsa~khÈrabhÈvo panettha ÈgamanÈdivasena veditabbo. SampayuttadhammÈnaÒca visese asatipi ÈdÈsatalÈdÊsu mukhanimittaÑ viya nirussÈhaÑ vipÈkaÑ, mukhaÑ viya sa-ussÈhaÑ kusalanti veditabbaÑ.

KevalaÑ hi akusalavipÈkaÑ ahetukameva, taÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ, sota ghÈna jivhÈ kÈyaviÒÒÈÓaÑ, sampaÔicchanakiccÈ manodhÈtu, santÊraÓÈdikiccÈ paÒcaÔÔhÈnÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti sattavidhaÑ. TaÑ lakkhaÓÈdito kusalÈhetukavipÈke vuttanayeneva veditabbaÑ.

KevalaÒhi kusalavipÈkÈni iÔÔha-iÔÔhamajjhattÈrammaÓÈni, imÈni aniÔÔha-aniÔÔhamajjhattÈrammaÓÈni. TÈni ca upekkhÈsukhasomanassabhedato tividhÈni, imÈni dukkha-upekkhÈvasena duvidhÈni. Ettha hi kÈyaviÒÒÈÓaÑ dukkhasahagatameva, sesÈni upekkhÈsahagatÈni. SÈ ca tesu upekkhÈ hÊnÈ dukkhaÑ viya nÈtitikhiÓÈ, itaresu upekkhÈ paÓÊtÈ sukhaÑ viya nÈtitikhiÓÈ. Iti imesaÑ sattannaÑ akusalavipÈkÈnaÑ purimÈnaÒca soÄasannaÑ kusalavipÈkÈnaÑ vasena kÈmÈvacaraÑ vipÈkaviÒÒÈÓaÑ tevÊsatividhaÑ.

R|pÈvacaraÑ pana kusalaÑ viya paÒcavidhaÑ. KusalaÑ pana samÈpattivasena javanavÊthiyaÑ pavattati. IdaÑ upapattiyaÑ paÔisandhibhava~gacutivasena. YathÈ ca r|pÈvacaraÑ, evaÑ ar|pÈvacarampi kusalaÑ viya catubbidhaÑ. Pavattibhedopissa r|pÈvacare vuttanayo eva. LokuttaravipÈkaÑ catumaggayuttacittaphalattÈ catubbidhaÑ, taÑ maggavÊthivasena ceva samÈpattivasena ca dvidhÈ pavattati. EvaÑ sabbampi cat|su bh|mÊsu chattiÑsavidhaÑ vipÈkaviÒÒÈÓaÑ hoti.

KiriyaÑ pana bh|mibhedato tividhaÑ kÈmÈvacaraÑ r|pÈvacaraÑ ar|pÈvacaraÒca. Tattha kÈmÈvacaraÑ duvidhaÑ ahetukaÑ sahetukaÒca. Tattha alobhÈdikiriyahetuvirahitaÑ ahetukaÑ, taÑ manodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtubhedato duvidhaÑ.

Tattha cakkhuviÒÒÈÓÈdipurecarar|pÈdivijÈnanalakkhaÓÈ manodhÈtu, ÈvajjanarasÈ, r|pÈdi-abhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, bhava~gavicchedapadaÔÔhÈnÈ, sÈ upekkhÈyuttÈva hoti.

14. Khandhaniddesa 87

ManoviÒÒÈÓadhÈtu pana duvidhÈ sÈdhÈraÓÈ asÈdhÈraÓÈ ca. Tattha sÈdhÈraÓÈ upekkhÈsahagatÈhetukakiriyÈ saÄÈrammaÓavijÈnanalakkhaÓÈ, kiccavasena paÒcadvÈramanodvÈresu voÔÔhabbanÈvajjanarasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, ahetukavipÈkamanoviÒÒÈÓadhÈtu bhava~gÈnaÑ aÒÒatarÈpagamapadaÔÔhÈnÈ.

AsÈdhÈraÓÈ somanassasahagatÈhetukakiriyÈ saÄÈrammaÓavijÈnanalakkhaÓÈ, kiccavasena arahataÑ anuÄÈresu vatth|su hasituppÈdanarasÈ, tathÈbhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, ekantato hadayavatthupadaÔÔhÈnÈti. Iti kÈmÈvacarakiriyaÑ ahetukaÑ tividhaÑ.

SahetukaÑ pana somanassÈdibhedato kusalaÑ viya aÔÔhavidhaÑ. KevalaÒhi kusalaÑ sekkhaputhujjanÈnaÑ uppajjati, idaÑ arahataÑyevÈti ayamettha viseso. EvaÑ tÈva kÈmÈvacaraÑ ekÈdasavidhaÑ.

R|pÈvacaraÑ pana ar|pÈvacaraÒca kusalaÑ viya paÒcavidhaÑ catubbidhaÒca hoti. ArahataÑ uppattivaseneva cassa kusalato viseso veditabboti. EvaÑ sabbampi tÊsu bh|mÊsu vÊsatividhaÑ kiriyaviÒÒÈÓaÑ hoti. 455. Iti ekavÊsati kusalÈni dvÈdasÈkusalÈni chattiÑsavipÈkÈni vÊsatikiriyÈnÊti sabbÈnipi ek|nanavutiviÒÒÈÓÈni honti. YÈni paÔisandhi bhava~gÈ’vajjana dassana savana ghÈyana sÈyana phusana sampaÔicchanasantÊraÓa voÔÔhabbana javana tadÈrammaÓa cutivasena cuddasahi ÈkÈrehi pavattanti.

KathaÑ? YadÈ hi aÔÔhannaÑ kÈmÈvacarakusalÈnaÑ ÈnubhÈvena devamanussesu sattÈ nibbattanti, tadÈ nesaÑ maraÓakÈle paccupaÔÔhitaÑ kamma kammanimitta gatinimittÈnaÑ aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ aÔÔha sahetukakÈmÈvacaravipÈkÈni, manussesu paÓÉakÈdibhÈvaÑ ÈpajjamÈnÈnaÑ dubbaladvihetukakusalavipÈka upekkhÈsahagatÈhetukavipÈkamanoviÒÒÈÓa-dhÈtu cÈti paÔisandhivasena nava vipÈkacittÈni pavattanti. YadÈ r|pÈvacarÈr|pÈvacarakusalÈnubhÈvena r|pÈr|pabhavesu nibbattanti, tadÈ nesaÑ maraÓakÈle paccupaÔÔhitaÑ kammanimittameva ÈrammaÓaÑ katvÈ nava r|pÈr|pÈvacaravipÈkÈni paÔisandhivasena pavattanti.

Visuddhimagga 88

YadÈ pana akusalÈnubhÈvena apÈye nibbattanti, tadÈ nesaÑ maraÓakÈle paccupaÔÔhitaÑ kamma kammanimitta gatinimittÈnaÑ aÒÒataraÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ ekÈ akusalavipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu paÔisandhivasena pavattatÊti evaÑ tÈvettha ek|navÊsatiyÈ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ paÔisandhivasena pavatti veditabbÈ.

PaÔisandhiviÒÒÈÓe pana niruddhe taÑ taÑ paÔisandhiviÒÒÈÓamanubandhamÈnaÑ tassa tasseva kammassa vipÈkabh|taÑ tasmiÒÒeva ÈrammaÓe tÈdisameva bhava~gaviÒÒÈÓaÑ nÈma pavattati, punapi tÈdisanti evaÑ asati santÈnavinivattake aÒÒasmiÑ cittuppÈde nadÊsotaÑ viya supinaÑ apassato niddokkamanakÈlÈdÊsu aparimÈnasa~khyampi pavattatiyevÈti evaÑ tesaÒÒeva viÒÒÈÓÈnaÑ bhava~gavasenÈpi pavatti veditabbÈ.

EvaÑ pavatte pana bhava~gasantÈne yadÈ sattÈnaÑ indriyÈni ÈrammaÓagahaÓakkhamÈni honti, tadÈ cakkhussÈpÈthagate r|pe r|paÑ paÔicca cakkhupasÈdassa ghaÔÔanÈ hoti, tato ghaÔÔanÈnubhÈvena bhava~gacalanaÑ hoti, atha niruddhe bhava~ge tadevar|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ bhava~gaÑ vicchindamÈnÈ viya ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ kiriyamanodhÈtu uppajjati. SotadvÈrÈdÊsupi eseva nayo. ManodvÈre pana chabbidhepi ÈrammaÓe ÈpÈthagate bhava~gacalanÈnantaraÑ bhava~gaÑ vicchindamÈnÈ viya ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ ahetukakiriyamanoviÒÒÈÓadhÈtu uppajjati upekkhÈsahagatÈti evaÑ dvinnaÑ kiriyaviÒÒÈÓÈnaÑ Èvajjanavasena pavatti veditabbÈ.

ŒvajjanÈnantaraÑ pana cakkhudvÈre tÈva dassanakiccaÑ sÈdhayamÈnaÑ cakkhupasÈdavatthukaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ, sotadvÈrÈdÊsu savanÈdikiccaÑ sÈdhayamÈnÈni sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni pavattanti. TÈni iÔÔha-iÔÔhamajjhattesu visayesu kusalavipÈkÈni, aniÔÔha-aniÔÔhamajjhattesu visayesu akusalavipÈkÈnÊti evaÑ dasannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ dassana savana ghÈyanasÈyana phusanavasena pavatti veditabbÈ.

“CakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ uppajjitvÈ niruddhasamanantarÈ uppajjati cittaÑ mano mÈnasaÑ tajjÈ manodhÈt|”ti-Èdi1vacanato pana cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 91 Vibha~ge.

14. Khandhaniddesa 89

anantarÈ tesaÒÒeva visayaÑ sampaÔicchamÈnÈ kusalavipÈkÈnantaraÑ kusalavipÈkÈ, akusalavipÈkÈnantaraÑ akusalavipÈkÈ manodhÈtu uppajjati. EvaÑ dvinnaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ sampaÔicchanavasena pavatti veditabbÈ.

“ManodhÈtuyÈpi uppajjitvÈ niruddhasamanantarÈ uppajjati cittaÑ mano mÈnasaÑ tajjÈmanoviÒÒÈÓadhÈt|”ti1 vacanato pana manodhÈtuyÈ sampaÔicchitameva visayaÑ santÊrayamÈnÈ akusalavipÈkamanodhÈtuyÈ anantarÈ akusalavipÈkÈ, kusalavipÈkÈya anantarÈ iÔÔhÈrammaÓe somanassasahagatÈ, iÔÔhamajjhatte upekkhÈsahagatÈ uppajjati vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈt|ti evaÑ tiÓÓaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ santÊraÓavasena pavatti veditabbÈ.

SantÊraÓÈnantaraÑ pana tameva visayaÑ vavatthÈpayamÈnÈ uppajjati kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu upekkhÈsahagatÈti evaÑ ekasseva kiriyaviÒÒÈÓassa voÔÔhabbanavasena pavatti veditabbÈ.

VoÔÔhabbanÈnantaraÑ pana sace mahantaÑ hoti r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ, atha yathÈvavatthÈpite visaye aÔÔhannaÑ vÈ kÈmÈvacarakusalÈnaÑ dvÈdasannaÑ vÈ akusalÈnaÑ navannaÑ vÈ avasesakÈmÈvacarakiriyÈnaÑ aÒÒataravasena cha satta vÈ javanÈni javanti eso tÈva paÒcadvÈre nayo.

ManodvÈre pana manodvÈrÈvajjanÈnantaraÑ tÈniyeva. Gotrabhuto uddhaÑ r|pÈvacarato paÒca kusalÈni paÒca kiriyÈni, ar|pÈvacarato cattÈri kusalÈni cattÈri kiriyÈni, lokuttarato cattÈri maggacittÈni cattÈri phalacittÈnÊti imesu yaÑ yaÑ laddhapaccayaÑ hoti, taÑ taÑ javatÊti evaÑ paÒcapaÒÒÈsÈya kusalÈkusalakiriyavipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ javanavasena pavatti veditabbÈ.

JavanÈvasÈne pana sace paÒcadvÈre atimahantaÑ, manodvÈre ca vibh|tamÈrammaÓaÑ hoti, atha kÈmÈvacarasattÈnaÑ kÈmÈvacara-javanÈvasÈne iÔÔhÈrammaÓÈdÊnaÑ purimakammajavanacittÈdÊnaÒca vasena yo yo paccayo laddho hoti, tassa tassa vasena aÔÔhasu sahetukakÈmÈvacaravipÈkesu tÊsu vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈt|su ca aÒÒataraÑ paÔisotagataÑ nÈvaÑ anubandhamÈnaÑ kiÒci antaraÑ udakamiva bhava~gassÈrammaÓato aÒÒasmiÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 92 piÔÔhe.

Visuddhimagga 90

ÈrammaÓe javitaÑ javanamanubandhaÑ dvikkhattuÑ sakiÑvÈ vipÈkaviÒÒÈÓaÑ uppajjati. TadetaÑ javanÈvasÈne bhava~gassa ÈrammaÓe pavattanÈrahaÑ samÈnaÑ tassa javanassa ÈrammaÓaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavattattÈ tadÈrammaÓanti vuccati. EvaÑ ekÈdasannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tadÈrammaÓavasena pavatti veditabbÈ.

TadÈrammaÓÈvasÈne pana puna bhava~gameva pavattati, bhava~ge vicchinne puna ÈvajjanÈdÊnÊti evaÑ laddhapaccayacittasantÈnaÑ bhava~gÈnantaraÑ ÈvajjanaÑ ÈvajjanÈnantaraÑ dassanÈdÊnÊti cittaniyamavaseneva punappunaÑ tÈva pavattati, yÈva ekasmiÑ bhave bhava~gassa parikkhayo. EkasmiÑ hi bhave yaÑ sabbapacchimaÑ bhava~gacittaÑ, taÑ tato cavanattÈ cutÊti vuccati. TasmÈ tampi ek|navÊsatividhameva hoti. EvaÑ ek|navÊsatiyÈ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ cutivasena pavatti veditabbÈ.

Cutito pana puna paÔisandhi, paÔisandhito puna bhava~ganti evaÑ bhavagatiÔhitinivÈsesu saÑsaramÈnÈnaÑ sattÈnaÑ avicchinnaÑ cittasantÈnaÑ pavattatiyeva. Yo panettha arahattaÑ pÈpuÓÈti, tassa cuticitte niruddhe niruddhameva hotÊti.

IdaÑ viÒÒÈÓakkhandhe vitthÈrakathÈmukhaÑ.

VedanÈkkhandhakathÈ

456. IdÈni yaÑ vuttaÑ “yaÑkiÒci vedayitalakkhaÓaÑ sabbaÑ taÑ ekato katvÈ vedanÈkkhandho veditabbo”ti, etthÈpi vedayitalakkhaÓaÑ nÈma vedanÈva. YathÈha “vedayati vedayatÊti kho Èvuso, tasmÈ vedanÈti vuccatÊ”ti1. SÈ pana vedayitalakkhaÓena sabhÈvato ekavidhÈpi jÈtivasena tividhÈ hoti kusalÈ, akusalÈ, abyÈkatÈ cÈti.

Tattha kÈmÈvacaraÑ somanassupekkhÈÒÈÓasa~khÈrabhedato aÔÔhavidhanti-ÈdinÈ nayena vuttena kusalaviÒÒÈÓena sampayuttÈ kusalÈ, akusalena sampayuttÈ akusalÈ, abyÈkatena sampayuttÈ abyÈkatÈti veditabbÈ. SÈ sabhÈvabhedato paÒcavidhÈ hoti sukhaÑ dukkhaÑ somanassaÑ domanassaÑ upekkhÈti. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 367 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 91

Tattha kusalavipÈkena kÈyaviÒÒÈÓena sampayuttaÑ sukhaÑ. AkusalavipÈkena dukkhaÑ. KÈmÈvacarato cat|hi kusalehi, cat|hi sahetukavipÈkehi, ekena ahetukavipÈkena, cat|hi sahetukakiriyehi, ekena ahetukakiriyena, cat|hi akusalehi, r|pÈvacarato ÔhapetvÈ paÒcamajjhÈnaviÒÒÈÓaÑ cat|hi kusalehi, cat|hi vipÈkehi, cat|hi kiriyehi, lokuttaraÑ pana yasmÈ ajhÈnikaÑ nÈma natthi, tasmÈ aÔÔha lokuttarÈni paÒcannaÑ jhÈnÈnaÑ vasena cattÈlÊsaÑ honti. Tesu ÔhapetvÈ aÔÔha paÒcamajjhÈnikÈni sesehi dvattiÑsÈya kusalavipÈkehÊti evaÑ somanassaÑ dvÈsaÔÔhiyÈ viÒÒÈÓehi sampayuttaÑ. DomanassaÑ dvÊhi akusalehi. UpekkhÈ avasesapaÒcapaÒÒÈsÈya viÒÒÈÓehi sampayuttÈ.

Tattha iÔÔhaphoÔÔhabbÈnubhavanalakkhaÓaÑ sukhaÑ, sampayuttÈnaÑ upabr|hanarasaÑ, kÈyika-assÈdapaccupaÔÔhÈnaÑ, kÈyindriyapadaÔÔhÈnaÑ.

AniÔÔhaphoÔÔhabbÈnubhavanalakkhaÓaÑ dukkhaÑ, sampayuttÈnaÑ milÈpanarasaÑ, kÈyikÈbÈdhapaccupaÔÔhÈnaÑ. KÈyindriyapadaÔÔhÈnaÑ.

IÔÔhÈrammaÓÈnubhavanalakkhaÓaÑ somanassaÑ, yathÈ tathÈ vÈ iÔÔhÈkÈrasambhogarasaÑ, cetasika-assÈdapaccupaÔÔhÈnaÑ. PassaddhipadaÔÔhÈnaÑ.

AniÔÔhÈrammaÓÈnubhavanalakkhaÓaÑ domanassaÑ, yathÈ tathÈ vÈ aniÔÔhÈkÈrasambhogarasaÑ, cetasikÈbÈdhapaccupaÔÔhÈnaÑ, ekanteneva hadayavatthupadaÔÔhÈnaÑ.

MajjhattavedayitalakkhaÓÈ upekkhÈ, sampayuttÈnaÑ nÈti-upabr|hana-milÈpanarasÈ, santabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, nippÊtikacittapadaÔÔhÈnÈti.

IdaÑ vedanÈkkhandhe vitthÈrakathÈmukhaÑ.

SaÒÒÈkkhandhakathÈ

457. IdÈni yaÑ vuttaÑ “yaÑkiÒci saÒjÈnanalakkhaÓaÑ sabbaÑ taÑ ekato katvÈ saÒÒÈkkhandho veditabbo”ti, etthÈpi saÒjÈnanalakkhaÓaÑ nÈma saÒÒÈva. YathÈha “saÒjÈnÈti saÒjÈnÈtÊti kho Èvuso, tasmÈ saÒÒÈti

Visuddhimagga 92

vuccatÊ”ti1. SÈ panesÈ saÒjÈnanalakkhaÓena sabhÈvato ekavidhÈpi jÈtivasena tividhÈ hoti kusalÈ, akusalÈ, abyÈkatÈ ca.

Tattha kusalaviÒÒÈÓasampayuttÈ kusalÈ, akusalasampayuttÈ akusalÈ, abyÈkatasampayuttÈ abyÈkatÈ. Na hi taÑ viÒÒÈÓaÑ atthi, yaÑ saÒÒÈya vippayuttaÑ, tasmÈ yattako viÒÒÈÓassa bhedo, tattako saÒÒÈyÈti.

SÈ panesÈ evaÑ viÒÒÈÓena samappabhedÈpi lakkhaÓÈdito sabbÈva saÒjÈnanalakkhaÓÈ, tadevetanti puna saÒjÈnanapaccayanimittakaraÓarasÈ dÈru-ÈdÊsu tacchakÈdayo viya, yathÈgahitanimittavasena abhinivesakaraÓapaccupaÔÔhÈnÈ hatthidassaka-andhÈ2 viya, yathÈ-upaÔÔhitavisayapadaÔÔhÈnÈ tiÓapurisakesu migapotakÈnaÑ purisÈti uppannasaÒÒÈ viyÈti.

IdaÑ saÒÒÈkkhandhe vitthÈrakathÈmukhaÑ.

Sa~khÈrakkhandhakathÈ

458. YaÑ pana vuttaÑ yaÑkiÒci abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ sabbaÑ taÑ ekato katvÈ sa~khÈrakkhandho veditabboti, ettha abhisa~kharaÓalakkhaÓaÑ nÈma rÈsikaraÓalakkhaÓaÑ. KiÑ pana tanti, sa~khÈrÈyeva. YathÈha “sa~khatamabhisa~kharontÊti kho bhikkhave tasmÈ sa~khÈrÈti vuccantÊ”ti3. Te abhisa~kharaÓalakkhaÓÈ, Èy|hanarasÈ, vipphÈrapaccupaÔÔhÈnÈ, sesakhandhattayapadaÔÔhÈnÈ.

EvaÑ lakkhaÓÈdito ekavidhÈpi ca jÈtivasena tividhÈ kusalÈ, akusalÈ, abyÈkatÈti. Tesu kusalaviÒÒÈÓasampayuttÈ kusalÈ. AkusalasampayuttÈ akusalÈ. AbyÈkatasampayuttÈ abyÈkatÈ.

Tattha kÈmÈvacarapaÔhama kusalaviÒÒÈÓasampayuttÈ tÈva niyatÈ sar|pena ÈgatÈ sattavÊsati, yevÈpanakÈ cattÈro, aniyatÈ paÒcÈti chattiÑsa. Tattha phasso, cetanÈ, vitakko, vicÈro, pÊti, vÊriyaÑ, jÊvitaÑ, samÈdhi, saddhÈ, sati, hirÊ, ottappaÑ, alobho, adoso, amoho, kÈyapassaddhi, cittapassaddhi, kÈyalahutÈ, cittalahutÈ, kÈyamudutÈ, cittamudutÈ, kÈyakammaÒÒatÈ, cittakammaÒÒatÈ, kÈyapÈguÒÒatÈ, cittapÈguÒÒatÈ, kÈyujukatÈ, cittujukatÈti ime ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 367 piÔÔhe. 2. Khu 1. 160 UdÈne. 3. SaÑ 2. 72 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 93

sar|pena ÈgatÈ sattavÊsati1. Chando, adhimokkho, manasikÈro, tatramajjhattatÈti ime yevÈpanakÈ cattÈro2. KaruÓÈ, muditÈ, kÈyaduccaritavirati, vacÊduccaritavirati, micchÈjÊvaviratÊti ime aniyatÈ paÒca3. Ete hi kadÈci uppajjanti, uppajjamÈnÈpi ca na ekato uppajjanti. 459. Tattha phusatÊti phasso. SvÈyaÑ phusanalakkhaÓo. Sa~ghaÔÔanaraso, sannipÈtapaccupaÔÔhÈno, ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈno. AyaÒhi ar|padhammopi samÈno ÈrammaÓe phusanÈkÈreneva pavattati. Ekadesena ca analliyamÈnopi r|paÑ viya cakkhu, saddo viya ca sotaÑ cittaÑ ÈrammaÓaÒca sa~ghaÔÔeti, tikasannipÈtasa~khÈtassa attano kÈraÓassa vasena paveditattÈ sannipÈtapaccupaÔÔhÈno. TajjÈsamannÈhÈrena ceva indriyena ca parikkhate visaye anantarÈyeneva4 uppajjanato ÈpÈthagatavisayapadaÔÔhÈnoti vuccati. VedanÈdhiÔÔhÈnabhÈvato pana niccammagÈvÊ5 viya daÔÔhabbo. 460. CetayatÊti cetanÈ. AbhisandahatÊti attho. SÈ cetanÈbhÈvalakkhaÓÈ, Èy|hanarasÈ, saÑvidahanapaccupaÔÔhÈnÈ sakiccaparakiccasÈdhikÈ jeÔÔhasissamahÈvaÉÉhakÊ-Èdayo viya. AccÈyikakammÈnussaraÓÈdÊsu ca panÈyaÑ sampayuttÈnaÑ ussahanabhÈvena pavattamÈnÈ pÈkaÔÈ hoti.

VitakkavicÈrapÊtÊsu yaÑ vattabbaÑ siyÈ, taÑ sabbaÑ PathavÊkasiÓaniddese paÔhamajjhÈnavaÓÓanÈyaÑ6 vuttameva. 461. VÊrabhÈvo vÊriyaÑ. TaÑ ussahanalakkhaÓaÑ, sahajÈtÈnaÑ upatthambhanarasaÑ, asaÑsÊdanabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ. “SaÑviggo yoniso padahatÊ”ti7 vacanato saÑvegapadaÔÔhÈnaÑ, vÊriyÈrambhavatthupadaÔÔhÈnaÑ vÈ, sammÈ ÈraddhaÑ sabbasampattÊnaÑ m|laÑ hotÊti daÔÔhabbaÑ. 462. JÊvanti tena, sayaÑ vÈ jÊvati, jÊvanamattameva vÈ tanti jÊvitaÑ. LakkhaÓÈdÊni panassa r|pajÊvite8 vuttanayeneva veditabbÈni. TaÒhi r|padhammÈnaÑ jÊvitaÑ, idaÑ ar|padhammÈnanti idamevettha nÈnÈkaraÓaÑ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 17; AbhiÔÔha 1. 178 piÔÔhesu passitabbaÑ. 2-3. Abhi-®Ôha 1. 176 piÔÔhe. 4. AnantarÈyena (Ka) 5. SaÑ 1. 323 piÔÔhe. 6. Visuddhi 1. 138 piÔÔhe. 7. AÑ 1. 430 piÔÔhe. 8. Idheva 77 piÔÔhe.

Visuddhimagga 94

463. ŒrammaÓe cittaÑ samaÑ Èdhiyati, sammÈ vÈ Èdhiyati, samÈdhÈnamattameva vÈ etaÑ cittassÈti samÈdhi. So avisÈralakkhaÓo, avikkhepalakkhaÓo vÈ, sahajÈtÈnaÑ sampiÓÉanaraso nhÈniyacuÓÓÈnaÑ udakaÑ viya, upasamapaccupaÔÔhÈno, visesato sukhapadaÔÔhÈno, nivÈte dÊpaccÊnaÑ Ôhiti viya cetaso ÔhitÊti daÔÔhabbo. 464. Saddahanti etÈya, sayaÑ vÈ saddahati, saddahanamattameva vÈ esÈti saddhÈ. SÈ saddahanalakkhaÓÈ, okappanalakkhaÓÈ vÈ, pasÈdanarasÈ udakappasÈdakamaÓi viya, pakkhandanarasÈ vÈ oghuttaraÓo viya. AkÈlussiyapaccupaÔÔhÈnÈ, adhimuttipaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, saddheyyavatthupadaÔÔhÈnÈ, saddhammassavanÈdisotÈpattiya~ga1 padaÔÔhÈnÈ vÈ, hatthavittabÊjÈni2 viya daÔÔhabbÈ. 465. Saranti tÈya, sayaÑ vÈ sarati saraÓamattameva vÈ esÈti sati. SÈ apilÈpanalakkhaÓÈ, asammosarasÈ, ÈrakkhapaccupaÔÔhÈnÈ, visayÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, thirasaÒÒÈpadaÔÔhÈnÈ, kÈyÈdisatipaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnÈ vÈ. ŒrammaÓe daÄhapatiÔÔhitattÈ pana esikÈ viya, cakkhudvÈrÈdirakkhaÓato dovÈriko viya ca daÔÔhabbÈ. 466. KÈyaduccaritÈdÊhi hiriyatÊti hirÊ. LajjÈyetaÑ adhivacanaÑ. Tehiyeva ottappatÊti ottappaÑ. PÈpato ubbegassetaÑ adhivacanaÑ. Tattha pÈpato jigucchanalakkhaÓÈ hirÊ. UttÈsanalakkhaÓaÑ ottappaÑ. LajjÈkÈrena pÈpÈnaÑ akaraÓarasÈ hirÊ. UttÈsÈkÈrena ottappaÑ. VuttappakÈreneva ca pÈpato sa~kocanapaccupaÔÔhÈnÈ etÈ, attagÈravaparagÈravapadaÔÔhÈnÈ. AttÈnaÑ garuÑ katvÈ hiriyÈ pÈpaÑ jahÈti kulavadh| viya. ParaÑ garuÑ katvÈ ottappena pÈpaÑ jahÈti vesiyÈ viya. Ime ca pana dve dhammÈ lokapÈlakÈti3 daÔÔhabbÈ. 467. Na lubbhanti tena, sayaÑ vÈ na lubbhati, alubbhanamattameva vÈ tanti alobho. AdosÈmohesupi eseva nayo. Tesu alobho ÈrammaÓe cittassa agedhalakkhaÓo, alaggabhÈvalakkhaÓo vÈ kamaladale jalabindu viya. Apariggaharaso muttabhikkhu viya, anallÊnabhÈvapaccupaÔÔhÈno asucimhi patitapuriso viya. ______________________________________________________________ 1. DÊ 3. 190; SaÑ 3. 302 piÔÔhesu. 2. SaÑ 1. 175, 216; Khu 1. 291, 306 piÔÔhesu. 3. AÑ 1. 53 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 95

468. Adoso acaÓÉikkalakkhaÓo, avirodhalakkhaÓo vÈ anuk|lamitto viya, ÈghÈtavinayaraso, pariÄÈhavinayaraso vÈ candanaÑ viya, sommabhÈvapaccupaÔÔhÈno puÓÓacando viya. 469. Amoho yathÈsabhÈvapaÔivedhalakkhaÓo, akkhalitapaÔivedhalakkhaÓo vÈ kusalissÈsakhitta-usupaÔivedho viya, visayobhÈsanaraso padÊpo viya. AsammohapaccupaÔÔhÈno araÒÒagatasudesako viya. Tayopi cete sabbakusalÈnaÑ m|labh|tÈti daÔÔhabbÈ. 470. KÈyassa passambhanaÑ kÈyapassaddhi. Cittassa passambhanaÑ cittapassaddhi. KÈyoti cettha vedanÈdayo tayo khandhÈ. Ubhopi panetÈ ekato katvÈ kÈyacittadarathav|pasamalakkhaÓÈ kÈyacittapassaddhiyo, kÈyacittadarathanimaddanarasÈ, kÈyacittÈnaÑ aparipphandanasÊtibhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ av|pasamakara-uddhaccÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.

KÈyassa lahubhÈvo kÈyalahutÈ. Cittassa lahubhÈvo cittalahutÈ. TÈ kÈyacittagarubhÈvav|pasamalakkhaÓÈ, kÈyacittagarubhÈvanimaddanarasÈ, kÈyacittÈnaÑ adandhatÈpaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ garubhÈvakarathinamiddhÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.

KÈyassa mudubhÈvo kÈyamudutÈ. Cittassa mudubhÈvo cittamudutÈ. TÈ kÈyacittatthambhav|pasamalakkhaÓÈ, kÈyacittathaddhabhÈvanimaddanarasÈ, appaÔighÈtapaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ thaddhabhÈvakaradiÔÔhimÈnÈdikilesapaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.

KÈyassa kammaÒÒabhÈvo kÈyakammaÒÒatÈ. Cittassa kammaÒÒabhÈvo cittakammaÒÒatÈ. TÈ kÈyacittÈkammaÒÒabhÈvav|pasamalakkhaÓÈ, kÈyacittÈkammaÒÒabhÈvanimaddanarasÈ, kÈyacittÈnaÑ ÈrammaÓakaraÓasampattipaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ akammaÒÒabhÈvakarÈvasesanÊvaraÓÈdipaÔipakkhabh|tÈ, pasÈdanÊyavatth|su pasÈdÈvahÈ, hitakiriyÈsu viniyogakkhamabhÈvÈvahÈ suvaÓÓavisuddhi vihÈti daÔÔhabbÈ.

Visuddhimagga 96

KÈyassa pÈguÒÒabhÈvo kÈyapÈguÒÒatÈ. Cittassa pÈguÒÒabhÈvo cittapÈguÒÒatÈ. TÈ kÈyacittÈnaÑ agelaÒÒabhÈvalakkhaÓÈ, kÈyacittagelaÒÒanimaddanarasÈ, nirÈdÊnavapaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ gelaÒÒakara-asaddhiyÈdipaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ.

KÈyassa ujukabhÈvo kÈyujukatÈ. Cittassa ujukabhÈvo cittujukatÈ. TÈ kÈyacitta-ajjavalakkhaÓÈ, kÈyacittakuÔilabhÈvanimaddanarasÈ, ajimhatÈpaccupaÔÔhÈnÈ, kÈyacittapadaÔÔhÈnÈ. KÈyacittÈnaÑ kuÔilabhÈvakaramÈyÈsÈÔheyyÈdipaÔipakkhabh|tÈti daÔÔhabbÈ. 471. Chandoti kattukÈmatÈyetaÑ adhivacanaÑ. TasmÈ so kattukÈmatÈlakkhaÓo chando, ÈrammaÓapariyesanaraso, ÈrammaÓena atthikatÈpaccupaÔÔhÈno, tadevassa padaÔÔhÈnaÑ. ŒrammaÓaggahaÓe ayaÑ cetaso hatthappasÈraÓaÑ viya daÔÔhabbo. 472. AdhimuccanaÑ adhimokkho. So sanniÔÔhÈnalakkhaÓo, asaÑsappanaraso, nicchayapaccupaÔÔhÈno, sanniÔÔheyyadhammapadaÔÔhÈno, ÈrammaÓe niccalabhÈvena indakhÊlo viya daÔÔhabbo. 473. KiriyÈ kÈro. Manamhi kÈro manasikÈro. Purimamanato visadisamanaÑ karotÊtipi manasikÈro. SvÈyaÑ ÈrammaÓapaÔipÈdako, vÊthipaÔipÈdako, javanapaÔipÈdakoti tippakÈro.

Tattha ÈrammaÓapaÔipÈdako manamhi kÈroti manasikÈro. So sÈraÓalakkhaÓo, sampayuttÈnaÑ ÈrammaÓe saÑyojanaraso, ÈrammaÓÈbhimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈno, ÈrammaÓapadaÔÔhÈno. Sa~khÈrakkhandhapariyÈpanno, ÈrammaÓapaÔipÈdakattena sampayuttÈnaÑ sÈrathi viya daÔÔhabbo. VÊthipaÔipÈdakoti pana paÒcadvÈrÈvajjanassetaÑ adhivacanaÑ. JavanapaÔipÈdakoti manodvÈrÈvajjanassetaÑ adhivacanaÑ. Na te idha adhippetÈ. 474. Tesu dhammesu majjhattatÈ tatramajjhattatÈ. SÈ cittacetasikÈnaÑ samavÈhitalakkhaÓÈ, |nÈdhikatÈnivÈraÓarasÈ, pakkhapÈtupacchedanarasÈ vÈ, majjhattabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, cittacetasikÈnaÑ ajjhupekkhanabhÈvena samappavattÈnaÑ ÈjÈnÊyÈnaÑ ajjhupekkhakasÈrathi viya daÔÔhabbÈ.

14. Khandhaniddesa 97

KaruÓÈmuditÈ ca brahmavihÈraniddese1 vuttanayeneva veditabbÈ. KevalaÒhi tÈ appanÈppattÈ r|pÈvacarÈ, imÈ kÈmÈvacarÈti ayameva viseso.

Keci pana mettupekkhÈyopi aniyatesu icchanti, taÑ na gahetabbaÑ. Atthato hi adosoyeva mettÈ, tatramajjhattupekkhÈyeva upekkhÈti. 475. KÈyaduccaritato virati kÈyaduccaritavirati. Esa nayo sesÈsupi. LakkhaÓÈdito panetÈ tissopi kÈyaduccaritÈdivatth|naÑ avÊtikkamalakkhaÓÈ, amaddanalakkhaÓÈti vuttaÑ hoti. KÈyaduccaritÈdivatthuto sa~kocanarasÈ, akiriyapaccupaÔÔhÈnÈ, saddhÈhirottappa-appicchatÈdiguÓapadaÔÔhÈnÈ, pÈpakiriyato cittassa vimukhabhÈvabh|tÈti daÔÔhabbÈ. 476. Iti imeva chattiÑsa sa~khÈrÈ paÔhamena kÈmÈvacarakusalaviÒÒÈÓena sampayogaÑ gacchantÊti veditabbÈ. YathÈ ca paÔhamena, evaÑ dutiyenÈpi. Sasa~khÈrabhÈvamattameva hettha viseso.

Tatiyena pana ÔhapetvÈ amohaÑ avasesÈ veditabbÈ. TathÈ catutthena. Sasa~khÈrabhÈvamattameva hettha viseso.

PaÔhame vuttesu pana ÔhapetvÈ pÊtiÑ avasesÈ paÒcamena sampayogaÑ gacchanti. YathÈ ca paÒcamena, evaÑ chaÔÔhenÈpi. Sasa~khÈrabhÈvamattameva hettha viseso. Sattamena ca pana ÔhapetvÈ amohaÑ avasesÈ veditabbÈ. TathÈ aÔÔhamena. Sasa~khÈrabhÈvamattameva hettha viseso.

PaÔhame vuttesu ÔhapetvÈ viratittayaÑ sesÈ r|pÈvacarakusalesu paÔhamena sampayogaÑ gacchanti. Dutiyena tato vitakkavajjÈ. Tatiyena tato vicÈravajjÈ. Catutthena tato pÊtivajjÈ. PaÒcamena tato aniyatesu karuÓÈmuditÈvajjÈ. Teyeva cat|su Èruppakusalesu. Ar|pÈvacarabhÈvoyeva hi ettha viseso.

Lokuttaresu paÔhamajjhÈnike tÈva maggaviÒÒÈÓe paÔhamar|pÈvacaraviÒÒÈÓe vuttanayena, dutiyajjhÈnikÈdibhede dutiyar|pÈvacaraviÒÒÈÓÈdÊsu vuttanayeneva veditabbÈ. KaruÓÈmuditÈnaÑ pana abhÈvo, ______________________________________________________________ 1. Visuddhi 1. 311 piÔÔhe.

Visuddhimagga 98

niyataviratitÈ, lokuttaratÈ cÈti ayamettha viseso. EvaÑ tÈva kusalÈyeva sa~khÈrÈ veditabbÈ. 477. Akusalesu lobham|le paÔhamÈkusalasampayuttÈ tÈva niyatÈ sar|pena ÈgatÈ terasa, yevÈpanakÈ cattÈroti sattarasa. Tattha phasso, cetanÈ, vitakko, vicÈro, pÊti, vÊriyaÑ, jÊvitaÑ, samÈvi, ahirikaÑ, anottappaÑ, lobho, moho, micchÈdiÔÔhÊti ime sar|pena ÈgatÈ terasa1. Chando, adhimokkho, uddhaccaÑ, manasikÈroti ime yevÈpanakÈ cattÈro2. 478. Tattha na hiriyatÊti ahiriko. Ahirikassa bhÈvo ahirikaÑ. Na otappatÊti anottappaÑ. Tesu ahirikaÑ kÈyaduccaritÈdÊhi ajigucchanalakkhaÓaÑ, alajjÈlakkhaÓaÑ vÈ. AnottappaÑ teheva asÈrajjalakkhaÓaÑ, anuttÈsalakkhaÓaÑ vÈ. Ayamettha sa~khepo. VitthÈro pana hirottappÈnaÑ vuttapaÔipakkhavasena veditabbo. 479. Lubbhanti tena, sayaÑ vÈ lubbhati, lubbhanamattameva vÈ tanti lobho. Muyhanti tena, sayaÑ vÈ muyhati, muyhanamattameva vÈ tanti moho. Tesu lobho ÈrammaÓaggahaÓalakkhaÓo makkaÔÈlepo viya, abhisa~garaso tattakapÈle khittamaÑsapesi viya. ApariccÈgapaccupaÔÔhÈno telaÒjanarÈgo viya. SaÑyojaniyadhammesu assÈdadassanapadaÔÔhÈno. TaÓhÈnadÊbhÈvena vaÉÉhamÈno sÊghasotÈ nadÊ iva mahÈsamuddaÑ apÈyameva gahetvÈ gacchatÊti daÔÔhabbo. 480. Moho cittassa andhabhÈvalakkhaÓo, aÒÒÈÓalakkhaÓo vÈ, asampaÔivedharaso, ÈrammaÓasabhÈvacchÈdanaraso vÈ, asammÈpaÔipattipaccupaÔÔhÈno, andhakÈrapaccupaÔÔhÈno vÈ, ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈno, sabbÈkusalÈnaÑ m|lanti daÔÔhabbo. 481. MicchÈ passanti tÈya, sayaÑ vÈ micchÈ passati, micchÈdassana-mattaÑ vÈ esÈti micchÈdiÔÔhi. SÈ ayoniso abhinivesalakkhaÓÈ, parÈmÈsarasÈ, micchÈbhinivesapaccupaÔÔhÈnÈ, ariyÈnaÑ adassanakÈmatÈdipadaÔÔhÈnÈ, paramaÑ vajjanti daÔÔhabbÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 90; Abhi-®Ôha 1. 293 piÔÔhesu. 2. Abhi-®Ôha 1. 292 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 99

482. UddhatabhÈvo uddhaccaÑ. TaÑ av|pasamalakkhaÓaÑ vÈtÈbhighÈtacalajalaÑ viya, anavaÔÔhÈnarasaÑ vÈtÈbhighÈtacaladhajapaÔÈkÈ viya, bhantattapaccupaÔÔhÈnaÑ pÈsÈÓÈbhighÈtasamuddhatabhasmaÑ viya, cetaso av|pasame ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnaÑ, cittavikkhepoti daÔÔhabbaÑ. SesÈ kusale vuttanayeneva veditabbÈ. AkusalabhÈvoyeva hi akusalabhÈvena ca lÈmakattaÑ etesaÑ tehi viseso. 483. Iti ime sattarasa sa~khÈrÈ paÔhamena akusalaviÒÒÈÓena sampayogaÑ gacchantÊti veditabbÈ. YathÈ ca paÔhamena, evaÑ dutiyenÈpi. Sasa~khÈratÈ panettha thinamiddhassa1 ca aniyatatÈ viseso.

Tattha thinanatÈ thinaÑ2. MiddhanatÈ3 middhaÑ. AnussÈhasaÑhananatÈ asattivighÈto cÈti attho. ThinaÒca middhaÒca thinamiddhaÑ. Tattha thinaÑ anussÈhalakkhaÓaÑ, vÊriyavinodanarasaÑ, saÑsÊdanapaccupaÔÔhÈnaÑ. MiddhaÑ akammaÒÒatÈlakkhaÓaÑ, onahanarasaÑ, lÊnatÈpaccupaÔÔhÈnaÑ, pacalÈyikÈniddÈpaccupaÔÔhÈnaÑ vÈ. Ubhayampi arativijambhikÈdÊsu ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnaÑ.

Tatiyena paÔhame vuttesu ÔhapetvÈ micchÈdiÔÔhiÑ avasesÈ veditabbÈ. MÈno panettha aniyato hoti. AyaÑ viseso, so uÓÓatilakkhaÓo, sampaggaharaso, ketukamyatÈpaccupaÔÔhÈno, diÔÔhivippayuttalobhapadaÔÔhÈno, ummÈdo viya daÔÔhabbo.

Catutthena dutiye vuttesu ÔhapetvÈ micchÈdiÔÔhiÑ avasesÈ veditabbÈ. EtthÈpi ca mÈno aniyatesu hotiyeva. PaÔhame vuttesu pana ÔhapetvÈ pÊtiÑ avasesÈ paÒcamena sampayogaÑ gacchanti. YathÈ ca paÒcamena, evaÑ chaÔÔhenÈpi. Sasa~khÈratÈ panettha thinamiddhassa ca aniyatabhÈvo viseso. Sattamena paÒcame vuttesu ÔhapetvÈ diÔÔhiÑ avasesÈ veditabbÈ. MÈno panettha aniyato hoti. AÔÔhamena chaÔÔhe vuttesu ÔhapetvÈ diÔÔhiÑ avasesÈ veditabbÈ. EtthÈpi ca mÈno aniyatesu hotiyevÈti. 484. Dosam|lesu pana dvÊsu paÔhamasampayuttÈ tÈva niyatÈ sar|pena ÈgatÈ ekÈdasa, yevÈpanakÈ cattÈro, aniyatÈ tayoti ______________________________________________________________ 1. ThÊnamiddhassa (SÊ, SyÈ, I) 2. ThÊnanatÈ thÊnaÑ (SÊ, SyÈ, I) 3. MijjhanatÈ (SyÈ), middhatÈ (I)

Visuddhimagga 100

aÔÔhÈrasa. Tattha phasso, cetanÈ, vitakko, vicÈro, vÊriyaÑ, jÊvitaÑ, samÈdhi, ahirikaÑ, anoppattaÑ, doso, mohoti ime sar|pena ÈgatÈ ekÈdasa1. Chando, adhimokkho, uddhaccaÑ, manasikÈroti ime yevÈpanakÈ cattÈro2. IssÈ, macchariyaÑ, kukkuccanti ime aniyatÈ tayo3. 485. Tattha dussanti tena, sayaÑ vÈ dussati, dussanamattameva vÈ tanti doso. So caÓÉikkalakkhaÓo pahaÔÈsÊviso viya, visappanaraso visanipÈto viya, attano nissayadahanaraso vÈ dÈvaggi viya. D|sanapaccupaÔÔhÈno laddhokÈso viya sapatto, ÈghÈtavatthupadaÔÔhÈno, visasaÑsaÔÔhap|timuttaÑ viya daÔÔhabbo. 486. IssÈyanÈ issÈ. SÈ parasampattÊnaÑ us|yanalakkhaÓÈ. Tattheva anabhiratirasÈ, tato vimukhabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, parasampattipadaÔÔhÈnÈ, saÑyojananti daÔÔhabbÈ. 487. MaccharabhÈvo macchariyaÑ. TaÑ laddhÈnaÑ vÈ labhitabbÈnaÑ vÈ attano sampattÊnaÑ nig|hanalakkhaÓaÑ, tÈsaÑyeva parehi sÈdhÈraÓabhÈva-akkhamanarasaÑ, sa~kocanapaccupaÔÔhÈnaÑ, kaÔukaÒcukatÈpaccupaÔÔhÈnaÑ vÈ, attasampattipadaÔÔhÈnaÑ, cetaso vir|pabhÈvoti daÔÔhabbaÑ. 488. KucchitaÑ kataÑ kukataÑ. Tassa bhÈvo kukkuccaÑ. TaÑ pacchÈnutÈpalakkhaÓaÑ, katÈkatÈnusocanarasaÑ, vippaÔisÈrapaccupaÔÔhÈnaÑ, katÈkatapadaÔÔhÈnaÑ, dÈsabyamiva daÔÔhabbaÑ. SesÈ vuttappakÈrÈyevÈti.

Iti ime aÔÔhÈrasa sa~khÈrÈ paÔhamena dosam|lena sampayogaÑ gacchantÊti veditabbÈ. YathÈ ca paÔhamena, evaÑ dutiyenÈpi. Sasa~khÈratÈ pana aniyatesu ca thinamiddhasambhavova viseso. 489. Moham|lesu dvÊsu vicikicchÈsampayuttena tÈva phasso, cetanÈ, vitakko, vicÈro, vÊriyaÑ, jÊvitaÑ, cittaÔÔhiti, ahirikaÑ, ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 100; Abhi-®Ôha 1. 299 piÔÔhesu. 2-3. Abhi-®Ôha 1. 299 piÔÔhe.

14. Khandhaniddesa 101

anottappaÑ, moho, vicikicchÈti sar|pena ÈgatÈ ekÈdasa1, uddhaccaÑ, manasikÈroti yevÈpanakÈ dve2 cÈti terasa. 490. Tattha cittaÔÔhitÊti pavattiÔÔhitimatto dubbalo samÈdhi. VigatÈ cikicchÈti vicikicchÈ. SÈ saÑsayalakkhaÓÈ, kampanarasÈ, anicchayapaccupaÔÔhÈnÈ, anekaÑsagÈhapaccupaÔÔhÈnÈ vÈ, vicikicchÈyaÑ ayonisomanasikÈrapadaÔÔhÈnÈ, paÔipatti-antarÈyakarÈti daÔÔhabbÈ. SesÈ vuttappakÈrÈyeva.

Uddhaccasampayuttena vicikicchÈsampayutte vuttesu ÔhapetvÈ vicikicchaÑ sesÈ dvÈdasa. VicikicchÈya abhÈvena panettha adhimokkho uppajjati. Tena saddhiÑ teraseva, adhimokkhasabbhÈvato ca balavataro samÈdhi hoti. YaÒcettha uddhaccaÑ, taÑ sar|peneva ÈgataÑ. AdhimokkhamanasikÈrÈ yevÈmanakavasenÈti evaÑ akusalasa~khÈrÈ veditabbÈ. 491. AbyÈkatesu vipÈkÈbyÈkatÈ tÈva ahetukasahetukabhedato duvidhÈ. Tesu ahetukavipÈkaviÒÒÈÓasampayuttÈ ahetukÈ. Tattha kusalÈkusalavipÈkacakkhuviÒÒÈÓasampayuttÈ tÈva phasso, cetanÈ, jÊvitaÑ, cittaÔÔhitÊti sar|pena ÈgatÈ cattÈro3, yevÈpanako manasikÈroyevÈti3 paÒca. SotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓasampayuttÈpi eteyeva. UbhayavipÈka-manodhÈtuyÈ ete ceva vitakkavicÈrÈdhimokkhÈ cÈti aÔÔha, tathÈ tividhÈyapi ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ. YÈ panettha somanassasahagatÈ, tÈya saddhiÑ pÊti adhikÈ hotÊti veditabbÈ.

SahetukavipÈkaviÒÒÈÓasampayuttÈ pana sahetukÈ. Tesu aÔÔhakÈmÈvacaravipÈkasampayuttÈ tÈva aÔÔhahi kÈmÈvacarakusalehi sampayuttasa~khÈrasadisÈyeva. YÈ pana tÈ aniyatesu karuÓÈmuditÈ, tÈ sattÈrammaÓattÈ vipÈkesu na santi. EkantaparittÈrammaÓÈ hi kÈmÈvacaravipÈkÈ. Na kevalaÒca karuÓÈmuditÈ, viratiyopi vipÈkesu na santi. “PaÒcasikkhÈpadÈ kusalÈyevÈ”ti3 hi vuttaÑ. ______________________________________________________________ 1-2. Abhi 1. 102; Abhi-®Ôha 1. 300 piÔÔhesu. 3. Abhi 1. 104; Abhi-®Ôha 1. 303 piÔÔhe.

Visuddhimagga 102

R|pÈvacarÈr|pÈvacaralokuttaravipÈkaviÒÒÈÓasampayuttÈ pana tesaÑ kusalaviÒÒÈÓasampayuttasa~khÈrehi sadisÈ eva. 492. KiriyÈbyÈkatÈpi ahetukasahetukabhedato duvidhÈ. Tesu ahetukakiriyaviÒÒÈÓasampayuttÈ ahetukÈ. Te ca kusalavipÈkamanodhÈtu-ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtudvayayuttehi samÈnÈ. ManoviÒÒÈÓadhÈtudvaye pana vÊriyaÑ adhikaÑ. VÊriyasabbhÈvato balappatto samÈdhi hoti. Ayamettha viseso.

SahetukakiriyaviÒÒÈÓasampayuttÈ pana sahetukÈ. Tesu aÔÔhakÈmÈvacarakiriyaviÒÒÈÓasampayuttÈ tÈva ÔhapetvÈ viratiyo aÔÔhahi kÈmÈvacarakusalehi sampayuttasa~khÈrasadisÈ. R|pÈvacarÈr|pÈvacarakiriyasampayuttÈ pana sabbÈkÈrenapi tesaÑ kusalaviÒÒÈÓasampayuttasadisÈyevÈti evaÑ abyÈkatÈpi sa~khÈrÈ veditabbÈti.

IdaÑ sa~khÈrakkhandhe vitthÈrakathÈmukhaÑ.

IdaÑ tÈva abhidhamme padabhÈjanÊyanayena khandhesu vitthÈrakathÈmukhaÑ.

AtÊtÈdivibhÈgakathÈ

493. BhagavatÈ pana–

“YaÑkiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ ajjhattaÑ vÈ bahiddhÈ vÈ oÄÈrikaÑ vÈ sukhumaÑ vÈ hÊnaÑ vÈ paÓÊtaÑ vÈ yaÑ d|re santike vÈ, tadekajjhaÑ abhisaÑy|hitvÈ abhisa~khipitvÈ ayaÑ vuccati r|pakkhandho. YÈ kÈci vedanÈ. YÈ kÈci saÒÒÈ. Ye keci sa~khÈrÈ. YaÑkiÒci viÒÒÈÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ -pa- abhisa~khipitvÈ ayaÑ vuccati viÒÒÈÓakkhandho”ti1–

EvaÑ khandhÈ vitthÈritÈ.

Tattha yaÑkiÒcÊti anavasesapariyÈdÈnaÑ. R|panti atippasa~ganiyamanaÑ. EvaÑ padadvayenÈpi r|passa anavasesapariggaho kato hoti. Athassa ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 1, 10 piÔÔhesu.

14. Khandhaniddesa 103

atÊtÈdinÈ vibhÈgaÑ Èrabhati. TaÒhi kiÒci atÊtaÑ, kiÒci anÈgatÈdibhedanti. Esa nayo vedanÈdÊsu. 494. Tattha r|paÑ tÈva addhÈsantatisamayakhaÓavasena catudhÈ atÊtaÑ nÈma hoti. TathÈ anÈgatapaccuppannaÑ.

Tattha addhÈvasena tÈva ekassa ekasmiÑ bhave paÔisandhito pubbe atÊtaÑ, cutito uddhaÑ anÈgataÑ, ubhinnamantare paccuppannaÑ.

Santativasena sabhÈga-eka-utusamuÔÔhÈnaÑ ekÈhÈrasamuÔÔhÈnaÒca pubbÈpariyavasena vattamÈnampi paccuppannaÑ, tato pubbe visabhÈga-utu-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ. CittajaÑ ekavÊthi-ekajavana-ekasamÈpattisamuÔÔhÈnaÑ paccuppannaÑ, tato pubbe atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ. KammasamuÔÔhÈnassa pÈÔiyekkaÑ santativasena atÊtÈdibhedo natthi, tesaÒÒeva pana utu-ÈhÈracittasamuÔÔhÈnÈnaÑ upatthambhakavasena tassa atÊtÈdibhÈvo veditabbo.

Samayavasena ekamuhuttapubbaÓhasÈyanharattindivÈdÊsu samayesu santÈnavasena pavattamÈnaÑ taÑ taÑ samayaÑ paccuppannaÑ nÈma, tato pubbe atÊtaÑ, pacchÈ anÈgataÑ.

KhaÓavasena uppÈdÈdikhaÓattayapariyÈpannaÑ paccuppannaÑ, tato pubbe anÈgataÑ, pacchÈ atÊtaÑ. Apica atikkantahetupaccayakiccaÑ atÊtaÑ, niÔÔhitahetukiccaÑ aniÔÔhitapaccayakiccaÑ paccuppannaÑ, ubhayakiccaÑ asampattaÑ anÈgataÑ. SakiccakkhaÓe vÈ paccuppannaÑ, tato pubbe anÈgataÑ, pacchÈ atÊtaÑ. Ettha ca khaÓÈdikathÈva nippariyÈyÈ. SesÈ sapariyÈyÈ. 495. AjjhattabahiddhÈbhedo vuttanayo eva. Apica idha niyakajjhattampi ajjhattaÑ parapuggalikampi ca bahiddhÈti veditabbaÑ. OÄÈrikasukhumabhedo vuttanayova. 496. HÊnapaÓÊtabhedo duvidho pariyÈyato nippariyÈyato ca. Tattha AkaniÔÔhÈnaÑ r|pato SudassÊnaÑ r|paÑ hÊnaÑ. Tadeva SudassÈnaÑ r|pato paÓÊtaÑ. EvaÑ yÈva narakasattÈnaÑ r|paÑ, tÈva pariyÈyato hÊnapaÓÊtatÈ veditabbÈ. NippariyÈyato pana yattha akusalavipÈkaÑ uppajjati, taÑ hÊnaÑ. Yattha kusalavipÈkaÑ, taÑ paÓÊtaÑ.

Visuddhimagga 104

D|re santiketi idampi vuttanayameva. Apica okÈsatopettha upÈdÈyupÈdÈya d|rasantikatÈ veditabbÈ. 497. TadekajjhaÑ abhisaÑy|hitvÈ abhisa~khipitvÈti taÑ atÊtÈdÊhi padehi visuÑ visuÑ niddiÔÔhaÑ r|paÑ sabbaÑ ruppanalakkhaÓasa~khÈte ekavidhabhÈve paÒÒÈya rÈsiÑ katvÈ r|pakkhandhoti vuccatÊti ayamettha attho. Etena sabbampi r|paÑ ruppanalakkhaÓe rÈsibhÈv|pagamanena r|pakkhandhoti dassitaÑ hoti. Na hi r|pato aÒÒo r|pakkhandho nÈma atthi. 498. YathÈ ca r|paÑ, evaÑ vedanÈdayopi vedayitalakkhaÓÈdÊsu rÈsibhÈv|pagamanena. Na hi vedanÈdÊhi aÒÒe vedanÈkkhandhÈdayo nÈma atthi.

AtÊtÈdivibhÈge panettha santativasena khaÓÈdivasena ca vedanÈya atÊtÈnÈgatapaccuppannabhÈvo veditabbo. Tattha santativasena ekavÊthi-ekajavana-ekasamÈpattipariyÈpannÈ ekavÊthivisayasamÈyogappavattÈ ca paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. KhaÓÈdivasena khaÓattayapariyÈpannÈ pubbantÈparantamajjhattagatÈ sakiccaÒca kurumÈnÈ vedanÈ paccuppannÈ, tato pubbe atÊtÈ, pacchÈ anÈgatÈ. AjjhattabahiddhÈbhedo niyakajjhattavasena veditabbo. 499. OÄÈrikasukhumabhedo “akusalÈ vedanÈ oÄÈrikÈ, kusalÈbyÈkatÈ vedanÈ sukhumÈ”ti-ÈdinÈ nayena Vibha~ge1 vuttena jÈtisabhÈvapuggalalokiyalokuttaravasena veditabbo. JÈtivasena tÈva akusalÈ vedanÈ sÈvajjakiriyahetuto, kilesasantÈpabhÈvato ca av|pasantavuttÊti kusalavedanÈya oÄÈrikÈ, sabyÈpÈrato, sa-ussÈhato, savipÈkato, kilesasantÈpabhÈvato, sÈvajjato ca vipÈkÈbyÈkatÈya oÄÈrikÈ, savipÈkato, kilesasantÈpabhÈvato, sabyÈbajjhato2, sÈvajjato ca kiriyÈbyÈkatÈya oÄÈrikÈ. KusalÈbyÈkatÈ pana vuttavipariyÈyato akusalÈya sukhumÈ. Dvepi kusalÈkusalavedanÈ sabyÈpÈrato, sa-ussÈhato, savipÈkato ca yathÈyogaÑ duvidhÈyapi abyÈkatÈya ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 4 piÔÔhe. 2. SabyÈpajjato (SÊ, Ka), sabyÈpajjhato (SyÈ, I)

14. Khandhaniddesa 105

oÄÈrikÈ, vuttavipariyÈyena duvidhÈpi abyÈkatÈ tÈhi sukhumÈ. EvaÑ tÈva jÈtivasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. 500. SabhÈvavasena pana dukkhÈ vedanÈ nirassÈdato, savipphÈrato, khobhakaraÓato, ubbejanÊyato, abhibhavanato ca itarÈhi dvÊhi oÄÈrikÈ, itarÈ pana dve sÈtato, santato, paÓÊtato, manÈpato, majjhattato ca yathÈyogaÑ dukkhÈya sukhumÈ. Ubho pana sukhadukkhÈ savipphÈrato, khobhakaraÓato, pÈkaÔato ca adukkhamasukhÈya oÄÈrikÈ, sÈ vuttavipariyÈyena tadubhayato sukhumÈ. EvaÑ sabhÈvavasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. 501. Puggalavasena pana asamÈpannassa vedanÈ nÈnÈrammaÓe vikkhittabhÈvato samÈpannassa vedanÈya oÄÈrikÈ, vipariyÈyena itarÈ sukhumÈ. EvaÑ puggalavasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ.

Lokiyalokuttaravasena pana sÈsavÈ vedanÈ lokiyÈ, sÈ Èsavuppattihetuto, oghaniyato, yoganiyato, ganthaniyato, nÊvaraÓiyato, upÈdÈniyato, saÑkilesikato, puthujjanasÈdhÈraÓato ca anÈsavÈya oÄÈrikÈ. SÈ vipariyÈyena sÈsavÈya sukhumÈ. EvaÑ lokiyalokuttaravasena oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. 502. Tattha jÈti-Èdivasena sambhedo pariharitabbo. AkusalavipÈkakÈyaviÒÒÈÓasampayuttÈ hi vedanÈ jÈtivasena abyÈkatattÈ sukhumÈpi samÈnÈ sabhÈvÈdivasena oÄÈrikÈ hoti. VuttaÒhetaÑ “abyÈkatÈ vedanÈ sukhumÈ. DukkhÈ vedanÈ oÄÈrikÈ. SamÈpannassa vedanÈ sukhumÈ. AsamÈpannassa vedanÈ oÄÈrikÈ. SÈsavÈ vedanÈ oÄÈrikÈ. AnÈsavÈ vedanÈ sukhumÈ”ti1. YathÈ ca dukkhÈ vedanÈ, evaÑ sukhÈdayopi jÈtivasena oÄÈrikÈ sabhÈvÈdivasena sukhumÈ honti. TasmÈ yathÈ jÈti-Èdivasena sambhedo na hoti, tathÈ vedanÈnaÑ oÄÈrikasukhumatÈ veditabbÈ. SeyyathidaÑ. AbyÈkatÈ jÈtivasena kusalÈkusalÈhi sukhumÈ. Tattha katamÈ abyÈkatÈ? KiÑ dukkhÈ? KiÑ sukhÈ? KiÑ samÈpannassa? KiÑ asamÈpannassa? KiÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 4 piÔÔhe.

Visuddhimagga 106

sÈsavÈ? KiÑ anÈsavÈti? EvaÑ sabhÈvÈdibhedo na parÈmasitabbo. Esa nayo sabbattha.

Apica taÑ taÑ vÈ pana vedanaÑ upÈdÈyupÈdÈya vedanÈ oÄÈrikasukhumÈ daÔÔhabbÈti vacanato akusalÈdÊsupi lobhasahagatÈya dosasahagatÈ vedanÈ aggi viya attano nissayadahanato oÄÈrikÈ, lobhasahagatÈ sukhumÈ. DosasahagatÈpi niyatÈ oÄÈrikÈ, aniyatÈ sukhumÈ. NiyatÈpi kappaÔÔhitikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. KappaÔÔhitikÈsupi asa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. LobhasahagatÈ pana diÔÔhisampayuttÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. SÈpi niyatÈ kappaÔÔhitikÈ asa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ, itarÈ sukhumÈ. Avisesena ca akusalÈ bahuvipÈkÈ oÄÈrikÈ, appavipÈkÈ sukhumÈ. KusalÈ pana appavipÈkÈ oÄÈrikÈ, bahuvipÈkÈ sukhumÈ.

Apica kÈmÈvacarakusalÈ oÄÈrikÈ. R|pÈvacarÈ sukhumÈ. Tato ar|pÈvacarÈ. Tato lokuttarÈ. KÈmÈvacarÈ dÈnamayÈ oÄÈrikÈ. SÊlamayÈ sukhumÈ. Tato bhÈvanÈmayÈ. BhÈvanÈmayÈpi duhetukÈ oÄÈrikÈ. TihetukÈ sukhumÈ. TihetukÈpi sasa~khÈrikÈ oÄÈrikÈ. Asa~khÈrikÈ sukhumÈ. R|pÈvacarÈ ca paÔhamajjhÈnikÈ oÄÈrikÈ -pa-. PaÒcamajjhÈnikÈ sukhumÈ. Ar|pÈvacarÈ ca ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasampayuttÈ oÄÈrikÈ -pa-. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasampayuttÈ sukhumÈva. LokuttarÈ ca sotÈpattimaggasampayuttÈ oÄÈrikÈ -pa-. ArahattamaggasampayuttÈ sukhumÈva. Esa nayo taÑ taÑ bh|mivipÈkakiriyavedanÈsu ca dukkhÈdi-asamÈpannÈdisÈsavÈdivasena vuttavedanÈsu ca.

OkÈsavasena cÈpi niraye dukkhÈ oÄÈrikÈ. TiracchÈnayoniyaÑ sukhumÈ -pa-. ParanimmitavasavattÊsu sukhumÈva. YathÈ ca dukkhÈ, evaÑ sukhÈpi sabbattha yathÈnur|paÑ yojetabbÈ. Vatthuvasena cÈpi hÊnavatthukÈ yÈ kÈci vedanÈ oÄÈrikÈ, paÓÊtavatthukÈ sukhumÈ.

HÊnapaÓÊtabhede yÈ oÄÈrikÈ, sÈ hÊnÈ. YÈ ca sukhumÈ, sÈ paÓÊtÈti daÔÔhabbÈ. 503. D|rapadaÑ pana “akusalÈ vedanÈ kusalÈbyÈkatÈhi vedanÈhi d|re”. SantikepadaÑ “akusalÈ vedanÈ akusalÈya vedanÈya

14. Khandhaniddesa 107

santike”ti-ÈdinÈ nayena Vibha~ge1 vibhattaÑ. TasmÈ akusalÈ vedanÈ visabhÈgato, asaÑsaÔÔhato, asarikkhato ca kusalÈbyÈkatÈhi d|re, tathÈ kusalÈbyÈkatÈ akusalÈya. Esa nayo sabbavÈresu. AkusalÈ pana vedanÈ sabhÈgato, sarikkhato ca akusalÈya santiketi. IdaÑ vedanÈkkhandhassa atÊtÈdivibhÈge vitthÈrakathÈmukhaÑ. TaÑ taÑ vedanÈsampayuttÈnaÑ pana saÒÒÈdÊnampi evameva veditabbaÑ.

KamÈdivinicchayakathÈ

504. EvaÑ viditvÈ ca puna etesveva–

Khandhesu ÒÈÓabhedatthaÑ, kamato’tha visesato. An|nÈdhikato ceva, upamÈto tatheva ca.

DaÔÔhabbato dvidhÈ evaÑ, passantassa’tthasiddhito. Vinicchayanayo sammÈ, viÒÒÈtabbo vibhÈvinÈ.

Tattha kamatoti idha uppattikkamo, pahÈnakkamo, paÔipattikkamo, bh|mikkamo, desanÈkkamoti bahuvidho kamo.

Tattha “paÔhamaÑ kalalaÑ hoti, kalalÈ hoti abbudan”ti2 evamÈdi uppattikkamo. “Dassanena pahÈtabbÈ dhammÈ, bhÈvanÈya pahÈtabbÈ dhammÈ”ti3 evamÈdi pahÈnakkamo. “SÊlavisuddhi, cittavisuddhÊ”ti4 evamÈdi paÔipattikkamo. “KÈmÈvacarÈ, r|pÈvacarÈ”ti5 evamÈdi bh|mikkamo. “CattÈro satipaÔÔhÈnÈ, cattÈro sammappadhÈnÈ”ti6 vÈ, “dÈnakathaÑ, sÊlakathan”ti7 vÈ evamÈdi desanÈkkamo. Tesu idha uppattikkamo tÈva na yujjati, kalalÈdÊnaÑ viya khandhÈnaÑ pubbÈpariyavavatthÈnena anuppattito. Na pahÈnakkamo, kusalÈbyÈkatÈnaÑ appahÈtabbato. NapaÔipattikkamo, akusalÈnaÑ appaÔipajjanÊyato. Na bh|mikkamo, vedanÈdÊnaÑ catubh|mipariyÈpannattÈ. DesanÈkkamo pana yujjati.

Abhedena hi paÒcasu khandhesu attagÈhapatitaÑ veneyyajanaÑ sam|haghanavinibbhogadassanena attagÈhato mocetukÈmo BhagavÈ ______________________________________________________________ 1. Abhi-®Ôha 1. 4 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 208 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 2 piÔÔhe. 4. Ma 1. 204; PaÔisaÑ 416 piÔÔhesu. 5. Abhi 1. 205 piÔÔhÈdÊsu. 6. DÊ 3. 84 piÔÔhe. 7. DÊ 1. 102 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 108

hitakÈmo tassa tassa janassa sukhagahaÓatthaÑ cakkhu-ÈdÊnampi visayabh|taÑ oÄÈrikaÑ paÔhamaÑ r|pakkhandhaÑ desesi. Tato iÔÔhÈniÔÔhar|pasaÑvedanikaÑ vedanaÑ. “YaÑ vedayati, taÑ saÒjÈnÈtÊ”ti evaÑ vedanÈvisayassa ÈkÈragÈhikaÑ saÒÒaÑ. SaÒÒÈvasena abhisa~khÈrake sa~khÈre. TesaÑ vedanÈdÊnaÑ nissayaÑ adhipatibh|taÒca nesaÑ viÒÒÈÓanti evaÑ tÈva kamato vinicchayanayo viÒÒÈtabbo. 505. Visesatoti khandhÈnaÒca upÈdÈnakkhandhÈnaÒca visesato. Ko pana nesaÑ viseso, khandhÈ tÈva avisesato vuttÈ. UpÈdÈnakkhandhÈ sÈsava-upÈdÈniyabhÈvena visesetvÈ. YathÈha–

“PaÒca ceva vo bhikkhave1 khandhe desessÈmi paÒcupÈdÈnakkhandhe ca, taÑ suÓÈtha. Katame ca bhikkhave paÒcakkhandhÈ, yaÑkiÒci bhikkhave r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ -pa- santike vÈ, ayaÑ vuccati bhikkhave r|pakkhandho. YÈ kÈci vedanÈ -pa- YaÑkiÒci viÒÒÈÓaÑ -pa- santike vÈ, ayaÑ vuccati bhikkhave viÒÒÈÓakkhandho. Ime vuccanti bhikkhave paÒcakkhandhÈ. Katame ca bhikkhave paÒcupÈdÈnakkhandhÈ. YaÑkiÒci bhikkhave r|paÑ -pa- santike vÈ sÈsavaÑ upÈdÈniyaÑ, ayaÑ vuccati bhikkhave r|pupÈdÈnakkhandho. YÈ kÈci vedanÈ -pa-. YaÑkiÒci viÒÒÈÓaÑ -pa- santike vÈ sÈsavaÑ upÈdÈniyaÑ, ayaÑ vuccati bhikkhave viÒÒÈÓupÈdÈnakkhandho. Ime vuccanti bhikkhave paÒcupÈdÈnakkhandhÈ”ti2.

Ettha ca yathÈ vedanÈdayo anÈsavÈpi atthi, na evaÑ r|paÑ. YasmÈ panassa rÈsaÔÔhena khandhabhÈvo yujjati, tasmÈ khandhesu vuttaÑ. YasmÈ rÈsaÔÔhena ca sÈsavaÔÔhena ca upÈdÈnakkhandhabhÈvo3 yujjati, tasmÈ upÈdÈnakkhandhesu vuttaÑ. VedanÈdayo pana anÈsavÈva khandhesu vuttÈ. SÈsavÈ upÈdÈnakkhandhesu. UpÈdÈnakkhandhÈti cettha upÈdÈnagocarÈ khandhÈ upÈdÈnakkhandhÈti evamattho daÔÔhabbo. Idha pana sabbepete ekajjhaÑ katvÈ khandhÈti adhippetÈ. . 506. An|nÈdhikatoti kasmÈ pana BhagavatÈ paÒceva khandhÈ vuttÈ an|nÈ anadhikÈti. Sabbasa~khatasabhÈgekasa~gahato attatthaniyagÈhavatthussa ekaparamato aÒÒesaÒca tadavarodhato. Anekappabhedesu hi ______________________________________________________________ 1. PaÒca ca bhikkhave (I), paÒca bhikkhave (SaÑ 2. 39 PÈÄi) 2. SaÑ 2. 39 piÔÔhe. 3. ...bhÈvova (SÊ, Ka)

14. Khandhaniddesa 109

sa~khatadhammesu sabhÈgavasena sa~gayhamÈnesu r|pampi r|pasabhÈgekasa~gahavasena eko khandho hoti. VedanÈ vedanÈsabhÈgekasa~gahavasena eko khandho hoti. Esa nayo saÒÒÈdÊsu. TasmÈ sabbasa~khatasabhÈgekasa~gahato paÒceva vuttÈ. EtaparamaÒcetaÑ attattaniyagÈhavatthu yadidaÑ r|pÈdayo paÒca. VuttaÒhetaÑ “r|pe kho bhikkhave sati r|paÑ upÈdÈya r|paÑ abhinivissa evaÑ diÔÔhi uppajjati ‘etaÑ mama, esohamasmi, eso me attÈ’ti. VedanÈya, saÒÒÈya, sa~khÈresu, viÒÒÈÓe sati viÒÒÈÓaÑ upÈdÈya viÒÒÈÓaÑ abhinivissa evaÑ diÔÔhi uppajjati ‘etaÑ mama, esohamasmi, eso me attÈ’ti”1. TasmÈ attattaniyagÈhavatthussa etaparamatopi paÒceva vuttÈ. Yepi caÒÒe sÊlÈdayo paÒca dhammakkhandhÈ vuttÈ, tepi sa~khÈrakkhandhe pariyÈpannattÈ ettheva avarodhaÑ gacchanti. TasmÈ aÒÒesaÑ tadavarodhatopi paÒceva vuttÈti evaÑ an|nÈdhikato vinicchayanayo viÒÒÈtabbo. . 507. UpamÈtoti ettha hi gilÈnasÈlupamo r|pupÈdÈnakkhandho, gilÈnupamassa viÒÒÈÓupÈdÈnakkhandhassa vatthudvÈrÈrammaÓavasena nivÈsaÔÔhÈnato. GelaÒÒupamo vedanupÈdÈnakkhandho, ÈbÈdhakattÈ. GelaÒÒasamuÔÔhÈnupamo saÒÒupÈdÈnakkhandho, kÈmasaÒÒÈdivasena rÈgÈdisampayuttavedanÈsabbhÈvÈ. AsappÈyasevanupamo sa~khÈrupÈdÈnakkhandho, vedanÈgelaÒÒassa nidÈnattÈ. “VedanaÑ vedanatthÈya abhisa~kharontÊ”ti2 hi vuttaÑ. TathÈ “akusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ kÈyaviÒÒÈÓaÑ uppannaÑ hoti dukkhasahagatan”ti3. GilÈnupamo viÒÒÈÓupÈdÈnakkhandho, vedanÈgelaÒÒena aparimuttattÈ. Apica cÈraka kÈraÓa aparÈdha kÈraÓakÈraka aparÈdhikupamÈ ete bhÈjana bhojana byaÒjana parivesaka bhuÒjak|pamÈ cÈti evaÑ upamÈto vinicchayanayo viÒÒÈtabbo. 508. DaÔÔhabbato dvidhÈti sa~khepato vitthÈrato cÈti evaÑ dvidhÈ daÔÔhabbatopettha vinicchayanayo viÒÒÈtabbo. Sa~khepato hi paÒcupÈdÈnakkhandhÈ ÈsÊvis|pame4 vuttanayena ukkhittÈsikapaccatthikato, BhÈrasuttavasena5 bhÈrato, khajjanÊyapariyÈyavasena6 khÈdakato, Yamakasuttavasena7 aniccadukkhÈnattasa~khatavadhakato daÔÔhabbÈ. VitthÈrato panettha pheÓapiÓÉo viya r|paÑ daÔÔhabbaÑ, parimaddanÈsahanato. UdakapubbuÄaÑ8 ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 167 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 72 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 136 piÔÔhe. 4. SaÑ 2. 381 piÔÔhe. 5. SaÑ 2. 21 piÔÔhe. 6. SaÑ 2. 71 piÔÔhe. 7. SaÑ 2. 89 piÔÔhe. 8. UdakabubbuÄaÑ (SÊ, SyÈ, I)

Visuddhimagga 110

viya vedanÈ, muhuttaramaÓÊyato. MarÊcikÈ viya saÒÒÈ, vippalambhanato. Kadalikkhandho viya sa~khÈrÈ, asÈrakato. MÈyÈ viya viÒÒÈÓaÑ, vaÒcakato1. Visesato ca suÄÈrampi ajjhattikaÑ r|paÑ asubhanti daÔÔhabbaÑ. VedanÈ tÊhi dukkhatÈhi avinimuttato dukkhÈti. SaÒÒÈsa~khÈrÈ avidheyyato anattÈti. ViÒÒÈÓaÑ udayabbayadhammato aniccanti daÔÔhabbaÑ. 509. EvaÑ passantassatthasiddhitoti evaÒca sa~khepavitthÈravasena dvidhÈ passato yÈ atthasiddhi hoti, tatopi vinicchayanayo viÒÒÈtabbo. SeyyathidaÑ. Sa~khepato tÈva paÒcupÈdÈnakkhandhe ukkhittÈsikapaccatthikÈdibhÈvena passanto khandhehi na vihaÒÒati. VitthÈrato pana r|pÈdÊni pheÓapiÓÉÈdisadisabhÈvena passanto na asÈresu sÈradassÊ hoti,

Visesato ca ajjhattikar|paÑ asubhato passanto kabaÄÊkÈrÈhÈraÑ parijÈnÈti, asubhe subhanti vipallÈsaÑ pajahati. KÈmoghaÑ uttarati, kÈmayogena visaÑyujjati, kÈmÈsavena anÈsavo hoti, abhijjhÈkÈyaganthaÑ bhindati, kÈmupÈdÈnaÑ na upÈdiyati.

VedanaÑ dukkhato passanto phassÈhÈraÑ parijÈnÈti, dukkhe sukhanti vipallÈsaÑ pajahati, bhavoghaÑ uttarati, bhavayogena visaÑyujjati, bhavÈsavena anÈsavo hoti, byÈpÈdakÈyaganthaÑ bhindati, sÊlabbatupÈdÈnaÑ na upÈdiyati.

SaÒÒaÑ sa~khÈre ca anattato passanto manosaÒcetanÈhÈraÑ parijÈnÈti, anattani attÈti vipallÈsaÑ pajahati, diÔÔhoghaÑ uttarati, diÔÔhiyogena visaÑyujjati, diÔÔhÈsavena anÈsavo hoti. IdaÑsaccÈbhinivesakÈyaganthaÑ bhindati, attavÈdupÈdÈnaÑ na upÈdiyati.

ViÒÒÈÓaÑ aniccato passanto viÒÒÈÓÈhÈraÑ parijÈnÈti, anicce niccanti vipallÈsaÑ pajahati, avijjoghaÑ uttarati, avijjÈyogena visaÑyujjati, avijjÈsavena anÈsavo hoti, sÊlabbataparÈmÈsakÈyaganthaÑ bhindati, diÔÔhupÈdÈnaÑ na upÈdiyati. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 116 piÔÔhe passitabbaÑ.

14. Khandhaniddesa 111

EvaÑ mahÈnisaÑsaÑ, vadhakÈdivasena dassanaÑ yasmÈ. TasmÈ khandhe dhÊro, vadhakÈdivasena passeyyÈti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

Khandhaniddeso nÈma cuddasamo paricchedo.

15. ŒyatanadhÈtuniddesa

ŒyatanavitthÈrakathÈ

510. ŒyatanÈnÊti dvÈdasÈyatanÈni cakkhÈyatanaÑ, r|pÈyatanaÑ, sotÈyatanaÑ, saddÈyatanaÑ, ghÈnÈyatanaÑ, gandhÈyatanaÑ, jivhÈyatanaÑ, rasÈyatanaÑ, kÈyÈyatanaÑ, phoÔÔhabbÈyatanaÑ, manÈyatanaÑ, dhammÈyatananti. Tattha–

Attha lakkhaÓa tÈvatva, kama sa~khepa vitthÈrÈ. TathÈ daÔÔhabbato ceva, viÒÒÈtabbo vinicchayo.

Tattha visesato tÈva cakkhatÊti cakkhu, r|paÑ assÈdeti vibhÈveti cÈti attho. R|payatÊti r|paÑ, vaÓÓavikÈraÑ ÈpajjamÈnaÑ hadaya~gatabhÈvaÑ pakÈsetÊti attho. SuÓÈtÊti sotaÑ. SappatÊti saddo, udÈhariyatÊti attho. GhÈyatÊti ghÈnaÑ. GandhayatÊti gandho. Attano vatthuÑ s|cayatÊti attho. JÊvitaÑ avhayatÊti jivhÈ. Rasanti taÑ sattÈti raso, assÈdentÊti attho. KucchitÈnaÑ sÈsavadhammÈnaÑ Èyoti kÈyo. Œyoti uppattideso. PhusiyatÊti phoÔÔhabbaÑ. MunÈtÊti mano. Attano lakkhaÓaÑ dhÈrentÊti dhammÈ. 511. Avisesato pana Èyatanato, ÈyÈnaÑ tananato, Èyatassa ca nayanato Èyatananti veditabbaÑ. Cakkhur|pÈdÊsu hi taÑ taÑ dvÈrÈrammaÓÈ cittacetasikÈ dhammÈ sena sena anubhavanÈdinÈ kiccena Èyatanti uÔÔhahanti ghaÔanti, vÈyamantÊti vuttaÑ hoti. Te ca Èyabh|te dhamme etÈni tanonti, vitthÈrentÊti vuttaÑ hoti, idaÒca anamatagge saÑsÈre pavattaÑ atÊva ÈyataÑ saÑsÈradukkhaÑ yÈva na nivattati, tÈva nayanteva, pavattayantÊti vuttaÑ hoti. Iti sabbepime dhammÈ Èyatanato, ÈyÈnaÑ tananato, Èyatassa ca nayanato ÈyatanaÑ Èyatananti vuccanti. 512. Apica nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena ÈkaraÔÔhena samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena saÒjÈtidesaÔÔhena kÈraÓaÔÔhena ca ÈyatanaÑ veditabbaÑ. TathÈ hi loke “issarÈyatanaÑ vÈsudevÈyatanan”ti-ÈdÊsu nivÈsaÔÔhÈnaÑ

15. ŒyatanadhÈtuniddesa 113

Èyatananti vuccati. “SuvaÓÓÈyatanaÑ rajatÈyatanan”ti-ÈdÊsu Èkaro. SÈsane pana “manoramme Èyatane sevanti naÑ viha~gamÈ”ti-ÈdÊsu1 samosaraÓaÔÔhÈnaÑ. “DakkhiÓÈpatho gunnaÑ Èyatanan”ti-ÈdÊsu saÒjÈtideso. “Tatra tatreva sakkhibhabbataÑ pÈpuÓÈti sati sati-Èyatane”ti-ÈdÊsu2 kÈraÓaÑ.

Cakkhu-ÈdÊsu cÈpi te te cittacetasikÈ dhammÈ nivasanti tadÈyattavuttitÈyÈti cakkhÈdayo ca nesaÑ nivÈsaÔÔhÈnaÑ. CakkhÈdÊsu ca te ÈkiÓÓÈ tannissitattÈ tadÈrammaÓattÈ cÈti cakkhÈdayo nesaÑ Èkaro. CakkhÈdayo ca nesaÑ samosaraÓaÔÔhÈnaÑ, tattha tattha vatthudvÈrÈrammaÓavasena samosaraÓato. CakkhÈdayo ca nesaÑ saÒjÈtideso, tannissayÈrammaÓabhÈvena tattheva uppattito. CakkhÈdayo ca nesaÑ kÈraÓaÑ, tesaÑ abhÈve abhÈvatoti. Iti nivÈsaÔÔhÈnaÔÔhena, ÈkaraÔÔhena, samosaraÓaÔÔhÈnaÔÔhena, saÒjÈtidesaÔÔhena, kÈraÓaÔÔhena cÈti imehipi kÈraÓehi ete dhammÈ ÈyatanaÑ Èyatananti vuccanti.

TasmÈ yathÈvuttena atthena cakkhu ca taÑ ÈyatanaÒcÈti cakkhÈyatanaÑ -pa- dhammÈ ca te ÈyatanaÒcÈti dhammÈyatananti evaÑ tÈvettha atthato viÒÒÈtabbo vinicchayo. 513. LakkhaÓÈti cakkhÈdÊnaÑ lakkhaÓatopettha viÒÒÈtabbo vinicchayo. TÈni ca pana tesaÑ lakkhaÓÈni Khandhaniddese vuttanayeneva veditabbÈni.

TÈvatvatoti tÈvabhÈvato. IdaÑ vuttaÑ hoti–cakkhÈdayopi hi dhammÈ eva, evaÑ sati dhammÈyatanamicceva avatvÈ kasmÈ dvÈdasÈyatanÈnÊti vuttÈnÊti ce. ChaviÒÒÈÓakÈyuppattidvÈrÈrammaÓavavatthÈnato idha channaÑ viÒÒÈÓakÈyÈnaÑ dvÈrabhÈvena ÈrammaÓabhÈvena ca vavatthÈnato ayametesaÑ bhedo hotÊti dvÈdasa vuttÈni, cakkhuviÒÒÈÓavÊthi-pariyÈpannassa hi viÒÒÈÓakÈyassa cakkhÈyatanameva uppattidvÈraÑ, r|pÈyatanameva cÈrammaÓaÑ, tathÈ itarÈni itaresaÑ. ChaÔÔhassa pana bhava~gamanasa~khÈto manÈyatanekadesova uppattidvÈraÑ, asÈdhÈraÓameva ca dhammÈyatanaÑ ______________________________________________________________ 1. AÑ 2. 36 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 256 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 114

ÈrammaÓanti. Iti channaÑ viÒÒÈÓakÈyÈnaÑ uppattidvÈrÈrammaÓa-vavatthÈnato dvÈdasa vuttÈnÊti evamettha tÈvatvato viÒÒÈtabbo vinicchayo. 514. Kamatoti idhÈpi pubbe vuttesu uppattikkamÈdÊsu desanÈkkamova yujjati. Ajjhattikesu hi Èyatanesu sanidassanasappaÔighavisayattÈ cakkhÈyatanaÑ pÈkaÔanti paÔhamaÑ desitaÑ, tato anidassanasappaÔighavisayÈni sotÈyatanÈdÊni. Atha vÈ dassanÈnuttariyasavanÈnuttariyahetubhÈvena bah|pakÈrattÈ ajjhattikesu cakkhÈyatanasotÈyatanÈni paÔhamaÑ desitÈni, tato ghÈnÈyatanÈdÊni tÊÓi, paÒcannampi gocaravisayattÈ ante manÈyatanaÑ, cakkhÈyatanÈdÊnaÑ pana gocarattÈ tassa tassa antarantarÈni bÈhiresu r|pÈyatanÈdÊni. Apica viÒÒÈÓuppattikÈraÓavavatthÈnatopi ayametesaÑ kamo veditabbo. VuttaÒhetaÑ “cakkhuÒca paÔicca r|pe ca uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manaÒca paÔicca dhamme ca uppajjati manoviÒÒÈÓan”ti1. EvaÑ kamatopettha viÒÒÈtabbo vinicchayo. 515. Sa~khepavitthÈrÈti sa~khepato hi manÈyatanassa ceva dhammÈyatanekadesassa ca nÈmena tadavasesÈnaÒca ÈyatanÈnaÑ r|pena sa~gahitattÈ dvÈdasÈpi ÈyatanÈni nÈmar|pamattameva honti. VitthÈrato pana ajjhattikesu tÈva cakkhÈyatanaÑ jÈtivasena cakkhupasÈdamattameva, paccayagatinikÈyapuggalabhedato pana anantappabhedaÑ. TathÈ sotÈyatanÈdÊni cattÈri. ManÈyatanaÑ kusalÈkusalavipÈkakiriyaviÒÒÈÓabhedena ek|nanavutippabhedaÑ ekavÊsuttarasatappabhedaÒca. VatthupaÔipadÈdibhedato pana anantappabhedaÑ. R|pasaddagandharasÈyatanÈni visabhÈgapaccayÈdibhedato anantappabhedÈni. PhoÔÔhabbÈyatanaÑ pathavÊdhÈtutejodhÈtuvÈyodhÈtuvasena tippabhedaÑ. PaccayÈdibhedato anekappabhedaÑ. DhammÈyatanaÑ vedanÈsaÒÒÈsa~khÈrakkhandha-sukhumar|panibbÈnÈnaÑ sabhÈvanÈnattakedato anekappabhedanti. EvaÑ sa~khepavitthÈrÈ viÒÒÈtabbo vinicchayo. 516. DaÔÔhabbatoti ettha pana sabbÈneva sa~khatÈni ÈyatanÈni anÈgamanato aniggamanato ca daÔÔhabbÈni. Na hi tÈni pubbe udayÈ kutoci Ègacchanti, napi uddhaÑ vayÈ kuhiÒci gacchanti, atha kho pubbe udayÈ ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 328; SaÑ 1. 300 piÔÔhÈdÊsu.

15. ŒyatanadhÈtuniddesa 115

appaÔiladdhasabhÈvÈni, uddhaÑ vayÈ paribhinnasabhÈvÈni, pubbantÈparantavemajjhe paccayÈyattavuttitÈya avasÈni pavattanti. TasmÈ anÈgamanato aniggamanato ca daÔÔhabbÈni. TathÈ nirÊhakato abyÈpÈrato ca. Na hi cakkhur|pÈdÊnaÑ evaÑ hoti “aho vata amhÈkaÑ sÈmaggiyaÑ viÒÒÈÓaÑ nÈma uppajjeyyÈ”ti, na ca tÈni viÒÒÈÓuppÈdanatthaÑ dvÈrabhÈvena vatthubhÈvena ÈrammaÓabhÈvena vÈ Êhanti, na byÈpÈramÈpajjanti, atha kho dhammatÈvesÈ, yaÑ cakkhur|pÈdisÈmaggiyaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni sambhavantÊti. TasmÈ nirÊhakato abyÈpÈrato ca daÔÔhabbÈni. Apica ajjhattikÈni suÒÒagÈmo viya daÔÔhabbÈni, dhuvasubhasukhattabhÈvavirahitattÈ. BÈhirÈni gÈmaghÈtakacorÈ viya, ajjhattikÈnaÑ abhighÈtakattÈ. VuttaÒhetaÑ “cakkhu bhikkhave haÒÒati manÈpÈmanÈpehi r|pehÊ”ti1 vitthÈro. Apica ajjhattikÈni cha pÈÓakÈ viya2 daÔÔhabbÈni, bÈhirÈni tesaÑ gocarÈ viyÈti. Evamettha daÔÔhabbato viÒÒÈtabbo vinicchayo.

IdaÑ tÈva ÈyatanÈnaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

DhÈtuvitthÈrakathÈ

517. TadanantarÈ pana dhÈtuyoti aÔÔhÈrasa dhÈtuyo. CakkhudhÈtu, r|padhÈtu, cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu, sotadhÈtu, saddadhÈtu, sotaviÒÒÈÓadhÈtu, ghÈnadhÈtu, gandhadhÈtu, ghÈnaviÒÒÈÓadhÈtu, jivhÈdhÈtu, rasadhÈtu, jivhÈviÒÒÈÓadhÈtu, kÈyadhÈtu, phoÔÔhabbadhÈtu, kÈyaviÒÒÈÓadhÈtu, manodhÈtu, dhammadhÈtu, manoviÒÒÈÓadhÈt|ti. Tattha–

Atthato lakkhaÓÈdÊhi, kama tÈvatva sa~khato. PaccayÈ atha daÔÔhabbÈ, veditabbo vinicchayo.

Tattha atthatoti cakkhatÊti cakkhu. R|payatÊti r|paÑ. Cakkhussa viÒÒÈÓaÑ cakkhuviÒÒÈÓanti evamÈdinÈ tÈva nayena cakkhÈdÊnaÑ visesatthato veditabbo vinicchayo. Avisesena pana vidahati, dhÊyate, pidhÈnaÑ, vidhÊyate etÈya, ettha vÈ dhÊyatÊti dhÈtu. LokiyÈ hi dhÈtuyo kÈraÓabhÈvenavavatthitÈ hutvÈ suvaÓÓarajatÈdidhÈtuyo viya suvaÓÓarajatÈdiÑ, anekappakÈraÑ saÑsÈradukkhaÑ vidahanti. BhÈrahÈrehi ca bhÈro viya, ______________________________________________________________ 1. ManÈpÈmanÈpesu r|pesu (SaÑ 2. 383) 2. SaÑ 2. 402 piÔÔhe.

Visuddhimagga 116

sattehi dhÊyante, dhÈriyantÊti attho. DukkhavidhÈnamattameva cesÈ, avasavattanato. EtÈhi ca karaÓabh|tÈhi saÑsÈradukkhaÑ sattehi anuvidhÊyati. TathÈvihitaÒca taÑ etÈsveva dhÊyati, ÔhapiyatÊti attho. Iti cakkhÈdÊsu ekeko dhammo yathÈsambhavaÑ vidahati, dhÊyatÊti-ÈdinÈ atthavasena dhÈt|ti vuccati. 518. Apica yathÈ titthiyÈnaÑ attÈ nÈma sabhÈvato natthi, na evametÈ, etÈ pana attano sabhÈvaÑ dhÈrentÊti dhÈtuyo. YathÈ loke vicittÈ haritÈlamanosilÈdayo selÈvayavÈ dhÈtuyoti vuccanti, evametÈpi dhÈtuyo viya dhÈtuyo. VicittÈ hete ÒÈÓaÒeyyÈvayavÈti. YathÈ vÈ sarÊrasa~khÈtassa samudÈyassa avayavabh|tesu rasasoÓitÈdÊsu aÒÒamaÒÒavisabhÈgalakkhaÓaparicchinnesu dhÈtusamaÒÒÈ, evametesupi paÒcakkhandhasa~khÈtassa attabhÈvassa avayavesu dhÈtusamaÒÒÈ veditabbÈ. AÒÒamaÒÒavisabhÈgalakkhaÓaparicchinnÈ hete cakkhÈdayoti. Apica dhÈt|ti nijjÊvamattassevetaÑ adhivacanaÑ. TathÈ hi BhagavÈ “cha dhÈturo ayaÑ bhikkhu puriso”ti-ÈdÊsu1 jÊvasaÒÒÈsam|hananatthaÑ dhÈtudesanaÑ akÈsÊti.

TasmÈ yathÈvuttena atthena cakkhu ca taÑ dhÈtu ca cakkhudhÈtu -pa- manoviÒÒÈÓaÒca taÑ dhÈtu ca manoviÒÒÈÓadhÈt|ti. EvaÑ tÈvettha atthato veditabbo vinicchayo. 519. LakkhaÓÈditoti cakkhÈdÊnaÑ lakkhaÓÈditopettha veditabbo vinicchayo. TÈni ca pana nesaÑ lakkhaÓÈdÊni Khandhaniddese vuttanayeneva veditabbÈni.

Kamatoti idhÈpi pubbe vuttesu uppattikkamÈdÊsu desanÈkkamova yujjati. So ca panÈyaÑ hetuphalÈnupubbavavatthÈnavasena vutto. CakkhudhÈtu r|padhÈt|ti idaÒhi dvayaÑ hetu, cakkhuviÒÒÈÓadhÈt|ti phalaÑ. EvaÑ sabbattha. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 282 piÔÔhe.

15. ŒyatanadhÈtuniddesa 117

520. TÈvatvatoti tÈvabhÈvato. IdaÑ vuttaÑ hoti–tesu tesu hi suttÈbhidhammappadesesu “ÈbhÈdhÈtu, subhadhÈtu, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanadhÈtu, viÒÒÈÓaÒcÈyatanadhÈtu, ÈkiÒcaÒÒÈyatanadhÈtu, nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanadhÈtu, saÒÒÈvedayitanirodhadhÈtu”1, “kÈmadhÈtu, byÈpÈdadhÈtu, vihiÑsÈdhÈtu, nekkhammadhÈtu, abyÈpÈdadhÈtu, avihiÑsÈdhÈtu”2, “sukhadhÈtu, dukkhadhÈtu, somanassadhÈtu, domanassadhÈtu, upekkhÈdhÈtu, avijjÈdhÈtu”3, “ÈrambhadhÈtu, nikkamadhÈtu, parakkamadhÈtu”4, “hÊnadhÈtu, majjhimadhÈtu, paÓÊtadhÈtu”5, “pathavÊdhÈtu, ÈpodhÈtu, tejodhÈtu, vÈyodhÈtu6, ÈkÈsadhÈtu, viÒÒÈÓadhÈtu”7, “sa~khatadhÈtu, asa~khatadhÈtu”8, “anekadhÈtunÈnÈdhÈtu loko”9ti evamÈdayo aÒÒÈpi dhÈtuyo dissanti. EvaÑ sati sabbÈsaÑ vasena paricchedaÑ akatvÈ kasmÈ aÔÔhÈrasÈti ayameva paricchedo katoti ce. SabhÈvato vijjamÈnÈnaÑ sabbadhÈt|naÑ tadantogadhattÈ.

R|padhÈtuyeva hi ÈbhÈdhÈtu, subhadhÈtu pana r|pÈdipaÔibaddhÈ. KasmÈ, subhanimittattÈ. SubhanimittaÒhi subhadhÈtu. TaÒca r|pÈdivinimuttaÑ na vijjati. KusalavipÈkÈrammaÓÈ vÈ r|pÈdayo eva subhadhÈt|ti r|pÈdimattamevesÈ. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanadhÈtu-ÈdÊsu cittaÑ manoviÒÒÈÓadhÈtuyeva, sesÈ dhammadhÈtu. SaÒÒÈvedayitanirodhadhÈtu pana sabhÈvato natthi. DhÈtudvayanirodhamattameva hi sÈ.

KÈmadhÈtu dhammadhÈtumattaÑ vÈ hoti. YathÈha “tattha katamÈ kÈmadhÈtu, kÈmapaÔisaÑyutto takko vitakko micchÈsa~kappo”ti10. AÔÔhÈrasÈpi vÈ dhÈtuyo. YathÈha “heÔÔhato AvÊcinirayaÑ pariyantaÑ karitvÈ uparito ParanimmitavasavattÊ deve antokaritvÈ yaÑ etasmiÑ antare etthÈvacarÈ ettha pariyÈpannÈ khandhadhÈtu-ÈyatanÈ r|pÈ vedanÈ saÒÒÈ sa~khÈrÈ viÒÒÈÓaÑ, ayaÑ vuccati kÈmadhÈt|”ti10. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 364 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 88; DÊ 3. 181; Ma 3. 108 piÔÔhesu. 3. Abhi 2. 87; Ma 3. 108 piÔÔhesu. 4. SaÑ 3. 60 piÔÔhe. 5. DÊ 3. 181 piÔÔhe. 6. DÊ 3. 190 piÔÔhÈdÊsu. 7. Ma 3. 107; Abhi 2. 84 piÔÔhÈdÊsu. 8. Ma 3. 108 piÔÔhe. 9. DÊ 2. 225; Ma 1. 100 piÔÔhÈdÊsu. 10. Abhi 2. 88 piÔÔhe.

Visuddhimagga 118

NekkhammadhÈtu dhammadhÈtu eva, “sabbepi kusalÈ dhammÈ nekkhammadhÈt|”ti1 vacanato manoviÒÒÈÓadhÈtupi hotiyeva. ByÈpÈdavihiÑsÈ-abyÈpÈda-avihiÑsÈsukhadukkhasomanassa-domanassupekkhÈ-avijjÈ-ÈrambhanikkamaparakkamadhÈtuyo dhammadhÈtuyeva.

HÊnamajjhimapaÓÊtadhÈtuyo aÔÔhÈrasadhÈtumattameva. HÊnÈ hi cakkhÈdayo hÊnÈ dhÈtu, majjhimapaÓÊtÈ majjhimÈ ceva paÓÊtÈ ca. NippariyÈyena pana akusalÈ dhammadhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtuyo hÊnadhÈtu, lokiyÈ kusalÈbyÈkathÈ ubhopi cakkhudhÈtu-Èdayo ca majjhimadhÈtu, lokuttarÈ pana dhammadhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtuyo paÓÊtadhÈtu.

PathavÊtejovÈyodhÈtuyo phoÔÔhabbadhÈtuyeva, ÈpodhÈtu ÈkÈsadhÈtu ca dhammadhÈtuyeva. ViÒÒÈÓadhÈtu cakkhuviÒÒÈÓÈdisattaviÒÒÈÓadhÈtu-sa~khepoyeva.

Sattarasa dhÈtuyo dhammadhÈtu-ekadeso ca sa~khatadhÈtu, asa~khatÈ pana dhÈtu dhammadhÈtu-ekadesova. AnekadhÈtunÈnÈdhÈtu loko pana aÔÔhÈrasa dhÈtuppabhedamattamevÈti. Iti sabhÈvato vijjamÈnÈnaÑ sabbadhÈt|naÑ tadantogadhattÈ aÔÔhÈraseva vuttÈti. 521. Apica vijÈnanasabhÈve viÒÒÈÓe jÊvasaÒÒÊnaÑ saÒÒÈsam|hananatthampi aÔÔhÈraseva vuttÈ. Santi hi sattÈ vijÈnanasabhÈve viÒÒÈÓe jÊvasaÒÒino, tesaÑ cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyamanodhÈtumanoviÒÒÈÓadhÈtubhedena tassa anekataÑ cakkhur|pÈdipaccayÈyattavuttitÈya aniccataÒca pakÈsetvÈ dÊgharattÈnusayitaÑ jÊvasaÒÒaÑ sam|hanitukÈmena BhagavatÈ aÔÔhÈrasa dhÈtuyo pakÈsitÈ. KiÒca bhiyyo tathÈ veneyyajjhÈsayavasena ca. Ye ca imÈya anatisa~khepavitthÈrÈya desanÈya veneyyasattÈ, tadajjhÈsayavasena ca aÔÔhÈraseva pakÈsitÈ.

Sa~khepavitthÈranayena tathÈ tathÈ hi, DhammaÑ pakÈsayati esa yathÈ yathÈssa. SaddhammatejavihataÑ vilayaÑ khaÓena, Veneyyasattahadayesu tamo payÈtÊti.

Evamettha tÈvatvato veditabbo vinicchayo. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 88 piÔÔhe.

15. ŒyatanadhÈtuniddesa 119

522. Sa~khatoti cakkhudhÈtu tÈva jÈtito eko dhammotveva sa~khaÑ gacchati cakkhupasÈdavasena, tathÈ sotaghÈnajivhÈkÈyar|pasadda-gandharasadhÈtuyo sotappasÈdÈdivasena, phoÔÔhabbadhÈtu pana pathavÊtejovÈyovasena tayo dhammÈti sa~khaÑ gacchati. CakkhuviÒÒÈÓadhÈtu kusalÈkusalavipÈkavasena dve dhammÈti sa~khaÑ gacchati, tathÈ sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyo. ManodhÈtu pana paÒcadvÈrÈvajjanakusalÈkusalavipÈkasampaÔicchanavasena tayo dhammÈti sa~khaÑ gacchati. DhammadhÈtu tiÓÓaÑ ar|pakkhandhÈnaÑ soÄasannaÑ sukhumar|pÈnaÑ asa~khatÈya ca dhÈtuyÈ vasena vÊsati dhammÈti sa~khaÑ gacchati. ManoviÒÒÈÓadhÈtu sesakusalÈkusalÈbyÈkataviÒÒÈÓavasena chasattati dhammÈti sa~khaÑ gacchati. Evamettha sa~khatopi veditabbo vinicchayo. 523. PaccayÈti ettha ca cakkhudhÈtu tÈva cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ vippayuttapurejÈta-atthi-avigatanissayindriyapaccayÈnaÑ vasena chahi paccayehi paccayo hoti, r|padhÈtu purejÈta-atthi-avigatÈrammaÓa-paccayÈnaÑ vasena cat|hi paccayehi paccayo hoti. EvaÑ sotaviÒÒÈÓadhÈtu-ÈdÊnaÑ sotadhÈtusaddadhÈtu-Èdayo. PaÒcannaÑ pana nesaÑ ÈvajjanamanodhÈtu anantarasamanantaranatthivigatÈnantar|panissayavasena paÒcahi paccayehi paccayo hoti, tÈ ca paÒcapi sampaÔicchanamanodhÈtuyÈ. TathÈ sampaÔicchanamanodhÈtu santÊraÓamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ, sÈ ca voÔÔhabbanamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ, voÔÔhabbanamanoviÒÒÈÓadhÈtu ca javanamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ. JavanamanoviÒÒÈÓadhÈtu pana anantarÈya javanamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ tehi ceva paÒcahi Èsevanapaccayena cÈti chahi paccayehi paccayo hoti. Esa tÈva paÒcadvÈre nayo.

ManodvÈre pana bhava~gamanoviÒÒÈÓadhÈtu ÈvajjanamanoviÒÒÈÓa-dhÈtuyÈ. ŒvajjanamanoviÒÒÈÓadhÈtu ca javanamanoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ purimehi paÒcahi paccayehi paccayo hoti. DhammadhÈtu pana sattannampi viÒÒÈÓadhÈt|naÑ sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayasampayutta-atthi-avigatÈdÊhi bahudhÈ paccayo hoti. CakkhudhÈtu-Èdayo pana ekaccÈ ca dhammadhÈtu ekaccÈya manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ÈrammaÓapaccayÈdÊtipi paccayÈ honti. CakkhuviÒÒÈÓadhÈtu-ÈdÊnaÒca na kevalaÑ cakkhur|pÈdayo paccayÈ honti, atha kho ÈlokÈdayopi. TenÈhu pubbÈcariyÈ–

Visuddhimagga 120

“Cakkhur|pÈlokamanasikÈre paÔicca uppajjati cakkhuviÒÒÈÓaÑ. SotasaddavivaramanasikÈre paÔicca uppajjati sotaviÒÒÈÓaÑ. GhÈnagandhavÈyumanasikÈre paÔicca uppajjaki ghÈnaviÒÒÈÓaÑ. JivhÈrasa-ÈpamanasikÈre paÔicca uppajjati jivhÈviÒÒÈÓaÑ. KÈyaphoÔÔhabbapathavÊmanasikÈre paÔicca uppajjati kÈyaviÒÒÈÓaÑ. Bhava~gamanadhammamanasikÈre paÔicca uppajjati manoviÒÒÈÓan”ti.

Ayamettha sa~khepo. VitthÈrato pana paccayappabhedo PaÔiccasamuppÈdaniddese ÈvibhavissatÊti evamettha paccayatopi veditabbo vinicchayo. 524. DaÔÔhabbatoti daÔÔhabbatopettha vinicchayo veditabboti attho. SabbÈ eva hi sa~khatadhÈtuyo pubbantÈparantavivittato dhuvasubhasukhattabhÈvasuÒÒato paccayÈyattavuttito ca daÔÔhabbÈ.

Visesato panettha bheritalaÑ viya cakkhudhÈtu daÔÔhabbÈ, daÓÉo viya r|padhÈtu, saddo viya cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu. TathÈ ÈdÈsatalaÑ viya cakkhudhÈtu, mukhaÑ viya r|padhÈtu, mukhanimittaÑ viya cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu. Atha vÈ ucchutilÈ viya cakkhudhÈtu, yantacakkayaÔÔhi viya r|padhÈtu, ucchurasatelÈni viya cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu. TathÈ adharÈraÓÊ viya cakkhudhÈtu, uttarÈraÓÊ viya r|padhÈtu, aggi viya cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu. Esa nayo sotadhÈtu-ÈdÊsu.

ManodhÈtu pana yathÈsambhavato cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu-ÈdÊnaÑ purecarÈnucarÈ viya daÔÔhabbÈ.

DhammadhÈtuyÈ vedanÈkkhandho sallamiva s|lamiva ca daÔÔhabbo. SaÒÒÈsa~khÈrakkhandhÈ vedanÈsallas|layogÈ ÈturÈ viya, puthujjanÈnaÑ vÈ saÒÒÈ-ÈsÈdukkhajananato rittamuÔÔhi viya. AyathÈbhuccanimittagÈhakato vanamigo viya. Sa~khÈrÈ paÔisandhiyaÑ pakkhipanato a~gÈrakÈsuyaÑ khipanakapurisÈ viya. JÈti dukkhÈnubandhato rÈjapurisÈnubandhacorÈ viya. SabbÈnatthÈvahassa khandhasantÈnassa hetuto visarukkhabÊjÈni viya. R|paÑ nÈnÈvidhupaddavanimittato khuracakkaÑ viya daÔÔhabbaÑ. Asa~khatÈ pana dhÈtu amatato santato khemato ca daÔÔhabbÈ. KasmÈ, sabbÈnatthÈvahassa paÔipakkhabh|tattÈ.

15. ŒyatanadhÈtuniddesa 121

ManoviÒÒÈÓadhÈtu ÈrammaÓesu vavatthÈnÈbhÈvato araÒÒamakkaÔo viya, duddamanato assakhaÄu~ko viya, yatthakÈmanipÈtito pehÈsakkhittadaÓÉo viya, lobhadosÈdinÈnappakÈrakilesavesayogato ra~ganaÔo viya daÔÔhabbÈti. ( )1

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

ŒyatanadhÈtuniddeso nÈma pannarasamo paricchedo. ______________________________________________________________ 1. (IdaÑ dhÈt|naÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.) (SÊ)

16. Indriyasaccaniddesa

IndriyavitthÈrakathÈ

525. DhÈt|naÑ anantaraÑ uddiÔÔhÈni pana indriyÈnÊti bÈvÊsatindriyÈni cakkhundriyaÑ sotindriyaÑ ghÈnindriyaÑ jivhindriyaÑ kÈyindriyaÑ manindriyaÑ itthindriyaÑ purisindriyaÑ jÊvitindriyaÑ sukhindriyaÑ dukkhindriyaÑ somanassindriyaÑ domanassindriyaÑ upekkhindriyaÑ saddhindriyaÑ vÊriyindriyaÑ satindriyaÑ samÈdhindriyaÑ paÒÒindriyaÑ anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ aÒÒindriyaÑ aÒÒÈtÈvindriyanti. Tattha–

Atthato lakkhaÓÈdÊhi, kamato ca vijÈniyÈ. BhedÈbhedÈ tathÈ kiccÈ, bh|mito ca vinicchayaÑ.

Tattha cakkhÈdÊnaÑ tÈva cakkhatÊti cakkh|ti-ÈdinÈ nayena attho pakÈsito. Pacchimesu pana tÊsu paÔhamaÑ pubbabhÈge anaÒÒÈtaÑ amataÑ padaÑ catusaccadhammaÑ vÈ jÈnissÈmÊti evaÑ paÔipannassa uppajjanato indriyaÔÔhasambhavato ca anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyanti vuttaÑ. DutiyaÑ ÈjÈnanato indriyaÔÔhasambhavato ca aÒÒindriyaÑ. TatiyaÑ aÒÒÈtÈvino cat|su saccesu niÔÔhitaÒÒÈÓakiccassa khÊÓÈsavassa uppajjanato indriyaÔÔhasambhavato ca aÒÒÈtÈvindriyaÑ.

Ko pana nesaÑ indriyaÔÔho nÈmÈti. Indali~gaÔÔho indriyaÔÔho. IndadesitaÔÔho indriyaÔÔho. IndadiÔÔhaÔÔho indriyaÔÔho. IndasiÔÔhaÔÔho indriyaÔÔho. IndajuÔÔhaÔÔho indriyaÔÔho. So sabbopi idha yathÈyogaÑ yujjati. BhagavÈ hi SammÈsambuddho paramissariyabhÈvato indo. KusalÈkusalaÒca kammaÑ, kammesu kassaci issariyÈbhÈvato. Tenevettha kammasaÒjanitÈni tÈva indriyÈni kusalÈkusalakammaÑ ulli~genti. Tena ca siÔÔhÈnÊti indali~gaÔÔhena indasiÔÔhaÔÔhena ca indriyÈni. SabbÈneva panetÈni BhagavatÈ yathÈbh|tato pakÈsitÈni abhisambuddhÈni cÈti indadesitaÔÔhena indadiÔÔhaÔÔhena ca indriyÈni. Teneva BhagavatÈ munindena kÈnici gocarÈsevanÈya kÈnici bhÈvanÈsevanÈya sevitÈnÊti indajuÔÔhaÔÔhenÈpi indriyÈni.

16. Indriyasaccaniddesa 123

Apica Èdhipaccasa~khÈtena issariyaÔÔhenÈpi etÈni indriyÈni. CakkhuviÒÒÈÓÈdippavattiyaÒhi cakkhÈdÊnaÑ siddhaÑ ÈdhipaccaÑ, tasmiÑ tikkhe tikkhattÈ mande ca mandattÈti. AyaÑ tÈvettha atthato vinicchayo.

LakkhaÓÈdÊhÊti lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈnapadaÔÔhÈnehipi cakkhÈdÊnaÑ vinicchayaÑ vijÈniyÈti attho. TÈni ca nesaÑ lakkhaÓÈdÊni Khandhaniddese vuttÈneva. PaÒÒindriyÈdÊni hi cattÈri atthato amohoyeva. SesÈni tattha sar|peneva ÈgatÈni. 526. Kamatoti ayampi desanÈkkamova. Tattha ajjhattadhamme pariÒÒÈya ariyabh|mipaÔilÈbho hotÊti attabhÈvapariyÈpannÈni cakkhundriyÈdÊni paÔhamaÑ desitÈni. So pana attabhÈvo yaÑ dhammaÑ upÈdÈya itthÊti vÈ purisoti vÈ sa~khaÑ gacchati, ayaÑ soti nidassanatthaÑ tato itthindriyaÑ purisindriyaÒca. So duvidhopi jÊvitindriyapaÔibaddhavuttÊti ÒÈpanatthaÑ tato jÊvitindriyaÑ. YÈva tassa pavatti, tÈva etesaÑ vedayitÈnaÑ anivatti. YaÒca kiÒci vedayitaÑ, sabbaÑ taÑ dukkhanti ÒÈpanatthaÑ tato sukhindriyÈdÊni. TaÑ nirodhatthaÑ pana ete dhammÈ bhÈvetabbÈti paÔipattidassanatthaÑ tato saddhÈdÊni. ImÈya paÔipattiyÈ esa dhammo paÔhamaÑ attani pÈtubhavatÊti paÔipattiyÈ amoghabhÈvadassanatthaÑ tato anaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyaÑ. Tasseva phalattÈ tato anantaraÑ bhÈvetabbato ca tato aÒÒindriyaÑ. Tato paraÑ bhÈvanÈya imassa adhigamo, adhigate ca pana imasmiÑ natthi kiÒci uttari karaÓÊyanti ÒÈpanatthaÑ ante paramassÈsabh|taÑ aÒÒÈtÈvindriyaÑ desitanti ayamettha kamo.

BhedÈbhedÈti jÊvitindriyasseva cettha bhedo. TaÒhi r|pajÊvitindriyaÑ ar|pajÊvitindriyanti duvidhaÑ hoti. SesÈnaÑ abhedoti evamettha bhedÈbhedato vinicchayaÑ vijÈniyÈ. 527. KiccÈti kiÑ indriyÈnaÑ kiccanti ce. Cakkhundriyassa tÈva “cakkhÈyatanaÑ1 cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ indriyapaccayena paccayo”ti vacanato yaÑ taÑ indriyapaccayabhÈvena sÈdhetabbaÑ attano tikkhamandÈdibhÈvena cakkhuviÒÒÈÓÈdidhammÈnaÑ tikkhamandÈdisa~khÈtaÑ attÈkÈrÈnuvattÈpanaÑ, idaÑ kiccaÑ. EvaÑ sotaghÈnajivhÈkÈyÈnaÑ. Manindriyassa ______________________________________________________________ 1. CakkhundriyaÑ (PaÔÔhÈna 1. 7 piÔÔhe.)

Visuddhimagga 124

pana sahajÈtadhammÈnaÑ attano vasavattÈpanaÑ. JÊvitindriyassa sahajÈtadhammÈnupÈlanaÑ. ItthindriyapurisindriyÈnaÑ itthipurisali~ganimittakuttÈkappÈkÈrÈnuvidhÈnaÑ. SukhadukkhasomanassadomanassindriyÈnaÑ sahajÈtadhamme abhitavitvÈ yathÈsakaÑ oÄÈrikÈkÈrÈnupÈpanaÑ. Upekkhindriyassa santapaÓÊtamajjhattÈkÈrÈnupÈpanaÑ. SaddhÈdÊnaÑ paÔipakkhÈbhibhavanaÑ sampayuttadhammÈnaÒca pasannÈkÈrÈdibhÈvasampÈpanaÑ. AnaÒÒÈtaÒÒassÈmÊtindriyassa saÑyojanattayappahÈnaÒceva sampayuttÈnaÒca tappahÈnÈbhimukhabhÈvakaraÓaÑ. AÒÒindriyassa kÈmarÈgabyÈpÈdÈditanukaraÓappahÈnaÒceva sahajÈtÈnaÒca attano vasÈnuvattÈpanaÑ. AÒÒÈtÈvindriyassa sabbakiccesu ussukkappahÈnaÒceva amatÈbhimukhabhÈvapaccayatÈ ca sampayuttÈnanti evamettha kiccato vinicchayaÑ vijÈniyÈ. 528. Bh|mitoti cakkhusotaghÈnajivhÈkÈya-itthipurisasukhadukkhadomanassindriyÈni cettha kÈmÈvacarÈneva. ManindriyajÊvitindriya-upekkhindriyÈni saddhÈvÊriyasatisamÈdhipaÒÒindriyÈni ca catubh|mipariyÈpannÈni. SomanassindriyaÑ kÈmÈvacarar|pÈvacaralokuttaravasena bh|mittayapariyÈpannaÑ. AvasÈne tÊÓi lokuttarÈnevÈti evamettha bh|mitopi vinicchayaÑ vijÈneyya. EvaÑ hi vijÈnanto–

SaÑvegabahulo bhikkhu, Ôhito indriyasaÑvare. IndriyÈni pariÒÒÈya, dukkhassantaÑ karissatÊti.

IdaÑ indriyÈnaÑ vitthÈrakathÈmukhaÑ.

SaccavitthÈrakathÈ

529. TadanantarÈni pana saccÈnÊti cattÈri ariyasaccÈni dukkhaÑ ariyasaccaÑ, dukkhasamudayo1 ariyasaccaÑ, dukkhanirodho2 ariyasaccaÑ, dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccanti. Tattha– ______________________________________________________________ 1. DukkhasamudayaÑ (SÊ, I, Ka), VisuddhimaggaÔÊkÈyaÑ hi upari ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓavaÓÓanÈyaÑ “Satipi dvinnaÑ padÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓabhÈve

li~gabhedo gahito, yathÈ dukkhasamudayo ariyasaccan”ti vuttaÑ. TaÑ “dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈ ariyasaccan”ti vacanena ca sameti.

2. DukkhanirodhaÑ (SÊ, I)

16. Indriyasaccaniddesa 125

VibhÈgato nibbacana, lakkhaÓÈdippabhedato. AtthatthuddhÈrato ceva, an|nÈdhikato tathÈ.

Kamato jÈti-ÈdÊnaÑ, nicchayÈ ÒÈÓakiccato. AntogadhÈnaÑ pabhedÈ, upamÈto catukkato.

SuÒÒatekavidhÈdÊhi, sabhÈgavisabhÈgato. Vinicchayo veditabbo, viÒÒunÈ sÈsanakkame.

Tattha vibhÈgatoti dukkhÈdÊnaÑ hi cattÈro cattÈro atthÈ vibhattÈ tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ, ye dukkhÈdÊni abhisamentehi abhisametabbÈ. YathÈha “dukkhassa pÊÄanaÔÔho sa~khataÔÔho santÈpaÔÔho vipariÓÈmaÔÔho, ime cattÈro dukkhassa dukkhaÔÔhÈ tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ. Samudayassa Èy|hanaÔÔho nidÈnaÔÔho saÑyogaÔÔho palibodhaÔÔho. Nirodhassa nissaraÓaÔÔho vivekaÔÔho asa~khataÔÔho amataÔÔho. Maggassa niyyÈnaÔÔho hetuÔÔho dassanaÔÔho adhipateyyaÔÔho. “Ime cattÈro maggassa maggaÔÔhÈ tathÈ avitathÈ anaÒÒathÈ”ti1. TathÈ “dukkhassa pÊÄanaÔÔho sa~khataÔÔho santÈpaÔÔho vipariÓÈmaÔÔho abhisamayaÔÔho”ti2 evamÈdi. Iti evaÑ vibhattÈnaÑ catunnaÑ catunnaÑ atthÈnaÑ vasena dukkhÈdÊni veditabbÈnÊti. AyaÑ tÈvettha vibhÈgato vinicchayo. 530. NibbacanalakkhaÓÈdippabhedatoti ettha pana nibbacanato tÈva idha du-iti ayaÑ saddo kucchite dissati. KucchitaÑ hi puttaÑ dupputtoti vadanti. KhaÑ-saddo pana tucche. TucchaÑ hi ÈkÈsaÑ “khan”ti vuccati. IdaÒca paÔhamasaccaÑ kucchitaÑ aneka-upaddavÈdhiÔÔhÈnato. TucchaÑ bÈlajanaparikappitadhuvasubhasukhattabhÈvavirahitato. TasmÈ kucchitattÈ tucchattÈ ca dukkhanti vuccati.

SaÑ-iti ca ayaÑ saddo “samÈgamo sametan”ti-ÈdÊsu3 saÑyogaÑ dÊpeti. U-iti ayaÑ “uppannaÑ uditan”ti-ÈdÊsu4 uppattiÑ. Aya-saddo kÈraÓaÑ dÊpeti. IdaÒcÈpi dutiyasaccaÑ avasesapaccayasamÈyoge sati dukkhassuppattikÈraÓaÑ. Iti dukkhassa saÑyoge uppattikÈraÓattÈ dukkhasamudayanti5 vuccati. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 293, 294 piÔÔhesu. 2. PaÔisaÑ 296 piÔÔhe. 3. DÊ 2. 245; Abhi 2. 105 piÔÔhÈdÊsu. 4. Abhi 1. 17; Vi 3. 92 piÔÔhÈdÊsu. 5. Dukkhasamudayoti (?)

Visuddhimagga 126

TatiyasaccaÑ pana yasmÈ ni-saddo abhÈvaÑ, rodha-saddo ca cÈrakaÑ dÊpeti. TasmÈ abhÈvo ettha saÑsÈracÈrakasa~khÈtassa dukkharodhassa sabbagatisuÒÒattÈ, samadhigate vÈ tasmiÑ saÑsÈracÈrakasa~khÈtassa dukkharodhassa abhÈvo hoti, tappaÔipakkhattÈtipi dukkhanirodhanti1

vuccati. Dukkhassa vÈ anuppÈdanirodhapaccayattÈ dukkhanirodhanti.

CatutthasaccaÑ pana yasmÈ etaÑ dukkhanirodhaÑ gacchati ÈrammaÓavasena tadabhimukhabh|tattÈ, paÔipadÈ ca hoti dukkhanirodhappattiyÈ. TasmÈ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈti vuccati. 531. YasmÈ panetÈni BuddhÈdayo ariyÈ paÔivijjhanti, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccanti. YathÈha “cattÈrimÈni bhikkhave ariyasaccÈni. KatamÈni -pa-. ImÈni kho bhikkhave cattÈri ariyasaccÈni. AriyÈ imÈni paÔivijjhanti, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti2. Apica ariyassa saccÈnÊtipi ariyasaccÈni. YathÈha “sadevake bhikkhave loke -pa- manussÈya TathÈgato ariyo, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti3. Atha vÈ etesaÑ abhisambuddhattÈ ariyabhÈvasiddhitopi ariyasaccÈni. YathÈha “imesaÑ kho bhikkhave catunnaÑ ariyasaccÈnaÑ yathÈbh|taÑ abhisambuddhattÈ TathÈgato ArahaÑ SammÈsambuddho ariyoti vuccatÊ”ti4. Apica kho pana ariyÈni saccÈnÊtipi ariyasaccÈni. AriyÈnÊti tathÈni avitathÈni avisaÑvÈdakÈnÊti attho. YathÈha “imÈni kho bhikkhave cattÈri ariyasaccÈni tathÈni avitathÈni anaÒÒathÈni, tasmÈ ariyasaccÈnÊti vuccantÊ”ti5 evamettha nibbacanato vinicchayo veditabbo. 532. KathaÑ lakkhaÓÈdippabhedato? Ettha hi bÈdhanalakkhaÓaÑ dukkhasaccaÑ, santÈpanarasaÑ, pavattipaccupaÔÔhÈnaÑ. PabhavalakkhaÓaÑ samudayasaccaÑ, anupacchedakaraÓarasaÑ, palibodhapaccupaÔÔhÈnaÑ. SantilakkhaÓaÑ nirodhasaccaÑ, accutirasaÑ, animittapaccupaÔÔhÈnaÑ. NiyyÈnalakkhaÓaÑ maggasaccaÑ, kilesappahÈnarasaÑ, vuÔÔhÈnapaccupaÔÔhÈnaÑ. Apica pavatti pavattana nivatti nivattanalakkhaÓÈni paÔipÈÔiyÈ. TathÈ sa~khatataÓhÈ asa~khata dassana lakkhaÓÈni cÈti evamettha lakkhaÓÈdippabhedato vinicchayo veditabbo. ______________________________________________________________ 1. Dukkhanirodhoti (?) 2. EsitabbaÑ. 3. SaÑ 3. 381 piÔÔhe. 4. ArahaÑ SammÈsambuddhoti vuccati (SaÑ 3. 379 piÔÔhe) 5. SaÑ 3. 381 piÔÔhe.

16. Indriyasaccaniddesa 127

533. AtthatthuddhÈrato cevÈti ettha pana atthato tÈva ko saccaÔÔhoti ce. Yo paÒÒÈcakkhunÈ upaparikkhamÈnÈnaÑ mÈyÈva viparÊto, marÊciva visaÑvÈdako, titthiyÈnaÑ attÈva anupalabbhasabhÈvo ca na hoti, atha kho bÈdhana ppabhava santi niyyÈna ppakÈrena tacchÈviparÊtabh|tabhÈvena ariyaÒÈÓassa gocaro hotiyeva. Esa aggilakkhaÓaÑ viya, lokapakati viya ca tacchÈviparÊtabh|tabhÈvo saccaÔÔhoti veditabbo. YathÈha “idaÑ dukkhanti bhikkhave tathametaÑ avitathametaÑ anaÒÒathametan”ti1 vitthÈro. Apica–

NÈbÈdhakaÑ yato dukkhaÑ, dukkhÈ aÒÒaÑ na bÈdhakaÑ. BÈdhakattaniyÈmena, tato saccamidaÑ mataÑ.

TaÑ vinÈ nÈÒÒato dukkhaÑ, na hoti na ca taÑ tato. DukkhahetuniyÈmena, iti saccaÑ visattikÈ.

NÈÒÒÈ nibbÈnato santi, santaÑ na ca na taÑ yato. SantabhÈvaniyÈmena, tato saccamidaÑ mataÑ.

MaggÈ aÒÒaÑ na niyyÈnaÑ, aniyyÈno na cÈpi so. TacchaniyyÈnabhÈvattÈ, iti so saccasammato.

Iti tacchÈvipallÈsa, bh|tabhÈvaÑ cat|svapi. DukkhÈdÊsvavisesena, saccaÔÔhaÑ Èhu paÓÉitÈti.

EvaÑ atthato vinicchayo veditabbo. 534. KathaÑ atthuddhÈrato. IdhÈyaÑ sacca-saddo anekesu atthesu dissati. SeyyathidaÑ “saccaÑ bhaÓe na kujjheyyÈ”ti-ÈdÊsu2 vÈcÈsacce. “Sacce ÔhitÈ samaÓabrÈhmaÓÈ cÈ”ti-ÈdÊsu3 viratisacce. “KasmÈ nu saccÈni vadanti nÈnÈ pavÈdiyÈse kusalÈvadÈnÈ”ti-ÈdÊsu4 diÔÔhisacce. “EkaÑ hi saccaÑ na dutiyan”ti-ÈdÊsu5 paramatthasacce nibbÈne ceva magge ca. “CatunnaÑ ariyasaccÈnaÑ kati kusalÈ”ti-ÈdÊsu6 ariyasacce. SvÈyamidhÈpi ariyasacce vattatÊti evamettha atthuddhÈratopi vinicchayo veditabbo. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 377 piÔÔhe. 2. Khu 1. 46 piÔÔhe. 3. JÈ 2. 140 piÔÔhe. 4-5. Khu 1. 416 piÔÔhe. 6. Abhi 2. 118 piÔÔhe.

Visuddhimagga 128

535. An|nÈdhikatoti kasmÈ pana cattÈreva ariyasaccÈni vuttÈni an|nÈni anadhikÈnÊti ce. AÒÒassÈsambhavato aÒÒatarassa ca apaneyyÈbhÈvato. Na hi etehi aÒÒaÑ adhikaÑ vÈ, etesaÑ vÈ ekampi apanetabbaÑ sambhoti. YathÈha “idha bhikkhave Ègaccheyya samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ ‘netaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ, aÒÒaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ. AhametaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ ÔhapetvÈ aÒÒaÑ dukkhaÑ ariyasaccaÑ paÒÒapessÈmÊ’ti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi1. YathÈ cÈha “yo hi koci bhikkhave samaÓo vÈ brÈhmaÓo vÈ evaÑ vadeyya ‘netaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ yaÑ samaÓena Gotamena desitaÑ, ahametaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ paccakkhÈya aÒÒaÑ dukkhaÑ paÔhamaÑ ariyasaccaÑ paÒÒapessÈmÊ’ti netaÑ ÔhÈnaÑ vijjatÊ”ti-Èdi2.

Apica pavattimÈcikkhanto BhagavÈ sahetukaÑ Ècikkhi, nivattiÒca sa-upÈyaÑ. Iti pavattinivatthi tadubhayahet|naÑ etaparamato3 cattÈreva vuttÈni. TathÈ pariÒÒeyya pahÈtabba sacchikÈtabba bhÈvetabbÈnaÑ, taÓhÈvatthu taÓhÈ taÓhÈnirodha taÓhÈnirodhupÈyÈnaÑ, Èlaya ÈlayÈrÈmatÈ ÈlayasamugghÈta ÈlayasamugghÈtupÈyÈnaÒca vasenÈpi cattÈreva vuttÈnÊti evamettha an|nÈdhikato vinicchayo veditabbo. 536. Kamatoti ayampi desanÈkkamova. Ettha ca oÄÈrikattÈ, sabbasattasÈdhÈraÓattÈ ca suviÒÒeyyanti dukkhasaccaÑ paÔhamaÑ vuttaÑ. Tasseva hetudassanatthaÑ tadanantaraÑ samudayasaccaÑ. HetunirodhÈ phalanirodhoti ÒÈpanatthaÑ tato nirodhasaccaÑ. TadadhigamupÈyadassanatthaÑ ante maggasaccaÑ. BhavasukhassÈdagadhitÈnaÑ vÈ sattÈnaÑ saÑvegajananatthaÑ paÔhamaÑ dukkhamÈha. TaÑ neva akataÑ Ègacchati, na issaranimmÈnÈdito hoti, ito pana hotÊti ÒÈpanatthaÑ tadanantaraÑ samudayaÑ. Tato sahetukena dukkhena abhibh|tattÈ saÑviggamÈnasÈnaÑ dukkhanissaraÓagavesÊnaÑ nissaraÓadassanena assÈsajananatthaÑ nirodhaÑ. Tato nirodhÈdhigamatthaÑ nirodhasampÈpakaÑ magganti evamettha kamato vinicchayo veditabbo. 537. JÈti-ÈdÊnaÑ nicchayÈti ye te ariyasaccÈni niddisantena BhagavatÈ “jÈtipi dukkhÈ, jarÈpi dukkhÈ, maraÓampi dukkhaÑ, sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsÈpi dukkhÈ, appiyehi sampayogo dukkho, ______________________________________________________________ 1. EsitabbaÑ. 2. SaÑ 3. 375 piÔÔhe. 3. EtaÑparamato (Ka)

16. Indriyasaccaniddesa 129

piyehi vippayogo dukkho, yampicchaÑ na labhati tampi dukkhaÑ, saÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈ”ti1 dukkhaniddese dvÈdasa dhammÈ, “yÈyaÑ taÓhÈ ponobbhavikÈ nandÊrÈgasahagatÈ tatra tatrÈbhinandinÊ. SeyyathidaÑ, kÈmataÓhÈ, bhavataÓhÈ, vibhavataÓhÈ”ti2 samudayaniddese tividhÈ taÓhÈ, “yo tassÈyeva taÓhÈya asesavirÈganirodho cÈgo paÔinissaggo mutti anÈlayo”ti3 evaÑ nirodhaniddese atthato ekameva nibbÈnaÑ, “katamaÑ dukkhanirodhagÈminÊpaÔipadÈ ariyasaccaÑ, ayameva ariyo aÔÔha~giko maggo. SeyyathidaÑ. SammÈdiÔÔhi -pa- sammÈsamÈdhÊ”ti4 evaÑ magganiddese aÔÔha dhammÈti iti catunnaÑ saccÈnaÑ niddese jÈti-Èdayo dhammÈ vuttÈ, tesaÑ jÈti-ÈdÊnaÑ nicchayÈpi ettha vinicchayo veditabbo.

DukkhaniddesakathÈ

JÈtiniddesa

SeyyathidaÑ. AyaÒhi jÈti-saddo anekattho. TathÈ hesa “ekampi jÈtiÑ dvepi jÈtiyo”ti5 ettha bhave Ègato. “Atthi VisÈkhe nigaÓÔhÈ nÈma samaÓajÈtÊ”ti6 ettha nikÈye. “JÈti dvÊhi khandhehi sa~gahitÈ”ti7 ettha sa~khatalakkhaÓe. “YaÑ mÈtukucchismiÑ paÔhamaÑ cittaÑ uppannaÑ, paÔhamaÑ viÒÒÈÓaÑ pÈtubh|taÑ, tadupÈdÈya sÈvassa jÈtÊ”ti8 ettha paÔisandhiyaÑ. “SampatijÈto Œnanda bodhisatto”ti9 ettha pas|tiyaÑ. “Akkhitto anupakuÔÔho jÈtivÈdenÈ”ti10 ettha kule. “YatohaÑ bhagini ariyÈya jÈtiyÈ jÈto”ti11 ettha ariyasÊle. 538. SvÈyamidha gabbhaseyyakÈnaÑ paÔisandhito paÔÔhÈya yÈva mÈtukucchimhÈ nikkhamanaÑ, tÈva pavattesu khandhesu. ItaresaÑ paÔisandhikhandhesvevÈti daÔÔhabbo. Ayampi ca pariyÈyakathÈva. NippariyÈyato pana tattha tattha nibbattamÈnÈnaÑ sattÈnaÑ ye ye khandhÈ pÈtubhavanti, tesaÑ tesaÑ paÔhamapÈtubhÈvo jÈti nÈma. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 104 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhi 2. 106 piÔÔhÈdÊsu. 3. Abhi 2. 108 piÔÔhÈdÊsu. 4. Abhi 2. 110 piÔÔhe. 5. DÊ 1. 76; Vi 1. 5 piÔÔhÈdÊsu. 6. AÑ 1. 206 piÔÔhe. 7. Abhi 3. 13 piÔÔhe. 8. Vi 3. 129 piÔÔhe. 9. Ma 3. 164 piÔÔhe. 10. DÊ 1. 122 piÔÔhe. 11. Ma 2. 306 piÔÔhe.

Visuddhimagga 130

SÈ panesÈ tattha tattha bhave paÔhamÈbhinibbattilakkhaÓÈ, niyyÈtanarasÈ, atÊtabhavato idha ummujjanapaccupaÔÔhÈnÈ, dukkhavicittatÈpaccupaÔÔhÈnÈ vÈ.

539. KasmÈ panesÈ dukkhÈti ce. AnekesaÑ dukkhÈnaÑ vatthubhÈvato. AnekÈni hi dukkhÈni. SeyyathidaÑ. DukkhadukkhaÑ, vipariÓÈmadukkhaÑ, sa~khÈradukkhaÑ, paÔicchannadukkhaÑ, appaÔicchannadukkhaÑ, pariyÈyadukkhaÑ, nippariyÈyadukkhanti.

Tattha kÈyikacetasikÈ dukkhÈ vedanÈsabhÈvato ca nÈmato ca dukkhattÈ dukkhadukkhanti vuccati.

SukhÈ vedanÈ vipariÓÈmena dukkhuppattihetuto vipariÓÈmadukkhaÑ.

UpekkhÈ vedanÈ ceva avasesÈ ca tebh|makÈ sa~khÈrÈ udayabbaya-ppaÔipÊÄitattÈ1 sa~khÈradukkhaÑ. KaÓÓas|la dantas|la rÈgajapariÄÈha dosajapariÄÈhÈdi kÈyika cetasiko ÈbÈdho pucchitvÈ jÈnitabbato upakkamassa ca apÈkaÔabhÈvato paÔicchannadukkhaÑ nÈma. ApÈkaÔadukkhantipi vuccati.

DvattiÑsakammakÈraÓÈdisamuÔÔhÈno ÈbÈdho apucchitvÈva jÈnitabbato upakkamassa ca pÈkaÔabhÈvato appaÔicchannadukkhaÑ nÈma. PÈkaÔadukkhantipi vuccati.

®hapetvÈ dukkhadukkhaÑ sesaÑ Dukkhasaccavibha~ge ÈgataÑ jÈti-Èdisabbampi tassa tassa dukkhassa vatthubhÈvato pariyÈyadukkhaÑ. DukkhadukkhaÑ pana nippariyÈyadukkhanti vuccati.

TatrÈyaÑ jÈti yaÑ taÑ BÈlapaÓÉitasuttÈdÊsu2 BhagavatÈpi upamÈvasena pakÈsitaÑ ÈpÈyikaÑ dukkhaÑ, yaÒca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ uppajjati, tassa vatthubhÈvato dukkhÈ.

540. TatridaÑ gabbhokkantim|lakÈdibhedaÑ dukkhaÑ–ayaÑ hi satto mÈtukucchimhi nibbattamÈno na uppalapadumapuÓÉarÊkÈdÊsu nibbattati, atha kho heÔÔhÈ ÈmÈsayassa upari pakkÈsayassa udarapaÔalapiÔÔhikaÓÔakÈnaÑ vemajjhe varamasambÈdhe tibbandhakÈrenÈnÈkuÓapagandhaparibhÈvita-paramaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchipadese p|ti-maccha p|tikummÈsa candanikÈdÊsu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasamÈse mÈtukucchisambhavena usmanÈ3 puÔapÈtaÑ viya paccamÈno piÔÔhapiÓÉi viya sediyamÈno samiÒjanapasÈraÓÈdirahito adhimattaÑ dukkhamanubhotÊti, idaÑ tÈva gabbhokkantim|lakaÑ dukkhaÑ. ______________________________________________________________ 1. UdayabbayaparivÊÄitattÈ (SÊ, I) 2. Ma 3. 203 piÔÔhÈdÊsu. 3. UsmÈnÈ (SyÈ, Ka)

16. Indriyasaccaniddesa 131

YaÑ pana so mÈtu sahasÈ upakkhalanagamananisÊdanavuÔÔhÈnaparivattanÈdÊsu surÈdhuttahatthagato eÄako viya ahituÓÉikahatthagato sappapotako viya ca ÈkaÉÉhana parikaÉÉhana odh|nana niddh|nanÈdinÈ upakkamena adhimattaÑ dukkhamanubhavati, yaÒca mÈtu sÊt|dakapÈnakÈle sÊtanarakupapanno viya, uÓhayÈgubhattÈdi-ajjhoharaÓakÈle a~gÈravuÔÔhisamparikiÓÓo viya, loÓambilÈdi-ajjhoharaÓakÈle khÈrÈpaÔicchakÈdikammakÈraÓapatto viya tibbaÑ dukkhamanubhoti, idaÑ gabbhapariharaÓam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ panassa m|ÄhagabbhÈya mÈtuyÈ mittÈmaccasuhajjÈdÊhipi adassanÈrahe dukkhuppattiÔÔhÈne chedanaphÈlanÈdÊhi dukkhaÑ uppajjati, idaÑ gabbhavipattim|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ vijÈyamÈnÈya mÈtuyÈ kammajehi vÈtehi parivattetvÈ narakapapÈtaÑ viya atibhayÈnakaÑ yonimaggaÑ paÔipÈtiyamÈnassa1 paramasambÈdhena yonimukhena tÈÄacchiggaÄena viya nikkaÉÉhiyamÈnassa mahÈnÈgassa narakasattassa viya ca sa~ghÈtapabbatehi vicuÓÓiyamÈnassa dukkhaÑ uppajjati, idaÑ vijÈyanam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ pana jÈtassa taruÓavaÓasadisasukhumÈlasarÊrassa hatthagahaÓanahÈpanadhovanacoÄaparimajjanÈdikÈle s|cimukhakhuradhÈrÈhi vijjhanaphÈlanasadisaÑ dukkhaÑ uppajjati, idaÑ mÈtukucchito bahinikkhamanam|lakaÑ dukkhaÑ.

YaÑ tato paraÑ pavattiyaÑ attanÈva attÈnaÑ vadhentassa acelakavatÈdivasena ÈtÈpanaparitÈpanÈnuyogamanuyuttassa, kodhavasena abhuÒjantassa, ubbandhantassa ca dukkhaÑ uppajjati, idaÑ att|pakkamam|lakaÑ dukkhaÑ. YaÑ pana parato vadhabandhanÈdÊni anubhavantassa uppajjati, idaÑ par|pakkamam|lakaÑ dukkhanti.

Iti imassa sabbassÈpi dukkhassa ayaÑ jÈti vatthumeva hoti. 541. TenetaÑ vuccati–

JÈyetha no ce narakesu satto, Tatta’ggidÈhÈdika’mappasayhaÑ. Labhetha dukkhaÑ nu kuhiÑ patiÔÔhaÑ, IccÈha dukkhÈti munÊdha jÈtiÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔipÈdiyamÈnassa (SÊ, I)

Visuddhimagga 132

DukkhaÑ tiracchesu kasÈpatoda- DaÓÉÈbhighÈtÈdibhavaÑ anekaÑ. YaÑ taÑ kathaÑ tattha bhaveyya jÈtiÑ, VinÈ tahiÑ jÈti tatopi dukkhÈ.

Petesu dukkhaÑ pana khuppipÈsÈ- VÈtÈtapÈdippabhavaÑ vicittaÑ. YasmÈ ajÈtassa na tattha atthi, TasmÈpi dukkhaÑ Muni jÈtimÈha.

TibbandhakÈre ca asayhasÊte, Lokantare yaÑ asuresu dukkhaÑ. Na taÑ bhave tattha na ca’ssa jÈti, Yato ayaÑ jÈti tatopi dukkhÈ.

YaÒcÈpi g|thanarake viya mÈtugabbhe, Satto vasaÑ ciramato bahi nikkhamaÒca. Pappoti dukkhamatighoramidampi natthi, JÈtiÑ vinÈ itipi jÈti ayaÒhi1 dukkhÈ.

KiÑ bhÈsitena bahunÈ nanu yaÑ kuhiÒci, AtthÊdha kiÒcidapi2 dukkhamidaÑ kadÈci. Nevatthi jÈtivirahena yato3 Mahesi, DukkhÈti sabbapaÔhamaÑ imamÈha jÈtinti.

AyaÑ tÈva jÈtiyaÑ vinicchayo.

JarÈniddesa

542. JarÈpi dukkhÈti ettha duvidhÈ jarÈ sa~khatalakkhaÓaÒca, khaÓÉiccÈdisammato santatiyaÑ ekabhavapariyÈpannakhandhapurÈÓabhÈvo ca, sÈ idha adhippetÈ. SÈ panesÈ jarÈ khandhaparipÈkalakkhaÓÈ, maraÓ|panayanarasÈ, yobbanavinÈsapaccupaÔÔhÈnÈ. DukkhÈ sa~khÈradukkhabhÈvato ceva dukkhavatthuto ______________________________________________________________ 1. JÈtirayaÒhi (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 92) 2. KiÒcirapi (SÊ, Ka) 3. JÈtivirahe yadato (SyÈ, I, Abhi-®Ôha 2. 92)

16. Indriyasaccaniddesa 133

ca. YaÑ hi a~gapacca~gasithilÊbhÈva-indriyavikÈra vir|patÈ yobbanavinÈsabal|paghÈta satimativippavÈsa paraparibhavÈdi-anekapaccayaÑ kÈyikacetasikadukkhaÑ uppajjati, jarÈ tassa vatthu. TenetaÑ vuccati–

“A~gÈnaÑ sithilÊbhÈvÈ, indriyÈnaÑ vikÈrato. Yobbanassa vinÈsena, balassa upaghÈtato.

VippavÈsÈ satÈdÊnaÑ, puttadÈrehi attano. ApasÈdanÊyato ceva, bhiyyo bÈlattapattiyÈ.

Pappoti dukkhaÑ yaÑ macco, kÈyikaÑ mÈnasaÑ tathÈ. SabbametaÑ jarÈhetu, yasmÈ tasmÈ jarÈ dukhÈ”ti.

AyaÑ jarÈyaÑ vinicchayo.

MaraÓaniddesa

543. MaraÓampi dukkhanti etthÈpi duvidhaÑ maraÓaÑ sa~khatalakkhaÓaÒca, yaÑ sandhÈya vuttaÑ “jarÈmaraÓaÑ dvÊhi khandhehi sa~gahitan”ti1. EkabhavapariyÈpannajÊvitindriyappabandhavicchedo ca, yaÑ sandhÈya vuttaÑ “niccaÑ maraÓato bhayan”ti2. TaÑ idha adhippetaÑ. JÈtipaccayÈ maraÓaÑ upakkamamaraÓaÑ sarasamaraÓaÑ ÈyukkhayamaraÓaÑ puÒÒakkhayamaraÓantipi tasseva nÈmaÑ. TayidaÑ cutilakkhaÓaÑ, viyogarasaÑ, gativippavÈsapaccupaÔÔhÈnaÑ. Dukkhassa pana vatthubhÈvato dukkhanti veditabbaÑ. TenetaÑ vuccati–

“PÈpassa pÈpakammÈdi-nimittamanupassato. BhaddassÈ’pasahantassa, viyogaÑ piyavatthukaÑ. MÊyamÈnassa yaÑ dukkhaÑ, mÈnasaÑ avisesato.

SabbesaÒcÈpi yaÑ sandhi-bandhanacchedanÈdikaÑ. VitujjamÈnamammÈnaÑ, hoti dukkhaÑ sarÊrajaÑ.

AsayhamappatikÈraÑ, dukkhassetassidaÑ yato. MaraÓaÑ vatthu tenetaÑ, dukkhamicceva bhÈsitan”ti.

AyaÑ maraÓe vinicchayo. ______________________________________________________________ 1. Abhi 3. 13 piÔÔhe. 2. Khu 1. 371 piÔÔhe.

Visuddhimagga 134

SokÈdiniddesa

544. SokÈdÊsu soko nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa cittasantÈpo. So kiÒcÈpi atthato domanassameva hoti. EvaÑ santepi anto nijjhÈnalakkhaÓo, cetaso parijjhÈpanaraso, anusocanapaccupaÔÔhÈno. Dukkho pana dukkhadukkhato dukkhavatthuto ca. TenetaÑ vuccati–

“SattÈnaÑ hadayaÑ soko, visasallaÑva tujjati. Aggitattova nÈrÈco, bhusaÑva dahate puna.

SamÈvahati ca byÈdhi-jarÈmaraÓabhedanaÑ. Dukkhampi vividhaÑ yasmÈ, tasmÈ dukkhoti vuccatÊ”ti.

AyaÑ soke vinicchayo.

Parideva

545. Paridevo nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa vacÊpalÈpo. So lÈlappanalakkhaÓo, guÓadosakittanaraso, sambhamapaccupaÔÔhÈno. Dukkho pana sa~khÈradukkhabhÈvato dukkhavatthuto ca. TenetaÑ vuccati–

“YaÑ sokasallavihato paridevamÈno, KaÓÔhoÔÔhatÈlutalasosajamappasayhaÑ. Bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkhaÑ, Dukkhoti tena BhagavÈ paridevamÈhÈ”ti.

AyaÑ parideve vinicchayo.

Dukkha

546. DukkhaÑ nÈma kÈyikaÑ dukkhaÑ, taÑ kÈyapÊÄanalakkhaÓaÑ, duppaÒÒÈnaÑ domanassakaraÓarasaÑ, kÈyikÈbÈdhapaccupaÔÔhÈnaÑ. DukkhaÑ pana dukkhadukkhato mÈnasadukkhÈvahanato ca. TenetaÑ vuccati–

“PÊÄeti kÈyikamidaÑ, dukkhaÒca mÈnasaÑ bhiyyo. Janayati yasmÈ tasmÈ, dukkhanti visesato vuttan”ti.

AyaÑ dukkhe vinicchayo.

16. Indriyasaccaniddesa 135

Domanassa

547. DomanassaÑ nÈma mÈnasaÑ dukkhaÑ. TaÑ cittapÊÄanalakkhaÓaÑ, manovighÈtarasaÑ, mÈnasabyÈdhipaccupaÔÔhÈnaÑ. DukkhaÑ pana dukkhadukkhato kÈyikadukkhÈvahanato ca. CetodukkhasamappitÈ hi kese pakiriya1 kandanti, urÈni paÔipisanti2, ÈvaÔÔanti, vivaÔÔanti, uddhaÑpÈdaÑ papatanti, satthaÑ Èharanti, visaÑ khÈdanti, rajjuyÈ ubbandhanti, aggiÑ pavisantÊti taÑ nÈnappakÈrakaÑ dukkhamanubhavanti. TenetaÑ vuccati–

“PÊÄeti yato cittaÑ, kÈyassa ca pÊÄanaÑ samÈvahati. Dukkhanti domanassaÑ, vidomanassÈ tato Èh|”ti.

AyaÑ domanasse vinicchayo.

UpÈyÈsa

548. UpÈyÈso nÈma ÒÈtibyasanÈdÊhi phuÔÔhassa adhimattacetodukkhappabhÈvito dosoyeva. Sa~khÈrakkhandhapariyÈpanno eko dhammoti eke. So cittaparidahanalakkhaÓo, nitthunanaraso, visÈdapaccupaÔÔhÈno. Dukkho pana sa~khÈradukkhabhÈvato cittaparidahanato kÈyavisÈdanato ca. TenetaÑ vuccati–

“Cittassa ca paridahanÈ, kÈyassa visÈdanÈ ca adhimattaÑ. YaÑ dukkhamupÈyÈso, janeti dukkho tato vutto”ti.

AyaÑ upÈyÈse vinicchayo.

Ettha ca mandagginÈ antobhÈjane pÈko viya soko. TikkhagginÈ paccamÈnassa bhÈjanato bahinikkhamanaÑ viya paridevo. BahinikkhantÈvasesassa nikkhamituÑ appahontassa antobhÈjaneyeva yÈva parikkhayÈ pÈko viya upÈyÈso daÔÔhabbo.

Appiyasampayoga

549. Appiyasampayogo nÈma amanÈpehi sattasa~khÈrehi samodhÈnaÑ. So aniÔÔhasamodhÈnalakkhaÓo, cittavighÈtakaraÓaraso, anatthabhÈvapaccupaÔÔhÈno. Dukkho pana dukkhavatthuto. TenetaÑ vuccati– ______________________________________________________________ 1. Vikiriya (SÊ, SyÈ) 2. PaÔipiÑsanti (SÊ, SyÈ, I)

Visuddhimagga 136

“DisvÈva appiye dukkhaÑ, paÔhamaÑ hoti cetasi. Tadupakkamasambh|ta-mathakÈye yato idha.

Tato dukkhadvayassÈpi, vatthuto so MahesinÈ. Dukkho vuttoti viÒÒeyyo, appiyehi samÈgamo”ti.

AyaÑ appiyasampayoge vinicchayo.

Piyavippayoga

550. Piyavippayogo nÈma manÈpehi sattasa~khÈrehi vinÈbhÈvo. So iÔÔhavatthuviyogalakkhaÓo, sokuppÈdanaraso, byasanapaccupaÔÔhÈno. Dukkho pana sokadukkhassa vatthuto. TenetaÑ vuccati–

“©ÈtidhanÈdiviyogÈ, SokasarasamappitÈ vitujjanti. BÈlÈ yato tato yaÑ, Dukkhoti mato piyavippayogo”ti.

AyaÑ piyavippayoge vinicchayo.

IcchitÈlÈbha

551. YampicchaÑ na labhatÊti ettha “aho vata mayaÑ na jÈtidhammÈ assÈmÈ”ti-ÈdÊsu1 alabbhaneyyavatth|su icchÈva yampicchaÑ na labhati, tampi dukkhanti vuttÈ. SÈ alabbhaneyyavatthu-icchanalakkhaÓÈ, tappariyesanarasÈ, tesaÑ appattipaccupaÔÔhÈnÈ. DukkhÈ pana dukkhavatthuto. TenetaÑ vuccati–

“TaÑ taÑ patthayamÈnÈnaÑ, tassa tassa alÈbhato. YaÑ vighÈtamayaÑ dukkhaÑ, sattÈnaÑ idha jÈyati.

Alabbhaneyyavatth|naÑ, patthanÈ tassa kÈraÓaÑ. YasmÈ tasmÈ jino dukkhaÑ, icchitÈlÈbhamabravÊ”ti.

AyaÑ icchitÈlÈbhe vinicchayo. ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 245; Abhi 2. 106 piÔÔhesu.

16. Indriyasaccaniddesa 137

PaÒcupÈdÈnakkhandha

552. SaÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈti ettha pana–

JÈtippabhutikaÑ dukkha, yaÑ vuttamidha tÈdinÈ. AvuttaÑ yaÒca taÑ sabbaÑ, vinÈ ete na vijjati.

YasmÈ tasmÈ upÈdÈna-kkhandhÈ sa~khepato ime. DukkhÈti vuttÈ dukkhanta-desakena MahesinÈ.

TathÈ hi indhanamiva pÈvako, lakkhamiva paharaÓÈni, gor|paÑ viya ÉaÑsamakasÈdayo, khettamiva lÈyakÈ, gÈmaÑ viya gÈmaghÈtakÈ upÈdÈnakkhandhapaÒcakameva jÈti-Èdayo nÈnappakÈrehi vibÈdhentÈ tiÓalatÈdÊni viya bh|miyaÑ, pupphaphalapallavÈni viya rukkhesu upÈdÈnakkhandhesuyeva nibbattanti. UpÈdÈnakkhandhÈnaÒca ÈdidukkhaÑ jÈti, majjhedukkhaÑ jarÈ, pariyosÈnadukkhaÑ maraÓaÑ, mÈraÓantikadukkhÈbhighÈtena pariÉayhanadukkhaÑ soko, tadasahanato lÈlappanadukkhaÑ paridevo, tato dhÈtukkhobhasa~khÈta-aniÔÔhaphoÔÔhabbasamÈyogato kÈyassa ÈbÈdhanadukkhaÑ dukkhaÑ, tena bÈdhiyamÈnÈnaÑ puthujjanÈnaÑ tattha paÔighuppattito cetobÈdhanadukkhaÑ1 domanassaÑ, sokÈdivuddhiyÈ janitavisÈdÈnaÑ anutthunanadukkhaÑ upÈyÈso, manorathavighÈtappattÈnaÑ icchÈvighÈtadukkhaÑ icchitÈlÈbhoti evaÑ nÈnappakÈrato upaparikkhiyamÈnÈ upÈdÈnakkhandhÈva dukkhÈti. YadetaÑ ekamekaÑ dassetvÈ vuccamÈnaÑ anekehipi kappehi na sakkÈ asesato vattuÑ, tasmÈ taÑ sabbampi dukkhaÑ ekajalabindumhi sakalasamuddajalarasaÑ viya yesu kesuci paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu saÑkhipitvÈ dassetuÑ “saÑkhittena paÒcupÈdÈnakkhandhÈ dukkhÈ”ti BhagavÈ avocÈti. AyaÑ upÈdÈnakkhandhesu vinicchayo.

AyaÑ tÈva dukkhaniddese nayo.

SamudayaniddesakathÈ

553. Samudayaniddese pana yÈyaÑ taÓhÈti yÈ ayaÑ taÓhÈ. PonobbhavikÈ2ti punabbhavakaraÓaÑ punobbhavo3, punobbhavo ______________________________________________________________ 1. ...bÈdhanakaÑ dukkhaÑ (SÊ, Ka) 2. PonobhavikÈ (SÊ) 3. Punabbhavo (SÊ, SyÈ, I), punobhavo (?)

Visuddhimagga 138

sÊlametissÈti ponobbhavikÈ1. NandÊrÈgena sahagatÈti nandÊrÈgasahagatÈ, nandÊrÈgena saddhiÑ atthato ekattameva gatÈti vuttaÑ hoti. Tatra tatrÈbhinandinÊti yatra yatra attabhÈvo nibbattati, tatra tatrÈbhinandinÊ. Seyyathidanti nipÈto, tassa sÈ katamÈ2ti ceti attho. KÈmataÓhÈ bhavataÓhÈ vibhavataÓhÈti imÈ PaÔiccasamuppÈdaniddese Èvibhavissanti. Idha panÈyaÑ tividhÈpi dukkhasaccassÈ nibbattakaÔÔhena ekattaÑ upanetvÈ dukkhasamudayaÑ ariyasaccanti vuttÈti veditabbÈ.

NirodhaniddesakathÈ

554. Dukkhanirodhaniddese yo tassÈyeva taÓhÈyÈti-ÈdinÈ nayena samudayanirodho vutto, so kasmÈti ce. Samudayanirodhena dukkhanirodho. Samudayanirodhena hi dukkhaÑ nirujjhati, na aÒÒathÈ. TenÈha–

“YathÈpi m|le anupaddave daÄhe, Chinnopi rukkho punadeva r|hati. Evampi taÓhÈnusaye an|hate, NibbattatÊ dukkhamidaÑ punappunan”ti3.

Iti yasmÈ samudayanirodheneva dukkhaÑ nirujjhati, tasmÈ BhagavÈ dukkhanirodhaÑ desento samudayanirodheneva desesi. SÊhasamÈnavuttino hi TathÈgatÈ. Te dukkhaÑ nirodhentÈ dukkhanirodhaÒca desentÈ hetumhi paÔipajjanti, na phale. SuvÈnavuttino pana titthiyÈ. Te dukkhaÑ nirodhentÈ dukkhanirodhaÒca desentÈ attakilamathÈnuyogadesanÈdÊhi phale paÔipajjanti, na hetumhÊti. EvaÑ tÈva dukkhanirodhassa samudayanirodhavasena desanÈya payojanaÑ veditabbaÑ. 555. AyaÑ panattho–tassÈyeva taÓhÈyÈti tassÈ “ponobbhavikÈ”ti vatvÈ kÈmataÓhÈdivasena vibhattataÓhÈya. VirÈgo vuccati maggo. “VirÈgÈ vimuccatÊ”ti4 hi vuttaÑ. VirÈgena nirodho virÈganirodho. AnusayasamugghÈtato aseso virÈganirodho asesavirÈganirodho. Atha vÈ virÈgoti pahÈnaÑ vuccati, tasmÈ ______________________________________________________________ 1. PonobhavikÈ (SÊ) 2. KatarÈ (sabbattha) DÊ-®Ôha 2. 389 piÔÔhÈdÊhi saÑsandetabbaÑ. 3. Khu 1. 62 Dhammapade. 4. Ma 1. 192; SaÑ 2. 18 piÔÔhÈdÊsu.

16. Indriyasaccaniddesa 139

aseso virÈgo aseso nirodhoti evampettha yojanÈ daÔÔhabbÈ. Atthato pana sabbÈneva etÈni nibbÈnassa vevacanÈni. Paramatthato hi dukkhanirodho1 ariyasaccanti nibbÈnaÑ vuccati. YasmÈ pana taÑ Ègamma taÓhÈ virajjati ceva nirujjhati ca, tasmÈ virÈgoti ca nirodhoti ca vuccati. YasmÈ ca tadeva Ègamma tassÈ cÈgÈdayo honti, kÈmaguÓÈlayesu cettha ekopi Èlayo natthi, tasmÈ “cÈgo paÔinissaggo mutti anÈlayo”ti vuccati. 556. TayidaÑ santilakkhaÓaÑ, accutirasaÑ, assÈsakaraÓarasaÑ vÈ, animittapaccupaÔÔhÈnaÑ, nippapaÒcapaccupaÔÔhÈnaÑ vÈ.

NibbÈnakathÈ

557. Nattheva nibbÈnaÑ, sasavisÈÓaÑ viya anupalabbhanÊyatoti ce. Na, upÈyena upalabbhanÊyato. Upalabbhati hi taÑ tadanur|papaÔipattisa~khÈtena upÈyena, cetopariyaÒÈÓena paresaÑ lokuttaracittaÑ viya, tasmÈ “anupalabbhanÊyato natthÊ”ti na vattabbaÑ. Na hi “yaÑ bÈlaputhujjanÈ na upalabhanti, taÑ natthÊ”ti vattabbaÑ. 558. Apica nibbÈnaÑ natthÊti na vattabbaÑ, kasmÈ? PaÔipattiyÈ vaÒjhabhÈvÈpajjanato. Asati hi nibbÈne sammÈdiÔÔhipurejavÈya sÊlÈdikhandhattayasa~gahÈya sammÈpaÔipattiyÈ vaÒjhabhÈvo Èpajjati. Na cÈyaÑ vaÒjhÈ, nibbÈnapÈpanatoti. Na paÔipattiyÈ vaÒjhabhÈvÈpatti, abhÈvapÈpakattÈti ce. Na, atÊtÈnÈgatÈbhÈvepi nibbÈnapattiyÈ abhÈvato. VattamÈnÈnampi abhÈvo nibbÈnanti ce. Na, tesaÑ abhÈvÈsambhavato, abhÈve ca avattamÈnabhÈvÈpajjanato, vattamÈnakkhandhanissitamaggakkhaÓe ca sopÈdisesanibbÈnadhÈtuppattiyÈ abhÈvadosato. TadÈ kilesÈnaÑ avattamÈnattÈ na dosoti ce. Na, ariyamaggassa niratthakabhÈvÈpajjanato. EvaÒhi sati ariyamaggakkhaÓato pubbepi kilesÈ na santÊti ariyamaggassa niratthakabhÈvo Èpajjati. TasmÈ akÈraÓametaÑ. 559. “Yo kho Èvuso rÈgakkhayo”ti-Èdivacanato2 “khayo nibbÈnan”ti ce. Na, arahattassÈpi khayamattÈpajjanato. Tampi ______________________________________________________________ 1. DukkhanirodhaÑ (sabbattha) 2. SaÑ 2. 447 piÔÔhe.

Visuddhimagga 140

hi “yo kho Èvuso rÈgakkhayo”ti-ÈdinÈ1 nayena niddiÔÔhaÑ. KiÒca bhiyyo nibbÈnassa ittarakÈlÈdippattidosato. EvaÒhi sati nibbÈnaÑ ittarakÈlaÑ, sa~khatalakkhaÓaÑ, sammÈvÈyÈmanirapekkhÈdhigamanÊyabhÈvaÒca Èpajjati. Sa~khatalakkhaÓattÈyeva ca sa~khatapariyÈpannaÑ, sa~khatapariyÈpannattÈ rÈgÈdÊhi aggÊhi ÈdittaÑ, ÈdittattÈ2 dukkhaÒcÈtipi Èpajjati. YasmÈ khayÈ paÔÔhÈya na bhiyyo pavatti nÈma hoti, tassa nibbÈnabhÈvato na dosoti ce. Na, tÈdisassa khayassa abhÈvato. BhÈvepi cassa vuttappakÈradosÈnativattanato, ariyamaggassa ca nibbÈnabhÈvÈpajjanato. Ariyamaggo hi dose khÊÓeti, tasmÈ khayoti vuccati. Tato ca paÔÔhÈya na bhiyyo dosÈnaÑ pavattÊti.

Anuppattinirodhasa~khÈtassa pana khayassa pariyÈyena upanissayattÈ, yassa upanissayo hoti tadupacÈrena “khayo”ti vuttaÑ. Sar|peneva kasmÈ na vuttanti ce. AtisukhumattÈ. AtisukhumatÈ cassa Bhagavato apposukkabhÈvÈvahanato, ariyena cakkhunÈ passitabbato ca siddhÈti. 560. TayidaÑ maggasama~ginÈ pattabbato asÈdhÈraÓaÑ, purimakoÔiyÈ abhÈvato appabhavaÑ. MaggabhÈve bhÈvato na appabhavanti ce. Na, maggena anuppÈdanÊyato. Pattabbameva hetaÑ maggena, na uppÈdetabbaÑ. TasmÈ appabhavameva. AppabhavattÈ ajarÈmaraÓaÑ. PabhavajarÈmaraÓÈnaÑ abhÈvato niccaÑ.

NibbÈnasseva aÓu-ÈdÊnampi niccabhÈvÈpattÊti ce. Na, hetuno abhÈvÈ. NibbÈnassa niccattÈ te niccÈti ce. Na, hetulakkhaÓassa anupapattito. NiccÈ uppÈdÈdÊnaÑ abhÈvato nibbÈnaÑ viyÈti ce. Na, aÓu-ÈdÊnaÑ asiddhattÈ. 561. YathÈvuttayuttisabbhÈvato pana idameva niccaÑ, r|pasabhÈvÈtikkamato ar|paÑ. BuddhÈdÊnaÑ niÔÔhÈya visesÈbhÈvato ekÈva niÔÔhÈ. Yena bhÈvanÈya pattaÑ, tassa kilesav|pasamaÑ, upÈdisesaÒca upÈdÈya paÒÒÈpanÊyattÈ saha upÈdisesena paÒÒÈpiyatÊti sa-upÈdisesaÑ. Yo cassa samudayappahÈnena upahatÈyatikammaphalassa carimacittato ca uddhaÑ pavattikhandhÈnaÑ anuppÈdanato, uppannÈnaÒca antaradhÈnato ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 447 piÔÔhe. 2. ŒdittattÈ ca (SÊ, Ka)

16. Indriyasaccaniddesa 141

upÈdisesÈbhÈvo, taÑ upÈdÈya paÒÒÈpanÊyato natthi ettha upÈdisesoti anupÈdisesaÑ.

Asithilaparakkamasiddhena ÒÈÓavisesena adhigamanÊyato, sabbaÒÒuvacanato ca paramatthena sabhÈvato nibbÈnaÑ nÈvijjamÈnaÑ. VuttaÒhetaÑ “atthi bhikkhave ajÈtaÑ abh|taÑ akataÑ asa~khatan”ti.

IdaÑ dukkhanirodhaniddese vinicchayakathÈmukhaÑ.

MagganiddesakathÈ

562. DukkhanirodhagÈminipaÔipadÈniddese vuttÈ pana aÔÔha dhammÈ kÈmaÑ Khandhaniddesepi atthato pakÈsitÈyeva, idha pana nesaÑ ekakkhaÓe pavattamÈnÈnaÑ visesÈvabodhanatthaÑ vadÈma. Sa~khepato hi catusaccapaÔivedhÈya paÔipannassa yogino nibbÈnÈrammaÓaÑ avijjÈnusayasamugghÈtakaÑ paÒÒÈcakkhu sammÈdiÔÔhi. SÈ sammÈ dassanalakkhaÓÈ, dhÈtuppakÈsanarasÈ, avijjandhakÈraviddhaÑsanapaccupaÔÔhÈnÈ. TathÈ sampannadiÔÔhino taÑ sampayuttaÑ micchÈsa~kappanighÈtakaÑ cetaso nibbÈnapadÈbhiniropanaÑ sammÈsa~kappo. So sammÈ cittÈbhiniropanalakkhaÓo, appanÈraso, micchÈsa~kappappahÈnapaccupaÔÔhÈno.

TathÈ passato vitakkayato ca taÑsampayuttÈva vacÊduccaritasamugghÈtikÈ micchÈvÈcÈya virati sammÈvÈcÈ nÈma. SÈ pariggahalakkhaÓÈ, viramaÓarasÈ, micchÈvÈcÈppahÈnapaccupaÔÔhÈnÈ. TathÈ viramato taÑsampayuttÈva micchÈkammantasamucchedikÈ pÈÓÈtipÈtÈdivirati sammÈkammanto nÈma. So samuÔÔhÈpanalakkhaÓo, viramaÓaraso, micchÈkammantappahÈnapaccupaÔÔhÈno. YÈ panassa tesaÑ sammÈvÈcÈkammantÈnaÑ visuddhibh|tÈ taÑsampayuttÈva kuhanÈdi-upacchedikÈ micchÈjÊvavirati, so sammÈ-ÈjÊvo nÈma. So vodÈnalakkhaÓo, ÒÈyÈjÊvapavattiraso, micchÈjÊvappahÈnapaccupaÔÔhÈno.

Athassa yo tassÈ sammÈvÈcÈkammantÈjÊvasa~khÈtÈya sÊlabh|miyaÑ patiÔÔhitassa tadanur|po taÑsampayuttova kosajjasamucchedako vÊriyÈrambho, esa sammÈvÈyÈmo nÈma. So paggahalakkhaÓo, anuppanna-akusalÈnuppÈdanÈdiraso, micchÈvÈyÈmappahÈnapaccupaÔÔhÈno. TassevaÑ vÈyamato taÑsampayuttova micchÈsativiniddhunano cetaso

Visuddhimagga 142

asammoso sammÈsati nÈma. SÈ upaÔÔhÈnalakkhaÓÈ, asammussanarasÈ, micchÈsatippahÈnapaccupaÔÔhÈnÈ. EvaÑ anuttarÈya satiyÈ saÑrakkhiyamÈnacittassa taÑsampayuttÈva micchÈsamÈdhividdhaÑsikÈ cittekaggatÈ sammÈsamÈdhi nÈma. So avikkhepalakkhaÓo, samÈdhÈnaraso, micchÈsamÈdhippahÈnapaccupaÔÔhÈnoti. AyaÑ dukkhanirodhagÈmini-paÔipadÈniddese nayo. Evamettha jÈti-ÈdÊnaÑ vinicchayo veditabbo. 563. ©ÈÓakiccatoti saccaÒÈÓassa kiccatopi vinicchayo veditabbo. DuvidhaÑ hi saccaÒÈÓaÑ anubodhaÒÈÓaÑ paÔivedhaÒÈÓaÒca. Tattha anubodhaÒÈÓaÑ lokiyaÑ anussavÈdivasena nirodhe magge ca pavattati. PaÔivedhaÒÈÓaÑ lokuttaraÑ nirodhamÈrammaÓaÑ katvÈ kiccato cattÈri saccÈni paÔivijjhati. YathÈha “yo bhikkhave dukkhaÑ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagÈminiÑ paÔipadampi passatÊ”ti1 sabbaÑ vattabbaÑ. TaÑ panassa kiccaÑ ÒÈÓadassanavisuddhiyaÑ Èvibhavissati.

YaÑ panetaÑ lokiyaÑ, tattha dukkhaÒÈÓaÑ pariyuÔÔhÈnÈbhibhava-vasena pavattamÈnaÑ sakkÈyadiÔÔhiÑ nivatteti. SamudayaÒÈÓaÑ ucchedadiÔÔhiÑ. NirodhaÒÈÓaÑ sassatadiÔÔhiÑ. MaggaÒÈÓaÑ akiriyadiÔÔhiÑ. DukkhaÒÈÓaÑ vÈ dhuvasubhasukhattabhÈvavirahitesu khandhesu dhuvasubhasukhattabhÈvasaÒÒÈsa~khÈtaÑ phale vippaÔipattiÑ. SamudayaÒÈÓaÑ issara padhÈna kÈla sabhÈvÈdÊhi loko pavattatÊti akÈraÓe kÈraÓÈbhimÈnappavattaÑ hetumhi vippaÔipattiÑ. NirodhaÒÈÓaÑ ar|palokalokath|pikÈdÊsu apavaggagÈhabh|taÑ nirodhe vippaÔipattiÑ. MaggaÒÈÓaÑ kÈmasukhallika-attakilamathÈnuyogappabhede avisuddhimagge VisuddhimaggagÈhavasena pavattaÑ upÈye vippaÔipattiÑ nivatteti. TenetaÑ vuccati–

“Loke lokappabhave, lokatthagame sive ca tadupÈye. Sammuyhati tÈva naro, na vijÈnÈti yÈva saccÈnÊ”ti. Evamettha ÒÈÓakiccatopi vinicchayo veditabbo. 564. AntogadhÈnaÑ pabhedÈti dukkhasaccasmiÑ hi ÔhapetvÈ taÓhaÒceva anÈsavadhamme ca sesÈ sabbadhammÈ antogadhÈ. Samudayasacce chattiÑsa taÓhÈvicaritÈni. NirodhasaccaÑ asammissaÑ. Maggasacce sammÈdiÔÔhimukhena vÊmaÑsiddhipÈdapaÒÒindriyapaÒÒÈ-baladhammavicayasambojjha~gÈni. Sammapasa~kappÈpadesena ______________________________________________________________ 1. SaÑ 3. 382 piÔÔhe.

16. Indriyasaccaniddesa 143

tayo nekkhammavitakkÈdayo. SammÈvÈcÈpadesena cattÈri vacÊsucaritÈni. SammÈkammantÈpadesena tÊÓi kÈyasucaritÈni. SammÈjÊvamukhena appicchatÈ santuÔÔhitÈ ca. SabbesaÑyeva vÈ etesaÑ sammÈvÈcÈkammantÈjÊvÈnaÑ ariyakantasÊlattÈ ariyakantasÊlassa ca saddhÈhatthena paÔiggahetabbattÈ tesaÑ atthitÈya atthibhÈvato saddhindriyasaddhÈbalachandiddhipÈdÈ. SammÈvÈyÈmÈpadesena catubbidhasammappadhÈnavÊriyindriyavÊriyabalavÊriyasambojjha~gÈni. SammÈsati-apadesena catubbidhasatipaÔÔhÈnasatindriyasatibalasati-sambojjha~gÈni. SammÈsamÈdhi-apadesena savitakkasavicÈrÈdayo tayo samÈdhÊ cittasamÈdhi samÈdhindriya samÈdhibala pÊti passaddhi samÈdhi upekkhÈsambojjha~gÈni antogadhÈnÊti evamettha antogadhÈnaÑ pabhedatopi vinicchayo veditabbo. 565. UpamÈtoti bhÈro viya hi dukkhasaccaÑ daÔÔhabbaÑ, bhÈrÈdÈnamiva samudayasaccaÑ, bhÈranikkhepanamiva nirodhasaccaÑ, bhÈranikkhepanupÈyo viya maggasaccaÑ. Rogo viya ca dukkhasaccaÑ, roganidÈnamiva samudayasaccaÑ, rogav|pasamo viya nirodhasaccaÑ, bhesajjamiva maggasaccaÑ. Dubbhikkhamiva vÈ dukkhasaccaÑ, dubbuÔÔhi viya samudayasaccaÑ, subhikkhamiva nirodhasaccaÑ, suvuÔÔhi viya maggasaccaÑ. Apica verÊveram|laverasamugghÈtaverasamugghÈtupÈyehi, visarukkharukkham|lam|lupacchedatadupacchedupÈyehi, bhayabhayam|lanibbhayatadadhigamupÈyehi, orimatÊramahoghapÈrimatÊrataÑsampÈpakavÈyÈmehi ca yojetvÈpetÈni upamÈto veditabbÈnÊti evamettha upamÈto vinicchayo veditabbo. 566. Catukkatoti atthi cettha dukkhaÑ na ariyasaccaÑ, atthi ariyasaccaÑ na dukkhaÑ, atthi dukkhaÒceva ariyasaccaÒca, atthi neva dukkhaÑ na ariyasaccaÑ. Esa nayo samudayÈdÊsu. Tattha maggasampayuttÈ dhammÈ sÈmaÒÒaphalÈni ca “yadaniccaÑ taÑ dukkhan”ti1 vacanato sa~khÈradukkhatÈya dukkhaÑ, na ariyasaccaÑ. Nirodho ariyasaccaÑ, na dukkhaÑ. ItaraÑ pana ariyasaccadvayaÑ siyÈ dukkhaÑ aniccato, na pana yassa pariÒÒÈya Bhagavati brahmacariyaÑ vussati tathattena2. SabbÈkÈrena pana upÈdÈnakkhandhapaÒcakaÑ dukkhaÒceva ariyasaccaÒca aÒÒatra taÓhÈya. MaggasampayuttÈ dhammÈ sÈmaÒÒaphalÈni ca yassa pariÒÒatthaÑ Bhagavati brahmacariyaÑ vussati tathattena2 neva dukkhaÑ na ariyasaccaÑ. EvaÑ samudayÈdÊsupi yathÈyogaÑ yojetvÈ catukkatopettha vinicchayo veditabbo. ______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 19 piÔÔhe. 2. Tasatthena (SÊ), tathaÔÔhena (Ka), tathabhÈvena pariÒÒeyyabhÈvena (TaÑsaÑvaÓÓanÈ)

Visuddhimagga 144

567. SuÒÒatekavidhÈdÊhÊti-ettha suÒÒato tÈva paramatthena hi sabbÈneva saccÈni vedakakÈrakanibbutagamakÈbhÈvato suÒÒÈnÊti veditabbÈni. TenesaÑ vuccati–

“Dukkhameva hi, na koci dukkhito. KÈrako na, kiriyÈva vijjati. Atthi nibbuti, na nibbuto pumÈ, Maggamatthi, gamako na vijjatÊ”ti.

Atha vÈ,

DhuvasubhasukhattasuÒÒaÑ, Purimadvaya’mattasuÒÒa’mamatapadaÑ. Dhuvasukha-attavirahito, maggo-iti suÒÒatÈ tesu.

NirodhasuÒÒÈni vÈ tÊÓi, nirodho ca sesattayasuÒÒo. PhalasuÒÒo vÈ ettha hetu samudaye dukkhassÈbhÈvato, magge ca nirodhassa, na phalena sagabbho pakativÈdÊnaÑ pakati viya. HetusuÒÒaÒca phalaÑ dukkhasamudayÈnaÑ nirodhamaggÈnaÒca asamavÈyÈ, na hetusamavetaÑ hetuphalaÑ samavÈyavÈdÊnaÑ dvi-aÓukÈdi viya. TenetaÑ vuccati–

“Tayamidha nirodhasuÒÒaÑ, tayena tenÈpi nibbuti suÒÒÈ. SuÒÒo phalena hetu, phalampi taÑhetunÈ suÒÒan”ti.

EvaÑ tÈva suÒÒato vinicchayo veditabbo.

EkavidhÈdivinicchayakathÈ

568. EkavidhÈdÊhÊti sabbameva cettha dukkhaÑ ekavidhaÑ pavattibhÈvato. DuvidhaÑ nÈmar|pato. TividhaÑ kÈmar|pÈr|p|papattibhavabhedato. CatubbidhaÑ catu-ÈhÈrabhedato. PaÒcavidhaÑ paÒcupÈdÈnakkhandhabhedato.

Samudayopi ekavidho pavattakabhÈvato. Duvidho diÔÔhisampayuttÈsampayuttato. Tividho kÈmabhavavibhavataÓhÈbhedato. Catubbidho catumaggappaheyyato. PaÒcavidho r|pÈbhinandanÈdibhedato. Chabbidho chataÓhÈkÈyabhedato.

16. Indriyasaccaniddesa 145

Nirodhopi ekavidho asa~khatadhÈtubhÈvato. PariyÈyena pana duvidho sa-upÈdisesa-anupÈdisesabhedato. Tividho bhavattayav|pasamato. Catubbidho catumaggÈdhigamanÊyato. PaÒcavidho paÒcÈbhinandanav|pasamato. Chabbidho chataÓhÈkÈyakkhayabhedato.

Maggopi ekavidho bhÈvetabbato. Duvidho samathavipassanÈbhedato, dassanabhÈvanÈbhedato vÈ. Tividho khandhattayabhedato. AyaÒhi sappadesattÈ nagaraÑ viya rajjena nippadesehi tÊhi khandhehi sa~gahito. YathÈya–

“Na kho Èvuso VisÈkha ariyena aÔÔha~gikena maggena tayo khandhÈ sa~gahitÈ, tÊhi ca kho Èvuso VisÈkha khandhehi ariyo aÔÔha~giko maggo sa~gahito. YÈ cÈvuso VisÈkha sammÈvÈcÈ, yo sa sammÈkammanto, yo ca sammÈ-ÈjÊvo, ime dhammÈ sÊlakkhandhe sa~gahitÈ. Yo ca sammÈvÈyÈmo, yÈ ca sammÈsati, yo ca sammÈsamÈdhi, ime dhammÈ samÈdhikkhandhe sa~gahitÈ. YÈ ca sammÈdiÔÔhi, yo ca sammÈsa~kappo, ime dhammÈ paÒÒÈkkhandhe sa~gahitÈ”ti1.

Ettha hi sammÈvÈcÈdayo tayo sÊlameva, tasmÈ te sajÈtito sÊlakkhandhena sa~gahitÈ. KiÒcÈpi hi PÈÄiyaÑ sÊlakkhandheti bhummena niddeso kato, attho pana karaÓavaseneva veditabbo. SammÈvÈyÈmÈdÊsu pana tÊsu samÈdhi attano dhammatÈya ÈrammaÓe ekaggabhÈvena appetuÑ na sakkoti, vÊriye pana paggahakiccaÑ sÈdhente satiyÈ ca apilÈpanakiccaÑ sÈdhentiyÈ laddhupakÈro hutvÈ sakkoti.

TatrÈyaÑ upamÈ–yathÈ hi nakkhattaÑ kÊÄissÈmÈti uyyÈnaÑ paviÔÔhesu tÊsu sahÈyesu eko supupphitaÑ campakarukkhaÑ disvÈ hatthaÑ ukkhipitvÈ gahetumpi na sakkuÓeyya, athassa dutiyo onamitvÈ piÔÔhiÑ dadeyya, so tassa piÔÔhiyaÑ ÔhatvÈpi kampamÈno gahetuÑ na sakkuÓeyya, athassa itaro aÑsak|ÔaÑ upanÈmeyya, so ekassa piÔÔhiyaÑ ÔhatvÈ ekassa aÑsak|ÔaÑ olubbha yathÈruci pupphÈni ocinitvÈ piÄandhitvÈ nakkhattaÑ kÊÄeyya. EvaÑsampadamidaÑ daÔÔhabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 375 piÔÔhe.

Visuddhimagga 146

Ekato uyyÈnaÑ paviÔÔhÈ tayo sahÈyÈ viya hi ekato jÈtÈ sammÈvÈyÈmÈdayo tayo dhammÈ. Supupphitacampako viya ÈrammaÓaÑ. HatthaÑ ukkhipitvÈpi gahetuÑ asakkonto viya attano dhammatÈya ÈrammaÓe ekaggabhÈvena appetuÑ asakkonto samÈdhi. PiÔÔhiÑ datvÈ onatasahÈyo viya vÈyÈmo. AÑsak|ÔaÑ datvÈ ÔhitasahÈyo viya sati. YathÈ tesu ekassa piÔÔhiyaÑ ÔhatvÈ ekassa aÑsak|ÔaÑ olubbha itaro yathÈruci pupphaÑ gahetuÑ sakkoti, evameva vÊriye paggahakiccaÑ sÈdhente satiyÈ sa apilÈpanakiccaÑ sÈdhentiyÈ laddhupakÈro samÈdhi sakkoti ÈrammaÓe ekaggabhÈvena appetuÑ. TasmÈ samÈdhiyevettha sajÈtito samÈdhikkhandhena sa~gahito, vÈyÈmasatiyo pana kiriyato sa~gahitÈ honti.

SammÈdiÔÔhisammÈsa~kappesupi paÒÒÈ attano dhammatÈya aniccaÑ dukkhamanattÈti ÈrammaÓaÑ nicchetuÑ na sakkoti. Vitakke pana ÈkoÔetvÈ ÈkoÔetvÈ dente sakkoti. KathaÑ? YathÈ hi heraÒÒiko kahÈpaÓaÑ hatthe ÔhapetvÈ sabbabhÈgesu oloketukÈmo samÈnopi na cakkhutaleneva parivattetuÑ sakkoti. A~gulipabbehi pana parivattetvÈ parivattetvÈ ito cito ca oloketuÑ sakkoti, evameva na paÒÒÈ attano dhammatÈya aniccÈdivasena ÈrammaÓaÑ nicchetuÑ sakkoti. AbhiniropanalakkhaÓena pana ÈhananapariyÈhananarasena vitakkena ÈkoÔentena viya parivattentena viya ca ÈdÈyÈdÈya dinnameva nicchetuÑ sakkoti. TasmÈ idhÈpi sammÈdiÔÔhiyeva sajÈtito paÒÒÈkkhandhena sa~gahitÈ, sammÈsa~kappo pana kiriyavasena sa~gahito hoti.

Iti imehi tÊhi khandhehi maggo sa~gahaÑ gacchati. Tena vuttaÑ “tividho khandhattayabhedato”ti. Catubbidho sotÈpattimaggÈdivaseneva.

Apica sabbÈneva saccÈni ekavidhÈni avitathattÈ, abhiÒÒeyyattÈ vÈ. DuvidhÈni lokiyalokuttarato, sa~khatÈsa~khatato vÈ. TividhÈni dassanabhÈvanÈhi pahÈtabbato, appahÈtabbato ( )1 ca. CatubbidhÈni pariÒÒeyyÈdibhedatoti evamettha ekavidhÈdÊhi vinicchayo veditabbo. ______________________________________________________________ 1. (NevapahÈtabbanÈpahÈtabbato) (Abhi-®Ôha 2. 86), dassanattikena saÑsandetabbaÑ.

16. Indriyasaccaniddesa 147

569. SabhÈgavisabhÈgatoti sabbÈneva saccÈni aÒÒamaÒÒaÑ sabhÈgÈni avitathato attasuÒÒato dukkarapaÔivedhato ca. YathÈya–

“TaÑ kiÑ maÒÒasi Œnanda katamaÑ nu kho dukkarataraÑ vÈ durabhisambhavataraÑ vÈ, yo vÈ d|ratova sukhumena tÈÄacchiggaÄena asanaÑ atipÈteyya po~khÈnupo~khaÑ avirÈdhitaÑ, yo vÈ satadhÈ1 bhinnassa vÈlassa koÔiyÈ koÔiÑ paÔivijjheyyÈti. Etadeva bhante dukkarataraÒceva durabhisambhavataraÒca, yo vÈ satadhÈ bhinnassa vÈlassa koÔiyÈ koÔiÑ paÔivijjheyyÈti. Tato kho te Œnanda duppaÔivijjhataraÑ paÔivijjhanti. Ye idaÑ dukkhanti yathÈbh|taÑ paÔivijjhanti -pa- ayaÑ dukkhanirodhagÈminÊ paÔipadÈti yathÈbh|taÑ paÔivijjhantÊ”ti2.

VisabhÈgÈni salakkhaÓavavatthÈnato. PurimÈni ca dve sabhÈgÈni duravagÈhatthena gambhÊrattÈ lokiyattÈ sÈsavattÈ ca. VisabhÈgÈni phalahetubhedato pariÒÒeyyappahÈtabbato ca. PacchimÈnipi dve sabhÈgÈni gambhÊrattena duravagÈhattÈ lokuttarattÈ anÈsavattÈ ca. VisabhÈgÈni visayavisayÊbhedato sacchikÈtabbabhÈvetabbato ca. PaÔhamatatiyÈni cÈpi sabhÈgÈni phalÈpadesato. VisabhÈgÈni sa~khatÈsa~khatato. DutiyacatutthÈni cÈpi sabhÈgÈni hetu-apadesato. VisabhÈgÈni ekantakusalÈkusalato3. PaÔhamacatutthÈni cÈpi sabhÈgÈni sa~khatato. VisabhÈgÈni lokiyalokuttarato. DutiyatatiyÈni cÈpi sabhÈgÈni nevasekkhÈnÈsekkhabhÈvato. VisabhÈgÈni sÈrammaÓÈnÈrammaÓato.

Iti evaÑ pakÈrehi, nayehi ca vicakkhaÓo. VijaÒÒÈ ariyasaccÈnaÑ, sabhÈgavisabhÈgatanti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

Indriyasaccaniddeso nÈma

SoÄasamo paricchedo.

______________________________________________________________ 1. SattadhÈ (SyÈ) 2. SaÑ 3. 395 piÔÔhe. 3. EkantÈkusalakusalato (I)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa

PaÔiccasamuppÈdakathÈ

570. IdÈni “khandhÈyatanadhÈtu-indriyasaccapaÔiccasamuppÈdÈdibhedÈ dhammÈ bh|mÊ”ti evaÑ vuttesu imissÈ paÒÒÈya bh|mibh|tesu dhammesu yasmÈ paÔiccasamuppÈdoceva, Èdisaddena sa~gahitÈ paÔiccasamuppannÈ dhammÈ ca avasesÈ honti, tasmÈ tesaÑ vaÓÓanÈkkamo anuppatto.

Tattha avijjÈdayo tÈva dhammÈ paÔiccasamuppÈdoti veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–

“Katamo ca bhikkhave paÔiccasamuppÈdo. AvijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ. Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓaÑ. ViÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|paÑ. NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatanaÑ. SaÄÈyatanapaccayÈ phasso. PhassapaccayÈ vedanÈ. VedanÈpaccayÈ taÓhÈ. TaÓhÈpaccayÈ upÈdÈnaÑ. UpÈdÈnapaccayÈ bhavo. BhavapaccayÈ jÈti. JÈtipaccayÈ jarÈmaraÓaÑ sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈsÈ sambhavanti. Evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa samudayo hoti, ayaÑ vuccati bhikkhave paÔiccasamuppÈdo”ti1.

JarÈmaraÓÈdayo pana paÔiccasamuppannÈ dhammÈti veditabbÈ. VuttaÒhetaÑ BhagavatÈ–

“Katame ca bhikkhave paÔiccasamuppannÈ dhammÈ. JarÈmaraÓaÑ bhikkhave aniccaÑ sa~khataÑ paÔiccasamuppannaÑ khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ nirodhadhammaÑ. JÈti bhikkhave -pa-. Bhavo. UpÈdÈnaÑ. TaÓhÈ. VedanÈ. Phasso. SaÄÈyatanaÑ. NÈmar|paÑ. ViÒÒÈÓaÑ. Sa~khÈrÈ, avijjÈ bhikkhave aniccÈ sa~khatÈ paÔiccasamuppannÈ khayadhammÈ vayadhammÈ virÈgadhammÈ nirodhadhammÈ. Ime vuccanti bhikkhave paÔiccasamuppannÈ dhammÈ”ti2.

571. AyaÑ panettha sa~khepo. PaÔiccasamuppÈdoti paccayadhammÈ veditabbÈ. PaÔiccasamuppannÈ dhammÈti tehi tehi paccayehi nibbattadhammÈ. KathamidaÑ ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 243 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 264 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 149

jÈnitabbanti ce. Bhagavato vacanena. BhagavatÈ hi paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannadhammadesanÈ sutte–

“Katamo ca bhikkhave paÔiccasamuppÈdo. JÈtipaccayÈ bhikkhave jarÈmaraÓaÑ, uppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ anuppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ ÔhitÈva sÈ dhÈtu dhammaÔÔhitatÈ dhammaniyÈmatÈ idappaccayatÈ. TaÑ TathÈgato abhisambujjhati abhisameti, abhisambujjhitvÈ abhisametvÈ Ècikkhati deseti paÒÒapeti paÔÔhapeti vivarati vibhajati uttÈnÊkaroti, passathÈti cÈha. JÈtipaccayÈ bhikkhave jarÈmaraÓaÑ. BhavapaccayÈ bhikkhave jÈti -pa-. AvijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ uppÈdÈ vÈ TathÈgatÈnaÑ -pa-. UttÈnÊkaroti passathÈti cÈha. AvijjÈpaccayÈ bhikkhave sa~khÈrÈ. Iti kho bhikkhave yÈ tatra tathatÈ avitathatÈ anaÒÒathatÈ idappaccayatÈ. AyaÑ vuccati bhikkhave paÔiccasamuppÈdo”ti1.

572. EvaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ desentena tathatÈdÊhi vevacanehi paccayadhammÈva paÔiccasamuppÈdoti vuttÈ. TasmÈ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ paccayalakkhaÓo paÔiccasamuppÈdo, dukkhÈnubandhanaraso, kummaggapaccupaÔÔhÈnoti veditabbo.

So panÈyaÑ tehi tehi paccayehi an|nÈdhikeheva tassa tassa dhammassa sambhavato tathatÈti, sÈmaggiÑ upagetesu paccayesu muhuttampi tato nibbattadhammÈnaÑ asambhavÈbhÈvato avitathatÈti, aÒÒadhammapaccayehi aÒÒadhammÈnuppattito anaÒÒathatÈti, yathÈvuttÈnaÑ etesaÑ jarÈmaraÓÈdÊnaÑ paccayato vÈ paccayasam|hato vÈ idappaccayatÈti vutto.

573. TatrÈyaÑ vacanattho, imesaÑ paccayÈ idappaccayÈ. IdappaccayÈ eva idappaccayatÈ. IdappaccayÈnaÑ vÈ sam|ho idappaccayatÈ. LakkhaÓaÑ panettha saddasatthato pariyesitabbaÑ. 574. Keci pana paÔicca sammÈ ca titthiyaparikappitapakatipurisÈdikÈraÓanirapekkho uppÈdo paÔiccasamuppÈdoti evaÑ uppÈdamattaÑ paÔiccasamuppÈdoti ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 264 piÔÔhe.

Visuddhimagga 150

vadanti, taÑ na yujjati. KasmÈ? SuttÈbhÈvato, suttavirodhato, gambhÊranayÈsambhavato, saddabhedato ca. “UppÈdamattaÑ paÔiccasamuppÈdo”ti hi suttaÑ natthi. TaÑ “paÔiccasamuppÈdo”ti ca vadantassa padesavihÈrasuttavirodho Èpajjati. KathaÑ? Bhagavato hi “atha kho BhagavÈ rattiyÈ paÔhamaÑ yÈmaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ anulomapaÔilomaÑ manasÈkÈsÊ”ti1 Èdivacanato paÔiccasamuppÈdamanasikÈro paÔhamÈbhisambuddhavihÈro, padesavihÈro ca tassekadesavihÈro. YathÈha “yena svÈhaÑ bhikkhave vihÈrena paÔhamÈbhisambuddho viharÈmi, tassa padesena vihÈsin”ti2. Tatra ca paccayÈkÈradassanena vihÈsi, na uppÈdamattadassanenÈti. YathÈha “so evaÑ pajÈnÈmi micchÈdiÔÔhipaccayÈpi vedayitaÑ sammÈdiÔÔhipaccayÈpi vedayitaÑ micchÈsa~kappapaccayÈpi vedayitanti2 sabbaÑ vitthÈretabbaÑ. EvaÑ uppÈdamattaÑ “paÔiccasamuppÈdo”ti vadantassa padesavihÈrasuttavirodho Èpajjati. TathÈ KaccÈnasuttavirodho.

KaccÈnasuttepi hi “lokasamudayaÑ kho KaccÈna yathÈbh|taÑ sammappaÒÒÈya passato yÈ loke natthitÈ, sÈ na hotÊ”ti3 anulomapaÔiccasamuppÈdo lokapaccayato “lokasamudayo”ti ucchedadiÔÔhisamugghÈtatthaÑ pakÈsito, na uppÈdamattaÑ. Na hi uppÈdamattadassanena ucchedadiÔÔhiyÈ samugghÈto hoti. PaccayÈnuparamadassanena pana hoti. PaccayÈnuparame phalÈnuparamatoti. EvaÑ uppÈdamattaÑ “paÔiccasamuppÈdo”ti vadantassa KaccÈnasuttavirodhopi Èpajjati.

GambhÊranayÈsambhavatoti vuttaÑ kho panetaÑ BhagavatÈ “gambhÊro cÈyaÑ Œnanda paÔiccasamuppÈdo gambhÊrÈvabhÈso cÈ”ti4. GambhÊrattaÒca nÈma catubbidhaÑ, taÑ parato vaÓÓayissÈma. TaÑ uppÈdamatte natthi. CatubbidhanayapaÔimaÓÉitaÒcetaÑ paÔiccasamuppÈdaÑ vaÓÓayanti, tampi nayacatukkaÑ uppÈdamatte natthÊti gambhÊranayÈsambhavatopi na uppÈdÈdamattaÑ paÔiccasamuppÈdo. 575. Saddabhedatoti paÔiccasaddo ca panÈyaÑ samÈne kattari pubbakÈle payujjamÈno atthasiddhikaro hoti. SeyyathidaÑ, “cakkhuÒca paÔicca r|pe ca uppajjati cakkhuviÒÒÈÓan”ti5. Idha pana bhÈvasÈdhanena ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 1 piÔÔhe. 2. SaÑ 3. 11 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 257 piÔÔhe. 4. DÊ 2. 47; SaÑ 1. 318 piÔÔhesu. 5. SaÑ 1. 300 piÔÔhÈdÊsu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 151

uppÈdasaddena saddhiÑ payujjamÈno samÈnassa kattu abhÈvato saddabhedaÑ gacchati, na ca kiÒci atthaÑ sÈdhetÊti saddabhedatopi na uppÈdamattaÑ paÔiccasamuppÈdoti.

Tattha siyÈ–“hoti-saddena saddhiÑ yojayissÈma ‘paÔiccasamuppÈdo hotÊ’ti”, taÑ na yuttaÑ. KasmÈ? YogÈbhÈvato ceva, uppÈdassa ca uppÈdapattidosato. “PaÔiccasamuppÈdaÑ vo bhikkhave desessÈmi. Katamo ca bhikkhave paÔiccasamuppÈdo -pa-. AyaÑ vuccati bhikkhave paÔiccasamuppÈdo”ti1. Imesu hi padesu ekenapi saddhiÑ hoti-saddo yogaÑ na gacchati, na ca uppÈdo hoti. Sace bhaveyya, uppÈdassÈpi uppÈdo pÈpuÓeyyÈti. 576. Yepi maÒÒanti “idappaccayÈnaÑ bhÈvo idappaccayatÈ, bhÈvo ca nÈma yo ÈkÈro avijjÈdÊnaÑ sa~khÈrÈdipÈtubhÈve hetu, so, tasmiÒca2 sa~khÈravikÈre paÔiccasamuppÈdasaÒÒÈ”ti, tesaÑ taÑ na yujjati. KasmÈ? AvijjÈdÊnaÑ hetuvacanato. BhagavatÈ hi “tasmÈtiha Œnanda eseva hetu, etaÑ nidÈnaÑ, esa samudayo, esa paccayo jarÈmaraÓassa yadidaÑ jÈti -pa- sa~khÈrÈnaÑ, yadidaÑ avijjÈ”ti3 evaÑ avijjÈdayova het|ti vuttÈ, na tesaÑ vikÈro. TasmÈ “paÔiccasamuppÈdoti paccayadhammÈ veditabbÈ”ti iti yaÑ taÑ vuttaÑ, taÑ sammÈ vuttanti veditabbaÑ. 577. YÈ panettha “paÔiccasamuppÈdo”ti imÈya byaÒjanacchÈyÈya uppÈdoyevÈyaÑ vuttoti saÒÒÈ uppajjati, sÈ imassa padassa evamatthaÑ gahetvÈ v|pasametabbÈ. BhagavatÈ hi,

DvedhÈ tato pavatte, dhammasam|he yato idaÑ vacanaÑ. Tappaccayo tatoyaÑ, phalopacÈrena iti vutto.

Yo hi ayaÑ paccayatÈya pavatto dhammasam|ho, tattha paÔiccasamuppÈdoti idaÑ vacanaÑ dvidhÈ icchanti. So hi yasmÈ patÊyamÈno hitÈya sukhÈya ca saÑvattati, tasmÈ paccetumarahanti naÑ paÓÉitÈti paÔicco. UppajjamÈno ca saha sammÈ ca uppajjati, na ekekato, nÈpi ahetutoti samuppÈdo. EvaÑ paÔicco ca so samuppÈdo cÈti ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 243 piÔÔhe. 2. TasmiÑ (SÊ, I, Ka) 3. DÊ 2. 49 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 152

paÔiccasamuppÈdo. Apica saha uppajjatÊti samuppÈdo, paccayasÈmaggiÑ pana paÔicca apaccakkhÈyÈti evampi1 paÔiccasamuppÈdo. Tassa cÈyaÑ hetusam|ho paccayoti tappaccayattÈ ayampi, yathÈ loke semhassa paccayo guÄo semho guÄoti vuccati, yathÈ ca sÈsane sukhappaccayo BuddhÈnaÑ uppÈdo “sukho BuddhÈnaÑ uppÈdo”ti vuccati, tathÈ paÔiccasamuppÈdo icceva phalavohÈrena vuttoti veditabbo. 578. Atha vÈ,

PaÔimukhamitoti vutto, hetusam|ho ayaÑ paÔiccoti. Sahite uppÈdeti ca, iti vutto so samuppÈdo.

Yo hi esa sa~khÈrÈdÊnaÑ pÈtubhÈvÈya avijjÈdi-ekekahetusÊsena niddiÔÔho hetusam|ho, so sÈdhÈraÓaphalanipphÈdakaÔÔhena avekallaÔÔhena ca sÈmaggi-a~gÈnaÑ aÒÒamaÒÒena paÔimukhaÑ ito gatoti katvÈ paÔiccoti vuccati. SvÈyaÑ sahiteyeva aÒÒamaÒÒaÑ avinibbhogavuttidhamme uppÈdetÊti samuppÈdotipi vutto. Evampi paÔicco ca so samuppÈdo cÈti paÔiccasamuppÈdo. 579. Aparo nayo–

PaccayatÈ aÒÒoÒÒaÑ, paÔicca yasmÈ samaÑ saha ca dhamme. AyamuppÈdeti tatopi, evamidha bhÈsitÈ MuninÈ.

AvijjÈdisÊsena niddiÔÔhapaccayesu hi ye paccayÈ yaÑ sa~khÈrÈdikaÑ dhammaÑ uppÈdenti, na te aÒÒamaÒÒaÑ apaÔicca aÒÒamaÒÒavekalle sati uppÈdetuÑ samatthÈti. TasmÈ paÔicca samaÑ saha ca na ekekadesaÑ, nÈpi pubbÈparabhÈvena ayaÑ paccayatÈ dhamme uppÈdetÊti atthÈnusÈravohÈrakusalena MuninÈ evamidha bhÈsitÈ, paÔiccasamuppÈdotveva bhÈsitÈti attho.

580. EvaÑ bhÈsamÈnena ca,

Purimena sassatÈdÊna, mabhÈvo pacchimena ca padena. UcchedÈdivighÈto, dvayena paridÊpito ÒÈyo. ______________________________________________________________ 1. Evampi paÔicca ca so samuppÈdo cÈti (SyÈ, I)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 153

PurimenÈti paccayasÈmaggiparidÊpakena paÔiccapadena pavattidhammÈnaÑ paccayasÈmaggiyaÑ ÈyattavuttittÈ sassatÈhetuvisamahetuvasavattivÈdappabhedÈnaÑ sassatÈdÊnaÑ abhÈvo paridÊpito hoti. KiÑ hi sassatÈnaÑ,1 ahetu-Èdivasena vÈ pavattÈnaÑ paccayasÈmaggiyÈti. Pacchimena ca padenÈti dhammÈnaÑ uppÈdaparidÊpakena samuppÈdapadena paccayasÈmaggiyaÑ dhammÈnaÑ uppattito vihatÈ ucchedanatthika-akiriyavÈdÈti ucchedÈdivighÈto paridÊpito hoti. Purimapurimapaccayavasena hi punappunaÑ uppajjamÈnesu dhammesu kuto ucchedo,2 natthikÈkiriyavÈdÈ cÈti. DvayenÈti sakalena paÔiccasamuppÈdavacanena tassÈ tassÈ paccayasÈmaggiyÈ santatiÑ avicchinditvÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ sambhavato majjhimÈ paÔipadÈ, “so karoti so paÔisaÑvedeti, aÒÒo karoti aÒÒo paÔisaÑvedetÊ”ti vÈdappahÈnaÑ, janapadaniruttiyÈ anabhiniveso, samaÒÒÈya anatidhÈvananti ayaÑ ÒÈyo paridÊpito hotÊti ayaÑ tÈva paÔiccasamuppÈdoti vacanamattassa attho. 581. YÈ panÈyaÑ BhagavatÈ paÔiccasamuppÈdaÑ desentena “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti-ÈdinÈ nayena nikkhittÈ tanti, tassÈ atthasaÑvaÓÓanaÑ karontena vibhajjavÈdimaÓÉalaÑ otaritvÈ Ècariye anabbhÈcikkhantena sakasamayaÑ avokkamantena parasamayaÑ anÈy|hantena3 suttaÑ appaÔibÈhantena vinayaÑ anulomentena mahÈpadese olokentena dhammaÑ dÊpentena atthaÑ sa~gÈhentena4 tamevatthaÑ punarÈvattetvÈ aparehipi pariyÈyantarehi niddisantena ca yasmÈ atthasaÑvaÓÓanÈ kÈtabbÈ hoti, pakatiyÈpi ca dukkarÈva paÔiccasamuppÈdassa atthasaÑvaÓÓanÈ. YathÈhu porÈÓÈ–

“SaccaÑ satto paÔisandhi, paccayÈkÈrameva ca. DuddasÈ caturo dhammÈ, desetuÑ ca sudukkarÈ”ti.

TasmÈ aÒÒatra ÈgamÈdhigamappattehi na sukarÈ paÔiccasamuppÈdassatthavaÓÓanÈti paritulayitvÈ, ______________________________________________________________ 1. SassatÈdÊnaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Uccheda- (SyÈ, Ka) 3. AnÈr|hantena (SyÈ, Ka) 4. GÈhentena (I), sa~gÈhantena (Ka)

Visuddhimagga 154

VattukÈmo ahaÑ ajja, paccayÈkÈravaÓÓanaÑ. PatiÔÔhaÑ nÈdhigacchÈmi, ajjhogÈÄhova sÈgaraÑ.

SÈsanaÑ panidaÑ nÈnÈ, desanÈnayamaÓÉitaÑ. PubbÈcariyamaggo ca, abbocchinno pavattati.

YasmÈ tasmÈ tadubhayaÑ, sannissÈyatthavaÓÓanaÑ. ŒrabhissÈmi etassa, taÑ suÓÈtha samÈhitÈ.

VuttaÒhetaÑ pubbÈcariyehi–

“Yo koci maÑ aÔÔhikatvÈ1 suÓeyya, Labhetha pubbÈpariyaÑ visesaÑ. LaddhÈna pubbÈpariyaÑ visesaÑ, AdassanaÑ maccurÈjassa gacche”ti. 582. Iti avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti-ÈdÊsu hi Èditoyeva tÈva,

DesanÈbhedato attha, lakkhaÓekavidhÈdito. A~gÈnaÒca vavatthÈnÈ, viÒÒÈtabbo vinicchayo.

Tattha desanÈbhedatoti Bhagavato hi vallihÈrakÈnaÑ catunnaÑ purisÈnaÑ valligahaÓaÑ viya Èdito vÈ majjhato vÈ paÔÔhÈya yÈva pariyosÈnaÑ, tathÈ pariyosÈnato vÈ majjhato vÈ paÔÔhÈya yÈva ÈdÊti catubbidhÈ paÔiccasamuppÈdadesanÈ.

YathÈ hi vallihÈrakesu cat|su purisesu eko valliyÈ m|lameva paÔhamaÑ passati, so taÑ m|le chetvÈ sabbaÑ ÈkaÉÉhitvÈ ÈdÈya kamme upaneti, evaÑ BhagavÈ “iti kho bhikkhave avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ -pa- jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓan”ti2 Èdito paÔÔhÈya yÈva pariyosÈnÈpi paÔiccasamuppÈdaÑ deseti.

YathÈ pana tesu purisesu eko valliyÈ majjhaÑ paÔhamaÑ passati, so majjhe chinditvÈ uparibhÈgaÒÒeva ÈkaÉÉhitvÈ ÈdÈya kamme upaneti, evaÑ BhagavÈ “tassa taÑ vedanaÑ abhinandato abhivadato ajjhosÈya ______________________________________________________________ 1. AÔÔhiÑ katvÈ (SyÈ, Ka) 2. Ma 1. 328; SaÑ 1. 246 piÔÔhesu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 155

tiÔÔhato uppajjati nandÊ. YÈ vedanÈsu nandÊ, tadupÈdÈnaÑ. TassupÈdÈnapaccayÈ bhavo, bhavapaccayÈ jÈtÊ”ti1 majjhato paÔÔhÈya yÈva pariyosÈnÈpi deseti.

YathÈ ca tesu purisesu eko valliyÈ aggaÑ paÔhamaÑ passati, so agge gahetvÈ aggÈnusÈrena yÈva m|lÈ sabbaÑ ÈdÈya kamme upaneti, evaÑ BhagavÈ “jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti iti kho panetaÑ vuttaÑ, jÈtipaccayÈ nu kho bhikkhave jarÈmaraÓaÑ no vÈ kathaÑ vo ettha hotÊti. JÈtipaccayÈ bhante jarÈmaraÓaÑ. EvaÑ no ettha hoti jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓanti. BhavapaccayÈ jÈti -pa-. AvijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti iti kho panetaÑ vuttaÑ, avijjÈpaccayÈ nu kho bhikkhave sa~khÈrÈ no vÈ kathaÑ vo ettha hotÊ”ti2 pariyosÈnato paÔÔhÈya yÈva Èditopi paÔiccasamuppÈdaÑ deseti.

YathÈ panetesu purisesu eko valliyÈ majjhameva paÔhamaÑ passati, so majjhe chinditvÈ heÔÔhÈ otaranto yÈva m|lÈ ÈdÈya kamme upaneti, evaÑ BhagavÈ “ime ca bhikkhave cattÈro ÈhÈrÈ kinnidÈnÈ, kiÑsamudayÈ, kiÑjÈtikÈ, kiÑpabhavÈ. Ime cattÈro ÈhÈrÈ taÓhÈnidÈnÈ, taÓhÈsamudayÈ, taÓhÈjÈtikÈ, taÓhÈpabhavÈ. TaÓhÈ kinnidÈnÈ. VedanÈ. Phasso. SaÄÈyatanaÑ. NÈmar|paÑ. ViÒÒÈÓaÑ. Sa~khÈrÈ kinnidÈnÈ -pa-. Sa~khÈrÈ avijjÈnidÈnÈ -pa-. AvijjÈpabhavÈ”ti3 majjhato paÔÔhÈya yÈva Èdito deseti. 583. KasmÈ panevaÑ desetÊti. PaÔiccasamuppÈdassa samantabhaddakattÈ sayaÒca desanÈvilÈsappattattÈ. Samantabhaddako hi paÔiccasamuppÈdo, tato tato ÒÈyapaÔivedhÈya saÑvattatiyeva. DesanÈvilÈsappatto ca BhagavÈ catuvesÈrajjapaÔisambhidÈyogena catubbidhagambhÊrabhÈvappattiyÈ ca. So desanÈvilÈsappattattÈ nÈnÈnayeheva dhammaÑ deseti.

Visesato panassa yÈ Èdito paÔÔhÈya anulomadesanÈ, sÈ pavattikÈraÓavibhÈgasaÑm|ÄhaÑ veneyyajanaÑ samanupassato yathÈsakehi kÈraÓehi pavattisandassanatthaÑ uppattikkamasandassanatthaÒca pavattÈti viÒÒÈtabbÈ. YÈ pariyosÈnato paÔÔhÈya paÔilomadesanÈ, sÈ “kicchaÑ vatÈyaÑ ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 333; SaÑ 2. 13 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 328 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 253 piÔÔhe.

Visuddhimagga 156

loko Èpanno jÈyati ca jÊyati ca mÊyati ca cavati ca upapajjati cÈ”ti-ÈdinÈ1 nayena kicchÈpannaÑ lokaÑ anuvilokayato pubbabhÈgapaÔivedhÈnusÈrena tassa tassa jarÈmaraÓÈdikassa dukkhassa attanÈ adhigatakÈraÓasandassanatthaÑ. YÈ majjhato paÔÔhÈya yÈva Èdi pavattÈ, sÈ ÈhÈranidÈnavavatthÈpanÈnusÈrena yÈva atÊtaÑ addhÈnaÑ atiharitvÈ puna atÊtaddhato pabhuti hetuphalapaÔipÈÔisandassanatthaÑ. YÈ pana majjhato paÔÔhÈya yÈva pariyosÈnaÑ pavattÈ, sÈ paccuppanne addhÈne anÈgataddhahetusamuÔÔhÈnato pabhuti anÈgataddhasandassanatthaÑ. TÈsu yÈ pavattikÈraÓasamm|Ähassa veneyyajanassa yathÈsakehi kÈraÓehi pavattisandassanatthaÑ uppattikkamasandassanatthaÒca Èdito paÔÔhÈya anulomadesanÈ vuttÈ, sÈ idha nikkhittÈti veditabbÈ. 584. KasmÈ panettha avijjÈ Èdito vuttÈ, kiÑ pakativÈdÊnaÑ pakati viya avijjÈpi akÈraÓaÑ m|lakÈraÓaÑ lokassÈti? Na akÈraÓaÑ. “ŒsavasamudayÈ avijjÈsamudayo”ti2 hi avijjÈya kÈraÓaÑ vuttaÑ. Atthi pana pariyÈyo yena m|lakÈraÓaÑ siyÈ, ko pana soti? VaÔÔakathÈya sÊsabhÈvo.

BhagavÈ hi vaÔÔakathaÑ kathento dve dhamme sÊsaÑ katvÈ katheti, avijjaÑ vÈ. YathÈha “purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati avijjÈya ‘ito pubbe avijjÈ nÈhosi, atha pacchÈ samabhavÊ’ti, evaÒcetaÑ bhikkhave vuccati, atha ca pana paÒÒÈyati idappaccayÈ avijjÈ”ti3. BhavataÓhaÑ vÈ. YathÈha “purimÈ bhikkhave koÔi na paÒÒÈyati bhavataÓhÈya ‘ito pubbe bhavataÓhÈ nÈhosi, atha pacchÈ samabhavÊ’ti, evaÒcetaÑ bhikkhave vuccati, atha ca pana paÒÒÈyati idappaccayÈ bhavataÓhÈ”ti4. 585. KasmÈ pana BhagavÈ vaÔÔakathaÑ kathento ime dve dhamme sÊsaÑ katvÈ kathetÊti. SugatiduggatigÈmino kammassa visesahetubh|tattÈ. DuggatigÈmino hi kammassa visesahetu avijjÈ. KasmÈ? YasmÈ avijjÈbhibh|to puthujjano aggisantÈpalaguÄÈbhighÈtaparissamÈbhibh|tÈ vajjhagÈvÊ tÈya parissamÈturatÈya nirassÈdampi attano anatthÈvahampi ca ______________________________________________________________ 1. DÊ 2. 26; SaÑ 1. 246 piÔÔhesu. 2. Ma 1. 67 piÔÔhe. 3. AÑ 3. 346 piÔÔhe. 4. AÑ 3. 348 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 157

uÓhodakapÈnaÑ viya kilesasantÈpato nirassÈdampi duggatinipÈtanato ca attano anatthÈvahampi pÈÓÈtipÈtÈdiÑ anekappakÈraÑ duggatigÈmikammaÑ Èrabhati. SugatigÈmino pana kammassa visesahetu bhavataÓhÈ. KasmÈ? YasmÈ bhavataÓhÈbhibh|to puthujjano sÈ vuttappakÈrÈ gÈvÊ sÊt|dakataÓhÈya sa-assÈdaÑ attano parissamavinodanaÒca sÊt|dakapÈnaÑ viya kilesasantÈpavirahato sa-assÈdaÑ sugatisampÈpanena attano duggatidukkhaparissamavinodanaÒca pÈÓÈtipÈtÈ veramaÓi-ÈdiÑ anekappakÈraÑ sugatigÈmikammaÑ Èrabhati. 586. Etesu pana vaÔÔakathÈya sÊsabh|tesu dhammesu katthaci BhagavÈ ekadhammam|likaÑ desanaÑ deseti. SeyyathidaÑ, “iti kho bhikkhave avijj|panisÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈr|panisaÑ viÒÒÈÓan”ti-Èdi1. TathÈ “upÈdÈniyesu bhikkhave dhammesu assÈdÈnupassino viharato taÓhÈ pavaÉÉhati, taÓhÈpaccayÈ upÈdÈnan”ti-Èdi2. Katthaci ubhayam|likampi. SeyyathidaÑ, “avijjÈnÊvaraÓassa bhikkhave bÈlassa taÓhÈya sampayuttassa evamayaÑ kÈyo samudÈgato. Iti ayaÒceva kÈyo bahiddhÈ ca nÈmar|paÑ itthetaÑ dvayaÑ. DvayaÑ paÔicca phasso saÄevÈyatanÈni, yehi phuÔÔho bÈlo sukhadukkhaÑ paÔisaÑvedetÊ”ti-Èdi3. TÈsu desanÈsu “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ayamidha avijjÈvasena ekadhammam|likÈ desanÈti veditabbÈ. EvaÑ tÈvettha desanÈbhedato viÒÒÈtabbo vinicchayo. 587. Atthatoti avijjÈdÊnaÑ padÈnaÑ atthato. SeyyathidaÑ. P|retuÑ ayuttaÔÔhena kÈyaduccaritÈdi avindiyaÑ nÈma, aladdhabbanti attho. TaÑ avindiyaÑ vindatÊti avijjÈ. TabbiparÊtato kÈyasucaritÈdi vindiyaÑ nÈma, taÑ vindiyaÑ na vindatÊti avijjÈ. KhandhÈnaÑ rÈsaÔÔhaÑ, ÈyatanÈnaÑ ÈyatanaÔÔhaÑ, dhÈt|naÑ suÒÒaÔÔhaÑ, indriyÈnaÑ adhipatiyaÔÔhaÑ, saccÈnaÑ tathaÔÔhaÑ aviditaÑ karotÊtipi avijjÈ. DukkhÈdÊnaÑ pÊÄanÈdivasena vuttaÑ catubbidhaÑ atthaÑ aviditaÑ karotÊtipi avijjÈ. Antavirahite saÑsÈre sabbayonigatibhavaviÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsesu satte javÈpetÊti avijjÈ. Paramatthato avijjamÈnesu itthipurisÈdÊsu javati, vijjamÈnesupi khandhÈdÊsu na javatÊti avijjÈ. Apica ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 269 piÔÔhe. 2. SaÑ 1. 311 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 262 piÔÔhe.

Visuddhimagga 158

cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ vatthÈrammaÓÈnaÑ paÔiccasamuppÈdapaÔiccasamuppannÈnaÒca dhammÈnaÑ chÈdanatopi avijjÈ.

YaÑ paÔicca phalameti, so paccayo. PaÔiccÈti na vinÈ apaccakkhatvÈti attho. EtÊti uppajjati ceva pavattati cÈti attho. Apica upakÈrakaÔÔho paccayaÔÔho. AvijjÈ ca sÈ paccayo cÈti avijjÈpaccayo. TasmÈ avijjÈpaccayÈ.

Sa~khatamabhisa~kharontÊti sa~khÈrÈ. Apica avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈrasaddena Ègatasa~khÈrÈti duvidhÈ sa~khÈrÈ. Tattha puÒÒÈpuÒÒÈneÒjÈbhisa~khÈrÈ tayo, kÈyavacÊcittasa~khÈrÈ tayoti ime cha avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ. Te sabbepi lokiyakusalÈkusalacetanÈmattameva honti.

Sa~khatasa~khÈro,1 abhisa~khatasa~khÈro,1 abhisa~kharaÓakasa~khÈro, payogÈbhisa~khÈroti ime pana cattÈro sa~khÈra-saddena Ègatasa~khÈrÈ. Tattha “aniccÈ vata sa~khÈrÈ”ti-ÈdÊsu2 vuttÈ sabbepi sappaccayÈ dhammÈ sa~khatasa~khÈrÈ nÈma. KammanibbattÈ tebh|makÈ r|pÈr|padhammÈ abhisa~khatasa~khÈrÈti AÔÔhakathÈsu vuttÈ, tepi “aniccÈ vata sa~khÈrÈ”ti2 ettheva sa~gahaÑ gacchanti. VisuÑ pana nesaÑ ÈgataÔÔhÈnaÑ na paÒÒÈyati. Tebh|mikakusalÈkusalacetanÈ pana abhisa~kharaÓakasa~khÈroti vuccati, tassa “avijjÈgatoyaÑ bhikkhave purisapuggalo puÒÒaÒceva sa~khÈraÑ abhisa~kharotÊ”ti-ÈdÊsu3 ÈgataÔÔhÈnaÑ paÒÒÈyati. KÈyikacetasikaÑ pana vÊriyaÑ payogÈbhisa~khÈroti vuccati, so “yÈvatikÈ abhisa~khÈrassa gati, tÈvatikÈ gantvÈ akkhÈhataÑ maÒÒe aÔÔhÈsÊ”ti-ÈdÊsu4 Ègato.

Na kevalaÒca eteyeva, aÒÒepi “saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpajjantassa kho Èvuso VisÈkha bhikkhuno paÔhamaÑ nirujjhati vacÊsa~khÈro, tato kÈyasa~khÈro, tato cittasa~khÈro”ti-ÈdinÈ5 nayena sa~khÈra-saddena ÈgatÈ aneke sa~khÈrÈ. Tesu natthi so sa~khÈro, yo sa~khatasa~khÈrehi sa~gahaÑ na gaccheyya, ito paraÑ sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti-ÈdÊsu vuttaÑ vuttanayeneva veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. ...sa~khÈrÈ (I, Ka) 2. DÊ 2. 129, 161; SaÑ 1. 160 piÔÔhÈdÊsu. 3. SaÑ 1. 310 piÔÔhe. 4. AÑ 1. 110 piÔÔhe. 5. Ma 1. 376 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 159

Avutte pana vijÈnÈtÊti viÒÒÈÓaÑ. NamatÊti nÈmaÑ. RuppatÊti r|paÑ. Œye tanoti ÈyataÒca nayatÊti ÈyatanaÑ. PhusatÊti phasso. VedayatÊti vedanÈ. ParitassatÊti taÓhÈ. UpÈdiyatÊti upÈdÈnaÑ. Bhavati bhÈvayati cÈti bhavo. JananaÑ jÈti. JiraÓaÑ jarÈ. Maranti etenÈti maraÓaÑ. SocanaÑ soko. ParidevanaÑ paridevo. DukkhayatÊti dukkhaÑ. UppÈdaÔÔhitivasena vÈ dvidhÈ khaÓatÊtipi dukkhaÑ. DummanabhÈvo domanassaÑ. Bhuso ÈyÈso upÈyÈso.

SambhavantÊti abhinibbattanti. Na kevalaÒca sokÈdÊheva, atha kho sabbapadehi sambhavanti-saddassa yojanÈ kÈtabbÈ. ItarathÈ hi “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti vutte kiÑ karontÊti na paÒÒÈyeyya, sambhavantÊti pana yojanÈya sati avijjÈ ca sÈ paccayo cÈti avijjÈpaccayo. TasmÈ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ sambhavantÊti paccayapaccayuppannavavatthÈnaÑ kataÑ hoti. Esa nayo sabbattha.

Evanti niddiÔÔhanayanidassanaÑ. Tena avijjÈdÊheva kÈraÓehi, na issaranimmÈnÈdÊhÊti dasseti. EtassÈti yathÈvuttassa. KevalassÈti asammissassa, sakalassa vÈ. DukkhakkhandhassÈti dukkhasam|hassa, na sattassa, na sukhasubhÈdÊnaÑ. Samudayoti nibbatti. HotÊti sambhavati. Evamettha atthato viÒÒÈtabbo vinicchayo. 588. LakkhaÓÈditoti avijjÈdÊnaÑ lakkhaÓÈdito. SeyyathidaÑ–aÒÒÈÓalakkhaÓÈ avijjÈ, sammohanarasÈ, chÈdanapaccupaÔÔhÈnÈ, ÈsavapadaÔÔhÈnÈ. Abhisa~kharaÓalakkhaÓÈ sa~khÈrÈ, Èy|hanarasÈ, cetanÈpaccupaÔÔhÈnÈ, avijjÈpadaÔÔhÈnÈ. VijÈnanalakkhaÓaÑ viÒÒÈÓaÑ, pubba~gamarasaÑ, paÔisandhipaccupaÔÔhÈnaÑ, sa~khÈrapadaÔÔhÈnaÑ, vatthÈrammaÓapadaÔÔhÈnaÑ vÈ. NamanalakkhaÓaÑ nÈmaÑ, sampayogarasaÑ, avinibbhogapaccupaÔÔhÈnaÑ, viÒÒÈÓapadaÔÔhÈnaÑ. RuppanalakkhaÓaÑ r|paÑ, vikiraÓarasaÑ, abyÈkatapaccupaÔÔhÈnaÑ, viÒÒÈÓapadaÔÔhÈnaÑ. ŒyatanalakkhaÓaÑ saÄÈyatanaÑ, dassanÈdirasaÑ, vatthudvÈrabhÈvapaccupaÔÔhÈnaÑ, nÈmar|papadaÔÔhÈnaÑ. PhusanalakkhaÓo phasso, saÑghaÔÔanaraso, sa~gatipaccupaÔÔhÈno, saÄÈyatanapadaÔÔhÈno. AnubhavanalakkhaÓÈ vedanÈ, visayarasasambhogarasÈ, sukhadukkhapaccupaÔÔhÈnÈ, phassapadaÔÔhÈnÈ. HetulakkhaÓÈ taÓhÈ, abhinandanarasÈ, atittabhÈvapaccupaÔÔhÈnÈ, vedanÈpadaÔÔhÈnÈ.

Visuddhimagga 160

gahaÓalakkhaÓaÑ upÈdÈnaÑ, amuÒcanarasaÑ, taÓhÈdaÄhattadiÔÔhipaccupaÔÔhÈnaÑ, taÓhÈpadaÔÔhÈnaÑ. KammakammaphalalakkhaÓo bhavo, bhÈvanabhavanaraso, kusalÈkusalÈbyÈkatapaccupaÔÔhÈno, upÈdÈnapadaÔÔhÈno. JÈti-ÈdÊnaÑ lakkhaÓÈdÊni Saccaniddese vuttanayeneva veditabbÈni. Evamettha lakkhaÓÈditopi viÒÒÈtabbo vinicchayo. 589. EkavidhÈditoti ettha avijjÈ aÒÒÈÓÈdassanamohÈdibhÈvato ekavidhÈ. AppaÔipattimicchÈpaÔipattito duvidhÈ. TathÈ sasa~khÈrÈsa~khÈrato. Vedanattayasampayogato tividhÈ. CatusaccapaÔivedhato catubbidhÈ. GatipaÒcakÈdÊnavacchÈdanato paÒcavidhÈ. DvÈrÈrammaÓato pana sabbesupi ar|padhammesu chabbidhatÈ veditabbÈ.

Sa~khÈrÈ sÈsavavipÈkadhammadhammÈdibhÈvato ekavidhÈ. KusalÈkusalato duvidhÈ. TathÈ parittamahaggatahÊnamajjhimamicchatta-niyatÈniyatato. TividhÈ puÒÒÈbhisa~khÈrÈdibhÈvato. CatubbidhÈ catuyonisaÑvattanato. PaÒcavidhÈ paÒcagatigÈmito.

ViÒÒÈÓaÑ lokiyavipÈkÈdibhÈvato ekavidhaÑ. SahetukÈhetukÈdito duvidhaÑ. BhavattayapariyÈpannato, vedanattayasampayogato, ahetukadvihetukatihetukato ca tividhaÑ. Yonigativasena catubbidhaÑ, paÒcavidhaÒca.

NÈmar|paÑ viÒÒÈÓasannissayato kammapaccayato ca ekavidhaÑ. SÈrammaÓanÈrammaÓato duvidhaÑ. AtÊtÈdito tividhaÑ. Yonigativasena catubbidhaÑ, paÒcavidhaÒca.

SaÄÈyatanaÑ saÒjÈtisamosaraÓaÔÔhÈnato ekavidhaÑ. Bh|tappasÈdaviÒÒÈÓÈdito duvidhaÑ. SampattÈsampattanobhayagocarato tividhaÑ. YonigatipariyÈpannato catubbidhaÑ paÒcavidhaÒcÈti iminÈ nayena phassÈdÊnampi ekavidhÈdibhÈvo veditabboti evamettha ekavidhÈditopi viÒÒÈtabbo vinicchayo. 590. A~gÈnaÒca vavatthÈnÈti sokÈdayo cettha bhavacakkassa avicchedadassanatthaÑ vuttÈ. JarÈmaraÓabbhÈhatassa hi bÈlassa te sambhavanti.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 161

yathÈha “assutavÈ bhikkhave puthujjano sÈrÊrikÈya1 dukkhÈya vedanÈya phuÔÔho samÈno socati kilamati paridevati urattÈÄiÑ kandati sammohamÈpajjatÊ”ti2. YÈva ca tesaÑ pavatti, tÈva avijjÈyÈti punapi avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti sambandhameva hoti bhavacakkaÑ. TasmÈ tesaÑ jarÈmaraÓeneva ekasa~khepaÑ katvÈ dvÈdaseva paÔiccasamuppÈda~gÈnÊti veditabbÈni. Evamettha a~gÈnaÑ vavatthÈnatopi viÒÒÈtabbo vinicchayo.

AyaÑ tÈvettha sa~khepakathÈ.

AvijjÈpaccayÈsa~khÈrapadakathÈ

591. AyaÑ pana vitthÈranayo–avijjÈti suttantapariyÈyena dukkhÈdÊsu cat|su ÔhÈnesu aÒÒÈÓaÑ, abhidhammapariyÈyena pubbantÈdÊhi saddhiÑ aÔÔhasu. VuttaÒhetaÑ “tattha katamÈ avijjÈ3, dukkhe aÒÒÈÓaÑ -pa- dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya aÒÒÈÓaÑ, pubbante aÒÒÈÓaÑ, aparante, pubbantÈparante, idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓan”ti4. Tattha kiÒcÈpi ÔhapetvÈ lokuttaraÑ saccadvayaÑ sesaÔÔhÈnesu ÈrammaÓavasena avijjÈ uppajjati, evaÑ santepi paÔicchÈdanavaseneva idha adhippetÈ. SÈ hi uppannÈ dukkhasaccaÑ paÔicchÈdetvÈ tiÔÔhati, yÈthÈvasarasalakkhaÓaÑ paÔivijjhituÑ na deti, tathÈ samudayaÑ, nirodhaÑ, maggaÑ, pubbantasa~khÈtaÑ atÊtaÑ khandhapaÒcakaÑ, aparantasa~khÈtaÑ anÈgataÑ khandhapaÒcakaÑ, pubbantÈparantasa~khÈtaÑ tadubhayaÑ, idappaccayatÈpaÔiccasamuppannadhammasa~khÈtaÑ idappaccayataÒceva paÔiccasamuppannadhamme ca paÔicchÈdetvÈ tiÔÔhati. “AyaÑ avijjÈ, ime sa~khÈrÈ”ti evaÑ yÈthÈvasarasalakkhaÓamettha paÔivijjhituÑ na deti. TasmÈ dukkhe aÒÒÈÓaÑ -pa- idappaccayatÈpaÔiccasamuppannesu dhammesu aÒÒÈÓanti vuccati. 592. Sa~khÈrÈti puÒÒÈdayo tayo kÈyasa~khÈrÈdayo tayoti evaÑ pubbe sa~khepato vuttÈ cha, vitthÈrato panettha puÒÒÈbhisa~khÈro dÈnasÊlÈdivasena pavattÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalacetanÈ ceva bhÈvanÈvasena pavattÈ paÒca r|pÈvacarakusalacetanÈ cÈti terasa cetanÈ honti. ApuÒÒÈbhisa~khÈro pÈÓÈtipÈtÈdivasena pavattÈ dvÈdasa ______________________________________________________________ 1. KÈyikÈya (sabbattha); SaÑ 2. 408 piÔÔhe passitabbaÑ. 2. SaÑ 2. 408 piÔÔhe. 3. Katamo avijjÈsavo evamÈdinÈ PÈÄiyaÑ. 4. Abhi 1. 222 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 162

akusalacetanÈ. ŒneÒjÈbhisa~khÈro bhÈvanÈvaseneva pavattÈ catasso ar|pÈvacarakusalacetanÈ cÈti tayopi sa~khÈrÈ ek|natiÑsa cetanÈ honti.

Itaresu pana tÊsu kÈyasaÒcetanÈ kÈyasa~khÈro, vacÊsaÒcetanÈ vacÊsa~khÈro, manosaÒcetanÈ cittasa~khÈro. AyaÑ tiko kammÈy|hanakkhaÓe puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ dvÈrato pavattidassanatthaÑ vutto. KÈyaviÒÒattiÑ samuÔÔhÈpetvÈ hi kÈyadvÈrato pavattÈ aÔÔha kÈmÈvacarakusalacetanÈ, dvÈdasa akusalacetanÈti samavÊsati cetanÈ kÈyasa~khÈro nÈma. TÈ eva vacÊviÒÒattiÑ samuÔÔhÈpetvÈ vacÊdvÈrato pavattÈ vacÊsa~khÈro nÈma. AbhiÒÒÈcetanÈ panettha parato viÒÒÈÓassa paccayo na hotÊti na gahitÈ. YathÈ ca abhiÒÒÈcetanÈ, evaÑ uddhaccacetanÈpi na hoti. TasmÈ sÈpi viÒÒÈÓassa paccayabhÈve apanetabbÈ, avijjÈpaccayÈ pana sabbÈpetÈ honti. Ubhopi viÒÒattiyo asamuÔÔhÈpetvÈ manodvÈre uppannÈ pana sabbÈpi ek|natiÑsati cetanÈ cittasa~khÈroti. Iti ayaÑ tiko purimattikameva pavisatÊti atthato puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑyeva vasena avijjÈya paccayabhÈvo veditabbo. 593. Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “ime sa~khÈrÈ avijjÈ paccayÈ hontÊ”ti. AvijjÈbhÈve bhÈvato. Yassa hi dukkhÈdÊsu avijjÈsa~khÈtaÑ aÒÒÈÓaÑ appahÊnaÑ hoti, so dukkhe tÈva pubbantÈdÊsu ca aÒÒÈÓena saÑsÈradukkhaÑ sukhasaÒÒÈya gahetvÈ tasseva hetubh|te tividhepi sa~khÈre Èrabhati. Samudaye aÒÒÈÓena dukkhahetubh|tepi taÓhÈparikkhÈre sa~khÈre sukhahetuto maÒÒamÈno Èrabhati. Nirodhe pana magge ca aÒÒÈÓena dukkhassa anirodhabh|tepi gativisese dukkhanirodhasaÒÒÊ hutvÈ nirodhassa ca amaggabh|tesupi yaÒÒÈmaratapÈdÊsu nirodhamaggasaÒÒÊ hutvÈ dukkhanirodhaÑ patthayamÈno yaÒÒÈmaratapÈdimukhena tividhepi sa~khÈre Èrabhati.

Apica so tÈya cat|su saccesu appahÊnÈvijjatÈya visesato jÈtijarÈrogamaraÓÈdi-anekÈdÊnavavokiÓÓampi puÒÒaphalasa~khÈtaÑ dukkhaÑ dukkhato ajÈnanto tassa adhigamÈya kÈyavacÊcittasa~khÈrabhedaÑ

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 163

puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati devaccharakÈmako viya maruppapÈtaÑ. SukhasammatassÈpi ca tassa puÒÒaphalassa ante mahÈpariÄÈhajanikaÑ vipariÓÈmadukkhataÑ appassÈdataÒca apassantopi tappaccayaÑ vuttappakÈrameva puÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati salabho viya dÊpasikhÈbhinipÈtaÑ, madhubindugiddho viya ca madhulittasatthadhÈrÈlehanaÑ. KÈmupasevanÈdÊsu ca savipÈkesu ÈdÊnavaÑ apassanto sukhasaÒÒÈya ceva kilesÈbhibh|tatÈya ca dvÈrattayappavattampi apuÒÒÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati, bÈlo viya v|thakÊÄanaÑ, maritukÈmo viya ca visakhÈdanaÑ. ŒruppavipÈkesu cÈpi sa~khÈravipariÓÈmadukkhataÑ anavabujjhamÈno sassatÈdivipallÈsena cittasa~khÈrabh|taÑ ÈneÒjÈbhisa~khÈraÑ Èrabhati, disÈm|Äho viya pisÈcanagarÈbhimukhamaggagamanaÑ.

EvaÑ yasmÈ avijjÈbhÈvatova sa~khÈrabhÈvo, na abhÈvato. TasmÈ jÈnitabbametaÑ “ime sa~khÈrÈ avijjÈpaccayÈ hontÊ”ti. Vuttampi cetaÑ “avidvÈ bhikkhave avijjÈgato puÒÒÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharoti, apuÒÒÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharoti, ÈneÒjÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharoti. Yato ca kho bhikkhave bhikkhuno avijjÈ pahÊnÈ, vijjÈ uppannÈ. So avijjÈvirÈgÈ vijjuppÈdÈ neva puÒÒÈbhisa~khÈraÑ abhisa~kharotÊ”ti1.

PaÔÔhÈnapaccayakathÈ

594. EtthÈha–gaÓhÈma tÈva etaÑ avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayoti, idaÑ pana vattabbaÑ katamesaÑ sa~khÈrÈnaÑ kathaÑ paccayo hotÊti. TatridaÑ vuccati, BhagavatÈ hi “hetupaccayo, ÈrammaÓapaccayo, adhipatipaccayo, anantarapaccayo, samanantarapaccayo, sahajÈtapaccayo, aÒÒamaÒÒapaccayo, nissayapaccayo, upanissayapaccayo, purejÈtapaccayo, pacchÈjÈtapaccayo, Èsevanapaccayo, kammapaccayo, vipÈkapaccayo, ÈhÈrapaccayo, indriyapaccayo, jhÈnapaccayo, maggapaccayo, sampayuttapaccayo, vippayuttapaccayo, atthipaccayo, natthipaccayo, vigatapaccayo, avigatapaccayo”ti2 catuvÊsati paccayÈ vuttÈ. ______________________________________________________________ 1. EsitabbÈ. SaÑ 1. 310 piÔÔhe PÈÄiyÈ pana atthato samÈnÈ. 2. PaÔÔhÈna 1. 1 piÔÔhe.

Visuddhimagga 164

Tattha hetu ca so paccayo cÈti hetupaccayo, hetu hutvÈ paccayo, hetubhÈvena paccayoti vuttaÑ hoti. ŒrammaÓapaccayÈdÊsupi eseva nayo. 595. Tattha het|ti vacanÈvayavakÈraÓam|lÈnametaÑ adhivacanaÑ. “PaÔiÒÒÈ, het|”ti-ÈdÊsu hi loke vacanÈvayavo het|ti vuccati. SÈsane pana “ye dhammÈ hetuppabhavÈ”ti-ÈdÊsu1 kÈraÓaÑ. “Tayo kusalahet|, tayo akusalahet|”ti-ÈdÊsu2 m|laÑ het|ti vuccati, taÑ idha adhippetaÑ. Paccayoti ettha pana ayaÑ vacanattho, paÔicca etasmÈ etÊti paccayo. ApaccakkhÈya naÑ vattatÊti attho. Yo hi dhammo yaÑ dhammaÑ apaccakkhÈya tiÔÔhati vÈ uppajjati vÈ, so tassa paccayoti vuttaÑ hoti. LakkhaÓato pana upakÈrakalakkhaÓo paccayo. Yo hi dhammo yassa dhammassa ÔhitiyÈ vÈ uppattiyÈ vÈ upakÈrako hoti, so tassa paccayoti vuccati. Paccayo, hetu, kÈraÓaÑ, nidÈnaÑ, sambhavo, pabhavoti-Èdi atthato ekaÑ, byaÒjanato nÈnaÑ. Iti m|laÔÔhena hetu, upakÈrakaÔÔhena paccayoti sa~khepato m|laÔÔhena upakÈrako dhammo hetupaccayo.

So sÈli-ÈdÊnaÑ sÈlibÊjÈdÊni viya, maÓipabhÈdÊnaÑ viya ca maÓivaÓÓÈdayo kusalÈdÊnaÑ kusalÈdibhÈvasÈdhakoti ÈcariyÈnaÑ adhippÈyo. EvaÑ sante pana taÑsamuÔÔhÈnar|pesu hetupaccayatÈ na sampajjati. Na hi so tesaÑ kusalÈdibhÈvaÑ sÈdheti, na ca paccayo na hoti. VuttaÒhetaÑ “het| hetusampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ hetupaccayena paccayo”ti3. AhetukacittÈnaÒca vinÈ etena abyÈkatabhÈvo siddho, sahetukÈnampi ca yonisomanasikÈrÈdipaÔibaddho kusalÈdibhÈvo, na sampayuttahetupaÔibaddho. Yadi ca sampayuttahet|su sabhÈvatova kusalÈdibhÈvo siyÈ, sampayuttesu hetupaÔibaddho alobho kusalo vÈ siyÈ abyÈkato vÈ. YasmÈ pana ubhayathÈpi hoti, tasmÈ yathÈ sampayuttesu, evaÑ het|supi kusalÈditÈ pariyesitabbÈ. ______________________________________________________________ 1. Vi 3. 51 piÔÔhe. 2. Abhi 1. 214 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 1 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 165

KusalÈdibhÈvasÈdhanavasena pana het|naÑ m|laÔÔhaÑ agahetvÈ suppatiÔÔhitabhÈvasÈdhanavasena gayhamÈne na kiÒci virujjhati. LaddhahetupaccayÈ hi dhammÈ vir|Äham|lÈ viya pÈdapÈ thirÈ honti suppatiÔÔhitÈ, ahetukÈ tilabÊjakÈdisevÈlÈ viya na suppatiÔÔhitÈ. Iti m|laÔÔhena upakÈrakoti suppatiÔÔhitabhÈvasÈdhanena upakÈrako dhammo hetupaccayoti veditabbo. 596. Tato paresu ÈrammaÓabhÈvena upakÈrako dhammo ÈrammaÓapaccayo. So “r|pÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ”ti1 ÈrabhitvÈpi “yaÑ yaÑ dhammaÑ Èrabbha ye ye dhammÈ uppajjanti cittacetasikÈ dhammÈ, te te dhammÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ ÈrammaÓapaccayena paccayo”ti2 osÈpitattÈ na koci dhammo na hoti. YathÈ hi dubbalo puriso daÓÉaÑ vÈ rajjuÑ vÈ ÈlambitvÈva uÔÔhahati ceva tiÔÔhati ca, evaÑ cittacetasikÈ dhammÈ r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ Èrabbheva uppajjanti ceva tiÔÔhanti ca. TasmÈ sabbepi cittacetasikÈnaÑ ÈrammaÓabh|tÈ dhammÈ ÈrammaÓapaccayoti veditabbÈ. 597. JeÔÔhakaÔÔhena upakÈrako dhammo adhipatipaccayo, so sahajÈtÈrammaÓavasena duvidho. Tattha “chandÈdhipati chandasampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ adhipatipaccayena paccayo”ti-Èdivacanato3 chandavÊriyacittavÊmaÑsÈ-sa~khÈtÈ cattÈro dhammÈ adhipatipaccayoti veditabbÈ, no ca kho ekato. YadÈ hi chandaÑ dhuraÑ chandaÑ jeÔÔhakaÑ katvÈ cittaÑ pavattati, tadÈ chandova adhipati, na itare. Esa nayo sesesupi.

YaÑ pana dhammaÑ garuÑ katvÈ ar|padhammÈ pavattanti, so nesaÑ ÈrammaÓÈdhipati. Tena vuttaÑ “yaÑ yaÑ dhammaÑ garuÑ katvÈ ye ye dhammÈ uppajjanti cittacetasikÈ dhammÈ, te te dhammÈ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ adhipatipaccayena paccayo”ti3. 598. AnantarabhÈvena upakÈrako dhammo anantarapaccayo. SamanantarabhÈvena upakÈrako dhammo samanantarapaccayo. IdaÒca ______________________________________________________________ 1-2. PaÔÔhÈna 1. 1, 2 piÔÔhesu. 3. PaÔÔhÈna 1. 2 piÔÔhe.

Visuddhimagga 166

paccayadvayaÑ bahudhÈ papaÒcayanti. AyaÑ panettha sÈro, yo hi esa cakkhuviÒÒÈÓÈnantarÈ manodhÈtu, manodhÈtu-anantarÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti-Èdi cittaniyamo, so yasmÈ purimapurimacittavaseneva ijjhati, na aÒÒatÈ, tasmÈ attano attano anantaraÑ anur|passa cittuppÈdassa uppÈdanasamattho dhammo anantarapaccayo. TenevÈha “anantarapaccayoti cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu taÑsampayuttakÈ ca dhammÈ manodhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ anantarapaccayena paccayo”ti-Èdi1. Yo anantarapaccayo, sveva samanantarapaccayo. ByaÒjanamattameva hettha nÈnaÑ, upacayasantatÊsu viya adhivacananiruttidukÈdÊsu viya ca. Atthato pana nÈnaÑ natthi.

Yampi “atthÈnantaratÈya anantarapaccayo, kÈlÈnantaratÈya samanantarapaccayo”ti ÈcariyÈnaÑ mataÑ, taÑ “nirodhÈ vuÔÔhahantassa nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakusalaÑ phalasamÈpattiyÈ samanantarapaccayena paccayo”ti-ÈdÊhi2 virujjhati. Yampi tattha vadanti “dhammÈnaÑ samuÔÔhÈpanasamatthatÈ na parihÈyati, bhÈvanÈbalena pana vÈritattÈ dhammÈ samanantarÈ nuppajjantÊ”ti, tampi kÈlÈnantaratÈya abhÈvameva sÈdheti. BhÈvanÈbalena hi tattha kÈlÈnantaratÈ natthÊti, mayampi etadeva vadÈma. YasmÈ ca kÈlÈnantaratÈ natthi, tasmÈ samanantarapaccayatÈ na yujjati. KÈlÈnantaratÈya hi tesaÑ samanantarapaccayo hotÊti laddhi. TasmÈ abhinivesaÑ akatvÈ byaÒjanamattatovettha nÈnÈkaraÓaÑ paccetabbaÑ, na atthato. KathaÑ, natthi etesaÑ antaranti hi anantarÈ. SaÓÔhÈnÈbhÈvato suÔÔhu anantarÈti samanantarÈ. 599. UppajjamÈnova saha uppÈdanabhÈvena upakÈrako dhammo sahajÈtapaccayo pakÈsassa padÊpo viya. So ar|pakkhandhÈdivasena chabbidho hoti. YathÈha “cattÈro khandhÈ ar|pino aÒÒamaÒÒaÑ sahajÈtapaccayena paccayo. CattÈro mahÈbh|tÈ aÒÒamaÒÒaÑ, okkantikkhaÓe nÈmar|paÑ aÒÒamaÒÒaÑ, cittacetasikÈ dhammÈ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ, mahÈbh|tÈ upÈdÈr|pÈnaÑ, r|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ kiÒcikÈle sahajÈtapaccayena paccayo, kiÒcikÈle na sahajÈtapaccayena paccayo”ti3. IdaÑ hadayavatthumeva sandhÈya vuttaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 2 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 138 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 5 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 167

600. AÒÒamaÒÒaÑ uppÈdanupatthambhanabhÈvena upakÈrako dhammo aÒÒamaÒÒapaccayo aÒÒamaÒÒ|patthambhakaÑ tidaÓÉakaÑ viya. So ar|pakkhandhÈdivasena tividho hoti. YathÈha “cattÈro khandhÈ ar|pino aÒÒamaÒÒapaccayena paccayo. CattÈro mahÈbh|tÈ okkantikkhaÓe nÈmar|paÑ aÒÒamaÒÒapaccayena paccayo”ti1. 601. AdhiÔÔhÈnÈkÈrena nissayÈkÈrena ca upakÈrako dhammo nissayapaccayo tarucittakammÈdÊnaÑ pathavÊpaÔÈdayo viya. So “cattÈro khandhÈ ar|pino aÒÒamaÒÒaÑ nissayapaccayena paccayo”ti1 evaÑ sahajÈte vuttanayeneva veditabbo. ChaÔÔho panettha koÔÔhÈso “cakkhÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ -pa- sota. GhÈna. JivhÈ. KÈyÈyatanaÑ kÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ nissayapaccayena paccayo. YaÑ r|paÑ nissÈya manodhÈtu ca manoviÒÒÈÓadhÈtu ca vattanti, taÑ r|paÑ manodhÈtuyÈ ca manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ca taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ nissayapaccayena paccayo”ti1 evaÑ vibhatto. 602. Upanissayapaccayoti ettha pana ayaÑ tÈva vacanattho, tadadhÊnavuttitÈya attano phalena nissito na paÔikkhittoti nissayo. YathÈ pana bhuso ÈyÈso upÈyÈso, evaÑ bhuso nissayo upanissayo, balavakÈraÓassetaÑ adhivacanaÑ. TasmÈ balavakÈraÓabhÈvena upakÈrako dhammo upanissayapaccayoti veditabbo.

So ÈrammaÓ|panissayo anantar|panissayo pakat|panissayoti tividho hoti. Tattha “dÈnaÑ datvÈ sÊlaÑ samÈdiyitvÈ uposathakammaÑ katvÈ taÑ garuÑkatvÈ paccavekkhati, pubbe suciÓÓÈni garuÑkatvÈ paccavekkhati, jhÈnÈ vuÔÔhahitvÈ jhÈnaÑ garuÑkatvÈ paccavekkhati, sekkhÈ gotrabhuÑ garuÑkatvÈ paccavekkhanti, vodÈnaÑ garuÑkatvÈ paccavekkhanti. SekkhÈ maggÈ vuÔÔhahitvÈ maggaÑ garuÑkatvÈ paccavekkhantÊ”ti2 evamÈdinÈ nayena ÈrammaÓ|panissayo tÈva ÈrammaÓÈdhipatinÈ saddhiÑ nÈnattaÑ akatvÈva vibhatto. Tattha yaÑ ÈrammaÓaÑ garuÑkatvÈ cittacetasikÈ uppajjanti, taÑ niyamato tesu3 ÈrammaÓesu balavÈrammaÓaÑ hoti. Iti ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 5 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 6 piÔÔhe. 3. TesaÑ (I)

Visuddhimagga 168

garukattabbamattaÔÔhena ÈrammaÓÈdhipati, balavakÈraÓaÔÔhena ÈrammaÓ|panissayoti evametesaÑ nÈnattaÑ veditabbaÑ.

Anantar|panissayopi “purimÈ purimÈ kusalÈ khandhÈ pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ kusalÈnaÑ khandhÈnaÑ upanissayapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ1 nayena anantarapaccayena saddhiÑ nÈnattaÑ akatvÈva vibhatto. MÈtikÈnikkhepe pana nesaÑ “cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu taÑsampayuttakÈ ca dhammÈ manodhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ anantarapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ2 nayena anantarassa, “purimÈ purimÈ kusalÈ dhammÈ pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ upanissayapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ1 nayena upanissayassa ÈgatattÈ nikkhepe viseso atthi. Sopi atthato ekÊbhÈvameva gacchati. EvaÑ santepi attano attano anantarÈ anur|passa cittuppÈdassa pavattanasamatthatÈya anantaratÈ, purimacittassa pacchimacittuppÈdane balavatÈya anantar|panissayatÈ veditabbÈ. YathÈ hi hetupaccayÈdÊsu kiÒci dhammaÑ vinÈpi cittaÑ uppajjati, na evaÑ anantaracittaÑ vinÈ cittassa uppatti nÈma atthi. TasmÈ balavapaccayo hoti. Iti attano attano anantarÈ anur|pacittuppÈdanavasena anantarapaccayo, balavakÈraÓavasena anantar|panissayoti evametesaÑ nÈnattaÑ veditabbaÑ.

Pakat|panissayo pana pakato upanissayo pakat|panissayo. Pakato nÈma attano santÈne nipphÈdito vÈ saddhÈsÊlÈdi upasevito vÈ utubhojanÈdi. PakatiyÈ eva vÈ upanissayo pakat|panissayo, ÈrammaÓÈnantarehi asammissoti attho. Tassa pakat|panissayo “saddhaÑ upanissÈya dÈnaÑ deti, sÊlaÑ samÈdiyati, uposathakammaÑ karoti, jhÈnaÑ uppÈdeti, vipassanaÑ uppÈdeti, maggaÑ uppÈdeti, abhiÒÒaÑ uppÈdeti, samÈpattiÑ uppÈdeti. SÊlaÑ, sutaÑ, cÈgaÑ, paÒÒaÑ upanissÈya dÈnaÑ deti -pa- samÈpattiÑ uppÈdeti. SaddhÈ, sÊlaÑ, sutaÑ, cÈgo, paÒÒÈ saddhÈya, sÊlassa, sutassa, cÈgassa, paÒÒÈya, upanissayapaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ3 nayena anekappakÈrato pabhedo veditabbo. Iti ime saddhÈdayo pakatÈ ceva balavakÈraÓaÔÔhena upanissayÈ cÈti pakat|panissayoti. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 5 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 2 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 145 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 169

603. PaÔhamataraÑ uppajjitvÈ vattamÈnabhÈvena upakÈrako dhammo purejÈtapaccayo. So paÒcadvÈre vatthÈrammaÓahadayavatthuvasena ekÈdasavidho hoti. YathÈha “cakkhÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ purejÈtapaccayena paccayo. Sota -pa- ghÈna, jivhÈ, kÈyÈyatanaÑ, r|pa, sadda, gandha, rasa, phoÔÔhabbÈyatanaÑ kÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ purejÈtapaccayena paccayo. R|pa, sadda, gandha, rasa, phoÔÔhabbÈyatanaÑ manodhÈtuyÈ. YaÑ r|paÑ nissÈya manodhÈtu ca manoviÒÒÈÓadhÈtu ca vattanti, taÑ r|paÑ manodhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ purejÈtapaccayena paccayo. ManoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ kiÒcikÈle purejÈtapaccayena paccayo. KiÒcikÈle na purejÈtapaccayena paccayo”ti1. 604. PurejÈtÈnaÑ r|padhammÈnaÑ upatthambhakattena upakÈrako ar|padhammo pacchÈjÈtapaccayo gijjhapotakasarÊrÈnaÑ ÈhÈrÈsÈcetanÈ viya. Tena vuttaÑ “pacchÈjÈtÈ cittacetasikÈ dhammÈ purejÈtassa imassa kÈyassa pacchÈjÈtapaccayena paccayo”ti2. 605. ŒsevanaÔÔhena anantarÈnaÑ paguÓabalavabhÈvÈya upakÈrako dhammo Èsevanapaccayo ganthÈdÊsu purimapurimÈbhiyogo viya. So kusalÈkusalakiriyajavanavasena tividho hoti. YathÈha “purimÈ purimÈ kusalÈ dhammÈ pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ kusalÈnaÑ dhammÈnaÑ Èsevanapaccayena paccayo. PurimÈ purimÈ akusalÈ -pa- kiriyÈbyÈkatÈ dhammÈ pacchimÈnaÑ pacchimÈnaÑ kiriyÈbyÈkatÈnaÑ dhammÈnaÑ Èsevanapaccayena paccayo”ti2. 606. Cittapayogasa~khÈtena kiriyabhÈvena upakÈrako dhammo kammapaccayo. So nÈnakkhaÓikÈya ceva kusalÈkusalacetanÈya sahajÈtÈya ca sabbÈyapi cetanÈya vasena duvidho hoti. YathÈha “kusalÈkusalaÑ kammaÑ vipÈkÈnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ kammapaccayena paccayo. CetanÈ sampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ kammapaccayena paccayo”ti2. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 6 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 7 piÔÔhe.

Visuddhimagga 170

607. NirussÈhasantabhÈvena nirussÈhasantabhÈvÈya upakÈrako vipÈkadhammo vipÈkapaccayo. So pavatte taÑsamuÔÔhÈnÈnaÑ, paÔisandhiyaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ, sabbattha ca sampayuttadhammÈnaÑ paccayo hoti. YathÈha “vipÈkÈbyÈkato eko khandho tiÓÓannaÑ khandhÈnaÑ cittasamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ vipÈkapaccayena paccayo -pa-. PaÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkato eko khandho tiÓÓannaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ. Tayo khandhÈ ekassa khandhassa. Dve khandhÈ dvinnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ vipÈkapaccayena paccayo. KhandhÈ vatthussa vipÈkapaccayena paccayo”ti1. 608. R|pÈr|pÈnaÑ upatthambhakaÔÔhena upakÈrakÈ cattÈro ÈhÈrÈ ÈhÈrapaccayo. YathÈha “kabaÄÊkÈro ÈhÈro imassa kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayo. Ar|pino ÈhÈrÈ sampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ ÈhÈrapaccayena paccayo”ti1. PaÒhÈvÈre pana “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkatÈ ÈhÈrÈ sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ ÈhÈrapaccayena paccayo”tipi2 vuttaÑ. 609. AdhipatiyaÔÔhena upakÈrakÈ-itthindriyapurisindriyavajjÈ vÊsatindriyÈ indriyapaccayo. Tattha cakkhundriyÈdayo ar|padhammÈnaÑyeva, sesÈ r|pÈr|pÈnaÑ paccayÈ honti. YathÈha “CakkhundriyaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ -pa-. Sota. GhÈna. JivhÈ. KÈyindriyaÑ kÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ indriyapaccayena paccayo. R|pajÊvitindriyaÑ kaÔattÈr|pÈnaÑ indriyapaccayena paccayo. Ar|pino indriyÈ sampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ indriyapaccayena paccayo”ti3. PaÒhÈvÈre pana “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkatÈ indriyÈ sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ indriyapaccayena paccayo”tipi4 vuttaÑ. 610. UpanijjhÈyanaÔÔhena upakÈrakÈni ÔhapetvÈ dvipaÒcaviÒÒÈÓe sukhadukkhavedanÈdvayaÑ sabbÈnipi kusalÈdibhedÈni satta jhÈna~gÈni jhÈnapaccayo. YathÈha “jhÈna~gÈni jhÈnasampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 7 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 156 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 7, 8 piÔÔhesu. 4. PaÔÔhÈna 1. 157 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 171

jhÈnapaccayena paccayo”ti1. PaÒhÈvÈrena pana “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkatÈni jhÈna~gÈni sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ jhÈnapaccayena paccayotipi”2 vuttaÑ. 611. Yato tato vÈ niyyÈnaÔÔhena upakÈrakÈni kusalÈdibhedÈni dvÈdasamagga~gÈni maggapaccayo. YathÈha “magga~gÈni maggasampayuttakÈnaÑ dhammÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ maggapaccayena paccayo”ti3. PaÒhÈvÈre pana “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkatÈni magga~gÈni sampayuttakÈnaÑ khandhÈnaÑ kaÔattÈ ca r|pÈnaÑ maggapaccayena paccayo”tipi4 vuttaÑ. Ete pana dvepi jhÈnamaggapaccayÈ dvipaÒcaviÒÒÈÓÈhetukacittesu na labbhantÊti veditabbÈ. 612. Ekavatthuka-ekÈrammaÓa-ekuppÈdekanirodhasa~khÈtena sampayuttabhÈvena upakÈrakÈ ar|padhammÈ sampayuttapaccayo. YathÈha “cattÈro khandhÈ ar|pino aÒÒamaÒÒaÑ sampayuttapaccayena paccayo”ti1. 613. EkavatthukÈdibhÈvÈnupagamena upakÈrakÈ r|pino dhammÈ ar|pÊnaÑ dhammÈnaÑ, ar|pinopi r|pÊnaÑ vippayuttapaccayo. So sahajÈtapacchÈjÈtapurejÈtavasena tividho hoti. VuttaÒhetaÑ”sahajÈtÈ kusalÈ khandhÈ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ vippayuttapaccayena paccayo. PacchÈjÈtÈ kusalÈ khandhÈ purejÈtassa imassa kÈyassa vippayuttapaccayena paccayo”ti. AbyÈkatapadassa pana sahajÈtavibha~ge “paÔisandhikkhaÓe vipÈkÈbyÈkatÈ khandhÈ kaÔattÈr|pÈnaÑ vippayuttapaccayena paccayo. KhandhÈ vatthussa. Vatthu khandhÈnaÑ vippayuttapaccayena paccayo”tipi5 vuttaÑ. PurejÈtaÑ pana cakkhundriyÈdivatthuvaseneva veditabbaÑ. YathÈha “purejÈtaÑ cakkhÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓassa -pa-. KÈyÈyatanaÑ kÈyaviÒÒÈÓassa vippayuttapaccayena paccayo. Vatthu vipÈkÈbyÈkatÈnaÑ kiriyÈbyÈkatÈnaÑ khandhÈnaÑ -pa- vatthu kusalÈnaÑ khandhÈnaÑ -pa- vatthu akusalÈnaÑ khandhÈnaÑ vippayuttapaccayena paccayo”ti6. 614. PaccuppannalakkhaÓena atthibhÈvena tÈdisasseva dhammassa upatthambhakattena upakÈrako dhammo atthipaccayo. Tassa ar|pakkhandhamahÈbh|tanÈmar|pacittacetasikamahÈbh|ta-Èyatanavatthuvasena sattadhÈ ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 8 piÔÔhe. 2. PaÔÔhÈna 1. 158 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 8 piÔÔhe. 4. PaÔÔhÈna 1. 158 piÔÔhe. 5. PaÔÔhÈna 1. 159 piÔÔhe. 6. PaÔÔhÈna 1. 159, 160 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 172

mÈtikÈ nikkhittÈ. YathÈha “cattÈro khandhÈ ar|pino aÒÒamaÒÒaÑ atthipaccayena paccayo, cattÈro mahÈbh|tÈ, okkantikkhaÓe nÈmar|paÑ aÒÒamaÒÒaÑ. CittacetasikÈ dhammÈ cittasamuÔÔhÈnÈnaÑ r|pÈnaÑ. MahÈbh|tÈ upÈdÈr|pÈnaÑ. CakkhÈyatanaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtuyÈ -pa-. KÈyÈyatanaÑ -pa-. R|pÈyatanaÑ -pa-. PhoÔÔhabbÈyatanaÑ kÈyaviÒÒÈÓadhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ atthipaccayena paccayo. R|pÈyatanaÑ -pa- phoÔÔhabbÈyatanaÑ manodhÈtuyÈ taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ. YaÑ r|paÑ nissÈya manodhÈtu ca manoviÒÒÈÓadhÈtu ca vattanti, taÑ r|paÑ manodhÈtuyÈ ca manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ ca taÑsampayuttakÈnaÒca dhammÈnaÑ atthipaccayena paccayo”ti1.

PaÒhÈvÈre pana sahajÈtaÑ purejÈtaÑ pacchÈjÈtaÑ ÈhÈraÑ indriyantipi nikkhipitvÈ sahajÈte tÈva “eko khandho tiÓÓannaÑ khandhÈnaÑ taÑsamuÔÔhÈnÈnaÒca r|pÈnaÑ atthipaccayena paccayo”ti-ÈdinÈ2 nayena niddeso kato, purejÈte purejÈtÈnaÑ cakkhÈdÊnaÑ vasena2 niddeso kato. PacchÈjÈte purejÈtassa imassa kÈyassa pacchÈjÈtÈnaÑ cittacetasikÈnaÑ paccayavasena3 niddeso kato. ŒhÈrindriyesu “kabaÄÊkÈro ÈhÈro imassa kÈyassa atthipaccayena paccayo. R|pajÊvitindriyaÑ kaÔattÈr|pÈnaÑ atthipaccayena paccayo”ti4 evaÑ niddeso katoti. 615. Attano anantarÈ uppajjamÈnÈnaÑ ar|padhammÈnaÑ pavatti-okÈsadÈnena upakÈrakÈ samanantaraniruddhÈ ar|padhammÈ natthipaccayo. YathÈha “samanantaraniruddhÈ cittacetasikÈ dhammÈ paÔuppannÈnaÑ cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ natthipaccayena paccayo”ti5.

Te eva vigatabhÈvena upakÈrakattÈ vigatapaccayo. YathÈha “samanantaravigatÈ cittacetasikÈ dhammÈ paÔuppannÈnaÑ cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ vigatapaccayena paccayo”ti5.

AtthipaccayadhammÈ eva ca avigatabhÈvena upakÈrakattÈ avigatapaccayoti veditabbÈ. DesanÈvilÈsena pana tathÈ vinetabbaveneyyavasena vÈ ayaÑ duko vutto, ahetukadukaÑ vatvÈpi hetuvippayuttaduko viyÈti. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 8, 9 piÔÔhesu. 2. PaÔÔhÈna 1. 161 piÔÔhe. 3. PaÔÔhÈna 1. 160, 162 piÔÔhesu. 4. PaÔÔhÈna 1. 162 piÔÔhe. 5. PaÔÔhÈna 1. 9 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 173

AvijjÈpaccayÈsa~khÈrapadavitthÈrakathÈ

616. Evamimesu catuvÊsatiyÈ paccayesu ayaÑ avijjÈ,

Paccayo hoti puÒÒÈnaÑ, duvidhÈnekadhÈ pana. ParesaÑ pacchimÈnaÑ sÈ, ekadhÈ paccayo matÈti.

Tattha puÒÒÈnaÑ duvidhÈti ÈrammaÓapaccayena ca upanissayapaccayena cÈti dvedhÈ paccayo hoti. SÈ hi avijjaÑ khayato vayato sammasanakÈle kÈmÈvacarÈnaÑ puÒÒÈbhisa~khÈrÈnaÑ ÈrammaÓapaccayena paccayo hoti. AbhiÒÒÈcittena samohacittaÑ jÈnanakÈle r|pÈvacarÈnaÑ. AvijjÈsamatikkamatthÈya pana dÈnÈdÊni ceva kÈmÈvacarapuÒÒakiriyavatth|ni p|rentassa, r|pÈvacarajjhÈnÈni ca uppÈdentassa dvinnampi tesaÑ upanissayapaccayena paccayo hoti. TathÈ avijjÈsamm|ÄhattÈ kÈmabhavar|pabhavasampattiyo patthetvÈ tÈneva puÒÒÈni karontassa.

AnekadhÈ pana paresanti apuÒÒÈbhisa~khÈrÈnaÑ anekadhÈ paccayo hoti. KathaÑ? EsÈ hi avijjaÑ Èrabbha rÈgÈdÊnaÑ uppajjanakÈle ÈrammaÓapaccayena, garuÑkatvÈ assÈdanakÈle ÈrammaÓÈdhipati-ÈrammaÓ|panissayehi, avijjÈsamm|Ähassa anÈdÊnavadassÈvino pÈÓÈtipÈtÈdÊni karontassa upanissayapaccayena, dutiyajavanÈdÊnaÑ anantarasamanantara-anantar|panissayÈsevananatthivigatapaccayehi, yaÑkiÒci akusalaÑ karontassa hetu sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissaya sampayutta atthi avigatapaccayehÊti anekadhÈ paccayo hoti.

PacchimÈnaÑ sÈ ekadhÈ paccayo matÈti ÈneÒjÈbhisa~khÈrÈnaÑ upanissayapaccayeneva ekadhÈ paccayo matÈ. So panassÈ upanissayabhÈvo puÒÒÈbhisa~khÈre vuttanayeneva veditabboti. 617. EtthÈha, kiÑ panÈyamekÈva avijjÈ sa~khÈrÈnaÑ paccayo, udÈhu aÒÒepi paccayÈ santÊti. KiÑ panettha, yadi tÈva ekÈva, ekakÈraÓavÈdo Èpajjati. AthaÒÒepi santi, “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ekakÈraÓaniddeso nupapajjatÊti, na nupapajjati. KasmÈ? YasmÈ,

EkaÑ na ekato idha, nÈnekamanekatopi no ekaÑ. Phalamatthi atthi pana eka-hetuphaladÊpane attho.

Visuddhimagga 174

Ekato hi kÈraÓato na idha kiÒci ekaÑ phalamatthi, na anekaÑ. NÈpi anekehi kÈraÓehi ekaÑ. Anekehi pana kÈraÓehi anekameva hoti. TathÈ hi anekehi utupathavÊbÊjasalilasa~khÈtehi kÈraÓehi anekameva r|pagandharasÈdikaÑ1 a~kurasa~khÈtaÑ phalaÑ uppajjamÈnaÑ dissati. YaÑ panetaÑ “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓan”ti ekekahetuphaladÊpanaÑ kataÑ, tattha attho atthi, payojanaÑ vijjati.

BhagavÈ hi katthaci padhÈnattÈ, katthaci pÈkaÔattÈ, katthaci asÈdhÈraÓattÈ desanÈvilÈsassa ca veneyyÈnaÒca anur|pato ekameva hetuÑ vÈ phalaÑ vÈ dÊpeti. “PhassapaccayÈ vedanÈ”ti hi padhÈnattÈ ekameva hetuphalamÈha. Phasso hi vedanÈya padhÈnahetu yathÈphassaÑ vedanÈ vavatthÈnato. VedanÈ ca phassassa padhÈnaphalaÑ yathÈvedanaÑ phassavavatthÈnato. “SemhasamuÔÔhÈnÈ ÈbÈdhÈ”ti2 pÈkaÔattÈ ekaÑ hetumÈha. PÈkaÔo hi ettha semho, na kammÈdayo. “Ye keci bhikkhave akusalÈ dhammÈ, sabbe te ayonisomanasikÈram|lakÈ”ti asÈdhÈraÓattÈ ekaÑ hetumÈha. AsÈdhÈraÓo hi ayonisomanasikÈro akusalÈnaÑ, sÈdhÈraÓÈni vatthÈrammaÓÈdÊnÊti. TasmÈ ayamidha avijjÈ vijjamÈnesupi aÒÒesu vatthÈrammaÓasahajÈtadhammÈdÊsu sa~khÈrakÈraÓesu “assÈdÈnupassino taÓhÈ pavaÉÉhatÊ”ti3 ca “avijjÈsamudayÈ Èsavasamudayo”ti4 ca vacanato aÒÒesampi taÓhÈdÊnaÑ sa~khÈrahet|naÑ het|ti padhÈnattÈ, “avidvÈ bhikkhave avijjÈgato puÒÒÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharotÊ”ti pÈkaÔattÈ, asÈdhÈraÓattÈ ca sa~khÈrÈnaÑ hetubhÈvena dÊpitÈti veditabbÈ. Eteneva ca ekekahetuphaladÊpanaparihÈravacanena sabbattha ekekahetuphaladÊpane payojanaÑ veditabbanti. 618. EtthÈha, evaÑ santepi ekantÈniÔÔhaphalÈya sÈvajjÈya avijjÈya kathaÑ puÒÒÈneÒjÈbhisa~khÈrapaccayattaÑ yujjati. Na hi nimbabÊjato ucchu uppajjatÊti. KathaÑ na yujjissati. LokasmiÒhi, ______________________________________________________________ 1. R|pagandharasÈdi- (SyÈ, Ka) 2. AÑ 3. 343 piÔÔhe. 3. SaÑ 1. 111 piÔÔhe. 4. Ma 1. 68 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 175

Viruddho cÈviruddho ca, sadisÈsadiso tathÈ. DhammÈnaÑ paccayo siddho, vipÈkÈ eva te ca na.

DhammÈnaÑ hi ÔhÈnasabhÈvakiccÈdiviruddho cÈviruddho ca paccayo loke siddho. PurimacittaÑ hi aparacittassa ÔhÈnaviruddho paccayo, purimasippÈdisikkhÈ ca pacchÈ pavattamÈnÈnaÑ sippÈdikiriyÈnaÑ. KammaÑ r|passa sabhÈvaviruddho paccayo, khÊrÈdÊni ca dadhi-ÈdÊnaÑ. Œloko cakkhuviÒÒÈÓassa kiccaviruddho, guÄÈdayo ca ÈsavÈdÊnaÑ. Cakkhur|pÈdayo pana cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ ÔhÈnÈviruddhÈ paccayÈ. PurimajavanÈdayo pacchimajavanÈdÊnaÑ sabhÈvÈviruddhÈ kiccÈviruddhÈ ca.

YathÈ ca viruddhÈviruddhÈ paccayÈ, siddhÈ, evaÑ sadisÈsadisÈpi. Sadisameva hi utu-ÈhÈrasa~khÈtaÑ r|paÑ r|passa paccayo, sÈlibÊjÈdÊni ca sÈliphalÈdÊnaÑ. Asadisampi r|paÑ ar|passa, ar|paÒca r|passa paccayo hoti, golomÈvilomavisÈÓadadhitilapiÔÔhÈdÊni ca dubbÈsarabh|tiÓakÈdÊnaÑ1. YesaÒca dhammÈnaÑ te viruddhÈviruddhasadisÈsadisapaccayÈ, na te dhammÈ tesaÑ dhammÈnaÑ vipÈkÈ eva.

Iti ayaÑ avijjÈ vipÈkavasena ekantÈniÔÔhaphalÈ, sabhÈvavasena ca2 sÈvajjÈpi samÈnÈ sabbesampi etesaÑ puÒÒÈbhisa~khÈrÈdÊnaÑ yathÈnur|paÑ ÔhÈnakiccasabhÈvaviruddhÈviruddhapaccayavasena, sadisÈsadisapaccayavasena ca paccayo hotÊti veditabbÈ. So cassÈ paccayabhÈvo “yassa hi dukkhÈdÊsu avijjÈsa~khÈtaÑ aÒÒÈÓaÑ appahÊnaÑ hoti, so dukkhe tÈva pubbantÈdÊsu ca aÒÒÈÓena saÑsÈradukkhaÑ sukhasaÒÒÈya gahetvÈ tassa hetubh|te tividhepi sa~khÈre ÈrabhatÊ”ti-ÈdinÈ nayena vutto-eva. 619. Apica ayaÑ aÒÒopi pariyÈyo–

Cut|papÈte saÑsÈre, sa~khÈrÈnaÒca lakkhaÓe. Yo paÔiccasamuppanna-dhammesu ca vimuyhati.

Abhisa~kharoti so ete, sa~khÈre tividhe yato. AvijjÈ paccayo tesaÑ, tividhÈnampi’yaÑ3 tatoti. ______________________________________________________________ 1. Dabbhabh|tiÓakÈdÊnaÑ (SÊ), dabbÈbh|tanakÈdÊnaÑ (Ka), dubbÈbh|tiÓakÈdÊnaÑ

(SyÈ), dubbÈsarabh|tanakÈdÊnaÑ (I), ®ÊkÈ passitabbÈ. 2. SabhÈvavasena (SÊ, I, Ka) 3. TividhÈnaÑ ayaÑ (SÊ, Ka), tividhÈnamayaÑ (SyÈ)

Visuddhimagga 176

KathaÑ pana yo etesu vimuyhati, so tividhepete sa~khÈre karotÊti ce. CutiyÈ tÈva vim|Äho “sabbattha khandhÈnaÑ bhedo maraÓan”ti cutiÑ agaÓhanto “satto marati, sattassa dehantarasa~kamanan”ti-ÈdÊni vikappeti.

UpapÈte vim|Äho “sabbattha khandhÈnaÑ pÈtubhÈvo jÈtÊ”ti upapÈtaÑ agaÓhanto “satto upapajjati, sattassa navasarÊrapÈtubhÈvo”ti-ÈdÊni vikappeti.

SaÑsÈre vim|Äho yo esa,

“KhandhÈnaÒca paÔipÈÔi, dhÈtu-ÈyatanÈna ca. AbbocchinnaÑ vattamÈnÈ, saÑsÈroti pavuccatÊ”ti–

EvaÑ vaÓÓito saÑsÈro, taÑ evaÑ agaÓhanto “ayaÑ satto asmÈ lokÈ paraÑ lokaÑ gacchati, parasmÈ lokÈ imaÑ lokaÑ ÈgacchatÊ”ti-ÈdÊni vikappeti.

Sa~khÈrÈnaÑ lakkhaÓe vim|Äho sa~khÈrÈnaÑ sabhÈvalakkhaÓaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓaÒca agaÓhanto sa~khÈre attato attaniyato dhuvato sukhato subhato vikappeti.

PaÔiccasamuppannadhammesu vim|Äho avijjÈdÊhi sa~khÈrÈdÊnaÑ pavattiÑ agaÓhanto “attÈ jÈnÈti vÈ na jÈnÈti vÈ, so eva karoti ca kÈreti ca. So paÔisandhiyaÑ upapajjati, tassa aÓu-issarÈdayo kalalÈdibhÈvena sarÊraÑ saÓÔhapento indriyÈni sampÈdenti. So indriyasampanno phusati, vediyati, taÓhÊyati, upÈdiyati, ghaÔiyati. So puna bhavantare bhavatÊ”ti vÈ, “sabbe sattÈ niyatisa~gatibhÈvapariÓatÈ”ti1 vÈ vikappeti.

So avijjÈya andhÊkato evaÑ vikappento yathÈ nÈma andho pathaviyaÑ vicaranto maggampi amaggampi thalampi ninnampi samampi visamampi paÔipajjati, evaÑ puÒÒampi apuÒÒampi ÈneÒjÈbhisa~khÈrampi abhisa~kharotÊti.

TenetaÑ vuccati–______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 50; SaÑ 2. 172 piÔÔhÈdÊsu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 177

“YathÈpi nÈma jaccandho, naro apariÓÈyako1. EkadÈ yÈti maggena, ummaggenÈpi2 ekadÈ.

SaÑsÈre saÑsaraÑ bÈlo, tathÈ apariÓÈyako. Karoti ekadÈ puÒÒaÑ, apuÒÒamapi3 ekadÈ.

YadÈ ca ÒatvÈ so dhammaÑ, saccÈni abhisamessati. TadÈ avijj|pasamÈ, upasanto carissatÊti.

AyaÑ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti padasmiÑ vitthÈrakathÈ4.

Sa~khÈrapaccayÈviÒÒÈÓapadavitthÈrakathÈ

620. Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓapade–viÒÒÈÓanti cakkhuviÒÒÈÓÈdi chabbidhaÑ. Tattha cakkhuviÒÒÈÓaÑ kusalavipÈkaÑ akusalavipÈkanti duvidhaÑ hoti. TathÈ sotaghÈnajivhÈkÈyaviÒÒÈÓÈni. ManoviÒÒÈÓaÑ kusalÈkusalavipÈkÈ dve manodhÈtuyo, tisso ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuyo, aÔÔha sahetukÈni kÈmÈvacaravipÈkacittÈni, paÒca r|pÈvacarÈni, cattÈri ar|pÈvacarÈnÊti bÈvÊsatividhaÑ hoti. Iti imehi chahi viÒÒÈÓehi sabbÈnipi bÈttiÑsa lokiyavipÈkaviÒÒÈÓÈni sa~gahitÈni honti. LokuttarÈni pana vaÔÔakathÈya na yujjantÊti na gahitÈni.

Tattha siyÈ “kathampanetaÑ jÈnitabbaÑ idaÑ vuttappakÈraÑ viÒÒÈÓaÑ sa~khÈrapaccayÈ hotÊ”ti. UpacitakammÈbhÈve vipÈkÈbhÈvato. VipÈkaÑ hetaÑ, vipÈkaÒca na upacitakammÈbhÈve uppajjati. Yadi uppajjeyya sabbesaÑ sabbavipÈkÈni uppajjeyyuÑ, na ca uppajjantÊti jÈnitabbametaÑ sa~khÈrapaccayÈ idaÑ viÒÒÈÓaÑ hotÊti.

Katarasa~khÈrapaccayÈ kataraÑ viÒÒÈÓanti ce. KÈmÈvacarapuÒÒÈbhisa~khÈrapaccayÈ tÈva kusalavipÈkÈni paÒca cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni, manoviÒÒÈÓe ekÈ manodhÈtu, dve manoviÒÒÈÓadhÈtuyo, aÔÔha kÈmÈvacaramahÈvipÈkÈnÊti soÄasa. YathÈha–

“KÈmÈvacarassa kusalassa kammassa kaÔattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ uppannaÑ hoti. Sota. GhÈna. JivhÈ.

______________________________________________________________ 1. AparinÈyako (SÊ, I, Ka) 2. KummaggenÈpi (I, Ka) 3. ApuÒÒampi ca (SÊ) 4. VitthÈrakathÈmukhaÑ (SyÈ, Ka)

Visuddhimagga 178

kÈyaviÒÒÈÓaÑ. VipÈkÈ manodhÈtu uppannÈ hoti. SomanassasahagatÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu uppannÈ hoti. UpekkhÈsahagatÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu uppannÈ hoti. SomanassasahagatÈ ÒÈÓasampayuttÈ. SomanassasahagatÈ ÒÈÓasampayuttÈ sasa~khÈrena. SomanassasahagatÈ ÒÈÓavippayuttÈ. SomanassasahagatÈ ÒÈÓavippayuttÈ sasa~khÈrena. UpekkhÈsahagatÈ ÒÈÓasampayuttÈ. UpekkhÈsahagatÈ ÒÈÓasampayuttÈ sasa~khÈrena. UpekkhÈsahagatÈ ÒÈÓavippayuttÈ. UpekkhÈsahagatÈ ÒÈÓavippayuttÈ sasa~khÈrenÈ”ti1.

R|pÈvacarapuÒÒÈbhisa~khÈrapaccayÈ pana paÒca r|pÈvacaravipÈkÈni. YathÈha–

“Tasseva r|pÈvacarassa kusalassa kammassa kaÔattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ vivicceva kÈmehi paÔhamaÑ jhÈnaÑ -pa- paÒcamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharatÊ”ti2. EvaÑ puÒÒÈbhisa~khÈrapaccayÈ ekavÊsatividhaÑ viÒÒÈÓaÑ hoti.

ApuÒÒÈbhisa~khÈrapaccayÈ pana akusalavipÈkÈni paÒca cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni, ekÈ manodhÈtu, ekÈ manoviÒÒÈÓadhÈt|ti evaÑ sattavidhaÑ viÒÒÈÓaÑ hoti. YathÈha–

“Akusalassa kammassa kaÔattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ uppannaÑ hoti. Sota. GhÈna. JivhÈ. KÈyaviÒÒÈÓaÑ. VipÈkÈ manodhÈtu vipÈkÈ manoviÒÒÈÓadhÈtu uppannÈ hotÊ”ti3.

ŒneÒjÈbhisa~khÈrapaccayÈ pana cattÈri ar|pavipÈkÈnÊti evaÑ catubbidhaÑ viÒÒÈÓaÑ hoti. YathÈha–

“Tasseva ar|pÈvacarassa kusalassa kammassa kaÔattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ sabbaso r|pasaÒÒÈnaÑ samatikkamÈ ÈkÈsÈnaÒcÈyatanasaÒÒÈ sahagataÑ -pa- viÒÒÈÓaÒcÈ -pa- ÈkiÒcaÒÒÈ -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatana sahagataÑ sukhassa ca dukkhassa ca pahÈnÈ catutthaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharatÊ”ti4.

______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 104, 116 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 116 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 136 piÔÔhe. 4. Abhi 1. 117 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 179

621. EvaÑ yaÑ sa~khÈrapaccayÈ yaÑ viÒÒÈÓaÑ hoti, taÑ ÒatvÈ idÈnissa evaÑ pavatti veditabbÈ–sabbameva hi idaÑ pavattipaÔisandhivasena dvedhÈ pavattati. Tattha dvepaÒcaviÒÒÈÓÈni, dve manodhÈtuyo, somanassasahagatÈ ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈt|ti imÈni terasa paÒcavokÈrabhave pavattiyaÒÒeva pavattanti. SesÈni ek|navÊsati tÊsu bhavesu yathÈnur|paÑ pavattiyampi paÔisandhiyampi pavattanti.

KathaÑ? KusalavipÈkÈni tÈva cakkhuviÒÒÈÓÈdÊni paÒca kusalavipÈkena akusalavipÈkena vÈ nibbattassa yathÈkkamaÑ paripÈkaÑ upagatindriyassa cakkhÈdÊnaÑ ÈpÈthagataÑ iÔÔhaÑ iÔÔhamajjhattaÑ vÈ r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ Èrabbha cakkhÈdipasÈdaÑ nissÈya dassana savana ghÈyana sÈyana phusanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈni pavattanti. TathÈ akusalavipÈkÈni paÒca. KevalaÒhi tesaÑ aniÔÔhaÑ aniÔÔhamajjhattaÑ vÈ ÈrammaÓaÑ hoti. Ayameva viseso. Dasapi cetÈni niyatadvÈrÈrammaÓavatthuÔÔhÈnÈni niyatakiccÈneva ca bhavanti.

Tato kusalavipÈkÈnaÑ cakkhuviÒÒÈÓÈdÊnaÑ anantarÈ kusalavipÈkÈ manodhÈtu tesaÑyeva ÈrammaÓaÑ Èrabbha hadayavatthuÑ nissÈya sampaÔicchanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ pavattati. TathÈ akusalavipÈkÈnaÑ anantarÈ akusalavipÈkÈ. IdaÒca pana dvayaÑ aniyatadvÈrÈrammaÓaÑ niyatavatthuÔÔhÈnaÑ niyatakiccaÒca hoti.

SomanassasahagatÈ pana ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtukusalavipÈkamanodhÈtuyÈ anantarÈ tassÈ eva ÈrammaÓaÑ Èrabbha hadayavatthuÑ nissÈya santÊraÓakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ chasu dvÈresu balavÈrammaÓe kÈmÈvacarasattÈnaÑ yebhuyyena lobhasampayuttajavanÈvasÈne bhava~gavÊthiÑ pacchinditvÈ javanena gahitÈrammaÓe tadÈrammaÓavasena ca sakiÑ vÈ dvikkhattuÑ vÈ pavattatÊti MajjhimaÔÔhakathÈyaÑ vuttaÑ. AbhidhammaÔÔhakathÈyampana tadÈrammaÓe dve cittavÈrÈ ÈgatÈ. Idampana cittaÑ tadÈrammaÓanti ca piÔÔhibhava~ganti cÈti dve nÈmÈni labhati. AniyatadvÈrÈrammaÓaÑ niyatavatthukaÑ aniyataÔÔhÈnakiccaÒca hotÊti. EvaÑ tÈva terasa paÒcavokÈrabhave pavattiyaÒÒeva pavattantÊti veditabbÈni.

Visuddhimagga 180

Sesesu ek|navÊsatiyÈ1 na kiÒci attano anur|pÈya paÔisandhiyÈ na pavattati. Pavattiyampana kusalÈkusalavipÈkÈ tÈva dve ahetukamanoviÒÒÈÓadhÈtuyo paÒcadvÈre2 kusalÈkusalavipÈka-manodhÈt|naÑ anantarÈ santÊraÓakiccaÑ, chasu dvÈresu pubbe vuttanayeneva tadÈrammaÓakiccaÑ, attanÈ dinnapaÔisandhito uddhaÑ asati bhava~gupacchedake cittuppÈde bhava~gakiccaÑ, ante cutikiccaÒcÈti cattÈri kiccÈni sÈdhayamÈnÈ niyatavatthukÈ aniyatadvÈrÈrammaÓaÔÔhÈnakiccÈ hutvÈ pavattanti.

AÔÔha kÈmÈvacarasahetukacittÈni vuttanayeneva chasu dvÈresu tadÈrammaÓakiccaÑ, attanÈ dinnapaÔisandhito uddhaÑ asati bhava~gupacchedake cittuppÈde bhava~gakiccaÑ, ante cutikiccaÒcÈti tÊÓi kiccÈni sÈdhayamÈnÈni niyatavatthukÈni aniyatadvÈrÈrammaÓaÔÔhÈnakiccÈni hutvÈ pavattanti.

PaÒca r|pÈvacarÈni cattÈri ca ÈruppÈni attanÈ dinnapaÔisandhito uddhaÑ asati bhava~gupacchedake cittuppÈde bhava~gakiccaÑ, ante cutikiccaÒcÈti kiccadvayaÑ sÈdhayamÈnÈni pavattanti. Tesu r|pÈvacarÈni niyatavatthÈrammaÓÈni aniyataÔÔhÈnakiccÈni, itarÈni niyatavatthukÈni niyatÈrammaÓÈni aniyataÔÔhÈnakiccÈni hutvÈ pavattantÊti evaÑ tÈva bÈttiÑsavidhampi viÒÒÈÓaÑ pavattiyaÑ sa~khÈrapaccayÈ pavattati. TatrÈssa te te sa~khÈrÈ kammapaccayena ca upanissayapaccayena ca paccayÈ honti. 622. Yampana vuttaÑ “sesesu ek|navÊsatiyÈ na kiÒci attano anur|pÈya paÔisandhiyÈ na pavattatÊ”ti, taÑ atisaÑkhittattÈ dubbijÈnaÑ. Tenassa vitthÈranayadassanatthaÑ vuccati, kati paÔisandhiyÈ, kati paÔisandhicittÈni, kena kattha paÔisandhi hoti, kiÑ paÔisandhiyÈ ÈrammaÓanti.

AsaÒÒapaÔisandhiyÈ saddhiÑ vÊsati paÔisandhiyo. VuttappakÈrÈneva ek|navÊsati paÔisandhicittÈni. Tattha akusalavipÈkÈya ahetuka-manoviÒÒÈÓadhÈtuyÈ apÈyesu paÔisandhi hoti. KusalavipÈkÈya manussaloke jaccandhajÈtibadhirajÈti-ummattakajÈti-eÄam|ganapuÑsakÈdÊnaÑ. AÔÔhahi sahetukakÈmÈvacaravipÈkehi kÈmÈvacaradevesu ceva manussesu ca puÒÒavantÈnaÑ paÔisandhi hoti. PaÒcahi r|pÈvacaravipÈkehi r|pÊ brahmaloke. Cat|hi ar|pÈvacaravipÈkehi ar|paloketi. Yena ca yattha paÔisandhi ______________________________________________________________ 1. Ek|navÊsatiyÈ cittesu (Abhi-®Ôha 2. 145) 2. PaÒcasu dvÈresu (I)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 181

hoti, sÈ-eva tassa anur|pÈ paÔisandhi nÈma. Sa~khepato pana paÔisandhiyÈ tÊÓi ÈrammaÓÈni honti atÊtaÑ paccuppannaÑ navattabbaÒca. AsaÒÒÈ paÔisandhi anÈrammaÓÈti.

Tattha viÒÒÈÓaÒcÈyatananevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanapaÔisandhÊnaÑ atÊtameva ÈrammaÓaÑ. DasannaÑ kÈmÈvacarÈnaÑ atÊtaÑ vÈ paccuppannaÑ vÈ. SesÈnaÑ navattabbameva1. EvaÑ tÊsu ÈrammaÓesu pavattamÈnÈ pana paÔisandhi yasmÈ atÊtÈrammaÓassa vÈ navattabbÈrammaÓassa vÈ cuticittassa anantarameva pavattati. PaccuppannÈrammaÓaÑ pana cuticittaÑ nÈma natthi. TasmÈ dvÊsu ÈrammaÓesu aÒÒatarÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ tÊsu ÈrammaÓesu aÒÒatarÈrammaÓÈya paÔisandhiyÈ sugatiduggativasena pavattanÈkÈro veditabbo. 623. SeyyathidaÑ–kÈmÈvacarasugatiyaÑ tÈva Ôhitassa pÈpakammino puggalassa “tÈnissa tasmiÑ samaye olambantÊ”ti-Èdivacanato2maraÓamaÒce nipannassa yath|pacitaÑ pÈpakammaÑ vÈ kammanimittaÑ vÈ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati. TaÑ Èrabbha uppannÈya tadÈrammaÓapariyosÈnÈya javanavÊthiyÈ anantaraÑ bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cuticittaÑ uppajjati. TasmiÑ niruddhe tadeva ÈpÈthagataÑ kammaÑ vÈ kammanimittaÑ vÈ Èrabbha anupacchinnakilesabalavinÈmitaÑ3 duggatipariyÈpannaÑ paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ atÊtÈrammaÓÈ paÔisandhi.

Aparassa maraÓasamaye vuttappakÈrakammavasena narakÈdÊsu aggijÈlavaÓÓÈdikaÑ duggatinimittaÑ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati, tassa dvikkhattuÑ bhava~ge uppajjitvÈ niruddhe taÑ ÈrammaÓaÑ Èrabbha ekaÑ ÈvajjanaÑ, maraÓassa ÈsannabhÈvena mandÊbh|tavegattÈ paÒca javanÈni, dve tadÈrammaÓÈnÊti tÊÓi vÊthicittÈni uppajjanti. Tato bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ ekaÑ cuticittaÑ. EttÈvatÈ ekÈdasa cittakkhaÓÈ atÊtÈ honti. Athassa avasesapaÒcacittakkhaÓÈyuke tasmiÒÒeva ÈrammaÓe paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ paccuppannÈrammaÓÈ paÔisandhi. ______________________________________________________________ 1. NavattabbaÑ (I, Abhi-®Ôha 2. 149 piÔÔhepi.) 2. Ma 3. 203 piÔÔhe. 3. VinamitaÑ (SÊ, SyÈ, I), vanamitaÑ (Ka)

Visuddhimagga 182

Aparassa maraÓasamaye paÒcannaÑ dvÈrÈnaÑ aÒÒatarasmiÑ rÈgÈdihetubh|taÑ hÊnamÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati. Tassa yathÈkkamena uppanne voÔÔhabbanÈvasÈne maraÓassa ÈsannabhÈvena mandÊbh|tavegattÈ paÒca javanÈni, dve tadÈrammaÓÈni ca uppajjanti. Tato bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ ekaÑ cuticittaÑ. EttÈvatÈ ca dve1 bhava~gÈni, ÈvajjanaÑ, dassanaÑ, sampaÔicchanaÑ, santÊraÓaÑ, voÔÔhabbanaÑ, paÒca javanÈni, dve tadÈrammaÓÈni, ekaÑ cuticittanti paÒcadasacittakkhaÓÈ atÊtÈ honti. AthÈvasesa eka cittakkhaÓÈyuke tasmiÒÒeva ÈrammaÓe paÔisandhicittaÑ uppajjati. Ayampi atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ paccuppannÈrammaÓÈ paÔisandhi. Esa tÈva atÊtÈrammaÓÈya sugaticutiyÈ anantarÈ atÊtapaccuppannÈrammaÓÈya duggatipaÔisandhiyÈ pavattanÈkÈro. 624. DuggatiyaÑ Ôhitassa pana upacitÈnavajjakammassa vuttanayeneva taÑ anavajjakammaÑ vÈ kammanimittaÑ vÈ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchatÊti kaÓhapakkhe sukkapakkhaÑ ÔhapetvÈ sabbaÑ purimanayeneva veditabbaÑ. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya duggaticutiyÈ anantarÈ atÊtapaccuppannÈrammaÓÈya sugatipaÔisandhiyÈ pavattanÈkÈro. 625. SugatiyaÑ Ôhitassa pana upacitÈnavajjakammassa “tÈnissa tasmiÑ samaye olambantÊ”ti-Èdivacanato2 maraÓamaÒce nipannassa yath|pacitaÑ anavajjakammaÑ vÈ kammanimittaÑ vÈ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati. TaÒca kho upacitakÈmÈvacarÈnavajjakammasseva. Upacitamahaggatakammassa pana kammanimittameva ÈpÈthamÈgacchati. TaÑ Èrabbha-uppannÈya tadÈrammaÓapariyosÈnÈya suddhÈya vÈ javanavÊthiyÈ anantaraÑ bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ cuticittaÑ uppajjati. TasmiÑ niruddhe tameva ÈpÈthagataÑ kammaÑ vÈ kammanimittaÑ vÈ Èrabbha anupacchinnakilesabalavinÈmitaÑ sugatipariyÈpannaÑ paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ atÊtÈrammaÓÈ vÈ navattabbÈrammaÓÈ vÈ paÔisandhi.

Aparassa maraÓasamaye kÈmÈvacara-anavajjakammavasena manussaloke mÈtukucchivaÓÓasa~khÈtaÑ vÈ devaloke uyyÈnavimÈnakapparukkhÈdivaÓÓasa~khÈtaÑ vÈ sugatinimittaÑ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati, tassa ______________________________________________________________ 1. EttÈvatÈ dve (Abhi-®Ôha 2. 150 piÔÔhe), 2. Ma 3. 210 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 183

duggatinimitte dassitÈnukkameneva cuticittÈnantaraÑ paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ paccuppannÈrammaÓÈ paÔisandhi.

Aparassa maraÓasamaye ÒÈtakÈ “ayaÑ tÈta tavatthÈya Buddhap|jÈ karÊyati cittaÑ pasÈdehÊ”ti vatvÈ pupphadÈmapaÔÈkÈdivasena r|pÈrammaÓaÑ vÈ, dhammassavanat|riyap|jÈdivasena saddÈrammaÓaÑ vÈ, dh|mavÈsagandhÈdivasena gandhÈrammaÓaÑ vÈ, “idaÑ tÈta sÈyassu tavatthÈya dÈtabbadeyyadhamman”ti vatvÈ madhuphÈÓitÈdivasena rasÈrammaÓaÑ vÈ, “idaÑ tÈta phusassu tavatthÈya dÈtabbadeyyadhamman”ti vatvÈ cÊnapaÔÔasomÈrapaÔÔÈdivasena phoÔÔhabbÈrammaÓaÑ vÈ paÒcadvÈre upasaÑharanti, tassa tasmiÑ ÈpÈthagate r|pÈdi-ÈrammaÓe yathÈkkamena uppannavoÔÔhabbanÈvasÈne maraÓassa ÈsannabhÈvena mandÊbh|tavegattÈ paÒca javanÈni, dve tadÈrammaÓÈni ca uppajjanti. Tato bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ ekaÑ cuticittaÑ, tadavasÈne tasmiÒÒeva ekacittakkhaÓaÔÔhitike ÈrammaÓe paÔisandhicittaÑ uppajjati. Ayampi atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ anantarÈ paccuppannÈrammaÓÈ paÔisandhi. 626. Aparassa pana pathavÊkasiÓajjhÈnÈdivasena paÔiladdhamahaggatassa1 sugatiyaÑ Ôhitassa maraÓasamaye kÈmÈvacarakusalakamma kammanimitta gatinimittÈnaÑ vÈ aÒÒataraÑ, pathavÊkasiÓÈdikaÑ vÈ nimittaÑ, mahaggatacittaÑ vÈ manodvÈre ÈpÈthamÈgacchati, cakkhusotÈnaÑ vÈ aÒÒatarasmiÑ kusaluppattihetubh|taÑ paÓÊtamÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati, tassa yathÈkkamena uppannavoÔÔhabbanÈvasÈne maraÓassa ÈsannabhÈvena mandÊbh|tavegattÈ paÒca javanÈni uppajjanti. MahaggatagatikÈnaÑ pana tadÈrammaÓaÑ natthi, tasmÈ javanÈnantaraÑyeva bhava~gavisayaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ ekaÑ cuticittaÑ uppajjati. TassÈvasÈne kÈmÈvacaramahaggatasugatÊnaÑ aÒÒatarasugatipariyÈpannaÑ yath|paÔÔhitesu ÈrammaÓesu aÒÒatarÈrammaÓaÑ paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ navattabbÈrammaÓÈya sugaticutiyÈ anantarÈ atÊtapaccuppannanavattabbÈrammaÓÈnaÑ aÒÒatarÈrammaÓÈ paÔisandhi.

EtenÈnusÈrena ÈruppacutiyÈpi anantarÈ paÔisandhi veditabbÈ. AyaÑ atÊtanavattabbÈrammaÓÈya sugaticutiyÈ anantarÈ atÊtanavattabbapaccuppannÈrammaÓÈya paÔisandhiyÈ pavattanÈkÈro. ______________________________________________________________ 1. PaÔiladdhamahaggata- (Ka-SÊ)

Visuddhimagga 184

627. DuggatiyaÑ Ôhitassa pana pÈpakammino vuttanayeneva taÑ kammaÑ kammanimittaÑ gatinimittaÑ vÈ manodvÈre. PaÒcadvÈre vÈ pana akusaluppatti hetubh|taÑ ÈrammaÓaÑ ÈpÈthamÈgacchati, athassa yathÈkkamena cuticittÈvasÈne duggatipariyÈpannaÑ tesu ÈrammaÓesu aÒÒatarÈrammaÓaÑ paÔisandhicittaÑ uppajjati. AyaÑ atÊtÈrammaÓÈya duggaticutiyÈ anantarÈ atÊtapaccuppannÈrammaÓÈya paÔisandhiyÈ pavattanÈkÈroti. EttÈvatÈ ek|navÊsatividhassÈpi viÒÒÈÓassa paÔisandhivasena pavatti dÊpitÈ hoti. 628. TayidaÑ sabbampi evaÑ,

PavattamÈnaÑ sandhimhi, dvedhÈ kammena vattati. MissÈdÊhi ca bhedehi, bheda’ssa duvidhÈdiko.

IdaÒhi ek|navÊsatividhampi vipÈkaviÒÒÈÓaÑ paÔisandhimhi pavattamÈnÈ dvedhÈ kammena vattati. YathÈ sakaÒhi ekassa janakakammaÑ nÈnÈkkhaÓikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hoti. VuttaÒhetaÑ “kusalÈkusalaÑ kammaÑ vipÈkassa upanissayapaccayena paccayo”ti1. EvaÑ vattamÈnassa panassa missÈdÊhi bhedehi duvidhÈdikopi bhedo veditabbo.

SeyyathidaÑ–idaÒhi paÔisandhivasena ekadhÈ pavattamÈnampi r|pena saha missÈmissabhedato duvidhaÑ. KÈmar|pÈr|pabhavabhedato tividhaÑ. AÓÉajajalÈbuja saÑsedaja opapÈtikayonivasena catubbidhaÑ. Gativasena paÒcavidhaÑ. ViÒÒÈÓaÔÔhitivasena sattavidhaÑ. SattÈvÈsavasena aÔÔhavidhaÑ hoti. 629. Tattha,

MissaÑ dvidhÈ bhÈvabhedÈ, sabhÈvaÑ tattha ca dvidhÈ. Dve vÈ tayo vÈ dasakÈ, omato ÈdinÈ saha.

MissaÑdvidhÈ bhÈvabhedÈti yaÑ hetaÑ ettha aÒÒatra ar|pabhavÈ r|pamissaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ uppajjati, taÑ r|pabhave itthindriyapurisindriyasa~khÈtena bhÈvena vinÈ uppattito. KÈmabhave aÒÒatra jÈtipaÓÉakapaÔisandhiyÈ bhÈvena saha uppattito sabhÈvaÑ, abhÈvanti duvidhaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 147, 150 piÔÔhesu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 185

SabhÈvaÑ tattha ca dvidhÈti tatthÈpi ca yaÑ sabhÈvaÑ, taÑ itthipurisabhÈvÈnaÑ aÒÒatarena saha uppattito duvidhameva hoti.

Dve vÈ tayo vÈ dasakÈ omato ÈdinÈ sahÈti yaÑ hetamettha “missaÑ amissan”ti duke Èdibh|taÑ r|pamissaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓaÑ, tena saha vatthu kÈyadasakavasena dve vÈ, vatthu kÈya bhÈvadasakavasena tayo vÈ dasakÈ omato uppajjanti, natthi ito paraÑ r|paparihÈnÊti. TampanetaÑ evaÑ omakaparimÈÓaÑ uppajjamÈnaÑ aÓÉajajalÈbujanÈmikÈsu dvÊsu yonÊsu jÈti-uÓÓÈya ekena aÑsunÈ uddhaÔasappimaÓÉappamÈÓaÑ kalalanti laddhasa~khaÑ hutvÈ uppajjati. Tattha yonÊnaÑ gativasena sambhavabhedo veditabbo. 630. EtÈsu hi,

Niraye bhummavajjesu, devesu ca na yoniyo. Tisso purimikÈ honti, catassopi gatittaye.

Tattha devesu cÈti casaddena yathÈ niraye ca bhummavajjesu ca devesu, evaÑ nijjhÈmataÓhikapetesu ca purimikÈ tisso yoniyo na santÊti veditabbÈ. OpapÈtikÈ-eva hi te honti. Sese pana tiracchÈnapettivisayamanussasa~khÈte gatittaye pubbe vajjitabhummadevesu ca catassopi yoniyo honti. Tattha,

TiÑsa nava ceva r|pÊsu, sattati ukkaÑsatotha r|pÈni. SaÑsedupapÈtayonisu1, atha vÈ avakaÑsato tiÑsa.

R|pÊ brahmesu tÈva opapÈtikayonikesu cakkhusotavatthudasakÈnaÑ jÊvitanavakassa cÈti catunnaÑ kalÈpÈnaÑ vasenatiÑsa ca nava ca paÔisandhiviÒÒÈÓena saha r|pÈni uppajjanti. R|pÊ brahme pana ÔhapetvÈ aÒÒesu saÑsedaja-opapÈtikayonikesu ukkaÑsato cakkhusotaghÈnajivhÈkÈyavatthubhÈvadasakÈnaÑ vasena sattati, tÈni ca niccaÑ devesu. Tattha vaÓÓo gandho raso ojÈ catasso cÈpi dhÈtuyo cakkhupasÈdo jÊvitanti ayaÑ dasar|paparimÈÓo r|papuÒjo cakkhudasako nÈma. EvaÑ sesÈ ______________________________________________________________ 1. SaÑsedajopapÈtisu (Abhi-®Ôha 2. 153)

Visuddhimagga 186

veditabbÈ. AvakaÑsato pana jaccandhabadhira-aghÈnakanapuÑsakassa jivhÈkÈyavatthudasakÈnaÑ vasena tiÑsa r|pÈni uppajjanti. UkkaÑsÈvakaÑsÈnampana antare anur|pato vikappo veditabbo. 631. EvaÑ viditvÈ puna,

KhandhÈrammaÓagatihetu-vedanÈpÊtivitakkavicÈrehi. BhedÈbhedaviseso, cutisandhÊnaÑ pariÒÒeyyo.

YÈ hesÈ missÈmissato duvidhÈ paÔisandhi, yÈ cassÈ atÊtÈnantarÈ cuti, tÈsaÑ imehi khandhÈdÊhi bhedÈbhedaviseso ÒÈtabboti attho.

KathaÑ? KadÈci hi catukkhandhÈya ÈruppacutiyÈ anantarÈ catukkhandhÈva ÈrammaÓatopi abhinnÈ paÔisandhi hoti. KadÈci amahaggatabahiddhÈrammaÓÈya mahaggata-ajjhattÈrammaÓÈ. AyaÑ tÈva ar|pabh|mÊsuyeva nayo. KadÈci pana catukkhandhÈya ar|pacutiyÈ anantarÈ paÒcakkhandhÈ kÈmÈvacarapaÔisandhi. KadÈci paÒcakkhandhÈya kÈmÈvacaracutiyÈ r|pÈvacaracutiyÈ vÈ anantarÈ catukkhandhÈ ar|papaÔisandhi. EvaÑ atÊtÈrammaÓÈya cutiyÈ paccuppannÈrammaÓÈ1 paÔisandhi. EkaccasugaticutiyÈ ekaccaduggatipaÔisandhi. AhetukacutiyÈ sahetukapaÔisandhi. DuhetukacutiyÈ tihetukapaÔisandhi. UpekkhÈsahagatacutiyÈ somanassasahagatapaÔisandhi. AppÊtikacutiyÈ sappÊtikapaÔisandhi. AvitakkacutiyÈ savitakkapaÔisandhi. AvicÈracutiyÈ savicÈrapaÔisandhi. AvitakkÈvicÈracutiyÈ savitakkasavicÈrapaÔisandhÊti tassa tassa viparÊtato ca yathÈyogaÑ yojetabbaÑ. 632. Laddhapaccayamiti dhammamattametaÑ bhavantaramupeti. NÈssa tato sa~kanti, na tato hetuÑ vinÈ hoti.

Iti hetaÑ laddhapaccayaÑ r|pÈr|padhammamattaÑ uppajjamÈnaÑ bhavantaramupetÊti vuccati, na satto, na jÊvo. Tassa ca nÈpi atÊtabhavato idha sa~kanti atthi. NÈpi tato hetuÑ vinÈ idha pÈtubhÈvo. TayidaÑ pÈkaÔena manussacutipaÔisandhikkamena pakÈsayissÈma. ______________________________________________________________ 1. AtÊtanavattabbapaccuppannÈrammaÓÈ (SÊ, Abhi-®Ôha 2. 154)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 187

AtÊtabhavasmiÑ hi sarasena upakkamena vÈ samÈsannamaraÓassa asayhÈnaÑ sabba~gapacca~gasandhibandhanacchedakÈnaÑ mÈraÓantikavedanÈsatthÈnaÑ sannipÈtaÑ asahantassa Èhape pakkhittaharitatÈlapaÓÓamiva kamena upasussamÈne sarÊre niruddhesu cakkhÈdÊsu indriyesu hadayavatthumatte patiÔÔhitesu kÈyindriyamanindriyajÊvitindriyesu ta~khaÓÈvasesahadayavatthusannissitaÑ viÒÒÈÓaÑ garuka1 samÈsevitÈsannapubbakatÈnaÑ aÒÒataraÑ laddhÈvasesapaccayasa~khÈrasa~khÈtaÑ kammaÑ, tadupaÔÔhÈpitaÑ vÈ kammanimittagatinimittasa~khÈtaÑ visayaÑ Èrabbha pavattati. TadevaÑ pavattamÈnaÑ taÓhÈvijjÈnaÑ appahÊnattÈ avijjÈ paÔicchÈditÈdÊnave tasmiÑ visaye taÓhÈ nÈmeti, sahajÈtasa~khÈrÈ khipanti. TaÑ santativasena taÓhÈya nÈmiyamÈnaÑ sa~khÈrehi khippamÈnaÑ orimatÊrarukkhavinibaddha-rajjumÈlambitvÈ mÈtikÈtikkamako viya purimaÒca nissayaÑ jahati, aparaÒca kammasamuÔÔhÈpitaÑ nissayaÑ assÈdayamÈnaÑ vÈ anassÈdayamÈnaÑ vÈ ÈrammaÓÈdÊhiyeva paccayehi pavattatÊti.

Ettha ca purimaÑ ca cavanato cuti. PacchimaÑ bhavantarÈdi-paÔisandhÈnato paÔisandhÊti vuccati. TadetaÑ nÈpi purimabhavÈ idhÈgataÑ, nÈpi tato kammasa~khÈranativisayÈdihetuÑ vinÈ pÈtubh|tanti veditabbaÑ. 633. SiyuÑ nidassanÈnettha, paÔighosÈdikÈ atha. SantÈnabandhato natthi, ekatÈ nÈpi nÈnatÈ.

Ettha cetassa viÒÒÈÓassa purimabhavato idha anÈgamane, atÊtabhavapariyÈpannahet|ti ca uppÈde paÔighosapadÊpamuddÈpaÔibimbappa-kÈrÈ dhammÈ nidassanÈni siyuÑ. YathÈ hi paÔighosapadÊpamuddÈchÈyÈ saddÈdihetukÈ2 honti aÒÒatra agantvÈ2 evamevaÑ idaÑ cittaÑ.

Ettha ca santÈnabandhato natthi ekatÈ nÈpi nÈnatÈ. Yadi hi santÈnabandhe sati ekantamekatÈ bhaveyya, na khÊrato dadhi sambh|taÑ siyÈ. AthÈpi ekantanÈnatÈ bhaveyya, na khÊrassÈdhÊno dadhi siyÈ. Esa nayo sabbahetuhetusamuppannesu3. EvaÒca sati sabbalokavo- ______________________________________________________________ 1. Garukata (SÊ), garu (I) 2-2. Honti aÒÒatra agantvÈva honti (SÊ), honti aÒÒatra agantvÈ honti (SyÈ, I, Ka), AÒÒatra-agantvÈ honti (Abhi-®Ôha 2. 155) 3. Sabbahetusamuppannesu (SÊ, I, Ka)

Visuddhimagga 188

hÈralopo siyÈ, so ca aniÔÔho. TasmÈ ettha na ekantamekatÈ vÈ nÈnatÈ vÈ upagantabbÈti. 634. EtthÈha–nanu evaÑ asa~kantipÈtubhÈve sati ye imasmiÑ manussattabhÈve khandhÈ, tesaÑ niruddhattÈ, phalapaccayassa ca kammassa tattha agamanato aÒÒassa aÒÒato ca taÑ phalaÑ siyÈ, upabhuÒjake ca asati kassa taÑ phalaÑ siyÈ, tasmÈ na sundaramidaÑ vidhÈnanti. TatridaÑ vuccati–

SantÈne yaÑ phalaÑ etaÑ, nÈÒÒassa na ca aÒÒato. BÊjÈnaÑ abhisa~khÈro, etassatthassa sÈdhako.

EkasantÈnasmiÑ hi phalaÑ uppajjamÈnaÑ tattha ekanta-ekattanÈnattÈnaÑ paÔisiddhattÈ aÒÒassÈti vÈ aÒÒatoti vÈ na hoti. Etassa ca panatthassa bÊjÈnaÑ abhisa~khÈro sÈdhako. AmbabÊjÈdÊnaÑ hi abhisa~khÈresu katesu tassa bÊjassa santÈne laddhapaccayo1 kÈlantare phalaviseso uppajjamÈno na aÒÒabÊjÈnaÑ, nÈpi aÒÒÈbhisa~khÈrapaccayÈ uppajjati, na ca tÈni bÊjÈni, te abhisa~khÈrÈ vÈ2phalaÔÔhÈnaÑ pÈpuÓanti, evaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. VijjÈsipposadhÈdÊhi cÈpi bÈlasarÊre upayuttehi kÈlantare vuÉÉhasarÊrÈdÊsu phaladehi3 ayamattho veditabbo.

Yampi vuttaÑ “upabhuÒjake ca asati kassa taÑ phalaÑ siyÈ”ti, tattha,

PhalassuppattiyÈ eva, siddhÈ bhuÒjakasammuti4. PhaluppÈdena rukkhassa, yathÈ phalati sammuti4.

YathÈ hi rukkhasa~khÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ ekadesabh|tassa rukkhaphalassa uppattiyÈ eva rukkho phalatÊti vÈ phalitoti vÈ vuccati, tathÈ devamanussasa~khÈtÈnaÑ khandhÈnaÑ ekadesabh|tassa upabhogasa~khÈtassa sukhadukkhaphalassa uppÈdeneva devo, manusso vÈ upabhuÒjatÊti vÈ, sukhito, dukkhitoti vÈ vuccati. TasmÈ na ettha aÒÒena upabhuÒjakena nÈma koci attho atthÊti. ______________________________________________________________ 1. LaddhapaccayÈ (bah|su) 2. TÈni bÊjÈni abhisa~khÈrÈ vÈ (SÊ, I), tÈni bÊjÈni abhisa~khÈrÈ (Ka) 3. PhalaÑ detÊti (SÊ), phalaÑ deti (Ka) 4. Sammati (SyÈ)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 189

635. Yopi vadeyya “evaÑ santepi ete sa~khÈrÈ vijjamÈnÈ vÈ phalassa paccayÈ siyuÑ, avijjamÈnÈ vÈ, yadi ca vijjamÈnÈ pavattikkhaÓeyeva nesaÑ vipÈkena bhavitabbaÑ, atha avijjamÈnÈ pavattito pubbe pacchÈ ca niccaÑ phalÈvahÈ siyun”ti, so evaÑ vattabbo–

KatattÈ paccayÈ ete, na ca niccaÑ phalÈvahÈ. PÈÔibhogÈdikaÑ tattha, veditabbaÑ nidassanaÑ.

KatattÈyeva hi sa~khÈrÈ attano phalassa paccayÈ honti, na vijjamÈnattÈ, avijjamÈnattÈ vÈ. YathÈha “kÈmÈvacarassa kusalassa kammassa katattÈ upacitattÈ vipÈkaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ uppannaÑ hotÊ”ti-Èdi1. YathÈrahassa ca attano phalassa paccayÈ hutvÈ na puna phalÈvahÈ honti vipÈkattÈ. Etassa catthassa vibhÈvane idaÑ pÈÔibhogÈdikaÑ nidassanaÑ veditabbaÑ. YathÈ hi loke yo kassaci atthassa niyyÈtanatthaÑ pÈÔibhogo hoti, bhaÓÉaÑ vÈ kiÓÈti, iÓaÑ vÈ gaÓhÈti, tassa taÑ kiriyÈkaraÓamattameva tadatthaniyyÈtanÈdimhi paccayo hoti, na kiriyÈya vijjamÈnattaÑ, avijjamÈnattaÑ vÈ, na ca tadatthaniyyÈtanÈdito parampi dhÈrakova hoti. KasmÈ? NiyyÈtanÈdÊnaÑ katattÈ. EvaÑ katattÈva sa~khÈrÈpi attano phalassa paccayÈ honti, na ca yathÈrahaÑ phaladÈnato parampi phalÈvahÈ hontÊti. EttÈvatÈ missÈmissavasena dvedhÈpi vattamÈnassa paÔisandhiviÒÒÈÓassa sa~khÈrapaccayÈ pavatti dÊpitÈ hoti. 636. IdÈni sabbesveva tesu bÈttiÑsavipÈkaviÒÒÈÓesu sammohavighÈtatthaÑ,

PaÔisandhipavattÊnaÑ, vasenete bhavÈdisu. VijÈnitabbÈ sa~khÈrÈ, yathÈ yesaÒca paccayÈ.

Tattha tayo bhavÈ, catasso yoniyo, paÒca gatiyo, satta viÒÒÈÓaÔÔhitiyo, nava sattÈvÈsÈti ete bhavÈdayo nÈma. Etesu bhavÈdÊsu paÔisandhiyaÑ pavatte ca ete yesaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ paccayÈ, yathÈ ca paccayÈ honti, tathÈ vijÈnitabbÈti attho. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 104 piÔÔhe.

Visuddhimagga 190

Tattha puÒÒÈbhisa~khÈre tÈva kÈmÈvacara-aÔÔhacetanÈbhedo puÒÒÈbhisa~khÈro avisesena kÈmabhave sugatiyaÑ navannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ paÔisandhiyaÑ nÈnakkhaÓikakammapaccayena ceva upanissayapaccayena cÈti dvedhÈ paccayo. R|pÈvacarapaÒcakusalacetanÈbhedo puÒÒÈbhisa~khÈro r|pabhave paÔisandhiyaÑ eva paÒcannaÑ.

VuttappabhedakÈmÈvacaro pana kÈmabhave sugatiyaÑ upekkhÈsahagatÈhetumanoviÒÒÈÓadhÈtuvajjÈnaÑ sattannaÑ parittavipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ vuttanayeneva dvedhÈ paccayo pavatte, no paÔisandhiyaÑ. Sveva r|pabhave paÒcannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte, no paÔisandhiyaÑ. KÈmabhave pana duggatiyaÑ aÔÔhannampi parittavipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte, no paÔisandhiyaÑ. Tattha niraye MahÈmoggallÈnattherassa narakacÈrikÈdÊsu iÔÔhÈrammaÓasamÈyoge so paccayo hoti, tiracchÈnesu pana petamahiddhikesu ca iÔÔhÈrammaÓaÑ labbhatiyeva.

Sveva kÈmabhave sugatiyaÑ soÄasannampi kusalavipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte ca paÔisandhiyaÒca. Avisesena pana puÒÒÈbhisa~khÈro r|pabhave dasannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte ca paÔisandhiyaÒca.

DvÈdasÈkusalacetanÈbhedo-apuÒÒÈbhisa~khÈro kÈmabhave duggatiyaÑ ekassa viÒÒÈÓassa tatheva paccayo paÔisandhiyaÑ, no pavatte. ChannaÑ pavatte, no paÔisandhiyaÑ. Sattannampi akusalavipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ pavatte ca paÔisandhiyaÒca.

KÈmabhave pana sugatiyaÑ tesaÑyeva sattannaÑ tatheva paccayo pavatte, no paÔisandhiyaÑ. R|pabhave catunnaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte, no paÔisandhiyaÑ. So ca kho kÈmÈvacare aniÔÔhar|padassanasaddasavanavasena, brahmaloke pana aniÔÔhar|pÈdayo nÈma natthi. TathÈ kÈmÈvacaradevalokepi.

ŒneÒjÈbhisa~khÈro ar|pabhave catunnaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ tatheva paccayo pavatte ca paÔisandhiyaÒca.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 191

EvaÑ tÈva bhavesu paÔisandhipavattÊnaÑ vasena ete sa~khÈrÈ yesaÑ paccayÈ, yathÈ ca paccayÈ honti, tathÈ vijÈnitabbÈ. Eteneva nayena yoni-ÈdÊsupi veditabbÈ. 637. TatridaÑ Èdito paÔÔhÈya mukhamattapakÈsanaÑ–imesu hi sa~khÈresu yasmÈ puÒÒÈbhisa~khÈro tÈva dvÊsu bhavesu paÔisandhiÑ datvÈ sabbamattano vipÈkaÑ janeti. TathÈ aÓÉajÈdÊsu cat|su yonÊsu, devamanussasa~khÈtÈsu dvÊsu gatÊsu, nÈnattakÈyanÈnattasaÒÒÊnÈnattakÈya-ekattasaÒÒÊ-ekattakÈyanÈnattasaÒÒÊ-ekattakÈya-ekattasaÒÒÊsa~khÈtÈsu cat|su viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu. AsaÒÒasattÈvÈse panesa r|pamattamevÈbhisa~kharotÊti cat|suyeva sattÈvÈsesu ca paÔisandhiÑ datvÈ sabbamattano vipÈkaÑ janeti. TasmÈ esa etesu dvÊsu bhavesu, cat|su yonÊsu, dvÊsu gatÊsu, cat|su viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu, cat|su sattÈvÈsesu ca ekavÊsatiyÈ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ vuttanayeneva paccayo hoti yathÈsambhavaÑ paÔisandhiyaÑ pavatte ca.

ApuÒÒÈbhisa~khÈro pana yasmÈ ekasmiÑyeva kÈmabhave cat|su yonÊsu, avasesÈsu tÊsu gatÊsu, nÈnattakÈya-ekattasaÒÒÊsa~khÈtÈya ekissÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ, tÈdiseyeva ca ekasmiÑ sattÈvÈse paÔisandhivasena vipaccati, tasmÈ esa ekasmiÑ bhave, cat|su yonÊsu, tÊsu gatÊsu, ekissÈ viÒÒÈÓaÔÔhitiyÈ, ekamhi ca sattÈvÈse sattannaÑ vipÈkaviÒÒÈÓÈnaÑ vuttanayeneva paccayo paÔisandhiyaÑ pavatte ca.

ŒneÒjÈbhisa~khÈro pana yasmÈ ekasmiÑyeva ar|pabhave, ekissÈ opapÈtikayoniyÈ, ekissÈ devagatiyÈ, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdikÈsu tÊsu viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu, ÈkÈsÈnaÒcÈyatanÈdikesu ca cat|su sattÈvÈsesu paÔisandhivasena vipaccati, tasmÈ esa ekasmiÑ bhave, ekissÈ yoniyÈ, ekissÈ gatiyÈ, tÊsu viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu, cat|su sattÈvÈsesu catunnaÑ viÒÒÈÓÈnaÑ vuttanayeneva paccayo hoti paÔisandhiyaÑ1 pavatte cÈti1. EvaÑ, ______________________________________________________________ 1-1. Pavatte ca. KÈyasa~khÈropi yasmÈ ekasmiÑ bhave -pa-. Apica puÒÒÈbhisa~khÈro

asaÒÒasattesu kaÔattÈr|pÈnaÑ nÈnÈkkhaÓikakammapaccayena paccayoti (Ka-SÊ) ayaÑ pÈÔhantaro I~galisa-potthake adholipiyaÑ dissati. ParipuÓÓapÈÔhaÑ Èka~khamÈnehi so SammohavinodaniyaÑ 159 piÔÔhe oloketabbo.

Visuddhimagga 192

PaÔisandhipavattÊnaÑ, vasenete bhavÈdisu. VijÈnitabbÈ sa~khÈrÈ, yathÈ yesaÒca paccayÈti.

AyaÑ “sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓan”ti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

ViÒÒÈÓapaccayÈnÈmar|papadavitthÈrakathÈ

638. ViÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|papade–

VibhÈgÈ nÈmar|pÈnaÑ, bhavÈdÊsu pavattito. Sa~gahÈ paccayanayÈ, viÒÒÈtabbo vinicchayo.

VibhÈgÈ nÈmar|pÈnanti ettha hi nÈmanti ÈrammaÓÈbhimukhaÑ namanato vedanÈdayo tayo khandhÈ, r|panti cattÈri mahÈbh|tÈni catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|paÑ. TesaÑ vibhÈgo Khandhaniddese vuttoyevÈti. EvaÑ tÈvettha vibhÈgÈ nÈmar|pÈnaÑ viÒÒÈtabbo vinicchayo.

BhavÈdÊsu pavattitoti ettha ca nÈmaÑ ekaÑ sattÈvÈsaÑ ÔhapetvÈ sabbabhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisesasattÈvÈsesu pavattati, r|paÑ dvÊsu bhavesu, cat|su yonÊsu, paÒcasu gatÊsu, purimÈsu cat|su viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu, paÒcasu sattÈvÈsesu pavattati.

EvaÑ pavattamÈne ca etasmiÑ nÈmar|pe yasmÈ abhÈvakagabbhaseyyakÈnaÑ aÓÉajÈnaÒca paÔisandhikkhaÓe vatthukÈyadasakavasena r|pato dve santatisÊsÈni, tayo ca ar|pino khandhÈ pÈtubhavanti, tasmÈ tesaÑ vitthÈrena r|par|pato vÊsati dhammÈ, tayo ca ar|pino khandhÈti ete tevÊsati dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbÈ. AggahitaggahaÓena pana ekasantatisÊsato nava r|padhamme apanetvÈ cuddasa. SabhÈvakÈnaÑ bhÈvadasakaÑ pakkhipitvÈ tettiÑsa, tesampi aggahitaggahaÓena santatisÊsadvayato aÔÔhÈrasa r|padhamme apanetvÈ pannarasa.

YasmÈ ca opapÈtikasattesu brahmakÈyikÈdÊnaÑ paÔisandhikkhaÓe cakkhusotavatthudasakÈnaÑ, jÊvitindriyanavakassa ca vasena r|pato cattÈri santatisÊsÈni, tayo ca ar|pino khandhÈ pÈtubhavanti, tasmÈ tesaÑ vitthÈrena r|par|pato ek|nacattÈlÊsa dhammÈ, tayo ca ar|pino

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 193

khandhÈti ete bÈcattÈlÊsa dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbÈ. AggahitaggahaÓena pana santatisÊsattayato sattavÊsati dhamme apanetvÈ pannarasa.

KÈmabhave pana yasmÈ sesa-opapÈtikÈnaÑ, saÑsedajÈnaÑ vÈ sabhÈvakaparipuÓÓÈyatanÈnaÑ paÔisandhikkhaÓe r|pato satta santatisÊsÈni, tayo ca ar|pino khandhÈ pÈtubhavanti, tasmÈ tesaÑ vitthÈrena r|par|pato sattati dhammÈ, tayo ca ar|pino khandhÈti ete tesattati dhammÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbÈ. AggahitaggahaÓena pana r|pasantatisÊsachakkato catupaÒÒÈsa dhamme apanetvÈ ek|navÊsati. Esa ukkaÑso. AvakaÑsena pana taÑtaÑr|pasantatisÊsavikalÈnaÑ tassa tassa vasena hÈpetvÈ hÈpetvÈ sa~khepato vitthÈrato ca paÔisandhiyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|pasa~khÈ veditabbÈ.

Ar|pÊnaÑ pana tayova ar|pino khandhÈ. AsaÒÒÊnaÑ r|pato jÊvitindriyanavakamevÈti. Esa tÈva paÔisandhiyaÑ nayo.

Pavatte pana sabbattha r|pappavattidese paÔisandhicittassa ÔhitikkhaÓe paÔisandhicittena saha pavatta-ututo utusamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakaÑ pÈtubhavati. PaÔisandhicittaÑ pana r|paÑ na samuÔÔhÈpeti. TaÒhi yathÈ papÈte patitapuriso parassa paccayo hotuÑ na sakkoti, evaÑ vatthudubbalatÈya dubbalattÈ r|paÑ samuÔÔhÈpetuÑ na sakkoti. PaÔisandhicittato pana uddhaÑ paÔhamabhava~gato pabhuti cittasamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakaÑ, saddapÈtubhÈvakÈle paÔisandhikkhaÓato1 uddhaÑ pavatta-ututo ceva cittato ca saddanavakaÑ, ye pana kabaÄÊkÈrÈhÈr|pajÊvino gabbhaseyyakasattÈ, tesaÑ,

“YaÒcassa bhuÒjati mÈtÈ, annaÑ pÈnaÒca bhojanaÑ. Tena so tattha yÈpeti, mÈtukucchigato naro”ti2–

Vacanato mÈtarÈ ajjhoharitÈhÈrena anugate sarÊre, opapÈtikÈnaÑ sabbapaÔhamaÑ attano mukhagataÑ kheÄaÑ ajjhoharaÓakÈle ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ suddhaÔÔhakanti idaÑ ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa suddhaÔÔhakassa, utucittasamuÔÔhÈnÈnaÒca ukkaÑsato dvinnaÑ navakÈnaÑ vasena chabbÊsatividhaÑ, pubbe ______________________________________________________________ 1. PaÔisandhikkhaÓato ca (SÊ, I, Ka), paÔisandhikkhaÓatova (SyÈ) 2. Tiroti (SyÈ, I, ®ÊkÈ); SaÑ 1. 208 piÔÔhe.

Visuddhimagga 194

ekekacittakkhaÓe tikkhattuÑ uppajjamÈnaÑ vuttaÑ kammasamuÔÔhÈnaÒca sattatividhanti channavutividhaÑ r|paÑ, tayo ca ar|pino khandhÈti samÈsato navanavuti dhammÈ. YasmÈ vÈ saddo aniyato kadÈcideva pÈtubhÈvato, tasmÈ duvidhampi taÑ apanetvÈ ime sattanavuti dhammÈ yathÈsambhavaÑ sabbasattÈnaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbaÑ. TesaÑ hi suttÈnampi pamattÈnampi khÈdantÈnampi pivantÈnampi divÈ ca rattiÒca ete viÒÒÈÓapaccayÈ pavattanti. TaÒca nesaÑ viÒÒÈÓapaccayabhÈvaÑ parato vaÓÓayissÈma.

Yampanetamettha kammajar|paÑ, taÑ bhavayonigatiÔhitisattÈvÈsesu sabbapaÔhamaÑ patiÔÔhahantampi tisamuÔÔhÈnikar|pena anupatthaddhaÑ na sakkoti saÓÔhÈtuÑ, nÈpi tisamuÔÔhÈnikaÑ tena anupatthaddhaÑ. Atha kho vÈtabbhÈhatÈpi catuddisÈ vavatthÈpitÈ naÄakalÈpiyo1 viya, |mivegabbhÈhatÈpi mahÈsamudde katthaci laddhapatiÔÔhÈ bhinnavÈhanikÈ2 viya ca aÒÒamaÒÒupatthaddhÈnevetÈni apatamÈnÈni saÓÔhahitvÈ ekampi vassaÑ dvepi vassÈni -pa- vassasatampi yÈva tesaÑ sattÈnaÑ Èyukkhayo vÈ puÒÒakkhayo vÈ, tÈva pavattantÊti. EvaÑ bhavÈdÊsu pavattitopettha viÒÒÈtabbo vinicchayo. 639. Sa~gahÈti ettha ca yaÑ Èruppe pavattipaÔisandhÊsu, paÒcavokÈrabhave ca pavattiyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmameva, yaÒca asaÒÒesu sabbattha, paÒcavokÈrabhave ca pavattiyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ r|pameva, yaÒca paÒcavokÈrabhave sabbattha viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|paÑ, taÑ sabbaÑ nÈmaÒca r|paÒca nÈmar|paÒca nÈmar|panti evaÑ ekadesasar|pekasesanayena sa~gahetvÈ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti veditabbaÑ.

AsaÒÒesu viÒÒÈÓÈbhÈvÈ ayuttanti ce. NÈyuttaÑ. Idampi,

NÈmar|passa yaÑ hetu, viÒÒÈÓaÑ taÑ dvidhÈ mataÑ. VipÈkamavipÈkaÒca, yuttameva yato idaÑ.

YaÒhi nÈmar|passa hetu viÒÒÈÓaÑ, taÑ vipÈkÈvipÈkabhedato dvedhÈ mataÑ. IdaÒca asaÒÒasattesu kammasamuÔÔhÈnattÈ paÒcavokÈrabhave pavatta-abhisa~khÈraviÒÒÈÓapaccayÈ r|paÑ. TathÈ paÒcavokÈre pavattiyaÑ kusalÈdicittakkhaÓe kammasamuÔÔhÈnanti yuttameva idaÑ. EvaÑ sa~gahatopettha viÒÒÈtabbo vinicchayo. ______________________________________________________________ 1. NaÄakalÈpino (SÊ, Ka) 2. BhinnavahanikÈ (SyÈ, I, Ka)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 195

640. PaccayanayÈti ettha hi,

NÈmassa pÈkaviÒÒÈÓaÑ, navadhÈ hoti paccayo. Vatthur|passa navadhÈ, sesar|passa aÔÔhadhÈ.

Abhisa~khÈraviÒÒÈÓaÑ, hoti r|passa ekadhÈ. TadaÒÒampana viÒÒÈÓaÑ, tassa tassa yathÈrahaÑ.

YaÒhetaÑ paÔisandhiyaÑ pavattiyaÑ vÈ vipÈkasa~khÈtaÑ nÈmaÑ, tassa r|pamissassa vÈ amissassa vÈ paÔisandhikaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ vipÈkaviÒÒÈÓaÑ sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayasampayuttavipÈkÈhÈrindriya-atthi-avigatapaccayehi navadhÈ paccayo hoti.

Vatthur|passa paÔisandhiyaÑ sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayavipÈkÈhÈrindriyavippayutta-atthi-avigatapaccayehi navadhÈ paccayo hoti. ®hapetvÈ pana vatthur|paÑ sesar|passa imesu navasu aÒÒamaÒÒapaccayaÑ apanetvÈ sesehi aÔÔhahi paccayehi paccayo hoti.

Abhisa~khÈraviÒÒÈÓaÑ pana asaÒÒasattar|passa vÈ paÒcavokÈrabhave vÈ kammajassa r|passa suttantikapariyÈyato upanissayavasena ekadhÈva paccayo hoti. AvasesaÑ paÔhamabhava~gato pabhuti sabbampi viÒÒÈÓaÑ tassa tassa nÈmar|passa yathÈrahaÑ paccayo hotÊti veditabbaÑ. VitthÈrato pana tassa paccayanaye dassiyamÈne sabbÈpi paÔÔhÈnakathÈ vitthÈretabbÈ hotÊti na naÑ ÈrabhÈma.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “paÔisandhinÈmar|paÑ viÒÒÈÓapaccayÈ hotÊ”ti. Suttato yuttito ca. Sutte hi “cittÈnuparivattino dhammÈ”ti1 ÈdinÈ nayena bahudhÈ vedanÈdÊnaÑ viÒÒÈÓapaccayatÈ siddhÈ. Yuttito pana,

Cittajena hi r|pena, idha diÔÔhena sijjhati. AdiÔÔhassÈpi r|passa, viÒÒÈÓaÑ paccayo iti.

Citte hi pasanne appasanne vÈ tadanur|pÈni r|pÈni uppajjamÈnÈni diÔÔhÈni. DiÔÔhena ca adiÔÔhassa anumÈnaÑ hotÊti iminÈ idha diÔÔhena cittajar|pena adiÔÔhassÈpi paÔisandhir|passa viÒÒÈÓaÑ paccayo hotÊti jÈnitabbametaÑ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 10 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 196

KammasamuÔÔhÈnassÈpi hi tassa cittasamuÔÔhÈnasseva viÒÒÈÓapaccayatÈ paÔÔhÈne ÈgatÈti1. EvaÑ paccayanayatopettha viÒÒÈtabbo vinicchayoti.

AyaÑ viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

NÈmar|papaccayÈsaÄÈyatanapadavitthÈrakathÈ

641. NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatanapade–

NÈmaÑ khandhattayaÑ r|paÑ, bh|tavatthÈdikaÑ mataÑ. KatekasesaÑ taÑ tassa, tÈdisasseva paccayo.

YaÒhetaÑ saÄÈyatanasseva paccayabh|taÑ nÈmar|paÑ, tattha nÈmanti vedanÈdikkhandhattayaÑ, r|paÑ pana sasantatipariyÈpannaÑ niyamato cattÈri bh|tÈni cha vatth|ni jÊvitindriyanti evaÑ bh|tavatthÈdikaÑ matanti veditabbaÑ. TaÑ pana nÈmaÒca r|paÒca nÈmar|paÒca nÈmar|panti evaÑ katekasesaÑ chaÔÔhÈyatanaÒca saÄÈyatanaÒca saÄÈyatananti evaÑ katekasesasseva saÄÈyatanassa paccayoti veditabbaÑ. KasmÈ? YasmÈ Èruppe nÈmameva paccayo, taÒca chaÔÔhÈyatanasseva na aÒÒassa. “NÈmapaccayÈ chaÔÔhÈyatanan”ti2 hi Vibha~ge vuttaÑ.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ “nÈmar|paÑ saÄÈyatanassa paccayo”ti. NÈmar|pabhÈve bhÈvato. Tassa tassa hi nÈmassa r|passa ca bhÈve taÑ taÑ ÈyatanaÑ hoti, na aÒÒathÈ. SÈ panassa tabbhÈvabhÈvitÈ paccayanayasmiÑyeva Èvibhavissati. TasmÈ,

PaÔisandhiyÈ pavatte vÈ, hoti yaÑ yassa paccayo. YathÈ ca paccayo hoti, tathÈ neyyaÑ vibhÈvinÈ.

TatrÈyamatthadÊpanÈ–

NÈmameva hi Èruppe, paÔisandhipavattisu. Paccayo sattadhÈ chadhÈ, hoti taÑ avakaÑsato.

KathaÑ? PaÔisandhiyaÑ tÈva avakaÑsato sahajÈta-aÒÒamaÒÒanissayasampayuttavipÈka-atthi-avigatapaccayehi sattadhÈ nÈmaÑ chaÔÔhÈyatanassa paccayo hoti. KiÒci panettha hetupaccayena, kiÒci ÈhÈrapaccayenÈti ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 19, 140 piÔÔhÈdÊsu. 2. Abhi 2. 187 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 197

evaÑ aÒÒathÈpi paccayo hoti, tassa vasena ukkaÑsÈvakaÑso veditabbo.

Pavattepi vipÈka vuttanayeneva paccayo hoti, itaraÑ pana avakaÑsato vuttappakÈresu paccayesu vipÈkapaccayavajjehi chahi paccayehi paccayo hoti. KiÒci panettha hetupaccayena, kiÒci ÈhÈrapaccayenÈti evaÑ aÒÒathÈpi paccayo hoti, tassa vasena ukkaÑsÈvakaÑso veditabbo.

AÒÒasmimpi bhave nÈmaÑ, tatheva paÔisandhiyaÑ. ChaÔÔhassa itaresaÑ taÑ, chahÈkÈrehi paccayo.

Œruppato hi aÒÒasmimpi paÒcavokÈrabhave taÑ vipÈkanÈmaÑ hadayavatthuno sahÈyaÑ hutvÈ chaÔÔhassa manÈyatanassa yathÈ Èruppe vuttaÑ, tatheva avakaÑsato sattadhÈ paccayo hoti. ItaresaÑ pana taÑ paÒcannaÑ cakkhÈyatanÈdÊnaÑ catumahÈbh|tasahÈyaÑ hutvÈ sahajÈta nissayavipÈka vippayutta atthi avigatavasena chahÈkÈrehi paccayo hoti. KiÒci panettha hetupaccayena, kiÒci ÈhÈrapaccayenÈti evaÑ aÒÒathÈpi paccayo hoti, tassa vasena ukkaÑsÈvakaÑso veditabbo.

Pavattepi tathÈ hoti, pÈkaÑ pÈkassa paccayo. ApÈkaÑ avipÈkassa, chadhÈ chaÔÔhassa paccayo.

Pavattepi hi paÒcavokÈrabhave yathÈ paÔisandhiyaÑ, tatheva vipÈkanÈmaÑ vipÈkassa chaÔÔhÈyatanassa avakaÑsato sattadhÈ paccayo hoti. AvipÈkaÑ pana avipÈkassa chaÔÔhassa avakaÑsatova tato vipÈkapaccayaÑ apanetvÈ chadhÈ paccayo hoti. Vuttanayeneva panettha ukkaÑsÈvakaÑso veditabbo.

Tattheva sesapaÒcannaÑ, vipÈkaÑ paccayo bhave. CatudhÈ avipÈkampi, evameva pakÈsitaÑ.

Tattheva hi pavatte sesÈnaÑ cakkhÈyatanÈdÊnaÑ paÒcannaÑ cakkhupasÈdÈdivatthukaÑ itarampi vipÈkanÈmaÑ pacchÈjÈta vippayutta atthi avigatapaccayehi catudhÈ paccayo hoti. YathÈ ca vipÈkaÑ, avipÈkampi evameva pakÈsitaÑ. TasmÈ kusalÈdibhedampi tesaÑ catudhÈ paccayo hotÊti veditabbaÑ.

Visuddhimagga 198

evaÑ tÈva nÈmameva paÔisandhiyaÑ pavatte vÈ yassa yassa Èyatanassa paccayo hoti, yathÈ ca paccayo hoti, tathÈ veditabbaÑ.

R|paÑ panettha Èruppe1, bhave bhavati paccayo. Na ekÈyatanassÈpi, paÒcakkhandhabhave pana.

R|pato sandhiyaÑ vatthu, chadhÈ chaÔÔhassa paccayo. Bh|tÈni catudhÈ honti, paÒcannaÑ avisesato.

R|pato hi paÔisandhiyaÑ vatthur|paÑ chaÔÔhassa manÈyatanassa sahajÈta-aÒÒamaÒÒa nissaya vippayutta atthi avigatapaccayehi chadhÈ paccayo hoti. CattÈri pana bh|tÈni avisesato paÔisandhiyaÑ pavatte ca yaÑ yaÑ ÈyatanaÑ uppajjati, tassa tassa vasena paÒcannampi cakkhÈyatanÈdÊnaÑ sahajÈta nissaya-atthi avigatapaccayehi catudhÈ paccayÈ honti.

TidhÈ jÊvitametesaÑ, ÈhÈro ca pavattiyaÑ. TÈneva chadhÈ chaÔÔhassa, vatthu tasseva paÒcadhÈ.

EtesaÑ pana cakkhÈdÊnaÑ paÒcannaÑ paÔisandhiyaÑ pavatte ca atthi avigata-indriyavasena r|pajÊvitaÑ tidhÈ paccayo hoti. ŒhÈro ca atthi-avigatÈhÈravasena tividhÈ paccayo hoti, so ca kho ye sattÈ ÈhÈr|pajÊvino, tesaÑ ÈhÈrÈnugate kÈye pavattiyaÑyeva, no paÔisandhiyaÑ. TÈni pana paÒca cakkhÈyatanÈdÊni chaÔÔhassa cakkhu sotaghÈna jivhÈ kÈya viÒÒÈÓasa~khÈtassa manÈyatanassa nissaya purejÈta-indriyavippayutta-atthi-avigatavasena chahÈkÈrehi paccayÈ honti pavatte, no paÔisandhiyaÑ. ®hapetvÈ pana paÒcaviÒÒÈÓÈni tasseva avasesamanÈyatanassa vatthur|paÑ nissaya purejÈta vippayutta atthi-avigatavasena paÒcadhÈ paccayo hoti pavatteyeva, no paÔisandhiyaÑ. EvaÑ r|pameva paÔisandhiyaÑ pavatte vÈ yassa yassa Èyatanassa paccayo hoti, yathÈ ca paccayo hoti2, tathÈ veditabbaÑ.

NÈmar|paÑ panubhayaÑ, hoti yaÑ yassa paccayo. YathÈ ca tampi sabbattha, viÒÒÈtabbaÑ vibhÈvinÈ. ______________________________________________________________ 1. Œruppa- (SyÈ, Ka) 2. YathÈ ca hoti (Ka)

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 199

SeyyathidaÑ. PaÔisandhiyaÑ tÈva paÒcavokÈrabhave mandhattayavatthur|pasa~khÈtaÑ nÈmar|paÑ chaÔÔhÈyatanassa sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissaya vipÈka sampayutta vippayutta-atthi-avigatapaccayÈdÊhi paccayo hotÊti. Idamettha mukhamattaÑ. VuttanayÈnusÈrena pana sakkÈ sabbaÑ yojetunti na ettha vitthÈro dassitoti.

AyaÑ nÈmar|papaccayÈ saÄÈyatananti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

SaÄÈyatanapaccayÈphassapadavitthÈrakathÈ

642. SaÄÈyatanapaccayÈ phassapade–

SaÄeva phassÈ sa~khepÈ, cakkhusamphassa-Èdayo. ViÒÒÈÓamiva bÈttiÑsa, vitthÈrena bhavanti te.

Sa~khepena hi saÄÈyatanapaccayÈ phassoti cakkhusamphasso, sotasamphasso, ghÈnasamphasso, jivhÈsamphasso, kÈyasamphasso, manosamphassoti ime cakkhusamphassÈdayo cha eva phassÈ bhavanti. VitthÈrena pana cakkhusamphassÈdayo paÒca kusalavipÈkÈ, paÒca akusalavipÈkÈti dasa, sesÈ bÈvÊsatilokiyavipÈkaviÒÒÈÓasampayuttÈ ca bÈvÊsatÊti evaÑ sabbepi sa~khÈrapaccayÈ vuttaviÒÒÈÓamiva bÈttiÑsa honti.

Yampanetassa bÈttiÑsavidhassÈpi phassassa paccayo saÄÈyatanaÑ, tattha,

ChaÔÔhena saha ajjhattaÑ, cakkhÈdiÑ bÈhirehipi. SaÄÈyatanamicchanti, chahi saddhiÑ vicakkhaÓÈ.

Tattha ye tÈva “upÈdiÓÓakapavattikathÈ ayan”ti sakasantatipariyÈpannamega paccayaÑ paccayuppannaÒca dÊpenti, te “chaÔÔhÈyatanapaccayÈ phasso”ti1 PÈÄi-anusÈrato Èruppe chaÔÔhÈyatanaÒca, aÒÒattha sabbasa~gahato saÄÈyatanaÒca phassassa paccayoti ekadesasar|pekasesaÑ katvÈ chaÔÔhena saha ajjhattaÑ cakkhÈdiÑ saÄÈyatananti icchanti. TaÒhi chaÔÔhÈyatanaÒca saÄÈyatanaÒca saÄÈyatanantveva sa~khaÑ gacchati.

Ye pana paccayuppannameva ekasantatipariyÈpannaÑ dÊpenti, paccayaÑ pana bhinnasantÈnampi, te yaÑ yaÑ ÈyatanaÑ phassassa paccayo hoti, taÑ ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 187 piÔÔhe.

Visuddhimagga 200

sabbampi dÊpentÈ bÈhirampi pariggahetvÈ tadeva chaÔÔhena saha ajjhattaÑ bÈhirehipi r|pÈyatanÈdÊhi saddhiÑ saÄÈyatananti icchanti. Tampi hi chaÔÔhÈyatanaÒca saÄÈyatanaÒca saÄÈyatananti etesaÑ ekasese kate saÄÈyatanantveva sa~khaÑ gacchati.

EtthÈha–na sabbÈyatanehi eko phasso sambhoti, nÈpi ekamhÈ ÈyatanÈ sabbe phassÈ, ayaÒca saÄÈyatanapaccayÈ phassoti ekova vutto, so kasmÈtaÑ. TatridaÑ vissajjanaÑ–saccametaÑ, sabbehi eko, ekamhÈ vÈ sabbe na sambhonti, sambhoti pana anekehi eko. YathÈ cakkhusamphasso cakkhÈyatanÈ r|pÈyatanÈ cakkhuviÒÒÈÓasa~khÈtÈ manÈyatanÈ avasesasampayuttadhammÈyatanÈ cÈti evaÑ sabbattha yathÈnur|paÑ yojetabbaÑ. TasmÈ eva hi,

Ekopa’nekÈyatana-ppabhavo1 iti dÊpito. PhassoyaÑ ekavacana-niddesenÊdha tÈdinÈ.

EkavacananiddesenÈti saÄÈyatanapaccayÈ phassoti iminÈ ekavacananiddesena anekehi Èyatanehi eko phasso hotÊti tÈdinÈ dÊpitoti attho. Œyatanesu pana,

ChadhÈ paÒca tato ekaÑ, navadhÈ bÈhirÈni cha. YathÈsambhavametassa, paccayatte vibhÈvaye.

TatrÈyaÑ vibhÈvanÈ–cakkhÈyatanÈdÊni tÈva paÒca cakkhusamphassÈdibhedato paÒcavidhassa phassassa nissaya purejÈtindriya vippayutta atthi-avigatavasena chadhÈ paccayÈ honti. Tato paraÑ ekaÑ vipÈkamanÈyatanaÑ anekabhedassa vipÈkamanosamphassassa sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissayavipÈkÈhÈra-indriya sampayutta atthi avigatavasena navadhÈ paccayo hoti. BÈhiresu pana r|pÈyatanaÑ cakkhusamphassassa ÈrammaÓa purejÈta-atthi-avigatavasena catudhÈ paccayo hoti. TathÈ saddÈyatanÈdÊni sotasamphassÈdÊnaÑ. Manosamphassassa pana tÈni ca dhammÈyatanaÒca2 tathÈ ______________________________________________________________ 1. Ekopi + anekÈyatanappabhavo iti padacchedo. 2. DhammÈrammaÓaÒca (sabbattha) SammohavinodaniyÈ, ®ÊkÈhi ca saÑsandetabbÈ,

ÈyatanÈnaÑ adhikÈratÈ ca manasikÈtabbÈ.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 201

ca ÈrammaÓapaccayamatteneva cÈti evaÑ bÈhirÈni cha yathÈsambhavametassa paccayatte vibhÈvayeti.

AyaÑ saÄÈyatanapaccayÈ phassoti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

PhassapaccayÈvedanÈpadavitthÈrakathÈ

643. PhassapaccayÈ vedanÈpade–

DvÈrato vedanÈ vuttÈ, cakkhusamphassajÈdikÈ. SaÄeva tÈ pabhedena, ek|nanavutÊ matÈ.

Etassapi padassa Vibha~ge “cakkhusamphassajÈ vedanÈ. Sota. GhÈna. JivhÈ. KÈya. ManosamphassajÈ vedanÈ”ti1 evaÑ dvÈrato saÄeva vedanÈ vuttÈ, tÈ pana pabhedena ek|nanavutiyÈ cittehi sampayuttattÈ ek|nanavuti matÈ.

VedanÈsu panetÈsu, idha bÈttiÑsa vedanÈ. VipÈkacittayuttÈva2, adhippetÈti bhÈsitÈ.

AÔÔhadhÈ tattha paÒcannaÑ, paÒcadvÈramhi paccayo. SesÈnaÑ ekadhÈ phasso, manodvÈrepi so tathÈ.

Tattha hi paÒcadvÈre cakkhupasÈdÈdivatthukÈnaÑ paÒcannaÑ vedanÈnaÑ cakkhusamphassÈdiko phasso sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissaya vipÈka-ÈhÈra sampayutta atthi avigatavasena aÔÔhadhÈ paccayo hoti. SesÈnaÑ pana ekekasmiÑ dvÈre sampaÔicchana santÊraÓa tadÈrammaÓavasena pavattÈnaÑ kÈmÈvacaravipÈkavedanÈnaÑ so cakkhusamphassÈdiko phasso upanissayavasena ekadhÈva paccayo hoti.

ManodvÈrepi so tathÈti manodvÈrepi hi tadÈrammaÓavasena pavattÈnaÑ kÈmÈvacaravipÈkavedanÈnaÑ so sahajÈtamanosamphassasa~khÈto phasso tatheva aÔÔhadhÈ paccayo hoti, paÔisandhibhava~gacutivasena pavattÈnaÑ3 tebh|makavipÈkavedanÈnampi. YÈ pana tÈ manodvÈre ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 143 piÔÔhe. 2. VipÈkasampayuttÈva (Ka-SÊ, I, Ka) 3. PavattÈnaÑ tesaÑ (SÊ, Ka)

Visuddhimagga 202

tadÈrammaÓavasena pavattÈ kÈmÈvacaravedanÈ, tÈsaÑ manodvÈrÈvajjanasampayutto manosamphasso upanissayavasena ekadhÈva paccayo hotÊti.

AyaÑ phassapaccayÈ vedanÈti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

VedanÈpaccayÈtaÓhÈpadavitthÈrakathÈ

644. VedanÈpaccayÈ taÓhÈpade–

R|pataÓhÈdibhedena, cha taÓhÈ idha dÊpitÈ. EkekÈ tividhÈ tattha, pavattÈkÈrato matÈ.

ImasmiÑ hi pade seÔÔhiputto brÈhmaÓaputtoti pitito nÈmavasena putto viya “r|pataÓhÈ. Sadda. Gandha. Rasa. PhoÔÔhabba. DhammataÓhÈ”ti1 ÈrammaÓato nÈmavasena Vibha~ge cha taÓhÈ dÊpitÈ.

TÈsu pana taÓhÈsu ekekÈ taÓhÈ pavatti-ÈkÈrato kÈmataÓhÈ, bhavataÓhÈ, vibhavataÓhÈti evaÑ tividhÈ matÈ. R|pataÓhÈyeva hi yadÈ cakkhussa ÈpÈthamÈgataÑ r|pÈrammaÓaÑ kÈmassÈdavasena assÈdayamÈnÈ pavattati, tadÈ kÈmataÓhÈ nÈma hoti. YadÈ tadevÈrammaÓaÑ “dhuvaÑ sassatan”ti pavattÈya sassatadiÔÔhiyÈ saddhiÑ pavattati, tadÈ bhavataÓhÈ nÈma hoti. SassatadiÔÔhisahagato hi rÈgo bhavataÓhÈti vuccati. YadÈ pana tadevÈrammaÓaÑ “ucchijjati vinassatÊ”ti pavattÈya ucchedadiÔÔhiyÈ saddhiÑ pavattati, tadÈ vibhavataÓhÈ nÈma hoti. UcchedadiÔÔhisahagato hi rÈgo vibhavataÓhÈti vuccati. Esa nayo saddataÓhÈdÊsupÊti. EtÈ aÔÔhÈrasa taÓhÈ honti.

TÈ ajjhattar|pÈdÊsu aÔÔhÈrasa, bahiddhÈ aÔÔhÈrasÈti chattiÑsa. Iti atÊtÈ chattiÑsa, anÈgatÈ chattiÑsa, paccuppannÈ chattiÑsÈti aÔÔhasataÑ taÓhÈ honti. TÈ puna saÑkhipamÈnÈ r|pÈdi-ÈrammaÓavasena cha, kÈmataÓhÈdivasena vÈ tissova taÓhÈ hontÊti veditabbÈ.

YasmÈ panime sattÈ puttaÑ assÈdetvÈ putte mamattena dhÈtiyÈ viya r|pÈdi-ÈrammaÓavasena uppajjamÈnaÑ vedanaÑ assÈdetvÈ vedanÈya ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 143 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 203

mamattena r|pÈdi-ÈrammaÓadÈyakÈnaÑ cittakÈragandhabba-gandhikas|datantavÈyarasÈyanavidhÈyakavejjÈdÊnaÑ mahÈsakkÈraÑ karonti. TasmÈ sabbÈpesÈ vedanÈpaccayÈ taÓhÈ hotÊti veditabbÈ.

YasmÈ cettha adhippetÈ, vipÈkasukhavedanÈ. EkÈva ekadhÈvesÈ, tasmÈ taÓhÈya paccayo.

EkadhÈti upanissayapaccayeneva paccayo hoti. YasmÈ vÈ,

DukkhÊ sukhaÑ patthayati, sukhÊ bhiyyopi icchati. UpekkhÈ pana santattÈ, sukhamicceva bhÈsitÈ.

TaÓhÈya paccayÈ tasmÈ, honti tissopi vedanÈ. VedanÈpaccayÈ taÓhÈ, iti vuttÈ MahesinÈ.

VedanÈpaccayÈ cÈpi, yasmÈ nÈnusayaÑ vinÈ. Hoti tasmÈ na sÈ hoti, brÈhmaÓassa vucÊmatoti.

AyaÑ vedanÈpaccayÈ taÓhÈti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

TaÓhÈpaccayÈ-upÈdÈnapadavitthÈrakathÈ

645. TaÓhÈpaccayÈ upÈdÈnapade–

UpÈdÈnÈni cattÈri, tÈni atthavibhÈgato. Dhammasa~khepavitthÈrÈ, kamato ca vibhÈvaye.

TatrÈyaÑ vibhÈvanÈ–kÈmupÈdÈnaÑ, diÔÔhupÈdÈnaÑ, sÊlabbatupÈdÈnaÑ, attavÈdupÈdÈnanti imÈni tÈvettha cattÈri upÈdÈnÈni. TesaÑ ayaÑ atthavibhÈgo–vatthusa~khÈtaÑ kÈmaÑ upÈdiyatÊti kÈmupÈdÈnaÑ, kÈmo ca so upÈdÈnaÒcÈtipi kÈmupÈdÈnaÑ. UpÈdÈnanti daÄhaggahaÓaÑ. DaÄhattho hettha upasaddo upÈyÈsa-upakaÔÔhÈdÊsu viya. TathÈ diÔÔhi ca sÈ upÈdÈnaÒcÈti diÔÔhupÈdÈnaÑ. DiÔÔhiÑ upÈdiyatÊti vÈ diÔÔhupÈdÈnaÑ. “Sassato attÈ ca loko cÈ”ti-ÈdÊsu1 hi purimadiÔÔhiÑ uttaradiÔÔhi upÈdiyati. TathÈ sÊlabbataÑ upÈdiyatÊti sÊlabbatupÈdÈnaÑ. SÊlabbataÒca taÑ upÈdÈnaÒcÈtipi sÊlabbatupÈdÈnaÑ. GosÊlagovatÈdÊni hi “evaÑ suddhÊ”ti abhinivesato sayameva upÈdÈnÈni. TathÈ vadanti etenÈti vÈdo. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 12 piÔÔhÈdÊsu.

Visuddhimagga 204

UpÈdiyanti etenÈti upÈdÈnaÑ. KiÑ vadanti, upÈdiyanti vÈ? AttÈnaÑ. Attano vÈdupÈdÈnaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ. AttavÈdamattameva vÈ attÈti upÈdiyanti etenÈti attavÈdupÈdÈnaÑ. AyaÑ tÈva tesaÑ atthavibhÈgo.

Dhammasa~khepavitthÈre pana kÈmupÈdÈnaÑ tÈva “tattha katamaÑ kÈmupÈdÈnaÑ. Yo kÈmesu kÈmacchando kÈmarÈgo kÈmanandÊ kÈmataÓhÈ kÈmasneho kÈmapariÄÈho kÈmamucchÈ kÈmajjhosÈnaÑ, idaÑ vuccati kÈmupÈdÈnan”ti1 ÈgatattÈ sa~khepato taÓhÈdaÄhattaÑ vuccati. TaÓhÈdaÄhattaÑ nÈma purimataÓhÈ-upanissayapaccayena daÄhasambh|tÈ uttarataÓhÈva. Keci panÈhu “appattavisayapatthanÈ taÓhÈ andhakÈre corassa hatthappasÈraÓaÑ viya, sampattavisayaggahaÓaÑ upÈdÈnaÑ tasseva bhaÓÉaggahaÓaÑ viya. AppicchatÈsantuÔÔhitÈpaÔipakkhÈ ca te dhammÈ. TathÈ pariyesanÈrakkhadukkham|lÈ”ti. SesupÈdÈnattayaÑ pana sa~khepato diÔÔhimattameva.

VitthÈrato pana pubbe r|pÈdÊsu vutta-aÔÔhasatappabhedÈyapi taÓhÈya daÄhabhÈvo kÈmupÈdÈnaÑ. DasavatthukÈ micchÈdiÔÔhi diÔÔhupÈdÈnaÑ. YathÈha “tattha katamaÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ. Natthi dinnaÑ, natthi yiÔÔhaÑ -pa- sacchikatvÈ pavedentÊti yÈ evar|pÈ diÔÔhi -pa- vipariyesaggÈho. IdaÑ vuccati diÔÔhupÈdÈnan”ti1. SÊlabbatehi suddhÊti parÈmasanaÑ pana sÊlabbatupÈdÈnaÑ. YathÈha “tattha katamaÑ sÊlabbatupÈdÈnaÑ. SÊlena suddhi, vatena suddhi, sÊlabbatena suddhÊti yÈ evar|pÈ diÔÔhi -pa- vipariyesaggÈho. IdaÑ vuccati sÊlabbatupÈdÈnan”ti1. VÊsativatthukÈ sakkÈyadiÔÔhi attavÈdupÈdÈnaÑ. YathÈha “tattha katamaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ, idha assutavÈ puthujjano -pa- sappurisadhamme avinÊto r|paÑ attato samanupassati -pa- vipariyesaggÈho, idaÑ vuccati attavÈdupÈdÈnan”ti1. Ayamettha dhammasa~khepavitthÈro.

Kamatoti ettha pana tividho kamo uppattikkamo pahÈnakkamo desanÈkkamo ca. Tattha anamatagge saÑsÈre imassa paÔhamaÑ uppattÊti abhÈvato kilesÈnaÑ nippariyÈyena uppattikkamo na vuccati. PariyÈyena pana yebhuyyena ekasmiÑ bhave attaggÈhapubba~gamo sassatucchedÈbhiniveso, tato “sassato ayaÑ attÈ”ti gaÓhato attavisuddhatthaÑ silabbatupÈdÈnaÑ, “ucchijjatÊ”ti gaÓhato paralokanirapekkhassa ______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 241; Abhi 2. 389 piÔÔhesu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 205

kÈmupÈdÈnanti evaÑ paÔhamaÑ attavÈdupÈdÈnaÑ, tato diÔÔhisÊlabbatakÈmupÈdÈnÈnÊti ayametesaÑ ekasmiÑ bhave uppattikkamo.

DiÔÔhupÈdÈnÈdÊni cettha paÔhamaÑ pahÊyanti sotÈpattimaggavajjhattÈ. KÈmupÈdÈnaÑ pacchÈ, arahattamaggavajjhattÈti ayametesaÑ pahÈnakkamo.

MahÈvisayattÈ pana pÈkaÔattÈ ca etesu kÈmupÈdÈnaÑ paÔhamaÑ desitaÑ. MahÈvisayaÑ hi taÑ aÔÔhacittasampayogÈ, appavisayÈni itarÈni catucittasampayogÈ, yebhuyyena ca ÈlayarÈmattÈ pajÈya pÈkaÔaÑ kÈmupÈdÈnaÑ, na itarÈni. KÈmupÈdÈnavÈ1 kÈmÈnaÑ2 samadhigamatthaÑ kot|halama~galÈdibahulo hoti, sÈ’ssa diÔÔhÊti3 tadanantaraÑ diÔÔhupÈdÈnaÑ, taÑ pabhijjamÈnaÑ4 sÊlabbata-attavÈdupÈdÈnavasena duvidhaÑ hoti. TasmiÑ dvaye gokiriyaÑ kukkurakiriyaÑ vÈ disvÈpi veditabbato oÄÈrikanti sÊlabbatupÈdÈnaÑ paÔhamaÑ desitaÑ. SukhumattÈ ante attavÈdupÈdÈnanti ayametesaÑ desanÈkkamo.

TaÓhÈ ca purimasse’ttha, ekadhÈ hoti paccayo. SattadhÈ aÔÔhadhÈ vÈpi, hoti sesattayassa sÈ.

Ettha ca evaÑ desite upÈdÈnacatukke purimassa kÈmupÈdÈnassa kÈmataÓhÈ upanissayavasena ekadhÈva paccayo hoti, taÓhÈbhinanditesu visayesu uppattito. Sesattayassa pana sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissaya sampayutta atthi avigatahetuvasena sattadhÈ vÈ, upanissayena saha aÔÔhadhÈ vÈpi paccayo hoti. YadÈ ca sÈ upanissayavasena paccayo hoti, tadÈ asahajÈtÈva hotÊti.

AyaÑ taÓhÈpaccayÈ upÈdÈnanti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

UpÈdÈnapaccayÈbhavapadavitthÈrakathÈ

646. UpÈdÈnapaccayÈ bhavapade–

Atthato dhammato ceva, sÈtthato bhedasa~gahÈ. YaÑ yassa paccayo ceva, viÒÒÈtabbo vinicchayo. ______________________________________________________________ 1. KÈmupÈdÈnaÑ vÈ (Ka) 2. VatthukÈmÈnaÑ (Abhi-®Ôha 2. 173) 3. Na sassatadiÔÔhÊti (SyÈ), sassatanti (Ka) 4. BhijjamÈnaÑ (SyÈ)

Visuddhimagga 206

Tattha bhavatÊti bhavo. So kammabhavo upapattibhavo1 cÈti duvidho hoti. YathÈha “bhavo duvidhena atthi kammabhavo, atthi upapattibhavo”ti2. Tattha kammameva bhavo kammabhavo, tathÈ upapattiyeva bhavo upapattibhavo. Ettha ca upapatti bhavatÊti bhavo. KammaÑ pana yathÈ sukhakÈraÓattÈ “sukho BuddhÈnaÑ uppÈdo”ti3 vutto, evaÑ bhavakÈraÓattÈ phalavohÈrena bhavoti veditabbanti. EvaÑ tÈvettha atthato viÒÒÈtabbo vinicchayo. 647. Dhammato pana kammabhavo tÈva sa~khepato cetanÈ ceva cetanÈsampayuttÈ ca abhijjhÈdayo kammasa~khÈtÈ dhammÈ. YathÈha “tattha katamo kammabhavo. PuÒÒÈbhisa~khÈro apuÒÒÈbhisa~khÈro ÈneÒjÈbhisa~khÈro 4parittabh|mako vÈ mahÈbh|mako vÈ4, ayaÑ vuccati kammabhavo. Sabbampi bhavagÈmikammaÑ kammabhavo”ti2. Ettha hi puÒÒÈbhisa~khÈroti terasa cetanÈ. ApuÒÒÈbhisa~khÈroti dvÈdasa. ŒneÒjÈbhisa~khÈroti catassocetanÈ. EvaÑ parittabh|mako vÈ mahÈbh|mako vÈti etena tÈsaÑyeva cetanÈnaÑ mandabahuvipÈkatÈ vuttÈ. Sabbampi bhavagÈmikammanti iminÈ pana cetanÈsampayuttÈ abhijjhÈdayo vuttÈ.

Upapattibhavo pana sa~khepato kammÈbhinibbattÈ khandhÈ, pabhedato navavidho hoti. YathÈha “tattha katamo upapattibhavo. KÈmabhavo r|pabhavo ar|pabhavo saÒÒÈbhavo asaÒÒÈbhavo nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo, ekavokÈrabhavo catuvokÈrabhavo paÒcavokÈrabhavo, ayaÑ vuccati upapattibhavo”ti5. Tattha kÈmasa~khÈto bhavo kÈmabhavo. Esa nayo r|pÈr|pabhavesu. SaÒÒÈva taÑ bhavo, saÒÒÈ vÈ ettha bhave atthÊti saÒÒÈbhavo. VipariyÈyena asaÒÒÈbhavo. OÄÈrikÈya saÒÒÈya abhÈvÈ sukhumÈya ca bhÈvÈ neva saÒÒÈ, nÈsaÒÒÈ asmiÑ bhaveti nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo. Ekena r|pakkhandhena vokiÓÓo bhavo ekavokÈrabhavo. Eko vÈ vokÈro assa bhavassÈti ekavokÈrabhavo. Esa nayo catuvokÈra paÒcavokÈrabhavesu. Tattha kÈmabhavo paÒca upÈdiÓÓakkhandhÈ. TathÈ r|pabhavo. Ar|pabhavo ______________________________________________________________ 1. Uppattibhavo (SÊ, SyÈ), evamuparipi. 2-2. Abhi 2. 143 piÔÔhe. 3. Khu 1. 42 Dhammapade. 4-4. Abhi 2. 143 PÈÄiyaÑ na dissati. 5. Abhi 2. 143 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 207

cattÈro, saÒÒÈbhavo paÒca. AsaÒÒÈ bhavo eko upÈdiÓÓakkhandho. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavocattÈro. EkavokÈrabhavÈdayo ekacatupaÒcakkhandhÈ upÈdiÓÓakkhandhehÊti evamettha dhammatopi viÒÒÈtabbo vinicchayo. 648. SÈtthatoti yathÈ ca bhavaniddese, tatheva kÈmaÑ sa~khÈraniddesepi puÒÒÈbhisa~khÈrÈdayova vuttÈ, evaÑ santepi purime atÊtakammavasena idha paÔisandhiyÈ paccayattÈ, ime paccuppannakammavasena ÈyatiÑ paÔisandhiyÈ paccayattÈti punavacanaÑ sÈtthakameva, pubbe vÈ “tattha katamo puÒÒÈbhisa~khÈro, kusalÈ cetanÈ kÈmÈvacarÈ”ti1 evamÈdinÈ nayena cetanÈva sa~khÈrÈti vuttÈ. Idha pana “sabbampi bhavagÈmikamman”ti2 vacanato cetanÈsampayuttÈpi. Pubbe ca viÒÒÈÓapaccayameva kammaÑ “sa~khÈrÈ”ti vuttaÑ. IdÈni asaÒÒÈbhavanibbattakampi. KiÑ vÈ bahunÈ, “avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti ettha puÒÒÈbhisa~khÈrÈdayova kusalÈkusalÈ dhammÈ vuttÈ. “UpÈdÈnapaccayÈ bhavo”ti idha pana upapattibhavassÈpi sa~gahitattÈ kusalÈkusalÈbyÈkatÈ dhammÈ vuttÈ. TasmÈ sabbathÈpi sÈtthakamevidaÑ puna vacananti evamettha sÈtthatopi viÒÒÈtabbo vinicchayo. 649. Bhedasa~gahÈti upÈdÈnapaccayÈ bhavassa bhedato ceva sa~gahato ca. YaÒhi kÈmupÈdÈnapaccayÈ kÈmabhavanibbattakaÑ kammaÑ karÊyati, so kammabhavo. TadabhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. Esa nayo r|pÈr|pabhavesu. EvaÑ kÈmupÈdÈnapaccayÈ dve kÈmabhavÈ, tadantogadhÈ ca3 saÒÒÈbhavapaÒcavokÈrabhavÈ, dve r|pabhavÈ, tadantogadhÈ ca3 saÒÒÈbhava-asaÒÒÈbhava-ekavokÈrabhavapaÒcavokÈrabhavÈ, dve ar|pabhavÈ, tadantogadhÈ ca3 saÒÒÈbhavanevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavacatuvokÈrabhavÈti saddhiÑ antogadhehi cha bhavÈ. YathÈ ca kÈmupÈdÈnapaccayÈ saddhiÑ antogadhehi cha bhavÈ. TathÈ sesupÈdÈnapaccayÈpÊti evaÑ upÈdÈnapaccayÈ bhedato saddhiÑ antogadhehi catuvÊsati bhavÈ.

Sa~gahato pana kammabhavaÑ upapattibhavaÒca ekato katvÈ kÈmupÈdÈnapaccayÈ saddhiÑ antogadhehi eko kÈmabhavo. TathÈ r|pÈr|pabhavÈti tayo bhavÈ. TathÈ sesupÈdÈnapaccayÈ pÊti. EvaÑ upÈdÈnapaccayÈ sa~gahato saddhiÑ antogadhehi dvÈdasa bhavÈ. ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 142 piÔÔhe. 2. Abhi 2. 143 piÔÔhe. 3. TadantogadhÈva (Abhi-®Ôha 2. 176)

Visuddhimagga 208

apica avisesena upÈdÈnapaccayÈ kÈmabhav|pagaÑ kammaÑ kammabhavo. TadabhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. Esa nayo r|pÈr|pabhavesu. EvaÑ upÈdÈnapaccayÈ saddhiÑ antogadhehi dve kÈmabhavÈ, dve r|pabhavÈ, dve ar|pabhavÈti aparena pariyÈyena sa~gatato cha bhavÈ. Kammabhava-upapattibhavabhedaÑ vÈ anupagamma saddhiÑ antogadhehi kÈmabhavÈdivasena tayo bhavÈ honti. KÈmabhavÈdibhedampi anupagamma kammabhava-upapattibhavavasena dve bhavÈ honti. KammupapattibhedaÒcÈpi1 anupagamma upÈdÈnapaccayÈ bhavoti bhavavasena ekova bhavo hotÊti evamettha upÈdÈnapaccayassa bhavassa bhedasa~gahÈpi viÒÒÈtabbo vinicchayo. 650. YaÑ yassa paccayo cevÈti yaÒcettha upÈdÈnaÑ yassa paccayo hoti, tatopi viÒÒÈtabbo vinicchayoti attho. KiÑ panettha kassa paccayo hoti? YaÑkiÒci yassa kassaci paccayo hotiyeva. Ummattako viya hi puthujjano. So idaÑ yuttaÑ idaÑ ayuttanti avicÈretvÈ yassa kassaci upÈdÈnassa vasena yaÑkiÒci bhavaÑ patthetvÈ yaÑkiÒci kammaÑ karotiyeva. TasmÈ yadekacce sÊlabbatupÈdÈnena r|pÈr|pabhavÈ na hontÊti vadanti, taÑ na gahetabbaÑ. Sabbena pana sabbo hotÊti gahetabbaÑ.

SeyyathidaÑ–idhekacco anussavavasena vÈ diÔÔhÈnusÈrena vÈ “kÈmÈ nÈmete manussaloke ceva khattiyamahÈsÈlakulÈdÊsu, cha kÈmÈvacaradevaloke ca samiddhÈ”ti cintetvÈ tesaÑ adhigamatthaÑ asaddhammassavanÈdÊhi vaÒcito “iminÈ kammena kÈmÈ sampajjantÊ”ti maÒÒamÈno kÈmupÈdÈnavasena kÈyaduccaritÈdÊnipi karoti, so duccaritapÈrip|riyÈ apÈye upapajjati2. SandiÔÔhike vÈ pana kÈme patthayamÈno paÔiladdhe ca3 gopayamÈno kÈmupÈdÈnavasena kÈyaduccaritÈdÊni karoti, so duccaritapÈrip|riyÈ apÈye upapajjati. TatrÈssa upapattihetubh|taÑ4 kammaÑ kammabhavo. KammÈbhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈbhavapaÒcavokÈrabhavÈ pana tadantogadhÈ eva. ______________________________________________________________ 1. ...bhedampi (I) 2. Uppajjati (SÊ, SyÈ), evamuparipi. 3. VÈ (SyÈ, Abhi-®Ôha 2. 177) 4. Uppattihetubh|taÑ (SÊ, SyÈ), evamuparipi.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 209

Aparo pana saddhammassavanÈdÊhi upabr|hitaÒÈÓo “iminÈ kammena kÈmÈ sampajjantÊ”ti maÒÒamÈno kÈmupÈdÈnavasena kÈyasucaritÈdÊni karoti. So sucaritapÈrip|riyÈ devesu vÈ manussesu vÈ upapajjati. TatrÈssa upapattihetubh|taÑ kammaÑ kammabhavo. KammÈbhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈbhavapaÒcavokÈrabhavÈ pana tadantogadhÈ eva. Iti kÈmupÈdÈnaÑ sappabhedassa sÈntogadhassa kÈmabhavassa paccayo hoti.

Aparo “r|pÈr|pabhavesu tato samiddhatarÈ kÈmÈ”ti sutvÈ parikappetvÈ vÈ kÈmupÈdÈnavaseneva r|pÈr|pasamÈpattiyo nibbattetvÈ samÈpattibalena r|pÈr|pabrahmaloke upapajjati. TatrÈssa upapattihetubh|taÑ kammaÑ kammabhavo. KammÈbhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈ-asaÒÒÈnevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ-ekacatupaÒcavokÈrabhavÈ pana tadantogadhÈ eva. Iti kÈmupÈdÈnaÑ sappabhedÈnaÑ sÈntogadhÈnaÑ r|pÈr|pabhavÈnampi paccayo hoti.

Aparo “ayaÑ attÈ nÈma kÈmÈvacarasampattibhave vÈ r|pÈr|pabhavÈnaÑ vÈ aÒÒatarasmiÑ ucchinne su-ucchinno hotÊ”ti ucchedadiÔÔhiÑ upÈdÈya tadupagaÑ kammaÑ karoti, tassa taÑ kammaÑ kammabhavo. KammÈbhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈbhavÈdayo pana tadantogadhÈ eva. Iti diÔÔhupÈdÈnaÑ sappabhedÈnaÑ sÈntogadhÈnaÑ tiÓÓampi kÈmar|pÈr|pabhavÈnaÑ paccayo hoti.

Aparo “ayaÑ attÈ nÈma kÈmÈvacarasampattibhave vÈ r|pÈr|pabhavÈnaÑ vÈ aÒÒatarasmiÑ sukhÊ hoti vigatapariÄÈho”ti attavÈdupÈdÈnena tadupagaÑ kammaÑ karoti, tassa taÑ kammaÑ kammabhavo. TadabhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈbhavÈdayo pana tadantogadhÈ eva. Iti attavÈdupÈdÈnaÑ sappabhedÈnaÑ sÈntogadhÈnaÑ tiÓÓaÑ bhavÈnaÑ paccayo hoti.

Aparo “idaÑ sÊlabbataÑ nÈma kÈmÈvacarasampattibhave vÈ r|pÈr|pabhavÈnaÑ vÈ aÒÒatarasmiÑ parip|rentassa sukhaÑ pÈrip|riÑ gacchatÊ”ti sÊlabbatupÈdÈnavasena tadupagaÑ kammaÑ karoti, tassa taÑ kammaÑ kammabhavo. TadabhinibbattÈ khandhÈ upapattibhavo. SaÒÒÈbhavÈdayo pana tadantogadhÈ eva. Iti sÊlabbatupÈdÈnaÑ sappabhedÈnaÑ sÈntogadhÈnaÑ tiÓÓaÑ bhavÈnaÑ paccayo hoti. Evamettha yaÑ yassa paccayo hoti, tatopi viÒÒÈtabbo vinicchayo.

Visuddhimagga 210

Kimpanettha kassa bhavassa kathaÑ paccayo hotÊti ce.

R|pÈr|pabhavÈnaÑ, upanissayapaccayo upÈdÈnaÑ. SahajÈtÈdÊhipi taÑ, kÈmabhavassÈti viÒÒeyyaÑ.

R|pÈr|pabhavÈnaÑ hi, kÈmabhavapariyÈpannassa ca kammabhave kusalakammasseva, upapattibhavassa cetaÑ catubbidhampi upÈdÈnaÑ upanissayapaccayavasena ekadhÈva paccayo hoti. KÈmabhave attanÈ sampayuttÈkusalakammabhavassa sahajÈta aÒÒamaÒÒa nissaya sampayutta atthi avigata hetupaccayappabhedehi sahajÈtÈdÊhi paccayo hoti. Vippayuttassa pana upanissayapaccayenevÈti.

AyaÑ upÈdÈnapaccayÈ bhavoti padasmiÑ vitthÈrakathÈ.

BhavapaccayÈjÈti-ÈdivitthÈrakathÈ

651. BhavapaccayÈ jÈtÊti-ÈdÊsu jÈti-ÈdÊnaÑ vinicchayo Saccaniddese vuttanayeneva veditabbo. Bhavoti panettha kammabhavova adhippeto. So hi jÈtiyÈ paccayo, na upapattibhavo. So ca pana kammapaccaya-upanissayapaccayavasena dvedhÈ paccayo hotÊti.

Tattha siyÈ–kathaÑ panetaÑ jÈnitabbaÑ bhavo jÈtiyÈ paccayoti ce. BÈhirapaccayasamattepi hÊnapaÓÊtatÈdivisesadassanato. BÈhirÈnaÑ hi janakajananÊsukkasoÓitÈhÈrÈdÊnaÑ paccayÈnaÑ samattepi sattÈnaÑ yamakÈnampi sataÑ hÊnapaÓÊtatÈdiviseso dissati. So ca na ahetuko sabbadÈ ca sabbesaÒca abhÈvato, na kammabhavato aÒÒahetuko tadabhinibbattakasattÈnaÑ ajjhattasantÈne aÒÒassa kÈraÓassa abhÈvatoti kammabhavahetukova. KammaÑ hi sattÈnaÑ hÊnapaÓÊtatÈdivisesassa hetu. TenÈha BhagavÈ “kammaÑ satte vibhajati yadidaÑ hÊnappaÓÊtatÈyÈ”ti1. TasmÈ jÈnitabbametaÑ “bhavo jÈtiyÈ paccayo”ti.

YasmÈ ca asati jÈtiyÈ jarÈmaraÓaÑ nÈma, sokÈdayo vÈ dhammÈ na honti. JÈtiyÈ pana sati jarÈmaraÓaÒceva, jarÈmaraÓasa~khÈtadukkhadhammaphuÔÔhassa ca bÈlajanassa jarÈmaraÓÈbhisambandhÈ vÈ tena tena dukkhadhammena ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 244 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 211

phuÔÔhassa anabhisambandhÈ vÈ sokÈdayo ca dhammÈ honti. TasmÈ ayampi jÈtijarÈmaraÓassa ceva sokÈdÊnaÒca paccayo hotÊti veditabbÈ. SÈ pana upanissayakoÔiyÈ ekadhÈva paccayo hotÊti.

AyaÑ bhavapaccayÈ jÈtÊti-ÈdÊsu vitthÈrakathÈ.

BhavacakkakathÈ

652. YasmÈ panettha sokÈdayo avasÈne vuttÈ, tasmÈ yÈ sÈ avijjÈ paccayÈ sa~khÈrÈti evametassa bhavacakkassa Èdimhi vuttÈ, sÈ,

SokÈdÊhi avijjÈ, siddhÈ bhavacakkamaviditÈdimidaÑ. KÈrakavedakarahitaÑ, dvÈdasavidhasuÒÒatÈsuÒÒaÑ.

SatataÑ samitaÑ pavattatÊti veditabbaÑ.

KathaÑ panettha sokÈdÊhi avijjÈ siddhÈ, kathamidaÑ bhavacakkaÑ aviditÈdi, kathaÑ kÈrakavedakarahitaÑ, kathaÑ dvÈdasavidhasuÒÒatÈsuÒÒanti ce. Ettha hi sokadomanassupÈyÈsÈ avijjÈya aviyogino, paridevo ca nÈma m|ÄhassÈti tesu tÈva siddhesu siddhÈ hoti avijjÈ. Apica “ÈsavasamudayÈ avijjÈsamudayo”ti1 vuttaÑ. ŒsavasamudayÈ cete sokÈdayo honti.

KathaÑ? VatthukÈmaviyoge tÈva soko kÈmÈsavasamudayÈ2 hoti. YathÈha–

“Tassa ce kÈmayÈnassa, chandajÈtassa jantuno. Te kÈmÈ parihÈyanti, sallaviddhova ruppatÊ”ti3.

YathÈ cÈha–“kÈmato jÈyati soko”ti4.

Sabbepi cete diÔÔhÈsavasamudayÈ honti. YathÈha–

“Tassa ‘ahaÑ r|paÑ mama r|pan’ti pariyuÔÔhaÔÔhÈyino r|pavipariÓÈmaÒÒathÈbhÈvÈ uppajjanti sokaparidevadukkhadomanassupÈyÈlÈ”ti5.

YathÈ ca diÔÔhÈsavasamudayÈ, evaÑ bhavÈsavasamudayÈpi. YathÈha– ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 67 piÔÔhe. 2. ...samudayo (SÊ, SyÈ, Ka) 3. Khu 1. 399 piÔÔhe. 4. Khu 1. 45 piÔÔhe. 5. SaÑ 2. 3 piÔÔhe.

Visuddhimagga 212

“Yepi te devÈ dÊghÈyukÈ vaÓÓavanto sukhabahulÈ uccesu vimÈnesu ciraÔÔhitikÈ1, tepi TathÈgatassa dhammadesanaÑ sutvÈ bhayaÑ santÈsaÑ saÑvegamÈpajjantÊ”ti2. PaÒca pubbanimittÈni disvÈ maraÓabhayena santajjitÈnaÑ devÈnaÑ viya.

YathÈ ca bhavÈsavasamudayÈ, evaÑ avijjÈsavasamudayÈpi. YathÈha–

“Sa kho so bhikkhave bÈlo tividhaÑ diÔÔheva dhamme dukkhaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedetÊ”ti3.

Iti yasmÈ ÈsavasamudayÈ ete dhammÈ honti, tasmÈ ete sijjhamÈnÈ avijjÈya hetubh|te Èsave sÈdhenti. Œsavesu ca siddhesu paccayabhÈve bhÈvato avijjÈpi siddhÈva hotÊti. EvaÑ tÈvettha sokÈdÊhi avijjÈ siddhÈ hotÊti veditabbÈ.

YasmÈ pana evaÑ paccayabhÈve bhÈvato avijjÈya siddhÈya puna avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti evaÑ hetuphalaparamparÈya pariyosÈnaÑ natthi. TasmÈ taÑ hetuphalasambandhavasena pavattaÑ dvÈdasa~gaÑ bhavacakkaÑ aviditÈdÊti siddhaÑ hoti.

EvaÑ sati avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti idaÑ ÈdimattakathanaÑ virujjhatÊti ce. NayidaÑ ÈdimattakathanaÑ. PadhÈnadhammakathanaÑ panetaÑ. TiÓÓannaÑ hi vaÔÔanaÑ avijjÈ padhÈnÈ. AvijjÈggahaÓena hi avasesakilesavaÔÔaÒca kammÈdÊni ca bÈlaÑ palibodhenti4. SappasiraggahaÓena sesasappasarÊraÑ viya bÈhaÑ. AvijjÈsamucchede pana kate tehi vimokkho hoti. Sappasiracchede kate palibodhita5bÈhÈvimokkho viya. YathÈha “avijjÈyatveva asesavirÈganirodhÈ sa~khÈranirodho”ti-Èdi6. Iti yaÑ gaÓhato bandho, muccato ca mokkho hoti, tassa padhÈnadhammassa kathanamidaÑ, na Èdimattakathananti. EvamidaÑ bhavacakkaÑ aviditÈdÊti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. CiraÑ dÊghamaddhÈnaÑ tiÔÔhanti (sabbattha) 2. SaÑ 2. 70; AÑ 1. 142 piÔÔhesu. 3. Ma 3. 202 piÔÔhe. 4. PaÄibodhenti (SÊ), paliveÔhenti (Abhi-®Ôha 2. 180) 5. PaÄiveÔhita- (SÊ), paliveÔhita- (Abhi-®Ôha 2. 180) 6. SaÑ 1. 244; Vi 3. 1 piÔÔhÈdÊsu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 213

TayidaÑ yasmÈ avijjÈdÊhi kÈraÓehi sa~khÈrÈdÊnaÑ pavatti, tasmÈ tato aÒÒena “brahmÈ MahÈbrahmÈ seÔÔho sajitÈ”ti1 evaÑ parikappitena brahmÈdinÈ vÈ saÑsÈrassa kÈrakena, “so kho pana me2 ayaÑ attÈ vado vedeyyo”ti evaÑ parikappitena attanÈ vÈ sukhadukkhÈnaÑ vedakena rahitaÑ. Iti kÈrakavedakarahitanti veditabbaÑ.

YasmÈ panettha avijjÈ udayabbayadhammakattÈ dhuvabhÈvena, saÑkiliÔÔhattÈ saÑkilesikattÈ ca subhabhÈvena, udayabbayapaÔipÊÄitattÈ sukhabhÈvena, paccayÈyattavuttittÈ vasavattanabh|tena attabhÈvena ca suÒÒÈ. TathÈ sa~khÈrÈdÊnipi a~gÈni. YasmÈ vÈ avijjÈ na attÈ, na attano, na attani, na attavatÊ. TathÈ sa~khÈrÈdÊnipi a~gÈni. TasmÈ dvÈdasavidhasuÒÒatÈsuÒÒametaÑ bhavacakkanti veditabbaÑ. 653. EvaÒca viditvÈ puna,

TassÈvijjÈtaÓhÈ, m|lamatÊtÈdayo tayo kÈlÈ. Dve aÔÔha dve eva ca, sar|pato tesu a~gÈni.

Tassa kho panetassa bhavacakkassa avijjÈ taÓhÈ cÈti dve dhammÈ m|lanti veditabbÈ. TadetaÑ pubbantÈharaÓato avijjÈm|laÑ vedanÈvasÈnaÑ, aparantasantÈnato taÓhÈm|laÑ jarÈmaraÓÈvasÈnanti duvidhaÑ hoti. Tattha purimaÑ diÔÔhicaritavasena vuttaÑ, pacchimaÑ taÓhÈcaritavasena. DiÔÔhicaritÈnaÑ hi avijjÈ, taÓhÈcaritÈnaÒca taÓhÈ saÑsÈranÈyikÈ. UcchedadiÔÔhisamugghÈtÈya vÈ paÔhamaÑ, phaluppattiyÈ het|naÑ anupacchedappakÈsanato, sassatadiÔÔhisamugghÈtÈya dutiyaÑ, uppannÈnaÑ jarÈmaraÓappakÈsanato. Gabbhaseyyakavasena vÈ purimaÑ, anupubbapavattidÊpanato, opapÈtikavasena pacchimaÑ, sahuppattidÊpanato.

AtÊtapaccuppannÈnÈgatÈ cassa tayo kÈlÈ. Tesu PÈÄiyaÑ sar|pato Ègatavasena “avijjÈ, sa~khÈrÈ cÈ”ti dve a~gÈni atÊtakÈlÈni. ViÒÒÈÓÈdÊni bhavÈvasÈnÈni aÔÔha paccuppannakÈlÈni. JÈti ceva jarÈmaraÓaÒca dve anÈgatakÈlÈnÊti veditabbÈni. ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 17 piÔÔhe. 2. Yo me (Ma 1. 10)

Visuddhimagga 214

654. Puna,

“Hetuphalahetupubbaka-tisandhicatubhedasa~gahaÒcetaÑ. VÊsati-ÈkÈrÈraÑ, tivaÔÔamanavaÔÔhita bhamati”.

Itipi veditabbaÑ.

Tattha sa~khÈrÈnaÒca paÔisandhiviÒÒÈÓassa ca antarÈ eko hetuphalasandhi nÈma. VedanÈya ca taÓhÈya ca antarÈ eko phalahetusandhi nÈma. Bhavassa ca jÈtiyÈ ca antarÈ eko hetuphalasandhÊti evamidaÑ hetuphalahetupubbakatisandhÊti veditabbaÑ.

SandhÊnaÑ ÈdipariyosÈnavavatthitÈ panassa cattÈro sa~gahÈ honti. SeyyathidaÑ. AvijjÈsa~khÈrÈ eko sa~gaho. ViÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatana-phassavedanÈ dutiyo. TaÓhupÈdÈnabhavÈ tatiyo. JÈtijarÈmaraÓaÑ catutthoti. EvamidaÑ catubhedasa~gahanti veditabbaÑ.

AtÊte hetavo paÒca, idÈni phalapaÒcakaÑ. IdÈni hetavo paÒca, ÈyatiÑ phalapaÒcakanti.

Etehi pana vÊsatiyÈ ÈkÈrasa~khÈtehi arehi vÊsati-ÈkÈrÈranti veditabbaÑ. Tattha atÊte hetavo paÒcÈti avijjÈ sa~khÈrÈ cÈti ime tÈva dve vuttÈ eva. YasmÈ pana avidvÈ paritassati, paritassito upÈdiyati, tassupÈdÈnapaccayÈ bhavo. TasmÈ taÓhupÈdÈnabhavÈpi gahitÈ honti. TenÈha “purimakammabhavasmiÑ moho avijjÈ, Èy|hanÈ sa~khÈrÈ, nikanti taÓhÈ, upagamanaÑ upÈdÈnaÑ, cetanÈ bhavoti ime paÒca dhammÈ purimakammabhavasmiÑ idha paÔisandhiyÈ paccayÈ”ti1.

Tattha purimakammabhavasminti purime kammabhave, atÊtajÈtiyaÑ kammabhave kariyamÈneti attho. Moho avijjÈti yo tadÈ dukkhÈdÊsu moho, yena m|Äho kammaÑ karoti, sÈ avijjÈ. Œy|hanÈ sa~khÈrÈti taÑ kammaÑ karoto yÈ purimacetanÈyo, yathÈ “dÈnaÑ dassÈmÊ”ti cittaÑ uppÈdetvÈ mÈsampi saÑvaccharampi dÈnupakaraÓÈni sajjentassa uppannÈ purimacetanÈyo. PaÔiggÈhakÈnaÑ pana hatthe dakkhiÓaÑ patiÔÔhÈpayato cetanÈ bhavoti vuccati. EkÈvajjanesu vÈ chasu javanesu cetanÈ Èy|hanÈ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 50 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 215

sa~khÈrÈ nÈma. Sattame bhavo. YÈ kÈci vÈ pana cetanÈ bhavo. SampayuttÈ Èy|hanÈ sa~khÈrÈ nÈma. Nikanti taÓhÈti yÈ kammaÑ karontassa phale upapattibhave nikÈmanÈ patthanÈ, sÈ taÓhÈ nÈma. UpagamanaÑ upÈdÈnanti yaÑ kammabhavassa paccayabh|taÑ “idaÑ katvÈ asukasmiÑ nÈma ÔhÈne kÈme sevissÈmi ucchijjissÈmÊ”ti-ÈdinÈ nayena pavattaÑ upagamanaÑ gahaÓaÑ parÈmasanaÑ, idaÑ upÈdÈnaÑ nÈma. CetanÈ bhavoti Èy|hanÈvasÈne vuttÈ cetanÈ bhavoti evamattho veditabbo.

IdÈni phalapaÒcakanti viÒÒÈÓÈdivedanÈvasÈnaÑ PÈÄiyaÑ Ègatameva. YathÈha “idha paÔisandhi viÒÒÈÓaÑ, okkanti nÈmar|paÑ, pasÈdo ÈyatanaÑ, phuÔÔho phasso, vedayitaÑ vedanÈ, ime paÒca dhammÈ idh|papattibhavasmiÑ purekatassa kammassa paccayÈ”ti1. Tattha paÔisandhi viÒÒÈÓanti yaÑ bhavantarapaÔisandhÈnavasena uppannattÈ paÔisandhÊti vuccati, taÑ viÒÒÈÓaÑ. Okkanti nÈmar|panti yÈ gabbhe r|pÈr|padhammÈnaÑ okkanti ÈgantvÈ pavisanaÑ viya, idaÑ nÈmar|paÑ. PasÈdo Èyatananti idaÑ cakkhÈdipaÒcÈyatanavasena vuttaÑ. PhuÔÔho phassoti yo ÈrammaÓaÑ phuÔÔho phusanto uppanno, ayaÑ phasso. VedayitaÑ vedanÈti yaÑ paÔisandhiviÒÒÈÓena vÈ saÄÈyatanapaccayena vÈ phassena saha uppannaÑ vipÈkavedayitaÑ, sÈ vedanÈti evamattho veditabbo.

IdÈni hetavo paÒcÈti taÓhÈdayo PÈÄiyaÑ ÈgatÈ taÓhupÈdÈnabhavÈ. Bhave pana gahite tassa pubbabhÈgÈ taÑsampayuttÈ vÈ sa~khÈrÈ gahitÈva honti. TaÓhupÈdÈnaggahaÓena ca taÑsampayuttÈ, yÈya vÈ m|Äho kammaÑ karoti, sÈ avijjÈ gahitÈva hotÊti. EvaÑ paÒca. TenÈha “idha paripakkattÈ ÈyatanÈnaÑ moho avijjÈ, Èy|hanÈ sa~khÈrÈ, nikanti taÓhÈ, upagamanaÑ upÈdÈnaÑ, cetanÈ bhavoti ime paÒca dhammÈ idha kammabhavasmiÑ ÈyatiÑ paÔisandhiyÈ paccayÈ”ti1. Tattha idha paripakkattÈ ÈyatanÈnanti paripakkÈyatanassa kammakaraÓakÈle sammoho dassito. SesaÑ uttÈnatthameva.

ŒyatiÑ phalapaÒcakanti viÒÒÈÓÈdÊni paÒca. TÈni jÈtiggahaÓena vuttÈni. JarÈmaraÓaÑ pana tesaÑyeva jarÈmaraÓaÑ. TenÈha “ÈyatiÑ paÔisandhi ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 50 piÔÔhe.

Visuddhimagga 216

viÒÒÈÓaÑ, okkanti nÈmar|paÑ, pasÈdo ÈyatanaÑ, phuÔÔho phasso, vedayitaÑ vedanÈ, ime paÒca dhammÈ ÈyatiÑ upapattibhavasmiÑ idha katassa kammassa paccayÈ”ti1. EvamidaÑ vÊsati ÈkÈrÈraÑ hoti.

TivaÔÔamanavaÔÔhitaÑ bhamatÊti ettha pana sa~khÈrabhavÈ kammavaÔÔaÑ, avijjÈtaÓhupÈdÈnÈni kilesavaÔÔaÑ, viÒÒÈÓanÈmar|pasaÄÈyatanaphassavedanÈ vipÈkavaÔÔanti imehi tÊhi vaÔÔehi tivaÔÔamidaÑ bhavacakkaÑ yÈva kilesavaÔÔaÑ na upacchijjati, tÈva anupacchinnapaccayattÈ anavaÔÔhitaÑ punappunaÑ parivattanato bhamatiyevÈti veditabbaÑ. ( )2 655. TayidamevaÑ bhamamÈnaÑ,

Saccappabhavato kiccÈ, vÈraÓÈ upamÈhi ca. GambhÊranayabhedÈ ca, viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ.

Tattha yasmÈ kusalÈkusalaÑ kammaÑ avisesena samudayasaccanti Saccavibha~ge vuttaÑ3, tasmÈ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti avijjÈya sa~khÈrÈ dutiyasaccappabhavaÑ dutiyasaccaÑ. Sa~khÈrehi viÒÒÈÓaÑ dutiyasaccappabhavaÑ paÔhamasaccaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 51 piÔÔhe. 2. (Tattha purimakammabhavasmiÑ paÒca kammasambhÈrÈ -pa- kammabhavo ceva

vipÈkabhavo ca. TathÈ dvÊsu ÔhÈnesu kammaÑ kammappavattaÑ dvÊsu ÔhÈnesu vipÈko -pa- kammaÑ kammasantati. DvÊsu ÔhÈnesu vipÈko -pa- vipÈkasantati ca. TathÈ dvÊsu ÔhÈnesu kammaÑ kiriyÈ nÈma, dvÊsu ÔhÈnesu vipÈko kiriyÈphalaÑ nÈmÈti sabbampetaÑ kiriyÈ ceva kiriyÈphalaÒcÈti.

EvaÑ samuppannamidaÑ sahetukaÑ -pa-. Na hettha attÈ ca paro ca vijjati. DhammÈ dhamme saÒjanenti -pa-. Nevucchedo na sassataÑ.)–iti

AyaÑ adhikapÈÔho ekasmiÑ SÊhaÄa-potthake dissatÊti I~galisa-potthake adholipiyÈ pakÈsito. ParipuÓÓapÈÔhaÑ icchantehi pana so SammohavinodaniyaÑ 184 piÔÔhe oloketabbo. Idha peyyÈlaÔÔhÈnikavacanÈni hi tattha mudditavacanehi sabbathÈpi samÈnÈneva.

3. Abhi 2. 115 piÔÔhe.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 217

viÒÒÈÓÈdÊhi nÈmar|pÈdÊni vipÈkavedanÈpariyosÈnÈni paÔhamasaccappabhavaÑ paÔhamasaccaÑ. VedanÈya taÓhÈ paÔhamasaccappabhavaÑ dutiyasaccaÑ. TaÓhÈya upÈdÈnaÑ dutiyasaccappabhavaÑ dutiyasaccaÑ. UpÈdÈnato bhavo dutiyasaccappabhavaÑ paÔhamadutiyasaccadvayaÑ. Bhavato jÈti dutiyasaccappabhavaÑ paÔhamasaccaÑ. JÈtiyÈ jarÈmaraÓaÑ paÔhamasaccappabhavaÑ paÔhamasaccanti evaÑ tÈvidaÑ saccappabhavato viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. 656. YasmÈ panettha avijjÈ vatth|su ca satte sammoheti, paccayo ca hoti sa~khÈrÈnaÑ pÈtubhÈvÈya. TathÈ sa~khÈrÈ sa~khataÒca abhisa~kharonti, paccayÈ ca honti viÒÒÈÓassa. ViÒÒÈÓampi vatthuÒca paÔivijÈnÈti1, paccayo ca hoti nÈmar|passa. NÈmar|pampi aÒÒamaÒÒaÒca upatthambheti, paccayo ca hoti saÄÈyatanassa. SaÄÈyatanampi savisaye ca pavattati, paccayo ca hoti phassassa. Phassopi ÈrammaÓaÒca phusati, paccayo ca hoti vedanÈya. VedanÈpi ÈrammaÓarasaÒca anubhavati, paccayo ca hoti taÓhÈya. TaÓhÈpi rajjanÊye ca dhamme rajjati, paccayo ca hoti upÈdÈnassa. UpÈdÈnampi upÈdÈniye ca dhamme upÈdiyati, paccayo ca hoti bhavassa. Bhavopi nÈnÈgatÊsu ca vikkhipati, paccayo ca hoti jÈtiyÈ. JÈtipi khandhe ca janeti tesaÑ abhinibbattibhÈvena pavattattÈ, paccayo ca hoti jarÈmaraÓassa. JarÈmaraÓampi khandhÈnaÑ pÈkabhedabhÈvaÒca adhitiÔÔhati, paccayo ca hoti bhavantarapÈtubhÈvÈya sokÈdÊnaÑ adhiÔÔhÈnattÈ. TasmÈ sabbapadesu dvedhÈ pavattikiccatopi2 idaÑ viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. 657. YasmÈ cettha avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈti idaÑ kÈrakadassananivÈraÓaÑ. Sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti attasa~kantidassananivÈraÓaÑ. ViÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|panti “attÈ”ti parikappitavatthubhedadassanato ghanasaÒÒÈnivÈraÓaÑ. NÈmar|papaccayÈ saÄÈyatananti-Èdi attÈ passati -pa- vijÈnÈti, phusati, vedayati, taÓhiyati, upÈdiyati, bhavati, jÈyati, jÊyati, mÊyatÊti-evamÈdidassananivÈraÓaÑ. TasmÈ micchÈdassananivÈraÓatopetaÑ bhavacakkaÑ viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔijÈnÈti (SyÈ, I, Ka) 2. Pavattakiccatopi (Abhi-®Ôha 2. 185)

Visuddhimagga 218

658. YasmÈ panettha salakkhaÓasÈmaÒÒalakkhaÓavasena dhammÈnaÑ adassanato andho viya avijjÈ. Andhassa upakkhalanaÑ viya avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ. Upakkhalitassa patanaÑ viya sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓaÑ. Patitassa gaÓÉapÈtubhÈvo viya viÒÒÈÓapaccayÈ nÈmar|paÑ. GaÓÉabhedapÊÄakÈ viya nÈmar|papaccayÈ saÄÈyatanaÑ. GaÓÉapÊÄakÈghaÔÔanaÑ viya saÄÈyatanapaccayÈ phasso. GhaÔÔanadukkhaÑ viya phassapaccayÈ vedanÈ, dukkhassa paÔikÈrÈbhilÈso viya vedanÈpaccayÈ taÓhÈ. PaÔikÈrÈbhilÈsena asappÈyaggahaÓaÑ viya taÓhÈpaccayÈ upÈdÈnaÑ. UpÈdiÓÓa-asappÈyÈlepanaÑ viya upÈdÈnapaccayÈ bhavo. AsappÈyÈlepanena gaÓÉavikÈrapÈtubhÈvo viya bhavapaccayÈ jÈti. GaÓÉavikÈrato gaÓÉabhedo viya jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓaÑ. YasmÈ vÈ panettha avijjÈ appaÔipattimicchÈpaÔipattibhÈvena satte abhibhavati paÔalaÑ viya akkhÊni. Tadabhibh|to ca bÈlo punabbhavikehi sa~khÈrehi attÈnaÑ veÔheti kosakÈrakimi viya kosappadesehi. Sa~khÈrapariggahitaÑ viÒÒÈÓaÑ gatÊsu patiÔÔhaÑ labhati pariÓÈyakapariggahito viya rÈjakumÈro rajje. Upapattinimittaparikappanato viÒÒÈÓaÑ paÔisandhiyaÑ anekappakÈraÑ nÈmar|paÑ abhinibbatteti mÈyÈkÈro viya mÈyaÑ. NÈmar|pe patiÔÔhitaÑ saÄÈyatanaÑ vuddhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ pÈpuÓÈti subh|miyaÑ patiÔÔhito vanappagumbo viya. ŒyatanaghaÔÔanato phasso jÈyati araÓisahitÈbhimanthanato1 aggi viya. Phassena phuÔÔhassa vedanÈ pÈtubhavati agginÈ phuÔÔhassa dÈho viya. VedayamÈnassa taÓhÈ pavaÉÉhati loÓ|dakaÑ pivato pipÈsÈ viya. Tasito bhavesu abhilÈsaÑ karoti pipÈsito viya pÈnÊye. TadassupÈdÈnaÑ, upÈdÈnena bhavaÑ upÈdiyati Èmisalobhena maccho baÄisaÑ viya. Bhave sati jÈti hoti bÊje sati a~kuro viya. JÈtassa avassaÑ jarÈmaraÓaÑ uppannassa rukkhassa patanaÑ viya. TasmÈ evaÑ upamÈhipetaÑ bhavacakkaÑ viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. 659. YasmÈ ca BhagavatÈ atthatopi dhammatopi desanatopi paÔivedhatopi gambhÊrabhÈvaÑ sandhÈya “gambhÊro cÈyaÑ Œnanda paÔiccasamuppÈdo gambhÊrÈvabhÈso cÈ”ti2 vuttaÑ, tasmÈ gambhÊrabhedatopetaÑ bhavacakkaÑ viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. ______________________________________________________________ 1. ...matthanato (SyÈ, Ka) 2. DÊ 2. 47; SaÑ 1. 318 piÔÔhesu.

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 219

Tattha yasmÈ na jÈtito jarÈmaraÓaÑ na hoti, na ca jÈtiÑ vinÈ aÒÒato hoti, itthaÒca jÈtito samudÈgacchatÊti evaÑ jÈtipaccayasamudÈgataÔÔhassa duravabodhanÊyato jarÈmaraÓassa jÈtipaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho gambhÊro. TathÈ jÈtiyÈ bhavapaccaya -pa- sa~khÈrÈnaÑ avijjÈpaccayasambh|tasamudÈgataÔÔho gambhÊro. TasmÈ idaÑ bhavacakkaÑ atthagambhÊranti ayaÑ tÈvettha atthagambhÊratÈ. HetuphalaÒhi atthoti vuccati. YathÈha “hetuphale ÒÈÓaÑ atthapaÔisambhidÈ”ti1.

YasmÈ pana yenÈkÈrena yadavatthÈ ca avijjÈ tesaÑ tesaÑ sa~khÈrÈnaÑ paccayo hoti, tassa duravabodhanÊyato avijjÈya sa~khÈrÈnaÑ paccayaÔÔho gambhÊro. TathÈ sa~khÈrÈnaÑ -pa- jÈtiyÈ jarÈmaraÓassa paccayaÔÔho gambhÊro, tasmÈ idaÑ bhavacakkaÑ dhammagambhÊranti ayamettha dhammagambhÊratÈ. Hetuno hi dhammoti nÈmaÑ. YathÈha “hetumhi ÒÈÓaÑ dhammapaÔisambhidÈ”ti1.

YasmÈ cassa tena tena kÈraÓena tathÈ tathÈ pavattetabbattÈ desanÈpi gambhÊrÈ, natattha sabbaÒÒutaÒÒÈÓato aÒÒaÑÒÈÓaÑ patiÔÔhaÑ labhati. TathÈhetaÑ katthaci sutte anulomato, katthaci paÔilomato, katthaci anulomapaÔilomato, katthaci vemajjhato paÔÔhÈya anulomato vÈ paÔilomato vÈ, katthaci tisandhicatusa~khepaÑ, katthaci dvisandhitisa~khepaÑ, katthaci ekasandhidvisa~khepaÑ desitaÑ, tasmÈ idaÑ bhavacakkaÑ desanÈgambhÊranti ayaÑ desanÈgambhÊratÈ.

YasmÈ cettha yo so avijjÈdÊnaÑ sabhÈvo, yena2 paÔividdhena avijjÈdayo sammÈ salakkhaÓato paÔividdhÈ honti, so duppariyogÈhattÈ gambhÊro, tasmÈ idaÑ bhavacakkaÑ paÔivedhagambhÊraÑ. TathÈ hettha3 avijjÈya aÒÒÈÓÈdassanasaccÈsampaÔivedhaÔÔho gambhÊro, sa~khÈrÈnaÑ abhisa~kharaÓÈy|hanasarÈgavirÈgaÔÔho, viÒÒÈÓassa suÒÒata-abyÈpÈra-asa~kantipaÔisandhipÈtubhÈvaÔÔho, nÈmar|passa ekuppÈdavinibbhogÈvinibbhoganamanaruppanaÔÔho, saÄÈyatanassa adhipatilokadvÈrakhettavisayibhÈvaÔÔho, phassassa ______________________________________________________________ 1. Abhi 2. 307 piÔÔhe. 2. Yena ca (SyÈ) 3. TathÈ hettha yasmÈ (SÊ, SyÈ, Ka)

Visuddhimagga 220

phusanasaÑghaÔÔanasa~gatisannipÈtaÔÔho, vedanÈya ÈrammaÓarasÈnubhavanasukhadukkhamajjhattabhÈvanijjÊvavedayitaÔÔho. TaÓhÈya abhinandi tajjhosÈnasaritÈ latÈ nadÊtaÓhÈ samudda dupp|raÔÔho, upÈdÈnassa ÈdÈnaggahaÓÈbhinivesa parÈmÈsa duratikkamaÔÔho, bhavassa Èy|hanÈbhisa~kharaÓayonigatiÔhitinivÈsesukhipanaÔÔho, jÈtiyÈ jÈti saÒjÈti okkanti nibbatti pÈtubhÈvaÔÔho, jarÈmaraÓassa khayavaya bhedavipariÓÈmaÔÔho gambhÊroti ayamettha paÔivedhagambhÊratÈ. 660. YasmÈ panettha ekattanayo, nÈnattanayo, abyÈpÈranayo, evaÑdhammatÈnayoti cattÈro atthanayÈ honti, tasmÈ nayabhedatopetaÑ bhavacakkaÑ viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ.

Tattha avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, sa~khÈrapaccayÈ viÒÒÈÓanti evaÑ bÊjassa a~kurÈdibhÈvena rukkhabhÈvappatti viya santÈnÈnupacchedo ekattanayo nÈma. YaÑ sammÈ passanto hetuphalasambandhena santÈnassa anupacchedÈvabodhato ucchedadiÔÔhiÑ pajahati. MicchÈ passanto hetuphalasambandhena pavattamÈnassa santÈnÈnupacchedassa ekattagahaÓato sassatadiÔÔhiÑ upÈdiyati.

AvijjÈdÊnampana yathÈsakaÑ lakkhaÓavavatthÈnaÑ nÈnattanayo nÈma. YaÑ sammÈ passanto navanavÈnaÑ uppÈdadassanato sassatadiÔÔhiÑ pajahati. MicchÈ passanto ekasantÈnapatitassa bhinnasantÈnasseva nÈnattaggahaÓato ucchedadiÔÔhiÑ upÈdiyati.

AvijjÈya sa~khÈrÈ mayÈ uppÈdetabbÈ, sa~khÈrÈnaÑ vÈ viÒÒÈÓaÑ amhehÊti evamÈdibyÈpÈrÈbhÈvo abyÈpÈranayo nÈma. YaÑ sammÈ passanto kÈrakassa abhÈvÈvabodhato attadiÔÔhiÑ pajahati. MicchÈ passanto yo asatipi byÈpÈre avijjÈdÊnaÑ sabhÈvaniyamasiddho hetubhÈvo, tassa aggahaÓato akiriyadiÔÔhiÑ upÈdiyati.

AvijjÈdÊhi na kÈraÓehi sa~khÈrÈdÊnaÑyeva sambhavo khÊrÈdÊhi dadhi-ÈdÊnaÑ viya, na aÒÒesanti ayaÑ evaÑdhammatÈnayo nÈma. YaÑ sammÈ passanto paccayÈnur|pato phalÈvabodhÈ ahetukadiÔÔhiÑ akiriyadiÔÔhiÒca pajahati. MicchÈ passanto paccayÈnur|paÑ phalappavattiÑ aggahetvÈ yato

17. PaÒÒÈbh|miniddesa 221

kutoci yassa kassaci asambhavaggahaÓato ahetukadiÔÔhiÒceva niyatavÈdaÒca upÈdiyatÊti evamidaÑ bhavacakkaÑ,

Saccappabhavato kiccÈ, vÈraÓÈ-upamÈhi ca. GambhÊranayabhedÈ ca, viÒÒÈtabbaÑ yathÈrahaÑ. 661. IdaÒhi abhigambhÊrato agÈdhaÑ. NÈnÈnayagahanato1 duratiyÈnaÑ2. ©ÈÓÈsinÈ samÈdhipavarasilÈyaÑ sunisitena,

BhavacakkamapadÈletvÈ, Asanivicakkamiva niccanimmathanaÑ. SaÑsÈrabhayamatÊto, na koci supinantarepyatthi.

Vuttampi hetaÑ BhagavatÈ–“gambhÊro cÈyaÑ Œnanda paÔiccasamuppÈdo gambhÊrÈvabhÈso ca. Etassa cÈnanda dhammassa ananubodhÈ3 appaÔivedhÈ evamayaÑ pajÈ tantÈkulakajÈtÈ kulÈgaÓÔhikajÈtÈ4 muÒjapabbajabh|tÈ apÈyaÑ duggatiÑ vinipÈtaÑ saÑsÈraÑ nÈtivattatÊ”ti5. TasmÈ attano vÈ paresaÑ vÈ hitÈya ca sukhÈya ca paÔipanno avasesakiccÈni pahÈya,

GambhÊre paccayÈkÈra-ppabhede idha paÓÉito. YathÈ gÈdhaÑ labhetheva-manuyuÒje sadÈ satoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

PaÒÒÈbh|miniddeso nÈma

Sattarasamo paricchedo. ______________________________________________________________ 1. ...gahaÓato (SÊ, SyÈ, Ka) 2. DurabhiyÈnaÑ (SyÈ, Ka) 3. AÒÒÈÓÈ ananubodhÈ (SÊ, Ka) 4. GuÄÈguÓÔhikajÈtÈ (SÊ), guÄÈguÓÉikajÈtÈ (I), guÓigaÓÔhikajÈtÈ (SyÈ), guÓikuÓÉikajÈtÈ (Ka) 5. DÊ 2. 47; SaÑ 1. 318 piÔÔhe.

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa

NÈmar|papariggahakathÈ

662. IdÈni yÈ “imesu bh|mibh|tesu dhammesu uggahaparipucchÈvasena ÒÈÓaparicayaÑ katvÈ ‘sÊlavisuddhi ceva cittavisuddhi cÈ’ti dve m|labh|tÈ visuddhiyo sampÈdetabbÈ”ti vuttÈ. Tattha sÊlavisuddhi nÈma suparisuddhaÑ pÈtimokkhasaÑvarÈdicatubbidhaÑ sÊlaÑ, taÒca sÊlaniddese vitthÈritameva. Cittavisuddhi nÈma sa-upacÈrÈ aÔÔha samÈpattiyo, tÈpi cittasÊsena vuttasamÈdhiniddese sabbÈkÈrena vitthÈritÈ eva. TasmÈ tÈ tattha vitthÈritanayeneva veditabbÈ.

Yampana vuttaÑ “diÔÔhivisuddhi, ka~khÈvitaraÓavisuddhi, maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhi, paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi, ÒÈÓadassanavisuddhÊti imÈ pana paÒca visuddhiyo sarÊran”ti, tattha nÈmar|pÈnaÑ yÈthÈvadassanaÑ diÔÔhivisuddhi nÈma. 663. TaÑ sampÈdetukÈmena samathayÈnikena tÈva ÔhapetvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ avasesar|pÈr|pÈvacarajjhÈnÈnaÑ aÒÒatarato vuÔÔhÈya vitakkÈdÊni jhÈna~gÈni, taÑsampayuttÈ ca dhammÈ lakkhaÓarasÈdivasena pariggahetabbÈ. PariggahetvÈ sabbampetaÑ ÈrammaÓÈbhimukhaÑ namanato namanaÔÔhena nÈmanti vavatthapetabbaÑ.

Tato yathÈ nÈma puriso antogehe sappaÑ disvÈ taÑ anubandhamÈno tassa ÈsayaÑ passati, evameva ayampi yogÈvacaro taÑ nÈmaÑ upaparikkhanto “idaÑ nÈmaÑ kiÑ nissÈya pavattatÊ”ti pariyesamÈno tassa nissayaÑ hadayar|paÑ passati. Tato hadayar|passa nissayabh|tÈni, bh|tanissitÈni ca sesupÈdÈya r|pÈnÊti r|paÑ pariggaÓhÈti. So sabbampetaÑ ruppanato r|panti vavatthapeti. Tato namanalakkhaÓaÑ nÈmaÑ, ruppanalakkhaÓaÑ r|panti sa~khepato nÈmar|paÑ vavatthapeti. 664. SuddhavipassanÈyÈniko pana ayameva vÈ samathayÈniko catudhÈtugavatthÈne vuttÈnaÑ tesaÑ tesaÑ dhÈtupariggahamukhÈnaÑ aÒÒataramukhavasena sa~khepato vÈ vitthÈrato vÈ catasso dhÈtuyo pariggaÓhÈti. Athassa yÈthÈvasarasalakkhaÓato Èvibh|tÈsu dhÈt|su

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa 223

kammasamuÔÔhÈnamhi tÈva kese “catasso dhÈtuyo, vaÓÓo, gandho, raso ojÈ, jÊvitaÑ, kÈyappasÈdo”ti evaÑ kÈyadasakavasena dasa r|pÈni, tattheva bhÈvassa atthitÈya bhÈvadasakavasena dasa, tattheva ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ ojaÔÔhamakaÑ, utusamuÔÔhÈnaÑ, cittasamuÔÔhÈnanti aparÈnipi catuvÊsatÊti evaÑ catusamuÔÔhÈnesu catuvÊsatikoÔÔhÈsesu catucattÈlÊsa catucattÈlÊsa r|pÈni, sedo, assu, kheÄo, si~ghÈÓikÈti imesu pana cat|su utucittasamuÔÔhÈnesu dvinnaÑ ojaÔÔhamakÈnaÑ vasena soÄasa soÄasa r|pÈni, udariyaÑ, karÊsaÑ, pubbo, muttanti imesu cat|su utusamuÔÔhÈnesu utusamuÔÔhÈnasseva ojaÔÔhamakassa vasena aÔÔha aÔÔha r|pÈni pÈkaÔÈni hontÊti. Esa tÈva dvattiÑsÈkÈre nayo.

Ye pana imasmiÑ dvattiÑsÈkÈre Èvibh|te apare dasa ÈkÈrÈ Èvibhavanti. Tattha asitÈdiparipÈcake tÈva kammaje tejokoÔÔhÈsamhi ojaÔÔhamakaÒceva jÊvitaÒcÈti nava r|pÈni, tathÈ cittaje assÈsapassÈsakoÔÔhÈsepi ojaÔÔhamakaÒceva saddo cÈti nava, sesesu catusamuÔÔhÈnesu aÔÔhasu jÊvitanavakaÒceva tÊÓi ca ojaÔÔhamakÈnÊti tettiÑsa r|pÈni pÈkaÔÈni honti.

TassevaÑ vitthÈrato dvÈcattÈlÊsÈkÈravasena imesu bh|tupÈdÈyar|pesu pÈkaÔesu jÈtesu vatthudvÈravasena paÒca cakkhudasakÈdayo, hadayavatthudasakaÒcÈti aparÈnipi saÔÔhir|pÈni pÈkaÔÈni honti. So sabbÈnipi tÈni ruppanalakkhaÓena ekato katvÈ “etaÑ r|pan”ti passati.

TassevaÑ pariggahitar|passa dvÈravasena ar|padhammÈ pÈkaÔÈ honti. SeyyathidaÑ–dvepaÒcaviÒÒÈÓÈni, tisso manodhÈtuyo, aÔÔhasaÔÔhi manoviÒÒÈÓadhÈtuyoti ekÈsÊti lokiyacittÈni, avisesena ca tehi cittehi sahajÈto phasso, vedanÈ, saÒÒÈ, cetanÈ, jÊvitaÑ, cittaÔÔhiti, manasikÈroti ime satta satta cetasikÈti. LokuttaracittÈni pana neva suddhavipassakassa, na sapathayÈnikassa pariggahaÑ gacchanti anadhigatattÈti. So sabbepi te ar|padhamme namanalakkhaÓena ekato katvÈ “etaÑ nÈman”ti passati. Evameko catudhÈtuvavatthÈnamukhena vitthÈrato nÈmar|paÑ vavatthapeti.

Visuddhimagga 224

665. Aparo aÔÔhÈrasadhÈtuvasena. KathaÑ? Idha bhikkhu atthi imasmiÑ attabhÈve cakkhudhÈtu -pa- manoviÒÒÈÓadhÈt|ti dhÈtuyo ÈvajjitvÈ yaÑ loko setakaÓhamaÓÉalavicittaÑ ÈyatavitthataÑ akkhik|pake nhÈrusuttakena ÈbaddhaÑ1 maÑsapiÓÉaÑ “cakkh|”ti saÒjÈnÈti, taÑ aggahetvÈ Khandhaniddese upÈdÈr|pesu vuttappakÈraÑ cakkhupasÈdaÑ “cakkhudhÈt|”ti vavatthapeti.

YÈni panassa nissayabh|tÈ catasso dhÈtuyo, parivÈrakÈni cattÈri vaÓÓagandharasa-ojÈr|pÈni, anupÈlakaÑ jÊvitindriyanti nava sahajÈtar|pÈni, tattheva ÔhitÈni kÈyadasakabhÈvadasakavasena vÊsati kammajar|pÈni, ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈdÊnaÑ tiÓÓaÑ ojaÔÔhamakÈnaÑ vasena catuvÊsati anupÈdinnar|pÈnÊti evaÑ sesÈni tepaÓÓÈsa r|pÈni honti, na tÈni ca “cakkhudhÈt|”ti vavatthapeti. Esa nayo sotadhÈtu-ÈdÊsupi. KÈyadhÈtuyaÑ pana avasesÈni tecattÈlÊsa r|pÈni honti. Keci pana utucittasamuÔÔhÈnÈni saddena saha nava nava katvÈ paÒcacattÈlÊsÈti vadanti.

Iti ime paÒca pasÈdÈ, tesaÒca visayÈ r|pa sadda gandha rasa phoÔÔhabbÈ paÒcÈti dasa r|pÈni dasa dhÈtuyo honti. Avasesar|pÈni dhammadhÈtuyeva honti. CakkhuÑ pana nissÈya r|paÑ Èrabbha pavattaÑ cittaÑ cakkhuviÒÒÈÓadhÈtu nÈmÈti evaÑ dvepaÒcaviÒÒÈÓÈni paÒcaviÒÒÈÓadhÈtuyo honti. TÊÓi manodhÈtucittÈni ekÈ manodhÈtu, aÔÔhasaÔÔhi manoviÒÒÈÓadhÈtucittÈni manoviÒÒÈÓadhÈt|ti sabbÈnipi ekÈsÊti lokiyacittÈni satta viÒÒÈÓadhÈtuyo. TaÑsampayuttÈ phassÈdayo dhammadhÈt|ti evamettha aÉÉhekÈdasa dhÈtuyo r|paÑ, aÉÉhaÔÔhamÈ dhÈtuyo nÈmanti evameko aÔÔhÈrasadhÈtuvasena nÈmar|paÑ vavatthapeti. 666. Aparo dvÈdasÈyatanavasena. KathaÑ? CakkhudhÈtuyaÑ vuttanayeneva ÔhapetvÈ tepaÓÓÈsa r|pÈni cakkhupasÈdamattaÑ “cakkhÈyatanan”ti vavatthapeti. Tattha vuttanayeneva ca sotaghÈnajivhÈkÈyadhÈtuyo “sotaghÈnajivhÈkÈyÈyatanÈnÊ”ti, tesaÑ visayabh|te paÒcadhamme “r|pasaddagandharasaphoÔÔhabbÈyatanÈnÊ”ti, lokiyasattaviÒÒÈÓadhÈtuyo “manÈyatanan”ti, taÑsampayuttÈ phassÈdayo sesar|paÒca “dhammÈyatanan”ti ______________________________________________________________ 1. ŒbandhaÑ (SyÈ, I, Ka)

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa 225

evamettha aÉÉhekÈdasa ÈyatanÈni r|paÑ, diyaÉÉha-ÈyatanÈni nÈmanti evameko dvÈdasÈyatanavasena nÈmar|paÑ vavatthapeti. 667. Aparo tato saÑkhittataraÑ khandhavasena vavatthapeti. KathaÑ? Idha bhikkhu imasmiÑ sarÊre catusamuÔÔhÈnÈ catasso dhÈtuyo, taÑnissito vaÓÓo, gandho, raso, ojÈ, cakkhupasÈdÈdayo paÒca pasÈdÈ, vatthur|paÑ, bhÈvo, jÊvitindriyaÑ, dvisamuÔÔhÈno saddoti imÈni sattarasa r|pÈni sammasanupagÈni nipphannÈni r|par|pÈni. KÈyaviÒÒatti, vacÊviÒÒatti, ÈkÈsadhÈtu, r|passa lahutÈ, mudutÈ, kammaÒÒatÈ, upacayo, santati, jaratÈ, aniccatÈti imÈni pana dasa r|pÈni na sammasanupagÈni, ÈkÈravikÈra-antaraparicchedamattakÈni, na nipphannar|pÈni, na r|par|pÈni. Apica kho r|pÈnaÑ ÈkÈravikÈra-antaraparicchedamattato r|panti sa~khaÑ gatÈni. Iti sabbÈni petÈni sattavÊsati r|pÈni r|pakkhandho, ekÈsÊtiyÈ lokiyacittehi saddhiÑ uppannÈ vedanÈ vedanÈkkhandho, taÑsampayuttÈ saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, sa~khÈrÈ sa~khÈrakkhandho, viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓakkhandhoti. Iti r|pakkhandho r|paÑ, cattÈro ar|pino khandhÈ nÈmanti evameko paÒcakkhandhavasena nÈmar|paÑ vavatthapeti. 668. Aparo “yaÑkiÒci r|paÑ sabbaÑ r|paÑ1 cattÈri mahÈbh|tÈni catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|pan”ti2 evaÑ saÑkhitteneva imasmiÑ attabhÈve r|paÑ pariggahetvÈ, tathÈ manÈyatanaÒceva dhammÈyatanekadesaÒca nÈmanti pariggahetvÈ “iti idaÒca nÈmaÑ idaÒca r|paÑ, idaÑ vuccati nÈmar|pan”ti sa~khepato nÈmar|paÑ vavatthapeti. 669. Sace panassa tena tena mukhena r|paÑ pariggahetvÈ ar|paÑ pariggaÓhato sukhumattÈ ar|paÑ na upaÔÔhÈti, tena dhuranikkhepaÑ akatvÈ r|pameva punappunaÑ sammasitabbaÑ manasikÈtabbaÑ pariggahetabbaÑ vavatthapetabbaÑ. YathÈ yathÈ hissa r|paÑ suvikkhÈlitaÑ hoti nijjaÔaÑ suparisuddhaÑ, tathÈ tathÈ tadÈrammaÓÈ ar|padhammÈ sayameva pÈkaÔÈ honti.

YathÈ hi cakkhumato purisassa aparisuddhe ÈdÈse mukhanimittaÑ olokentassa nimittaÑ na paÒÒÈyati, so “nimittaÑ na paÒÒÈyatÊ”ti na ______________________________________________________________ 1. SabbantaÑ (SÊ), sabbaÑ (Ka) 2. Ma 1. 282; AÑ 3. 547 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 226

ÈdÈsaÑ chaÉÉeti, atha kho naÑ punappunaÑ parimajjati. Tassa parisuddhe1 ÈdÈse nimittaÑ sayameva pÈkaÔaÑ hoti. YathÈ ca telatthiko tilapiÔÔhaÑ doÓiyaÑ ÈkiritvÈ udakena paripphosetvÈ ekavÈraÑ dvevÈraÑ pÊÄanamattena tele anikkhamante na tilapiÔÔhaÑ chaÉÉeti, atha kho naÑ punappunaÑ uÓhodakena paripphosetvÈ madditvÈ pÊÄeti. TassevaÑ karoto vippasannaÑ tilatelaÑ nikkhamati. YathÈ vÈ pana udakaÑ pasÈdetukÈmo katakaÔÔhiÑ gahetvÈ antoghaÔe hatthaÑ otÈretvÈ ekadvevÈre ghaÑsanamattena udake avippasÊdante na katakaÔÔhiÑ chaÉÉeti, atha kho naÑ punappunaÑ ghaÑsati. TassevaÑ karontassa kalalakaddamaÑ sannisÊdati. UdakaÑ acchaÑ hoti vippasannaÑ, evamevaÑ tena bhikkhunÈ dhuranikkhepaÑ akatvÈ r|pameva punappunaÑ sammasitabbaÑ manasikÈtabbaÑ pariggahetabbaÑ vavatthapetabbaÑ.

YathÈ yathÈ hissa r|paÑ suvikkhÈlitaÑ hoti nijjaÔaÑ suparisuddhaÑ, tathÈ tathÈ tappaccanÊkakilesÈ sannisÊdanti, kaddamupari udakaÑ viya cittaÑ pasannaÑ hoti. TadÈrammaÓÈ ar|padhammÈ sayameva pÈkaÔÈ honti. EvaÑ aÒÒÈhipi ucchucoragoÓadadhimacchÈdÊhi upamÈhi ayamattho pakÈsetabbo.

Ar|padhammÈnaÑ upaÔÔhÈnÈkÈrakathÈ

670. EvaÑ suvisuddhar|papariggahassa panassa ar|padhammÈ tÊhi ÈkÈrehi upaÔÔhahanti phassavasena vÈ vedanÈvasena vÈ viÒÒÈÓavasena vÈ. KathaÑ? Ekassa tÈva “pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ nayena dhÈtuyo pariggaÓhantassa paÔhamÈbhinipÈto phasso, taÑsampayuttÈ vedanÈ vedanÈkkhandho, saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, saddhiÑ phassena cetanÈ sa~khÈrakkhandho, cittaÑ viÒÒÈÓakkhandhoti upaÔÔhÈti. TathÈ “kese pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ -pa-2. AssÈsapassÈse pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti paÔhamÈbhinipÈto phasso, taÑsampayuttÈ vedanÈ vedanÈkkhandho -pa- cittaÑ viÒÒÈÓakkhandhoti upaÔÔhÈti. EvaÑ ar|padhammÈ phassavasena upaÔÔhahanti.

Ekassa “pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti tadÈrammaÓa3rasÈnubhavanakavedanÈ vedanÈkkhandho, taÑsampayuttÈ saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, taÑsampayutto ______________________________________________________________ 1. Visuddhe (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Visuddhi 1. 344 piÔÔhe passitvÈ p|retabbo. 3. Tassa (SyÈ, ®ÊkÈ)

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa 227

phasso ca cetanÈ ca sa~khÈrakkhandho, taÑsampayuttaÑ cittaÑ viÒÒÈÓakkhandhoti upaÔÔhÈti. TathÈ “kese pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ -pa- assÈsapassÈse pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti tadÈrammaÓarasÈnubhavanakavedanÈ vedanÈkkhandho -pa- taÑsampayuttaÑ cittaÑ viÒÒÈÓakkhandhoti upaÔÔhÈti. EvaÑ vedanÈvasena ar|padhammÈ upaÔÔhahanti.

Aparassa “pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti ÈrammaÓapaÔivijÈnanaÑ viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓakkhandho, taÑsampayuttÈ vedanÈ vedanÈkkhandho, saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, phasso ca cetanÈ ca sa~khÈrakkhandhoti upaÔÔhÈti. TathÈ “kese pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ -pa- assÈsapassÈse pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti ÈrammaÓapaÔivijÈnanaÑ viÒÒÈÓaÑ viÒÒÈÓakkhandho, taÑsampayuttÈ vedanÈ vedanÈkkhandho, saÒÒÈ saÒÒÈkkhandho, phasso ca cetanÈ ca sa~khÈrakkhandhoti upaÔÔhÈti. EvaÑ viÒÒÈÓavasena ar|padhammÈ upaÔÔhahanti.

Eteneva upÈyena “kammasamuÔÔhÈne kese pathavÊdhÈtu kakkhaÄalakkhaÓÈ”ti-ÈdinÈ nayena1 dvÈcattÈlÊsÈya dhÈtukoÔÔhÈsesu catunnaÑ catunnaÑ dhÈt|naÑ vasena, sesesu ca cakkhudhÈtu-ÈdÊsu r|papariggahamukhesu sabbaÑ nayabhedaÑ anugantvÈ yojanÈ kÈtabbÈ. 671. YasmÈ ca evaÑ suvisuddhar|papariggahasseva tassa ar|padhammÈ tÊhÈkÈrehi pÈkaÔÈ honti. TasmÈ suvisuddhar|papariggaheneva ar|papariggahÈya yogo kÈtabbo, na itarena. Sace hi ekasmiÑ vÈ r|padhamme upaÔÔhite dvÊsu vÈ r|paÑ pahÈya ar|papariggahaÑ Èrabhati kammaÔÔhÈnato parihÈyati, pathavÊkasiÓabhÈvanÈya2 vuttappakÈrÈ pabbateyyÈ gÈvÊ viya. Suvisuddhar|papariggahassa3 pana ar|papariggahÈya yogaÑ karoto kammaÔÔhÈnaÑ vuddhiÑ vir|ÄhiÑ vepullaÑ pÈpuÓÈti.

So evaÑ phassÈdÊnaÑ vasena upaÔÔhite cattÈro ar|pino khandhe nÈmanti, tesaÑ ÈrammaÓabh|tÈni cattÈri mahÈbh|tÈni, catunnaÒca mahÈbh|tÈnaÑ upÈdÈyar|paÑ r|panti vavatthapeti. Iti aÔÔhÈrasa dhÈtuyo dvÈdasÈyatanÈni paÒcakkhandhÈti sabbepi tebh|make dhamme khaggena samuggaÑ ______________________________________________________________ 1. Nayena vÈ kesÈdayo (Ka) 2. Visuddhi 1. 148 piÔÔhe. 3. ...pariggahavasena (SyÈ, I, Ka)

Visuddhimagga 228

vivaramÈno viya yamakatÈlakandaÑ1 phÈlayamÈno viya ca nÈmaÒca r|paÒcÈti dvedhÈ vavatthapeti. NÈmar|pamattato uddhaÑ aÒÒo satto vÈ puggalo vÈ devo vÈ brahmÈ vÈ natthÊti niÔÔhaÑ gacchati.

SambahulasuttantasaÑsandanÈ

672. So evaÑ yÈthÈvasarasato nÈmar|paÑ vavatthapetvÈ suÔÔhutaraÑ “satto puggalo”ti imissÈ lokasamaÒÒÈya pahÈnatthÈya sattasammohassa samatikkamatthÈya asammohabh|miyaÑ cittaÑ ÔhapanatthÈya sambahulasuttantavasena “nÈmar|pamattamevidaÑ, na satto, na puggalo atthÊ”ti etamatthaÑ saÑsandetvÈ vavatthapeti. VuttaÒhetaÑ–

“YathÈpi a~gasambhÈrÈ, hoti saddo ratho iti. EvaÑ khandhesu santesu, hoti sattoti sammutÊ”ti2.

Aparampi vuttaÑ, seyyathÈpi Èvuso kaÔÔhaÒca paÔicca valliÒca paÔicca mattikaÒca paÔicca tiÓaÒca paÔicca ÈkÈso parivÈrito agÈrantveva sa~khaÑ gacchati, evameva kho Èvuso aÔÔhiÒca paÔicca nhÈruÒca paÔicca maÑsaÒca paÔicca cammaÒca paÔicca ÈkÈso parivÈrito r|pantveva sa~khaÑ gacchatÊ”ti3.

Aparampi vuttaÑ–

“Dukkhameva hi sambhoti, dukkhaÑ tiÔÔhati veti ca. NÈÒÒatra dukkhÈ sambhoti, nÈÒÒaÑ dukkhÈ nirujjhatÊ”ti2.

UpamÈhi nÈmar|pavibhÈvanÈ

673. EvaÑ anekasatehi suttantehi nÈmar|pameva dÊpitaÑ, na satto na puggalo. TasmÈ yathÈ akkhacakkapaÒjara-ÊsÈdÊsu a~gasambhÈresu ekenÈkÈrena saÓÔhitesu rathoti vohÈramattaÑ hoti, paramatthato ekekasmiÑ a~ge upaparikkhiyamÈne ratho nÈma natthi. YathÈ ca kaÔÔhÈdÊsu gehasambhÈresu ekenÈkÈrena ÈkÈsaÑ parivÈretvÈ Ôhitesu gehanti vohÈramattaÑ hoti, paramatthato gehaÑ nÈma natthi. YathÈ ca a~guli-a~guÔÔhÈdÊsu ekenÈkÈrena Ôhitesu muÔÔhÊti vohÈramattaÑ hoti. DoÓitanti-ÈdÊsu vÊÓÈti. Hatthi-assÈdÊsu senÈti. ______________________________________________________________ 1. YamakatÈlakkhandhaÑ (SÊ) 2. SaÑ 1. 137 piÔÔhe. 3. Ma 1. 248 piÔÔhe.

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa 229

PÈkÈragehagopurÈdÊsu nagaranti. KhandhasÈkhÈpalÈsÈdÊsu ekenÈkÈrena Ôhitesu rukkhoti vohÈramattaÑ hoti, paramatthato ekekasmiÑ avayave upaparikkhiyamÈne rukkho nÈma natthi. EvamevaÑ paÒcasu upÈdÈnakkhandhesu sati “satto, puggalo”ti vohÈramattaÑ hoti, paramatthato ekekasmiÑ dhamme upaparikkhiyamÈne “asmÊti vÈ ahantivÈ”ti gÈhassa vatthubh|to satto nÈma natthi. Paramatthato pana nÈmar|pamattameva atthÊti. EvaÑ passato hi dassanaÑ yathÈbh|tadassanaÑ nÈma hoti. 674. Yo panetaÑ yathÈbh|tadassanaÑ pahÈya “satto atthÊ”ti gaÓhÈti. So tassa vinÈsaÑ anujÈneyya avinÈsaÑ vÈ. AvinÈsaÑ anujÈnanto sassate patati. VinÈsaÑ anujÈnanto ucchede patati. KasmÈ? KhÊranvayassa dadhino viya tadanvayassa aÒÒassa abhÈvato. So “sassato satto”ti gaÓhanto olÊyati nÈma. “UcchijjatÊ”ti gaÓhanto atidhÈvati nÈma. TenÈha BhagavÈ–

“DvÊhi bhikkhave diÔÔhigatehi pariyuÔÔhitÈ devamanussÈ olÊyanti eke, atidhÈvanti eke, cakkhumanto ca passanti.

KathaÒca bhikkhave olÊyanti eke? BhavÈrÈmÈ bhikkhave devamanussÈ bhavaratÈ bhavasamuditÈ. TesaÑ bhavanirodhÈya dhamme desiyamÈne cittaÑ na pakkhandati nappasÊdati na santiÔÔhati nÈdhimuccati. EvaÑ kho bhikkhave olÊyanti eke.

KathaÒca bhikkhave atidhÈvanti eke? Bhaveneva kho paneke aÔÔÊyamÈnÈ harÈyamÈnÈ jigucchamÈnÈ vibhavaÑ abhinandanti, yato kira bho ayaÑ attÈ kÈyassa bhedÈ ucchijjati vinassati, na hoti paraÑmaraÓÈ, etaÑ santaÑ, etaÑ paÓÊtaÑ, etaÑ yÈthÈvanti. EvaÑ kho bhikkhave atidhÈvanti eke.

KathaÒca bhikkhave cakkhumanto passanti? Idha bhikkhave bhikkhu bh|taÑ bh|tato passati, bh|taÑ bh|tato disvÈ bh|tassa nibbidÈya virÈgÈya nirodhÈya paÔipanno hoti. EvaÑ kho bhikkhave cakkhumanto passantÊ”ti1.

______________________________________________________________ 1. Khu 1. 224 piÔÔhe.

Visuddhimagga 230

675. TasmÈ yathÈ dÈruyantaÑ suÒÒaÑ nijjÊvaÑ nirÊhakaÑ, atha ca pana dÈrurajjukasamÈyogavasena gacchatipi tiÔÔhatipi. Sa-ÊhakaÑ sabyÈpÈraÑ viya khÈyati, evamidaÑ nÈmar|pampi suÒÒaÑ nijjÊvaÑ nirÊhakaÑ, atha ca pana aÒÒamaÒÒasamÈyogavasena gacchatipi tiÔÔhatipi. Sa-ÊhakaÑ sabyÈpÈraÑ viya khÈyatÊti daÔÔhabbaÑ. TenÈhu porÈÓÈ–

“NÈmaÒca r|paÒca idhatthi saccato, Na hettha satto manujo ca vijjati. SuÒÒaÑ idaÑ yantamivÈbhisa~khataÑ, Dukkhassa puÒjo tiÓakaÔÔhasÈdiso”ti.

Na kevalaÒcetaÑ dÈruyantupamÈya, aÒÒÈhipi naÄakalÈpÊ-ÈdÊhi upamÈhi vibhÈvetabbaÑ–yathÈ hi dvÊsu naÄakalÈpÊsu aÒÒamaÒÒaÑ nissÈya ÔhapitÈsu ekÈ ekissÈ upatthambho hoti, ekissÈ patamÈnÈya itarÈpi patati, evamevaÑ paÒcavokÈrabhave nÈmar|paÑ aÒÒamaÒÒaÑ nissÈya pavattati, ekaÑ ekassa upatthambho hoti. MaraÓavasena ekasmiÑ patamÈne itarampi patati. TenÈhu porÈÓÈ–

“YamakaÑ nÈmar|paÒca, ubho aÒÒoÒÒanissitÈ. EkasmiÑ bhijjamÈnasmiÑ, ubho bhijjanti paccayÈ”ti. 676. YathÈ ca daÓÉÈbhihataÑ bheriÑ nissÈya sadde pavattamÈne aÒÒÈ bherÊ, aÒÒo saddo, bherisaddÈ asammissÈ, bherÊ saddena suÒÒÈ, saddo bheriyÈ suÒÒo, evamevaÑ vatthudvÈrÈrammaÓasa~khÈtaÑ r|paÑ nissÈya nÈme pavattamÈne aÒÒaÑ r|paÑ, aÒÒaÑ nÈmaÑ, nÈmar|pÈ asammissÈ, nÈmaÑ r|pena suÒÒaÑ, r|paÑ nÈmena suÒÒaÑ, apica kho bheriÑ paÔicca saddo viya r|paÑ paÔicca nÈmaÑ pavattati. TenÈhu porÈÓÈ–

“Na cakkhuto jÈyare phassapaÒcamÈ, Na r|pato no ca ubhinnamantarÈ. HetuÑ paÔiccappabhavanti sa~khatÈ, YathÈpi saddo pahaÔÈya1 bheriyÈ. ______________________________________________________________ 1. PahatÈya (Ka)

18. DiÔÔhivisuddhiniddesa 231

Na sotato jÈyare phassapaÒcamÈ, Na saddato no ca ubhinnamantarÈ -pa-.

Na ghÈnato jÈyare phassapaÒcamÈ, Na gandhato no ca ubhinnamantarÈ -pa-.

Na jivhÈto jÈyare phassapaÒcamÈ, Na rasato no ca ubhinnamantarÈ -pa-.

Na kÈyato jÈyare phassapaÒcamÈ, Na phassato no ca ubhinnamantarÈ -pa-.

Na vatthur|pÈ pabhavanti sa~khatÈ, Na cÈpi dhammÈyatanehi niggatÈ. HetuÑ paÔiccappabhavanti sa~khatÈ, YathÈpi saddo pahaÔÈya bheriyÈ”ti. 677. Apicettha nÈmaÑ nittejaÑ na sakena tejena pavattituÑ1 sakkoti, na khÈdati, na pivati, na byÈharati, na iriyÈpathaÑ kappeti. R|pampi nittejaÑ na sakena tejena pavattituÑ1 sakkoti. Na hi tassÈ khÈditukÈmatÈ, nÈpi pivitukÈmatÈ, na byÈharitukÈmatÈ, na iriyÈpathaÑ kappetukÈmatÈ, atha kho nÈmaÑ nissÈya r|paÑ pavattati, r|paÑ nissÈya nÈmaÑ pavattati, nÈmassa khÈditukÈmatÈya pivitukÈmatÈya byÈharitukÈmatÈya iriyÈpathaÑ kappetukÈmatÈya sati r|paÑ khÈdati, pivati, byÈharati, iriyÈpathaÑ kappeti.

Imassa panatthassa vibhÈvanatthÈya imaÑ upamaÑ udÈharanti–yathÈ jaccandho ca pÊÔhasappÊ ca disÈpakkamitukÈmÈ assu, jaccandho pÊÔhasappiÑ evamÈha “ahaÑ kho bhaÓe sakkomi pÈdehi pÈdakaraÓÊyaÑ kÈtuÑ, natthi ca me cakkh|ni yehi samavisamaÑ passeyyan”ti. PÊÔhasappÊpi jaccandhaÑ evamÈha “ahaÑ kho bhaÓe sakkomi cakkhunÈ cakkhukaraÓÊyaÑ kÈtuÑ, natthi ca me pÈdÈni yehi abhikkameyyaÑ vÈ paÔikkameyyaÑ vÈ”ti. So tuÔÔhahaÔÔho jaccandho pÊÔhasappiÑ aÑsak|ÔaÑ Èropesi. PÊÔhasappÊ jaccandhassa aÑsak|Ôe nisÊditvÈ evamÈha “vÈmaÑ muÒca dakkhiÓaÑ gaÓha, dakkhiÓaÑ muÒca vÈmaÑ gaÓhÈ”ti. Tattha jaccandhopi ______________________________________________________________ 1. PavattetuÑ (Ka)

Visuddhimagga 232

nittejo dubbalo na sakena tejena sakena1 balena gacchati, pÊÔhasappÊpi nittejo dubbalo na sakena tejena sakena1 balena gacchati, na ca tesaÑ aÒÒamaÒÒaÑ nissÈya gamanaÑ nappavattati, evamevaÑ nÈmampi nittejaÑ na sakena tejena uppajjati, na tÈsu tÈsu kiriyÈsu pavattati. R|pampi nittejaÑ na sakena tejena uppajjati, na tÈsu tÈsu kiriyÈsu pavattati, na ca tesaÑ aÒÒamaÒÒaÑ nissÈya uppatti vÈ pavatti vÈ na hoti. TenetaÑ vuccati–

“Na sakena balena jÈyare, Nopi2 sakena balena tiÔÔhare. ParadhammavasÈnuvattino, JÈyare sa~khatÈ attadubbalÈ.

Parapaccayato ca jÈyare, Para-ÈrammaÓato samuÔÔhitÈ. ŒrammaÓapaccayehi ca, Paradhammehi cime pabhÈvitÈ.

YathÈpi nÈvaÑ nissÈya, manussÈ yanti aÓÓave. Evameva r|paÑ nissÈya, nÈmakÈyo pavattati.

YathÈ ca manusse nissÈya, nÈvÈ gacchati aÓÓave. Evameva nÈmaÑ nissÈya, r|pakÈyo pavattati.

Ubho nissÈya gacchanti, manussÈ nÈvÈ ca aÓÓave. EvaÑ nÈmaÒca r|paÒca, ubho aÒÒoÒÒanissitÈ”ti.

EvaÑ nÈnÈnayehi nÈmar|paÑ vavatthÈpayato sattasaÒÒaÑ abhibhavitvÈ asammohabh|miyaÑ ÔhitaÑ nÈmar|pÈnaÑ yÈthÈvadassanaÑ diÔÔhivisuddhÊti veditabbaÑ. NÈmar|pavavatthÈnantipi sa~khÈraparicchedotipi etasseva adhivacanaÑ.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

DiÔÔhipisuddhiniddeso nÈma

AÔÔhÈrasamo paricchedo. __________________________________________________________________________ 1. Na sakena (SyÈ) 2. NÈpi (Ka)

19. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddesa

PaccayapariggahakathÈ

678. Etasseva pana nÈmar|passa paccayapariggahaÓena tÊsu addhÈsu ka~khaÑ vitaritvÈ ÔhitaÑ ÒÈÓaÑ ka~khÈvitaraÓavisuddhi nÈma.

TaÑ sampÈdetukÈmo bhikkhu yathÈ nÈma kusalo bhisakko rogaÑ disvÈ tassa samuÔÔhÈnaÑ pariyesati. YathÈ vÈ pana anukampako puriso daharaÑ kumÈraÑ mandaÑ uttÈnaseyyakaÑ rathikÈya nipannaÑ disvÈ “kassa nu kho ayaÑ puttako”ti tassa mÈtÈpitaro Èvajjati, evameva tassa nÈmar|passa hetupaccayapariyesanaÑ Èpajjati.

So Èditova iti paÔisaÒcikkhati “na tÈvidhaÑ nÈmar|paÑ ahetukaÑ, sabbattha sabbadÈ sabbesaÒca ekasadisabhÈvÈpattito, na issarÈdihetukaÑ, nÈmar|pato uddhaÑ issarÈdÊnaÑ abhÈvato. Yepi nÈmar|pamattameva issarÈdayoti vadanti, tesaÑ issarÈdisa~khÈtanÈmar|passa ahetukabhÈvappattito. TasmÈ bhavitabbamassa hetupaccayehi, ke nu kho te”ti. 679. So evaÑ nÈmar|passa hetupaccaye ÈvajjetvÈ1 imassa tÈva r|pakÈyassa evaÑ hetupaccaye pariggaÓhÈti–“ayaÑ kÈyo nibbattamÈno neva uppala paduma puÓÉarÊka sogandhikÈdÊnaÑ abbhantare nibbattati, na maÓimuttÈhÈrÈdÊnaÑ, atha kho ÈmÈsayapakkÈsayÈnaÑ antare udarapaÔalaÑ pacchato piÔÔhikaÓÔakaÑ purato katvÈ anta-antaguÓaparivÈrito sayampi duggandhajegucchapaÔikk|lo duggandhajegucchapaÔikk|le paramasambÈdhe okÈse p|timaccha2 p|tikummÈsa-oÄigallacandanikÈdÊsu kimiva nibbattati. TassevaÑ nibbattamÈnassa, ‘avijjÈ taÓhÈ upÈdÈnaÑ kamman’ti ime cattÈro dhammÈ nibbattakattÈ hetu, ÈhÈro upatthambhakattÈ paccayoti paÒca dhammÈ hetupaccayÈ honti. Tesupi avijjÈdayo tayo imassa kÈyassa mÈtÈ viya dÈrakassa upanissayÈ honti. KammaÑ pitÈ viya puttassa ______________________________________________________________ 1. ŒvajjitvÈ (SyÈ, I) 2. P|timaccha p|tikuÓapa (SyÈ, I)

Visuddhimagga 234

janakaÑ. ŒhÈro dhÈti viya dÈrakassa sandhÈrako”ti. EvaÑ r|pakÈyassa paccayapariggahaÑ katvÈ, puna “cakkhuÒca paÔicca r|pe ca uppajjati cakkhuviÒÒÈÓan”ti-ÈdinÈ1 nayena nÈmakÈyassa paccayapariggahaÑ karoti.

So evaÑ paccayato nÈmar|passa pavattiÑ disvÈ yathÈ idaÑ etarahi, evaÑ atÊtepi addhÈne paccayato pavattittha, anÈgatepi paccayato pavattissatÊti samanupassati. 680. TassevaÑ samanupassato yÈ sÈ pubbantaÑ Èrabbha “ahosiÑ nu kho ahaÑ atÊtamaddhÈnaÑ, na nu kho ahosiÑ atÊtamaddhÈnaÑ, kiÑ nu kho ahosiÑ atÊtamaddhÈnaÑ, kathaÑ nu kho ahosiÑ atÊtamaddhÈnaÑ, kiÑ hutvÈ kiÑ ahosiÑ nu kho ahaÑ atÊtamaddhÈnan”ti2 paÒcavidhÈ vicikicchÈ vuttÈ, yÈpi aparantaÑ Èrabbha “bhavissÈmi nu kho ahaÑ anÈgatamaddhÈnaÑ, na nu kho bhavissÈmi anÈgatamaddhÈnaÑ, kiÑ nu kho bhavissÈmi anÈgatamaddhÈnaÑ, kathaÑ nu kho bhavissÈmi anÈgatamaddhÈnaÑ, kiÑ hutvÈ kiÑ bhavissÈmi nu kho ahaÑ anÈgatamaddhÈnan”ti2 paÒcavidhÈ vicikicchÈ vuttÈ, yÈpi paccuppannaÑ Èrabbha “etarahi vÈ pana paccuppannaÑ addhÈnaÑ ajjhattaÑ3 kathaÑkathÊ hoti–ahaÑ nu khosmi, no nu khosmi, kiÑ nu khosmi, kathaÑ nu khosmi, ayaÑ nu kho satto kuto Ègato, so kuhiÑ gÈmÊ bhavissatÊ”ti4 chabbidhÈ vicikicchÈ vuttÈ, sÈ sabbÈpi pahÊyati. 681. Aparo sÈdhÈraÓÈsÈdhÈraÓavasena duvidhaÑ nÈmassa paccayaÑ passati, kammÈdivasena catubbidhaÑ r|passa. Duvidho hi nÈmassa paccayo sÈdhÈraÓo asÈdhÈraÓo ca. Tattha cakkhÈdÊni cha dvÈrÈni, r|pÈdÊni cha ÈrammaÓÈni nÈmassa sÈdhÈraÓo paccayo, kusalÈdibhedato sabbappakÈrassÈpi tato pavattito. ManasikÈrÈdiko asÈdhÈraÓo. Yoniso manasikÈrasaddhammassavanÈdiko hi kusalasseva hoti, viparÊto akusalassa, kammÈdiko vipÈkassa, bhava~gÈdiko kiriyassÈti.

R|passa pana kammaÑ cittaÑ utu ÈhÈroti ayaÑ kammÈdiko catubbidho paccayo. Tattha kammaÑ atÊtameva kammasamuÔÔhÈnassa r|passa paccayo ______________________________________________________________ 1. SaÑ 1. 300 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 10; SaÑ 1. 265 piÔÔhÈdÊsu. 3. AddhÈnaÑ Èrabbha ajjhattaÑ (SyÈ), addhÈnaÑ Èrabbha (SÊ, Ka) 4. Ma 1. 10 piÔÔhe.

19. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddesa 235

hoti. CittaÑ cittasamuÔÔhÈnassa uppajjamÈnaÑ. Utu-ÈhÈrÈ utu-ÈhÈrasamuÔÔhÈnassa ÔhitikkhaÓe paccayÈ hontÊti. Evameveko nÈmar|passa paccayapariggahaÑ karoti.

So evaÑ paccayato nÈmar|passa pavattiÑ disvÈ yathÈ idaÑ etarahi, evaÑ atÊtepi addhÈne paccayato pavattittha, anÈgatepi paccayato pavattissatÊti samanupassati. TassevaÑ samanupassato vuttanayeneva tÊsupi addhÈsu vicikicchÈ pahÊyati. 682. Aparo tesaÑyeva nÈmar|pasa~khÈtÈnaÑ sa~khÈrÈnaÑ jarÈpattiÑ jiÓÓÈnaÒca bha~gaÑ disvÈ idaÑ sa~khÈrÈnaÑ jarÈmaraÓaÑ nÈma jÈtiyÈ sati hoti, jÈti bhave sati, bhavo upÈdÈne sati, upÈdÈnaÑ taÓhÈya sati, taÓhÈ vedanÈya sati, vedanÈ phasse sati, phasso saÄÈyatane sati, saÄÈyatanaÑ nÈmar|pe sati, nÈmar|paÑ viÒÒÈÓe sati, viÒÒÈÓaÑ sa~khÈresu sati1, sa~khÈrÈ avijjÈya satÊti evaÑ paÔilomapaÔiccasamuppÈdavasena nÈmar|passa paccayapariggahaÑ karoti. Athassa vuttanayeneva vicikicchÈ pahÊyati. 683. Aparo “iti kho avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ”ti2 pubbe vitthÈretvÈ dassita-anulomapaÔiccasamuppÈdavaseneva nÈmar|passa paccayapariggahaÑ karoti. Athassa vuttanayeneva ka~khÈ pahÊyati. 684. Aparo “purimakammabhavasmiÑ moho avijjÈ, Èy|hanÈ sa~khÈrÈ, nikanti taÓhÈ, upagamanaÑ upÈdÈnaÑ, cetanÈ bhavoti ime paÒca dhammÈ purimakammabhavasmiÑ idha paÔisandhiyÈ paccayÈ, idha paÔisandhi viÒÒÈÓaÑ, okkanti nÈmar|paÑ, pasÈdo ÈyatanaÑ, phuÔÔho phasso, vedayitaÑ vedanÈti ime paÒca dhammÈ idh|papattibhavasmiÑ purekatassa kammassa paccayÈ. Idha paripakkattÈ ÈyatanÈnaÑ moho avijjÈ -pa- cetanÈ bhavoti ime paÒca dhammÈ idha kammabhavasmiÑ ÈyatiÑ paÔisandhiyÈ paccayÈ”ti3 evaÑ kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavasena nÈmar|passa paccayapariggahaÑ karoti. 685. Tattha catubbidhaÑ kammaÑ–diÔÔhadhammavedanÊyaÑ, upapajjavedanayaÑ, aparÈpariyavedanÊyaÑ, ahosikammanti. Tesu ekajavanavÊthiyaÑ sattasu cittesu ______________________________________________________________ 1. Sa~khÈre sati (SÊ), sa~khÈresu santesu (I) 2. SaÑ 1. 246 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 50 piÔÔhe.

Visuddhimagga 236

kusalÈ vÈ akusalÈ vÈ paÔhamajavanacetanÈ diÔÔhidhammavedanÊyakammaÑ nÈma. TaÑ imasmiÒÒeva attabhÈve vipÈkaÑ deti. TathÈ asakkontaÑ pana “ahosikammaÑ nÈhosi kammavipÈko, na bhavissati kammavipÈko, natthi kammavipÈko”ti1 imassa tikassa vasena ahosikammaÑ nÈma hoti. AtthasÈdhikÈ pana sattamajavanacetanÈ upapajjavedanÊyakammaÑ nÈma. TaÑ anantare attabhÈve vipÈkaÑ deti. TathÈ asakkontaÑ vuttanayeneva ahosikammaÑ nÈma hoti. UbhinnaÑ antare paÒca javanacetanÈ aparÈpariyavedanÊyakammaÑ nÈma. TaÑ anÈgate yadÈ okÈsaÑ labhati, tadÈ vipÈkaÑ deti. Sati saÑsÈrappavattiyÈ ahosikammaÑ nÈma na hoti. 686. Aparampi catubbidhaÑ kammaÑ–yaÑ garukaÑ, yaÑ bahulaÑ, yadÈsannaÑ, kaÔattÈ vÈ pana kammanti. Tattha kusalaÑ vÈ hotu akusalaÑ vÈ, garukÈgarukesu yaÑ garukaÑ mÈtughÈtÈdikammaÑ vÈ mahaggatakammaÑ vÈ, tadeva paÔhamaÑ vipaccati. TathÈ bahulÈbahulesupi yaÑ bahulaÑ hoti susÊlyaÑ vÈ dussÊlyaÑ vÈ, tadeva paÔhamaÑ vipaccati. YadÈsannaÑ nÈma maraÓakÈle anussaritakammaÑ. YaÒhi ÈsannamaraÓo anussarituÑ sakkoti, teneva upapajjati. Etehi pana tÊhi muttaÑ punappunaÑ laddhÈsevanaÑ kaÔattÈ vÈ pana kammaÑ nÈma hoti, tesaÑ abhÈve taÑ paÔisandhiÑ ÈkaÉÉhati. 687. Aparampi catubbidhaÑ kammaÑ–janakaÑ, upatthambhakaÑ, upapÊÄakaÑ, upaghÈtakanti. Tattha janakaÑ nÈma kusalampi hoti akusalampi. TaÑ paÔisandhiyampi pavattepi r|pÈr|pavipÈkakkhandhe janeti. UpatthambhakaÑ pana vipÈkaÑ janetuÑ na sakkoti, aÒÒena kammena dinnÈya paÔisandhiyÈ janite vipÈke uppajjamÈnakasukhadukkhaÑ upatthambheti, addhÈnaÑ pavatteti. UpapÊÄakaÑ aÒÒena kammena dinnÈya paÔisandhiyÈ janite vipÈke uppajjamÈnakasukhadukkhaÑ pÊÄeti bÈdhati, addhÈnaÑ pavattituÑ na deti. UpaghÈtakaÑ pana sayaÑ kusalampi akusalampi samÈnaÑ aÒÒaÑ dubbalakammaÑ ghÈtetvÈ tassa vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ attano vipÈkassa okÈsaÑ karoti. EvaÑ pana kammena kate okÈse taÑ vipÈkaÑ uppannaÑ nÈma vuccati. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 271 piÔÔhe.

19. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddesa 237

Iti imesaÑ dvÈdasannaÑ kammÈnaÑ kammantaraÒceva vipÈkantaraÒca BuddhÈnaÑ kammavipÈkaÒÈÓasseva yÈthÈvasarasato pÈkaÔaÑ hoti, asÈdhÈraÓaÑ sÈvakehi. Vipassakena pana kammantaraÒca vipÈkantaraÒca ekadesato jÈnitabbaÑ. TasmÈ ayaÑ mukhamattadassanena kammaviseso pakÈsitoti. 688. Iti imaÑ dvÈdasavidhaÑ kammaÑ kammavaÔÔe pakkhipitvÈ evaÑ eko kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavasena nÈmar|passa paccayapariggahaÑ karoti. So evaÑ kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavasena paccayato nÈmar|passa pavattiÑ disvÈ “yathÈ idaÑ etarahi, evaÑ atÊtepi addhÈne kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavasena paccayato pavattittha, anÈgatepi kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavaseneva paccayato pavattissatÊ”ti. Iti kammaÒceva kammavipÈko ca, kammavaÔÔaÒca vipÈkavaÔÔaÒca, kammapavattaÒca vipÈkapavattaÒca, kammasantati ca vipÈkasantati ca, kiriyÈ ca kiriyÈphalaÒca.

KammÈ vipÈkÈ vattanti, vipÈko kammasambhavo. KammÈ punabbhavo hoti, evaÑ loko pavattatÊti–

samanupassati. TassevaÑ samanupassato yÈ sÈ pubbantÈdayo Èrabbha “ahosiÑ nu kho ahan”ti-ÈdinÈ nayena vuttÈ soÄasavidhÈ vicikicchÈ, sÈ sabbÈ pahÊyati. SabbabhavayonigatiÔÔhitinivÈsesu hetuphalasambandhavasena pavattamÈnaÑ nÈmar|pamattameva khÈyati. So neva kÈraÓato uddhaÑ kÈrakaÑ passati, na vipÈkappavattito uddhaÑ vipÈkapaÔisaÑvedakaÑ. KÈraÓe pana sati “kÈrako”ti, vipÈkappavattiyÈ sati “paÔisaÑvedako”ti samaÒÒÈmattena paÓÉitÈ voharanticcevassa sammappaÒÒÈya sudiÔÔhaÑ hoti. 689. TenÈhu porÈÓÈ–

“Kammassa kÈrako natthi, vipÈkassa ca vedako. SuddhadhammÈ pavattanti, evetaÑ sammadassanaÑ.

EvaÑ kamme vipÈke ca, vattamÈne sahetuke. BÊjarukkhÈdikÈnaÑva, pubbÈ koÔi na nÈyati. AnÈgatepi saÑsÈre, appavattaÑ1 na dissati. ______________________________________________________________

1. Appavatti (Ka-SÊ)

Visuddhimagga 238

EtamatthaÑ anaÒÒÈya, titthiyÈ asayaÑvasÊ. SattasaÒÒaÑ gahetvÈna, sassatucchedadassino. DvÈsaÔÔhidiÔÔhiÑ gaÓhanti, aÒÒamaÒÒa1virodhitÈ.

DiÔÔhibandhanabaddhÈ2 te, taÓhÈsotena vuyhare. TaÓhÈsotena vuyhantÈ, na te dukkhÈ pamuccare.

EvametaÑ abhiÒÒÈya, bhikkhu Buddhassa sÈvako. GambhÊraÑ nipuÓaÑ suÒÒaÑ, paccayaÑ paÔivijjhati.

KammaÑ natthi vipÈkamhi, pÈko kamme na vijjati. AÒÒamaÒÒaÑ ubho suÒÒÈ, na ca kammaÑ vinÈ phalaÑ.

YathÈ na s|riye aggi, na maÓimhi na gomaye. Na tesaÑ bahi so atthi, sambhÈrehi ca jÈyati.

TathÈ na anto kammassa, vipÈko upalabbhati. BahiddhÈpi na kammassa, na kammaÑ tattha vijjati.

Phalena suÒÒaÑ taÑ3 kammaÑ, phalaÑ kamme na vijjati. KammaÒca kho upÈdÈya, tato nibbattate phalaÑ.

Na hettha devo brahmÈ vÈ, saÑsÈrassa’tthikÈrako. SuddhadhammÈ pavattanti, hetusambhÈrapaccayÈ”ti. 690. TassevaÑ kammavaÔÔavipÈkavaÔÔavasena nÈmar|passa paccayapariggahaÑ katvÈ tÊsu addhÈsu pahÊnavicikicchassa sabbe atÊtÈnÈgatapaccuppannadhammÈ cutipaÔisandhivasena viditÈ honti, sÈssa hoti ÒÈtapariÒÒÈ.

So evaÑ pajÈnÈti–ye atÊte kammapaccayÈ nibbattÈ khandhÈ, te tattheva niruddhÈ, atÊtakammapaccayÈ pana imasmiÑ bhave aÒÒe nibbattÈ, atÊtabhavato imaÑ bhavaÑ Ègato ekadhammopi natthi, imasmimpi bhave kammapaccayena nibbattÈ khandhÈ nirujjhissanti, punabbhave aÒÒe nibbattissanti, imamhÈ bhavÈ punabbhavaÑ ekadhammopi na gamissati. Apica kho yathÈ na Ècariyamukhato sajjhÈyo antevÈsikassa mukhaÑ pavisati, na ca tappaccayÈ ______________________________________________________________ 1. AÒÒamaÒÒaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 2. BandhÈ (SyÈ, I, Ka) 3. SuÒÒakaÑ (SÊ)

19. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddesa 239

tassa mukhe sajjhÈyo na vattati, na d|tena mantodakaÑ pÊtaÑ rogino udaraÑ pavisati, na ca tassa tappaccayÈ rogo na v|pasammati, na mukhe maÓÉanavidhÈnaÑ ÈdÈsatalÈdÊsu mukhanimittaÑ gacchati, na ca tattha tappaccayÈ maÓÉanavidhÈnaÑ na paÒÒÈyati, na ekissÈ vaÔÔiyÈ dÊpasikhÈ aÒÒaÑ vaÔÔiÑ sa~kamati, na ca tattha tappaccayÈ dÊpasikhÈ na nibbattati, evameva na atÊtabhavato imaÑ bhavaÑ, ito vÈ punabbhavaÑ koci dhammo sa~kamati, na ca atÊtabhave khandhÈyatanadhÈtupaccayÈ idha, idha vÈ khandhÈyatanadhÈtupaccayÈ punabbhave khandhÈyatanadhÈtuyo na nibbattantÊti.

Yatheva cakkhuviÒÒÈÓaÑ, manodhÈtu-anantaraÑ. Na ceva ÈgataÑ nÈpi, na nibbattaÑ anantaraÑ.

Tatheva paÔisandhimhi, vattate cittasantati. PurimaÑ bhijjate cittaÑ, pacchimaÑ jÈyate tato.

TesaÑ antarikÈ natthi, vÊci tesaÑ na vijjati. Na cito gacchati kiÒci, paÔisandhi ca jÈyatÊti.

691. EvaÑ cutipaÔisandhivasena viditasabbadhammassa sabbÈkÈrena nÈmar|passa paccayapariggahaÒÈÓaÑ thÈmagataÑ hoti, soÄasavidhÈ ka~khÈ suÔÔhutaraÑ pahÊyati. Na kevalaÒca sÈ eva, “Satthari ka~khatÊ”ti1ÈdinayappavattÈ aÔÔhavidhÈpi ka~khÈ pahÊyatiyeva, dvÈsaÔÔhidiÔÔhigatÈni vikkhambhanti. EvaÑ nÈnÈnayehi nÈmar|papaccayapariggahaÓena tÊsu addhÈsu ka~khaÑ vitaritvÈ ÔhitaÑ ÒÈÓaÑ ka~khÈvitaraÓavisuddhÊti veditabbaÑ. DhammaÔÔhitiÒÈÓantipi yathÈbh|taÒÈÓantipi sammÈdassanantipi etassevÈdhivacanaÑ2. VuttaÒhetaÑ–

“AvijjÈ paccayo, sa~khÈrÈ paccayasamuppannÈ, ubhopete dhammÈ paccayasamuppannÈti paccayapariggahe paÒÒÈ dhammaÔÔhitiÒÈÓan”ti3.

“Aniccato manasikaronto katame dhamme yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati, kathaÑ sammÈdassanaÑ hoti, kathaÑ tadanvayena sabbe sa~khÈrÈ aniccato sudiÔÔhÈ honti, kattha ka~khÈ pahÊyati? Dukkhato -pa-. Anattato manasikaronto katame dhamme yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati -pa- kattha ka~khÈ pahÊyatÊti?

______________________________________________________________ 1. Abhi 1. 208 piÔÔhe. 2. Etasseva vevacanaÑ (SyÈ, Ka) 3. PaÔisaÑ 50 piÔÔhe.

Visuddhimagga 240

Aniccato manasikaronto nimittaÑ yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati, tena vuccati sammÈdassanaÑ, evaÑ tadanvayena sabbe sa~khÈrÈ aniccato sudiÔÔhÈ honti, ettha ka~khÈ pahÊyati. Dukkhato manasikaronto pavattaÑ yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati -pa-. Anattato manasikaronto nimittaÒca pavattaÒca yathÈbh|taÑ jÈnÈti passati, tena vuccati sammÈdassanaÑ, evaÑ tadanvayena sabbe dhammÈ anattato sudiÔÔhÈ honti, ettha ka~khÈ pahÊyati.

YaÒca yathÈbh|taÒÈÓaÑ yaÒca sammÈdassanaÑ yÈ ca ka~khÈvitaraÓÈ, ime dhammÈ nÈnatthÈ ceva nÈnÈbyaÒjanÈ ca, udÈhu ekatthÈ byaÒjanameva nÈnanti? YaÒca yathÈbh|taÒÈÓaÑ yaÒca sammÈdassanaÑ yÈ ca ka~khÈvitaraÓÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti1.

IminÈ pana ÒÈÓena samannÈgato vipassako BuddhasÈsane laddhassÈso laddhapatiÔÔho niyatagatiko c|ÄasotÈpanno2 nÈma hoti.

TasmÈ bhikkhu sadÈ sato, nÈmar|passa sabbaso. Paccaye pariggaÓheyya, ka~khÈvitaraÓatthikoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

Ka~khÈvitaraÓavisuddhiniddeso nÈma

Ek|navÊsatimo paricchedo.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 258 piÔÔhe. 2. CullasotÈpanno (SÊ)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa

SammasanaÒÈÓakathÈ

692. AyaÑ maggo, ayaÑ na maggoti evaÑ maggaÒca amaggaÒca ÒatvÈ ÔhitaÑ ÒÈÓaÑ pana maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhi nÈma.

TaÑ sampÈdetukÈmena kalÈpasammasanasa~khÈtÈya nayavipassanÈya tÈva yogo karaÓÊyo. KasmÈ, Èraddhavipassakassa obhÈsÈdisambhave maggÈmaggaÒÈÓasambhavato. Œraddhavipassakassa hi obhÈsÈdÊsu sambh|tesu maggÈmaggaÒÈÓaÑ hoti, vipassanÈya ca kalÈpasammasanaÑ Èdi. TasmÈ etaÑ ka~khÈvitaraÓÈnantaraÑ uddiÔÔhaÑ. Apica yasmÈ tÊraÓapariÒÒÈya vattamÈnÈya1 maggÈmaggaÒÈÓaÑ uppajjati, tÊraÓapariÒÒÈ ca ÒÈtapariÒÒÈnantarÈ, tasmÈpi taÑ maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiÑ sampÈdetukÈmena kalÈpasammasane tÈva yogo kÈtabbo. 693. TatrÈyaÑ vinicchayo–tisso hi lokiyapariÒÒÈ ÒÈtapariÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ pahÈnapariÒÒÈ ca. YÈ sandhÈya vuttaÑ “abhiÒÒÈpaÒÒÈ ÒÈtaÔÔhe2 ÒÈÓaÑ. PariÒÒÈpaÒÒÈ tÊraÓaÔÔhe2 ÒÈÓaÑ. PahÈnapaÒÒÈ pariccÈgaÔÔhe2 ÒÈÓan”ti3. Tattha “ruppanalakkhaÓaÑ r|paÑ, vedayitalakkhaÓÈ vedanÈ”ti evaÑ tesaÑ tesaÑ dhammÈnaÑ paccattalakkhaÓasallakkhaÓavasena pavattÈ paÒÒÈ ÒÈtapariÒÒÈ nÈma. “R|paÑ aniccaÑ, vedanÈ aniccÈ”ti-ÈdinÈ nayena tesaÑyeva dhammÈnaÑ sÈmaÒÒalakkhaÓaÑ ÈropetvÈ pavattÈ lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈ paÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ nÈma. Tesuyeva pana dhammesu niccasaÒÒÈdipajahanavasena pavattÈ lakkhaÓÈrammaÓikavipassanÈ paÒÒÈ pahÈnapariÒÒÈ nÈma.

Tattha sa~khÈraparicchedato paÔÔhÈya yÈva paccayapariggahÈ ÒÈtapariÒÒÈya bh|mi. EtasmiÑ hi antare dhammÈnaÑ paccattalakkhaÓapaÔivedhasseva ÈdhipaccaÑ hoti. KalÈpasammasanato pana paÔÔhÈya yÈva udayabbayÈnupassanÈ tÊraÓapariÒÒÈya bh|mi. EtasmiÑ hi antare sÈmaÒÒalakkhaÓapaÔivedhasseva ÈdhipaccaÑ hoti. Bha~gÈnupassanaÑ ÈdiÑ katvÈ upari pahÈnapariÒÒÈya ______________________________________________________________ 1. PavattamÈnÈya (I) 2. ©ÈtaÔÔhena (sabbattha) 3. PaÔisaÑ 84 piÔÔhe.

Visuddhimagga 242

bh|mi. Tato paÔÔhÈya hi aniccato anupassanto niccasaÒÒaÑ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaÒÒaÑ, anattato anupassanto attasaÒÒaÑ, nibbindanto nandiÑ, virajjanto rÈgaÑ, nirodhento samudayaÑ, paÔinissajjanto ÈdÈnaÑ pajahatÊti1 evaÑ niccasaÒÒÈdipahÈnasÈdhikÈnaÑ sattannaÑ anupassanÈnaÑ ÈdhipaccaÑ. Iti imÈsu tÊsu pariÒÒÈsu sa~khÈraparicchedassa ceva paccayapariggahassa ca sÈdhitattÈ iminÈ yoginÈ ÒÈtapariÒÒÈva adhigatÈ hoti, itarÈ ca adhigantabbÈ. Tena vuttaÑ “yasmÈ tÊraÓapariÒÒÈya vattamÈnÈya maggÈmaggaÒÈÓaÑ uppajjati, tÊraÓapariÒÒÈ ca ÒÈtapariÒÒÈnantarÈ, tasmÈpi taÑ maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiÑ sampÈdetukÈmena kalÈpasammasane tÈva yogo kÈtabbo”ti. 694. TatrÈyaÑ PÈÄi–

“KathaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ? YaÑkiÒci r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ ajjhattaÑ vÈ -pa- yaÑ d|re santike vÈ, sabbaÑ r|paÑ aniccato vavatthapeti2, ekaÑ sammasanaÑ. Dukkhato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ. Anattato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ. YÈ kÈci vedanÈ -pa-. YaÑkiÒci viÒÒÈÓaÑ -pa-. Anattato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ.

CakkhuÑ -pa-. JarÈmaraÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ. Dukkhato anattato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ.

R|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ khayaÔÔhena, dukkhaÑ bhayaÔÔhena, anattÈ asÈrakaÔÔhenÈti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ. VedanaÑ. ViÒÒÈÓaÑ. CakkhuÑ -pa-. JarÈmaraÓaÑ -pa- sammasane ÒÈÓaÑ.

R|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ sa~khataÑ paÔiccasamuppannaÑ khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ nirodhadhammanti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ. VedanaÑ. ViÒÒÈÓaÑ. CakkhuÑ. JarÈmaraÓaÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ sa~khataÑ -pa- nirodhadhammanti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 55 piÔÔhe. 2. VavaÔÔhapeti (SyÈ), vavattheti (PÈÄiyaÑ)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 243

JÈtipaccayÈ jarÈmaraÓaÑ, asati jÈtiyÈ natthi jarÈmaraÓanti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ. AtÊtampi addhÈnaÑ, anÈgatampi addhÈnaÑ jÈtipaccayÈ jarÈmaraÓaÑ, asati jÈtiyÈ natthi jarÈmaraÓanti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ. BhavapaccayÈ jÈti -pa- avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, asati avijjÈya natthi sa~khÈrÈti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ. AtÊtampi addhÈnaÑ, anÈgatampi addhÈnaÑ avijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ, asati avijjÈya natthi sa~khÈrÈti sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓaÑ.

TaÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ. PajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ. Tena vuccati atÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ sa~khipitvÈ vavatthÈne paÒÒÈ sammasane ÒÈÓan”ti1.

Ettha ca cakkhuÑ -pa- jarÈmaraÓanti iminÈ peyyÈlena dvÈrÈrammaÓehi saddhiÑ dvÈrappavattÈ dhammÈ, paÒcakkhandhÈ, cha dvÈrÈni, cha ÈrammaÓÈni, cha viÒÒÈÓÈni, cha phassÈ, cha vedanÈ, cha saÒÒÈ, cha cetanÈ, cha taÓhÈ, cha vitakkÈ, cha vicÈrÈ, cha dhÈtuyo, dasa kasiÓÈni, dvattiÑsakoÔÔhÈsÈ, dvÈdasÈyatanÈni, aÔÔhÈrasa dhÈtuyo, bÈvÊsati indriyÈni, tisso dhÈtuyo, nava bhavÈ, cattÈri jhÈnÈni, catasso appamaÒÒÈ, catasso samÈpattiyo, dvÈdasa paÔiccasamuppÈda~gÈnÊti ime dhammarÈsayo saÑkhittÈti veditabbÈ.

VuttaÑ hetaÑ AbhiÒÒeyyaniddese–

“SabbaÑ bhikkhave abhiÒÒeyyaÑ. KiÒca bhikkhave sabbaÑ abhiÒÒeyyaÑ? Cakkhu bhikkhave abhiÒÒeyyaÑ. R|pÈ. CakkhuviÒÒÈÓaÑ. Cakkhusamphasso. YampidaÑ cakkhusamphassapaccayÈ uppajjati vedayitaÑ sukhaÑ vÈ dukkhaÑ vÈ adukkhamasukhaÑ vÈ, tampi abhiÒÒeyyaÑ. SotaÑ -pa-. YampidaÑ manosamphassapaccayÈ uppajjati vedayitaÑ sukhaÑ vÈ dukkhaÑ vÈ adukkhamasukhaÑ vÈ, tampi abhiÒÒeyyaÑ.

R|paÑ -pa- viÒÒÈÓaÑ. Cakkhu -pa- mano. R|pÈ -pa- dhammÈ. CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa- manoviÒÒÈÓaÑ. Cakkhusamphasso -pa- manosamphasso.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 51. 52 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 244

CakkhusamphassajÈ vedanÈ -pa- manosamphassajÈ vedanÈ. R|pasaÒÒÈ -pa- dhammasaÒÒÈ. R|pasaÒcetanÈ -pa- dhammasaÒcetanÈ. R|pataÓhÈ -pa- dhammataÓhÈ. R|pavitakko -pa- dhammavitakko. R|pavicÈro -pa- dhammavicÈro.

PathavÊdhÈtu -pa- viÒÒÈÓadhÈtu. PathavÊkasiÓaÑ -pa- viÒÒÈÓakasiÓaÑ. KesÈ -pa- muttaÑ. Matthalu~gaÑ.

CakkhÈyatanaÑ -pa- dhammÈyatanaÑ. CakkhudhÈtu -pa- manodhÈtu. ManoviÒÒÈÓadhÈtu. CakkhundriyaÑ -pa- aÒÒÈtÈvindriyaÑ.

KÈmadhÈtu. R|padhÈtu. Ar|padhÈtu. KÈmabhavo. R|pabhavo. Ar|pabhavo. SaÒÒÈbhavo. AsaÒÒÈbhavo. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈbhavo. EkavokÈrabhavo. CatuvokÈrabhavo. PaÒcavokÈrabhavo.

PaÔhamaÑ jhÈnaÑ -pa- catutthaÑ jhÈnaÑ. MettÈcetovimutti -pa- upekkhÈcetovimutti. ŒkÈsÈnaÒcÈyatanasamÈpatti -pa- nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈ yatanasamÈpatti. AvijjÈ abhiÒÒeyyÈ -pa- jarÈmaraÓaÑ abhiÒÒeyyan”ti1.

TaÑ tattha evaÑ vitthÈrena2 vuttattÈ idha sabbaÑ peyyÈlena saÑkhittaÑ. EvaÑ saÑkhitte panettha ye lokuttarÈ dhammÈ ÈgatÈ, te asammasanupagattÈ imasmiÑ adhikÈre na gahetabbÈ. Yepi ca sammasanupagÈ, tesu ye yassa pÈkaÔÈhonti sukhena pariggahaÑ gacchanti, tesu tena sammasanaÑ ÈrabhitabbaÑ. 695. TatrÈyaÑ khandhavasena ÈrabbhavidhÈnayojanÈ–yaÑkiÒci r|paÑ -pa- sabbaÑ r|paÑ aniccato vavatthapeti, ekaÑ sammasanaÑ. Dukkhato anattato vavatthapeti, ekaÑ sammasananti. EttÈvatÈ ayaÑ bhikkhu “yaÑkiÒci r|pan”ti evaÑ aniyamaniddiÔÔhaÑ sabbampi r|paÑ atÊtattikena ceva cat|hi ca ajjhattÈdidukehÊti ekÈdasahi okÈsehi paricchinditvÈ sabbaÑ r|paÑ aniccato vavatthapeti, aniccanti sammasati. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 6. 9 piÔÔhesu; SaÑ 2. 258 piÔÔhe tannissayapÈÄi. 2. VitthÈretvÈ (SyÈ, I, Ka)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 245

KathaÑ? Parato vuttanayena. VuttaÒhetaÑ–“r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ khayaÔÔhenÈ”ti1.

TasmÈ esa yaÑ atÊtaÑ r|paÑ, taÑ yasmÈ atÊteyeva khÊÓaÑ, nayimaÑ bhavaÑ sampattanti aniccaÑ khayaÔÔhena.

YaÑ anÈgataÑ anantarabhave nibbattissati, tampi tattheva khÊyissati, na tato paraÑ bhavaÑ gamissatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena.

YaÑ paccuppannaÑ r|paÑ, tampi idheva khÊyati, na ito gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena.

YaÑ ajjhattaÑ, tampi ajjhattameva khÊyati, na bahiddhÈbhÈvaÑ gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhena.

YaÑ bahiddhÈ -pa- oÄÈrikaÑ -pa- sukhumaÑ -pa- hÊnaÑ -pa- paÓÊtaÑ -pa- d|re -pa- santike, tampi tattheva khÊyati, na d|rabhÈvaÑ gacchatÊti aniccaÑ khayaÔÔhenÈti sammasati.

IdaÑ sabbampi “aniccaÑ khayaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ. Bhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti.

Sabbameva ca taÑ dukkhaÑ bhayaÔÔhena. BhayaÔÔhenÈti sappaÔibhayatÈya. YaÒhi aniccaÑ, taÑ bhayÈvahaÑ hoti SÊhopamasutte2

devÈnaÑ viya. Iti idampi “dukkhaÑ bhayaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ. Bhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti.

YathÈ ca dukkhaÑ, evaÑ sabbampi taÑ anattÈ asÈrakaÔÔhena. AsÈrakaÔÔhenÈti “attÈ nivÈsÊ kÈrako vedako sayaÑvasÊ”ti evaÑ parikappitassa attasÈrassa abhÈvena. YaÒhi aniccaÑ, dukkhaÑ, taÑ3 attanopi aniccataÑ vÈ udayabbayapÊÄanaÑ vÈ vÈretuÑ4 na sakkoti, kuto tassa kÈrakÈdibhÈvo. TenÈha “r|paÒca hidaÑ bhikkhave attÈ abhavissa. NayidaÑ r|paÑ ÈbÈdhÈya saÑvatteyyÈ”ti-Èdi5. Iti idampi “anattÈ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 51 piÔÔhe. 2. SaÑ 2. 70; AÑ 342 piÔÔhesu. 3. YaÑ hi aniccaÑ taÑ dukkhaÑ (SÊ, SyÈ, I), yaÒhi aniccaÑ, taÑ dukkhaÑ, taÑ (Ka) 4. DhÈretuÑ (Ka) 5. SaÑ 2. 55 piÔÔhe.

Visuddhimagga 246

asÈrakaÔÔhenÈ”ti etassa vasena ekaÑ sammasanaÑ. Bhedato pana ekÈdasavidhaÑ hoti. Esa nayo vedanÈdÊsu. 696. Yampana aniccaÑ, taÑ yasmÈ niyamato sa~khatÈdibhedaÑ hoti. Tenassa pariyÈyadassanatthaÑ, nÈnÈkÈrehi vÈ manasikÈrappavatti-dassanatthaÑ “r|paÑ atÊtÈnÈgatapaccuppannaÑ aniccaÑ sa~khataÑ paÔiccasamuppannaÑ khayadhammaÑ vayadhammaÑ virÈgadhammaÑ nirodhadhamman”ti puna PÈÄi vuttÈ. Esa nayo vedanÈdÊs|ti.

CattÈrÊsÈkÈra-anupassanÈ

697. So tasseva paÒcasu khandhesu aniccadukkhÈnattasammasanassa thirabhÈvatthÈya, yaÑ taÑ BhagavatÈ “katamehi cattÈrÊsÈya ÈkÈrehi anulomikaÑ khantiÑ paÔilabhati, katamehi cattÈrÊsÈya ÈkÈrehi sammattaniyÈmaÑ okkamatÊ”ti1 etassa Vibha~ge–

“PaÒcakkhandhe aniccato, dukkhato, rogato, gaÓÉato, sallato, aghato, ÈbÈdhato, parato, palokato, Êtito, upaddavato, bhayato, upasaggato, calato, pabha~guto, addhuvato, atÈÓato2, aleÓato, asaraÓato, rittato, tucchato, suÒÒato, anattato, ÈdÊnavato, vipariÓÈmadhammato, asÈrakato, agham|lato, vadhakato, vibhavato, sÈsavato, sa~khatato, mÈrÈmisato, jÈtidhammato, jarÈdhammato, byÈdhidhammato, maraÓadhammato, sokadhammato, paridevadhammato, upÈyÈsadhammato, saÑkilesikadhammato”ti1–

CattÈrÊsÈya ÈkÈrehi,

“PaÒcakkhandhe aniccato passanto anulomikaÑ khantiÑ paÔilabhati. PaÒcannaÑ khandhÈnaÑ nirodho niccaÑ nibbÈnanti passanto sammattaniyÈmaÑ okkamatÊ”ti-ÈdinÈ1 nayena,

AnulomaÒÈÓaÑ vibhajantena pabhedato aniccÈdisammasanaÑ vuttaÑ. TassÈpi vasena ime paÒcakkhandhe sammasati. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 411 piÔÔhe. 2. AttÈÓato (Ka-SÊ)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 247

698. KathaÑ? So hi ekekaÑ khandhaÑ anaccantikatÈya,1 Èdi-antavantatÈya ca aniccato. UppÈdavayapaÔipÊÄanatÈya, dukkhavatthutÈya ca dukkhato. PaccayayÈpanÊyatÈya, rogam|latÈya ca rogato. DukkhatÈs|layogitÈya, kilesÈsucipaggharaÓatÈya, uppÈdajarÈbha~gehi uddhumÈta2paripakkapabhinnatÈya ca gaÓÉato. PÊÄÈjanakatÈya, antotudanatÈya, dunnÊharaÓÊyatÈya ca sallato. VigarahaÓÊyatÈya, avaÉÉhi-ÈvahanatÈya, aghavatthutÈya ca a~ghato. AseribhÈvajanakatÈya, ÈbÈdhapadaÔÔhÈnatÈya ca ÈbÈdhato. AvasatÈya, avidheyyatÈya ca parato. ByÈdhijarÈmaraÓehi palujjanatÈya palokato. AnekabyasanÈvahanatÈya Êtito. AviditÈnaÑyeva vipulÈnaÑ anatthÈnaÑ Èvahanato, sabbupaddavavatthutÈya ca upaddavato. SabbabhayÈnaÑ ÈkaratÈya, dukkhav|pasamasa~khÈtassa paramassÈsassa paÔipakkhabh|tatÈya ca bhayato. Anekehi anatthehi anubaddhatÈya3, dos|pasaÔÔhatÈya4, upasaggo viya anadhivÈsanÈrahatÈya ca upasaggato. ByÈdhijarÈmaraÓehi ceva lÈbhÈlÈbhÈdÊhi5 ca lokadhammehi pacalitatÈya calato. Upakkamena ceva sarasena ca pabha~gupagamanasÊlatÈya pabha~guto. SabbÈvatthanipÈtitÈya, thirabhÈvassa ca abhÈvatÈya addhuvato. AtÈyanatÈya ceva, alabbhaneyyakhematÈya ca atÈÓato. AllÊyituÑ anarahatÈya, allÊnÈnampi ca leÓakiccÈkÈritÈya aleÓato. NissitÈnaÑ bhayasÈrakattÈbhÈvena asaraÓato. YathÈparikappitehi dhuvasubhasukhattabhÈvehi rittatÈya rittato. RittatÈyeva tucchato appakattÈ vÈ, appakampi hi loke tucchanti vuccati. SÈminivÈsikÈrakavedakÈdhiÔÔhÈyakavirahitatÈya suÒÒato. SayaÒca assÈmikabhÈvÈditÈya anattato. PavattidukkhatÈya, dukkhassa ca ÈdÊnavatÈya ÈdÊnavato, atha vÈ ÈdÊnaÑ vÈti gacchati pavattatÊti-ÈdÊnavo, kapaÓamanussassetaÑ adhivacanaÑ, khandhÈpi ca kapaÓÈyevÈti-ÈdÊnavasadisatÈya ÈdÊnavato. JarÈya ceva maraÓena cÈti dvedhÈ pariÓÈmapakatitÈya vipariÓÈmadhammato. DubbalatÈya, pheggu viya sukhabhaÒjanÊyatÈya ca asÈrakato. AghahetutÈya agham|lato. ______________________________________________________________ 1. AniccantikatÈya (SÊ, Ka) 2. UddhumÈtaka- (SÊ, SyÈ, Ka) 3. AnubandhatÈya (SyÈ, I, Ka) 4. Dos|pasattatÈya (Ka) 5. LÈbhÈdÊhi (SÊ, Ka)

Visuddhimagga 248

Mittamukhasapatto viya vissÈsaghÈtitÈya vadhakato. VigatabhavatÈya, vibhavasambh|tatÈya ca vibhavato. ŒsavapadaÔÔhÈnatÈya sÈsavato. Hetupaccayehi abhisa~khatatÈya sa~khatato. MaccumÈrakilesamÈrÈnaÑ Èmisabh|tatÈya mÈrÈmisato. JÈtijarÈbyÈdhimaraÓapakatitÈya jÈtijarÈbyÈdhimaraÓadhammato. Sokaparideva-upÈyÈsahetutÈya sokaparideva-upÈyÈsadhammato. TaÓhÈdiÔÔhiduccaritasaÑkilesÈnaÑ visayadhammatÈya saÑkilesikadhammatoti evaÑ pabhedato vuttassa aniccÈdisammasanassa vasena sammasati.

Ettha hi aniccato, palokato, calato, pabha~guto, addhuvato, vipariÓÈmadhammato, asÈrakato, vibhavato, sa~khatato, maraÓadhammatoti ekekasmiÑ khandhe dasa dasa katvÈ paÒÒÈsa aniccÈnupassanÈni. Parato, rittato, tucchato, suÒÒato, anattatoti ekekasmiÑ khandhe paÒca paÒca katvÈ paÒcavÊsati anattÈnupassanÈni. SesÈni dukkhato, rogatoti-ÈdÊni ekekasmiÑ khandhe paÒcavÊsati paÒcavÊsati katvÈ paÒcavÊsatisataÑ dukkhÈnupassanÈnÊti.

Iccassa iminÈ dvisatabhedena aniccÈdisammasanena paÒcakkhandhe sammasato taÑ nayavipassanÈsa~khÈtaÑ aniccadukkhÈnattasammasanaÑ thiraÑ hoti. IdaÑ tÈvettha PÈÄinayÈnusÈrena sammasanÈrambhavidhÈnaÑ.

IndriyatikkhakÈraÓanavaka

699. Yassa pana evaÑ nayavipassanÈya yogaÑ karotopi nayavipassanÈ na sampajjati, tena “navahÈkÈrehi indriyÈni tikkhÈni bhavanti–uppannuppannÈnaÑ sa~khÈrÈnaÑ khayameva passati, tattha ca sakkaccakiriyÈya sampÈdeti, sÈtaccakiriyÈya sampÈdeti, sappÈyakiriyÈya sampÈdeti, samÈdhissa ca nimittaggÈhena, bojjha~gÈnaÒca anupavattanatÈya, kÈye ca jÊvite ca anapekkhataÑ upaÔÔhÈpeti, tattha ca abhibhuyya nekkhammena, antarÈ ca abyosÈnenÈ”ti1 evaÑ vuttÈnaÑ navannaÑ ÈkÈrÈnaÑ vasena indriyÈni tikkhÈni katvÈ PathavÊkasiÓaniddese vuttanayena2 satta asappÈyÈni vajjetvÈ satta sappÈyÈni sevamÈnena kÈlena r|paÑ sammasitabbaÑ, kÈlena ar|paÑ. R|paÑ sammasantena r|passa nibbatti passitabbÈ. ______________________________________________________________ 1. AccosÈnenÈti (SÊ) 2. Visuddhi 1. 123 piÔÔhe.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 249

R|panibbattipassanÈkÈra

700. SeyyathidaÑ–idaÑ r|paÑ nÈma kammÈdivasena cat|hi kÈraÓehi nibbattati. Tattha sabbesaÑ sattÈnaÑ r|paÑ nibbattamÈnaÑ paÔhamaÑ kammato nibbattati. PaÔisandhikkhaÓeyeva hi gabbhaseyyakÈnaÑ tÈva tisantativasena vatthukÈyabhÈvadasakasa~khÈtÈni tiÑsa r|pÈni nibbattanti, tÈni ca kho paÔisandhicittassa uppÈdakkhaÓeyeva. YathÈ ca uppÈdakkhaÓe, tathÈ ÔhitikkhaÓepi bha~gakkhaÓepi.

Tattha r|paÑ dandhanirodhaÑ garuparivatti, cittaÑ khippanirodhaÑ lahuparivatti. TenÈha “nÈhaÑ bhikkhave aÒÒaÑ ekadhammampi samanupassÈmi, yaÑ evaÑ lahuparivattaÑ yathayidaÑ bhikkhave cittan”ti1. R|pe dharanteyeva hi soÄasavÈre bhava~gacittaÑ uppajjitvÈ nirujjhati. Cittassa uppÈdakkhaÓopi ÔhitikkhaÓopi bha~gakkhaÓopi ekasadisÈ. R|passa pana uppÈdabha~gakkhaÓÈyeva lahukÈ, tehi sadisÈ. ®hitikkhaÓo pana mahÈ, yÈva soÄasa cittÈni uppajjitvÈ nirujjhanti, tÈva vattati. PaÔisandhicittassa uppÈdakkhaÓe uppannaÑ ÔhÈnappattaÑ purejÈtaÑ vatthuÑ nissÈya dutiyaÑ bhava~gaÑ uppajjati. Tena saddhiÑ uppannaÑ ÔhÈnappattaÑ purejÈtaÑ vatthuÑ nissÈya tatiyaÑ bhava~gaÑ uppajjati. IminÈ nayena yÈvatÈyukaÑ cittappavatti veditabbÈ. ŒsannamaraÓassa pana ekameva ÔhÈnappattaÑ purejÈtaÑ vatthuÑ nissÈya soÄasa cittÈni uppajjanti.

PaÔisandhicittassa uppÈdakkhaÓe uppannaÑ r|paÑ paÔisandhicittato uddhaÑ soÄasamena cittena saddhiÑ nirujjhati. ®hÈnakkhaÓe uppannaÑ sattarasamassa uppÈdakkhaÓena saddhiÑ nirujjhati. Bha~gakkhaÓe uppannaÑ sattarasamassa ÔhÈnakkhaÓaÑ patvÈ nirujjhati. YÈva pavatti nÈma atthi, evameva pavattati. OpapÈtikÈnampi sattasantativasena sattatir|pÈni evameva pavattanti. 701. Tattha kammaÑ, kammasamuÔÔhÈnaÑ, kammapaccayaÑ, kammapaccayacittasamuÔÔhÈnaÑ, kammapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ, kammapaccaya-utusamuÔÔhÈnanti esa vibhÈgo veditabbo. Tattha kammaÑ nÈma kusalÈkusalacetanÈ. KammasamuÔÔhÈnaÑ nÈma vipÈkakkhandhÈ ca, cakkhudasakÈdisamasattatir|paÒca. KammapaccayaÑ nÈma tadeva, kammaÑ hi kammasamuÔÔhÈnassa upatthambhakapaccayopi hoti. KammapaccayacittasamuÔÔhÈnaÑ nÈma vipÈkacittasamuÔÔhÈnaÑ r|paÑ. Kammapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma ______________________________________________________________ 1. AÑ 1. 9 piÔÔhe.

Visuddhimagga 250

kammasamuÔÔhÈnar|pesu ÔhÈnappattÈ ojÈ aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi ojÈ ÔhÈnaÑ patvÈ aÒÒanti evaÑ catasso vÈ paÒca vÈ pavattiyo ghaÔeti. Kammapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma kammajatejodhÈtu ÔhÈnappattÈ utusamuÔÔhÈnaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi utu aÒÒaÑ ojaÔÔhamakanti evaÑ catasso vÈ paÒca vÈ pavattiyo ghaÔeti. EvaÑ tÈva kammajar|passa nibbatti passitabbÈ. 702. Cittajesupi cittaÑ, cittasamuÔÔhÈnaÑ, cittapaccayaÑ, cittapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ, cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnanti esa vibhÈgo veditabbo. Tattha cittaÑ nÈma ek|nanavuticittÈni.

Tesu dvattiÑsa cittÈni, chabbÊse’k|navÊsati. SoÄasa r|piriyÈpatha-viÒÒattijanakÈ matÈ.

KÈmÈvacarato hi aÔÔha kusalÈni, dvÈdasÈkusalÈni, manodhÈtuvajjÈ dasa kiriyÈ, kusalakiriyato dve abhiÒÒÈcittÈnÊti dvattiÑsa cittÈni r|paÑ, iriyÈpathaÑ, viÒÒattiÒca janenti. VipÈkavajjÈni sesadasar|pÈvacarÈni, aÔÔha ar|pÈvacarÈni, aÔÔha lokuttaracittÈnÊti chabbÊsati cittÈni r|paÑ, iriyÈpathaÒca janayanti, na viÒÒattiÑ. KÈmÈvacare dasa bhava~gacittÈni, r|pÈvacare paÒca, tisso manodhÈtuyo, ekÈ vipÈkÈhetuka manoviÒÒÈÓadhÈtu somanassasahagatÈti ek|navÊsati cittÈni r|pameva janayanti, na iriyÈpataÑ, na viÒÒattiÑ. DvepaÒcaviÒÒÈÓÈni, sabbasattÈnaÑ paÔisandhicittaÑ, khÊÓÈsavÈnaÑ cuticittaÑ, cattÈri ÈruppavipÈkÈnÊti soÄasacittÈni neva r|paÑ janayanti, na iriyÈpathaÑ, na viÒÒattiÑ. YÈni cettha r|paÑ janenti, tÈni na ÔhitikkhaÓe, bha~gakkhaÓe vÈ1, tadÈ hi cittaÑ dubbalaÑ hoti. UppÈdakkhaÓe pana balavaÑ, tasmÈ taÑ tadÈ purejÈtaÑ vatthuÑ nissÈya r|paÑ samuÔÔhÈpeti.

CittasamuÔÔhÈnaÑ nÈma tayo ar|pino khandhÈ, “saddanavakaÑ, kÈyaviÒÒatti, vacÊviÒÒatti, ÈkÈsadhÈtu, lahutÈ, mudutÈ, kammaÒÒatÈ, upacayo, santatÊ”ti sattarasavidhaÑ r|paÒca. CittapaccayaÑ nÈma “pacchÈjÈtÈ cittacetasikÈ dhammÈ purejÈtassa imassa kÈyassÈ”ti2 evaÑ vuttaÑ catusamuÔÔhÈnar|paÑ. Cittapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma cittasamuÔÔhÈnar|pesu ______________________________________________________________ 1. Na bha~gakkhaÓe vÈ (Ka) 2. PaÔÔhÈna 1. 7 piÔÔhe.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 251

ÔhÈnappattÈ ojÈ aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, evaÑ dve tisso pavattiyo ghaÔeti. Cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma cittasamuÔÔhÈno utu ÔhÈnappatto aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, evaÑ dve tisso pavattiyo ghaÔeti. EvaÑ cittajar|passa nibbatti passitabbÈ. 703. ŒhÈrajesupi ÈhÈro, ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ, ÈhÈrapaccayaÑ, ÈhÈrapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ, ÈhÈrapaccaya-utusamuÔÔhÈnanti esa vibhÈgo veditabbo. Tattha ÈhÈro nÈma kabaÄÊkÈro ÈhÈro. ŒhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma upÈdiÓÓaÑ kammajar|paÑ paccayaÑ labhitvÈ tattha patiÔÔhÈya ÔhÈnappattÈya ojÈya samuÔÔhÈpitaÑ ojaÔÔhamakaÑ, ÈkÈsadhÈtu, lahutÈ, mudutÈ, kammaÒÒatÈ, upacayo, santatÊti cuddasavidhaÑ r|paÑ. ŒhÈrapaccayaÑ nÈma “kabaÄÊkÈro ÈhÈro imassa kÈyassa ÈhÈrapaccayena paccayo”ti1 evaÑ vuttaÑ catusamuÔÔhÈnar|paÑ. ŒhÈrapaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma ÈhÈrasamuÔÔhÈnesu r|pesu ÔhÈnappattÈ ojÈ aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi ojÈ aÒÒanti evaÑ dasa dvÈdasa vÈre pavattiÑ ghaÔeti. EkadivasaÑ paribhuttÈhÈro sattÈhampi upatthambheti. DibbÈ pana ojÈ ekamÈsaÑ dvemÈsampi upatthambheti. MÈtarÈ paribhuttÈhÈropi dÈrakassa sarÊraÑ pharitvÈ r|paÑ samuÔÔhÈpeti. SarÊre makkhitÈhÈropi r|paÑ samuÔÔhÈpeti. KammajÈhÈro upÈdiÓÓakÈhÈro nÈma. Sopi ÔhÈnappatto r|paÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi ojÈ aÒÒaÑ samuÔÔhÈpetÊti evaÑ catasso vÈ paÒca vÈ pavattiyo ghaÔeti. ŒhÈrapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈ tejodhÈtu ÔhÈnappattÈ utusamuÔÔhÈnaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti. TatrÈyaÑ ÈhÈro ÈhÈrasamuÔÔhÈnÈnaÑ janako hutvÈ paccayo hoti, sesÈnaÑ nissayÈhÈra-atthi-avigatavasenÈti evaÑ ÈhÈrajar|passa nibbatti passitabbÈ. 704. Utujesupi utu, utusamuÔÔhÈnaÑ, utupaccayaÑ, utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ, utupaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnanti esa vibhÈgo veditabbo. Tattha utu nÈma catusamuÔÔhÈnÈ tejodhÈtu, uÓha-utu sÊta-ut|ti evaÑ panesa duvidho hoti. UtusamuÔÔhÈnaÑ nÈma catusamuÔÔhÈno utu upÈdiÓÓakaÑ paccayaÑ labhitvÈ ÔhÈnappatto sarÊre r|paÑ samuÔÔhÈpeti. TaÑ saddanavakaÑ, ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 7 piÔÔhe.

Visuddhimagga 252

ÈkÈsadhÈtu, lahutÈ, mudutÈ, kammaÒÒatÈ, upacayo, santatÊti pannarasavidhaÑ hoti. UtupaccayaÑ nÈma utu catusamuÔÔhÈnikar|pÈnaÑ pavattiyÈ ca vinÈsassa ca paccayo hoti. Utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ nÈma utusamuÔÔhÈnÈ tejodhÈtu ÔhÈnappattÈ aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi utu aÒÒanti evaÑ dÊghampi addhÈnaÑ anupÈdiÓÓapakkhe ÔhatvÈpi utusamuÔÔhÈnaÑ pavattatiyeva. Utupaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ nÈma utusamuÔÔhÈnÈ ÔhÈnappattÈ ojÈ aÒÒaÑ ojaÔÔhamakaÑ samuÔÔhÈpeti, tatrÈpi ojÈ aÒÒanti evaÑ dasa dvÈdasa vÈre pavattiÑ ghaÔeti. TatrÈyaÑ utu utusamuÔÔhÈnÈnaÑ janako hutvÈ paccayo hoti, sesÈnaÑ nissaya atthi avigatavasenÈti evaÑ utujar|passa nibbatti passitabbÈ. EvaÒhi r|passa nibbattiÑ passanto kÈlena r|paÑ sammasati nÈma.

Ar|panibbattipassanÈkÈra

705. YathÈ ca r|paÑ sammasantena r|passa, evaÑ ar|paÑ sammasantenapi ar|passa nibbatti passitabbÈ. SÈ ca kho ekÈsÊti lokiyacittuppÈdavaseneva.

SeyyathidaÑ–idaÒhi ar|paÑ nÈma purimabhave Èy|hitakammavasena paÔisandhiyaÑ tÈva ek|navÊsaticittuppÈdappabhedaÑ nibbattati. NibbattanÈkÈro panassa PaÔiccasamuppÈdaniddese vuttanayeneva veditabbo. Tadeva paÔisandhicittassa anantaracittato paÔÔhÈya bhava~gavasena, ÈyupariyosÈne cutivasena. YaÑ tattha kÈmÈvacaraÑ, taÑ chasu dvÈresu balavÈrammaÓe tadÈrammaÓavasena.

Pavatte pana asambhinnattÈ cakkhussa ÈpÈthagatattÈ r|pÈnaÑ ÈlokasannissitaÑ manasikÈrahetukaÑ cakkhuviÒÒÈÓaÑ nibbattati saddhiÑ sampayuttadhammehi. CakkhupasÈdassa hi ÔhitikkhaÓe Ôhitippattameva r|paÑ cakkhuÑ ghaÔÔeti. TasmiÑ ghaÔÔite dvikkhattuÑ bhava~gaÑ uppajjitvÈ nirujjhati. Tato tasmiÑyeva ÈrammaÓe kiriyamanodhÈtu ÈvajjanakiccaÑ sÈdhayamÈnÈ uppajjati. TadanantaraÑ tadeva r|paÑ passamÈnaÑ kusalavipÈkaÑ akusalavipÈkaÑ vÈ cakkhuviÒÒÈÓaÑ. Tato tadeva r|paÑ sampaÔicchamÈnÈ vipÈkamanodhÈtu. Tato tadeva r|paÑ santÊrayamÈnÈ vipÈkÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu. Tato tadeva r|paÑ vavatthÈpayamÈnÈ kiriyÈhetukamanoviÒÒÈÓadhÈtu

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 253

upekkhÈsahagatÈ. Tato paraÑ kÈmÈvacarakusalÈkusalakiriyacittesu ekaÑ vÈ upekkhÈsahagatÈhetukaÑ cittaÑ paÒca satta vÈ javanÈni. Tato kÈmÈvacarasattÈnaÑ ekÈdasasu tadÈrammaÓacittesu javanÈnur|paÑ yaÑkiÒci tadÈrammaÓanti. Esa nayo sesadvÈresupi. ManodvÈre pana mahaggatacittÈnipi uppajjantÊti. EvaÑ chasu dvÈresu ar|passa nibbatti passitabbÈ. EvaÒhi ar|passa nibbattiÑ passanto kÈlena ar|paÑ sammasati nÈma.

EvaÑ kÈlena r|paÑ kÈlena ar|paÑ sammasitvÈpi tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ anukkamena paÔipajjamÈno eko paÒÒÈbhÈvanaÑ sampÈdeti.

R|pasattakasammasanakathÈ

706. Aparo r|pasattaka-ar|pasattakavasena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre sammasati. Tattha ÈdÈnanikkhepanato, vayovuÉÉhattha~gamato,1ÈhÈramayato, utumayato, kammajato, cittasamuÔÔhÈnato, dhammatÈr|patoti imehi ÈkÈrehi ÈropetvÈ sammasanto r|pasattakavasena ÈropetvÈ sammasati nÈma. TenÈhu porÈÓÈ–

“ŒdÈnanikkhepanato, vayovuÉÉhatthagÈmito. ŒhÈrato ca ututo, kammato cÈpi cittato. DhammatÈr|pato satta, vitthÈrena vipassatÊ”ti.

Tattha ÈdÈnanti paÔisandhi. Nikkhepananti cuti. Iti yogÈvacaro imehi ÈdÈnanikkhepehi ekaÑ vassasataÑ paricchinditvÈ sa~khÈresu tilakkhaÓaÑ Èropeti. KathaÑ? Etthantare sabbe sa~khÈrÈ aniccÈ. KasmÈ? UppÈdavayavattito2, vipariÓÈmato, tÈvakÈlikato, niccapaÔikkhepato ca. YasmÈ pana uppannÈ sa~khÈrÈ ÔhitiÑ pÈpuÓanti, ÔhitiyaÑ jarÈya kilamanti, jaraÑ patvÈ avassaÑ3 bhijjanti, tasmÈ abhiÓhasampaÔipÊÄanato, dukkhamato dukkhavatthuto, sukhapaÔikkhepato ca dukkhÈ. YasmÈ ca “uppannÈ sa~khÈrÈ ÔhitiÑ mÈ pÈpuÓantu, ÔhÈnappattÈ mÈ jÊrantu, jarappattÈ mÈ bhijjant|”ti imesu ______________________________________________________________ 1. VayovuÉÉhatthagÈmito (SÊ), vayovuÉÉhatthagamato (SyÈ, I) 2. UppÈdavayappattito (SÊ), uppÈdavayappavattito (SyÈ, Ka) 3. AvasÈ (I)

Visuddhimagga 254

tÊsu ÔhÈnesu kassaci vasavattibhÈvo natthi, suÒÒÈ tena vasavattanÈkÈrena, tasmÈ suÒÒato, assÈmikato, avasavattito, attapaÔikkhepato ca anattÈti1. (1) 707. EvaÑ ÈdÈnanikkhepanavasena vassasataparicchinne r|pe tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ tato paraÑ vayovuÉÉhattha~gamato Èropeti. Tattha vayovuÉÉhattha~gamo nÈma vayavasena vuÉÉhassa vaÉÉhitassa2 r|passa attha~gamo. Tassa vasena tilakkhaÓaÑ ÈropetÊti attho.

KathaÑ? So tameva vassasataÑ paÔhamavayena majjhimavayena pacchimavayenÈti tÊhi vayehi paricchindati. Tattha Èdito tettiÑsa vassÈni paÔhamavayo nÈma. Tato catuttiÑsa majjhimavayo nÈma. Tato tettiÑsa pacchimavayo nÈmÈti. Iti imehi tÊhi vayehi paricchinditvÈ, “paÔhamavaye pavattaÑ r|paÑ majjhimavayaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ. YadaniccaÑ, taÑ dukkhaÑ. YaÑ dukkhaÑ, tadanattÈ. Majjhimavaye pavattar|pampi pacchimavayaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati, tasmÈ tampi aniccaÑ dukkhamanattÈ. pacchimavaye tettiÑsa vassÈni pavattar|pampi maraÓato paraÑ gamanasamatthaÑ nÈma natthi, tasmÈ tampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti. 708. EvaÑ paÔhamavayÈdivasena vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ puna “mandadasakaÑ, khiÉÉÈdasakaÑ, vaÓÓadasakaÑ, baladasakaÑ, paÒÒÈdasakaÑ, hÈnidasakaÑ, pabbhÈradasakaÑ, va~kadasakaÑ, mom|hadasakaÑ, sayanadasakan”ti imesaÑ dasannaÑ dasakÈnaÑ vasena vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ Èropeti.

Tattha dasakesu tÈva vassasatajÊvino puggalassa paÔhamÈni dasavassÈni mandadasakaÑ nÈma, tadÈ hi so mando hoti capalo kumÈrako. Tato parÈni dasa khiÉÉÈdasakaÑ nÈma, tadÈ hi so khiÉÉÈratibahulo hoti. Tato parÈni dasa vaÓÓadasakaÑ nÈma, tadÈ hissa vaÓÓÈyatanaÑ vepullaÑ pÈpuÓÈti. Tato parÈni dasa baladasakaÑ nÈma, tadÈ hissa balaÒca thÈmo ca vepullaÑ pÈpuÓÈti. Tato parÈni dasa paÒÒÈdasakaÑ nÈma, tadÈ hissa paÒÒÈ suppatiÔÔhitÈ hoti, pakatiyÈ kira ______________________________________________________________ 1. AnattÈ (SÊ, I, Ka) 2. VuÉÉhitassa (SyÈ, Ka)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 255

dubbalapaÒÒassÈpi1 tasmiÑ kÈle appamattakÈ2 paÒÒÈ uppajjatiyeva. Tato parÈni dasa hÈnidasakaÑ nÈma, tadÈ hissa khiÉÉÈrativaÓÓabalapaÒÒÈ parihÈyanti. Tato parÈni dasa pabbhÈradasakaÑ nÈma, tadÈ hissa attabhÈvo purato pabbhÈro hoti. Tato parÈni dasa va~kadasakaÑ nÈma, tadÈ hissa attabhÈvo na~galakoÔi viya va~ko hoti. Tato parÈni dasa mom|hadasakaÑ nÈma. TadÈ hi so mom|ho hoti, kataÑ kataÑ pamussati3. Tato parÈni dasa sayanadasakaÑ nÈma, vassasatiko hi sayanabahulova hoti.

TatrÈyaÑ yogÊ etesaÑ dasakÈnaÑ vasena vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ ÈropetuÑ iti paÔisaÒcikkhati–“paÔhamadasake pavattar|paÑ dutiyadasakaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ. Dutiyadasake -pa- navamadasake pavattar|paÑ dasamasakaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati, Dasamadasake pavattar|paÑ punabbhavaÑ appatvÈ idheva nirujjhati, tasmÈ tampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti. 709. EvaÑ dasakavasena vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ puna tadeva vassasataÑ paÒcapaÒcavassavasena vÊsatikoÔÔhÈse katvÈ vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ Èropeti. KathaÑ? So hi iti paÔisaÒcikkhati–“paÔhame vassapaÒcake pavattar|paÑ dutiyaÑ vassapaÒcakaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ. Dutiye vassapaÒcake pavattar|paÑ tatiyaÑ -pa- ek|navÊsatime vassapaÒcake pavattar|paÑ vÊsatimaÑ vassapaÒcakaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati. VÊsatime vassapaÒcake pavattar|paÑ maraÓato paraÑ gamanasamatthaÑ nÈma natthi, tasmÈ tampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti.

EvaÑ vÊsatikoÔÔhÈsavasena vayovuÉÉhattha~gamato tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ puna paÒcavÊsatikoÔÔhÈse katvÈ catunnaÑ catunnaÑ vassÈnaÑ vasena Èropeti. Tato tettiÑsa koÔÔhÈse katvÈ tiÓÓaÑ tiÓÓaÑ vassÈnaÑ vasena, paÒÒÈsa koÔÔhÈse katvÈ dvinnaÑ dvinnaÑ vassÈnaÑ vasena, sataÑ koÔÔhÈse katvÈ ekekavassavasena. Tato ekaÑ vassaÑ ______________________________________________________________ 1. DuppaÒÒassÈpi (SÊ, SyÈ) 2. AppamattikÈpi (SÊ, SyÈ) 3. Pammussati (SÊ, SyÈ), sammussati (I)

Visuddhimagga 256

tayo koÔÔhÈse katvÈ vassÈnahemantagimhesu tÊsu ut|su ekeka-utuvasena tasmiÑ vayovuÉÉhattha~gamar|pe tilakkhaÓaÑ Èropeti.

KathaÑ? “VassÈne catumÈsaÑ pavattar|paÑ hemantaÑ appatvÈ tattheva niruddha. Hemante pavattar|paÑ gimhaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ. Gimhe pavattar|paÑ puna vassÈnaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti. EvaÑ ÈropetvÈ puna ekaÑ vassaÑ cha koÔÔhÈse katvÈ–“vassÈne dvemÈsaÑ pavattar|paÑ saradaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ. Sarade pavattar|paÑ hemantaÑ. Hemante pavattar|paÑ sisiraÑ. Sisire pavattar|paÑ vasantaÑ. Vasante pavattar|paÑ gimhaÑ. Gimhe pavattar|paÑ puna vassÈnaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ, tasmÈ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ tasmiÑ vayovuÉÉhattha~gamar|pe tilakkhaÓaÑ Èropeti.

EvaÑ ÈropetvÈ tato kÈÄajuÓhavasena–“kÈÄe pavattar|paÑ juÓhaÑ appatvÈ. JuÓhe pavattar|paÑ kÈÄaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ, tasmÈ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti. Tato rattindivavasena–“rattiÑ pavattar|paÑ divasaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ. DivasaÑ pavattar|pampi rattiÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ, tasmÈ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti. Tato tadeva rattindivaÑ pubbaÓhÈdivasena cha koÔÔhÈse katvÈ–“pubbaÓhe pavattar|paÑ majjhanhaÑ appatvÈ. Majjhanhe pavattar|paÑ sÈyanhaÑ. SÈyanhe pavattar|paÑ paÔhamayÈmaÑ. PaÔhamayÈme pavattar|paÑ majjhimayÈmaÑ. MajjhimayÈme pavattar|paÑ pacchimayÈmaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ. PacchimayÈme pavattar|paÑ puna pubbaÓhaÑ appatvÈ tattheva niruddhaÑ, tasmÈ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti. 710. EvaÑ ÈropetvÈ puna tasmiÑyeva r|pe abhikkama paÔikkama-Èlokana vilokanasamiÒjana1 pasÈraÓavasena–“abhikkame pavattar|paÑ paÔikkamaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati. PaÔikkame pavattar|paÑ ÈlokanaÑ. Œlokane pavattar|paÑ vilokanaÑ. Vilokane pavattar|paÑ samiÒjanaÑ. SamiÒjane pavattar|paÑ pasÈraÓaÑ appatvÈ tattheva nirujjhati. TasmÈ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti.

Tato ekapadavÈraÑ uddharaÓa atiharaÓa vÊtiharaÓa vossajjana2 sannikkhepana sannirumbhana3 vasena cha koÔÔhÈse karoti. ______________________________________________________________ 1. SammiÒjana (SÊ, SyÈ), samaÒchana (Ka) 2. Vossajana (SÊ) 3. Sannirujjhana (I, Ka)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 257

Tattha uddharaÓaÑ nÈma pÈdassa bh|mito ukkhipanaÑ. AtiharaÓaÑ nÈma purato haraÓaÑ. VÊtiharaÓaÑ nÈma khÈÓukaÓÔakadÊghajÈti-ÈdÊsu kiÒcideva disvÈ iko cito ca pÈdasaÒcÈraÓaÑ. VossajjanaÑ nÈma pÈdassa heÔÔhÈ oropanaÑ. SannikkhepanaÑ nÈma pathavÊtale ÔhapanaÑ. SannirumbhanaÑ nÈma puna pÈduddharaÓakÈle pÈdassa pathaviyÈ saddhiÑ abhinippÊÄanaÑ. Tattha uddharaÓe pathavÊdhÈtu ÈpodhÈt|ti dve dhÈtuyo omattÈ honti mandÈ, itarÈ dve adhimattÈ honti balavatiyo. TathÈ atiharaÓa vÊtiharaÓesu. Vossajjane tejodhÈtu vÈyodhÈt|ti dve dhÈtuyo omattÈ honti mandÈ, itarÈ dve adhimattÈ honti balavatiyo. TathÈ sannikkhepana sannirumbhanesu. EvaÑ cha koÔÔhÈse katvÈ tesaÑ vasena tasmiÑ vayovuÉÉhattha~gamar|pe tilakkhaÓaÑ Èropeti.

KathaÑ? So iti paÔisaÒcikkhati–“yÈ uddharaÓe pavattÈ dhÈtuyo, yÈni ca tadupÈdÈyar|pÈni, sabbe te1 dhammÈ atiharaÓaÑ appatvÈ ettheva2 nirujjhanti, tasmÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ. TathÈ atiharaÓe pavattÈ vÊtiharaÓaÑ. VÊtiharaÓe pavattÈ vossajjanaÑ. Vossajjane pavattÈ sannikkhepanaÑ. Sannikkhepane pavattÈ sannirumbhanaÑ appatvÈ ettheva3 nirujjhanti. Iti tattha tattha uppannÈ itaraÑ itaraÑ koÔÔhÈsaÑ appatvÈ tattha tattheva pabbaÑ pabbaÑ sandhi sandhi odhi odhi4 hutvÈ tattakapÈle pakkhittatilÈ viya taÔataÔÈyantÈ5 sa~khÈrÈ bhijjanti. TasmÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti. TassevaÑ pabbapabbagate sa~khÈre vipassato r|pasammasanaÑ sukhumaÑ hoti. 711. Sukhumatte ca panassa idaÑ opammaÑ, eko kira dÈrutiÓukkÈdÊsu kataparicayo adiÔÔhapubbapadÊpo paccantavÈsiko nagaramÈgamma antarÈpaÓe jalamÈnaÑ padÊpaÑ disvÈ ekaÑ purisaÑ pucchi ambho6 “kiÑ nÈmetaÑ evaÑ manÈpan”ti. TamenaÑ so Èha “kimettha manÈpaÑ, padÊpo nÈmesa telakkhayena vaÔÔikkhayena ca gatamaggopissa na paÒÒÈyissatÊ”ti. TamaÒÒo evamÈha “idaÑ oÄÈrikaÑ, imissÈ hi vaÔÔiyÈ anupubbena ÉayhamÈnÈya tatiyabhÈge tatiyabhÈge jÈlÈ itarÊtaraÑ padesaÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti. TamaÒÒo evamÈha “idampi oÄÈrikaÑ, imissÈ hi a~gula~gulantare ______________________________________________________________ 1. Sabbepete (SÊ) 2. Tattheva (SÊ) 3. Tattheva (SÊ, I, Ka) 4. PabbapabbaÑ sandhisandhiÑ odhi-odhiÑ (SÊ) 5. PaÔapaÔÈyantÈ (?) 6. Hambho (SÊ)

Visuddhimagga 258

aÉÉha~gulaÉÉha~gulantare1 tantumhi tantumhi aÑsumhi aÑsumhi jÈlÈ itarÊtaraÑ aÑsuÑ appatvÈva nirujjhissati2. AÑsuÑ pana muÒcitvÈ na sakkÈ jÈlaÑ paÒÒÈpetun”ti.

Tattha “telakkhayena vaÔÔikkhayena ca padÊpassa gatamaggopi na paÒÒÈyissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino ÈdÈnanikkhepanato vassasatena paricchinnar|pe tilakkhaÓÈropanaÑ. “VaÔÔiyÈ tatiyabhÈge tatiyabhÈge jÈlÈ itarÊtaraÑ padesaÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino vassasatassa tatiyakoÔÔhÈsaparicchinne vayovuÉÉhattha~gamar|pe tilakkhaÓÈropanaÑ. “A~gula~gulantare jÈlÈ itarÊtaraÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino dasavassa paÒcavassa catuvassa tivassa dvivassa ekavassa paricchinne r|pe tilakkhaÓÈropanaÑ. “AÉÉha~gulaÉÉha~gulantare jÈlÈ itarÊtaraÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino ekeka-utuvasena ekaÑ vassaÑ tidhÈ, chadhÈ ca vibhajitvÈ catumÈsadvimÈsaparicchinne r|pe tilakkhaÓÈropanaÑ. “Tantumhi tantumhi jÈlÈ itarÊtaraÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino kÈÄajuÓhavasena, rattindivavasena, ekarattindivaÑ cha koÔÔhÈse katvÈ pubbaÓhÈdivasena ca paricchinne r|pe tilakkhaÓÈropanaÑ. “AÑsumhi aÑsumhi jÈlÈ itarÊtaraÑ appatvÈva nirujjhissatÊ”ti purisassa ÒÈÓaÑ viya yogino abhikkamÈdivasena ceva uddharaÓÈdÊsu ca ekekakoÔÔhÈsavasena paricchinne r|pe tilakkhaÓÈropananti. (2) 712. So evaÑ nÈnÈkÈrehi vayovuÉÉhattha~gamar|pe tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ puna tadeva r|paÑ visa~kharitvÈ3 ÈhÈramayÈdivasena cattÈro koÔÔhÈse katvÈ ekekakoÔÔhÈse tilakkhaÓaÑ Èropeti. TatrÈssa ÈhÈramayaÑ r|paÑ chÈtasuhitavasena pÈkaÔaÑ hoti. ChÈtakÈle samuÔÔhitaÑ r|paÑ hi jhattaÑ4 hoti kilantaÑ, jhÈmakhÈÓuko viya, a~gÈrapacchiyaÑ nilÊnakÈko viya ca dubbaÓÓaÑ dussaÓÔhitaÑ. SuhitakÈle samuÔÔhitaÑ dhÈtaÑ pÊÓitaÑ mudu siniddhaÑ phassavantaÑ hoti. So taÑ pariggahetvÈ ______________________________________________________________ 1. A~gulantare a~gulantare aÉÉha~gulantare aÉÉha~gulantare (I) 2. NirujjhissatÊti (I, Ka) 3. Visa~gharitvÈ (®ÊkÈyaÑ pÈÔhantaraÑ) 4. JattaÑ (SyÈ, Ka), jhapa + ta = jhattaÑ.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 259

“chÈtakÈle pavattar|paÑ suhitakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati. SuhitakÈle samuÔÔhitampi1 chÈtakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ tattha tilakkhaÓaÑ Èropeti. (3) 713. UtumayaÑ sÊtuÓhavasena pÈkaÔaÑ hoti. UÓhakÈle samuÔÔhitaÑ r|paÑ hi jhattaÑ2 hoti kilantaÑ dubbaÓÓaÑ. SÊta-utunÈ samuÔÔhitaÑ r|paÑ dhÈtaÑ pÊÓitaÑ3 siniddhaÑ hoti. So taÑ pariggahetvÈ “uÓhakÈle pavattar|paÑ sÊtakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati. SÊtakÈle pavattar|paÑ uÓhakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ tattha tilakkhaÓaÑ Èropeti. (4) 714. KammajaÑ ÈyatanadvÈravasena pÈkaÔaÑ hoti. CakkhudvÈrasmiÑ hi cakkhu kÈya bhÈvadasakavasena tiÑsa kammajar|pÈni, upatthambhakÈni pana tesaÑ utucittÈhÈrasamuÔÔhÈnÈni catuvÊsatÊti catupaÓÓÈsa honti. TathÈ sota ghÈna jivhÈdvÈresu. KÈyadvÈre kÈya bhÈvadasakavasena ceva utusamuÔÔhÈnÈdivasena ca catucattÈlÊsa. ManodvÈre hadayavatthukÈya bhÈvadasakavasena ceva utusamuÔÔhÈnÈdivasena ca catupaÓÓÈsameva.

So sabbampi taÑ r|paÑ pariggahetvÈ “cakkhudvÈre pavattar|paÑ sotadvÈraÑ appatvÈ ettheva nirujjhati. SotadvÈre pavattar|paÑ ghÈnadvÈraÑ. GhÈnadvÈre pavattar|paÑ jivhÈdvÈraÑ. JivhÈdvÈre pavattar|paÑ kÈyadvÈraÑ. KÈyadvÈre pavattar|paÑ manodvÈraÑ appatvÈ ettheva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ tattha tilakkhaÓaÑ Èropeti. (5) 715. CittasamuÔÔhÈnaÑ somanassitadomanassitavasena pÈkaÔaÑ hoti, somanassitakÈle uppannaÑ hi r|paÑ4 siniddhaÑ mudu pÊÓitaÑ phassavantaÑ hoti. DomanassitakÈle uppannaÑ jhattaÑ kilantaÑ dubbaÓÓaÑ hoti. So taÑ pariggahetvÈ “somanassitakÈle pavattar|paÑ domanassitakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati. DomanassitakÈle pavattar|paÑ somanassitakÈlaÑ appatvÈ ettheva nirujjhati, tasmÈ taÑ5 aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ tattha tilakkhaÓaÑ Èropeti. ______________________________________________________________ 1. Pavattar|pampi (?) 2. JattaÑ (SyÈ, Ka), jhapa + ta = jhattaÑ. 3. PÊÓitaÑ mudu phassavantaÑ (SÊ, I) 4. Uppannar|paÒhi (Ka) 5. Tampi (bah|su)

Visuddhimagga 260

TassevaÑ cittasamuÔÔhÈnar|paÑ pariggahetvÈ tattha tilakkhaÓaÑ Èropayato ayamattho pÈkaÔo hoti–

JÊvitaÑ attabhÈvo ca, sukhadukkhÈ ca kevalÈ. EkacittasamÈyuttÈ, lahuso vattate khaÓo.

CullÈsÊti sahassÈni, kappaÑ tiÔÔhanti ye mar|. Na tveva tepi tiÔÔhanti, dvÊhi cittehi samohitÈ.

Ye niruddhÈ marantassa, tiÔÔhamÈnassa vÈ idha. Sabbeva sadisÈ khandhÈ, gatÈ appaÔisandhikÈ.

AnantarÈ ca ye bhaggÈ, ye ca bhaggÈ anÈgate. TadantarÈ niruddhÈnaÑ, vesamaÑ natthi lakkhaÓe.

Anibbattena na jÈto, paccuppannena jÊvati. Cittabha~gÈ mato loko, paÒÒatti paramatthiyÈ.

AnidhÈnagatÈ bhaggÈ, puÒjo natthi anÈgate. NibbattÈ yepi tiÔÔhanti, Èragge sÈsap|pamÈ.

NibbattÈnaÒca dhammÈnaÑ, bha~go nesaÑ purakkhato. PalokadhammÈ tiÔÔhanti, purÈÓehi amissitÈ.

Adassanato Èyanti, bhaggÈ gacchantu’dassanaÑ. VijjuppÈdova ÈkÈse, uppajjanti vayanti cÈti1. (6) 716. EvaÑ ÈhÈramayÈdÊsu tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ puna dhammatÈr|pe tilakkhaÓaÑ Èropeti. DhammatÈr|paÑ nÈma bahiddhÈ anindriyabaddhaÑ aya loha tipu sÊsa suvaÓÓa rajata muttÈ maÓi veÄuriya sa~khasilÈ pavÈÄa lohita~ga masÈragalla bh|mi pÈsÈÓa pabbata tiÓarukkha latÈdibhedaÑ vivaÔÔakappato paÔÔhÈya uppajjanakar|paÑ. Tadassa asoka~kurÈdivasena pÈkaÔaÑ hoti.

Asoka~kuraÑ hi Èditova tanurattaÑ hoti, tato dvÊhatÊhaccayena ghanarattaÑ, puna dvÊhatÊhaccayena mandarattaÑ, tato taruÓapallavavaÓÓaÑ, ______________________________________________________________

1. MahÈni 32 piÔÔhÈdÊsu.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 261

tato pariÓatapallavavaÓÓaÑ, tato haritapaÓÓavaÓÓaÑ. Tato nÊlapaÓÓavaÓÓaÑ. Tato nÊlapaÓÓavaÓÓakÈlato paÔÔhÈya sabhÈgar|pasantatimanuppabandhÈpayamÈnaÑ saÑvaccharamattena paÓÉupalÈsaÑ hutvÈ vaÓÔato chijjitvÈ patati.

So taÑ pariggahetvÈ “tanurattakÈle pavattar|paÑ ghanarattakÈlaÑ appatvÈ nirujjhati. GhanarattakÈle pavattar|paÑ mandarattakÈlaÑ. MandarattakÈle pavattar|paÑ taruÓapallavavaÓÓakÈlaÑ. TaruÓapallavavaÓÓakÈle pavattaÑ pariÓatapallavavaÓÓakÈlaÑ. PariÓatapallavaÓÓakÈle pavattaÑ haritapaÓÓavaÓÓakÈlaÑ. HaritapaÓÓakÈle pavattaÑ nÊlapaÓÓavaÓÓakÈlaÑ. NÊlapaÓÓavaÓÓakÈle pavattaÑ paÓÉupalÈsakÈlaÑ. PaÓÉupalÈsakÈle pavattaÑ vaÓÔato chijjitvÈ patanakÈlaÑ appatvÈva nirujjhati, tasmÈ taÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti tilakkhaÓaÑ Èropeti, evaÑ tattha tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ iminÈ nayena sabbampi dhammatÈr|paÑ sammasati. (7)

EvaÑ tÈva r|pasattakavasena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre sammasati.

Ar|pasattakasammasanakathÈ

717. Yampana vuttaÑ “ar|pasattakavasenÈ”ti, tattha ayaÑ mÈtikÈ, kalÈpato, yamakato, khaÓikato, paÔipÈÔito, diÔÔhi-ugghÈÔanato, mÈnasamugghÈÔanato, nikantipariyÈdÈnatoti.

Tattha kalÈpatoti phassapaÒcamakÈ1 dhammÈ. KathaÑ kalÈpato sammasatÊti? Idha bhikkhu iti paÔisaÒcikkhati–“ye ime ‘kesÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ’ti sammasane uppannÈ phassapaÒcamakÈ dhammÈ, ye ca ‘lomÈ -pa- matthalu~gaÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ’ti sammasane uppannÈ phassapaÒcamakÈ dhammÈ, sabbe te itarÊtaraÑ appatvÈ pabbaÑpabbaÑ odhi-odhi2 hutvÈ tattakapÈle pakkhittatilÈ viya taÔataÔÈyantÈ vinaÔÔhÈ, tasmÈ aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti. AyaÑ tÈva visuddhikathÈyaÑ nayo.

AriyavaÑsakathÈyampana “heÔÔhÈ r|pasattake sattasuÔhÈnesu ‘r|paÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ’ti pavattaÑ cittaÑ aparena cittena ‘aniccaÑ dukkhamanattÈ’ti sammasanto ______________________________________________________________ 1. PhassapaÒcakÈ (Ka-SÊ) 2. PabbapabbaÑ odhi-odhiÑ (SÊ)

Visuddhimagga 262

‘kalÈpato sammasatÊ’ti” vuttaÑ, taÑ yuttataraÑ. TasmÈ sesÈnipi teneva nayena vibhajissÈma. (1) 718. Yamakatoti idha bhikkhu ÈdÈnanikkhepar|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ tampi cittaÑ aparena cittena “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasati. VayovuÉÉhattha~gamar|paÑ, ÈhÈramayaÑ, utumayaÑ, kammajaÑ, cittasamuÔÔhÈnaÑ, dhammatÈr|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ tampi cittaÑ aparena cittena “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasati. EvaÑ yamakato sammasati nÈma. (2) 719. KhaÓikatoti idha bhikkhu ÈdÈnanikkhepar|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ taÑ paÔhamacittaÑ dutiyacittena, dutiyaÑ tatiyena, tatiyaÑ catutthena, catutthaÑ paÒcamena “etampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasati. VayovuÉÉhattha~gamar|paÑ, ÈhÈramayaÑ, utumayaÑ, kammajaÑ, cittasamuÔÔhÈnaÑ, dhammatÈr|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ taÑ paÔhamacittaÑ dutiyacittena, dutiyaÑ tatiyena, tatiyaÑ catutthena, catutthaÑ paÒcamena “etampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasati. EvaÑ r|papariggÈhakacittato1 paÔÔhÈya cattÈri cattÈri cittÈni2 sammasanto khaÓikato sammasati nÈma. (3) 720. PaÔipÈÔitoti ÈdÈnanikkhepar|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ taÑ paÔhamacittaÑ dutiyacittena, dutiyaÑ tatiyena, tatiyaÑ catutthena -pa- dasamaÑ ekÈdasamena “etampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasati. VayovuÉÉhattha~gamar|paÑ, ÈhÈramayaÑ, utumayaÑ, kammajaÑ, cittasamuÔÔhÈnaÑ, dhammatÈr|paÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti sammasitvÈ taÑ paÔhamacittaÑ dutiyacittena, dutiyaÑ tatiyena, tatiyaÑ catutthena -pa- dasamaÑ ekÈdasamena “etampi aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti evaÑ3 vipassanÈ paÔipÈÔiyÈ sakalampi divasabhÈgaÑ sammasituÑ vaÔÔeyya. YÈva dasamacittasammasanÈ pana r|pakammaÔÔhÈnampi ar|pakammaÔÔhÈnampi paguÓaÑ hoti. TasmÈ dasameyeva Ôhapetabbanti vuttaÑ. EvaÑ sammasanto paÔipÈÔito sammasati nÈma. (4) 721. DiÔÔhi-ugghÈÔanato mÈna-ugghÈÔanato nikantipariyÈdÈnatoti imesu tÊsu visuÑ sammasananayo nÈma natthi. YampanetaÑ ______________________________________________________________ 1. R|papariggahato (I, Ka) 2. CattÈri cattÈri (SyÈ, Ka) cattÈri cittÈni (I) 3. DukkhamanattÈ”ti sammasati. EvaÑ (?)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 263

heÔÔhÈ r|paÑ, idha ca ar|paÑ pariggahitaÑ, taÑ passanto r|pÈr|pato uddhaÑ aÒÒaÑ sattaÑ nÈma na passati. Sattassa adassanato paÔÔhÈya sattasaÒÒÈ ugghÈÔitÈ hoti. SattasaÒÒaÑ ugghÈÔitacittena sa~khÈre pariggaÓhato diÔÔhi nuppajjati. DiÔÔhiyÈ anuppajjamÈnÈya diÔÔhi ugghÈÔitÈ nÈma hoti. DiÔÔhi-ugghÈÔitacittena sa~khÈre pariggaÓhato mÈno nuppajjati. MÈne anuppajjante mÈno samugghÈÔito nÈma hoti. MÈnasamugghÈÔitacittena sa~khÈre pariggaÓhato taÓhÈ nuppajjati. TaÓhÈya anuppajjantiyÈ nikanti pariyÈdiÓÓÈ nÈma hotÊti idaÑ tÈva VisuddhikathÈyaÑ vuttaÑ.

AriyavaÑsakathÈyaÑ pana “diÔÔhi-ugghÈÔanato mÈnasamugghÈÔanato nikantipariyÈdÈnato”ti mÈtikaÑ ÔhapetvÈ ayaÑ nayo dassito.

“AhaÑ vipassÈmi, mama vipassanÈ”ti gaÓhato hi diÔÔhisamugghÈÔanaÑ nÈma na hoti. “Sa~khÈrÈva sa~khÈre vipassanti sammasanti vavatthapenti pariggaÓhanti paricchindantÊ”ti gaÓhato pana diÔÔhi-ugghÈÔanaÑ nÈma hoti.

“SuÔÔhu vipassÈmi, manÈpaÑ vipassÈmÊ”ti gaÓhato mÈnasamugghÈÔo nÈma na hoti. “Sa~khÈrÈva sa~khÈre vipassanti sammasanti vavatthapenti pariggaÓhanti paricchindantÊ”ti gaÓhato pana mÈnasamugghÈÔo nÈma hoti.

“VipassituÑ sakkomÊ”ti vipassanaÑ assÈdentassa nikantipariyÈdÈnaÑ nÈma na hoti. “Sa~khÈrÈva sa~khÈre vipassanti sammasanti vavatthapenti pariggaÓhanti paricchindantÊ”ti gaÓhato pana nikantipariyÈdÈnaÑ nÈma hoti.

Sace sa~khÈrÈ attÈ bhaveyyuÑ, attÈti gahetuÑ vaÔÔeyyuÑ, anattÈ ca pana attÈti gahitÈ, tasmÈ te avasavattanaÔÔhena anattÈ, hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccÈ, uppÈdavayapaÔipÊÄanaÔÔhena dukkhÈti passato diÔÔhi-ugghÈÔanaÑ nÈma hoti.

Sace sa~khÈrÈ niccÈ bhaveyyuÑ, niccÈti gahetuÑ vaÔÔeyyuÑ, aniccÈ ca pana niccÈti gahitÈ, tasmÈ te hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccÈ, uppÈdavayapaÔipÊÄanaÔÔhena dukkhÈ, avasavattanaÔÔhena anattÈti passato mÈnasamugghÈÔo nÈma hoti.

Visuddhimagga 264

Sace sa~khÈrÈ sukhÈ bhaveyyuÑ, sukhÈti gahetuÑ vaÔÔeyyuÑ, dukkhÈ ca pana sukhÈti gahitÈ, tasmÈ te uppÈdavayapaÔipÊÄanaÔÔhena dukkhÈ, hutvÈ abhÈvaÔÔhena aniccÈ, avasavattanaÔÔhena anattÈti passato nikantipariyÈdÈnaÑ nÈma hoti.

EvaÑ sa~khÈre anattato passantassa diÔÔhisamugghÈÔanaÑ nÈma hoti. Aniccato passantassa mÈnasamugghÈÔanaÑ nÈma hoti. Dukkhato passantassa nikantipariyÈdÈnaÑ nÈma hoti. Iti ayaÑ vipassanÈ attano attano ÔhÈneyeva tiÔÔhatÊti. (5-6-7)

EvaÑ ar|pasattakavasenÈpi tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre sammasati. EttÈvatÈ panassa r|pakammaÔÔhÈnampi ar|pakammaÔÔhÈnampi paguÓaÑ hoti.

722. So evaÑ paguÓar|pÈr|pakammaÔÔhÈno yÈ upari bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya pahÈnapariÒÒÈvasena sabbÈkÈrato pattabbÈ aÔÔhÈrasa mahÈvipassanÈ, tÈsaÑ idheva tÈva ekadesaÑ paÔivijjhanto tappaÔipakkhe dhamme pajahati.

AÔÔhÈrasa mahÈvipassanÈ nÈma aniccÈnupassanÈdikÈ paÒÒÈ. YÈsu aniccÈnupassanaÑ bhÈvento niccasaÒÒaÑ pajahati, dukkhÈnupassanaÑ bhÈvento sukhasaÒÒaÑ pajahati, anattÈnupassanaÑ bhÈvento attasaÒÒaÑ pajahati, nibbidÈnupassanaÑ bhÈvento nandiÑ pajahati, virÈgÈnupassanaÑ bhÈvento rÈgaÑ pajahati, nirodhÈnupassanaÑ bhÈvento samudayaÑ pajahati, paÔinissaggÈnupassanaÑ bhÈvento ÈdÈnaÑ pajahati, khayÈnupassanaÑ bhÈvento ghanasaÒÒaÑ pajahati, vayÈnupassanaÑ bhÈvento Èy|hanaÑ pajahati, vipariÓÈmÈnupassanaÑ bhÈvento dhuvasaÒÒaÑ pajahati, animittÈnupassanaÑ bhÈvento nimittaÑ pajahati, appaÓihitÈnupassanaÑ bhÈvento paÓidhiÑ pajahati, suÒÒatÈnupassanaÑ bhÈvento abhinivesaÑ pajahati, adhipaÒÒÈdhammavipassanaÑ bhÈvento sÈrÈdÈnÈbhinivesaÑ pajahati, yathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ bhÈvento sammohÈbhinivesaÑ pajahati, ÈdÊnavÈnupassanaÑ bhÈvento ÈlayÈbhinivesaÑ pajahati, paÔisa~khÈnupassanaÑ bhÈvento appaÔisa~khaÑ pajahati, vivaÔÔÈnupassanaÑ bhÈvento saÑyogÈbhinivesaÑ pajahati1. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 31 piÔÔhÈdÊsu tannissayapÈÄi.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 265

TÈsu yasmÈ iminÈ aniccÈdilakkhaÓattayavasena sa~khÈrÈ diÔÔhÈ, tasmÈ aniccadukkha-anattÈnupassanÈ paÔividdhÈ honti. YasmÈ ca “yÈ ca aniccÈnupassanÈ yÈ ca animittÈnupassanÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnaÑ”. TathÈ “yÈ ca dukkhÈnupassanÈ yÈ ca appaÓihitÈnupassanÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnaÑ”. “YÈ ca anattÈnupassanÈ yÈ ca suÒÒatÈnupassanÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti1 vuttaÑ. TasmÈ tÈpi paÔividdhÈ honti.

AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈ pana sabbÈpi vipassanÈ. YathÈbh|taÒÈÓadassanaÑ ka~khÈvitaraÓavisuddhiyÈ eva sa~gahitaÑ. Iti idampi dvayaÑ paÔividdhameva hoti. Sesesu vipassanÈÒÈÓesu kiÒci paÔividdhaÑ, kiÒci appaÔividdhaÑ, tesaÑ vibhÈgaÑ parato ÈvikarissÈma.

Yadeva hi paÔividdhaÑ, taÑ sandhÈya idaÑ vuttaÑ “evaÑ paguÓar|pÈr|pakammaÔÔhÈno yÈ upari bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya pahÈnapariÒÒÈvasena sabbÈkÈrato pattabbÈ aÔÔhÈrasa mahÈvipassanÈ. TÈsaÑ idheva tÈva ekadesaÑ paÔivijjhanto tappaÔipakkhe dhamme pajahatÊ”ti.

UdayabbayaÒÈÓakathÈ

723. So evaÑ aniccÈnupassanÈdipaÔipakkhÈnaÑ niccasaÒÒÈdÊnaÑ pahÈnena visuddhaÒÈÓo sammasanaÒÈÓassa pÈraÑ gantvÈ, yaÑ taÑ sammasanaÒÈÓÈnantaraÑ “paccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ vipariÓÈmÈnupassane paÒÒÈ udayabbayÈnupassane ÒÈÓan”ti2 udayabbayÈnupassanaÑ vuttaÑ, tassa adhigamÈya yogaÑ Èrabhati. ŒrabhamÈno ca sa~khepato tÈva Èrabhati. TatrÈyaÑ PÈÄi–

“KathaÑ paccuppannÈnaÑ dhammÈnaÑ vipariÓÈmÈnupassane paÒÒÈ udayabbayÈnupassane ÒÈÓaÑ? JÈtaÑ r|paÑ paccuppannaÑ, tassa nibbattilakkhaÓaÑ udayo, vipariÓÈmalakkhaÓaÑ vayo, anupassanÈ ÒÈÓaÑ. JÈtÈ vedanÈ, saÒÒÈ, sa~khÈrÈ, viÒÒÈÓaÑ. JÈtaÑ cakkhu -pa- jÈto bhavo paccuppanno, tassa nibbattilakkhaÓaÑ udayo, vipariÓÈmalakkhaÓaÑ vayo, anupassanÈ ÒÈÓan”ti3.

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 259 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 1 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 52 piÔÔhe.

Visuddhimagga 266

So iminÈ PÈÄinayena jÈtassa nÈmar|passa nibbattilakkhaÓaÑ jÈtiÑ uppÈdaÑ abhinavÈkÈraÑ “udayo”ti, vipariÓÈmalakkhaÓaÑ khayaÑ bha~gaÑ “vayo”ti samanupassati. So evaÑ pajÈnÈti “imassa nÈmar|passa uppattito pubbe anuppannassa rÈsi vÈ nicayo vÈ natthi, uppajjamÈnassÈpi rÈsito vÈ nicayato vÈ ÈgamanaÑ nÈma natthi, nirujjhamÈnassÈpi disÈvidisÈgamanaÑ nÈma natthi, niruddhassÈpi ekasmiÑ ÔhÈne rÈsito nicayatonidhÈnato avaÔÔhÈnaÑ nÈma natthi. YathÈ pana vÊÓÈya vÈdiyamÈnÈya uppannasaddassa neva uppattito pubbe sannicayo atthi, na uppajjamÈno sannicayato Ègato, na nirujjhamÈnassa disÈvidisÈgamanaÑ atthi, na niruddho katthaci sannicito tiÔÔhati, atha kho vÊÓaÒca upavÊÓaÒca purisassa ca tajjaÑ vÈyÈmaÑ paÔicca ahutvÈ sambhoti, hutvÈ paÔiveti. EvaÑ sabbepi r|pÈr|pino dhammÈ ahutvÈ sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti. 724. EvaÑ sa~khepato udayabbayamanasikÈraÑ katvÈ puna yÈni etasseva udayabbayaÒÈÓassa Vibha~ge–

“AvijjÈsamudayÈ r|pasamudayoti paccayasamudayaÔÔhena r|pakkhandhassa udayaÑ passati. TaÓhÈsamudayÈ. KammasamudayÈ. ŒhÈrasamudayÈ r|pasamudayoti paccayasamudayaÔÔhena r|pakkhandhassa udayaÑ passati. NibbattilakkhaÓaÑ passantopi r|pakkhandhassa udayaÑ passati. R|pakkhandhassa udayaÑ passanto imÈni paÒca lakkhaÓÈni passati.

AvijjÈnirodhÈ r|panirodhoti paccayanirodhaÔÔhena r|pakkhandhassa vayaÑ passati. TaÓhÈnirodhÈ. KammanirodhÈ. ŒhÈranirodhÈ r|panirodhoti paccayanirodhaÔÔhena r|pakkhandhassa vayaÑ passati. VipariÓÈmalakkhaÓaÑ passantopi r|pakkhandhassa vayaÑ passati. R|pakkhandhassa vayaÑ passantopi imÈni paÒca lakkhaÓÈni passati”1.

TathÈ “avijjÈsamudayÈ vedanÈsamudayoti paccayasamudayaÔÔhena vedanÈkkhandhassa udayaÑ passati. TaÓhÈsamudayÈ. KammasamudayÈ. PhassasamudayÈ vedanÈsamudayoti paccayasamudayaÔÔhena vedanÈkkhandhassa udayaÑ passati. NibbattilakkhaÓaÑ passantopi

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 53 piÔÔhe.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 267

vedanÈkkhandhassa udayaÑ passati. VedanÈkkhandhassa udayaÑ passanto imÈni paÒca lakkhaÓÈni passati. AvijjÈnirodhÈ. TaÓhÈnirodhÈ. KammanirodhÈ. PhassanirodhÈ vedanÈnirodhoti paccayanirodhaÔÔhena vedanÈkkhandhassa vayaÑ passati. VipariÓÈmalakkhaÓaÑ passantopi vedanÈkkhandhassa vayaÑ passati. VedanÈkkhandhassa vayaÑ passanto imÈni paÒca lakkhaÓÈni passati”1.

VedanÈkkhandhassa viya ca saÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓakkhandhÈnaÑ. AyaÑ pana viseso, viÒÒÈÓakkhandhassa phassaÔÔhÈne “nÈmar|pasamudayÈ, nÈmar|panirodhÈ”ti–

EvaÑ ekekassa khandhassa udayabbayadassane2 dasa dasa katvÈ paÒÒÈsalakkhaÓÈni vuttÈni. TesaÑ vasena evampi r|passa udayo evampi r|passa vayo, evampi r|paÑ udeti, evampi r|paÑ vetÊti paccayato ceva khaÓato ca vitthÈrena manasikÈraÑ karoti. 725. TassevaÑ manasikaroto3 “iti kirime dhammÈ ahutvÈ sambhonti, hutvÈ paÔiventÊ”ti ÒÈÓaÑ visadataraÑ hoti. TassevaÑ paccayato ceva khaÓato ca dvedhÈ udayabbayaÑ passato saccapaÔiccasamuppÈdanayalakkhaÓabhedÈ pÈkaÔÈ honti. 726. YaÒhi so avijjÈdisamudayÈ khandhÈnaÑ samudayaÑ, avijjÈdinirodhÈ ca khandhÈnaÑ nirodhaÑ passati, idamassa paccayato udayabbayadassanaÑ. YaÑ pana nibbattilakkhaÓavipariÓÈmalakkhaÓÈni passanto khandhÈnaÑ udayabbayaÑ passati, idamassa khaÓato udayabbayadassanaÑ, uppattikkhaÓeyeva hi nibbattilakkhaÓaÑ. Bha~gakkhaÓe ca vipariÓÈmalakkhaÓaÑ. 727. IccassevaÑ paccayato ceva khaÓato ca dvedhÈ udayabbayaÑ passato paccayato udayadassanena samudayasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti janakÈvabodhato. KhaÓato udayadassanena dukkhasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti jÈtidukkhÈvabodhato. Paccayato vayadassanena nirodhasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti paccayÈnuppÈdena4 paccayavataÑ anuppÈdÈvabodhato. KhaÓato vayadassanena dukkhasaccameva pÈkaÔaÑ hoti maraÓadukkhÈvabodhato. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 54 piÔÔhe. 2. Dassanena (SyÈ, Ka) 3. TassevaÑ karoto (SÊ) 4. PaccayÈnuppÈdanena (Ka)

Visuddhimagga 268

yaÒcassa udayabbayadassanaÑ, maggo vÈyaÑ lokikoti maggasaccaÑ pÈkaÔaÑ hoti tatra sammohavighÈtato. 728. Paccayato cassa udayadassanena anulomo paÔiccasamuppÈdo pÈkaÔo hoti, “imasmiÑ sati idaÑ hotÊ”ti1 avabodhato. Paccayato vayadassanena paÔilomo paÔiccasamuppÈdo pÈkaÔo hoti, “imassa nirodhÈ idaÑ nirujjhatÊ”ti2 avabodhato. KhaÓato pana udayabbayadassanena paÔiccasamuppannÈ dhammÈ pÈkaÔÈ honti sa~khatalakkhaÓÈvabodhato. Udayabbayavanto hi sa~khatÈ, te ca paÔiccasamuppannÈti. 729. Paccayato cassa udayadassanena ekattanayo pÈkaÔo hoti hetuphalasambandhena santÈnassa anupacchedÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ ucchedadiÔÔhiÑ pajahati. KhaÓato udayadassanena nÈnattanayo pÈkaÔo hoti navanavÈnaÑ uppÈdÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ sassatadiÔÔhiÑ pajahati. Paccayato cassa udayabbayadassanena abyÈpÈranayo pÈkaÔo hoti dhammÈnaÑ avasavattibhÈvÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ attadiÔÔhiÑ pajahati. Paccayato pana udayadassanena evaÑdhammatÈnayo pÈkaÔo hoti paccayÈnur|pena phalassa uppÈdÈvabodhato. Atha suÔÔhutaraÑ akiriyadiÔÔhiÑ pajahati. 730. Paccayato cassa udayadassanena anattalakkhaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti dhammÈnaÑ nirÊhakattapaccayapaÔibaddhavuttitÈvabodhato. KhaÓato udayabbayadassanena aniccalakkhaÓaÑ pÈkaÔaÑ hoti hutvÈ abhÈvÈvabodhato, pubbantÈparantavivekÈvabodhato ca. DukkhalakkhaÓampi pÈkaÔaÑ hoti udayabbayehi paÔipÊÄanÈvabodhato. SabhÈvalakkhaÓampi pÈkaÔaÑ hoti udayabbayaparicchinnÈvabodhato. SabhÈvalakkhaÓe sa~khatalakkhaÓassa tÈvakÈlikattampi pÈkaÔaÑ hoti udayakkhaÓe vayassa, vayakkhaÓe ca udayassa abhÈvÈvabodhatoti. 731. TassevaÑ pÈkaÔÊbh|tasaccapaÔiccasamuppÈdanayalakkhaÓa-bhedassa “evaÑ kira nÈmime dhammÈ anuppannapubbÈ uppajjanti, uppannÈ nirujjhantÊ”ti niccanavÈva hutvÈ ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 329; SaÑ 1. 266; Khu 1. 77 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ma 1. 331; SaÑ 1. 266; Khu 1. 78 piÔÔhÈdÊsu.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 269

sa~khÈrÈ upaÔÔhahanti. Na kevalaÒca niccanavÈ, s|riyuggamane ussÈvabindu viya udakabubbuÄo1 viya udake daÓÉarÈji viya Èragge sÈsapo viya vijjuppÈdo viya ca parittaÔÔhÈyino. MÈyÈ marÊci supinanta alÈtacakka gandhabbanagara pheÓakadali-Èdayo viya assÈrÈ nissÈrÈti cÈpi upaÔÔhahanti.

EttÈvatÈnena “vayadhammameva uppajjati, uppannaÒca vayaÑ upetÊ”ti iminÈ ÈkÈrena samapaÒÒÈsalakkhaÓÈni paÔivijjhitvÈ ÔhitaÑ udayabbayÈnupassanaÑ nÈma2 taruÓavipassanÈÒÈÓaÑ3 adhigataÑ hoti, yassÈdhigamÈ Èraddhavipassakoti sa~khaÑ gacchati.

VipassanupakkilesakathÈ

732. Athassa imÈya taruÓavipassanÈya Èraddhavipassakassa dasa vipassanupakkilesÈ uppajjanti. VipassanupakkilesÈ hi paÔivedhappattassa ariyasÈvakassa ceva vippaÔipannakassa ca nikkhittakammaÔÔhÈnassa kusÊtapuggalassa nuppajjanti. SammÈpaÔipannakassa pana yuttapayuttassa Èraddhavipassakassa kulaputtassa uppajjantiyeva.

Katame pana te dasa upakkilesÈti? ObhÈso, ÒÈÓaÑ, pÊti, passaddhi, sukhaÑ, adhimokkho, paggaho, upaÔÔhÈnaÑ, upekkhÈ, nikantÊti. VuttaÒhetaÑ–

“KathaÑ dhammuddhaccaviggahitamÈnasaÑ hoti? Aniccato manasikaroto obhÈso uppajjati, ‘obhÈso dhammo’ti obhÈsaÑ Èvajjati, tato vikkhepo uddhaccaÑ. Tena uddhaccena viggahitamÈnato aniccato upaÔÔhÈnaÑ yathÈbh|taÑ nappajÈnÈti. Dukkhato. Anattato upaÔÔhÈnaÑ yathÈbh|taÑ nappajÈnÈti”.

TathÈ “aniccato manasikaroto ÒÈÓaÑ uppajjati -pa- pÊti. Passaddhi. SukhaÑ. Adhimokkho. Paggaho. UpaÔÔhÈnaÑ. UpekkhÈ. Nikanti uppajjati, ‘nikanti dhammo’ti nikantiÑ Èvajjati, tato vikkhepo uddhaccaÑ. Tena uddhaccena viggahitamÈnaso aniccato upaÔÔhÈnaÑ yathÈbh|taÑ nappajÈnÈti. Dukkhato. Anattato upaÔÔhÈnaÑ yathÈbh|taÑ nappajÈnÈtÊ”ti4. ______________________________________________________________ 1. PupphuÄo (Ka) 2. UdayabbayÈnupassanÈ nÈma (?) 3. PaÔhamaÑ taruÓavipassanÈÒÈÓaÑ (SyÈ), paÔhamataruÓavipassanÈÒÈÓaÑ (I) 4. PaÔisaÑ 291 piÔÔhe.

Visuddhimagga 270

733. Tattha obhÈsoti vipassanobhÈso. TasmiÑ uppanne yogÈvacaro “na vata me ito pubbe evar|po obhÈso uppannapubbo, addhÈ maggappattosmi phalapattosmÊ”ti amaggameva “maggo”ti, aphalameva ca “phalan”ti gaÓhÈti. Tassa amaggaÑ “maggo”ti aphalaÑ “phalan”ti gaÓhato vipassanÈvÊthi ukkantÈ nÈma hoti. So attano m|lakammaÔÔhÈnaÑ vissajjetvÈ obhÈsameva assÈdento nisÊdati.

So kho panÈyaÑ obhÈso kassaci bhikkhuno palla~kaÔÔhÈnamattameva obhÈsento uppajjati. Kassaci antogabbhaÑ. Kassaci bahigabbhampi. Kassaci sakalavihÈraÑ, gÈvutaÑ, aÉÉhayojanaÑ, yojanaÑ, dviyojanaÑ, tiyojanaÑ -pa- kassaci pathavÊtalato yÈva AkaniÔÔhabrahmalokÈ ekÈlokaÑ kurumÈno. Bhagavato pana dasasahassilokadhÈtuÑ obhÈsento udapÈdi.

EvaÑ vemattatÈya cassa idaÑ vatthu–Cittalapabbate kira dvikuÔÔagehassa anto dve therÈ nisÊdiÑsu. TaÑdivasaÒca kÈÄapakkhuposatho hoti, meghapaÔalacchannÈ disÈ, rattibhÈge catura~gasamannÈgataÑ tamaÑ pavattati. Atheko thero Èha–“bhante mayhaÑ idÈni cetiya~gaÓamhi sÊhÈsane paÒcavaÓÓÈni kusumÈni paÒÒÈyantÊ”ti. TaÑ itaro Èha–“anacchariyaÑ Èvuso kathesi, mayhaÑ panetarahi mahÈsamuddamhi yojanaÔÔhÈne macchakacchapÈ paÒÒÈyantÊ”ti.

AyaÑ pana vipassanupakkileso yebhuyyena samathavipassanÈlÈbhino uppajjati. So samÈpattivikkhambhitÈnaÑ kilesÈnaÑ asamudÈcÈrato “arahÈ ahan”ti cittaÑ uppÈdeti UccavÈlikavÈsÊ1 MahÈnÈgatthero viya HaÑkanakavÈsÊ2 MahÈdattatthero viya Cittalapabbate Ni~kapeÓÓaka3padhÈnagharavÈsÊ C|Äasumanatthero4 viya ca.

TatridaÑ ekavatthuparidÊpanaÑ–Tala~garavÈsÊ5 Dhammadinnatthero kira nÈma eko pabhinnapaÔisambhido mahÈkhÊÓÈsavo mahato bhikkhusaÑghassa ______________________________________________________________ 1. Ucca~gagÈlikavÈsÊ (SyÈ), UccavÈÄa~kavÈsÊ (Ka) 2. Ha~kanavÈsÊ (SÊ, I) 3. Nikapennaka (SÊ, I) Ni~kÈravaÓÓaka (Ka) 4. Cullasumanatthero (SÊ) 5. VÈÄa~karavÈsÊ (Ka)

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 271

ovÈdadÈyako ahosi. So ekadivasaÑ attano divÈÔÔhÈne nisÊdisvÈ “kinnu kho amhÈkaÑ Ècariyassa UccavÈlikavÈsÊmahÈnÈgattherassa samaÓabhÈvakiccaÑ matthakaÑ pattaÑ, no”ti Èvajjanto puthujjanabhÈvamevassa disvÈ “mayi agacchante puthujjanakÈlakiriyameva karissatÊ”ti ca ÒatvÈ iddhiyÈ vehÈsaÑ uppatitvÈ divÈÔÔhÈne nisinnassa therassa samÊpe orohitvÈ vanditvÈ vattaÑ dassetvÈ ekamantaÑ nisÊdi. “KiÑ Èvuso Dhammadinna akÈle ÈgatosÊ”ti ca vutte “paÒhaÑ bhante pucchituÑ ÈgatomhÊ”ti Èha. Tato “pucchÈvuso jÈnamÈnÈ kathayissÈmÈ”ti vutte paÒhasahassaÑ pucchi.

Thero pucchitapucchitaÑ asajjamÈnova kathesi. Tato “atitikkhaÑ vo bhante ÒÈÓaÑ, kadÈ tumhehi ayaÑ dhammo adhigato”ti vutte “ito saÔÔhivassakÈle Èvuso”ti Èha. SamÈdhimpi bhante vaÄaÒjethÈti, na yidaÑ Èvuso bhÈriyanti. Tena hi bhante ekaÑ hatthiÑ mÈpethÈti. Thero sabbasetaÑ hatthiÑ mÈpesi. IdÈni bhante yathÈ ayaÑ hatthÊ aÒcitakaÓÓo pasÈritana~guÔÔho soÓÉaÑ mukhe pakkhipitvÈ bheravaÑ koÒcanÈdaÑ karonto tumhÈkaÑ abhimukho Ègacchati, tathÈ naÑ karothÈti. Thero tathÈ katvÈ vegena Ègacchato hatthissa bheravaÑ ÈkÈraÑ disvÈ uÔÔhÈya palÈyituÑ Èraddho. TamenaÑ khÊÓÈsavatthero hatthaÑ pasÈretvÈ cÊvarakaÓÓe gahetvÈ “bhante khÊÓÈsavassa sÈrajjaÑ nÈma hotÊ”ti Èha.

So tamhi kÈle attano puthujjanabhÈvaÑ ÒatvÈ “avassayo me Èvuso Dhammadinna hotÊ”ti vatvÈ pÈdam|le ukkuÔikaÑ nisÊdi. “Bhante tumhÈkaÑ avassayo bhavissÈmiccevÈhaÑ Ègato, mÈ cintayitthÈ”ti kammaÔÔhÈnaÑ kathesi. Thero kammaÔÔhÈnaÑ gahetvÈ ca~kamaÑ Èruyha tatiye padavÈre aggaphalaÑ arahattaÑ pÈpuÓi. Thero kira dosacarito ahosi. Evar|pÈ bhikkh| obhÈse kampanti. (1) 734. ©ÈÓanti vipassanÈÒÈÓaÑ. Tassa kira r|pÈr|padhamme tulayantassa tÊrentessa vissaÔÔha-indavajiramiva avihatavegaÑ tikhiÓaÑ s|raÑ ativisadaÑ ÒÈÓaÑ uppajjati. (2)

Visuddhimagga 272

PÊtÊti vipassanÈpÊti. Tassa kira tasmiÑ samaye khuddakÈpÊti, khaÓikÈpÊti, okkantikÈpÊti, ubbegÈpÊti, pharaÓÈpÊtÊti ayaÑ paÒcavidhÈ pÊti sakalasarÊraÑ p|rayamÈnÈ uppajjati. (3)

PassaddhÊti vipassanÈpassaddhi. Tassa kira tasmiÑ samaye rattiÔÔhÈne vÈ divÈÔÔhÈne vÈ nisinnassa kÈyacittÈnaÑ neva daratho, na gÈravaÑ, na kakkhaÄatÈ, na akammaÒÒatÈ, na gelaÒÒaÑ, na va~katÈ hoti, atha kho panassa kÈyacittÈni passaddhÈni lah|ni mud|ni kammaÒÒÈni suvisadÈni ujukÈniyeva honti. So imehi passaddhÈdÊhi anuggahitakÈyacitto tasmiÑ samaye amÈnusiÑ nÈma ratiÑ anubhavati. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–

“SuÒÒÈgÈraÑ paviÔÔhassa, santacittassa bhikkhuno. AmÈnusÊ rati hoti, sammÈ dhammaÑ vipassato.

Yato yato sammasati, khandhÈnaÑ udayabbayaÑ. LabhatÊ pÊtipÈmojjaÑ, amataÑ taÑ vijÈnatan”ti1.

Evamassa imaÑ amÈnusiÑ ratiÑ sÈdhayamÈnÈ lahutÈdisampayuttÈ passaddhi uppajjati. (4)

Sukhanti vipassanÈsukhaÑ. Tassa kira tasmiÑ samaye sakalasarÊraÑ abhisandayamÈnaÑ atipaÓÊtaÑ sukhaÑ uppajjati. (5)

Adhimokkhoti saddhÈ. VipassanÈsampayuttÈyeva hissa cittacetasikÈnaÑ atisayapasÈdabh|tÈ balavatÊ saddhÈ uppajjati. (6)

Paggahoti vÊriyaÑ. VipassanÈsampayuttameva hissa asithilaÑ anaccÈraddhaÑ supaggahitaÑ vÊriyaÑ uppajjati. (7)

UpaÔÔhÈnanti sati. VipassanÈsampayuttÈyeva hissa supaÔÔhitÈ supatiÔÔhitÈ nikhÈtÈ acalÈ pabbatarÈjasadisÈ sati uppajjati. So yaÑ yaÑ ÔhÈnaÑ Èvajjati samannÈharati manasikaroti paccavekkhati, taÑ taÑ ÔhÈnamassa okkhanditvÈ pakkhanditvÈ dibbacakkhuno paraloko viya satiyÈ upaÔÔhÈti. (8) ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 67 piÔÔhe.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 273

UpekkhÈti vipassanupekkhÈ ceva ÈvajjanupekkhÈ ca. TasmiÑ hissa samaye sabbasa~khÈresu majjhattabh|tÈ vipassanupekkhÈpi balavatÊ uppajjati. ManodvÈre ÈvajjanupekkhÈpi. SÈ hissa taÑ taÑ ÔhÈnaÑ Èvajjantassa vissaÔÔha-indavajiramiva pattapuÔe pakkhitta1 tattanÈrÈco viya ca s|rÈ tikhiÓÈ hutvÈ vahati. (9)

NikantÊti vipassanÈnikanti. EvaÑ obhÈsÈdipaÔimaÓÉitÈya hissa vipassanÈya ÈlayaÑ kurumÈnÈ sukhumÈ santÈkÈrÈ nikanti uppajjati. YÈ nikanti kilesoti2 pariggahetumpi na sakkÈ hoti. (10)

YathÈ ca obhÈse, evaÑ etesupi aÒÒatarasmiÑ3 uppanne yogÈvacaro “na vata me ito pubbe evar|paÑ ÒÈÓaÑ uppannapubbaÑ, evar|pÈ pÊti, passaddhi, sukhaÑ, adhimokkho, paggaho, upaÔÔhÈnaÑ, upekkhÈ, nikanti uppannapubbÈ, addhÈ maggappattosmi phalappattosmÊ”ti amaggameva “maggo”ti aphalameva ca “phalan”ti gaÓhÈti. Tassa amaggaÑ “maggo”ti aphalaÑ “phalan”ti gaÓhato vipassanÈvÊthi ukkantÈ nÈma hoti. So attano m|lakammaÔÔhÈnaÑ vissajjetvÈ nikantimeva assÈdento nisÊdatÊti. 735. Ettha ca obhÈsÈdayo upakkilesavatthutÈya upakkilesÈti vuttÈ, na akusalattÈ. Nikanti pana upakkileso ceva upakkilesavatthu ca. Vatthuvaseneva cete dasa. GÈhavasena pana samatiÑsa honti. KathaÑ? “Mama obhÈso uppanno”ti gaÓhato hi diÔÔhigÈho hoti, “manÈpo vata obhÈso uppanno”ti gaÓhato mÈnagÈho, obhÈsaÑ assÈdayato taÓhÈgÈho, iti obhÈse diÔÔhimÈnataÓhÈvasena tayo gÈhÈ. TathÈ sesesupÊti evaÑ gÈhavasena samatiÑsa upakkilesÈ honti. TesaÑ vasena akusalo abyatto yogÈvacaro obhÈsÈdÊsu kampati vikkhipati. ObhÈsÈdÊsu ekekaÑ “etaÑ mama, esohamasmi, eso me attÈ”ti4 samanupassati. TenÈhu porÈÓÈ–

“ObhÈse ceva ÒÈÓe ca, pÊtiyÈ ca vikampati. PassaddhiyÈ sukhe ceva, yehi cittaÑ pavedhati. ______________________________________________________________ 1. Pakkhanta (I), pakkhanda (Ka) 2. YÈ kilesoti (SyÈ) 3. AÒÒataraÒÒatarasmiÑ (Ka-SÊ) 4. Ma 1. 188 piÔÔhe passitabbaÑ.

Visuddhimagga 274

Adhimokkhe ca paggÈhe, upaÔÔhÈne ca kampati. UpekkhÈvajjanÈyaÒca1, upekkhÈya2 nikantiyÈ”ti3.

MaggÈmaggavavatthÈnakathÈ

736. Kusalo pana paÓÉito byatto buddhisampanno yogÈvacaro obhÈsÈdÊsu uppannesu “ayaÑ kho me obhÈso uppanno, so kho panÈyaÑ anicco sa~khato paÔiccasamuppanno khayadhammo vayadhammo virÈgadhammo nirodhadhammo”ti iti vÈ taÑ paÒÒÈya paricchindati upaparikkhati. Atha vÈ panassa evaÑ hoti, “sace obhÈso attÈ bhaveyya, ‘attÈ’ti gahetuÑ vaÔÔeyya. AnattÈ ca panÈyaÑ ‘attÈ’ti gahito. TasmÈ so avasavattanaÔÔhena anattÈ, hutvÈ abhÈvaÔÔhena anicco, uppÈdavayapaÔipÊÄanaÔÔhena dukkho”ti sabbaÑ ar|pasattake vuttanayena vitthÈretabbaÑ. YathÈ ca obhÈse, evaÑ sesesupi.

So evaÑ upaparikkhitvÈ obhÈsaÑ “netaÑ mama, nesohamasmi, na meso attÈ”ti4 samanupassati. ©ÈÓaÑ -pa- nikantiÑ “netaÑ mama, nesohamasmi, na meso attÈ”ti4 samanupassati. EvaÑ samanupassanto obhÈsÈdÊsu na kampati na vedhati. TenÈhu porÈÓÈ–

“ImÈni dasa ÔhÈnÈni, paÒÒÈ yassa pariccitÈ. Dhammuddhaccakusalo hoti, na ca vikkhepaÑ5 gacchatÊ”ti6.

So evaÑ vikkhepaÑ agacchanto taÑ samatiÑsavidhaÑ upakkilesajaÔaÑ vijaÔetvÈ obhÈsÈdayo dhammÈ na maggo. UpakkilesavimuttaÑ pana vÊthipaÔipannaÑ vipassanÈÒÈÓaÑ maggoti maggaÒca amaggaÒca vavatthapeti. TassevaÑ “ayaÑ maggo, ayaÑ na maggo”ti maggaÒca amaggaÒca ÒatvÈ ÔhitaÑ ÒÈÓaÑ maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhÊti veditabbaÑ.

EttÈvatÈ ca pana tena tiÓÓaÑ saccÈnaÑ vavatthÈnaÑ kataÑ hoti. KathaÑ? DiÔÔhivisuddhiyaÑ tÈva nÈmar|passa vavatthÈpanena dukkhasaccassa vavatthÈnaÑ kataÑ. Ka~khÈvitaraÓavisuddhiyaÑ paccayapariggahaÓena samudayasaccassa vavatthÈnaÑ. ImissaÑ maggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiyaÑ sammÈmaggassa avadhÈraÓena maggasaccassa ______________________________________________________________ 1. UpekkhÈvajjanÈya ceva (PÈÄi) 2. UpekkhÈya ca (I, PÈÄi) 3. PaÔisaÑ 292. 3 piÔÔhesu. 4. Ma 1. 189 piÔÔhe passitabbaÑ. 5. Na ca sammoha (PÈÄi) 6. PaÔisaÑ 293 piÔÔhe.

20. MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 275

vavatthÈnaÑ katanti, evaÑ lokiyeneva tÈva ÒÈÓena tiÓÓaÑ saccÈnaÑ vavatthÈnaÑ kataÑ hoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

MaggÈmaggaÒÈÓadassanavisuddhiniddeso nÈma

VÊsatimo paricchedo.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa

Upakkilesavimutta udayabbayaÒÈÓakathÈ

737. AÔÔhannaÑ pana ÒÈÓÈnaÑ vasena sikhÈppattÈ vipassanÈ, navamaÒca saccÈnulomikaÒÈÓanti ayaÑ paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi nÈma. AÔÔhannanti cettha upakkilesavimuttaÑ vÊthipaÔipannavipassanÈsa~khÈtaÑ udayabbayÈnupassanÈÒÈÓaÑ, bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ, bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ, ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ, nibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ, muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ, paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ, sa~khÈrupekkhÈÒÈÓanti imÈni aÔÔha ÒÈÓÈni veditabbÈni. NavamaÑ saccÈnulomikaÒÈÓanti anulomassetaÑ adhivacanaÑ. TasmÈ taÑ sampÈdetukÈmena upakkilesavimuttaÑ udayabbayaÒÈÓaÑ ÈdiÑ katvÈ etesu ÒÈÓesu yogo karaÓÊyo. 738. Puna udayabbayaÒÈÓe yogo kimatthiyoti ce. LakkhaÓasallakkhaÓattho. UdayabbayaÒÈÓaÑ hi heÔÔhÈ dasahi upakkilesehi upakkiliÔÔhaÑ hutvÈ yÈthÈvasarasato tilakkhaÓaÑ sallakkhetuÑ nÈsakkhi. UpakkilesavimuttaÑ pana sakkoti. TasmÈ lakkhaÓasallakkhaÓatthamettha puna yogo karaÓÊyo. 739. LakkhaÓÈni pana kissa amanasikÈrÈ kena paÔicchannattÈ na upaÔÔhahanti? AniccalakkhaÓaÑ tÈva udayabbayÈnaÑ amanasikÈrÈ santatiyÈ paÔicchannattÈ na upaÔÔhÈti. DukkhalakkhaÓaÑ abhiÓhasampaÔipÊÄanassa amanasikÈrÈ iriyÈpathehi paÔicchannattÈ na upaÔÔhÈti. AnattalakkhaÓaÑ nÈnÈdhÈtuvinibbhogassa amanasikÈrÈ ghanena paÔicchannattÈ na upaÔÔhÈti. Udayabbayampana pariggahetvÈ santatiyÈ vikopitÈya aniccalakkhaÓaÑ yÈthÈvasarasato upaÔÔhÈti. AbhiÓhasampaÔipÊÄanaÑ manasikatvÈ iriyÈpathe ugghÈÔite dukkhalakkhaÓaÑ yÈthÈvasarasato upaÔÔhÈti. NÈnÈdhÈtuyo vinibbhujitvÈ1 ghanavinibbhoge kate anattalakkhaÓaÑ yÈthÈvasarasato upaÔÔhÈti. 740. Ettha ca aniccaÑ, aniccalakkhaÓaÑ, dukkhaÑ, dukkhalakkhaÓaÑ, anattÈ, anattalakkhaÓanti ayaÑ vibhÈgo veditabbo. Tattha aniccanti khandhapaÒcakaÑ. KasmÈ? ______________________________________________________________ 1. VinibbhujjitvÈ (SyÈ, I, Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 277

uppÈdavayaÒÒathattabhÈvÈ, hutvÈ abhÈvato vÈ. UppÈdavayaÒÒathattaÑ aniccalakkhaÓaÑ hutvÈ abhÈvasa~khÈto vÈ ÈkÈravikÈro.

“YadaniccaÑ taÑ dukkhan”ti1 vacanato pana tadeva khandhapaÒcakaÑ dukkhaÑ. KasmÈ? AbhiÓhapaÔipÊÄanÈ2, abhiÓhapaÔipÊÄanÈkÈro dukkhalakkhaÓaÑ.

“YaÑ dukkhaÑ tadanattÈ”ti1 pana vacanato tadeva khandhapaÒcakaÑ anattÈ. KasmÈ? Avasavattanato, avasavattanÈkÈro anattalakkhaÓaÑ.

TayidaÑ sabbampi ayaÑ yogÈvacaro upakkilesavimuttena vÊthipaÔipannavipassanÈsa~khÈtena udayabbayÈnupassanÈÒÈÓena yÈthÈvasarasato sallakkheti.

Bha~gÈnupassanÈÒÈÓakathÈ

741. TassevaÑ sallakkhetvÈ punappunaÑ “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti r|pÈr|padhamme tulayato tÊrayato taÑ ÒÈÓaÑ tikkhaÑ hutvÈ vahati, sa~khÈrÈ lahuÑ upaÔÔhahanti, ÒÈÓe tikkhe vahante sa~khÈresu lahuÑ upaÔÔhahantesu uppÈdaÑ vÈ ÔhitiÑ vÈ pavattaÑ vÈ nimittaÑ vÈ na sampÈpuÓÈti. Khayavayabhedanirodheyeva sati santiÔÔhati. Tassa “evaÑ uppajjitvÈ evaÑ nÈma sa~khÈragataÑ nirujjhatÊ”ti passato etasmiÑ3 ÔhÈne bha~gÈnupassanaÑ nÈma4 vipassanÈÒÈÓaÑ uppajjati. YaÑ sandhÈya vuttaÑ–

“KathaÑ ÈrammaÓapaÔisa~khÈ5 bha~gÈnupassane paÒÒÈ vipassane ÒÈÓaÑ? R|pÈrammaÓatÈ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjati, taÑ ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈ tassa cittassa bha~gaÑ anupassati. AnupassatÊti kathaÑ anupassati? Aniccato anupassati no niccato, dukkhato anupassati no sukhato, anattato anupassati no attato, nibbindati no nandati, virajjati no rajjati, nirodheti no samudeti, paÔinissajjati no Èdiyati.

Aniccato anupassanto niccasaÒÒaÑ pajahati. Dukkhato anupassanto sukhasaÒÒaÑ, anattato anupassanto attasaÒÒaÑ,

______________________________________________________________ 1. SaÑ 2. 19 piÔÔhÈdÊsu. 2. Ettha saÑ-kÈro natthi. 3. EkasmiÑ (I, Ka) 4. Bha~gÈnupassanÈ nÈma (?) 5. ŒrammaÓaÑ paÔisa~khÈ (I, PÈÄi)

Visuddhimagga 278

nibbindanto nandiÑ, virajjanto rÈgaÑ, nirodhento samudayaÑ paÔinissajjanto ÈdÈnaÑ pajahati.

VedanÈrammaÓatÈ -pa-. SaÒÒÈrammaÓatÈ. Sa~khÈrÈrammaÓatÈ. ViÒÒÈÓÈrammaÓatÈ. CakkhÈrammaÓatÈ -pa-. JarÈmaraÓÈrammaÓatÈ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjati -pa- paÔinissajjanto ÈdÈnaÑ pajahati.

Vatthusa~kamanÈ ceva, paÒÒÈya ca vivaÔÔanÈ. ŒvajjanÈbalaÒceva, paÔisa~khÈvipassanÈ.

ŒrammaÓa-anvayena, ubho ekavavatthanÈ. Nirodhe adhimuttatÈ, vayalakkhaÓavipassanÈ.

ŒrammaÓaÒca paÔisa~khÈ, bha~gaÒca anupassati. SuÒÒato ca upaÔÔhÈnaÑ, adhipaÒÒÈvipassanÈ.

Kusalo tÊsu anupassanÈsu, catasso ca vipassanÈsu. Tayo upaÔÔhÈne kusalatÈ, nÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti.

TaÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ, pajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ, tena vuccati ‘ÈrammaÓapaÔisa~khÈ bha~gÈnupassane paÒÒÈ vipassane ÒÈÓan’ti1”.

742. Tattha ÈrammaÓapaÔisa~khÈti yaÑkiÒci ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈya jÈnitvÈ, khayato vayato disvÈti attho. Bha~gÈnupassane paÒÒÈti tassa, ÈrammaÓaÑ khayato vayato paÔisa~khÈya uppannassa ÒÈÓassa bha~gaÑ anupassane yÈ paÒÒÈ, idaÑ vipassane ÒÈÓanti vuttaÑ. TaÑ kathaÑ hotÊti ayaÑ tÈva kathetukamyatÈpucchÈya attho. Tato yathÈ taÑ hoti, taÑ dassetuÑ “r|pÈrammaÓatÈ”ti-Èdi vuttaÑ.

Tattha r|pÈrammaÓatÈ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjatÊti r|pÈrammaÓaÑ cittaÑ uppajjitvÈ bhijjati. Atha vÈ r|pÈrammaÓabhÈve cittaÑ uppajjitvÈ bhijjatÊti attho. TaÑ ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈti taÑ r|pÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈya jÈnitvÈ, khayato vayato disvÈti attho. Tassa cittassa bha~gaÑ anupassatÊti yena cittena taÑ r|pÈrammaÓaÑ khayato vayato diÔÔhaÑ, tassa cittassa aparena cittena bha~gaÑ anupassatÊti attho. TenÈhu porÈÓÈ “ÒÈtaÒca ÒÈÓaÒca ubhopi vipassatÊ”ti. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 55 piÔÔhe.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 279

Ettha ca anupassatÊti anu anu passati, anekehi ÈkÈrehi punappunaÑ passatÊti attho. TenÈha–“anupassatÊti kathaÑ anupassati. Aniccato anupassatÊ”ti-Èdi.

Tattha yasmÈ bha~go nÈma aniccatÈya paramÈ koÔi, tasmÈ so bha~gÈnupassako yogÈvacaro sabbaÑ sa~khÈragataÑ aniccato anupassati, no niccato. Tato aniccassa dukkhattÈ, dukkhassa ca anattattÈ tadeva dukkhato anupassati, no sukhato. Anattato anupassati no attato.

YasmÈ pana yaÑ aniccaÑ dukkhamanattÈ, na taÑ abhinanditabbaÑ. YaÒca anabhinanditabbaÑ, na tattha rajjitabbaÑ. TasmÈ etasmiÑ bha~gÈnupassanÈnusÈrena “aniccaÑ dukkhamanattÈ”ti diÔÔhe sa~khÈragate nibbindati, no nandati. Virajjati, no rajjati. So evaÑ arajjanto lokikeneva tÈva ÒÈÓena rÈgaÑ nirodheti, no samudeti. SamudayaÑ na karotÊti attho.

Atha vÈ so evaÑ viratto yathÈdiÔÔhaÑ sa~khÈragataÑ, tathÈ adiÔÔhampi anvayaÒÈÓavasena nirodheti, no samudeti. Nirodhatova manasikaroti. Nirodhamevassa passati, no samudayanti attho.

So evaÑ paÔipanno paÔinissajjati, no Èdiyati. KiÑ vuttaÑ hoti? Ayampi aniccÈdi-anupassanÈ tada~gavasena saddhiÑ khandhÈbhisa~khÈrehi kilesÈnaÑ pariccajanato, sa~khatadosadassanena ca tabbiparÊte nibbÈne tanninnatÈya pakkhandanato pariccÈgapaÔinissaggo ceva pakkhandanapaÔinissaggo cÈti vuccati. TasmÈ tÈya samannÈgato bhikkhu yathÈvuttena nayena kilese pariccajati, nibbÈne ca pakkhandati. NÈpi nibbattanavasena kilese Èdiyati, na adosadassitÈvasena sa~khatÈrammaÓaÑ. Tena vuccati “paÔinissajjati no ÈdiyatÊ”ti. 743. IdÈnissa tehi ÒÈÓehi yesaÑ dhammÈnaÑ pahÈnaÑ hoti, taÑ dassetuÑ “aniccato anupassanto niccasaÒÒaÑ pajahatÊ”ti-Èdi vuttaÑ. Tattha nandinti sappÊtikaÑ taÓhaÑ. SesaÑ vuttanayameva.

Visuddhimagga 280

744. GÈthÈsu pana vatthusa~kamanÈti r|passa bha~gaÑ disvÈ puna yena cittena bha~go diÔÔho, tassÈpi bha~gadassanavasena purimavatthuto aÒÒavatthusa~kamanÈ. PaÒÒÈya ca vivaÔÔanÈti udayaÑ pahÈya vaye santiÔÔhanÈ. ŒvajjanÈbalaÒcevÈti r|passa bha~gaÑ disvÈ puna bha~gÈrammaÓassa cittassa bha~gadassanatthaÑ anantarameva ÈvajjanasamatthatÈ. PaÔisa~khÈvipassanÈti esÈ ÈrammaÓapaÔisa~khÈbha~gÈnupassanÈ nÈma. 745. ŒrammaÓa-anvayena ubho ekavavatthanÈti paccakkhato diÔÔhassa ÈrammaÓassa anvayena anugamanena yathÈ idaÑ, tathÈ atÊtepi sa~khÈragataÑ bhijjittha, anÈgatepi bhijjissatÊti evaÑ ubhinnaÑ ekasabhÈveneva vavatthÈpananti attho.

Vuttampi cetaÑ porÈÓehi–

“SaÑvijjamÈnamhi visuddhadassano, TadanvayaÑ neti atÊtanÈgate. Sabbepi sa~khÈragatÈ palokino, UssÈvabind| suriyeva1 uggate”ti.

Nirodhe adhimuttatÈti evaÑ ubhinnaÑ bha~gavasena ekavavatthÈnaÑ katvÈ tasmiÒÒeva bha~gasa~khÈte nirodhe adhimuttatÈ taggarutÈ tanninnatÈ tappoÓatÈ tappabbhÈratÈti attho. VayalakkhaÓavipassanÈti esÈ vayalakkhaÓavipassanÈ nÈmÈti vuttaÑ hoti. 746. ŒrammaÓaÒca paÔisa~khÈti purimaÒca r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ jÈnitvÈ. Bha~gaÒca anupassatÊti tassÈrammaÓassa bha~gaÑ disvÈ tadÈrammaÓassa cittassa bha~gaÑ anupassati. SuÒÒato ca upaÔÔhÈnanti tassevaÑ bha~gaÑ anupassato “sa~khÈrÈva bhijjanti, tesaÑ bhedo maraÓaÑ, na aÒÒo koci atthÊ”ti suÒÒato upaÔÔhÈnaÑ ijjhati. ______________________________________________________________ 1. S|riyeva (Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 281

TenÈhu porÈÓÈ–

“KhandhÈ nirujjhanti na catthi aÒÒo, KhandhÈna bhedo maraÓanti vuccati. TesaÑ khayaÑ passati appamatto, MaÓiÑva vijjhaÑ vajirena yoniso”ti.

AdhipaÒÒÈvipassanÈti yÈ ca ÈrammaÓapaÔisa~khÈ yÈ ca bha~gÈnupassanÈ yaÒca suÒÒato upaÔÔhÈnaÑ, ayaÑ adhipaÒÒÈvipassanÈ nÈmÈti vuttaÑ hoti. 747. Kusalo tÊsu anupassanÈs|ti aniccÈnupassanÈdÊsu tÊsu cheko bhikkhu. Catasso ca vipassanÈs|ti nibbidÈdÊsu ca cat|su vipassanÈsu. Tayo upaÔÔhÈne kusalatÈti khayato vayato suÒÒatoti imasmiÒca tividhe upaÔÔhÈne kusalatÈya. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti sassatadiÔÔhi-ÈdÊsu nÈnappakÈrÈsu diÔÔhÊsu na vedhati. 748. So evaÑ avedhamÈno “aniruddhameva nirujjhati, abhinnameva bhijjatÊ”ti pavattamanasikÈro dubbalabhÈjanassa viya bhijjamÈnassa, sukhumarajasseva vippakiriyamÈnassa, tilÈnaÑ viya bhajjiyamÈnÈnaÑ1 sabbasa~khÈrÈnaÑ uppÈdaÔÔhitipavattanimittaÑ vissajjetvÈ bhedameva passati. So yathÈ nÈma cakkhumÈ puriso pokkharaÓÊtÊre vÈ nadÊtÊre vÈ Ôhito th|laphusitake deve vassante udakapiÔÔhe mahantamahantÈni udakabubbuÄakÈni uppajjitvÈ uppajjitvÈ sÊghaÑ sÊghaÑ bhijjamÈnÈni passeyya, evameva sabbe sa~khÈrÈ bhijjanti bhijjantÊti passati. Evar|paÑ hi yogÈvacaraÑ sandhÈya vuttaÑ BhagavatÈ–

“YathÈ bubbuÄakaÑ2 passe, yathÈ passe marÊcikaÑ. EvaÑ lokaÑ avekkhantaÑ, maccurÈjÈ na passatÊ”ti. 749. TassevaÑ “sabbe sa~khÈrÈ bhijjanti bhijjantÊ”ti abhiÓhaÑ passato aÔÔhÈnisaÑsaparivÈraÑ bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ balappattaÑ hoti. Tatrime aÔÔhÈnisaÑsÈ–bhavadiÔÔhippahÈnaÑ, jÊvitanikantipariccÈgo, sadÈyuttapayuttatÈ, visuddhÈjÊvitÈ, ussukkappahÈnaÑ, vigatabhayatÈ, khantisoraccapaÔilÈbho, aratiratisahanatÈti. ______________________________________________________________ 1. BhijjayamÈnÈnaÑ (SyÈ), bhijjamÈnÈnaÑ (I), bhajjamÈnÈnaÑ (Ka) 2. PupphuÄakaÑ (Ka)

Visuddhimagga 282

TenÈhu porÈÓÈ–

“ImÈni aÔÔhagguÓamuttamÈni, DisvÈ tahiÑ sammasate punappunaÑ. Œdittacelassiras|pamo Muni, Bha~gÈnupassÊ amatassa pattiyÈ”ti.

Bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓakathÈ

750. TassevaÑ sabbasa~khÈrÈnaÑ khayavayabhedanirodhÈrammaÓaÑ bha~gÈnupassanaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa sabbabhavayonigatiÔhitisattÈvÈsesu pabhedakÈ sa~khÈrÈ sukhena jÊvitukÈmassa bhÊrukapurisassa sÊhabyagghadÊpi-acchataraccha-yakkharakkhasacaÓÉagoÓacaÓÉakukkurapabhinnamadacaÓÉahatthighora-ÈsÊvisa-asanivicakkasusÈnaraÓabh|mijalita-a~gÈrakÈsu Èdayo viya mahÈbhayaÑ hutvÈ upaÔÔhahanti. Tassa “atÊtÈ sa~khÈrÈ niruddhÈ, paccuppannÈ nirujjhanti, anÈgate nibbattanakasa~khÈrÈpi evameva nirujjhissantÊ”ti passato etasmiÑ ÔhÈne bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ nÈma uppajjati.

TatrÈyaÑ upamÈ–ekissÈ kira itthiyÈ tayo puttÈ rÈjaparÈdhikÈ, tesaÑ rÈjÈ sÊsacchedaÑ ÈÓÈpesi. SÈ puttehi saddhiÑ ÈghÈtanaÑ agamÈsi. AthassÈ jeÔÔhaputtassa sÊsaÑ chinditvÈ majjhimassa chindituÑ ÈrabhiÑsu. SÈ jeÔÔhassa sÊsaÑ chinnaÑ majjhimassa ca chijjamÈnaÑ disvÈ kaniÔÔhamhi ÈlayaÑ vissajji “ayampi etesaÒÒeva sadiso bhavissatÊ”ti. Tattha tassÈ itthiyÈ jeÔÔhaputtassa chinnasÊsadassanaÑ viya yogino atÊtasa~khÈrÈnaÑ nirodhadassanaÑ, majjhimassa chijjamÈnasÊsadassanaÑ viya paccuppannÈnaÑ nirodhadassanaÑ, “ayampi etesaÒÒeva sadiso bhavissatÊ”ti kaniÔÔhaputtamhi ÈlayavissajjanaÑ viya “anÈgatepi nibbattanakasa~khÈrÈ bhijjissantÊ”ti anÈgatÈnaÑ nirodhadassanaÑ. TassevaÑ passato etasmiÑ ÔhÈne uppajjati bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ.

AparÈpi upamÈ–ekÈ kira p|tipajÈ itthÊ dasa dÈrake vijÈyi. Tesu nava matÈ, eko hatthagato marati, aparo kucchiyaÑ. SÈ nava

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 283

dÈrake mate dasamaÒca mÊyamÈnaÑ1 disvÈ kucchigate ÈlayaÑ vissajji “ayampi etesaÒÒeva sadiso bhavissatÊ”ti. Tattha tassÈ itthiyÈ navannaÑ dÈrakÈnaÑ maraÓÈnussaraÓaÑ viya yogino ahÊtasa~khÈrÈnaÑ nirodhadassanaÑ, hatthagatassa mÊyamÈnabhÈvadassanaÑ viya yogino paccuppannÈnaÑ nirodhadassanaÑ, kucchigate ÈlayavissajjanaÑ viya anÈgatÈnaÑ nirodhadassanaÑ. TassevaÑ passato etasmiÑ khaÓe uppajjati bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ. 751. BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ pana bhÈyati na bhÈyatÊti. Na bhÈyati. TaÒhi atÊtÈ sa~khÈrÈ niruddhÈ, paccuppannÈ nirujjhanti, anÈgatÈ nirujjhissantÊti tÊraÓamattameva hoti. TasmÈ yathÈ nÈma cakkhumÈ puriso nagaradvÈre tisso a~gÈrakÈsuyo olokayamÈno sayaÑ na bhÈyati, kevalaÑ hissa “ye ye ettha nipatissanti, sabbe anappakaÑ dukkhamanubhavissantÊ”ti tÊraÓamattameva hoti. YathÈ vÈ pana cakkhumÈ puriso khadiras|laÑ ayos|laÑ suvaÓÓas|lanti paÔipÈÔiyÈ ÔhapitaÑ s|lattayaÑ olokayamÈno sayaÑ na bhÈyati, kevalaÑ hissa “ye ye imesu s|lesu nipatissanti, sabbe anappakaÑ dukkhamanubhavissantÊ”ti tÊraÓamattameva hoti, evameva bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ sayaÑ na bhÈyati, kevalaÑ hissa a~gÈrakÈsuttayasadisesu, s|lattayasadisesu ca tÊsu bhavesu “atÊtÈ sa~khÈrÈ niruddhÈ, paccuppannÈ nirujjhanti, anÈgatÈ nirujjhissantÊ”ti tÊraÓamattameva hoti. YasmÈ panassa kevalaÑ sabbabhavayonigatiÔhitinivÈsagatÈ sa~khÈrÈ byasanÈpannÈ sappaÔibhayÈ hutvÈ bhayato upaÔÔhahanti, tasmÈ bhayatupaÔÔhÈnanti vuccati.

EvaÑ bhayato upaÔÔhÈne panassa ayaÑ PÈÄi–

“Aniccato manasikaroto kiÑ bhayato upaÔÔhÈti? Dukkhato. Anattato manasikaroto kiÑ bhayato upaÔÔhÈtÊti? Aniccato manasikaroto nimittaÑ bhayato upaÔÔhÈti. Dukkhato manasikaroto pavattaÑ bhayato upaÔÔhÈti. Anattato manasikaroto nimittaÒca pavattaÒca bhayato upaÔÔhÈtÊ”ti2.

______________________________________________________________ 1. MiyyamÈnaÑ (SyÈ, I, Ka) 2. PaÔisaÑ 258 piÔÔhe.

Visuddhimagga 284

Tattha nimittanti sa~khÈranimittaÑ. AtÊtÈnÈgatapaccuppannÈnaÑ sa~khÈrÈnamevetaÑ adhivacanaÑ. Aniccato manasikaronto hi sa~khÈrÈnaÑ maraÓameva passati, tenassa nimittaÑ bhayato upaÔÔhÈti. Pavattanti r|pÈr|pabhavapavatti. Dukkhato manasikaronto hi sukhasammatÈyapi pavattiyÈ abhiÓhapaÔipÊÄanabhÈvameva passati, tenassa pavattaÑ bhayato upaÔÔhÈti. Anattato manasikaronto pana ubhayampetaÑ suÒÒagÈmaÑ viya marÊcigandhabbanagarÈdÊni viya ca rittaÑ tucchaÑ suÒÒaÑ assÈmikaÑ apariÓÈyakaÑ passati. Tenassa nimittaÒca pavattaÒca ubhayaÑ bhayato upaÔÔhÈtÊti.

BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ.

_____

ŒdÊnavÈnupassanÈÒÈÓakathÈ

752. Tassa taÑ bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa sabbabhavayonigatiÔhitisattÈvÈsesu neva tÈÓaÑ, na leÓaÑ, na gati, nappaÔisaraÓaÑ paÒÒÈyati. SabbabhavayonigatiÔhitinivÈsagatesu sa~khÈresu ekasa~khÈrepi patthanÈ vÈ parÈmÈso vÈ na hoti. Tayo bhavÈ vÊtaccika~gÈra1puÓÓa-a~gÈrakÈsuyo viya, cattÈro mahÈbh|tÈ ghoravisa-ÈsÊvisÈ viya, paÒcakkhandhÈ ukkhittÈsikavako viya, cha ajjhattikÈyatanÈni suÒÒagÈmo viya, cha bÈhirÈyatanÈni gÈmaghÈtakacorÈ viya, sattaviÒÒÈÓaÔÔhitiyo, nava ca sattÈvÈsÈ ekÈdasahi aggÊhi ÈdittÈ sampajjalitÈ sajotibh|tÈ2 viya ca, sabbe sa~khÈrÈ gaÓÉabh|tÈ rogabh|tÈ sallabh|tÈ aghabh|tÈ ÈbÈdhabh|tÈ viya ca nirassÈdÈ nirasÈ3 mahÈ-ÈdÊnavarÈsibh|tÈ hutvÈ upaÔÔhahanti.

KathaÑ? Sukhena jÊvitukÈmassa bhÊrukapurisassa ramaÓÊyÈkÈrasaÓÔhitampi savÈÄakamiva vanagahanaÑ, sasadd|lÈ viya guhÈ, sagÈharakkhasaÑ viya udakaÑ, samussitakhaggÈ viya paccatthikÈ, savisaÑ viya bhojanaÑ, sacoro viya maggo, Èdittamiva agÈraÑ4, uyyuttasenÈ viya raÓabh|mi. YathÈ hi so puriso etÈni savÈÄakavanagahanÈdÊni Ègamma bhÊto saÑviggo lomahaÔÔhajÈto samantato ÈdÊnavameva passati, evamevÈyaÑ ______________________________________________________________ 1. VÊtaccita~gÈra (SyÈ), vitacchita~gÈra (Ka) 2. SaÒjotibh|tÈ (?) 3. NÊrasÈ (SÊ) 4. A~gÈraÑ (SÊ, Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 285

yogÈvacaro bha~gÈnupassanÈvasena sabbasa~khÈresu bhayato upaÔÔhitesu samantato nirasaÑ1 nirassÈdaÑ ÈdÊnavameva passati. TassevaÑ passato ÈdÊnavaÒÈÓaÑ nÈma uppannaÑ hoti. YaÑ sandhÈya idaÑ vuttaÑ–

KathaÑ bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ? UppÈdo bhayanti2 bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. PavattaÑ bhayanti. NimittaÑ bhayanti. Œy|hanÈ bhayanti. PaÔisandhi bhayanti. Gati bhayanti. Nibbatti bhayanti. Upapatti bhayanti. JÈti bhayanti. JarÈ bhayanti. ByÈdhi bhayanti. MaraÓaÑ bhayanti. Soko bhayanti. Paridevo bhayanti. UpÈyÈso bhayanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. AnuppÈdo khemanti santipade ÒÈÓaÑ. AppavattaÑ -pa-. AnupÈyÈso khemanti santipade ÒÈÓaÑ. UppÈdo bhayaÑ anuppÈdo khemanti santipade ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso bhayaÑ, anupÈyÈso khemanti santipade ÒÈÓaÑ.

UppÈdo dukkhanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso dukkhanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. AnuppÈdo sukhanti santipade ÒÈÓaÑ. AppavattaÑ -pa-. AnupÈyÈso sukhanti santipade ÒÈÓaÑ. UppÈdo dukkhaÑ, anuppÈdo sukhanti santipade ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso dukkhaÑ, anupÈyÈso sukhanti santipade ÒÈÓaÑ.

UppÈdo sÈmisanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso sÈmisanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. AnuppÈdo nirÈmisanti santipade ÒÈÓaÑ. AppavattaÑ -pa-. AnupÈyÈso nirÈmisanti santipade ÒÈÓaÑ. UppÈdo sÈmisaÑ, anuppÈdo nirÈmisanti santipade ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso sÈrisaÑ, anupÈyÈso nirÈmisanti santipade ÒÈÓaÑ.

______________________________________________________________ 1. NÊrasaÑ (SÊ) 2. “Ettha ca uppÈdo viseso, bhayaÑ visesitabbaÑ sÈmaÒÒabhÈvatoti satipi dvinnaÑ

padÈnaÑ samÈnÈdhikaraÓabhÈve li~gabhedo gahito, yathÈ dukkhasamudayo ariyasaccanti” (®ÊkÈ)

Visuddhimagga 286

UppÈdo sa~khÈrÈti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso sa~khÈrÈti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ. AnuppÈdo nibbÈnanti santipade ÒÈÓaÑ. AppavattaÑ -pa-. AnupÈyÈso nibbÈnanti santipade ÒÈÓaÑ. UppÈdo sa~khÈrÈ, anuppÈdo nibbÈnanti santipade ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈso sa~khÈrÈ, anupÈyÈso nibbÈnanti santipade ÒÈÓaÑ.

UppÈdaÒca pavattaÒca, nimittaÑ dukkhanti passati. Œy|hanaÑ paÔisandhiÑ, ÒÈÓaÑ ÈdÊnave idaÑ.

AnuppÈdaÑ appavattaÑ, animittaÑ sukhanti ca. AnÈy|hanÈ appaÔisandhi, ÒÈÓaÑ santipade idaÑ.

IdaÑ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ, paÒcaÔhÈnesu jÈyati. PaÒcaÔhÈne santipade, dasa ÒÈÓe pajÈnÈti. DvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈ, nÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti.

TaÑ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓaÑ. PajÈnanaÔÔhena paÒÒÈ. Tena vuccati “bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓan”ti1. 753. Tattha uppÈdoti purimakammapaccayÈ idha uppatti. Pavattanti tathÈ uppannassa pavatti. Nimittanti sabbampi sa~khÈranimittaÑ. Œy|hanÈti ÈyatiÑ paÔisandhihetubh|taÑ kammaÑ. PaÔisandhÊti ÈyatiÑ uppatti. GatÊti yÈya gatiyÈ sÈ paÔisandhi hoti. NibbattÊti khandhÈnaÑ nibbattanaÑ. UpapattÊti “samÈpannassa vÈ upapannassa vÈ”ti2 evaÑ vuttÈ vipÈkappavatti. JÈtÊti jarÈdÊnaÑ paccayabh|tÈ bhavapaccayÈ jÈti. JarÈmaraÓÈdayo pÈkaÔÈ eva. Ettha ca uppÈdÈdayo paÒceva ÈdÊnavaÒÈÓassa vatthuvasena vuttÈ. SesÈ tesaÑ vevacanavasena. (Nibbatti jÈtÊti idaÒhi dvayaÑ) uppÈdassa ceva paÔisandhiyÈ ca vevacanaÑ. Gati upapattÊti idaÑ dvayaÑ pavattassa. JarÈdayo nimittassÈti. TenÈha–

“UppÈdaÒca pavattaÒca, nimittaÑ dukkhanti passati. Œy|hanaÑ paÔisandhiÑ, ÒÈÓaÑ ÈdÊnave idan”ti ca. “IdaÑ ÈdÊnave ÒÈÓaÑ, paÒcaÔhÈnesu jÈyatÊ”ti ca. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 56. 58 piÔÔhesu. 2. Abhi 1. 253-4 piÔÔhesu.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 287

AnuppÈdo khemanti santipade ÒÈÓanti-Èdi pana ÈdÊnavaÒÈÓassa paÔipakkhaÒÈÓadassanatthaÑ vuttaÑ. BhayatupaÔÔhÈnena vÈ ÈdÊnavaÑ disvÈ ubbiggahadayÈnaÑ abhayampi atthi khemaÑ nirÈdÊnavanti assÈsajananatthampi etaÑ vuttaÑ. YasmÈ vÈ panassa uppÈdÈdayo bhayato s|paÔÔhitÈ1 honti, tassa tappaÔipakkhaninnaÑ cittaÑ hoti, tasmÈ bhayatupaÔÔhÈnavasena siddhassa ÈdÊnavaÒÈÓassa ÈnisaÑsadassanatthampetaÑ vuttanti veditabbaÑ.

Ettha ca yaÑ bhayaÑ, taÑ yasmÈ niyamato dukkhaÑ. TaÑ vaÔÔÈmisalokÈmisakilesÈmisehi avippamuttattÈ sÈmisameva. YaÒca sÈmisaÑ, taÑ sa~khÈramattameva. TasmÈ “uppÈdo dukkhanti bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ ÈdÊnave ÒÈÓan”ti-Èdi vuttaÑ. EvaÑ santepi bhayÈkÈrena dukkhÈkÈrena sÈmisÈkÈrenÈti evaÑ ÈkÈranÈnattato pavattivasenevettha nÈnattaÑ veditabbaÑ.

DasaÒÈÓe pajÈnÈtÊti ÈdÊnavaÒÈÓaÑ pajÈnanto uppÈdÈdivatthukÈni paÒca, anuppÈdÈdivatthukÈni paÒcÈti dasa ÒÈÓÈni pajÈnÈti paÔivijjhati sacchikaroti. DvinnaÑ ÒÈÓÈnaÑ kusalatÈti ÈdÊnavaÒÈÓassa ceva santipadaÒÈÓassa cÈti imesaÑ dvinnaÑ kusalatÈya. NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampatÊti paramadiÔÔhadhammanibbÈnÈdivasena pavattÈsu diÔÔhÊsu na vedhati. Sesamettha uttÈnamevÈti.

ŒdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

NibbidÈnupassanÈÒÈÓakathÈ

754. So evaÑ sabbasa~khÈre ÈdÊnavato passanto sabbabhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsagate sabhedake sa~khÈragate nibbindati ukkaÓÔhati nÈbhiramati.

SeyyathÈpi nÈma, Cittak|ÔapabbatapÈdÈbhirato suvaÓÓarÈjahaÑso asucimhi caÓÉÈlagÈmadvÈra-ÈvÈÔe nÈbhiramati, sattasu mahÈsaresuyeva abhiramati, evameva ayampi yogÊrÈjahaÑso suparidiÔÔhÈdÊnave sabhedake sa~khÈragate nÈbhiramati. BhÈvanÈrÈmatÈya pana bhÈvanÈratiyÈ samannÈgatattÈ sattasu anupassanÈsuyeva ramati. ______________________________________________________________ 1. SuppatiÔÔhitÈ (SyÈ, Ka)

Visuddhimagga 288

YathÈ ca suvaÓÓapaÒjare pakkhitto sÊho migarÈjÈ nÈbhiramati, tiyojanasahassavitthate pana Himavanteyeva ramati, evamayaÑ yogÊsÊho tividhe sugatibhavepi nÈbhiramati, bhÊsu pana anupassanÈsuyeva ramati.

YathÈ ca sabbaseto sattapatiÔÔho iddhimÈ vehÈsa~gamo Chaddanto nÈgarÈjÈ nagaramajjhe nÈbhiramati, Himavati Chaddantadahagahaneyeva1 abhiramati, evamayaÑ yogÊvaravÈraÓo sabbasmimpi sa~khÈragate nÈbhiramati, anuppÈdo khemanti-ÈdinÈ nayena diÔÔhe santipadeyeva abhiramati, tanninna tappoÓa tappabbhÈramÈnaso hotÊti.

NibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. 755. TaÑ panetaÑ purimena ÒÈÓadvayena atthato ekaÑ. TenÈhu porÈÓÈ–

“BhayatupaÔÔhÈnaÑ ekameva tÊÓi nÈmÈni labhati, sabbasa~khÈre bhayato addasÈti bhayatupaÔÔhÈnaÑ nÈma jÈtaÑ. Tesuyeva sa~khÈresu ÈdÊnavaÑ uppÈdetÊti ÈdÊnavÈnupassanÈ nÈma jÈtaÑ. Tesuyeva sa~khÈresu nibbindamÈnaÑ uppannanti nibbidÈnupassanÈ nÈma jÈtan”ti.

PÈÄiyampi vuttaÑ–“yÈ ca bhayatupaÔÔhÈne paÒÒÈ, yaÒca ÈdÊnave ÒÈÓaÑ, yÈ ca nibbidÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti2.

_____

MuÒcitukamyatÈÒÈÓakathÈ

756. IminÈ pana nibbidÈÒÈÓena imassa kulaputtassa nibbindantassa ukkaÓÔhantassa anabhiramantassa sabbabhavayonigativiÒÒÈÓaÔÔhitisattÈvÈsa-gatesu sabhedakesu sa~khÈresu ekasa~khÈrepi cittaÑ na sajjati, na laggati, na bajjhati, sabbasmÈ sa~khÈragatÈ muccitukÈmaÑ3 nissaritukÈmaÑ hoti. YathÈ kiÑ. YathÈ nÈma jÈlabbhantaragato maccho, sappamukhagato maÓÉ|ko, paÒjarapakkhitto vanakukkuÔo, daÄhapÈsavasagato migo, ahituÓÉikahatthagato sappo, mahÈpa~kapakkhando kuÒjaro, ______________________________________________________________ 1. Chaddantadahagatova (SÊ), Chaddantadahadahaneyeva (Ka) 2. PaÔisaÑ 259 piÔÔhe. 3. MuÒcitukÈmaÑ (SÊ, SyÈ, I)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 289

supaÓÓamukhagato nÈgarÈjÈ, rÈhumukhappaviÔÔho cando, sapattaparivÈrito purisoti evamÈdayo tato tato muccitukÈmÈ1 nissaritukÈmÈva honti, evaÑ tassa yogino cittaÑ sabbasmÈ sa~khÈragatÈ muccitukÈmaÑ2 nissaritukÈmaÑ hoti. Athassa evaÑ sabbasa~khÈresu vigatÈlayassa sabbasmÈ sa~khÈragatÈ muccitukÈmassa3 uppajjati muÒcitukamyatÈ4ÒÈÓanti.

MuÒcitukamyatÈ4ÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

PaÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓakathÈ

757. So evaÑ sabbabhavayonigatiÔÔhitinivÈsagatehi sabhedakehi sa~khÈrehi muccitukÈmo sabbasmÈ sa~khÈragatÈ muccituÑ puna te evaÑ sa~khÈre paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ pariggaÓhÈti.

So sabbasa~khÈre anaccantikato, tÈvakÈlikato, uppÈdavayaparicchinnato, palokato, calato, pabha~guto, addhuvato, vipariÓÈmadhammato, assÈrakato, vibhavato, sa~khatato, maraÓadhammatoti-ÈdÊhi kÈraÓehi aniccÈti passati.

AbhiÓhapaÔipÊÄanato, dukkhamato, dukkhavatthuto, rogato, gaÓÉato, sallato, aghato, ÈbÈdhato, Êtito, upaddavato, bhayato, upasaggato, atÈÓato, aleÓato, asaraÓato, ÈdÊnavato, agham|lato, vadhakato, sÈsavato, mÈrÈmisato, jÈtidhammato, jarÈdhammato, byÈdhidhammato, sokadhammato, paridevadhammato, upÈyÈsadhammato, saÑkilesikadhammatoti-ÈdÊhi kÈraÓehi dukkhÈti passati.

AjaÒÒato, duggandhato, jegucchato, paÔikk|lato, amaÓÉanÈrahato, vir|pato, bÊbhacchato5ti-ÈdÊhi kÈraÓehi dukkhalakkhaÓassa parivÈrabh|tato asubhato passati.

Parato, rittato, tucchato, suÒÒato, assÈmikato, anissarato, avasavattitoti-ÈdÊhi kÈraÓehi anattato passati. ______________________________________________________________ 1. MuÒcitukÈmÈ (SÊ, SyÈ, I) 2. MuÒcitukÈmaÑ (SÊ, SyÈ, I) 3. MuÒcitukÈmassa (SÊ, SyÈ, I) 4. MuccitukamyatÈ (Ka) 5. Vigacchato (Ka), vibhacchato (SyÈ)

Visuddhimagga 290

758. EvaÒhi passatÈnena tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈrÈ pariggahitÈ nÈma honti. KasmÈ panÈyamete evaÑ pariggaÓhÈtÊti. MuÒcanassa upÈyasampÈdanatthaÑ.

TatrÈyaÑ upamÈ–eko kira puriso “macche gahessÈmÊ”ti macchakhippaÑ1 gahetvÈ udake oÉÉÈpesi2 so khippamukhena hatthaÑ otÈretvÈ anto-udake sappaÑ gÊvÈya gahetvÈ “maccho me gahito”ti attamano ahosi. So “mahÈ vata mayÈ maccho laddho”ti ukkhipitvÈ passanto sovatthikattayadassanena sappoti saÒjÈnitvÈ bhÊto ÈdÊnavaÑ disvÈ gahaÓe nibbinno3 muÒcitukÈmo hutvÈ muÒcanassa upÈyaÑ karonto aggana~guÔÔhato paÔÔhÈya hatthaÑ nibbeÔhetvÈ4 bÈhuÑ ukkhipitvÈ uparisÊse dve tayo vÈre ÈvijjhitvÈ sappaÑ dubbalaÑ katvÈ “gaccha duÔÔha sappÈ”ti nissajjitvÈ vegena taÄÈkapÈÄiÑ Èruyha “mahantassa vata bho sappassa mukhato muttomhÊ”ti ÈgatamaggaÑ olokayamÈno aÔÔhÈsi.

Tattha tassa purisassa “maccho”ti sappaÑ gÊvÈya gahetvÈ tuÔÔhakÈlo viya imassÈpi yogino Èditova attabhÈvaÑ paÔilabhitvÈ tuÔÔhakÈlo, tassa khippamukhato sÊsaÑ nÊharitvÈ sovatthikattayadassanaÑ viya imassa ghanavinibbhogaÑ katvÈ sa~khÈresu tilakkhaÓadassanaÑ, tassa bhÊtakÈlo viya imassa bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ. Tato ÈdÊnavadassanaÑ viya ÈdÊnavÈnupassanÈÒÈÓaÑ, gahaÓe nibbindanaÑ viya nibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ. SappaÑ muÒcitukÈmatÈ viya muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ, muÒcanassa upÈyakaraÓaÑ viya paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓena sa~khÈresu tilakkhaÓÈropanaÑ. YathÈ hi so puriso sappaÑ ÈvijjhitvÈ dubbalaÑ katvÈ nivattetvÈ ÉaÑsituÑ asamatthabhÈvaÑ pÈpetvÈ sumuttaÑ muÒcati, evamayaÑ yogÈvacaro tilakkhaÓÈropanena sa~khÈre ÈvijjhitvÈ dubbale katvÈ puna niccasukhasubha-attÈkÈrena upaÔÔhÈtuÑ asamatthataÑ pÈpetvÈ sumuttaÑ muÒcati. Tena vuttaÑ “muÒcanassa upÈyasampÈdanatthaÑ evaÑ pariggaÓhÈtÊ”ti. 759. EttÈvatÈ tassa uppannaÑ hoti paÔisa~khÈÒÈÓaÑ. YaÑ sandhÈya vuttaÑ– ______________________________________________________________ 1. MacchakhipaÑ (SÊ, I) 2. OsÈpesi (SyÈ, I, Ka) 3. Nibbindo (I, Ka), nibbiÓÓo (SyÈ) 4. NibbedhetvÈ (SyÈ, Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 291

“Aniccato manasikaroto kiÑ paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjati? Dukkhato. Anattato manasikaroto kiÑ paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjati? Aniccato manasikaroto nimittaÑ paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjati. Dukkhato manasikaroto pavattaÑ paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjati. Anattato manasikaroto nimittaÒca pavattaÒca paÔisa~khÈ ÒÈÓaÑ uppajjatÊ”ti1.

Ettha ca nimittaÑ paÔisa~khÈti sa~khÈranimittaÑ “addhuvaÑ tÈvakÈlikan”ti aniccalakkhaÓavasena jÈnitvÈ. KÈmaÒca na2 paÔhamaÑ jÈnitvÈ pacchÈ ÒÈÓaÑ uppajjati, vohÈravasena pana “manaÒca paÔicca dhamme ca uppajjati manoviÒÒÈÓan”ti-ÈdÊni3 viya evaÑ vuccati. Ekattanayena vÈ purimaÒca pacchimaÒca ekaÑ katvÈ evaÑ vuttanti veditabbaÑ. IminÈ nayena itarasmimpi padadvaye attho veditabboti.

PaÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓakathÈ

760. So evaÑ paÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓena “sabbe sa~khÈrÈ suÒÒÈ”ti pariggahetvÈ puna “suÒÒamidaÑ attena vÈ attaniyena vÈ”ti4 dvikoÔikaÑ suÒÒataÑ pariggaÓhÈti. So evaÑ neva attÈnaÑ, na paraÑ kiÒci attano parikkhÈrabhÈve ÔhitaÑ disvÈ puna “nÈhaÑ kvacani, kassaci kiÒcanatasmiÑ5, na ca mama kvacani, kismiÒci kiÒcanatatthÊ”ti4 yÈ ettha catukoÔikÈ suÒÒatÈ kathitÈ, taÑ pariggaÓhÈti.

KathaÑ? AyaÒhi nÈhaÑ kvacanÊti kvaci attÈnaÑ na passati. Kassaci kiÒcanatasminti6 attano attÈnaÑ kassaci parassa kiÒcanabhÈve upanetabbaÑ na passati. BhÈtiÔÔhÈnevÈ7 bhÈtaraÑ, sahÈyaÔÔhÈne vÈ8 sahÈyaÑ, parikkhÈraÔÔhÈne vÈ parikkhÈraÑ maÒÒitvÈ upanetabbaÑ na passatÊti attho. Na ca mama kvacanÊti ettha mama saddaÑ tÈva ÔhapetvÈ na ca kvacanÊti9 parassa ca attÈnaÑ kvaci ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 259 piÔÔhe. 2. KÈmaÒca pana (sabbattha); PaÔisambhidÈmaggaÔÔhakathÈya; VisuddhimaggaÔÊkÈya ca saÑsandetabbaÑ. 3. Ma 3. 328 piÔÔhÈdÊsu. 4. Ma 3. 50 piÔÔhe. 5. KiÒcanatasmi (?) 6. KiÒcanatasmÊti (?) 7. BhÈtiÔÔhÈne (SyÈ, I) 8. SahÈyaÔÔhÈne (I) 9. Na ca kvacani (SÊ, I, Ka)

Visuddhimagga 292

napassatÊti1 ayamattho. IdÈni mama saddaÑ ÈharitvÈ mama kismiÒci kiÒcanatatthÊti so parassa attÈ mama kismiÒci kiÒcanabhÈve atthÊti na passatÊti. Attano bhÈtiÔÔhÈne vÈ bhÈtaraÑ, lahÈyaÔÔhÈne vÈ sahÈyaÑ parikkhÈraÔÔhÈne vÈ parikkhÈranti kismiÒci ÔhÈne parassa attÈnaÑ iminÈ kiÒcanabhÈvena upanetabbaÑ na passatÊti attho. EvamayaÑ yasmÈ neva katthaci attÈnaÑ passati, na taÑ parassa kiÒcanabhÈve upanetabbaÑ passati, 2na parassa attÈnaÑ passati2, na parassa attÈnaÑ attano kiÒcanabhÈve upanetabbaÑ passati. TasmÈnena catukoÔikÈ suÒÒatÈ pariggahitÈ hotÊti. 761. EvaÑ catukoÔikaÑ suÒÒataÑ pariggahetvÈ puna chahÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggaÓhÈti. KathaÑ? CakkhusuÒÒaÑ attena vÈ attaniyena vÈ niccena vÈ dhuvena vÈ sassatena vÈ avipariÓÈmadhammena vÈ -pa-. Mano suÒÒo. R|pÈ suÒÒÈ -pa-. DhammÈ suÒÒÈ. CakkhuviÒÒÈÓaÑ -pa-. ManoviÒÒÈÓaÑ. Cakkhusamphassoti evaÑ yÈva jarÈmaraÓÈ nayo netabbo3. 762. EvaÑ chahÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggahetvÈ puna aÔÔhahÈkÈrehi parigaÓhÈti. SeyyathidaÑ–r|paÑ asÈraÑ nissÈraÑ sÈrÈpagataÑ niccasÈrasÈrena vÈ dhuvasÈrasÈrena vÈ sukhasÈrasÈrena vÈ attasÈrasÈrena vÈ niccena vÈ dhuvena vÈ sassatena vÈ avipariÓÈmadhammena vÈ. VedanÈ. SaÒÒÈ. Sa~khÈrÈ. ViÒÒÈÓaÑ. Cakkhu -pa-. JarÈmaraÓaÑ asÈraÑ nissÈraÑ sÈrÈpagataÑ niccasÈrasÈrena vÈ dhuvasÈrasÈrena vÈ sukhasÈrasÈrena vÈ attasÈrasÈrena vÈ niccena vÈ dhuvena vÈ sassatena vÈ avipariÓÈmadhammena vÈ. YathÈ naÄo asÈro nissÈro sÈrÈpagato. YathÈ eraÓÉo. YathÈ udumbaro. YathÈ setavaccho. YathÈ PÈÄibhaddako. YathÈ pheÓapiÓÉo. YathÈ udakabubbuÄaÑ. YathÈ marÊci. YathÈ kadalikkhandho. YathÈ mÈyÈ asÈrÈ nissÈrÈ sÈrÈpagatÈ, evameva r|paÑ -pa- jarÈmaraÓaÑ asÈraÑ nissÈraÑ sÈrÈpagataÑ niccasÈrasÈrena vÈ -pa- avipariÓÈmadhammena vÈti4. ______________________________________________________________ 1. Kvaci passatÊti (I, Ka) 2-2. IdaÑ vÈkyaÑ SÊ-I-Ka-potthakesu na dissati, Ma-®Ôha 3. 43 piÔÔhe passitabbaÑ. 3. C|Äani 183 piÔÔhe. 4. C|Äani 182. 3 piÔÔhesu.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 293

763. So evaÑ aÔÔhahÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggahetvÈ puna dasahÈkÈrehi pariggaÓhÈti, r|paÑ rittato passati. Tucchato. SuÒÒato. Anattato. Anissariyato. AkÈmakÈriyato. AlabbhanÊyato. Avasavattakato. Parato. Vivittato passati. VedanaÑ -pa- viÒÒÈÓaÑ rittato -pa- vivittato passatÊti1. 764. EvaÑ dasahÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggahetvÈ puna dvÈdasahÈkÈrehi pariggaÓhÈti. SeyyathidaÑ. R|paÑ na satto, na jÊvo, na naro, na mÈÓavo, na itthÊ, na puriso, na attÈ, na attaniyaÑ. NÈhaÑ, na mama, na aÒÒassa2, na kassaci, VedanÈ -pa- viÒÒÈÓaÑ na kassacÊti3. 765. EvaÑ dvÈdasahÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggaÓhitvÈ puna tÊraÓapariÒÒÈvasena dvÈcattÈlÊsÈya ÈkÈrehi suÒÒataÑ pariggaÓhÈti, r|paÑ aniccato. Dukkhato. Rogato. GaÓÉato. Sallato. Aghato. ŒbÈdhato. Parato. Palokato. ¢tito. Upaddavato. Bhayato. Upasaggato. Calato. Pabha~guto. Addhuvato. AtÈÓato. AleÓato. AsaraÓato. AsaraÓÊbh|tato. Rittato. Tucchato. SuÒÒato. Anattato. AnassÈdato. ŒdÊnavato. VipariÓÈmadhammato. AssÈrakato. Agham|lato. Vadhakato. Vibhavato. SÈsavato. Sa~khatato. MÈrÈmisato. JÈtidhammato. JarÈdhammato. ByÈdhidhammato. MaraÓadhammato. Sokaparidevadukkhadomanassa-upÈyÈsadhammato. Samudayato. Attha~gamato. AnassÈdato. ŒdÊnavato. NissaraÓato passati. VedanaÑ -pa-. ViÒÒÈÓaÑ aniccato -pa- nissaraÓato passati.

Vuttampi cetaÑ–“rupaÑ aniccato -pa- nissaraÓato passanto suÒÒato lokaÑ avekkhati. VedanaÑ -pa-. ViÒÒÈÓaÑ aniccato -pa- nissaraÓato passanto suÒÒato lokaÑ avekkhati”4.

“SuÒÒato lokaÑ avekkhassu, mogharÈja sadÈ sato. AttÈnudiÔÔhiÑ |hacca, evaÑ maccutaro siyÈ. EvaÑ lokaÑ avekkhantaÑ, maccurÈjÈ na passatÊ”ti5. ______________________________________________________________ 1. C|Äani 184 piÔÔhe. PacchimÈ pana cha ÈkÈrÈ aÒÒathÈ dissanti. 2. Na koci (PÈÄiyaÑ) 3. C|Äa ni 184 piÔÔhe. 4. EsitabbaÑ. 5. Khu 1. 448; C|Äa ni 180 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 294

766. EvaÑ suÒÒato disvÈ tilakkhaÓaÑ ÈropetvÈ sa~khÈre pariggaÓhanto bhayaÒca nandiÒca vippahÈya sa~khÈresu udÈsÊno1 ahosi majjhatto, ahanti vÈ mamanti vÈ na gaÓhÈti vissaÔÔhabhariyo viya puriso.

YathÈ nÈma purisassa bhariyÈ bhaveyya iÔÔhÈ kantÈ manÈpÈ, so tÈya vinÈ muhuttampi adhivÈsetuÑ na sakkuÓeyya, ativiya naÑ mamÈyeyya, so taÑ itthiÑ aÒÒena purisena saddhiÑ ÔhitaÑ vÈ nisinnaÑ vÈ kathentiÑ vÈ hasantiÑ vÈ disvÈ kupito assa anattamano, adhimattaÑ domanassaÑ paÔisaÑvedeyya. So aparena samayena tassÈ itthiyÈ dosaÑ disvÈ muÒcitukÈmo hutvÈ taÑ vissajjeyya, na naÑ mamÈti2 gaÓheyya. Tato paÔÔhÈya taÑ yenakenaci saddhiÑ yaÑkiÒci kurumÈnaÑ disvÈpi neva kuppeyya, na domanassaÑ Èpajjeyya, aÒÒadatthu udÈsÊnova bhaveyya majjhatto. EvamevÈyaÑ sabbasa~khÈrehi muÒcitukÈmo hutvÈ paÔisa~khÈnupassanÈya sa~khÈre pariggaÓhanto ahaÑ mamÈti3 gahetabbaÑ adisvÈ bhayaÒca nandiÒca vippahÈya sabbasa~khÈresu udÈsÊno hoti majjhatto.

Tassa evaÑ jÈnato evaÑ passato tÊsu bhavesu cat|su yonÊsu paÒcasu gatÊsu sattasu viÒÒÈÓaÔÔhitÊsu navasu sattÈvÈsesu cittaÑ patilÊyati patikuÔati4 pativattati5 na sampasÈriyati, upekkhÈ vÈ pÈÔikulyatÈ vÈ saÓÔhÈti.

SeyyathÈpi nÈma padumapalÈse ÊsakapoÓe udakaphusitÈni patilÊyanti patikuÔanti pativattanti na sampasÈriyanti, evameva -pa-. SeyyathÈpi nÈma kukkuÔapattaÑ vÈ nahÈrudaddulaÑ vÈ aggimhi pakkhittaÑ patilÊyati patikuÔati4 pativattati na sampasÈriyati6, evameva tassa tÊsu bhavesu cittaÑ -pa- upekkhÈ vÈ pÈÔikulyatÈ vÈ saÓÔhÈti. Iccassa sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ nÈma uppannaÑ hoti. 767. TaÑ panetaÑ sace santipadaÑ nibbÈnaÑ santato passati, sabbaÑ sa~khÈrappavattaÑ vissajjetvÈ7 nibbÈnameva pakkhandati. No ce nibbÈnaÑ ______________________________________________________________ 1. UdÈsino (SyÈ, Ka) 2. Mamanti (SÊ) 3. Mamanti (?) 4. PaÔilÊyati paÔikuÔati (SyÈ, I, Ka) 5. PativaÔÔati (SÊ), paÔivaÔÔati (SyÈ, I, Ka) 6. AÑ 2. 435-7 piÔÔhesu. 7. VissajitvÈ (SÊ)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 295

santato passati, punappunaÑ sa~khÈrÈrammaÓameva hutvÈ pavattati sÈmuddikÈnaÑ disÈkÈko1 viya. SÈmuddikÈ kira vÈÓijakÈ nÈvaÑ ÈrohantÈ disÈkÈkaÑ nÈma gaÓhanti, te yadÈ nÈvÈ vÈtakkhittÈ videsaÑ pakkhandati, tÊraÑ na paÒÒÈyati, tadÈ disÈkÈkaÑ vissajjenti2. So k|pakayaÔÔhito ÈkÈsaÑ la~ghitvÈ sabbÈ disÈ ca vidisÈ ca anugantvÈ sace tÊraÑ passati, tadabhimukhova gacchati. No ce passati, punappunaÑ ÈgantvÈ k|pakayaÔÔhiÑyeva allÊyati. Evameva sace sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ santipadaÑ nibbÈnaÑ santato passati, sabbaÑ sa~khÈrappavattaÑ vissajjetvÈ nibbÈnameva pakkhandati. No ce passati, punappunaÑ sa~khÈrÈrammaÓameva hutvÈ pavattati.

TadidaÑ suppagge piÔÔhaÑ vaÔÔayamÈnaÑ3 viya. NibbaÔÔitakappÈsaÑ4 vihanamÈnaÑ5 viya nÈnappakÈrato sa~khÈre pariggahetvÈ bhayaÒca nandiÒca pahÈya sa~khÈravicinane majjhattaÑ hutvÈ tividhÈnupassanÈvasena tiÔÔhati. EvaÑ tiÔÔhamÈnaÑ tividhavimokkhamukhabhÈvaÑ ÈpajjitvÈ satta-ariyapuggalavibhÈgÈya paccayo hoti. 768. TatridaÑ tividhÈnupassanÈvasena pavattanato tiÓÓaÑ indriyÈnaÑ Èdhipateyyavasena tividhavimokkhamukhabhÈvaÑ Èpajjati nÈma. Tisso hi anupassanÈ tÊÓi vimokkhamukhÈnÊti vuccanti. YathÈha–

“TÊÓi kho panimÈni vimokkhamukhÈni lokaniyyÈnÈya saÑvattanti, sabbasa~khÈre paricchedaparivaÔumato samanupassanatÈya, animittÈya ca dhÈtuyÈ cittasampakkhandanatÈya, sabbasa~khÈresu manosamuttejanatÈya, appaÓihitÈya ca dhÈtuyÈ cittasampakkhandanatÈya, sabbadhamme parato samanupassanatÈya, suÒÒatÈya ca dhÈtuyÈ cittasampakkhandanatÈya, imÈni tÊÓi vimokkhamukhÈni lokaniyyÈnÈya saÑvattantÊ”ti6.

Tattha paricchedaparivaÔumatoti udayabbayavasena paricchedato ceva parivaÔumato ca. AniccÈnupassanaÑ hi “udayato pubbe sa~khÈrÈ natthÊ”ti paricchinditvÈ tesaÑ gatiÑ samannesamÈnaÑ7 “vayato paraÑ na gacchanti, ettheva antaradhÈyantÊ”ti parivaÔumato samanupassati. ManosamuttejanatÈyÈti ______________________________________________________________ 1. DÊ 1. 232; AÑ 2. 323 piÔÔhesu. 2. Vissajanti (SÊ), vissajjanti (Ka) 3. VaÔÔiyamÈnaÑ (?) 4. NippaÔÔitakappÈsaÑ (Ka) 5. VihatamÈnaÑ (Ka-SÊ, SyÈ, I), vihaÔamÈnaÑ (Ka) 6. PaÔisaÑ 244 piÔÔhe. 7. SamanvesamÈnaÑ (SÊ, SyÈ)

Visuddhimagga 296

cittasaÑvejanatÈya. DukkhÈnupassanena hi sa~khÈresu cittaÑ saÑvejeti. Parato samanupassanatÈyÈti “nÈhaÑ, na mamÈ”ti evaÑ anattato samanupassanatÈya. Iti imÈni tÊÓi padÈni aniccÈnupassanÈdÊnaÑ vasena vuttÈnÊti veditabbÈni. Teneva tadanantare paÒhavissajjane vuttaÑ–“aniccato manasikaroto khayato sa~khÈrÈ upaÔÔhahanti. Dukkhato manasikaroto bhayato sa~khÈrÈ upaÔÔhahanti. Anattato manasikaroto suÒÒato sa~khÈrÈ upaÔÔhahantÊ”ti1. 769. Katame pana te vimokkhÈ, yesaÑ imÈni anupassanÈni mukhÈnÊti? Animitto, appaÓihito, suÒÒatoti ete tayo. VuttaÑ hetaÑ “aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo animittaÑ vimokkhaÑ paÔilabhati. Dukkhato manasikaronto passaddhibahulo appaÓihitaÑ vimokkhaÑ paÔilabhati. Anattato manasikaronto vedabahulo suÒÒatavimokkhaÑ paÔilabhatÊ”ti2.

Ettha ca animitto vimokkhoti animittÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavatto ariyamaggo. So hi animittÈya dhÈtuyÈ uppannattÈ animitto. Kilesehi ca vimuttattÈ vimokkho. Eteneva nayena appaÓihitÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavatto appaÓihito. SuÒÒatÈkÈrena nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ pavatto suÒÒatoti veditabbo. 770. YaÑ pana abhidhamme “yasmiÑ samaye lokuttaraÑ jhÈnaÑ bhÈveti niyyÈnikaÑ apacayagÈmiÑ diÔÔhigatÈnaÑ pahÈnÈya paÔhamÈya bh|miyÈ pattiyÈ vivicceva kÈmehi paÔhamaÑ jhÈnaÑ upasampajja viharati appaÓihitaÑ suÒÒatan”ti3 evaÑ vimokkhadvayameva vuttaÑ, taÑ nippariyÈyato vipassanÈgamanaÑ sandhÈya. VipassanÈÒÈÓaÑ hi kiÒcÈpi PaÔisambhidÈmagge–

“AniccÈnupassanÈÒÈÓaÑ niccato abhinivesaÑ muÒcatÊti4 suÒÒato vimokkho. DukkhÈnupassanÈÒÈÓaÑ sukhato abhinivesaÑ. AnattÈnupassanÈÒÈÓaÑ attato abhinivesaÑ

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 244 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 254 piÔÔhe. 3. Abhi 1. 84, 85 piÔÔhÈdÊsu. 4. AbhinivesÈ muccatÊti (PÈÄiyaÑ)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 297

muÒcatÊti suÒÒato vimokkho”ti1 evaÑ abhinivesaÑ muÒcanavasena suÒÒato vimokkhoti ca,

“AniccÈnupassanÈÒÈÓaÑ niccato nimittaÑ muÒcatÊti animitto vimokkho. DukkhÈnupassanÈÒÈÓaÑ sukhato nimittaÑ, anattÈnupassanÈÒÈÓaÑ attato nimittaÑ muÒcatÊti animitto vimokkho”ti2 evaÑ nimittaÑ muÒcanavasena animitto vimokkhoti ca,

“AniccÈnupassanÈÒÈÓaÑ niccato paÓidhiÑ muÒcatÊti appaÓihito vimokkho. DukkhÈnupassanÈÒÈÓaÑ sukhato paÓidhiÑ. AnattÈnupassanÈÒÈÓaÑ attato paÓidhiÑ muÒcatÊti appaÓihito vimokkho”ti2 evaÑ paÓidhiÑ muÒcanavasena appaÓihito vimokkhoti ca–

VuttaÑ. TathÈpi taÑ sa~khÈranimittassa avijahanato na nippariyÈyena animittaÑ. NippariyÈyena pana suÒÒataÒceva appaÓihitaÒca. Tassa ca Ègamanavasena ariyamaggakkhaÓe vimokkho uddhaÔo. TasmÈ appaÓihitaÑ suÒÒatanti vimokkhadvayameva vuttanti veditabbaÑ. AyaÑ tÈvettha vimokkhakathÈ. 771. YaÑ pana vuttaÑ “satta-ariyapuggalavibhÈgÈya paccayo hotÊ”ti, tattha saddhÈnusÈrÊ, saddhÈvimutto, kÈyasakkhi3, ubhatobhÈgavimutto, dhammÈnusÈrÊ, diÔÔhippatto4, paÒÒÈvimuttoti ime tÈva satta ariyapuggalÈ, tesaÑ vibhÈgÈya idaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ paccayo hoti. 772. Yo hi aniccato manasikaronto adhimokkhabahulo saddhindriyaÑ paÔilabhati, so sotÈpattimaggakkhaÓe saddhÈnusÈrÊ hoti. Sesesu sattasu ÔhÈnesu saddhÈvimutto. 773. Yo pana dukkhato manasikaronto passaddhibahulo samÈdhindriyaÑ paÔilabhati, so sabbattha kÈyasakkhi nÈma hoti. Ar|pajjhÈnaÑ pana patvÈ aggaphalappatto ubhatobhÈgavimutto nÈma hoti. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 262 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 263 piÔÔhe. 3. KÈyasakkhÊ (SÊ, SyÈ, I) 4. DiÔÔhappatto (Ka)

Visuddhimagga 298

774. Yo pana anattato manasikaronto vedabahulo paÒÒindriyaÑ paÔilabhati, so sotÈpattimaggakkhaÓe dhammÈnusÈrÊ hoti. Chasu ÔhÈnesu diÔÔhippatto aggaphale paÒÒÈvimuttoti. 775. VuttaÑ hetaÑ–

“Aniccato manasikaroto saddhindriyaÑ adhimattaÑ hoti. Saddhindriyassa adhimattattÈ sotÈpattimaggaÑ paÔilabhati, tena vuccati saddhÈnusÈrÊ”ti.

TathÈ “aniccato manasikaroto saddhindriyaÑ adhimattaÑ hoti, saddhindriyassa adhimattattÈ sotÈpattiphalaÑ sacchikataÑ hoti, tena vuccati saddhÈvimutto”ti-Èdi1.

776. Aparampi vuttaÑ–

“Saddahanto vimuttoti saddhÈvimutto. PhuÔÔhantaÑ2 sacchikatoti kÈyasakkhi. DiÔÔhantaÑ3 pattoti diÔÔhippatto. Saddahanto vimuccatÊti saddhÈvimutto. JhÈnaphassaÑ paÔhamaÑ phusati pacchÈ nirodhaÑ nibbÈnaÑ sacchikarotÊti kÈyasakkhi. ‘DukkhÈ sa~khÈrÈ, sukho nirodho’ti ÒÈtaÑ hoti diÔÔhaÑ viditaÑ sacchikataÑ phusitaÑ paÒÒÈyÈti diÔÔhippatto”ti4. 777. Itaresu pana cat|su saddhaÑ anusarati, saddhÈya vÈ anusarati gacchatÊti saddhÈnusÈrÊ. TathÈ paÒÒÈsa~khÈtaÑ dhammaÑ anusarati, dhammena vÈ anusaratÊti dhammÈnusÈrÊ. Ar|pajjhÈnena ceva ariyamaggena cÈti ubhatobhÈgena vimuttoti ubhatobhÈgavimutto. PajÈnanto vimuttoti paÒÒÈvimuttoti evaÑ vacanattho veditabboti.

Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ5.

778. TaÑ panetaÑ purimena ÒÈÓadvayena atthato ekaÑ. TenÈhu porÈÓÈ–“idaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ ekameva tÊÓi nÈmÈni labhati, ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 249 piÔÔhe. 2. PhuÔÔhattÈ (PaÔisaÑ 248) 3. DiÔÔhattÈ (PaÔisaÑ 248) 4. PaÔisaÑ 248 piÔÔhe. 5. IdaÑ padaÑ katthaci SÊhaÄa-potthake natthi.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 299

heÔÔhÈ muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ nÈma jÈtaÑ, majjhe paÔisa~khÈnupassanÈ-ÒÈÓaÑ nÈma, ante ca sikhÈppattaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ nÈma”. 779. PÈÄiyampi vuttaÑ–

“KathaÑ muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ paÒÒÈ sa~khÈrupekkhÈsu ÒÈÓaÑ? UppÈdaÑ muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈ-santiÔÔhanÈ paÒÒÈ sa~khÈrupekkhÈsu ÒÈÓaÑ. PavattaÑ -pa- nimittaÑ -pa- upÈyÈsaÑ muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ paÒÒÈ sa~khÈrupekkhÈsu ÒÈÓaÑ. UppÈdo dukkhanti -pa- bhayanti -pa- sÈmisanti -pa- uppÈdo sa~khÈrÈti -pa- upÈyÈso sa~khÈrÈti muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ paÒÒÈ sa~khÈrupekkhÈsu ÒÈÓan”ti1.

780. Tattha muÒcitukamyatÈ ca sÈ paÔisa~khÈ ca santiÔÔhanÈ cÈti muÒcitukamyatÈpaÔisa~khÈsantiÔÔhanÈ. Iti pubbabhÈge nibbidÈÒÈÓena nibbinnassa2 uppÈdÈdÊni pariccajitukÈmatÈ muÒcitukÈmatÈ. MuÒcanassa upÈyakaraÓatthaÑ majjhe paÔisa~khÈnaÑ paÔisa~khÈ. MuÒcitvÈ avasÈne ajjhupekkhanaÑ santiÔÔhanÈ. YaÑ sandhÈya “uppÈdo sa~khÈrÈ, te sa~khÈre ajjhupekkhatÊti sa~khÈrupekkhÈ”ti-Èdi3 vuttaÑ. EvaÑ ekamevidaÑ ÒÈÓaÑ. 781. Apica imÈyapi PÈÄiyÈ idaÑ ekamevÈti veditabbaÑ. VuttaÑ hetaÑ–“yÈ ca muÒcitukamyatÈ, yÈ ca paÔisa~khÈnupassanÈ, yÈ ca sa~khÈrupekkhÈ, ime dhammÈ ekatthÈ, byaÒjanameva nÈnan”ti4. 782. EvaÑ adhigatasa~khÈrupekkhassa pana imassa kulaputtassa vipassanÈ sikhÈppattÈ vuÔÔhÈnagÈminÊ hoti. SikhÈppattÈ vipassanÈti vÈ vuÔÔhÈnagÈminÊti vÈ sa~khÈrupekkhÈdiÒÈÓattayasseva etaÑ nÈmaÑ. YÈ hi sikhaÑ uttamabhÈvaÑ pattattÈ sikhÈppattÈ. VuÔÔhÈnaÑ gacchatÊti vuÔÔhÈnagÈminÊ. VuÔÔhÈnaÑ vuccati bahiddhÈnimittabh|tato abhiniviÔÔhavatthuto ceva ajjhattapavattato ca vuÔÔhahanato maggo, taÑ gacchatÊti vuÔÔhÈnagÈminÊ, maggena saddhiÑ ghaÔiyatÊti attho. 783. TatrÈyaÑ abhinivesavuÔÔhÈnÈnaÑ ÈvibhÈvatthÈya mÈtikÈ–ajjhattaÑ abhinivisitvÈ ajjhattÈ5 vuÔÔhÈti, ajjhattaÑ abhinivisitvÈ bahiddhÈ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 58 piÔÔhe. 2. Nibbindantassa (I, Ka) 3. PaÔisaÑ 59 piÔÔhe. 4. PaÔisaÑ 259 piÔÔhe. 5. AjjhattaÑ (AÔÔhasÈlinÊ 270 piÔÔhe.)

Visuddhimagga 300

vuÔÔhÈti, bahiddhÈ abhinivisitvÈ bahiddhÈ vuÔÔhÈti, bahiddhÈ abhinivisitvÈ ajjhattÈ1 vuÔÔhÈti, r|pe abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti, r|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ vuÔÔhÈti, ar|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ vuÔÔhÈti, ar|pe abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti, ekappahÈrena paÒcahi khandhehi vuÔÔhÈti, aniccato abhinivisitvÈ aniccato vuÔÔhÈti, aniccato abhinivisitvÈ dukkhato. Anattato vuÔÔhÈti, dukkhato abhinivisitvÈ dukkhato. Aniccato. Anattato vuÔÔhÈti, anattato abhinivisitvÈ anattato. Aniccato. Dukkhato vuÔÔhÈti. 784. KathaÑ? Idhekacco Èditova ajjhattasa~khÈresu abhinivisati, abhinivisitvÈ te passati. YasmÈ pana na suddha-ajjhattadassanamatteneva maggavuÔÔhÈnaÑ hoti, bahiddhÈpi daÔÔhabbameva, tasmÈ parassa khandhepi anupÈdiÓÓasa~khÈrepi aniccaÑ dukkhamanattÈti passati. So kÈlena ajjhattaÑ sammasati, kÈlena bahiddhÈ. TassevaÑ sammasato ajjhattaÑ sammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati. AyaÑ ajjhattaÑ abhinivisitvÈ ajjhattÈ vuÔÔhÈti nÈma.

Sace panassa bahiddhÈ sammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati, ayaÑ ajjhattaÑ abhinivisitvÈ bahiddhÈ vuÔÔhÈti nÈma. Esa nayo bahiddhÈ abhinivisitvÈ bahiddhÈ ca ajjhattÈ ca vuÔÔhÈnepi. 785. Aparo Èditova r|pe abhinivisati, abhinivisitvÈ bh|tar|paÒca upÈdÈr|paÒca rÈsiÑ katvÈ passati. YasmÈ pana na suddhar|padassanamatteneva vuÔÔhÈnaÑ hoti, ar|pampi daÔÔhabbameva. TasmÈ taÑ r|paÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ uppannaÑ vedanaÑ saÒÒaÑ sa~khÈre viÒÒÈÓaÒca “idaÑ ar|pan”ti ar|paÑ passati. So kÈlena r|paÑ sammasati, kÈlena ar|paÑ. TassevaÑ sammasato r|pasammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati, ayaÑ r|pe abhinivisitvÈ r|pÈ vuÔÔhÈti nÈma.

Sace panassa ar|pasammasanakÈle vipassanÈ maggena saddhiÑ ghaÔiyati, ayaÑ ar|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ vuÔÔhÈti nÈma. Esa nayo ar|pe abhinivisitvÈ ar|pÈ ca r|pÈ ca vuÔÔhÈnepi. 786. “YaÑkiÒci samudayadhammaÑ, sabbaÑ taÑ nirodhadhamman”ti2 evaÑ abhinivisitvÈ evameva vuÔÔhÈnakÈle pana ekappahÈrena paÒcahi khandhehi vuÔÔhÈti nÈma. ______________________________________________________________ 1. AjjhattaÑ (AÔÔhasÈlinÊ 270 piÔÔhe.) 2. DÊ 1. 102 piÔÔhÈdÊsu.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 301

787. Eko Èditova aniccato sa~khÈre sammasati. YasmÈ pana na aniccato sammasanamatteneva vuÔÔhÈnaÑ hoti, dukkhatopi anattatopi sammasitabbameva, tasmÈ dukkhatopi anattatopi sammasati. TassevaÑ paÔipannassa aniccato sammasanakÈle vuÔÔhÈnaÑ hoti, ayaÑ aniccato abhinivisitvÈ aniccato vuÔÔhÈti nÈma.

Sace panassa dukkhato anattato sammasanakÈle vuÔÔhÈnaÑ hoti, ayaÑ aniccato abhinivisitvÈ dukkhato, anattato vuÔÔhÈti nÈma. Esa nayo dukkhato anattato abhinivisitvÈ sesavuÔÔhÈnesupi. 788. Ettha ca yopi aniccato abhiniviÔÔho, yopi dukkhato, yopi anattato, vuÔÔhÈnakÈle ca aniccato vuÔÔhÈnaÑ hoti. Tayopi janÈ adhimokkhabahulÈ honti, saddhindriyaÑ paÔilabhanti, animittavimokkhena vimuccanti, paÔhamamaggakkhaÓe saddhÈnusÈrino honti, sattasu ÔhÈnesu saddhÈvimuttÈ. Sace pana dukkhato vuÔÔhÈnaÑ hoti, tayopi janÈ passaddhibahulÈ honti, samÈdhindriyaÑ paÔilabhanti, appaÓihitavimokkhena vimuccanti, sabbattha kÈyasakkhino honti. Yassa panettha ar|pajjhÈnaÑ pÈdakaÑ, so aggaphale ubhatobhÈgavimutto hoti. Atha nesaÑ anattato vuÔÔhÈnaÑ hoti, tayopi janÈ vedabahulÈ honti, paÒÒindriyaÑ paÔilabhanti, suÒÒatavimokkhena vimuccanti, paÔhamamaggakkhaÓe dhammÈnusÈrino honti, chasu ÔhÈnesu diÔÔhippattÈ aggaphale paÒÒÈvimuttÈti. 789. IdÈni saddhiÑ purimapacchimaÒÈÓehi imissÈ vuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya ÈvibhÈvatthaÑ dvÈdasa-upamÈ veditabbÈ. TÈsaÑ idaÑ uddÈnaÑ–

“VaggulÊ kaÓhasappo ca, gharaÑ go yakkhi dÈrako. KhuddaÑ1 pipÈsaÑ sÊtuÓhaÑ, andhakÈraÑ visena cÈ”ti.

ImÈ ca upamÈ bhayatupaÔÔhÈnato pabhuti yattha katthaci ÒÈÓe ÔhatvÈ ÈharituÑ vaÔÔeyyuÑ. ImasmiÑ pana ÔhÈne ÈhariyamÈnÈsu bhayatupaÔÔhÈnato yÈva phalaÒÈÓaÑ sabbaÑ pÈkaÔaÑ hoti, tasmÈ idheva ÈharitabbÈti vuttÈ. ______________________________________________________________ 1. KhudaÑ (SÊ, I)

Visuddhimagga 302

790. VaggulÊti ekÈ kira vaggulÊ “ettha pupphaÑ vÈ phalaÑ vÈ labhissÈmÊ”ti paÒcasÈkhe madhukarukkhe nilÊyitvÈ ekaÑ sÈkhaÑ parÈmasitvÈ na tattha kiÒci pupphaÑ phalaÑ vÈ gayhupagaÑ addasa. YathÈ ca ekaÑ, evaÑ dutiyaÑ. TatiyaÑ. CatutthaÑ. PaÒcamampi sÈkhaÑ parÈmasitvÈ nÈddasa. SÈ “aphalo vatÈyaÑ rukkho, natthettha kiÒci gayhupagan”ti tasmiÑ rukkhe ÈlayaÑ vissajjetvÈ ujukÈya sÈkhÈya Èruyha viÔapantarena sÊsaÑ nÊharitvÈ uddhaÑ ulloketvÈ ÈkÈse uppatitvÈ aÒÒasmiÑ phalarukkhe nilÊyati.

Tattha vagguli viya yogÈvacaro daÔÔhabbo, paÒcasÈkho madhukarukkho viya paÒcupÈdÈnakkhandhÈ, tattha vagguliyÈ nilÊyanaÑ viya yogino khandhapaÒcake abhiniveso, tassÈ ekekaÑ sÈkhaÑ parÈmasitvÈ kiÒci gayhupagaÑ adisvÈ avasesasÈkhÈparÈmasanaÑ viya yogino r|pakkhandhaÑ sammasitvÈ tattha kiÒci gayhupagaÑ adisvÈ avasesakkhandhasammasanaÑ, tassÈ “aphalo vatÈyaÑ rukkho”ti rukkhe ÈlayavissajjanaÑ viya yogino paÒcasupi khandhesu aniccalakkhaÓÈdidassanavasena nibbinnassa1 muÒcitukamyatÈdiÒÈÓattayaÑ, tassÈ ujukÈya sÈkhÈya upari-ÈrohanaÑ viya yogino anulomaÑ, sÊsaÑ nÊharitvÈ uddhaÑ ullokanaÑ viya gotrabhuÒÈÓaÑ, ÈkÈse uppatanaÑ viya maggaÒÈÓaÑ, aÒÒasmiÑ phalarukkhe nilÊyanaÑ viya phalaÒÈÓaÑ. 791. KaÓhasappupamÈ paÔisa~khÈÒÈÓe vuttÈva. UpamÈsaÑsandane panettha sappavissajjanaÑ viya gotrabhuÒÈÓaÑ, muÒcitvÈ ÈgatamaggaÑ olokentassa ÔhÈnaÑ viya maggaÒÈÓaÑ, gantvÈ abhayaÔÔhÈne ÔhÈnaÑ viya phalaÒÈÓanti ayaÑ viseso. 792. Gharanti gharasÈmike kira sÈyaÑ bhuÒjitvÈ sayanaÑ Èr|yha niddaÑ okkante gharaÑ ÈdittaÑ, so pabujjhitvÈ aggiÑ disvÈ “bhÊto sÈdhu vatassa sace aÉayhamÈno nikkhameyyan”ti olokayamÈno maggaÑ disvÈ nikkhamitvÈ vegena khemaÔÔhÈnaÑ gantvÈ Ôhito. Tattha gharasÈmikassa bhuÒjitvÈ sayanaÑ Èruyha niddokkamanaÑ viya bÈlaputhujjanassa khandhapaÒcake “ahaÑ mamÈ”ti gahaÓaÑ. PabujjhitvÈ aggiÑ disvÈ bhÊtakÈlo viya sammÈpaÔipadaÑ paÔipajjitvÈ lakkhaÓaÑ disvÈ bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ, nikkhapanamaggaÑ olokanaÑ viya ______________________________________________________________ 1. Nibbindantassa (I, Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 303

muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ, maggadassanaÑ viya anulomaÑ, nikkhamanaÑ viya gotrabhuÒÈÓaÑ, vegena gamanaÑ viya maggaÒÈÓaÑ, khemaÔÔhÈne ÔhÈnaÑ viya phalaÒÈÓaÑ. 793. Goti ekassa kira kassakassa rattibhÈge niddaÑ okkantassa vaja bhinditvÈ goÓÈ palÈtÈ, so pacc|sasamaye tattha gantvÈ olokento tesaÑ palÈtabhÈvaÑ ÒatvÈ anupadaÑ gantvÈ raÒÒo goÓe addasa. Te “mayhaÑ goÓÈ”ti sallakkhetvÈ Èharanto pabhÈtakÈle “na ime mayhaÑ goÓÈ, raÒÒo goÓÈ”ti saÒjÈnitvÈ “yÈva maÑ ‘coro ayan’ti gahetvÈ rÈjapurisÈ na anayabyasanaÑ pÈpenti, tÈvadeva palÈyissÈmÊ”ti bhÊto goÓe pahÈya vegena palÈyitvÈ nibbhayaÔÔhÈne aÔÔhÈsi. Tattha “mayhaÑ goÓÈ”ti rÈjagoÓÈnaÑ gahaÓaÑ viya bÈlaputhujjanassa “ahaÑ mamÈ”ti khandhÈnaÑ gahaÓaÑ, pabhÈte “rÈjagoÓÈ”ti saÒjÈnanaÑ viya yogino tilakkhaÓavasena khandhÈnaÑ “aniccÈ dukkhÈ anattÈ”ti saÒjÈnanaÑ, bhÊtakÈlo viya bhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ, vissajjitvÈ gantukÈmatÈ viya muÒcitukamyatÈ, vissajjanaÑ viya gotrabhu, palÈyanaÑ viya maggo, palÈyitvÈ abhayadese ÔhÈnaÑ viya phalaÑ. 794. YakkhÊti eko kira puriso yakkhiniyÈ saddhiÑ saÑvÈsaÑ kappesi, sÈ rattibhÈge “sutto ayan”ti mantvÈ ÈmakasusÈnaÑ gantvÈ manussamaÑsaÑ khÈdati. So “kuhiÑ esÈ gacchatÊ”ti anubandhitvÈ manussamaÑsaÑ khÈdamÈnaÑ disvÈ tassÈ amanussibhÈvaÑ ÒatvÈ “yÈva maÑ na khÈdati, tÈva palÈyissÈmÊ”ti bhÊto vegena palÈyitvÈ khemaÔÔhÈne aÔÔhÈsi. Tattha yakkhiniyÈ saddhiÑ saÑvÈso viya khandhÈnaÑ “ahaÑ mamÈ”ti gahaÓaÑ, susÈne manussamaÑsaÑ khÈdamÈnaÑ disvÈ “yakkhinÊ ayan”ti jÈnanaÑ viya khandhÈnaÑ tilakkhaÓaÑ disvÈ aniccÈdibhÈvajÈnanaÑ, bhÊtakÈlo viya bhayatupaÔÔhÈnaÑ, palÈyitukÈmatÈ viya muÒcitukamyatÈ, susÈnavijahanaÑ viya gotrabhu, vegena palÈyanaÑ viya maggo, abhayadese ÔhÈnaÑ viya phalaÑ. 795. DÈrakoti ekÈ kira puttagiddhinÊ itthÊ, sÈ uparipÈsÈde nisinnÈva antaravÊthiyaÑ dÈrakasaddaÑ sutvÈ “putto nu kho me kenaci viheÔhiyatÊ”ti vegasÈ gantvÈ “attano putto”ti saÒÒÈya paraputtaÑ aggahesi. SÈ “paraputto ayan”ti saÒjÈnitvÈ ottappamÈnÈ ito

Visuddhimagga 304

cito ca oloketvÈ “mÈ heva maÑ koci ‘dÈrakacorÊ ayan’ti vadeyyÈ”ti dÈrakaÑ tattheva oropetvÈ puna vegasÈ pÈsÈdaÑ Èr|yha nisÊdi. Tattha attano puttasaÒÒÈya paraputtassa gahaÓaÑ viya “ahaÑ mamÈ”ti paÒcakkhandhagahaÓaÑ, “paraputto ayan”ti saÒjÈnanaÑ viya tilakkhaÓavasena “nÈhaÑ, na mamÈ”ti saÒjÈnanaÑ, ottappanaÑ viya bhayatupaÔÔhÈnaÑ, ito cito ca olokanaÑ viya muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ, tattheva dÈrakassa oropanaÑ viya anulomaÑ, oropetvÈ antaravÊthiyaÑ ÔhitakÈlo viya gotrabhu, pÈsÈdÈr|hanaÑ viya maggo, Èr|yha nisÊdanaÑ viya phalaÑ. 796. KhuddaÑ pipÈsaÑ sÊtuÓhaÑ, andhakÈraÑ visena cÈti imÈ pana cha upamÈ vuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya Ôhitassa lokuttaradhammÈbhimukhaninnapoÓapabbhÈra bhÈvadassanatthaÑ vuttÈ. YathÈ hi khuddÈya abhibh|to sujighacchito puriso sÈdurasaÑ bhojanaÑ pattheti, evamevÈyaÑ saÑsÈravaÔÔajighacchÈya phuÔÔho yogÈvacaro amatarasaÑ kÈyagatÈsatibhojanaÑ pattheti.

YathÈ ca pipÈsito puriso parisussamÈnakaÓÔhamukho aneka~gasambhÈraÑ pÈnakaÑ pattheti, evamevÈyaÑ saÑsÈravaÔÔapipÈsÈya phuÔÔho yogÈvacaro ariyaÑ aÔÔha~gikamaggapÈnakaÑ pattheti.

YathÈ pana sÊtasamphuÔÔho puriso uÓhaÑ pattheti, evamevÈyaÑ saÑsÈravaÔÔe taÓhÈsinehasÊtena phuÔÔho yogÈvacaro kilesasantÈpakaÑ maggatejaÑ pattheti.

YathÈ ca uÓhasamphuÔÔho puriso sÊtaÑ pattheti, evamevÈyaÑ saÑsÈravaÔÔe ekÈdasaggisantÈpasantatto yogÈvacaro ekÈdasaggiv|pasamaÑ nibbÈnaÑ pattheti.

YathÈ pana andhakÈrapareto puriso ÈlokaÑ pattheti, evamevÈyaÑ avijjandhakÈrena onaddhapariyonaddho yogÈvacaro ÒÈÓÈlokaÑ maggabhÈvanaÑ pattheti.

YathÈ ca visasamphuÔÔho puriso visaghÈtanaÑ bhesajjaÑ pattheti, evamevÈyaÑ kilesavisasamphuÔÔho yogÈvacaro kilesavisanimmathanaÑ1 amatosadhaÑ nibbÈnaÑ pattheti. Tena vuttaÑ–“tassevaÑ jÈnato evaÑ ______________________________________________________________ 1. NimmadanaÑ (Ka)

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 305

passato tÊsu bhavesu -pa- navasu sattÈvÈsesu cittaÑ patilÊyati patikuÔati pativattati na sampasÈriyati. UpekkhÈ vÈ pÈÔikulyatÈ vÈ saÓÔhÈti. SeyyathÈpi nÈma padumapalÈse ÊsakapoÓe”ti sabbaÑ pubbe vuttanayeneva veditabbaÑ. 797. EttÈvatÈ ca panesa patilÊnacaro nÈma hoti, yaÑ sandhÈya vuttaÑ–

“PatilÊnacarassa bhikkhuno, BhajamÈnassa vivittamÈsanaÑ. SÈmaggiyamÈhu tassa taÑ, Yo attÈnaÑ bhavane na dassaye”ti1.

EvamidaÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ yogino patilÊnacarabhÈvaÑ niyametvÈ uttari ariyamaggassÈpi bojjha~gamagga~gajhÈna~gapaÔipadÈvimokkhavisesaÑ niyameti. Keci hi therÈ bojjha~gamagga~gajhÈna~gÈnaÑ visesaÑ pÈdakajjhÈnaÑ niyametÊti vadanti. Keci vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ khandhÈ niyamentÊti vadanti. Keci puggalajjhÈsayo niyametÊti vadanti. Tesampi vÈdesu ayaÑ pubbabhÈgavuÔÔhÈnagÈminivipasanÈva niyametÊti veditabbÈ. 798. TatrÈyaÑ anupubbikathÈ–vipassanÈniyamena hi sukkhavipassakassa uppannamaggopi, samÈpattilÈbhino jhÈnaÑ pÈdakaÑ akatvÈ uppannamaggopi, paÔhamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ pakiÓÓakasa~khÈre sammasitvÈ uppÈditamaggopi paÔhamajjhÈnikÈva honti. Sabbesu satta bojjha~gÈni aÔÔha magga~gÈni paÒca jhÈna~gÈni honti. TesaÑ hi pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi upekkhÈsahagatÈpi hutvÈ vuÔÔhÈnakÈle sa~khÈrupekkhÈbhÈvaÑ patvÈ somanassasahagatÈ hoti. PaÒcakanaye dutiyatatiyacatutthajjhÈnÈni pÈdakÈni katvÈ uppÈditamaggesu yathÈkkameneva jhÈnaÑ catura~gikaÑ tiva~gikaÑ duva~gikaÒca hoti. Sabbesu pana satta magga~gÈni honti. Catutthe cha bojjha~gÈni. AyaÑ viseso pÈdakajjhÈnaniyamena ceva vipassanÈniyamena ca hoti. Tesampi hi pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈpi upekkhÈsahagatÈpi hoti. VuÔÔhÈnagÈminÊ somanassasahagatÈva. ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 406; MahÈni 100 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 306

PaÒcamajjhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ nibbattitamagge pana upekkhÈcittekaggatÈvasena dve jhÈna~gÈni bojjha~gamagga~gÈni cha satta ceva. Ayampi viseso ubhayaniyamavasena hoti. ImasmiÑ hi naye pubbabhÈgavipassanÈ somanassasahagatÈ vÈ upekkhÈsahagatÈ vÈ hoti. VuÔÔhÈnagÈminÊ upekkhÈsahagatÈva. Ar|pajjhÈnÈni pÈdakaÑ katvÈ uppÈditamaggepi eseva nayo. EvaÑ pÈdakajjhÈnato vuÔÔhÈya yekeci sa~khÈre sammasitvÈ nibbattitamaggassa Èsannapadese vuÔÔhitasamÈpatti attano sadisabhÈvaÑ karoti bh|mivaÓÓo viya godhÈvaÓÓassa. 799. DutiyattheravÈde pana yato yato samÈpattito vuÔÔhÈya ye ye samÈpattidhamme sammasitvÈ maggo nibbattito hoti, taÑ taÑ samÈpattisadisova hoti. TatrÈpi ca vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo. 800. TatiyattheravÈde attano attano ajjhÈsayÈnur|pena yaÑ yaÑ jhÈnaÑ pÈdakaÑ katvÈ ye ye jhÈnadhamme sammasitvÈ maggo nibbattito, taÑ taÑ jhÈnasadisova hoti. PÈdakajjhÈnaÑ pana sammasitajjhÈnaÑ vÈ vinÈ ajjhÈsayamatteneva taÑ na ijjhati. SvÈyamattho NandakovÈdasuttena1 dÊpetabbo. ( )2 etthÈpi ca vipassanÈniyamo vuttanayeneva veditabbo. EvaÑ tÈva sa~khÈrupekkhÈ bojjha~gamagga~gajhÈna~gÈni niyametÊti veditabbÈ. 801. Sace panÈyaÑ Èdito kilese vikkhambhayamÈnÈ dukkhena sappayogena sasa~khÈrena vikkhambhetuÑ asakkhi, dukkhÈpaÔipadÈ nÈma hoti. VipariyÈyena sukhÈpaÔipadÈ. Kilese pana vikkhambhetvÈ vipassanÈparivÈsaÑ maggapÈtubhÈvaÑ saÓikaÑ kurumÈnÈ dandhÈbhiÒÒÈ nÈma hoti. VipariyÈyena khippÈbhiÒÒÈ. Iti ayaÑ sa~khÈrupekkhÈ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ attano attano maggassa nÈmaÑ deti. Tena maggo cattÈri nÈmÈni labhati. ______________________________________________________________ 1. Ma 3. 324 piÔÔhe. 2. (Vuttampi cetaÑ–seyyathÈpi bhikkhave tadahuposathe pannarase -pa- niyatÈ

sambodhiparÈyaÓÈti. TÈsu hi yassÈ bhikkhuniyÈ -pa- vinÈ ajjhÈsayamatteneva taÑ na ijjhatÊti.) (SyÈ) paripuÓÓapÈÔho pana AÔÔhasÈliniyaÑ 273 piÔÔhe oloketvÈ gahetabbo.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 307

SÈ panÈyaÑ paÔipadÈ kassaci bhikkhuno nÈnÈ hoti, kassaci cat|supi maggesu ekÈva. BuddhÈnaÑ pana cattÈropi maggÈ sukhÈpaÔipadÈ khippÈbhiÒÒÈva ahesuÑ. TathÈ DhammasenÈpatissa. MahÈmoggallÈnattherassa pana paÔhamamaggo sukhÈpaÔipado khippÈbhiÒÒo ahosi. Upari tayo dukkhÈpaÔipadÈ dandhÈbhiÒÒÈ. YathÈ ca paÔipadÈ, evaÑ adhipatayopi kassaci bhikkhuno cat|su maggesu nÈnÈ honti. Kassaci cat|supi ekÈva. EvaÑ sa~khÈrupekkhÈ paÔipadÈvisesaÑ niyameti. YathÈ pana vimokkhavisesaÑ niyameti, taÑ pubbe vuttameva. 802. Apica maggo nÈma paÒcahi kÈraÓehi nÈmaÑ labhati sarasena vÈ paccanÊkena vÈ saguÓena vÈ ÈrammaÓena vÈ Ègamananena vÈ. Sace hi sa~khÈrupekkhÈ aniccato sa~khÈre sammasitvÈ vuÔÔhÈti, animittavimokkhena vimuccati. Sace dukkhato sammasitvÈ vuÔÔhÈti, appaÓihitavimokkhena vimuccati. Sace anattato sammasitvÈ vuÔÔhÈti, suÒÒatavimokkhena vimuccati. IdaÑ sarasato nÈmaÑ nÈma.

YasmÈ panesa aniccÈnupassanÈya sa~khÈrÈnaÑ ghanavinibbhogaÑ katvÈ niccanimittadhuvanimittasassatanimittÈni pajahanto Ègato, tasmÈ animitto. DukkhÈnupassanÈya pana sukhasaÒÒaÑ pahÈya paÓidhiÑ patthanaÑ sukkhÈpetvÈ ÈgatattÈ appaÓihito. AnattÈnupassanÈya attasattapuggalasaÒÒaÑ pahÈya sa~khÈrÈnaÑ suÒÒato diÔÔhattÈ suÒÒatoti idaÑ paccanÊkato nÈmaÑ nÈma.

RÈgÈdÊhi panesa suÒÒattÈ suÒÒato, r|panimittÈdÊnaÑ rÈganimittÈdÊnaÒÒeva vÈ abhÈvena animitto, rÈgapaÓidhi-ÈdÊnaÑ abhÈvato appaÓihitoti idamassa saguÓato nÈmaÑ.

SvÈyaÑ suÒÒaÑ animittaÑ appaÓihitaÒca nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ karotÊtipi suÒÒato animitto appaÓihitoti vuccati. Idamassa ÈrammaÓato nÈmaÑ. 803. ŒgamanaÑ pana duvidhaÑ vipassanÈgamanaÑ maggÈgamanaÒca. Tattha magge vipassanÈgamanaÑ labhati, phale maggÈgamanaÑ. AnattÈnupassanÈ hi suÒÒatÈ nÈma, suÒÒatavipassanÈya maggo suÒÒato, aniccÈnupassanÈ animittÈ

Visuddhimagga 308

nÈma, animittavipassanÈya maggo animitto. IdaÑ pana nÈmaÑ na abhidhammapariyÈyena labbhati, suttantapariyÈyena labbhati. Tatra hi gotrabhuÒÈÓaÑ animittaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ animittanÈmakaÑ hutvÈ sayaÑ ÈgamanÊyaÔÔhÈne ÔhatvÈ maggassa nÈmaÑ detÊti vadanti. Tena maggo animittoti vutto. MaggÈgamanena pana phalaÑ animittanti yujjatiyeva. DukkhÈnupassanÈ sa~khÈresu paÓidhiÑ sukkhÈpetvÈ ÈgatattÈ appaÓihitÈ nÈma, appaÓihitavipassanÈya maggo appaÓihito, appaÓihitamaggassa phalaÑ appaÓihitaÑ. EvaÑ vipassanÈ attano nÈmaÑ maggassa deti, maggo phalassÈti idaÑ Ègamanato nÈmaÑ. EvamayaÑ sa~khÈrupekkhÈ vimokkhavisesaÑ niyametÊti.

Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

AnulomaÒÈÓakathÈ

804. Tassa taÑ sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ Èsevantassa bhÈventassa bahulÊkarontassa adhimokkhasaddhÈ balavatarÈ nibbattati, vÊriyaÑ supaggahitaÑ hoti, sati s|paÔÔhitÈ, cittaÑ susamÈhitaÑ, tikkhatarÈ sa~khÈrupekkhÈ uppajjati. Tassa “dÈni maggo uppajjissatÊ”ti sa~khÈrupekkhÈ sa~khÈre aniccÈti vÈ dukkhÈti vÈ anattÈti vÈ sammasitvÈ bhava~gaÑ otarati. Bhava~gÈnantaraÑ sa~khÈrupekkhÈya katanayeneva sa~khÈre aniccÈti vÈ dukkhÈti vÈ anattÈti vÈ ÈrammaÓaÑ kurumÈnaÑ uppajjati manodvÈrÈvajjanaÑ. Tato bhava~gaÑ ÈvaÔÔetvÈ uppannassa tassa kiriyacittassÈnantaraÑ avÊcikaÑ cittasantatiÑ anuppabandhamÈnaÑ tatheva sa~khÈre ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjati paÔhamaÑ javanacittaÑ, yaÑ parikammanti vuccati. TadanantaraÑ tatheva sa~khÈre ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjati dutiyaÑ javanacittaÑ, yaÑ upacÈranti vuccati. Tadanantarampi tatheva sa~khÈre ÈrammaÓaÑ katvÈ uppajjati tatiyaÑ javanacittaÑ, yaÑ anulomanti vuccati. IdaÑ nesaÑ pÈÔiyekkaÑ nÈmaÑ.

Avisesena pana tividhampetaÑ Èsevanantipi parikammantipi upacÈrantipi anulomantipi vattuÑ vaÔÔati. KissÈnulomaÑ? PurimabhÈgapacchimabhÈgÈnaÑ. TaÒhi purimÈnaÑ aÔÔhannaÑ vipassanÈÒÈÓÈnaÑ tathakiccatÈya ca anulometi, upari ca sattatiÑsÈya bodhipakkhiladhammÈnaÑ. TaÒhi aniccalakkhaÓÈdivasena sa~khÈre

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 309

Èrabbha pavattattÈ, “udayabbayavantÈnaÑyeva vata dhammÈnaÑ udayabbayaÒÈÓaÑ uppÈdavaye addasÈ”ti ca, “bha~gavantÈnaÑyeva vata bha~gÈnupassanaÑ bha~gaÑ addasÈ”ti ca, “sabhayaÑyeva vata bhayatapaÔÔhÈnassa bhayato upaÔÔhitan”ti ca, “sÈdÊna veyeva vata ÈdÊnavÈnupassanaÑ ÈdÊnavaÑ addasÈ”ti ca, “nibbinditabbeyeva vata nibbidÈÒÈÓaÑ nibbinnan”ti1 ca, “muÒcitabbamhiyeva vata muÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ muÒcitukÈmaÑ jÈtan”ti ca, “paÔisa~khÈtabbaÑyeva vata paÔisa~khÈÒÈÓena paÔisa~khÈtan”ti ca, “upekkhitabbaÑyeva vata sa~khÈrupekkhÈya upekkhitan”ti ca atthato vadamÈnaÑ viya imesaÒca aÔÔhannaÑ ÒÈÓÈnaÑ tathakiccatÈya anulometi, upari ca sattatiÑsÈya bodhipakkhiyadhammÈnaÑ tÈya paÔipattiyÈ pattabbattÈ.

YathÈ hi dhammiko rÈjÈ vinicchayaÔÔhÈne nisinno vohÈrikamahÈmattÈnaÑ vinicchayaÑ sutvÈ agatigamanaÑ pahÈya majjhatto hutvÈ “evaÑ hot|”ti anumodamÈno tesaÒca vinicchayassa anulometi, porÈÓassa ca rÈjadhammassa, evaÑsampadamidaÑ veditabbaÑ. RÈjÈ viya hi anulomaÒÈÓaÑ, aÔÔha vohÈrikamahÈmattÈ viya aÔÔha ÒÈÓÈni, porÈÓo rÈjadhammo viya sattatiÑsa bodhipakkhiyÈ. Tattha yathÈ rÈjÈ “evaÑ hot|”ti vadamÈno vohÈrikÈnaÒca vinicchayassa, rÈjadhammassa ca anulometi, evamidaÑ aniccÈdivasena sa~khÈre Èrabbha uppajjamÈnaÑ aÔÔhannaÒca ÒÈÓÈnaÑ tathakiccatÈya anulometi, upari ca sattatiÑsÈya bodhipakkhiyadhammÈnaÑ. Teneva saccÈnulomikaÒÈÓanti vuccatÊti.

AnulomaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

VuÔÔhÈnagÈminÊvipassanÈkathÈ

805. IdaÒca pana anulomaÒÈÓaÑ sa~khÈrÈrammaÓÈya vuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya pariyosÈnaÑ hoti. Sabbena sabbaÑ pana gotrabhuÒÈÓaÑ vuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya pariyosÈnaÑ. IdÈni tassÈyeva vuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya asammohatthaÑ ayaÑ suttasaÑsandanÈ veditabbÈ. ______________________________________________________________ 1. NibbiÓÓanti (SyÈ), nibbindanti (I, Ka)

Visuddhimagga 310

SeyyathidaÑ–

AyaÒhi vuÔÔhÈnagÈminÊ vipassanÈ SaÄÈyatanavibha~gasutte

“atammayataÑ bhikkhave nissÈya atammayataÑ Ègamma yÈyaÑ upekkhÈ

ekattÈ ekattasitÈ, taÑ pajahatha taÑ samatikkamathÈ”ti1 evaÑ atammayatÈti

vuttÈ.

Alagaddasuttante “nibbindaÑ2 virajjati, virÈgÈ vimuccatÊ”ti3 evaÑ

nibbidÈti vuttÈ.

Susima4suttante “pubbe kho Susima dhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ, pacchÈ

nibbÈne ÒÈÓan”ti5 evaÑ dhammaÔÔhitiÒÈÓanti vuttÈ.

PoÔÔhapÈdasuttante “saÒÒÈ kho PoÔÔhapÈda paÔhamaÑ uppajjati, pacchÈ

ÒÈÓan”ti6 evaÑ saÒÒagganti vuttÈ.

Dasuttarasuttante “paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi

pÈrisuddhipadhÈniya~gan”ti7 evaÑ pÈrisuddhipadhÈniya~ganti vuttÈ.

PaÔisambhidÈmagge “yÈ ca muÒcitukamyatÈ yÈ ca paÔisa~khÈnupassanÈ

yÈ ca sa~khÈrupekkhÈ, ime dhammÈ ekatthÈ byaÒjanameva nÈnan”ti8 evaÑ

tÊhi nÈmehi vuttÈ.

PaÔÔhÈne “anulomaÑ gotrabhussa, anulomaÑ vodÈnassÈ”ti9 evaÑ tÊhi

nÈmehi vuttÈ.

RathavinÊtasuttante “kiÑ panÈvuso paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhatthaÑ

Bhagavati brahmacariyaÑ vussatÊ”ti10 evaÑ paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhÊti

vuttÈ.

______________________________________________________________ 1. Ma 3. 263 piÔÔhe. 2. NibbidÈ (PÈÄiyaÑ) 3. Ma 1. 192 piÔÔhe. 4. SusÊma (SÊ, I) 5. SaÑ 1. 344 piÔÔhe. 6. DÊ 1. 172 piÔÔhe. 7. DÊ 3. 252 piÔÔhe. 8. PaÔisaÑ 259 piÔÔhe. 9. PaÔÔhÈna 1. 138 piÔÔhe. 10. Ma 1. 201 piÔÔhe.

21. PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddesa 311

Itinekehi nÈmehi, kittitÈ yÈ MahesinÈ. VuÔÔhÈnagÈminÊ santÈ, parisuddhÈ vipassanÈ.

VuÔÔhÈtukÈmo saÑsÈra-dukkhapa~kÈ mahabbhayÈ. Kareyya satataÑ tattha, yogaÑ paÓÉitajÈtikoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiniddeso nÈma

EkavÊsatimo paricchedo.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa

PaÔhamamaggaÒÈÓakathÈ

806. Ito paraÑ gotrabhuÒÈÓaÑ hoti, taÑ maggassa ÈvajjanaÔÔhÈniyattÈ neva paÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhiÑ na ÒÈÓadassanavisuddhiÑ bhajati, antarÈ abbohÈrikameva hoti. VipassanÈsote patitattÈ pana vipassanÈti sa~khaÑ gacchati. SotÈpattimaggo sakadÈgÈmimaggo anÈgÈmimaggo arahattamaggoti imesu pana cat|su maggesu ÒÈÓaÑ ÒÈÓadassana visuddhi nÈma.

Tattha paÔhamamaggaÒÈÓaÑ tÈva sampÈdetukÈmena aÒÒaÑ kiÒci kÈtabbaÑ nÈma natthi. YaÒhi anena kÈtabbaÑ siyÈ, taÑ anulomÈvasÈnaÑ vipassanaÑ uppÈdentena katameva. EvaÑ uppanna-anulomaÒÈÓassa panassa tehi tÊhipi anulomaÒÈÓehi attano balÈnur|pena th|lath|le saccapaÔicchÈdake tamamhi antaradhÈpite sabbasa~khÈragatesu cittaÑ na pakkhandati, na santiÔÔhati, nÈdhimuccati, na sajjati, na laggati, na bajjhati. PadumapalÈsato udakaÑ viya patilÊyati patikuÔati pativattati. SabbaÑ nimittÈrammaÓampi sabbaÑ pavattÈrammaÓampi palibodhato upaÔÔhÈti. Athassa sabbasmiÑ nimittapavattÈrammaÓe palibodhato upaÔÔhite anulomaÒÈÓassa Èsevanante animittaÑ appavattaÑ visa~khÈraÑ nirodhaÑ nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ kurumÈnaÑ puthujjanagottaÑ puthujjanasa~khaÑ puthujjanabh|miÑ atikkamamÈnaÑ ariyagottaÑ ariyasa~khaÑ ariyabh|miÑ okkamamÈnaÑ nibbÈnÈrammaÓe paÔhamÈvaÔÔanapaÔhamÈbhogapaÔhamasamannÈhÈrabh|taÑ maggassa anantarasamanantarÈsevana-upanissayanatthivigatavasena chahi ÈkÈrehi paccayabhÈvaÑ sÈdhayamÈnaÑ sikhÈppattaÑ vipassanÈya muddhabh|taÑ apunarÈvaÔÔakaÑ uppajjati gotrabhuÒÈÓaÑ.

YaÑ sandhÈya vuttaÑ–

“KathaÑ bahiddhÈ vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ gotrabhuÒÈÓaÑ. UppÈdaÑ abhibhuyyatÊti gotrabhu. PavattaÑ -pa-. UpÈyÈsaÑ abhibhuyyatÊti gotrabhu. BahiddhÈ sa~khÈranimittaÑ abhibhuyyatÊti gotrabhu. AnuppÈdaÑ pakkhandatÊti gotrabhu. AppavattaÑ -pa-. AnupÈyÈsaÑ nirodhaÑ nibbÈnaÑ

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 313

pakkhandatÊti gotrabhu. UppÈdaÑ abhibhuyyitvÈ anuppÈdaÑ pakkhandatÊti gotrabh|”ti sabbaÑ vitthÈretabbaÑ1.

807. TatrÈyaÑ ekÈvajjanena ekavÊthiyaÑ pavattamÈnÈnampi anulomagotrabh|naÑ nÈnÈrammaÓe pavattanÈkÈradÊpikÈ upamÈ–yathÈ hi mahÈmÈtikaÑ la~ghitvÈ paratÊre patiÔÔhÈtukÈmo puriso vegena dhÈvitvÈ mÈtikÈya orimatÊre rukkhasÈkhÈya bandhitvÈ olambitaÑ rajjuÑ vÈ yaÔÔhiÑ vÈ gahetvÈ ulla~ghitvÈ paratÊraninnapoÓapabbhÈrakÈyo hutvÈ paratÊrassa uparibhÈgaÑ patto taÑ muÒcitvÈ vedhamÈno paratÊre patitvÈ saÓikaÑ patiÔÔhÈti, evamevÈyaÑ yogÈvacaropi bhavayonigatiÔÔhitinivÈsÈnaÑ paratÊrabh|te nibbÈne patiÔÔhÈtukÈmo udayabbayÈnupassanÈdinÈ vegena dhÈvitvÈ attabhÈvarukkhasÈkhÈya bandhitvÈ olambitaÑ r|parajjuÑ vÈ vedanÈdÊsu aÒÒataradaÓÉaÑ vÈ aniccanti vÈ dukkhanti vÈ anattÈti vÈti anulomÈvajjanena gahetvÈ taÑ amuÒcamÈnova paÔhamena anulomacittena ulla~ghitvÈ dutiyena paratÊraninnapoÓapabbhÈrakÈyo viya nibbÈnaninnapoÓapabbhÈramÈnaso hutvÈ tatiyena paratÊrassa uparibhÈgaÑ patto viya idÈni pattabbassa nibbÈnassa Èsanno hutvÈ tassa cittassa nirodhena taÑ sa~khÈrÈrammaÓaÑ muÒcitvÈ gotrabhucittena visa~khÈre paratarabh|te nibbÈne patati. EkÈrammaÓe pana aladdhÈsevanatÈya vedhamÈno so puriso viya na tÈva suppatiÔÔhito hoti, tato maggaÒÈÓena patiÔÔhÈtÊti. 808. Tattha anulomaÑ saccapaÔicchÈdakaÑ kilesatamaÑ vinodetuÑ sakkoti, na nibbÈnamÈrammaÓaÑ kÈtuÑ. Gotrabhu nibbÈnameva ÈrammaÓaÑ kÈtuÑ sakkoti, na saccapaÔicchÈdakaÑ tamaÑ vinodetuÑ. TatrÈyaÑ upamÈ–eko kira cakkhumÈ puriso “nakkhattayogaÑ jÈnissÈmÊ”ti rattibhÈge nikkhamitvÈ candaÑ passituÑ uddhaÑ ullokesi, tassa valÈhakehi paÔicchannattÈ cando na paÒÒÈyittha. Atheko vÈto uÔÔhahitvÈ th|lath|le valÈhake viddhaÑseti. Aparo majjhime, aparo sukhumeti. Tato so puriso vigatavalÈhake nabhe candaÑ disvÈ nakkhattayogaÑ aÒÒÈsi. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 63 piÔÔhe.

Visuddhimagga 314

Tattha tayo valÈhakÈ viya saccapaÔicchÈdakath|lamajjhimasukhumaÑ kilesandhakÈraÑ, tayo vÈtÈ viya tÊÓi anulomacittÈni, cakkhumÈ puriso viya gotrabhuÒÈÓaÑ, cando viya nibbÈnaÑ, ekekassa vÈtassa yathÈkkamena valÈhakaviddhaÑsanaÑ viya ekekassa anulomacittassa saccapaÔicchÈdakatamavinodanaÑ, vigatavalÈhake nabhe tassa purisassa visuddhacandadassanaÑ viya vigate saccapaÔicchÈdake tame gotrabhuÒÈÓassa visuddhanibbÈnadassanaÑ.

Yatheva hi tayo vÈtÈ candapaÔicchÈdake valÈhakeyeva viddhaÑsetuÑ sakkonti, na candaÑ daÔÔhuÑ, evaÑ anulomÈni saccapaÔicchÈdakaÑ tamaÒÒeva vinodetuÑ sakkonti, na nibbÈnaÑ daÔÔhuÑ. YathÈ so puriso candameva daÔÔhuÑ sakkoti, na valÈhake viddhaÑsetuÑ, evaÑ gotrabhuÒÈÓaÑ nibbÈnameva daÔÔhuÑ sakkoti, na kilesatamaÑ vinodetuÑ. Teneva cetaÑ maggassa Èvajjananti vuccati. TaÒhi anÈvajjanampi samÈnaÑ ÈvajjanaÔÔhÈne ÔhatvÈ “evaÑ nibbattÈhÊ”ti maggassa saÒÒaÑ datvÈ viya nirujjhati. Maggopi tena dinnasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva avÊcisantativasena taÑ ÒÈÓaÑ anuppabandhamÈno anibbiddhapubbaÑ apadÈlitapubbaÑ lobhakkhandhaÑ dosakkhandhaÑ mohakkhandhaÑ nibbijjhamÈnova padÈlayamÈnova nibbattati. 809. TatrÈyaÑ upamÈ–eko kira issÈso aÔÔha-usabhamatte padese phalakasataÑ ÔhapÈpetvÈ vatthena mukhaÑ veÔhetvÈ saraÑ sannahitvÈ cakkayante aÔÔhÈsi. AÒÒo puriso cakkayantaÑ ÈvijjhitvÈ yadÈ issÈsassa phalakaÑ abhimukhaÑ hoti, tadÈ tattha daÓÉakena saÒÒaÑ deti. IssÈso daÓÉakasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva saraÑ khipitvÈ phalakasataÑ nibbijjhati. Tattha daÓÉakasaÒÒaÑ viya gotrabhuÒÈÓaÑ, issÈso viya maggaÒÈÓaÑ. IssÈsassa daÓÉakasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva phalakasatanibbijjhanaÑ viya maggaÒÈÓassa gotrabhuÒÈÓena dinnasaÒÒaÑ amuÒcitvÈva nibbÈnaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ anibbiddhapubbÈnaÑ apadÈlitapubbÈnaÑ lobhadosamohakkhandhÈnaÑ nibbijjhanapadÈlanaÑ. 810. Na kevalaÒcesa maggo lobhakkhandhÈdÊnaÑ nibbijjhanameva karoti, apica kho anamataggasaÑsÈravaÔÔadukkhasamuddaÑ soseti, sabba-apÈyadvÈrÈni pidahati, sattannaÑ ariyadhanÈnaÑ sammukhÊbhÈvaÑ karoti, aÔÔha~gikaÑ micchÈmaggaÑ pajahati, sabbaverabhayÈni v|pasameti, SammÈsambuddhassa orasaputtabhÈvaÑ

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 315

upaneti, aÒÒesaÒca anekasatÈnaÑ ÈnisaÑsÈnaÑ paÔilÈbhÈya saÑvattatÊti evaÑ anekÈnisaÑsadÈyakena sotÈpattimaggena sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ sotÈpattimagge ÒÈÓanti.

PaÔhamamaggaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

SotÈpannapuggalakathÈ

811. Imassa pana ÒÈÓassa anantaraÑ tasseva vipÈkabh|tÈni dve tÊÓi vÈ phalacittÈni uppajjanti. AnantaravipÈkattÈyeva hi lokuttarakusalÈnaÑ “samÈdhimÈnantarikaÒÒamÈh|”ti1 ca “dandhaÑ ÈnantarikaÑ pÈpuÓÈti ÈsavÈnaÑ khayÈyÈ”ti2ca Èdi vuttaÑ. Keci pana ekaÑ dve tÊÓi cattÈri vÈ phalacittÈnÊti vadanti, taÑ na gahetabbaÑ.

Anulomassa hi Èsevanante gotrabhuÒÈÓaÑ uppajjati. TasmÈ sabbantimena paricchedena dvÊhi anulomacittehi bhavitabbaÑ. Na hi ekaÑ ÈsevanapaccayaÑ labhati, sattacittaparamÈ ca ekÈvajjanavÊthi. TasmÈ yassa dve anulomÈni, tassa tatiyaÑ gotrabhu catutthaÑ maggacittaÑ tÊÓi phalacittÈni honti. Yassa tÊÓi anulomÈni, tassa catutthaÑ gotrabhu paÒcamaÑ maggacittaÑ dve phalacittÈni honti. Tena vuttaÑ “dve tÊÓi vÈ phalacittÈni uppajjantÊ”ti.

Keci pana yassa cattÈri anulomÈni, tassa paÒcamaÑ gotrabhu chaÔÔhaÑ maggacittaÑ ekaÑ phalacittanti vadanti, tampana yasmÈ catutthaÑ paÒcamaÑ vÈ appeti, na tato paraÑ Èsannabhava~gattÈti paÔikkhittaÑ. TasmÈ na sÈrato paccetabbaÑ. 812. EttÈvatÈ ca panesa sotÈpanno nÈma dutiyo ariyapuggalo hoti. Bhusampamattopi hutvÈ sattakkhattuÑ devesu ca manussesu ca sandhÈvitvÈ saÑsaritvÈ dukkhassantassa karaÓasamattho hoti. PhalapariyosÈne panassa cittaÑ bhava~gaÑ otarati, tato bhava~gaÑ upacchinditvÈ maggapaccavekkhaÓatthÈya uppajjati manodvÈrÈvajjanaÑ, tasmiÑ niruddhe paÔipÈÔiyÈ satta maggapaccavekkhaÓajavanÈnÊti. Puna bhava~gaÑ otaritvÈ teneva ______________________________________________________________ 1. Khu 1. 5 piÔÔhe. 2. AÑ 1. 467 piÔÔhe.

Visuddhimagga 316

nayena phalÈdÊnaÑ paccavekkhaÓatthÈya ÈvajjanÈdÊni uppajjanti. YesaÑ uppattiyÈ esa maggaÑ paccavekkhati, phalaÑ paccavekkhati, patÊnakilese paccavekkhati, avasiÔÔhakilese paccavekkhati, nibbÈnaÑ paccavekkhati.

So hi “iminÈ vatÈhaÑ maggena Ègato”ti maggaÑ paccavekkhati, tato “ayaÑ me ÈnisaÑso laddho”ti phalaÑ paccavekkhati. Tato “ime nÈma me kilesÈ pahÊnÈ”ti pahÊnakilese paccavekkhati. Tato “ime nÈma me kilesÈ avasiÔÔhÈ”ti uparimaggattayavajjhe kilese paccavekkhati. AvasÈne ca “ayaÑ me dhammo ÈrammaÓato paÔividdho”ti amataÑ nibbÈnaÑ paccavekkhati. Iti sotÈpannassa ariyasÈvakassa paÒca paccavekkhaÓÈni honti. YathÈ ca sotÈpannassa, evaÑ sakadÈgÈmi-anÈgÈmÊnampi. Arahato pana avasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓaÑ nÈma natthÊti. EvaÑ sabbÈnipi ek|navÊsati paccavekkhaÓÈni nÈma.

UkkaÔÔhaparicchedoyeva ceso. PahÊnÈvasiÔÔhakilesapaccavekkhaÓaÒhi sekkhÈnampi hoti vÈ na vÈ. Tassa hi paccavekkhaÓassa abhÈveneva MahÈnÈmo BhagavantaÑ pucchi “kosu nÈma me dhammo ajjhattaÑ appahÊno, yena me ekadÈ lobhadhammÈpi cittaÑ pariyÈdÈya tiÔÔhantÊ”ti1 sabbaÑ vitthÈrato veditabbaÑ.

DutiyamaggaÒÈÓakathÈ

813. EvaÑ paccavekkhitvÈ pana so sotÈpanno ariyasÈvako tasmiÒÒeva vÈ Èsane nisinno, aparena vÈ samayena kÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ tanubhÈvÈya dutiyÈya bh|miyÈ pattiyÈ yogaÑ karoti. So indriyabalabojjha~gÈni samodhÈnetvÈ tadeva r|pavedanÈsaÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓabhedaÑ sa~khÈragataÑ aniccaÑ dukkhamanattÈti ÒÈÓena parimaddati, parivatteti, vipassanÈvÊthiÑ ogÈhati. TassevaÑ paÔipannassa vuttanayeneva sa~khÈrupekkhÈvasÈne ekÈvajjanena anulomagotrabhuÒÈÓesu uppannesu gotrabhu-anantaraÑ sakadÈgÈmimaggo uppajjati. Tena sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ sakadÈgÈmimagge ÒÈÓanti.

DutiyaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 126 piÔÔhe.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 317

TatiyamaggaÒÈÓakathÈ

814. ImassÈpi ÒÈÓassa anantaraÑ vuttanayeneva phalacittÈni veditabbÈni. EttÈvatÈ cesa sakadÈgÈmÊ nÈma catuttho ariyapuggalo hoti sakiÑdeva imaÑ lokaÑ ÈgantvÈ dukkhassantakaraÓasamattho. Tato paraÑ paccavekkhaÓaÑ vuttanayameva.

EvaÑ paccavekkhitvÈ ca so sakadÈgÈmÊ ariyasÈvako tasmiÒÒeva vÈ Èsane nisinno aparena vÈ samayena kÈmarÈgabyÈpÈdÈnaÑ anavasesappahÈnÈya tatiyÈya bh|miyÈ pattiyÈ yogaÑ karoti, so indriyabalabojjha~gÈni samodhÈnetvÈ tadeva sa~khÈragataÑ aniccaÑ dukkhamanattÈti ÒÈÓena parimaddati, parivatteti, vipassanÈvÊthiÑ ogÈhati. TassevaÑ paÔipannassa vuttanayeneva sa~khÈrupekkhÈvasÈne ekÈvajjanena anulomagotrabhuÒÈÓesu uppannesu gotrabhu-anantaraÑ anÈgÈmimaggo uppajjati, tena sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ anÈgÈmimagge ÒÈÓanti.

TatiyaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

CatutthamaggaÒÈÓakathÈ

815. Imassapi ÒÈÓassa anantaraÑ vuttanayeneva phalacittÈni veditabbÈni. EttÈvatÈ cesa anÈgÈmÊ nÈma chaÔÔho ariyapuggalo hoti opapÈtiko tatthaparinibbÈyÊ anÈvattidhammo paÔisandhivasena imaÑ lokaÑ puna anÈgantÈ1. Tato paraÑ paccavekkhaÓaÑ vuttanayameva.

EvaÑ paccavekkhitvÈ ca so anÈgÈmÊ ariyasÈvako tasmiÒÒeva vÈ Èsane nisinno, aparena vÈ samayena r|pÈr|parÈgamÈna-uddhacca-avijjÈnaÑ anavasesappahÈnÈya catutthÈya bh|miyÈ pattiyÈ yogaÑ karoti, so indriyabalabojjha~gÈni samodhÈnetvÈ tadeva sa~khÈragataÑ aniccaÑ dukkhamanattÈti ÒÈÓena parimaddati, parivatteti, vipassanÈvÊthiÑ ogÈhati. TassevaÑ paÔipannassa vuttanayeneva sa~khÈrupekkhÈvasÈne ekÈvajjanena ______________________________________________________________ 1. Na yi maÑ kokaÑ punarÈgantÈ (SÊ), na imaÑ lokaÑ puna ÈgantÈ (SyÈ), imaÑ lokaÑ puna anÈgantvÈ (Ka)

Visuddhimagga 318

anulomagotrabhuÒÈÓesu uppannesu gotrabhu-anantaraÑ arahattamaggo uppajjati, tena sampayuttaÑ ÒÈÓaÑ arahattamagge ÒÈÓanti.

CatutthaÒÈÓaÑ niÔÔhitaÑ. _____

ArahantapuggalakathÈ

816. Imassapi ÒÈÓassa anantaraÑ vuttanayeneva phalacittÈni veditabbÈni. EttÈvatÈ cesa arahÈ nÈma aÔÔhamo ariyapuggalo hoti mahÈkhÊÓÈsavo antimadehadhÈrÊ ohitabhÈro anuppattasadattho parikkhÊÓabhavasaÑyojano sammÈdaÒÒÈ vimutto sadevakassa lokassa aggadakkhiÓeyyoti.

Iti yaÑ taÑ vuttaÑ “sotÈpattimaggo sakadÈgÈmimaggo anÈgÈmimaggo arahattamaggoti imesu pana cat|su maggesu ÒÈÓaÑ ÒÈÓadassanavisuddhi nÈmÈ”ti, taÑ imÈni iminÈ anukkamena pattabbÈni cattÈri ÒÈÓÈni sandhÈya vuttaÑ.

BodhipakkhiyakathÈ

817. IdÈni imissÈyeva catuÒÈÓÈya ÒÈÓadassanavisuddhiyÈ ÈnubhÈvavijÈnanatthaÑ–

ParipuÓÓabodhipakkhiya, bhÈvo vuÔÔhÈnabalasamÈyogo. Ye yena pahÈtabbÈ, dhammÈ tesaÑ pahÈnaÒca.

KiccÈni pariÒÒÈdÊni, yÈni vuttÈni abhisamayakÈle. TÈni ca yathÈsabhÈvena, jÈnitabbÈni sabbÈnÊti.

818. Tattha paripuÓÓabodhipakkhiya, bhÈvoti bodhipakkhiyÈnaÑ paripuÓÓabhÈvo. CattÈro satipaÔÔhÈnÈ, cattÈro sammappadhÈnÈ, cattÈro iddhipÈdÈ, paÒcindriyÈni, paÒca balÈni, satta bojjha~gÈ, ariyo aÔÔha~giko maggoti hi ime sattatiÑsa dhammÈ bujjhanaÔÔhena bodhoti laddhanÈmassa ariyamaggassa pakkhe bhavattÈ bodhipakkhiyÈ nÈma. Pakkhe bhavattÈti upakÈrabhÈve ÔhitattÈ.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 319

819. Tesu tesu ÈrammaÓesu okkhanditvÈ1 pakkhanditvÈ upaÔÔhÈnato paÔÔhÈnaÑ2. Satiyeva paÔÔhÈnaÑ satipaÔÔhÈnaÑ. KÈyavedanÈcittadhammesu panassÈ asubhadukkha-anicca-anattÈkÈragahaÓavasena subhasukhanicca-attasaÒÒÈpahÈnakiccasÈdhanavasena ca pavattito catudhÈ bhedo hoti. TasmÈ cattÈro satipaÔÔhÈnÈti vuccanti. 820. Padahanti etenÈti padhÈnaÑ. SobhanaÑ padhÈnaÑ sammappadhÈnaÑ. SammÈ vÈ padahanti etenÈti sammappadhÈnaÑ. SobhanaÑ vÈ taÑ kilesavir|pattavirahato padhÈnaÒca hitasukhanipphÈdakattena seÔÔhabhÈvÈvahanato padhÈnabhÈvakÈraÓato cÈti sammappadhÈnaÑ. VÊriyassetaÑ adhivacanaÑ. TayidaÑ uppannÈnuppannÈnaÑ akusalÈnaÑ pahÈnÈnuppattikiccaÑ anuppannuppannÈnaÒca kusalÈnaÑ uppattiÔÔhitikiccaÑ sÈdhayatÊti catubbidhaÑ hoti, tasmÈ cattÈro sammappadhÈnÈti vuccanti. 821. Pubbe vuttena ijjhanaÔÔhena iddhi. TassÈ sampayuttÈya pubba~gamaÔÔhena phalabh|tÈya pubbabhÈgakÈraÓaÔÔhena ca iddhiyÈ pÈdoti iddhipÈdo. So chandÈdivasena catubbidho hoti, tasmÈ cattÈro iddhipÈdÈti vuccanti. YathÈha “cattÈro iddhipÈdÈ chandiddhipÈdo cittiddhipÈdo vÊriyiddhipÈdo vÊmaÑsiddhipÈdo”ti3. Ime lokuttarÈva. LokiyÈ pana “chandaÒce bhikkhu adhipatiÑ karitvÈ labhati samÈdhiÑ, labhati cittassa ekaggataÑ. AyaÑ vuccati chandasamÈdhÊ”ti4Èdivacanato chandÈdi-adhipativasena paÔiladdhadhammÈpi honti. 822. Assaddhiya kosajja pamÈda vikkhepasammohÈnaÑ abhibhavanato abhibhavanasa~khÈtena adhipatiyaÔÔhena indriyaÑ. AssaddhiyÈdÊhi ca anabhibhavanÊyato akampiyaÔÔhena balaÑ. Tadubhayampi saddhÈdivasena paÒcavidhaÑ hoti, tasmÈ paÒcindriyÈni paÒca balÈnÊti vuccanti. 823. Bujjhanakasattassa pana a~gabhÈvena sati-Èdayo satta bojjha~gÈ. NiyyÈnikaÔÔhena ca sammÈdiÔÔhi-Èdayo aÔÔha magga~gÈ honti. Tena vuttaÑ “satta bojjha~gÈ ariyo aÔÔha~giko maggo”ti. ______________________________________________________________ 1. OkkanditvÈ (Ka-SÊ, SyÈ, Ka) 2. UpaÔÔhÈnaÑ (I) 3. Vibha~ga 232 piÔÔhe. 4. Vibha~ga 225 piÔÔhe.

Visuddhimagga 320

824. Iti ime sattatiÑsa bodhipakkhiyadhammÈ pubbabhÈge lokiyavipassanÈya vattamÈnÈya cuddasavidhena kÈyaÑ pariggaÓhato ca kÈyÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, navavidhena vedanaÑ pariggaÓhato ca vedanÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, soÄasavidhena cittaÑ pariggaÓhato ca cittÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ, paÒcavidhena dhamme pariggaÓhato ca dhammÈnupassanÈsatipaÔÔhÈnaÑ. ImasmiÑ attabhÈve anuppannapubbaÑ parassa uppannaÑ akusalaÑ disvÈ “yathÈ paÔipannassetaÑ uppannaÑ, na tathÈ paÔipajjissÈmi evaÑ me etaÑ nuppajjissatÊ”ti, tassa anuppÈdÈya vÈyamanakÈle paÔhamaÑ sammappadhÈnaÑ. Attano samudÈcÈrappattaÑ akusalaÑ disvÈ tassa pahÈnÈya vÈyamanakÈle dutiyaÑ. ImasmiÑ attabhÈve anuppannapubbaÑ jhÈnaÑ vÈ vipassanaÑ vÈ uppÈdetuÑ vÈyamantassa tatiyaÑ. UppannaÑ yathÈ na parihÈyati, evaÑ punappunaÑ uppÈdentassa catutthaÑ sammappadhÈnaÑ. ChandaÑ dhuraÑ katvÈ kusaluppÈdanakÈle chandiddhipÈdo. MicchÈvÈcÈya viramaÓakÈle sammÈvÈcÈti evaÑ nÈnÈcittesu labbhanti. ImesaÑ pana catunnaÑ ÒÈÓÈnaÑ uppattikÈle ekacitte labbhanti. PhalakkhaÓe ÔhapetvÈ cattÈro sammappadhÈne avasesÈ tettiÑsa labbhanti. 825. EvaÑ ekacitte labbhamÈnesu cetesu ekÈva nibbÈnÈrammaÓÈ sati kÈyÈdÊsu subhasaÒÒÈdippahÈnakiccasÈdhanavasena cattÈro satipaÔÔhÈnÈti vuccati. Ekameva ca vÊriyaÑ anuppannÈnaÑ anuppÈdÈdikiccasÈdhanavasena cattÈro sammappadhÈnÈti vuccati. Sesesu pana hÈpanavaÉÉhanaÑ natthi. 826. Apica tesu–

Nava ekavidhÈ eko, dvedhÈtha catu paÒcadhÈ. AÔÔhadhÈ navadhÈ ceva, iti chaddhÈ1 bhavanti te.

Nava ekavidhÈti chando, cittaÑ, pÊti, passaddhi, upekkhÈ, sa~kappo, vÈcÈ, kammanto, ÈjÊvoti ime nava chandiddhipÈdÈdivasena ekavidhÈva honti, na aÒÒaÑ koÔÔhÈsaÑ bhajanti. Eko dvedhÈti saddhÈ indriya, balavasena dvedhÈ ÔhitÈ. Atha catu paÒcadhÈti athaÒÒo eko catudhÈ, aÒÒo paÒcadhÈ Ôhitoti attho. Tattha samÈdhi eko indriya, bala, bojjha~ga, magga~gavasena catudhÈ Ôhito. PaÒÒÈ tesaÒca catunnaÑ iddhipÈdakoÔÔhÈsassa ______________________________________________________________ 1. ChadhÈ (SyÈ, I, Ka)

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 321

ca vasena paÒcadhÈ. AÔÔhadhÈ navadhÈ cevÈti aparo eko aÔÔhadhÈ, eko navadhÈ Ôhitoti attho. CatusatipaÔÔhÈna, indriya, bala, bojjha~ga, magga~gavasena sati aÔÔhadhÈ ÔhitÈ. CatusammappadhÈna, iddhipÈda, indriya, bala, bojjha~ga, magga~gavasena vÊriyaÑ navadhÈti. EvaÑ–

Cuddaseva asambhinnÈ, hontete bodhipakkhiyÈ. KoÔÔhÈsato sattavidhÈ, sattatiÑsappabhedato.

SakiccanipphÈdanato, sar|pena ca vuttito. Sabbeva ariyamaggassa, sambhave sambhavanti teti.

EvaÑ tÈvettha paripuÓÓabodhipakkhiyabhÈvo jÈnitabbo.

VuÔÔhÈnabalasamÈyogakathÈ

827. VuÔÔhÈnabalasamÈyogoti vuÔÔhÈnaÒceva balasamÈyogo ca. LokiyavipassanÈ hi nimittÈrammaÓattÈ ceva pavattikÈraÓassa ca samudayassa asamucchindanato neva nimittÈ na pavattÈ vuÔÔhÈti. GotrabhuÒÈÓaÑ samudayassa asamucchindanato pavattÈ na vuÔÔhÈti. NibbÈnÈrammaÓato pana nimittÈ vuÔÔhÈtÊti ekato vuÔÔhÈnaÑ hoti. TenÈha “bahiddhÈ vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ gotrabhuÒÈÓan”ti1. TathÈ “uppÈdÈ vivaÔÔitvÈ anuppÈdaÑ pakkhandatÊti gotrabhu, pavattÈ vivaÔÔitvÈ”ti2 sabbaÑ veditabbaÑ. ImÈni pana cattÈripi ÒÈÓÈni animittÈrammaÓattÈ nimittato vuÔÔhahanti, samudayassa samucchindanato pavattÈ vuÔÔhahantÊti dubhato vuÔÔhÈnÈni honti.

Tena vuttaÑ–

“KathaÑ dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ magge ÒÈÓaÑ?

SotÈpattimaggakkhaÓe dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi micchÈdiÔÔhiyÈ vuÔÔhÈti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhÈti, bahiddhÈ ca sabbanimittehi vuÔÔhÈti. Tena vuccati dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ magge ÒÈÓaÑ. AbhiniropanaÔÔhena sammÈsa~kappo micchÈsa~kappÈ -pa-. PariggahaÔÔhena sammÈvÈcÈ micchÈvÈcÈya. SamuÔÔhÈnaÔÔhena sammÈkammanto. VodÈnaÔÔhena sammÈ-ÈjÊvo. PaggahaÔÔhena

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 1 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 64 piÔÔhe.

Visuddhimagga 322

sammÈvÈyÈmo. UpaÔÔhÈnaÔÔhena sammÈsati. AvikkhepaÔÔhena sammÈsamÈdhi micchÈsamÈdhito vuÔÔhÈti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhÈti, bahiddhÈ ca sabbanimittehi vuÔÔhÈti. Tena vuccati “dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ magge ÒÈÓan”ti.

SakadÈgÈmimaggakkhaÓe dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi -pa-. AvikkhepaÔÔhena sammÈsamÈdhi oÄÈrikÈ kÈmarÈgasaÑyojanÈ paÔighasaÑyojanÈ oÄÈrikÈ kÈmarÈgÈnusayÈ paÔighÈnusayÈ vuÔÔhÈti -pa-.

AnÈgÈmimaggakkhaÓe dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi -pa-. AvikkhepaÔÔhena sammÈsamÈdhi anusahagatÈ kÈmarÈgasaÑyojanÈ paÔighasaÑyojanÈ anusahagatÈ kÈmarÈgÈnusayÈ paÔighÈnusayÈ vuÔÔhÈti -pa-.

ArahattamaggakkhaÓe dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi -pa-. AvikkhepaÔÔhena sammÈsamÈdhi r|parÈgÈ ar|parÈgÈ mÈnÈ uddhaccÈ avijjÈya mÈnÈnusayÈ bhavarÈgÈnusayÈ avijjÈnusayÈ vuÔÔhÈti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhÈti, bahiddhÈ ca sabbanimittehi vuÔÔhÈti. Tena vuccati “dubhato vuÔÔhÈnavivaÔÔane paÒÒÈ magge ÒÈÓan”ti1.

828. LokiyÈnaÒca aÔÔhannaÑ samÈpattÊnaÑ bhÈvanÈkÈle samathabalaÑ adhikaÑ hoti. AniccÈnupassanÈdÊnaÑ bhÈvanÈkÈle vipassanÈbalaÑ. AriyamaggakkhaÓe pana yuganaddhÈ2 te dhammÈ pavattanti aÒÒamaÒÒaÑ anativattanaÔÔhena. TasmÈ imesu cat|supi ÒÈÓesu ubhayabalasamÈyogo hoti. YathÈha–

“Uddhaccasahagatakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhahato cittassa ekaggatÈ avikkhepo samÈdhi nirodhagocaro, avijjÈsahagatakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhahato anupassanaÔÔhena vipassanÈ nirodhagocarÈ. Iti vuÔÔhÈnaÔÔhena samathavipassanÈ

______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 66. 67 piÔÔhesu. 2. YuganandhÈ (Ka)

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 323

ekarasÈ honti, yuganaddhÈ honti, aÒÒamaÒÒaÑ nÈtivattantÊti. Tena vuccati vuÔÔhÈnaÔÔhena samathavipassanaÑ yuganaddhaÑ bhÈvetÊ”ti1.

Evamettha vuÔÔhÈnabalasamÈyogo veditabbo.

PahÈtabbadhammapahÈnakathÈ

829. Ye yena pahÈtabbÈ dhammÈ, tesaÑ pahÈnaÒcÈti imesu pana cat|su ÒÈÓesu ye dhammÈ yena ÒÈÓena pahÈtabbÈ, tesaÑ pahÈnaÒca jÈnitabbaÑ. EtÈni hi yathÈyogaÑ saÑyojana kilesa micchatta lokadhammamacchariya vipallÈsa gantha agati Èsava ogha yoga nÊvaraÓa parÈmÈsa-upÈdÈna anusaya mala akusalakammapatha cittuppÈdasa~khÈtÈnaÑ dhammÈnaÑ pahÈnakarÈni.

Tattha saÑyojanÈnÊti khandhehi khandhÈnaÑ phalena kammassa dukkhena vÈ sattÈnaÑ saÑyojakattÈ r|parÈgÈdayo dasa dhammÈ vuccanti. YÈvaÒhi te, tÈva etesaÑ anuparamoti. TatrÈpi r|parÈgo ar|parÈgo mÈno uddhaccaÑ avijjÈti ime paÒca uddhaÑ nibbattanakakhandhÈdisaÑyojakattÈ uddhaÑbhÈgiyasaÑyojanÈni nÈma. SakkÈyadiÔÔhi vicikicchÈ sÊlabbataparÈmÈso kÈmarÈgo paÔighoti ime paÒca adhonibbattanakakhandhÈdisaÑyojakattÈ adhobhÈgiyasaÑyojanÈni nÈma.

KilesÈti sayaÑ saÑkiliÔÔhattÈ sampayuttadhammÈnaÒca saÑkilesikattÈ lobho doso moho mÈno diÔÔhi vicikicchÈ thinaÑ uddhaccaÑ ahirikaÑ anottappanti ime dasa dhammÈ.

MicchattÈti micchÈpavattanato micchÈdiÔÔhi micchÈsa~kappo micchÈvÈcÈ micchÈkammanto micchÈ-ÈjÊvo micchÈvÈyÈmo micchÈsati micchÈsamÈdhÊti ime aÔÔha dhammÈ. MicchÈvimutti micchÈÒÈÓehi vÈ saddhiÑ dasa.

LokadhammÈti lokappavattiyÈ sati anuparamadhammakattÈ lÈbho alÈbho yaso ayaso sukhaÑ dukkhaÑ nindÈ pasaÑsÈti ime aÔÔha. Idha pana kÈraÓopacÈrena lÈbhÈdivatthukassa anunayassa alÈbhÈdivatthukassa paÔighassa cetaÑ lokadhammaggahaÓena gahaÓaÑ katanti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 289 piÔÔhe.

Visuddhimagga 324

MacchariyÈnÊti ÈvÈsamacchariyaÑ kulamacchariyaÑ lÈbhamacchariyaÑ dhammamacchariyaÑ vaÓÓamacchariyanti imÈsu ÈvÈsÈdÊsu aÒÒesaÑ sÈdhÈraÓabhÈvaÑ asahanÈkÈrena pavattÈni paÒca macchariyÈni.

VipallÈsÈti aniccadukkha-anatta-asubhesuyeva vatth|su “niccaÑ sukhaÑ attÈ subhan”ti evaÑ pavatto saÒÒÈvipallÈso cittavipallÈso diÔÔhivipallÈsoti ime tayo.

GanthÈti nÈmakÈyassa ceva r|pakÈyassa ca ganthanato abhijjhÈdayo cattÈro. TathÈ hi te abhijjhÈ kÈyagantho, byÈpÈdo kÈyagantho, sÊlabbataparÈmÈso kÈyagantho, idaÑsaccÈbhiniveso kÈyagantho icceva vuttÈ.

AgatÊti chandadosamohabhayehi akattabbakaraÓassa, kattabbÈkaraÓassa ca adhivacanaÑ. TaÒhi ariyehi agantabbattÈ agatÊti vuccati.

ŒsavÈti ÈrammaÓavasena Ègotrabhuto, Èbhavaggato ca savanÈ, asaÑvutehi vÈ dvÈrehi ghaÔachiddehi udakaÑ viya savanato niccapaggharaÓaÔÔhena saÑsÈradukkhassa vÈ savanato kÈmarÈgabhavarÈgamicchÈdiÔÔhi-avijjÈnametaÑ adhivacanaÑ.

BhavasÈgare ÈkaÉÉhanaÔÔhena duruttaraÓaÔÔhena ca oghÈtipi, ÈrammaÓaviyogassa ceva dukkhaviyogassa ca appadÈnato yogÈtipi tesaÒÒeva adhivacanaÑ.

NÊvaraÓÈnÊti cittassa ÈvaraÓanÊvaraÓapaÔicchÈdanaÔÔhena kÈmacchandÈdayo paÒca.

ParÈmÈsoti tassa tassa dhammassa sabhÈvaÑ atikkamma parato abh|taÑ sabhÈvaÑ ÈmasanÈkÈrena pavattanato micchÈdiÔÔhiyÈ etaÑ adhivacanaÑ.

UpÈdÈnÈnÊti sabbÈkÈrena PaÔiccasamuppÈdaniddese vuttÈni kÈmupÈdÈnÈdÊni cattÈri.

AnusayÈti thÈmagataÔÔhena kÈmarÈgÈnusayo, paÔigha, mÈna, diÔÔhi, vicikicchÈ, bhavarÈga, avijjÈnusayoti evaÑ vuttÈ kÈmarÈgÈdayo

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 325

satta. Te hi thÈmagatattÈ punappunaÑ kÈmarÈgÈdÊnaÑ uppattihetubhÈvena anusentiyevÈti anusayÈ.

MalÈti telaÒjanakalalaÑ viya sayaÒca asuddhattÈ, aÒÒesaÒca asuddhabhÈvakaraÓato lobhadosamohÈ tayo.

AkusalakammapathÈti akusalakammabhÈvena ceva duggatÊnaÒca pathabhÈvena pÈÓÈtipÈto adinnÈdÈnaÑ kÈmesumicchÈcÈro musÈvÈdo pisuÓavÈcÈ pharusavÈcÈ samphappalÈpo abhijjhÈ byÈpÈdo micchÈdiÔÔhÊti ime dasa.

AkusalacittuppÈdÈti lobham|lÈ aÔÔha dosam|lÈ dve moham|lÈ dveti ime dvÈdasa. 830. Iti etesaÑ saÑyojanÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ etÈni yathÈyogaÑ pahÈnakarÈni. KathaÑ? SaÑyojanesu tÈva sakkÈyadiÔÔhi vicikicchÈ sÊlabbataparÈmÈso apÈyagamanÊyÈ ca kÈmarÈgapaÔighÈti ete paÒca dhammÈ paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, sesÈ kÈmarÈgapaÔighÈ oÄÈrikÈ dutiyaÒÈÓavajjhÈ, sukhumÈ tatiyaÒÈÓavajjhÈ, r|parÈgÈdayo paÒcapi catutthaÒÈÓavajjhÈ eva. Paratopi ca yattha yattha evasaddena niyamaÑ na karissÈma. Tattha tattha yaÑ yaÑ “upariÒÈÓavajjho”ti vakkhÈma, so so purimaÒÈÓehi hatÈpÈyagamanÊyÈdibhÈvova hutvÈ upariÒÈÓavajjho hotÊti veditabbo.

Kilesesu diÔÔhivicikicchÈ paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, doso tatiyaÒÈÓavajjho, lobhamohamÈnathina-uddhacca-ahirika-anottappÈni catutthaÒÈÓavajjhÈni.

Micchattesu micchÈdiÔÔhi musÈvÈdo micchÈkammanto micchÈ-ÈjÊvoti ime paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, micchÈsa~kappo pisuÓavÈcÈ pharusavÈcÈti ime tatiyaÒÈÓavajjhÈ, cetanÈyeva cettha vÈcÈti veditabbÈ. SamphappalÈpa micchÈvÈyÈma sati samÈdhi vimutti ÒÈÓÈni catutthaÒÈÓavajjhÈni.

Lokadhammesu paÔigho tatiyaÒÈÓavajjho, anunayo catutthaÒÈÓavajjho, yase ca pasaÑsÈya ca anunayo catutthaÒÈÓavajjhoti eke. MacchariyÈni paÔhamaÒÈÓavajjhÈneva.

Visuddhimagga 326

VipallÈsesu anicce niccaÑ, anattani attÈti ca saÒÒÈcittadiÔÔhivipallÈsÈ, dukkhe sukhaÑ, asubhe subhanti diÔÔhivipallÈso cÈti ime paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, asubhe subhanti saÒÒÈcittavipallÈsÈ tatiyaÒÈÓavajjhÈ, dukkhe sukhanti saÒÒÈcittavipallÈsÈ catutthaÒÈÓavajjhÈ.

Ganthesu sÊlabbataparÈmasa idaÑsaccÈbhinivesakÈyaganthÈ paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, byÈpÈdakÈyagantho tatiyaÒÈÓavajjho, itaro catutthaÒÈÓavajjho.

Agati paÔhamaÒÈÓavajjhÈva.

Œsavesu diÔÔhÈsavo paÔhamaÒÈÓavajjho, kÈmÈsavo tatiyaÒÈÓavajjho, itare dve catutthaÒÈÓavajjhÈ. Oghayogesupi eseva nayo.

NÊvaraÓesu vicikicchÈnÊvaraÓaÑ paÔhamaÒÈÓavajjhaÑ, kÈmacchando byÈpÈdo kukkuccanti tÊÓi tatiyaÒÈÓavajjhÈni, thinamiddha-uddhaccÈni catutthaÒÈÓavajjhÈni.

ParÈmÈso paÔhamaÒÈÓavajjhova.

UpÈdÈnesu sabbesampi lokiyadhammÈnaÑ vatthukÈmavasena kÈmÈti ÈgatattÈ r|pÈr|parÈgopi kÈmupÈdÈne patati, tasmÈ taÑ catutthaÒÈÓavajjhaÑ, sesÈni paÔhamaÒÈÓavajjhÈni.

Anusayesu diÔÔhivicikicchÈnusayÈ paÔhamaÒÈÓavajjhÈva, kÈmarÈga paÔighÈnusayÈ tatiyaÒÈÓavajjhÈ, mÈna bhavarÈgÈvijjÈnusayÈ catutthaÒÈÓavajjhÈ.

Malesu dosamalaÑ tatiyaÒÈÓavajjhaÑ, itarÈni catutthaÒÈÓavajjhÈni.

Akusalakammapathesu pÈÓÈtipÈto adinnÈdÈnaÑ micchÈcÈro musÈvÈdo micchÈdiÔÔhÊti ime paÔhamaÒÈÓavajjhÈ, pisuÓavÈcÈ pharusavÈcÈ byÈpÈdoti tayo tatiyaÒÈÓavajjhÈ, samphappalÈpÈbhijjhÈ catutthaÒÈÓavajjhÈ.

AkusalacittappÈdesu cattÈro diÔÔhigatasampayuttÈ vicikicchÈsampayutto cÈti paÒca paÔhamaÒÈÓavajjhÈva, dve paÔighasampayuttÈ tatiyaÒÈÓavajjhÈ, sesÈ catutthaÒÈÓavajjhÈti.

YaÒca yena vajjhaÑ, taÑ tena pahÈtabbaÑ nÈma. Tena vuttaÑ “iti etesaÑ saÑyojanÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ etÈni yathÈyogaÑ pahÈnakarÈnÊ”ti.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 327

831. KiÑ panetÈni ete dhamme atÊtÈnÈgate pajahanti udÈhu paccuppanneti. KiÑ panettha yadi tÈva atÊtÈnÈgate, aphalo vÈyÈmo Èpajjati. KasmÈ? PahÈtabbÈnaÑ natthitÈya. Atha paccuppanne, tathÈpi aphalo, vÈyÈmena saddhiÑ pahÈtabbÈnaÑ atthitÈya, saÑkilesikÈ ca maggabhÈvanÈ Èpajjati, vippayuttatÈ vÈ kilesÈnaÑ, na ca paccuppannakileso cittavippayutto nÈma atthÊti. NÈyaÑ1 ÈveÓikÈ codanÈ. PÈÄiyaÑyeva2 hi “svÈyaÑ3 kilese pajahati, atÊte kilese pajahati, anÈgate kilese pajahati, paccuppanne kilese pajahatÊ”ti vatvÈ, puna “haÒci atÊte kilese pajahati, tenahi khÊÓaÑ khepeti, niruddhaÑ nirodheti, vigataÑ vigameti, attha~gataÑ attha~gameti. AtÊtaÑ yaÑ natthi, taÑ pajahatÊ”ti ca vatvÈ, “na atÊte kilese pajahatÊ”ti paÔikkhittaÑ.

TathÈ “haÒci anÈgate kilese pajahati, tenahi ajÈtaÑ pajahati, anibbattaÑ pajahati, anuppannaÑ pajahati, apÈtubh|taÑ pajahati. AnÈgataÑ yaÑ natthi, taÑ pajahatÊ”ti ca vatvÈ, “na anÈgate kilese pajahatÊ”ti paÔikkhittaÑ.

TathÈ “haÒci paccuppanne kilese pajahati, tenahi ratto rÈgaÑ pajahati. DuÔÔho dosaÑ, m|Äho mohaÑ, vinibaddho mÈnaÑ, parÈmaÔÔho diÔÔhiÑ, vikkhepagato uddhaccaÑ, aniÔÔha~gato vicikicchaÑ, thÈmagato anusayaÑ pajahati. KaÓhasukkÈ dhammÈ yuganaddhÈva vattanti. SaÑkilesikÈ maggabhÈvanÈ hotÊ”ti ca vatvÈ, “na atÊte kilese pajahati, na anÈgate, na paccuppanne kilese pajahatÊ”ti sabbaÑ paÔikkhipitvÈ, “tenahi natthi maggabhÈvanÈ, natthi phalasacchikiriyÈ, natthi kilesappahÈnaÑ, natthi dhammÈbhisamayo”ti paÒhÈpariyosÈne “na hi natthi maggabhÈvanÈ -pa- natthi dhammÈbhisamayo”ti paÔijÈnitvÈ “yathÈ kathaÑ viyÈ”ti vutte idaÑ vuttaÑ–

“SeyyathÈpi taruÓo rukkho ajÈtaphalo, tamenaÑ puriso m|le4 chindeyya, ye tassa rukkhassa ajÈtaphalÈ, te ajÈtÈyeva na jÈyanti, anibbattÈyeva na nibbattanti, anuppannÈyeva na uppajjanti, apÈtubh|tÈyeva na pÈtubhavanti,

______________________________________________________________ 1. AyaÑ (Ka) 2. PaÔisaÑ 394. 5 piÔÔhesu. 3. YvÈyaÑ (PÈÄi-potthake) 4. M|laÑ (I, Ka)

Visuddhimagga 328

evameva uppÈdo hetu uppÈdo paccayo kilesÈnaÑ nibbattiyÈti uppÈde ÈdÊnavaÑ disvÈ anuppÈde cittaÑ pakkhandati, anuppÈde cittassa1 pakkhandattÈ ye Èy|hanapaccayÈ kilesÈ nibbatteyyuÑ, te ajÈtÈyeva na jÈyanti -pa-. ApÈtubh|tÈyeva na pÈtubhavanti, evaÑ hetunirodhÈ dukkhanirodho. PavattaÑ hetu -pa-. NimittaÑ hetu -pa-. Œy|hanÈ hetu -pa-. AnÈy|hane cittassa1 pakkhandattÈ ye Èy|hanapaccayÈ kilesÈ nibbatteyyuÑ, te ajÈtÈyeva -pa- apÈtubh|tÈyeva na pÈtubhavanti, evaÑ hetunirodhÈ dukkhanirodho. EvaÑ atthi maggabhÈvanÈ, atthi phalasacchikiriyÈ, atthi kilesappahÈnaÑ, atthi dhammÈbhisamayo”ti2.

832. Etena kiÑ dÊpitaÑ hoti? Bh|miladdhÈnaÑ kilesÈnaÑ pahÈnaÑ dÊpitaÑ hoti. Bh|miladdhÈ pana kiÑ atÊtÈnÈgatÈ udÈhu paccuppannÈti. Bh|miladdhuppannÈ eva nÈma te. 833. UppannaÑ hi vattamÈnabh|tÈpagatokÈsakatabh|miladdhavasena anekappabhedaÑ. Tattha sabbampi uppÈdajarÈbha~gasama~gisa~khÈtaÑ vattamÈnuppannaÑ nÈma. ŒrammaÓarasaÑ anubhavitvÈ niruddhaÑ anubh|tÈpagatasa~khÈtaÑ kusalÈkusalaÑ uppÈdÈdittayaÑ anuppatvÈ niruddhaÑ bh|tÈpagata3 sa~khÈtaÑ sesasa~khataÒca bh|tÈpagatuppannaÑ nÈma. “YÈnissa tÈni pubbekatÈni kammÈnÊ”ti4 evamÈdinÈ nayena vuttaÑ kammaÑ atÊtampi samÈnaÑ aÒÒaÑ vipÈkaÑ paÔibÈhitvÈ attano vipÈkassokÈsaÑ katvÈ ÔhitattÈ tathÈ katokÈsaÒca vipÈkaÑ anuppannampi samÈnaÑ evaÑ kate okÈse ekantena uppajjanato okÈsakatuppannaÑ nÈma. TÈsu tÈsu bh|mÊsu asam|hataÑ akusalaÑ bh|miladdhuppannaÑ nÈma. 834. Ettha ca bh|miyÈ bh|miladdhassa ca nÈnattaÑ veditabbaÑ. Bh|mÊti hi vipassanÈya ÈrammaÓabh|tÈ tebh|makÈ paÒcakkhandhÈ. Bh|miladdhaÑ nÈma tesu khandhesu uppattirahaÑ kilesajÈtaÑ. Tenahi sÈ bh|miladdhÈ nÈma hotÊti tasmÈ bh|miladdhanti vuccati, sÈ ca kho na ÈrammaÓavasena. ______________________________________________________________ 1. CittaÑ (Ka) 2. PaÔilaÑ 395 piÔÔhe. 3. HutvÈpagata (I, Ka) 4. Ma 3. 203 piÔÔhe.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 329

ŒrammaÓavasena hi sabbepi atÊtÈnÈgate pariÒÒÈtepi ca khÊÓÈsavÈnaÑ khandhe Èrabbha kilesÈ uppajjanti MahÈkaccÈna-uppalavaÓÓÈdÊnaÑ khandhe Èrabbha SoreyyaseÔÔhi NandamÈÓavakÈdÊnaÑ1 viya. Yadi ca taÑ bh|miladdhaÑ nÈma siyÈ, tassa appaheyyato na koci bhavam|laÑ pajaheyya. Vatthuvasena pana bh|miladdhaÑ veditabbaÑ. Yattha yattha hi vipassanÈya apariÒÒÈtÈ khandhÈ uppajjanti, tattha tattha uppÈdato pabhuti tesu vaÔÔam|laÑ kilesajÈtaÑ anuseti. TaÑ appahÊnaÔÔhena bh|miladdhanti veditabbaÑ. 835. Tattha ca yassa yesu khandhesu appahÊnaÔÔhena anusayitÈ kilesÈ, tassa te eva khandhÈ tesaÑ kilesÈnaÑ vatthu, na aÒÒesaÑ santakÈ khandhÈ. AtÊtakkhandhesu ca appahÊnÈnusayitÈnaÑ kilesÈnaÑ atÊtakkhandhÈva vatthu, na itare. Esa nayo anÈgatÈdÊsu. TathÈ kÈmÈvacarakkhandhesu appahÊnÈnusayitÈnaÑ kilesÈnaÑ kÈmÈvacarakkhandhÈva vatthu, na itare. Esa nayo r|pÈr|pÈvacaresu. SotÈpannÈdÊsu pana yassa yassa ariyapuggalassa khandhesu taÑ taÑ vaÔÔam|laÑ kilesajÈtaÑ tena tena maggena pahÊnaÑ, tassa tassa te te khandhÈ pahÊnÈnaÑ tesaÑ tesaÑ vaÔÔam|lakilesÈnaÑ avatthuto bh|mÊti sa~khaÑ na labhanti. Puthujjanassa sabbasova vaÔÔam|lakilesÈnaÑ appahÊnattÈ yaÑkiÒci kariyamÈnaÑ kammaÑ kusalaÑ akusalaÑ vÈ hoti. Iccassa kammakilesapaccayÈ vaÔÔaÑ vaÔÔati. TassetaÑ vaÔÔam|laÑ r|pakkhandheyeva, na vedanÈkkhandhÈdÊsu. ViÒÒÈÓakkhandheyeva vÈ, na r|pakkhandhÈdÊs|ti na vattabbaÑ. KasmÈ? Avisesena paÒcasupi khandhesu anusayitattÈ. 836. KathaÑ? PathavÊrasÈdi viya rukkhe. YathÈ hi mahÈrukkhe pathavÊtalaÑ adhiÔÔhÈya pathavÊrasaÒca ÈporasaÒca nissÈya happaccayÈ m|la khandha sÈkhapasÈkha pallava palÈsa puppha phalehi vaÉÉhitvÈ nabhaÑ p|retvÈ yÈva kappÈvasÈnÈ bÊjaparamparÈya rukkhapaveÓiÑ santÈnayamÈne2 Ôhite taÑ pathavÊrasÈdim|leyeva, na khandhÈdÊsu -pa- phaleyeva vÈ, na m|lÈdÊs|ti na vattabbaÑ. KasmÈ? Avisesena sabbesu m|lÈdÊsu anugatattÈti.

YathÈ pana tasseva rukkhassa pupphaphalÈdÊsu nibbinno koci puriso cat|su disÈsu maÓÉ|kakaÓÔakaÑ nÈma visakaÓÔakaÑ ÈkoÔeyya, atha ______________________________________________________________ 1. Dhammapada-®Ôha 9. 69 gÈthÈvaÓÓanÈsu. 2. SandhÈyamÈne (I, Ka)

Visuddhimagga 330

so rukkho tena visasamphassena phuÔÔho pathavÊrasa-ÈporasÈnaÑ pariyÈdiÓÓattÈ appasavanadhammataÑ Ègamma puna santÈnaÑ nibbattetuÑ na sakkuÓeyya, evameva khandhapavattiyaÑ nibbinno kulaputto tassa purisassa cat|su disÈsu rukkhe visayojanaÑ viya attano santÈne catumaggabhÈvanaÑ Èrabhati. Athassa so khandhasantÈno tena catumaggavisasamphassena sabbaso vaÔÔam|lakakilesÈnaÑ pariyÈdiÓÓattÈ kiriyabhÈvamatta-upagatakÈyakammÈdisabbakammappabhedo hutvÈ ÈyatiÑ punabbhavÈnabhinibbattanadhammataÑ Ègamma bhavantarasantÈnaÑ nibbattetuÑ na sakkoti. KevalaÑ carimaviÒÒÈÓanirodhena nirindhano viya jÈtavedo anupÈdÈno parinibbÈyati, evaÑ bh|miyÈ bh|miladdhassa ca nÈnattaÑ veditabbaÑ. 837. Apica aparampi samudÈcÈra ÈrammaÓÈdhiggahita avikkhambhita-asam|hatavasena catubbidhaÑ uppannaÑ. Tattha vattamÈnuppannameva samudÈcÈruppannaÑ. CakkhÈdÊnaÑ pana ÈpÈthagate ÈrammaÓe pubbabhÈge anuppajjamÈnampi kilesajÈtaÑ ÈrammaÓassa adhiggahitattÈ eva aparabhÈge ekantena uppattito ÈrammaÓÈdhiggahituppannanti vuccati, KalyÈÓigÈme piÓÉÈya carato MahÈtissattherassa visabhÈgar|padassanena uppannakilesajÈtaÑ viya. SamathavipassanÈnaÑ aÒÒataravasena avikkhambhitaÑ kilesajÈtaÑ cittasantatimanÈr|Ähampi uppattinivÈrakassa hetuno abhÈvÈ avikkhambhituppannaÑ nÈma. SamathavipassanÈvasena pana vikkhambhitampi ariyamaggena asam|hatattÈ uppattidhammataÑ anatÊtatÈya asam|hatuppannanti vuccati, ÈkÈsena gacchantassa aÔÔhasamÈpattilÈbhino therassa kusumitarukkhe upavane pupphÈni uccinantassa madhurena sarena gÈyato mÈtugÈmassa gÊtasavanena uppannakilesajÈtaÑ viya. Tividhampi cetaÑ ÈrammaÓÈdhiggahitÈvikkhambhita-asam|hatuppannaÑ bh|miladdheneva sa~gahaÑ gacchatÊti veditabbaÑ. 838. IccetasmiÑ vuttappabhede uppanne yadetaÑ vattamÈnabh|tÈpagatokÈsakatasamudÈcÈrasa~khÈtaÑ catubbidhaÑ uppannaÑ, taÑ amaggavajjhattÈ kenacipi ÒÈÓena pahÈtabbaÑ na hoti. YampanetaÑ bh|miladdhÈrammaÓÈdhiggahita-avikkhambhita-asam|hatasa~khÈtaÑ uppannaÑ, tassa taÑ uppannabhÈvaÑ vinÈsayamÈnaÑ yasmÈ taÑ taÑ lokiyalokuttaraÒÈÓaÑ uppajjati, tasmÈ taÑ sabbampi pahÈtabbaÑ hotÊti. Evamettha ye yena pahÈtabbÈ dhammÈ, tesaÑ pahÈnaÒca jÈnitabbaÑ.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 331

PariÒÒÈdikiccakathÈ

839. KiccÈni pariÒÒÈdÊni, yÈni vuttÈni abhisamayakÈle. TÈni ca yathÈsabhÈvena, jÈnitabbÈni sabbÈnÊti.

SaccÈbhisamayakÈlaÑ hi etesu cat|su ÒÈÓesu ekekassa ekakkhaÓe1 pariÒÒÈ pahÈnaÑ sacchikiriyÈ bhÈvanÈti etÈni pariÒÒÈdÊni cattÈri kiccÈni vuttÈni, tÈni yathÈsabhÈvena jÈnitabbÈni. VuttaÑ hetaÑ porÈÓehi–

“YathÈ padÊpo apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe2 cattÈri kiccÈni karoti, vaÔÔiÑ jhÈpeti, andhakÈraÑ vidhamati, ÈlokaÑ parividaÑseti3, sinehaÑ pariyÈdiyati, evameva maggaÒÈÓaÑ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe2 cattÈri saccÈni abhisameti, dukkhaÑ pariÒÒÈbhisamayena abhisameti, samudayaÑ pahÈnÈbhisamayena abhisameti, maggaÑ bhÈvanÈbhisamayena abhisameti, nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisameti. KiÑ vuttaÑ hoti, nirodhaÑ ÈrammaÓaÑ karitvÈ cattÈripi saccÈni pÈpuÓÈti passati paÔivijjhatÊ”ti.

Vuttampi cetaÑ “yo bhikkhave dukkhaÑ passati, dukkhasamudayampi so passati, dukkhanirodhampi passati, dukkhanirodhagÈminiÑ paÔipadampi passatÊ”ti4 sabbaÑ veditabbaÑ.

Aparampi vuttaÑ “maggasama~gissa ÒÈÓaÑ, dukkhepetaÑ ÒÈÓaÑ, dukkhasamudayepetaÑ ÒÈÓaÑ, dukkhanirodhepetaÑ ÒÈÓaÑ, dukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈyapetaÑ ÒÈÓan”ti5.

Tattha yathÈ padÊpo vaÔÔiÑ jhÈpeti, evaÑ maggaÒÈÓaÑ dukkhaÑ parijÈnÈti. YathÈ andhakÈraÑ vidhamati, evaÑ samudayaÑ pajahati. YathÈ ÈlokaÑ parividaÑseti, evaÑ sahajÈtÈdipaccayatÈya sammÈsa~kappÈdidhammasa~khÈtaÑ maggaÑ bhÈveti. YathÈ sinehaÑ pariyÈdiyati, evaÑ kilesapariyÈdÈnaÑ nirodhaÑ sacchikarotÊti evaÑ upamÈsaÑsandanaÑ veditabbaÑ. 840. Aparo nayo–yathÈ s|riyo udayanto apubbaÑ acarimaÑ saha6 pÈtubhÈvÈ cattÈri kiccÈni karoti, r|pagatÈni obhÈseti, ______________________________________________________________ 1. EkakkhaÓena (SyÈ) 2. EkakkhaÓena (SyÈ, I, Ka) 3. PavidaÑseti (SÊ, I) 4. SaÑ 3. 382 piÔÔhe. 5. Vibha~ga 341; PaÔisaÑ 114 piÔÔhesu. 6. SayaÑ (Ka)

Visuddhimagga 332

andhakÈraÑ vidhamati, ÈlokaÑ dasseti, sÊtaÑ paÔippassambheti, evameva maggaÒÈÓaÑ -pa- nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisameti. IdhÈpi yathÈ s|riyo r|pagatÈni obhÈseti, evaÑ maggaÒÈÓaÑ dukkhaÑ parijÈnÈti. YathÈ andhakÈraÑ vidhamati, evaÑ samudayaÑ pajahati. YathÈ ÈlokaÑ dasseti, evaÑ sahajÈtÈdipaccayatÈya maggaÑ bhÈveti. YathÈ sÊtaÑ paÔippassambheti, evaÑ kilesapaÔippassaddhiÑ nirodhaÑ sacchikarotÊti evaÑ upamÈsaÑsandanaÑ veditabbaÑ. 841. Aparo nayo–yathÈ nÈvÈ apubbaÑ acarimaÑ ekakkhaÓe1 cattÈri kiccÈni karoti, orimatÊraÑ pajahati, sotaÑ chindati, bhaÓÉaÑ vahati, pÈrimatÊraÑ appeti, evameva maggaÒÈÓaÑ -pa- nirodhaÑ sacchikiriyÈbhisamayena abhisameti. EtthÈpi yathÈ nÈvÈ orimatÊraÑ pajahati, evaÑ maggaÒÈÓaÑ dukkhaÑ parijÈnÈti. YathÈ sotaÑ chindati, evaÑ samudayaÑ pajahati. YathÈ bhaÓÉaÑ vahati, evaÑ sahajÈtÈdipaccayatÈya maggaÑ bhÈveti. YathÈ pÈrimatÊraÑ appeti, evaÑ pÈrimatÊrabh|taÑ nirodhaÑ sacchikarotÊti evaÑ upamÈsaÑsandanaÑ veditabbaÑ. 842. EvaÑ saccÈbhisamayakÈlasmiÑ ekakkhaÓe1 catunnaÑ kiccÈnaÑ vasena pavattaÒÈÓassa panassa2 soÄasahÈkÈrehi tathaÔÔhena cattÈri kiccÈni ekapaÔivedhÈni honti. YathÈha–

“KathaÑ tathaÔÔhena cattÈri kiccÈni ekapaÔivedhÈni. SoÄasahi ÈkÈrehi tathaÔÔhena cattÈri kiccÈni ekapaÔivedhÈni. Dukkhassa pÊÄanaÔÔho, sa~khataÔÔho, santÈpaÔÔho, vipariÓÈmaÔÔho, tathaÔÔho. Samudayassa Èy|hanaÔÔho, nidÈnaÔÔho, saÑyogaÔÔho, palibodhaÔÔho, tathaÔÔho. Nirodhassa nissaraÓaÔÔho, vivekaÔÔho, asa~khataÔÔho, amataÔÔho, tathaÔÔho. Maggassa niyyÈnaÔÔho, hetuÔÔho, dassanaÔÔho, adhipateyyaÔÔho, tathaÔÔho. Imehi soÄasahi ÈkÈrehi tathaÔÔhena cattÈri saccÈni ekasa~gahitÈni. YaÑ ekasa~gahitaÑ3, taÑ ekattaÑ. YaÑ ekattaÑ, taÑ ekena ÒÈÓena3 paÔivijjhatÊti cattÈri saccÈni ekapaÔivedhÈnÊti4.

______________________________________________________________ 1. EkakkhaÓena (SyÈ) 2. Cassa (SyÈ, Ka) 3-3. TaÑ ekattaÑ ekena ÒÈÓena (SÊ, I) 4. PaÔisaÑ 296 piÔÔhe.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 333

843. Tattha siyÈ yadÈ dukkhÈdÊnaÑ aÒÒepi rogagaÓÉÈdayo atthÈ atthi, atha kasmÈ cattÈroyeva vuttÈti. Ettha vadÈma, aÒÒasaccadassanavasena ÈvibhÈvato. “Tattha katamaÑ dukkhe ÒÈÓaÑ, dukkhaÑ Èrabbha yÈ uppajjati paÒÒÈ pajÈnanÈ”ti-ÈdinÈ1 hi nayena ekekasaccÈrammaÓavasenÈpi saccaÒÈÓaÑ vuttaÑ. “Yo bhikkhave dukkhaÑ passati, samudayampi so passatÊ”ti-ÈdinÈ2 nayena ekaÑ saccaÑ ÈrammaÓaÑ katvÈ sesesupi kiccanipphattivasenÈpi vuttaÑ.

Tattha yadÈ ekekaÑ saccaÑ ÈrammaÓaÑ karoti, tadÈ samudayadassanena tÈva sabhÈvato pÊÄanalakkhaÓassÈpi dukkhassa, yasmÈ taÑ Èy|hanalakkhaÓena samudayena Èy|hitaÑ sa~khataÑ rÈsikataÑ, tasmÈssa so sa~khataÔÔho Èvibhavati. YasmÈ pana maggo kilesasantÈpaharo susÊtalo, tasmÈssa maggassa dassanena santÈpaÔÔho Èvibhavati Èyasmato Nandassa accharÈdassanena sundariyÈ anabhir|pabhÈvo viya. AvipariÓÈmadhammassa pana nirodhassa dassanenassa vipariÓÈmaÔÔho ÈvibhavatÊti vattabbamevettha natthi.

TathÈ sabhÈvato Èy|hanalakkhaÓassÈpi samudayassa, dukkhadassanena nidÈnaÔÔho Èvibhavati asappÈyabhojanato uppannabyÈdhidassanena bhojanassa byÈdhinidÈnabhÈvo viya. VisaÑyogabh|tassa nirodhassa dassanena saÑyogaÔÔho. NiyyÈnabh|tassa ca maggassa dassanena palibodhaÔÔhoti.

TathÈ nissaraÓalakkhaÓassÈpi nirodhassa, avivekabh|tassa samudayassa dassanena vivekaÔÔho Èvibhavati. Maggadassanena asa~khataÔÔho, iminÈ hi anamataggasaÑsÈre maggo nadiÔÔhapubbo, sopi ca sappaccayattÈ sa~khatoyevÈti appaccayadhammassa asa~khatabhÈvo ativiya pÈkaÔo hoti. Dukkhadassanena panassa amataÔÔho Èvibhavati, dukkhaÑ hi visaÑ, amataÑ nibbÈnanti.

TathÈ niyyÈnalakkhaÓassÈpi maggassa, samudayadassanena “nÈyaÑ hetu nibbÈnassa pattiyÈ, ayaÑ het|”ti hetuÔÔho Èvibhavati. Nirodhadassanena dassanaÔÔho, paramasukhumÈni r|pÈni passato “vippasannaÑ vata ______________________________________________________________ 1. Vibha~ga 341; PaÔisaÑ 114 piÔÔhesu. 2. SaÑ 3. 382 piÔÔhe.

Visuddhimagga 334

me cakkhun”ti cakkhussa vippasannabhÈvo viya. Dukkhadassanena adhipateyyaÔÔho, anekarogÈturakapaÓajanadassanena issarajanassa uÄÈrabhÈvoviyÈti evamettha salakkhaÓavasena ekekassa, aÒÒasaccadassanavasena ca itaresaÑ tiÓÓaÑ tiÓÓaÑ ÈvibhÈvato ekekassa cattÈro cattÈro atthÈ vuttÈ. MaggakkhaÓe pana sabbe cete atthÈ ekeneva dukkhÈdÊsu catukiccena ÒÈÓena paÔivedhaÑ gacchantÊti. Ye pana nÈnÈbhisamayaÑ icchanti, tesaÑ uttaraÑ Abhidhamme KathÈvatthusmiÑ vuttameva.

PariÒÒÈdippabhedakathÈ

844. IdÈni yÈni tÈni pariÒÒÈdÊni cattÈri kiccÈri vuttÈni, tesu–

TividhÈ hoti pariÒÒÈ, tathÈ pahÈnampi sacchikiriyÈpi. Dve bhÈvanÈ abhimatÈ, vinicchayo tattha ÒÈtabbo. 845. TividhÈ hoti pariÒÒÈti ÒÈtapariÒÒÈ tÊraÓapariÒÒÈ pahÈnapariÒÒÈti evaÑ pariÒÒÈ tividhÈ hoti. Tattha “abhiÒÒÈpaÒÒÈ ÒÈtaÔÔhena ÒÈÓan”ti1 evaÑ uddisitvÈ “ye ye dhammÈ abhiÒÒÈtÈ honti, te te dhammÈ ÒÈtÈ hontÊ”ti2 evaÑ sa~khepato, “sabbaÑ bhikkhave abhiÒÒeyyaÑ. KiÒca bhikkhave sabbaÑ abhiÒÒeyyaÑ. CakkhuÑ bhikkhave abhiÒÒeyyan”ti-ÈdinÈ3 nayena4 vitthÈrato vuttÈ ÒÈtapariÒÒÈ nÈma. TassÈ sappaccayanÈmar|pÈbhijÈnanÈ ÈveÓikÈ bh|mi. 846. “PariÒÒÈpaÒÒÈ tÊraÓaÔÔhena ÒÈÓan”ti1 evaÑ uddisitvÈ pana “ye ye dhammÈ pariÒÒÈtÈ honti, te te dhammÈ tÊritÈ hontÊ”ti2 evaÑ sa~khepato, “sabbaÑ bhikkhave pariÒÒeyyaÑ. KiÒca bhikkhave sabbaÑ pariÒÒeyyaÑ. CakkhuÑ bhikkhave pariÒÒeyyan”ti-ÈdinÈ5 nayena4 vitthÈrato vuttÈ tÊraÓapariÒÒÈ nÈma. TassÈ kalÈpasammasanato paÔÔhÈya aniccaÑ dukkhamanattÈti tÊraÓavasena pavattamÈnÈya yÈva anulomÈ ÈveÓikÈ bh|mi. 847. “PahÈnapaÒÒÈ6 pariccÈgaÔÔhena ÒÈÓan”ti1 evampana uddisitvÈ “ye ye dhammÈ pahÊnÈ honti, te te dhammÈ pariccattÈ hontÊ”ti7 evaÑ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 2 piÔÔhe. 2. PaÔisaÑ 84 piÔÔhe. 3. PaÔisaÑ 6 piÔÔhe. 4. ŒdinÈva nayena (Ka), ÈdinÈ ca nayena (?) 5. PaÔisaÑ 23 piÔÔhe. 6. PahÈnapariÒÒÈ (SÊ, I, Ka), pahÈne paÒÒÈ (PÈÄiyaÑ) 7. PaÔisaÑ 85 piÔÔhe.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 335

vitthÈrato vuttÈ “aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒaÑ pajahatÊ”ti-ÈdinayappavattÈ pahÈnapariÒÒÈ. TassÈ bha~gÈnupassanato paÔÔhÈya yÈva maggaÒÈÓÈ bh|mi, ayaÑ idha adhippetÈ.

YasmÈ vÈ ÒÈtatÊraÓapariÒÒÈyopi tadatthÈyeva, yasmÈ ca ye dhamme pajahati, te niyamato ÒÈtÈ ceva tÊritÈ ca honti, tasmÈ pariÒÒÈttayampi iminÈ pariyÈyena maggaÒÈÓassa kiccanti veditabbaÑ. 848. TathÈ pahÈnampÊti pahÈnampi hi vikkhambhanappahÈnaÑ tada~gappahÈnaÑ samucchedappahÈnanti pariÒÒÈ viya tividhameva hoti. Tattha yaÑ sasevÈle udake pakkhittena ghaÔena sevÈlassa viya tena tena lokiyasamÈdhinÈ nÊvaraÓÈdÊnaÑ paccanÊkadhammÈnaÑ vikkhambhanaÑ, idaÑ vikkhambhanappahÈnaÑ nÈma. PÈÄiyampana “vikkhambhanappahÈnaÒca nÊvaraÓÈnaÑ paÔhamaÑ jhÈnaÑ bhÈvayato”ti1 nÊvaraÓÈnaÒÒeva vikkhambhanaÑ vuttaÑ, taÑ pÈkaÔattÈ vuttanti veditabbaÑ. NÊvaraÓÈni hi jhÈnassa pubbabhÈgepi pacchÈbhÈgepi na sahasÈ cittaÑ ajjhottharanti, vitakkÈdayo appitakkhaÓeyeva. TasmÈ nÊvaraÓÈnaÑ vikkhambhanaÑ pÈkaÔaÑ. 849. YaÑ pana rattibhÈge samujjalitena padÊpena andhakÈrassa viya tena tena vipassanÈya avayavabh|tena ÒÈÓa~gena paÔipakkhavaseneva tassa tassa pahÈtabbadhammassa pahÈnaÑ, idaÑ tada~gappahÈnaÑ nÈma. SeyyathidaÑ–nÈmar|paparicchedena tÈva sakkÈyadiÔÔhiyÈ. Paccayapariggahena ahetuvisamahetudiÔÔhiyÈ ceva ka~khÈmalassa ca. KalÈpasammasanena “ahaÑ mamÈ”ti sam|hagÈhassa. MaggÈmaggavavatthÈnena amagge maggasaÒÒÈya. Udayadassanena ucchedadiÔÔhiyÈ. Vayadassanena sassatadiÔÔhiyÈ. BhayatupaÔÔhÈnena sabhaye abhayasaÒÒÈya. ŒdÊnavadassanena assÈdasaÒÒÈya. NibbidÈnupassanena abhiratisaÒÒÈya. MuÒcitukamyatÈya amuÒcitukÈmabhÈvassa. PaÔisa~khÈnena appaÔisa~khÈnassa. UpekkhÈya anupekkhanassa. Anulomena saccapaÔilomagÈhassa pahÈnaÑ.

YaÑ vÈ pana aÔÔhÈrasasu mahÈvipassanÈsu aniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈya. DukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒÈya. AnattÈnupassanÈya attasaÒÒÈya. NibbidÈnupassanÈya nandiyÈ. VirÈgÈnupassanÈya rÈgassa. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 26 piÔÔhe.

Visuddhimagga 336

NirodhÈnupassanÈya samudayassa. PaÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈnassa. KhayÈnupassanÈya ghanasaÒÒÈya. VayÈnupassanÈya Èy|hanassa. VipariÓÈmÈnupassanÈya dhuvasaÒÒÈya. AnimittÈnupassanÈya nimittassa. AppaÓihitÈnupassanÈya paÓidhiyÈ. SuÒÒatÈnupassanÈya abhinivesassa. AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈya sÈrÈdÈnÈbhinivesassa. YathÈbh|taÒÈÓadassanena sammohÈbhinivesassa. ŒdÊnavÈnupassanÈya ÈlayÈbhinivesassa. PaÔisa~khÈnupassanÈya appaÔisa~khÈya. VivaÔÔÈnupassanÈya saÑyogÈbhinivesassa pahÈnaÑ. Idampi tada~gappahÈnameva. 850. Tattha yathÈ aniccÈnupassanÈdÊhi sattahi niccasaÒÒÈdÊnaÑ pahÈnaÑ hoti, taÑ bha~gÈnupassane vuttameva.

KhayÈnupassanÈti pana ghanavinibbhogaÑ katvÈ aniccaÑ khayaÔÔhenÈti evaÑ khayaÑ passato ÒÈÓaÑ. Tena ghanasaÒÒÈya pahÈnaÑ hoti.

VayÈnupassanÈti–

ŒrammaÓÈnvayena, ubho ekavavatthÈnÈ. Nirodhe adhimuttatÈ, vayalakkhaÓavipassanÈti–

EvaÑ vuttÈ paccakkhato ceva anvayato ca sa~khÈrÈnaÑ bha~gaÑ disvÈ tasmiÒÒeva bha~gasa~khÈte nirodhe adhimuttatÈ, tÈya Èy|hanassa pahÈnaÑ hoti. YesaÑ hi atthÈya Èy|heyya, “te evaÑ vayadhammÈ”ti vipassato Èy|hane cittaÑ na namati.

VipariÓÈmÈnupassanÈti r|pasattakÈdivasena taÑ taÑ paricchedaÑ atikkamma aÒÒathÈpavattidassanaÑ. Uppannassa vÈ jarÈya ceva maraÓena ca dvÊhÈkÈrehi vipariÓÈmadassanaÑ, tÈya dhuvasaÒÒÈya pahÈnaÑ hoti.

AnimittÈnupassanÈti aniccÈnupassanÈva, tÈya niccanimittassa pahÈnaÑ hoti.

AppaÓihitÈnupassanÈti dukkhÈnupassanÈva, tÈya sukhapaÓidhisukhapatthanÈpahÈnaÑ hoti.

SuÒÒatÈnupassanÈti anattÈnupassanÈva, tÈya “atthi attÈ”ti abhinivesassa pahÈnaÑ hoti.

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 337

AdhipaÒÒÈdhammavipassanÈti– “ŒrammaÓaÒca paÔisa~khÈ, bha~gaÒca anupassati. SuÒÒato ca upaÔÔhÈnaÑ, adhipaÒÒÈ vipassanÈ”ti–

EvaÑ vuttÈ r|pÈdi-ÈrammaÓaÑ jÈnitvÈ tassa ca ÈrammaÓassa tadÈrammaÓassa ca cittassa bha~gaÑ disvÈ “sa~khÈrÈva bhijjanti, sa~khÈrÈnaÑ maraÓaÑ, na aÒÒo koci atthÊ”ti bha~gavasena suÒÒataÑ gahetvÈ pavattÈ vipassanÈ. SÈ adhipaÒÒÈ ca dhammesu ca vipassanÈti katvÈ adhipaÒÒÈdhammavipassanÈti vuccati, tÈya niccasÈrÈbhÈvassa ca attasÈrÈbhÈvassa ca suÔÔhu diÔÔhattÈ sÈrÈdÈnÈbhinivesassa pahÈnaÑ hoti.

YathÈbh|taÒÈÓadassananti sappaccayanÈmar|papariggaho, tena “ahosiÑ nu kho ahaÑ atÊtamaddhÈnan”ti-Èdivasena ceva, “issarato loko sambhotÊ”ti-Èdivasena ca pavattassa sammohÈbhinivesassa pahÈnaÑ hoti.

ŒdÊnavÈnupassanÈti bhayatupaÔÔhÈnavasena uppannaÑ sabbabhavÈdÊsu ÈdÊnavadassanaÒÈÓaÑ, tena “kiÒci allÊyitabbaÑ na dissatÊ”ti ÈlayÈbhinivesassa pahÈnaÑ hoti.

PaÔisa~khÈnupassanÈti muÒcanassa upÈyakaraÓaÑ paÔisa~khÈÒÈÓaÑ, tena appaÔisa~khÈya pahÈnaÑ hoti.

VivaÔÔÈnupassanÈti sa~khÈrupekkhÈ ceva anulomaÒca. TadÈ hissa cittaÑ ÊsakapoÓe padumapalÈse udakabindu viya sabbasmÈ sa~khÈragatÈ patilÊyati, patikuÔati, pativattatÊti vuttaÑ. TasmÈ tÈya saÑyogÈbhinivesassa pahÈnaÑ hoti, kÈmasaÑyogÈdikassa kilesÈbhinivesassa kilesappavattiyÈ pahÈnaÑ hotÊti attho. EvaÑ vitthÈrato tada~gappahÈnaÑ veditabbaÑ. PÈÄiyaÑ pana “tada~gappahÈnaÒca diÔÔhigatÈnaÑ nibbedhabhÈgiyaÑ samÈdhiÑ bhÈvayato”ti1 sa~khepeneva vuttaÑ. 851. YaÑ pana asanivicakkÈbhihatassa rukkhassa viya ariyamaggaÒÈÓena saÑyojanÈdÊnaÑ dhammÈnaÑ yathÈ na puna pavatti, evaÑ pahÈnaÑ, idaÑ samucchedappahÈnaÑ nÈma. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “samucchedappahÈnaÒca lokuttaraÑ khayagÈmimaggaÑ ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 26, 27 piÔÔhesu.

Visuddhimagga 338

bhÈvayato”ti1. Iti imesu tÊsu pahÈnesu samucchedappahÈnameva idha adhippetaÑ. YasmÈ pana tassa yogino pubbabhÈge vikkhambhanatada~gappahÈnÈnipi tadatthÈneva, tasmÈ pahÈnattayampi iminÈ pariyÈyena maggaÒÈÓassa kiccanti veditabbaÑ. PaÔirÈjÈnaÑ vadhitvÈ rajjaÑ pattena hi yampi tato pubbe kataÑ, sabbaÑ “idaÒcidaÒca raÒÒÈ katan”tiyeva vuccati. 852. SacchikiriyÈpÊti lokiyasacchikiriyÈ lokuttarasacchikiriyÈti dvedhÈ bhinnÈpi lokuttarÈya dassanabhÈvanÈvasena bhedato tividhÈ hoti. Tattha “paÔhamassa jhÈnassa lÈbhÊmhi, vasÊmhi, paÔhamajjhÈnaÑ sacchikataÑ mayÈ”ti-ÈdinÈ2 nayena ÈgatÈ paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ phassanÈ lokiyasacchikiriyÈ nÈma. PhassanÈti adhigantvÈ “idaÑ mayÈ adhigatan”ti paccakkhato ÒÈÓaphassena phusanÈ. Imameva hi atthaÑ sandhÈya “sacchikiriyÈ paÒÒÈ phassanaÔÔhe3 ÒÈÓan”ti4 uddisitvÈ “ye ye dhammÈ sacchikatÈ honti, te te dhammÈ phassitÈ5 hontÊ”ti6 sacchikiriyaniddeso vutto.

Apica attano santÈne anuppÈdetvÈpi ye dhammÈ kevalaÑ aparappaccayena ÒÈÓena ÒÈtÈ, te sacchikatÈ honti. Teneva hi “sabbaÑ bhikkhave sacchikÈtabbaÑ, kiÒca bhikkhave sabbaÑ sacchikÈtabbaÑ. Cakkhu bhikkhave sacchikÈtabban”ti-Èdi7 vuttaÑ.

Aparampi vuttaÑ “r|paÑ passanto sacchikaroti. VedanaÑ -pa- viÒÒÈÓaÑ passanto sacchikaroti. CakkhuÑ jarÈmaraÓaÑ amatogadhaÑ nibbÈnaÑ passanto sacchikarotÊti. Ye ye dhammÈ sacchikatÈ honti, te te dhammÈ phassitÈ8 hontÊ”ti7.

PaÔhamamaggakkhaÓe pana nibbÈnadassanaÑ dassanasacchikiriyÈ. SesamaggakkhaÓesu bhÈvanÈsacchikiriyÈti. SÈ duvidhÈpi idha adhippetÈ. TasmÈ dassanabhÈvanÈvasena nibbÈnassa sacchikiriyÈ imassa ÒÈÓassa kiccanti veditabbaÑ. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 27 piÔÔhe. 2. Vi 1. 121-2 piÔÔhÈdÊsu. 3. PhassanaÔÔhena (sabbattha) 4. PaÔisaÑ 2 piÔÔhe. 5. PhusitÈ (SyÈ, Ka) 6. PaÔisaÑ 85 piÔÔhe. 7. PaÔisaÑ 34 piÔÔhe. 8. PhusitÈ (SyÈ, Ka)

22. ©ÈÓadassanavisuddhiniddesa 339

853. Dve bhÈvanÈ abhimatÈti bhÈvanÈ pana lokiyabhÈvanÈ lokuttarabhÈvanÈti dveyeva abhimatÈ. Tattha lokiyÈnaÑ sÊlasamÈdhipaÒÒÈnaÑ uppÈdanaÑ, tÈhi ca santÈnavÈsanaÑ lokiyabhÈvanÈ. LokuttarÈnaÑ uppÈdanaÑ, tÈhi ca santÈnavÈsanaÑ lokuttarabhÈvanÈ. TÈsu idha lokuttarÈ adhippetÈ. LokuttarÈni hi sÊlÈdÊni catubbidhampetaÑ ÒÈÓaÑuppÈdeti. TesaÑ sahajÈtapaccayÈdibhÈya tehi ca santÈnaÑ vÈsetÊti lokuttarabhÈvanÈvassa kiccanti.

EvaÑ–

KiccÈni pariÒÒÈdÊni, yÈni vuttÈni abhisamayakÈle. TÈni ca yathÈsabhÈvena, jÈnitabbÈni sabbÈnÊti.

EttÈvatÈ ca–

“SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, CittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayan”ti–

EvaÑ sar|peneva ÈbhatÈya paÒÒÈbhÈvanÈya vidhÈnadassanatthaÑ yaÑ vuttaÑ “m|labh|tÈ dve visuddhiyo sampÈdetvÈ sarÊrabh|tÈ paÒca visuddhiyo sampÈdentena bhÈvetabbÈ”ti, taÑ vitthÈritaÑ hoti. KathaÑ bhÈvetabbÈti ayaÒca paÒho vissajjitoti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

©ÈÓadassanavisuddhiniddeso nÈma

BÈvÊsatimo paricchedo.

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa

ŒnisaÑsapakÈsanÈ

854. YaÑ pana vuttaÑ “paÒÒÈbhÈvanÈya ko ÈnisaÑso”ti, tattha vadÈma. AyaÒhi paÒÒÈbhÈvanÈ nÈma anekasatÈnisaÑsÈ. TassÈ dÊghenÈpi addhunÈ na sukaraÑ vitthÈrato ÈnisaÑsaÑ pakÈsetuÑ. Sa~khepato panassÈ nÈnÈkilesaviddhaÑsanaÑ, ariyaphalarasÈnubhavanaÑ, nirodhasamÈpattisamÈpajjanasamatthatÈ, ÈhuneyyabhÈvÈdisiddhÊti ayamÈnisaÑso veditabbo.

NÈnÈkilesaviddhaÑsanakathÈ

855. Tattha yaÑ nÈmar|paparicchedato paÔÔhÈya sakkÈyadiÔÔhÈdÊnaÑ vasena nÈnÈkilesaviddhaÑsanaÑ vuttaÑ, ayaÑ lokikÈya paÒÒÈbhÈvanÈya ÈnisaÑso. YaÑ ariyamaggakkhaÓe saÑyojanÈdÊnaÑ vasena nÈnÈkilesaviddhaÑsanaÑ vuttaÑ, ayaÑ lokuttarÈya paÒÒÈbhÈvanÈya ÈnisaÑsoti veditabbo.

BhÊmavegÈnupatitÈ, asanÊva siluccaye. VÈyuvegasamuÔÔhito, araÒÒamiva pÈvako.

AndhakÈraÑ viya ravi, satejujjalamaÓÉalo. DÊgharattÈnupatitaÑ, sabbÈnatthavidhÈyakaÑ.

KilesajÈlaÑ paÒÒÈ hi, viddhaÑsayati bhÈvitÈ. SandiÔÔhika’mato jaÒÒÈ, ÈnisaÑsamimaÑ idha.

PhalasamÈpattikathÈ

856. AriyaphalarasÈnubhavananti na kevalaÒca kilesaviddhaÑsanaÒÒeva, ariyaphalarasÈnubhavanampi paÒÒÈbhÈvanÈya ÈnisaÑso. Ariyaphalanti hi sotÈpattiphalÈdi sÈmaÒÒaphalaÑ vuccati. Tassa dvÊhÈkÈrehi rasÈnubhavanaÑ hoti. MaggavÊthiyaÒca phalasamÈpattivasena ca pavattiyaÑ. TatrÈssa maggavÊthiyaÑ pavatti dassitÈyeva.

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 341

857. Apica ye “saÑyojanappahÈnamattameva phalaÑ nÈma, na koci aÒÒo dhammo atthÊ”ti vadanti, tesaÑ anunayatthaÑ idaÑ suttampi dassetabbaÑ–“kathaÑ payogapaÔippassaddhipaÒÒÈ phale ÒÈÓaÑ? SotÈpattimaggakkhaÓe dassanaÔÔhena sammÈdiÔÔhi micchÈdiÔÔhiyÈ vuÔÔhÈti, tadanuvattakakilesehi ca khandhehi ca vuÔÔhÈti, bahiddhÈ ca sabbanimittehi vuÔÔhÈti. TampayogapaÔippassaddhattÈ uppajjati sammÈdiÔÔhi, maggassetaÑ phalan”ti1 vitthÈretabbaÑ.

“CattÈro2 maggÈ apariyÈpannÈ,2 cattÈri ca sÈmaÒÒaphalÈni, ime dhammÈ appamÈÓÈrammaÓÈ”3. “Mahaggato dhammo appamÈÓassa dhammassa anantarapaccayena paccayo”ti4 evamÈdÊnipi cettha sÈdhakÈni. 858. PhalasamÈpattiyaÑ pavattidassanatthaÑ panassa idaÑ paÒhÈkammaÑ–kÈ phalasamÈpatti, ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjanti, kasmÈ samÈpajjanti, kathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti, kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ, kiÑ phalassa anantaraÑ, kassa ca phalaÑ anantaranti. 859. Tattha kÈ phalasamÈpattÊti yÈ ariyaphalassa nirodhe appanÈ. 860. Ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjantÊti sabbepi puthujjanÈ na samÈpajjanti. KasmÈ? AnadhigatattÈ. AriyÈ pana sabbepi samÈpajjanti. KasmÈ? AdhigatattÈ. UparimÈ pana heÔÔhimaÑ na samÈpajjanti, puggalantarabhÈvupagamanena paÔippassaddhattÈ. HeÔÔhimÈ ca uparimaÑ, anadhigatattÈ. Attano attanoyeva pana phalaÑ samÈpajjantÊti idamettha sanniÔÔhÈnaÑ.

Keci pana “sotÈpannasakadÈgÈminopi na samÈpajjanti. UparimÈ dveyeva samÈpajjantÊ”ti vadanti. IdaÒca tesaÑ kÈraÓaÑ, ete hi samÈdhismiÑ parip|rakÈrinoti. TaÑ puthujjanassÈpi attanÈ paÔiladdhalokiyasamÈdhisamÈpajjanato akÈraÓameva. KiÒcettha kÈraÓÈkÈraÓacintÈya. Nanu PÈÄiyaÑyeva vuttaÑ–“katame dasa gotrabhudhammÈ vipassanÈvasena uppajjanti. SotÈpatti maggapaÔilÈbhatthÈya uppÈdaÑ pavattaÑ -pa- upÈyÈsaÑ bahiddhÈ sa~khÈranimittaÑ abhibhuyyatÊti gotrabhu. SotÈpattiphalasamÈpattatthÈya ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 68 piÔÔhe. 2-2. AriyamaggÈ (sabbattha); Abhi 1. 271 piÔÔhe passitabbaÑ. 3. Abhi 1. 271 piÔÔhe. 4. PaÔÔhÈna 2. 327 piÔÔhe.

Visuddhimagga 342

sakadÈgÈmimaggaÑ -pa- arahattaphalasamÈpattatthÈya. SuÒÒatavihÈrasamÈpattatthÈya. AnimittavihÈrasamÈpattatthÈya uppÈdaÑ -pa- bahiddhÈ sa~khÈranimittaÑ abhibhuyyatÊti gotrabh|”ti1. TasmÈ sabbepi ariyÈ attano attano phalaÑ samÈpajjantÊti niÔÔhamettha gantabbaÑ. 861. KasmÈ samÈpajjantÊti diÔÔhadhammasukhavihÈratthaÑ. YathÈ hi rÈjÈ rajjasukhaÑ, devatÈ dibbasukhaÑ anubhavanti, evaÑ ariyÈ “ariyaÑ lokuttarasukhaÑ anubhavissÈmÈ”ti addhÈnapparicchedaÑ katvÈ icchiticchitakkhaÓe phalasamÈpattiÑ samÈpajjanti. 862. KathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti, kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnanti dvÊhi tÈva ÈkÈrehi assÈ samÈpajjanaÑ hoti–nibbÈnato aÒÒassa ÈrammaÓassa amanasikÈrÈ nibbÈnassa ca manasikÈrÈ. YathÈha “dve kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ samÈpattiyÈ sabbanimittÈnaÒca amanasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ manasikÈro”ti2. 863. Ayampanettha samÈpajjanakkamo. PhalasamÈpattatthikena hi ariyasÈvakena rahogatena paÔisallÊnena udayabbayÈdivasena sa~khÈrÈ vipassitabbÈ3. Tassa pavattÈnupubbavipassanassa sa~khÈrÈrammaÓa-gotrabhuÒÈÓÈnantarÈ phalasamÈpattivasena nirodhe cittaÑ appeti. PhalasamÈpattininnatÈya cettha sekkhassÈpi phalameva uppajjati, na maggo.

Ye pana vadanti “sotÈpanno ‘phalasamÈpattiÑ samÈpajjissÈmÊ’ti vipassanaÑ paÔÔhapetvÈ sakadÈgÈmÊ hoti. SakadÈgÈmÊ ca anÈgÈmÊ”ti, te vattabbÈ “evaÑ sati anÈgÈmÊ arahÈ bhavissati, arahÈ Paccekabuddho, Paccekabuddho ca Buddho. TasmÈ na kiÒci etaÑ, PÈÄivaseneva ca paÔikkhittan”tipi na gahetabbaÑ. Idameva pana gahetabbaÑ, sekkhassÈpi phalameva uppajjati, na maggo. PhalaÒcassa sace anena paÔhamajjhÈniko maggo adhigato hoti. PaÔhamajjhÈnikameva uppajjati. Sace dutiyÈdÊsu aÒÒatarajjhÈniko, dutiyÈdÊsu aÒÒatarajjhÈnikamevÈti. EvaÑ tÈvassÈ samÈpajjanaÑ hoti. ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 65 piÔÔhe. 2. Ma 1. 370, 371 piÔÔhesu. 3. PassitabbÈ (SÊ, Ka)

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 343

864. “Tayo kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ ÔhitiyÈ sabbanimittÈnaÒca amanasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ manasikÈro, pubbe ca abhisa~khÈro”ti1 vacanato panassÈ tÊhÈkÈrehi ÔhÈnaÑ hoti. Tattha pubbe ca abhisa~khÈroti samÈpattito pubbe kÈlaparicchedo. “AsukasmiÑ nÈma kÈle vuÔÔhahissÈmÊ”ti paricchinnattÈ hissÈ yÈva so kÈlo nÈgacchati, tÈva ÔhÈnaÑ hoti. EvamassÈ ÔhÈnaÑ hotÊti. 865. “Dve kho Èvuso paccayÈ animittÈya cetovimuttiyÈ vuÔÔhÈnÈya sabbanimittÈnaÒca manasikÈro, animittÈya ca dhÈtuyÈ amanasikÈro”ti1 vacanato panassÈ dvÊhÈkÈrehi vuÔÔhÈnaÑ hoti. Tattha sabbanimittÈnanti r|panimittavedanÈsaÒÒÈsa~khÈraviÒÒÈÓanimittÈnaÑ. KÈmaÒca na sabbÈnevetÈni ekato manasikaroti sabbasa~gÈhikavasena panetaÑ vuttaÑ. TasmÈ yaÑ bhava~gassa ÈrammaÓaÑ hoti, taÑ manasikaroto phalasamÈpattivuÔÔhÈnaÑ hotÊti evamassÈ vuÔÔhÈnaÑ veditabbaÑ. 866. KiÑ phalassa anantaraÑ, kassa ca phalaÑ anantaranti phalassa tÈva phalameva vÈ anantaraÑ hoti, bhava~gaÑ vÈ. PhalaÑ pana atthi maggÈnantaraÑ, atthi phalÈnantaraÑ, atthi gotrabhu-anantaraÑ, atthi nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈnantaraÑ. Tattha maggavÊthiyaÑ maggÈnantaraÑ, purimassa purimassa pacchimaÑ pacchimaÑ phalÈnantaraÑ. PhalasamÈpattÊsu purimaÑ purimaÑ2 gotrabhu-anantaraÑ. Gotrabh|ti cettha anulomaÑ veditabbaÑ. VuttaÒhetaÑ paÔÔhÈne–“arahato anulomaÑ phalasamÈpattiyÈ anantarapaccayena paccayo. SekkhÈnaÑ anulomaÑ phalasamÈpattiyÈ anantarapaccayena paccayo”ti3. Yena phalena nirodhÈ vuÔÔhÈnaÑ hoti, taÑ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanÈnantaranti. Tattha ÔhapetvÈ maggavÊthiyaÑ uppannaÑ phalaÑ avasesaÑ sabbaÑ phalasamÈpattivasena pavattaÑ nÈma. EvametaÑ maggavÊthiyaÑ phalasamÈpattiyaÑ vÈ uppajjanavasena,

PaÔippassaddhadarathaÑ, amatÈrammaÓaÑ subhaÑ. VantalokÈmisaÑ santaÑ, sÈmaÒÒaphalamuttamaÑ.

Ojavantena sucinÈ, sukhena abhisanditaÑ. Yena sÈtÈtisÈtena, amatena madhuÑ viya. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 371 piÔÔhe. 2. PhalasamÈpattÊsu purimaÑ (?) 3. PaÔÔhÈna 1. 138 piÔÔhe.

Visuddhimagga 344

TaÑ sukhaÑ tassa ariyassa, rasabh|tamanuttaraÑ. Phalassa paÒÒaÑ bhÈvetvÈ, yasmÈ vindati paÓÉito.

TasmÈ ariyaphalassetaÑ, rasÈnubhavanaÑ idha. VipassanÈbhÈvanÈya, ÈnisaÑsoti vuccati.

NirodhasamÈpattikathÈ

867. NirodhasamÈpattisamÈpajjanasamatthatÈti na kolaÒca ariyaphalarasÈnubhavanaÑyeva, ayaÑ pana nirodhasamÈpattiyÈ samÈpajjanasamatthatÈpi imissÈ paÒÒÈbhÈvanÈya ÈnisaÑsoti veditabbo.

TatridaÑ nirodhasamÈpattiyÈ vibhÈvanatthaÑ paÒhÈkammaÑ–kÈ nirodhasamÈpatti, ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjanti, kattha samÈpajjanti, kasmÈ samÈpajjanti, kathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hoti, kathaÑ ÔhÈnaÑ, kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ, vuÔÔhitassa kiÑninnaÑ cittaÑ hoti, matassa ca samÈpannassa ca ko viseso, nirodhasamÈpatti kiÑ sa~khatÈ asa~khatÈ lokiyÈ lokuttarÈ nipphannÈ anipphannÈti. 868. Tattha kÈ nirodhasamÈpattÊti yÈ anupubbanirodhavasena cittacetasikÈnaÑ dhammÈnaÑ appavatti. Ke taÑ samÈpajjanti, ke na samÈpajjantÊti sabbepi puthujjanÈ, sotÈpannÈ, sakadÈgÈmino, sukkhavipassakÈ ca anÈgÈmino, arahanto na samÈpajjanti. AÔÔha samÈpattilÈbhino pana anÈgÈmino, khÊÓÈsavÈ ca samÈpajjanti. “DvÊhi balehi samannÈgatattÈ, tayo ca sa~khÈrÈnaÑ paÔippassaddhiyÈ, soÄasahi ÒÈÓacariyÈhi, navahi samÈdhicariyÈhi vasÊbhÈvatÈ paÒÒÈ nirodhasamÈpattiyÈ ÒÈÓan”ti1 hi vuttaÑ. AyaÒca sampadÈ ÔhapetvÈ aÔÔhasamÈpattilÈbhino anÈgÈmikhÊÓÈsave aÒÒesaÑ natthi. TasmÈ teyeva samÈpajjanti, na aÒÒe. 869. KatamÈni panettha dve balÈni -pa-. KatamÈ vasÊbhÈvatÈti. Na ettha kiÒci amhehi vattabbaÑ atthi. SabbamidaÑ etassa uddesassa niddese vuttameva. YathÈha– ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 3 piÔÔhe.

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 345

“DvÊhi balehÊti dve balÈni samathabalaÑ vipassanÈbalaÑ. KatamaÑ samathabalaÑ? Nekkhammavasena cittassa ekaggatÈ avikkhepo samathabalaÑ. AbyÈpÈdavasena. ŒlokasaÒÒÈvasena. Avikkhepavasena -pa-. PaÔinissaggÈnupassi-assÈsavasena. PaÔinissaggÈnupassipassÈsavasena cittassa ekaggatÈ avikkhepo samathabalanti. KenaÔÔhena samathabalaÑ? PaÔhamajjhÈnena nÊvaraÓe na kampatÊti samathabalaÑ. DutiyajjhÈnena vitakkavicÈre -pa-. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanasaÒÒÈya na kampatÊti samathabalaÑ. Uddhacce ca uddhaccasahagatakilese ca khandhe ca na kampati na calati na vedhatÊti samathabalaÑ. IdaÑ samathabalaÑ.

KatamaÑ vipassanÈbalaÑ? AniccÈnupassanÈ vipassanÈbalaÑ. DukkhÈnupassanÈ. AnattÈnupassanÈ. NibbidÈnupassanÈ. VirÈgÈnupassanÈ. NirodhÈnupassanÈ. PaÔinissaggÈnupassanÈ vipassanÈbalaÑ. R|pe aniccÈnupassanÈ -pa-. R|pe paÔinissaggÈnupassanÈ vipassanÈbalaÑ. VedanÈya. SaÒÒÈya. Sa~khÈresu. ViÒÒÈÓe. CakkhusmiÑ -pa-. JarÈmaraÓe aniccÈnupassanÈ. JarÈmaraÓe paÔinissaggÈnupassanÈ vipassanÈbalanti. KenaÔÔhena vipassanÈbalaÑ? AniccÈnupassanÈya niccasaÒÒÈya na kampatÊti vipassanÈbalaÑ. DukkhÈnupassanÈya sukhasaÒÒÈya na kampatÊti. AnattÈnupassanÈya attasaÒÒÈya na kampatÊti. NibbidÈnupassanÈya nandiyÈ na kampatÊti. VirÈgÈnupassanÈya rÈge na kampatÊti. NirodhÈnupassanÈya samudaye na kampatÊti. PaÔinissaggÈnupassanÈya ÈdÈne na kampatÊti vipassanÈbalaÑ. AvijjÈya ca avijjÈsahagatakilese ca khandhe ca na kampati na calati na vedhatÊti vipassanÈbalaÑ. IdaÑ vipassanÈbalaÑ.

Tayo ca sa~khÈrÈnaÑ paÔippassaddhiyÈti katamesaÑ tiÓÓannaÑ sa~khÈrÈnaÑ paÔippassaddhiyÈ. DutiyajjhÈnaÑ samÈpannassa vitakkavicÈrÈ vacÊsa~khÈrÈ paÔippassaddhÈ honti. CatutthaÑ jhÈnaÑ samÈpannassa assÈsapassÈsÈ kÈyasa~khÈrÈ paÔippassaddhÈ honti. SaÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpannassa saÒÒÈ ca vedanÈ ca cittasa~khÈrÈ paÔippassaddhÈ honti. ImesaÑ tiÓÓannaÑ sa~khÈrÈnaÑ paÔippassaddhiyÈ.

Visuddhimagga 346

SoÄasahi ÒÈÓacariyÈhÊti katamÈhi soÄasahi ÒÈÓacariyÈhi. AniccÈnupassanÈ ÒÈÓacariyÈ. DukkhÈ. AnattÈ. NibbidÈ. VirÈgÈ. NirodhÈ. PaÔinissaggÈ. VivaÔÔÈnupassanÈ ÒÈÓacariyÈ. SotÈpattimaggo ÒÈÓacariyÈ. SotÈpattiphalasamÈpatti ÒÈÓacariyÈ. SakadÈgÈmimaggo -pa-. ArahattaphalasamÈpatti ÒÈÓacariyÈ. ImÈhi soÄasahi ÒÈÓacariyÈhi.

Navahi samÈdhicariyÈhÊti katamÈhi navahi samÈdhicariyÈhi. PaÔhamajjhÈnaÑ samÈdhicariyÈ. DutiyajjhÈnaÑ -pa-. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpatti samÈdhicariyÈ. PaÔhamajjhÈnapaÔilÈbhatthÈya vitakko ca vicÈro ca pÊti ca sukhaÒca cittekaggatÈ ca -pa-. NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ paÔilÈbhatthÈya vitakko ca vicÈro ca pÊti ca sukhaÒca cittekaggatÈ ca. ImÈhi navahi samÈdhicariyÈhi.

VasÊti paÒca vasiyo ÈvajjanavasÊ, samÈpajjanavasÊ, adhiÔÔhÈnavasÊ, vuÔÔhÈnavasÊ, paccavekkhaÓavasÊ. PaÔhamajjhÈnaÑ yatthicchakaÑ yadicchakaÑ yÈvaticchakaÑ Èvajjati, ÈvajjanÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti ÈvajjanavasÊ. PaÔhamajjhÈnaÑ yatthicchakaÑ yadicchakaÑ yÈvaticchakaÑ samÈpajjati, samÈpajjanÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti samÈpajjanavasÊ -pa-. AdhiÔÔhÈti adhiÔÔhÈne -pa-. VuÔÔhÈti vuÔÔhÈne -pa- paccavekkhati paccavekkhaÓÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti paccavekkhaÓavasÊ. DutiyaÑ -pa- NevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ yatthicchakaÑ yadicchakaÑ yÈvaticchakaÑ Èvajjati -pa- paccavekkhati. PaccavekkhaÓÈya dandhÈyitattaÑ natthÊti paccavekkhaÓavasÊ. ImÈ paÒca vasiyo”ti1.

870. Ettha ca “soÄasahi ÒÈÓacariyÈhÊ”ti ukkaÔÔhaniddeso esa. AnÈgÈmino pana cuddasahi ÒÈÓacariyÈhi hoti. Yadi evaÑ sakadÈgÈmino dvÈdasahi sotÈpannassa ca dasahi kiÑ na hotÊti. Na hoti, samÈdhipÈribandhikassa2 paÒca kÈmaguÓikarÈgassa appahÊnattÈ. TesaÑ hi so appahÊno. TasmÈ samathabalaÑ na paripuÓÓaÑ hoti, tasmiÑ aparip|re dvÊhi balehi samÈpajjitabbaÑ nirodhasamÈpattiÑ balavekallena samÈpajjituÑ na sakkonti. AnÈgÈmissa pana so pahÊno, tasmÈ esa ______________________________________________________________ 1. PaÔisaÑ 95. 97 piÔÔhesu. 2. ...paripanthikassa (SÊ, SyÈ, I)

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 347

paripuÓÓabalo hoti. ParipuÓÓabalattÈ sakkoti. TenÈha BhagavÈ–“nirodhÈ vuÔÔhahantassa nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanakusalaÑ phalasamÈpattiyÈ anantarapaccayena paccayo”ti1. IdaÒhi paÔÔhÈne mahÈpakaraÓe anÈgÈminova nirodhÈ vuÔÔhÈnaÑ sandhÈya vuttanti. 871. Kattha samÈpajjantÊti paÒcavokÈrabhave. KasmÈ? AnupubbasamÈpattisabbhÈvato. CatuvokÈrabhave pana paÔhamajjhÈnÈdÊnaÑ uppatti natthi. TasmÈ na sakkÈ tattha samÈpajjitunti. Keci pana “vatthussa abhÈvÈ”ti vadanti. 872. KasmÈ samÈpajjantÊti sa~khÈrÈnaÑ pavattibhede ukkaÓÔhitvÈ diÔÔheva dhamme acittakÈ hutvÈ “nirodhaÑ nibbÈnaÑ patvÈ sukhaÑ viharissÈmÈ”ti samÈpajjanti. 873. KathaÒcassÈ samÈpajjanaÑ hotÊti samathavipassanÈvasena2 ussakkitvÈ katapubbakiccassa nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nirodhayato, evamassa samÈpajjanaÑ hoti. Yo hi samathavaseneva ussakkati, so nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiÑ patvÈ tiÔÔhati. Yo pana vipassanÈvaseneva ussakkati, so phalasamÈpattiÑ patvÈ tiÔÔhati. Yo pana ubhayavaseneva ussakkitvÈ pubbakiccaÑ katvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ nirodheti, so taÑ samÈpajjatÊti ayamettha sa~khepo. 874. Ayampana vitthÈro–idha bhikkhu nirodhaÑ samÈpajjitukÈmo katabhattakicco sudhotahatthapÈdo vivitte okÈse supaÒÒattamhi Èsane nisÊdati palla~kaÑ ÈbhujitvÈ ujuÑ kÈyaÑ paÓidhÈya parimukhaÑ satiÑ upaÔÔhapetvÈ, so paÔhamaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre aniccato dukkhato anattato vipassati.

VipassanÈ panesÈ tividhÈ hoti sa~khÈraparigaÓhanakavipassanÈ, phalasamÈpattivipassanÈ, nirodhasamÈpattivipassanÈti. Tattha sa~khÈraparigaÓhanakavipassanÈ mandÈ vÈ hotu tikkhÈ vÈ, maggassa padaÔÔhÈnaÑ hotiyeva. ______________________________________________________________ 1. PaÔÔhÈna 1. 138 piÔÔhe. 2. SamathavipassanÈnaÑ vasena (SÊ, SyÈ, I)

Visuddhimagga 348

PhalasamÈpattivipassanÈ tikkhÈva vaÔÔati maggabhÈvanÈsadisÈ. NirodhasamÈpattivipassanÈ pana nÈtimandanÈtitikkhÈ vaÔÔati. TasmÈ esa nÈtimandÈya nÈtitikkhÈya vipassanÈya te sa~khÈre vipassati.

Tato dutiyaÑ jhÈnaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre tatheva vipassati. Tato tatiyaÑ jhÈnaÑ -pa-. Tato viÒÒÈÓaÒcÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya tattha sa~khÈre tatheva vipassati. TathÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya catubbidhaÑ pubbakiccaÑ karoti nÈnÈbaddha-avikopanaÑ, saÑghapaÔimÈnanaÑ, SatthupakkosanaÑ, addhÈnaparicchedanti. 875. Tattha nÈnÈbaddha-avikopananti yaÑ iminÈ bhikkhunÈ saddhiÑ ekÈbaddhaÑ na hoti, nÈnÈbaddhaÑ hutvÈ ÔhitaÑ pattacÊvaraÑ vÈ maÒcapÊÔhaÑ vÈ nivÈsagehaÑ vÈ aÒÒaÑ vÈ pana kiÒci parikkhÈrajÈtaÑ, taÑ yathÈ na vikuppati, aggi-udakavÈtacora-und|rÈdÊnaÑ vasena na vinassati, evaÑ adhiÔÔhÈtabbaÑ.

TatridaÑ adhiÔÔhÈnavidhÈnaÑ “idaÒca idaÒca imasmiÑ sattÈhabbhantare mÈ agginÈ jhÈyatu, mÈ udakena vuyhatu, mÈ vÈtena viddhaÑsatu, mÈ corehi hariyatu, mÈ und|rÈdÊhi khajjat|”ti. EvaÑ adhiÔÔhite taÑ sattÈhaÑ tassa na koci parissayo hoti.

AnadhiÔÔhahato pana aggi-ÈdÊhi vinassati MahÈnÈgattherassa viya. Thero kira mÈtu-upÈsikÈya gÈmaÑ piÓÉÈya pÈvisi. UpÈsikÈ yÈguÑ datvÈ ÈsanasÈlÈya nisÊdÈpesi. Thero nirodhaÑ samÈpajjitvÈ nisÊdi. TasmiÑ nisinne ÈsanasÈlÈya agginÈ gahitÈya sesabhikkh| attano attano nisinnÈsanaÑ gahetvÈ palÈyiÑsu. GÈmavÈsikÈ sannipatitvÈ theraÑ disvÈ “alasasamaÓo”ti ÈhaÑsu. Aggi tiÓaveÓukaÔÔhÈni jhÈpetvÈ theraÑ parikkhipitvÈ aÔÔhÈsi. ManussÈ ghaÔehi udakaÑ ÈharitvÈ nibbÈpetvÈ chÈrikaÑ apanetvÈ paribhaÓÉaÑ katvÈ pupphÈni vikiritvÈ namassamÈnÈ aÔÔhaÑsu. Thero paricchinnakÈlavasena vuÔÔhÈya te disvÈ “pÈkaÔomhi jÈto”ti vehÈsaÑ uppatitvÈ Piya~gudÊpaÑ agamÈsi. IdaÑ nÈnÈbaddha-avikopanaÑ nÈma.

YaÑ ekÈbaddhaÑ hoti nivÈsanapÈvuraÓaÑ vÈ nisinnÈsanaÑ vÈ, tattha visuÑ adhiÔÔhÈnakiccaÑ natthi. SamÈpattivaseneva naÑ rakkhati Èyasmato SaÒjÊvassa

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 349

viya. Vuttampi cetaÑ “Èyasmato SaÒjÊvassa samÈdhivipphÈrÈ iddhi, Èyasvato SÈriputtassa samÈdhivipphÈrÈ iddhÊ”ti. 876. SaÑghapaÔimÈnananti saÑghassa paÔimÈnanaÑ udikkhanaÑ. YÈva eso bhikkhu Ègacchati, tÈva saÑghakammassa akaraÓanti attho. Ettha ca na paÔimÈnanaÑ etassa pubbakiccaÑ, paÔimÈnanÈvajjanaÑ pana pubbakiccaÑ. TasmÈ evaÑ ÈvajjitabbaÑ “sace mayi sattÈhaÑ nirodhaÑ samÈpajjitvÈ nisinne saÑgho ÒattikammÈdÊsu kiÒcideva kammaÑ kattukÈmo hoti, yÈva maÑ koci bhikkhu ÈgantvÈ na pakkosati, tÈvadeva vuÔÔhahissÈmÊ”ti. EvaÑ katvÈ samÈpanno hi tasmiÑ samaye vuÔÔhÈtiyeva.

Yo pana evaÑ na karoti, saÑgho ca sannipatitvÈ taÑ apassanto “asuko bhikkhu kuhin”ti “nirodhasamÈpanno”ti vutte saÑgho kaÒci bhikkhuÑ peseti “gaccha naÑ saÑghassa vacanena pakkosÈhÊ”ti. Athassa tena bhikkhunÈ savan|pacÈre ÔhatvÈ “saÑgho taÑ Èvuso paÔimÈnetÊ”ti vuttamatteva vuÔÔhÈnaÑ hoti. EvaÑ garukÈ hi saÑghassa ÈÓÈ nÈma. TasmÈ taÑ ÈvajjitvÈ yathÈ sayameva vuÔÔhÈti, evaÑ samÈpajjitabbaÑ. 877. Satthupakkosananti idhÈpi SatthupakkosanÈvajjanameva imassa kiccaÑ. TasmÈ tampi evaÑ ÈvajjitabbaÑ “sace mayi sattÈhaÑ nirodhaÑ samÈpajjitvÈ nisinne SatthÈ otiÓÓavatthusmiÑ sikkhÈpadaÑ vÈ paÒÒapeti, tathÈr|pÈya vÈ atthuppattiyÈ dhammaÑ deseti, yÈva maÑ koci ÈgantvÈ na pakkosati, tÈvadeva vuÔÔhahissÈmÊ”ti. EvaÑ katvÈ nisinno hi tasmiÑ samaye vuÔÔhÈtiyeva.

Yo pana evaÑ na karoti, SatthÈ ca saÑghe sannipatite taÑ apassanto “asuko bhikkhu kuhin”ti “nirodhasamÈpanno”ti vutte kaÒci bhikkhuÑ peseti “gacchanaÑ mama vacanena pakkosÈ”ti. Athassa tena bhikkhunÈ savan|pacÈre ÔhatvÈ “SatthÈ ÈyasmantaÑ ÈmantetÊ”ti vuttamatteva vuÔÔhÈnaÑ hoti. EvaÑ garukaÑ hi SatthupakkosanaÑ, tasmÈ taÑ ÈvajjitvÈ yathÈ sayameva vuÔÔhÈti, evaÑ samÈpajjitabbaÑ. 878. AddhÈnaparicchedoti jÊvitaddhÈnassa paricchedo. IminÈ bhikkhunÈ addhÈnaparicchede sukusalena bhavitabbaÑ. Attano “Èyusa~khÈrÈ

Visuddhimagga 350

sattÈhaÑ pavattissanti na pavattissantÊ”ti ÈvajjitvÈva samÈpajjitabbaÑ. Sace hi sattÈhabbhantare nirujjhanake Èyusa~khÈre anÈvajjitvÈva samÈpajjati, nÈssa nirodhasamÈpatti maraÓaÑ paÔibÈhituÑ sakkoti. Antonirodhe maraÓassa natthitÈya antarÈva samÈpattito vuÔÔhÈti. TasmÈ etaÑ ÈvajjitvÈva samÈpajjitabbaÑ. AvasesaÑ hi anÈvajjitumpi vuÔÔati. IdaÑ pana ÈvajjitabbamevÈti vuttaÑ. 879. So evaÑ ÈkiÒcaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈ vuÔÔhÈya imaÑ pubbakiccaÑ katvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjati. AthekaÑ vÈ dve vÈ cittavÈre atikkamitvÈ acittako hoti, nirodhaÑ phusati. KasmÈ panassa dvinnaÑ cittÈnaÑ uparicittÈni na pavattantÊti, nirodhassa payogattÈ. IdaÒhi imassa bhikkhuno dve samathavipassanÈdhamme yuganaddhe katvÈ aÔÔha samÈpatti-ÈrohanaÑ anupubbanirodhassa payogo, na nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanasamÈpattiyÈti nirodhassa payogattÈ dvinnaÑ cittÈnaÑ upari na pavattanti.

Yo pana bhikkhu ÈkiÒcaÒÒÈyatanato vuÔÔhÈya idaÑ pubbakiccaÑ akatvÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjati, so parato acittako bhavituÑ na sakkoti, paÔinivattitvÈ puna ÈkiÒcaÒÒÈyataneyeva patiÔÔhÈti. MaggaÑ agatapubbapuris|pamÈ cettha vattabbÈ–

Eko kira puriso ekaÑ maggaÑ agatapubbo antarÈ udakakandaraÑ vÈ gambhÊraÑ udakacikkhallaÑ atikkamitvÈ ÔhapitaÑ caÓÉÈtapasantatta1 pÈsÈÓaÑ vÈ Ègamma taÑ nivÈsanapÈvuraÓaÑ2 asaÓÔhapetvÈva kandaraÑ or|Äho parikkhÈratemanabhayena punadeva tÊre patiÔÔhÈti. PÈsÈÓaÑ akkamitvÈpi santattapÈdo punadeva orabhÈge patiÔÔhÈti. Tattha yathÈ so puriso asaÓÔhapitanivÈsanapÈvuraÓattÈ kandaraÑ otiÓÓamattova, tattapÈsÈÓaÑ akkantamatto eva ca paÔinivattitvÈ oratova3 patiÔÔhÈti, evaÑ yogÈvacaropi pubbakiccassa akatattÈ nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpannamattova paÔinivattitvÈ ÈkiÒcaÒÒÈyatane patiÔÔhÈti.

YathÈ pana pubbepi taÑ maggaÑ gatapubbapuriso taÑ ÔhÈnaÑ Ègamma ekaÑ sÈÔakaÑ daÄhaÑ nivÈsetvÈ aparaÑ hatthena gahetvÈ kandaraÑ uttaritvÈ ______________________________________________________________ 1. SantattaÑ (SÊ, SyÈ, I) 2. Œgamma nivÈsanapÈpuraÓaÑ (SÊ) 3. Orato (SÊ), orabhÈge (SyÈ)

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 351

tattapÈsÈÓaÑ vÈ akkantamattakameva karitvÈ parato gacchati, evamevaÑ katapubbakicco bhikkhu nevasaÒÒÈnÈsaÒÒÈyatanaÑ samÈpajjitvÈva parato acittako hutvÈ nirodhaÑ phusitvÈ viharati. 880. KathaÑ ÔhÈnanti evaÑ samÈpannÈya panassÈ kÈlaparicchedavasena ceva antarÈ Èyukkhaya saÑghapaÔimÈnana SatthupakkosanÈbhÈvena ca ÔhÈnaÑ hoti. 881. KathaÑ vuÔÔhÈnanti anÈgÈmissa anÈgÈmiphaluppattiyÈ, arahato arahattaphaluppattiyÈti evaÑ dvedhÈ vuÔÔhÈnaÑ hoti. 882. VuÔÔhitassa kiÑninnaÑ cittaÑ hotÊti nibbÈnaninnaÑ. VuttaÑ hetaÑ “saÒÒÈvedayitanirodhasamÈpattiyÈ vuÔÔhitassa kho Èvuso VisÈkha bhikkhuno vivekaninnaÑ cittaÑ hoti vivekapoÓaÑ vivekapabbhÈran”ti1. 883. Matassa ca samÈpannassa ca ko visesoti ayampi attho sutte vuttoyeva. YathÈha “yvÈyaÑ Èvuso mato kÈla~kato, tassa kÈyasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, vacÊsa~khÈrÈ. Cittasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, Èyu parikkhÊÓo, usmÈ v|pasantÈ, indriyÈni paribhinnÈni. Yo cÈyaÑ2 bhikkhu saÒÒÈvedayitanirodhaÑ samÈpanno, tassapi kÈyasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, vacÊsa~khÈrÈ. Cittasa~khÈrÈ niruddhÈ paÔippassaddhÈ, Èyu aparikkhÊÓo, usmÈ av|pasantÈ, indriyÈni aparibhinnÈnÊ”ti3. 884. NirodhasamÈpatti sa~khatÈti-ÈdipucchÈyaÑ pana sa~khatÈtipi asa~khatÈtipi lokiyÈtipi lokuttarÈtipi na vattabbÈ. KasmÈ? SabhÈvato natthitÈya. YasmÈ panassÈ samÈpajjantassa vasena samÈpannÈ nÈma hoti, tasmÈ nipphannÈti vattuÑ vaÔÔati, no anipphannÈ.

Iti santaÑ samÈpattiÑ, imaÑ ariyanisevitaÑ. DiÔÔheva dhamme nibbÈna-mitisa~khaÑ upÈgataÑ. BhÈvetvÈ ariyaÑ paÒÒaÑ, samÈpajjanti paÓÉitÈ.

YasmÈ tasmÈ imissÈpi, samÈpattisamatthatÈ. Ariyamaggesu paÒÒÈya, ÈnisaÑsoti vuccatÊti. ______________________________________________________________ 1. Ma 1. 377 piÔÔhe. 2. YvÈyaÑ (sabbattha) 3. Ma 1. 370 piÔÔhe.

Visuddhimagga 352

ŒhuneyyabhÈvÈdisiddhikathÈ

885. ŒhuneyyabhÈvÈdisiddhÊti na kevalaÒca nirodhasamÈpattiyÈ samÈpajjanasamatthatÈva, ayaÑ pana ÈhuneyyabhÈvÈdisiddhipi imissÈ lokuttarapaÒÒÈbhÈvanÈya ÈnisaÑsoti veditabbo. Avisesena hi catubbidhÈyapi etissÈ bhÈvitattÈ bhÈvitapaÒÒo puggalo sadevakassa lokassa Èhuneyyo hoti pÈhuneyyo dakkhiÓeyyo aÒjalÊkaraÓÊyo anuttaraÑ puÒÒakkhettaÑ lokassa. 886. Visesato panettha paÔhamamaggapaÒÒaÑ tÈva bhÈvetvÈ mandÈya vipassanÈya Ègato mudindriyopi sattakkhattuparamo nÈma hoti, sattasugatikave saÑsaritvÈ dukkhassantaÑ karoti. MajjhimÈya vipassanÈya Ègato majjhimindriyo kolaÑkolo nÈma hoti, dve vÈ tÊÓi vÈ kulÈni sandhÈvitvÈ saÑsaritvÈ dukkhassantaÑ karoti. TikkhÈya vipassanÈya Ègato tikkhindriyo ekabÊjÊ nÈma hoti, ekaÒÒeva mÈnusakaÑ bhavaÑ nibbattetvÈ dukkhassantaÑ karoti. 887. DutiyamaggapaÒÒaÑ bhÈvetvÈ sakadÈgÈmÊ nÈma hoti, sakideva imaÑ lokaÑ ÈgantvÈ dukkhassantaÑ karoti. 888. TatiyamaggapaÒÒaÑ bhÈvetvÈ anÈgÈmÊ nÈma hoti. So indriyavemattatÈvasena antarÈparinibbÈyÊ, upahaccaparinibbÈyÊ, asa~khÈraparinibbÈyÊ, sasa~khÈraparinibbÈyÊ, uddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊti paÒcadhÈ. Idha vihÈyaniÔÔho hoti. Tattha antarÈparinibbÈyÊti yattha katthaci suddhÈvÈsabhave upapajjitvÈ ÈyuvemajjhaÑ appatvÈva parinibbÈyati. UpahaccaparinibbÈyÊti ÈyuvemajjhaÑ atikkamitvÈ parinibbÈyati. Asa~khÈraparinibbÈyÊti asa~khÈrena appayogena uparimaggaÑ nibbatteti. Sasa~khÈraparinibbÈyÊti sasa~khÈrena sappayogena uparimaggaÑ nibbatteti. UddhaÑsoto AkaniÔÔhagÈmÊti yatthupapanno, tato uddhaÑ yÈva AkaniÔÔhabhavÈ Èruyha tattha parinibbÈyati. 889. CatutthamaggapaÒÒaÑ bhÈvetvÈ koci saddhÈvimutto hoti, koci paÒÒÈvimutto hoti, koci ubhatobhÈgavimutto hoti, koci tevijjo, koci chaÄabhiÒÒo, koci paÔisambhidappabhedappatto mahÈkhÊÓÈsavo. YaÑ sandhÈya vuttaÑ “maggakkhaÓe panesa taÑ jaÔaÑ vijaÔeti

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 353

nÈma. PhalakkhaÓe vijaÔitajaÔo sadevakassa lokassa aggadakkhiÓeyyo hotÊ”ti.

EvaÑ anekÈnisaÑsÈ, ariyapaÒÒÈya bhÈvanÈ. YasmÈ tasmÈ kareyyÈtha, ratiÑ tattha vicakkhaÓo.

890. EttÈvatÈ ca–

SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ. ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔanti–

ImissÈ gÈthÈya sÊlasamÈdhipaÒÒÈmukhena desite Visuddhimagge sÈnisaÑsÈ paÒÒÈbhÈvanÈ paridÊpitÈ hotÊti.

Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya kate Visuddhimagge

PaÒÒÈbhÈvanÈdhikÈre

PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddeso nÈma

TevÊsatimo paricchedo.

Visuddhimagga 354

NigamanakathÈ

891. EttÈvatÈ ca–

“SÊle patiÔÔhÈya naro sapaÒÒo, cittaÑ paÒÒaÒca bhÈvayaÑ.

ŒtÈpÊ nipako bhikkhu, so imaÑ vijaÔaye jaÔan”ti–

ImaÑ gÈthaÑ nikkhipitvÈ yadavocumha–

“ImissÈ dÈni gÈthÈya, kathitÈya MahesinÈ.

VaÓÓayanto yathÈbh|taÑ, atthaÑ sÊlÈdibhedanaÑ.

SudullabhaÑ labhitvÈna, pabbajjaÑ JinasÈsane.

SÊlÈdisa~gahaÑ khemaÑ, ujuÑ maggaÑ visuddhiyÈ.

YathÈbh|taÑ ajÈnantÈ, suddhikÈmÈpi ye idha.

VisuddhiÑ nÈdhigacchanti, vÈyamantÈpi yogino.

TesaÑ pÈmojjakaraÓaÑ, suvisuddhavinicchayaÑ.

MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, desanÈnayanissitaÑ.

VisuddhimaggaÑ bhÈsissaÑ, taÑ me sakkacca bhÈsato.

VisuddhikÈmÈ sabbepi, nisÈmayatha sÈdhavo”ti.

SvÈyaÑ bhÈsito hoti.

892. Tattha ca–

TesaÑ sÊlÈdibhedÈnaÑ, atthÈnaÑ yo vinicchayo.

PaÒcannampi nikÈyÈnaÑ, vutto AÔÔhakathÈnaye.

SamÈharitvÈ taÑ sabbaÑ, yebhuyyena sanicchayo.

Sabbasa~karadosehi, mutto yasmÈ pakÈsito.

TasmÈ visuddhikÈmehi, suddhapaÒÒehi yogihi.

Visuddhimagge etasmiÑ, karaÓÊyova Èdaroti.

23. PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsaniddesa 355

893. VibhajjavÈdiseÔÔhÈnaÑ, theriyÈnaÑ yasassinaÑ. MahÈvihÈravÈsÊnaÑ, vaÑsajassa vibhÈvino.

BhadantasaÑghapÈlassa, sucisallekhavuttino. VinayÈcÈrayuttassa, yuttassa paÔipattiyaÑ.

KhantisoraccamettÈdi-guÓabh|sitacetaso. AjjhesanaÑ gahetvÈna1, karontena imaÑ mayÈ.

SaddhammaÔÔhitikÈmena, yo patto puÒÒasaÒcayo. Tassa tejena sabbepi, sukhamedhantu2 pÈÓino. 894. Visuddhimaggo eso ca3, antarÈyaÑ vinÈ idha. NiÔÔhito aÔÔhapaÒÒÈsa-bhÈÓavÈrÈya PÈÄiyÈ.

YathÈ tatheva lokassa, sabbe kalyÈÓanissitÈ. AnantarÈyÈ ijjhantu, sÊghaÑ sÊghaÑ4 manorathÈti. 895. Parama visuddha saddhÈ buddhi vÊriya paÔimaÓÉitena5 sÊlÈcÈrajjava maddavÈdiguÓasamudayasamuditena sakasamaya samayantara gahanajjhogÈhaÓasamatthena paÒÒÈveyyattiyasamannÈgatena tipiÔakapariyattibhede sÈÔÔhakathe SatthusÈsane appaÔihataÒÈÓappabhÈvena mahÈveyyÈkaraÓena karaÓasampatti janita sukhaviniggatamadhurodÈra6 vacanalÈvaÓÓayuttena yuttamuttavÈdinÈ vÈdÊvarena mahÈkavinÈ chaÄabhiÒÒÈpaÔisambhidÈdi7 bhedaguÓapaÔimaÓÉite uttarimanussadhamme appaÔihatabuddhÊnaÑ TheravaÑsappadÊpÈnaÑ therÈnaÑ MahÈvihÈravÈsÊnaÑ vaÑsÈla~kÈrabh|tena vipulavisuddhabuddhinÈ Buddhaghosoti gar|hi gahitanÈmadheyyena therena mudantakhedakavattabbena8 kato Visuddhimaggo nÈma. 896. TÈva tiÔÔhatu lokasmiÑ, lokanittharaÓesinaÑ. Dassento kulaputtÈnaÑ, nayaÑ sÊlÈdisuddhiyÈ9. ______________________________________________________________ 1. GahetvÈva (SÊ, SyÈ, Ka) 2. Sukhamedhentu (SÊ, SyÈ, Ka) 3. Esova (SyÈ, Ka) 4. SÊghasÊghaÑ (SÊ) 5. PaÔimaÓÉita (I, Ka) 6. ...madhurodÈta (Ka) 7. PabhinnapaÔisambhidÈparivÈre chaÄÈbhiÒÒÈdi (SyÈ) 8. MoraÓÉaceÔakavatthabbena (SÊ), muraÓÉakheÔakavattabbena (SyÈ),

moraÓÉakheÔakavattabbena (I) 9. SÊlavisuddhiyÈ (SÊ, Ka)

Visuddhimagga 356

YÈva Buddhoti nÈmampi, suddhacittassa tÈdino. Lokamhi LokajeÔÔhassa, pavattati Mahesinoti. (Iti sÈdhujanapÈmojjatthÈya katÈ VisuddhimaggakathÈ, PÈÄigaÓanÈya pana sÈ

aÔÔhapaÒÒÈsabhÈÓavÈrÈ hotÊti.)1

VisuddhimaggapakaraÓaÑ niÔÔhitaÑ2.

______________________________________________________________ 1. (YaÑ siddhaÑ iminÈ puÒÒaÑ, yaÑ caÒÒaÑ pasutaÑ mayÈ. Etena puÒÒakammena, dutiye attasambhave.

TÈvatiÑse pamodento, sÊlÈcÈraguÓe rato. Alaggo paÒcakÈmesu, patvÈna paÔhamaÑ phalaÑ.

Antime attabhÈvamhi, MetteyyaÑ Munipu~gavaÑ. LokaggapuggalaÑ NÈthaÑ, sabbasattahite rataÑ.

DisvÈna tassa dhÊrassa, sutvÈ saddhammadesanaÑ. AdhigantvÈ phalaÑ aggaÑ, sobheyyaÑ JinasÈsananti.) (SÊ)

I~galisakkharapotthake pana dvepime heÔÔhimuparimapÈÔhÈ SÊhaÄikamarammikapotthakesu dissamÈnapÈÔhabhÈvena visuÑ pakÈsitÈ. SyÈma-potthake panettha na kiÒcipi dissati.

2. Visuddhimaggo niÔÔhito (SÊ)

Visuddhimagge dutiyabhÈge

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AkusalakammapathÈ 325 AkusalacittuppÈdÈ 325 Agati 324 AÔÔha padÈni 14 AtikkantamÈnusikÈya 37 Atthato 115-157 Attho 70 AdhipaÒÒÈvipassanÈ 281 Adhimokkho 272 Ana~gaÓe 5 AnuttaraÑ 40 AnusayÈ 324 Anussarati 40 AnekavihitaÑ 12-40 Anekepi saÑvaÔÔakappe 43 AntogadhÈnaÑ pabhedÈ 142 ApÈyo 70 ApÈyaÑ 57 Appiyasampayogo 135 AbhininnÈmeti 12 AmahaggataÑ 40 Amutra udapÈdiÑ 52 AmutrÈsiÑ 52 AriyaphalarasÈnubhavanaÑ 340 AriyÈnaÑ upavÈdakÈ 55 AvijjÈpaccayÈ sa~khÈrÈ 154

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AvimuttaÑ 40 AsajjamÈno 23 AsamÈhitaÑ 40 AhÊnindriyaÑ 34

[ Œ ] ŒneÒjappatte 5 ŒyatanÈni 112 Œyo 69 ŒrammaÓaÒca paÔisa~khÈ 280 ŒrammaÓanvayena ubho ekavavatthanÈ 280 ŒrammaÓapaÔisa~khÈ 278 Œvajjati 15 ŒvajjanÈbalaÒceva 280 ŒvajjitvÈ ÒÈÓena adhiÔÔhÈti 15 ŒvibhÈvaÑ tirobhÈvaÑ 18 ŒsavÈ 324 ŒhuneyyabhÈvÈdisiddhi 352

[ I ] IddhipÈdaÑ 13 Iddhiyo 6 IddhividhÈya 6-12 IddhividhaÑ 12 Idh|papanno 53 IndriyÈni 122

Visuddhimagge dutiyabhÈge 358

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ U ] Udakepi abhijjamÈne 25 UpamÈto 109-143 UpÈdÈnÈni 324 UpÈyÈso 135 UpekkhÈ 273 Ubho sadde suÓÈti 37

[ E ] Ekavacananiddesena 200 EkavidhÈdÊhi 144 Ekopi hutvÈ 13 EvamÈyupariyanto 52 EvaÑ 5-159 EvaÑgotto 52 EvaÑnÈmo 52 EvaÑvaÓÓo 52 EvaÑ sukhadukkhapaÔisaÑvedÊ 52

[ Ka ] KatividhÈ paÒÒÈ 68 Kamato 107 Kammaniye 5 KÈyaduccaritena 55 KÈyavasena cittaÑ 33 KÈyassa bhedÈ 57 KÈyena vasaÑ vatteti 30 Kusalo tÊsu anupassanÈsu 281

[ Kha ] KhaÓikato 262 KhandhÈ 73

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ga ] GanthÈ 324 GambhÊranayÈsambhavato 150

[ Ca ] Catasso bh|miyo 13 Catasso ca vipassanÈsu 281 CattÈro pÈdÈ 13 Cittavasena kÈyaÑ pariÓÈmeti 34 Citte 5 CittaÑ abhinÊharati 12 Cut|papÈtaÒÈÓÈya 53 CetasÈ ceto 39 CetopariyaÒÈÓÈya 39

[ Cha ] ChandasamÈdhi 13

[ Ja ] JarÈpi dukkhÈ 132 JÈtiÈdÊnaÑ nicchayÈ 128

[ ©a ] ©ÈÓakiccato 142 ©ÈÓena adhiÔÔhahanto 15 ©ÈÓaÑ 40

[ ®ha ] ®hite 5

[ Ta ] Tatra tatrÈbhinandinÊ 138 TatrÈpÈsiÑ 53

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 359

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ta ]

Tayo upaÔÔhÈne kusalatÈ 281

TirokuÔÔaÑ 23

TaÑ ÈrammaÓaÑ paÔisa~khÈ 278

[ Da ]

DibbÈya sotadhÈtuyÈ 37

Dibbena 53

Dibbena cakkhunÈ 33

DukkhaÑ 134-277

Duggate 54

DubbaÓÓe 54

DesanÈbhedato 154

DomanassaÑ 135

Dvepi jÈtiyo 43

[ Dha ]

DhÈtuyo 115

[ Na ]

NandÊrÈgena sahagatÈ 138

Nava ekavidhÈ 320

NÈnÈdiÔÔhÊsu na kampati 281

Nikanti 273

NikkhepanaÑ 253

Nirodhe adhimuttatÈ 280

NivutthÈ 40

NÊvaraÓÈni 324

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] PakkhÊ 25 Paggaho 272 Paccanubhoti 12 PajÈnÈti 39 PaÒÒÈya ca vivaÔÔanÈ 280 PaÔipÈÔito 262 PaÔisa~khÈvipassanÈ 280 PathaviyÈpi ummujjanimujjaÑ 24 PaÓÊte 54 PadhÈnasa~khÈrÈ 13 Pabbato 23 ParapuggalÈnaÑ 39 ParammaraÓÈ 57 ParasattÈnaÑ 39 ParÈmasati 26 ParÈmÈso 324 Paricca 39 Paridevo 134 ParipuÓÓabodhi- pakkhiyabhÈvo 318 Parimajjati 26 PariyodÈte 5 Parisuddhe 5 Palla~kena kamati 25 Passaddhi 272 PÈkÈro 23 Piyavippayogo 136 PÊti 272 PuÒÒÈnaÑ duvidhÈ 173 PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓÈya 40 PubbenivÈso 40

Visuddhimagge dutiyabhÈge 360

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] PubbenivÈsaÑ 40 PonobbhavikÈ 137

[ Ba ] BahudhÈ 13

[ Bha ] Bha~gaÒca anupassati 280 Bha~gÈnupassane paÒÒÈ 278 BhavapaccayÈ jÈti 210 Bh|mi 328 Bh|mito 124 Bh|miladdhaÑ 328

[ Ma ] MacchariyÈni 324 ManomayaÑ 34 MaraÓampi dukkhaÑ 133 MalÈ 325 MahaggataÑ 40 MicchÈdiÔÔhikammasamÈdÈnÈ 56 MicchÈdiÔÔhikÈ 56 Mudubh|te 5

[ Ya ] YathÈkammupage 54 Yamakato 262 YampicchaÑ na labhati 136 YÈyaÑ taÓhÈ 137 YÈva brahmalokÈpi 30 Ye d|re santike ca 37

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ra ] R|pakkhandho 73

[ La ] LakkhaÓÈdito 116 LakkhaÓÈdippabhedato 126 LakkhaÓÈdÊhi 123

[ Va ] VayalakkhaÓavipassanÈ 280 VasÊ 346 VikkhittaÑ 40 Vigat|pakkilese 5 ViÒÒÈÓaÑ 177 VipallÈsÈ 324 VibhÈgato 125 VibhÈgÈ nÈmar|pÈnaÑ 192 VimuttaÑ 40 VisuddhÈya 37 VÊtadosaÑ 39 VÊtamohaÑ 40 VuÔÔhÈnabalasamÈyogo 321 VedanÈkkhandho 90

[ Sa ] Sa-uttaraÑ 40 Sa-uddesaÑ 53 SakuÓo 25 Sa~khÈrÈ 92 SaccÈni 124 SaÒÒÈkkhandho 91 Satte passati 54

SaÑvaÓÓitapadÈnaÑ anukkamaÓikÈ 361

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ] Saddabhedato 150 SuvaÓÓe 54 SamannÈgataÑ 13 SeyyathÈpi ÈkÈse 23 SamÈhite 5 SeyyathidaÑ 138 SamÈhitaÑ 40 So evaÑ samÈhite citte 37 SamohaÑ 40 Soko 134

So tato cuto 53 SarÈgaÑ vÈ cittaÑ 39 SaÑkhittaÑ 40 SaÄÈyatanapaccayÈ phasso 199

SÈkÈraÑ 53 SukhaÑ 272

[ Ha ] Hatthimpi dasseti 35

Sugate 54 HÊne 54

Visuddhimagge dutiyabhÈge

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AkaniÔÔhagÈmÊ 352 AkusalakammapathÈ (dasa) 325 AkusalacittuppÈdÈ (dvÈdasa) 325 Agati 324 AgginÈ kappanassanÈkÈra 44 AjjhattabahiddhÈbhinivesÈ paÒÒÈ 70 AjjhattÈbhinivesÈ paÒÒÈ 68, 70 AÒÒamaÒÒapaccayo 167 AÔÔhakathÈgatar|pÈni 80 AttavÈdupÈdÈnaÑ 209 AtthapaÔisambhidÈ 70 Atthipaccayo 171 Attho 70 Attho (paÒca dhammÈ) 70 AddhÈnaparicchedo 349 AddhÈpaccuppannaÑ 62 Adhigamo 72 AdhiÔÔhÈnÈ iddhi 7 Adhipatipaccayo 165 Adhimokkho 272 AdhobhÈgiyasaÑyojanÈni 323 AnattalakkhaÓaÑ 277 AnattÈ 245, 277

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AnattÈnupassanÈni (paÒcavÊsati) 248 Anantarapaccayo 165 Anantar|panissayo 168 AnÈgataÑsaÒÈÓaÑ 55, 60 AnÈgÈmimaggo 317 AnÈgÈmÊ 317 paÒcavidho 352 AnÈsavÈ paÒÒÈ 68 AniccaÑ 245, 276 AniccalakkhaÓaÑ 277 AniccÈnupassanÈni (paÒÒÈsa) 248 Anupassati 277, 279 AnupassanÈ (tisso) 295 AnulomaÑ 308 AnulomaÒÈÓaÑ 308-9 AnusayÈ (satta) 324 AntarÈparinibbÈyÊ 352 AparÈpariyavedanÊyakammaÑ 236 ApÈyakosallaÑ 70 ApÈyo 70 AppamÈÓÈrammaÓÈ paÒÒÈ 68, 69 ApuÒÒÈbhisa~khÈro 206 Appiyasampayogo 135 AbyÈpÈranayo 220

Visuddhimagge dutiyabhÈge 364

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AbhiÒÒÈ ÈrammaÓavibhÈga 60 lokikÈ paÒca 1 satta 60 Arahattamaggo 318 ArahÈ 318 AriyapuggalÈ (satta) 297 AriyavaÑsakathÈ 261, 263 AriyÈ iddhi 10 Ariy|pavÈda 55, 57 AvikkhambhituppannaÑ 330 Avigatapaccayo 172 AvijjÈ 157-9, 161 Asa~khÈraparinibbÈyÊ 352 Asam|hatuppannaÑ 330 AsampattavisayagÈhakÈni 75 AhosikammaÑ 236

[ Œ ] ŒkÈrÈ (cattÈrÊsa) 246-8 ŒkÈsadhÈtu 78 Œgamo 72 ŒciÓÓa(bahula)kamma 236 ŒdÊnavaÒÈÓaÑ 285 ŒneÒjÈbhisa~khÈro 206 ŒyakosallaÑ 69 ŒyatanaÑ 159 Œyatanavacanattha 112-3 ŒyatanÈni (dvÈdasa) 112 kamato vinicchayo 114

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Œ ] tÈvatvato 113 daÔÔhabbako 114-5 sa~khepavitthÈrato 114 Œyo 69, 112 Œraddhavipassako 269 ŒrammaÓapaccayo 165 ŒrammaÓapaÔipÈdako 96 ŒrammaÓÈdhigatuppannaÑ 330 ŒrammaÓ|panissayo 167 Œvajjanakicca 88 Œsannakamma 236 ŒsavÈ 324 Œsevanapaccayo 169 ŒhÈrapaccayaÑ 251 ŒhÈrapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ 251 ŒhÈrapaccaya-ÈhÈra- samuÔÔhÈnaÑ 251 ŒhÈrapaccayo 170 ŒhÈrasamuÔÔhÈnaÑ 251 ŒhÈro 251

[ I ] ItthindriyaÑ 77 IdappaccayatÈ 149 Iddhi ŒvibhÈvakaraÓe vatthu 19 TirobhÈvakaraÓe vatthu 21 dasa 7 padÈni (aÔÔha) 14 pÈdÈ (cattÈro) 13

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 365

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ I ] bh|miyo (catasso) 13 m|lÈni (soÄasa) 14 vacanattha 6 IddhipÈdo 319 IddhividhÈ 12 IndriyaÑ 319 IndriyaÔÔho 122 IndriyatikkhakÈrakÈ nava-ÈkÈrÈ 248 Indriyapaccayo 170 IndriyÈni (bÈvÊsati) 122 atthato vinicchayo 122 kiccato 123-4 bh|mito 123-4 bhedÈbhedato 123 lakkhaÓÈdito 123

[ U ] Utu 251, 256 UtupaccayaÑ 252 Utupaccaya-ÈhÈrasamuÔÔhÈnaÑ 252 Utupaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ 252 UtusamuÔÔhÈnaÑ 251 Udakena kappanassanÈkÈra 50 Udayabbayadassana khaÓato 267 paccayato 267 UdayabbayÈnupassanaÑ 265 UddhaÑbhÈgiyasaÑyojanÈni 323 UddhaÑsoto akaniÔÔhagÈmÊ 352

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ U ] UpaghÈtakakamma 236 UpacÈraÑ 308 UpaÔÔhÈnaÑ 272 Upathambhakakamma 236 Upanissayapaccayo 167 UpapajjavedanÊyakamma 236 UpapÊÄakakamma 236 UpahaccaparinibbÈyÊ 352 UpÈdÈnaÑ 159, 160, 203 UpÈdÈnakkhandhÈ 108 UpÈdÈnÈni (cattÈri) 203 UpÈdÈnÈni 324 UpÈdÈr|paÑ (catuvÊsatividhaÑ) 73 UpÈyÈso 135, 159 UpekkhÈ 273 UpekkhÈsahagatÈ paÒÒÈ 68 UppannaÑ (anekappabhedaÑ) 328 (catubbidhaÑ) 330 UbhatobhÈgavimutto 297, 298, 352

[ E ] EkakÈraÓavÈda 173 Ekattanayo 220 EkabÊjÊ 352 EvaÑdhammatÈnayo 220

[ O ] OkÈsakatuppannaÑ 328 OghÈ 324 ObhÈso 270

Visuddhimagge dutiyabhÈge 366

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ka ] Ka~khÈvitaraÓavisuddhi 233, 239 tassÈ aÒÒÈni nÈmÈni 239 KaÔattÈkamma 236 KappavivaÔÔanaÑ 47 KabaÄÊkÈro ÈhÈro 80 Kamo (bahuvidho) 107 KammaÑ 249 KammaÑ (catubbidhaÑ) 235, 236 KammajaÑ 259 KammapaccayaÑ 249 Kammapaccaya-ÈhÈra- samuÔÔhÈnaÑ 2, 49, 250 Kammapaccaya-utu- samuÔÔhÈnaÑ 250 Kammapaccayacitta- samuÔÔhÈnaÑ 249 Kammapaccayo 169 KammavipÈkajÈ iddhi 11 KammasamuÔÔhÈnaÑ 249 KalÈpasammasana 241 KÈyaviÒÒatti 78 KÈyasakkhi 297 KÈyo 74, 76, 112 KilesÈ (dasa) 323 KolaÑkolo 352

[ Kha ] KhaÓapaccuppannaÑ 61 Khattiyo 49 KhandhÈ atÊtÈdivibhÈgo 102 atthasiddhito vinicchayo 110

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Kha ] an|nÈdhikato 108 upamÈto 109 kamato 107 daÔÔhabbato 109 visesato 108 KhiÉÉÈdasakaÑ 254

[ Ga ] GanthÈ 324 Gandho 77, 112 Garukakamma 236 Garusannissayo 72 Gotrabhu 343 GotrabhuÒÈÓaÑ 312

[ Gha ] GhÈnaÑ 74, 76, 112 GhÈyanakicca 88

[ Ca ] Cakkavatti 11 CakkavÈÄa 48 CakkhÈdÊnaÑ upamÈyo 76 Cakkhu 54, 74, 75-6, 112, 115 CakkhuviÒÒÈÓaÑ 85, 115 Catuttha(magga)ÒÈÓavajjhÈ dhammÈ 325 Cando 48 CittaÑ 250 CittadamanÈkÈrÈ (cuddasa) 2 CittapaccayaÑ 250 Cittapaccaya-ÈhÈra- samuÔÔhÈnaÑ 250 Cittapaccaya-utusamuÔÔhÈnaÑ 251

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 367

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ca ] Cittavisuddhi 222 CittasamuÔÔhÈnaÑ 250, 259 CintÈmayÈ paÒÒÈ 68, 69 Cutikicca 90 Cut|papÈtaÒÈÓaÑ 53 CetopariyaÒÈÓaÑ 39 uppÈdetabbÈkÈra 39

[ Cha ] ChaÄabhiÒÒo 352

[ Ja ] Janakakamma 236 JarÈ (duvidhÈ) 132 JarÈ 159 Javanakicca 89 JavanapaÔipÈdako 96 JÈti 159 JÈtisadda-atthuddhÈra 129 JivhÈ 74, 76, 112 JÊvitindriyaÑ 77

[ Jha ] JhÈnapaccayo 170

[ ©a ] ©ÈÓaÑ 271 ©ÈÓadassanavisuddhi 312 ©ÈÓavipphÈrÈ iddhi 7 ©ÈÓÈni (aÔÔha, nava) 276 ©ÈtapariÒÒÈ 238, 241, 334

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ta ] TaÓhÈ 159 TaÓhÈ (cha, tividhÈ, aÔÔhasataÑ) 202 Tatiya(magga)ÒÈÓavajjhÈ dhammÈ 325 Tattha tattha sammÈpayoga- paccayÈ iddhi 12 TadÈrammaÓakicca 89-90 TaruÓavipassanÈÒÈÓaÑ 269 TiracchÈnayoni 57, 106 TÊraÓapariÒÒÈ 241-334 Tevijjo 352

[ Da ] DasakÈ (dasa) 254 Dassanakicca 88 Dassanabh|mipaÒÒÈ 68-69 DiÔÔhadhamma- vedanÊyakamma 236 DiÔÔhippatto 298 DiÔÔhivisuddhi 222, 232 Dibba 53 DibbacakkhuuppÈdanÈkÈra 58-9 DibbÈsotadhÈtu 37 uppÈdetabbÈkÈra 37-8 DukkhaÑ 134, 159, 245, 277 DukkhaÔÔhÈdi 125 DukkhanirodhagÈminiyÈ paÔipadÈya ÒÈÓaÑ 70 Dukkhanirodhe ÒÈÓaÑ 70 DukkhalakkhaÓaÑ 277

Visuddhimagge dutiyabhÈge 368

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Da ] Dukkhasamudaye ÒÈÓaÑ 70 Dukkhassa atthÈ 332, 333 DukkhÈni anekÈni 130 DukkhÈnupassanÈni (paÒcavÊsatisataÑ) 248 Dukkhe ÒÈÓaÑ 70 Dutiya(magga)ÒÈÓavajjhÈ 325 DuddasÈ dhammÈ (caturo) 153 Devaloka 45 DevÈ 185 DesabhÈsÈ 72 DomanassaÑ 135, 159

[ Dha ] DhammaÔÔhitiÒÈÓaÑ 239 DhammatÈr|paÑ 260 DhammapaÔisambhidÈ 70 DhammÈ 112 DhammÈnusÈrÊ 298 Dhammo 70 DhÈtuvacanattha 115-6 DhÈtuyo (aÔÔhÈrasa) 115 atthato vinicchayo 115 kamato 116 tÈvatvato 117 daÔÔhabbato 120 paccayato 119 lakkhaÓÈdito 116 sa~khato 119

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Na ] Natthipaccayo 172 Nandopananda- nÈgadamanaÑ 27-30 NayavipassanÈ 241 NÈnattanayo 220 NÈnÈbaddha-avikopanaÑ 348 NÈmaÑ 159, 192, 196 NÈmar|paÑ 196 NÈmavavatthÈpanapaÒÒÈ 68 Nikanti 273 NibbÈnakathÈ 139 NibbidÈnupassanÈÒÈÓaÑ 288 NiruttipaÔisambhidÈ 71 Nirodhassa atthÈ 332, 333 NirodhasamÈpatti 344 kattha samÈpajjanti? 347 kathaÑ ÔhÈnaÑ? 351 kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ? 351 kathaÑ samÈpajjanti? 347 kasmÈ samÈpajjanti? 347 kÈ? 344 kiÑ sa~khatÈ? ...anipphannÈ?351 ke na samÈpajjanti? 344 ke samÈpajjanti? 344 pubbakiccaÑ (catubbidhaÑ) 348 matassa ca samÈpannassa ca ko viseso? 351 vuÔÔhitassa kiÑ ninnaÑ cittaÑ? 351 Nissayapaccayo 167 NÊvaraÓÈni 324

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 369

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] PakativÈdÊ 144 PakatisÈvaka 41 Pakat|panissayo 168 Paggaho 272 PaccayÈ (catuvÊsati) 163-172 Paccayo 164 Paccekabuddha 41 PacchÈjÈtapaccayo 169 PaÒÒÈ kathaÑ bhÈvetabbÈ? 73 kÈ? 66 kenaÔÔhena? 66 lakkhaÓarasapaccupaÔÔhÈna- padaÔÔhÈnÈni 68 pabheda 68 PaÒÒÈdasakaÑ 254 PaÒÒÈbhÈvanÈnisaÑsÈ 340 PaÒÒÈya bh|mi 73 PaÒÒÈya m|laÑ 73 PaÒÒÈya sarÊraÑ 73 PaÒÒÈvimutto 298, 352 PaÔiccasaddo 150 PaÔiccasamuppannÈ dhammÈ 148 PaÔiccasamuppÈda vinicchaya a~gÈnaÑ vavatthÈnato 160-1 atthato 157 ekavidhÈdito 160 desanÈbhedato 154 lakkhaÓÈdito 159 PaÔiccasamuppÈdo 148, 151, 152

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] PaÔicco 151 PaÔipadÈÒÈÓadassanavisuddhi 276 PaÔibhÈnapaÔisambhidÈ 72 PaÔisa~khÈnupassanÈÒÈÓaÑ 289 PaÔisandhikicca 88 PaÔisambhi dappabhedappatto 352 PaÔisambhidÈ (catasso) 70 tÈsaÑ paccayÈ (aÔÔha) 72 visadÈkÈrÈ (paÒca) 72 PaÔhamakappikÈ 11 PaÔhama(magga)ÒÈÓavajjhÈ dhammÈ 325 PabbhÈradasakaÑ 255 ParÈmÈso 324 ParikammaÑ 308 PariÒÒÈ (tividhÈ) 334 ParittÈrammaÓÈ paÒÒÈ 68, 69 Paridevo 134, 135, 159 ParipucchÈ 72 Pariyatti 72 Passaddhi 272 PahÈtabbÈ dhammÈ 323 PahÈnaÑ (tividhaÑ) 335 PahÈnapariÒÒÈ 241, 334 Piyavippayogo 136 PÊti (paÒcavidhÈ) 272 PuÒÒavato iddhi 11 PuÒÒÈbhisa~khÈro 206 Pubbayogo 72 PubbenivÈsaÑ anussarantÈ cha janÈ 40

Visuddhimagge dutiyabhÈge 370

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Pa ] PubbenivÈsa sar|paÑ 43 PubbenivÈsÈnussatiÒÈÓaÑ 40-53 uppÈdetabbÈkÈra 42-3 PurisindriyaÑ 77 PurejÈtapaccayo 169 Peta 132

[ Pha ] PhalasamÈpatti 341 kathaÑ ÔhÈnaÑ? 343 kathaÑ vuÔÔhÈnaÑ? 343 kathaÑ samÈpajjanaÑ? 342 kasmÈ samÈpajjanti? 342 ke na samÈpajjanti? 341 ke samÈpajjanti? 341 PhassÈ (cha, battiÑsa) 199 Phasso 159 Phusanakicca 88 PhoÔÔhabba 112

[ Ba ] BalaÑ 319 BaladasakaÑ 254 BalasamÈyogo 321 BahiddhÈbhinivesÈ paÒÒÈ 70 BÈhusaccaÑ 72 BuddhakhettaÑ (tividhaÑ) 44 Bojjha~gÈ (satta) 319 BodhipakkhiyÈ 318 Bodhisatto 129

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Bha ] Bha~gÈnupassanÈÒÈÓaÑ 277 aÔÔha ÈnisaÑsÈ 281 BhayatupaÔÔhÈnaÑ 283 BhayatupaÔÔhÈnaÒÈÓaÑ 282 Bhava~gakicca 88 Bhavacakka 211 upamÈ 218 kicca 217 gambhÊrabheda 218-220 catubhedasa~gaha 214 tayo kÈlÈ 213 tisandhi 214 nayabheda 220 nivÈraÓa 217 m|laÑ, dve dhammÈ 213 Bhavo 159, 160, 206, 210 Bhavo (duvidho) 206 BhÈvanÈ (dve) 339 BhÈvanÈbh|mi paÒÒÈ 68, 69 BhÈvanÈmayÈ paÒÒÈ 68, 69 Bh|tar|paÑ (catubbidhaÑ) 73 Bh|tÈpagatuppannaÑ 328 Bh|mi 328 Bh|miladdhaÑ 328 Bh|miladdhuppannaÑ 328

[ Ma ] MaggakiccÈni (cattÈri) 331 Magga~gÈ 319 MagganÈmalÈbhassa kÈraÓÈni paÒca 307

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 371

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ma ] Maggapaccayo 171 MaggavajjhÈ dhammÈ 325 MaggÈ (cattÈro) 312 MaggÈmaggaÒÈÓa- dassanavisuddhi 241, 274 MacchariyÈni 324 MandadasakaÑ 254 ManasikÈro (tippakÈro) 96 Mano 112 ManodhÈtu 85, 86 ManomayÈ iddhi 7 ManoviÒÒÈÓadhÈtu 85, 87 MaraÓaÑ 159 MaraÓaÑ (duvidhaÑ) 133 MalÈ 325 MahaggatÈrammaÓÈ paÒÒÈ 68, 69 MahÈnadiyo 46 MahÈvipassanÈ (aÔÔhÈrasa) 264, 335-7 MicchattÈ 323 Mittasampatti 72 Middhar|papaÔikkhepa 80 MuÒcitukamyatÈÒÈÓaÑ 289 Mom|hadasakaÑ 255

[ Ya ] YathÈkammupagaÒÈÓaÑ 54-5, 60 YathÈbh|taÒÈÓaÑ 239 YampicchaÑ na labhati 136 YogÈ 324

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ra ] Raso 77, 112 RÈjÈ 49 R|paÑ 76, 112, 115, 159, 192, 196 R|pavavatthÈpanapaÒÒÈ 68 R|passa aniccatÈ 80 R|passa upacayo 79 R|passa ekavidhatÈdi 80 R|passa kammaÒÒatÈ 78-9 R|passa jaratÈ 80 R|passa mudutÈ 78, 79 R|passa lahutÈ 78, 79 R|passa santati 79

[ La ] LokadhammÈ (aÔÔha) 323 LokapÈlakÈ dhammÈ 94 LokavinassanakÈraÓaÑ 52 LokiyÈ paÒÒÈ 68 LokuttarÈ paÒÒÈ 68

[ Va ] Va~kadasakaÑ 255 VacÊviÒÒatti 78 VaÔÔakathÈya sÊsÈ (dve) 156 VaÓÓadasakaÑ 254 VattamÈnuppannaÑ 328 Vayo (tividho) 254 VÈtena kappanassanÈkÈra 51 VikubbanÈ iddhi 7

Visuddhimagge dutiyabhÈge 372

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Va ] VikubbanÈmanomayÈnaÑ nÈnÈkaraÓaÑ 35 Vigatapaccayo 172 VicikicchÈ (soÄasavidhÈ) 234 VijjÈdhara 12 VijjÈmayÈ iddhi 12 ViÒÒÈÓaÑ 82 akusalaÑ 84 abyÈkataÑ 84 kusalaÑ 83 ViÒÒÈÓaÑ 159, 177 VipallÈsÈ (tayo) 324 VipassanupakkilesÈ (dasa) 269 VipÈkapaccayo 170 Vippayuttapaccayo 171 VibhajjavÈdÊ 153 VimokkhamukhÈni (tÊÓi) 295 VimokkhÈ (tayo) 296, 297 VivaÔÔakappo 43 VivaÔÔaÔÔhÈyÊ 44-50 VivaÔÔo 50 VisuddhikathÈ 261, 263 Visuddhiyo (satta) 222 m|labh|tÈ (dve) 222 sarÊrabh|tÈ (paÒca) 222 VÊthipaÔipÈdako 96 VuÔÔhÈnaÑ 321 VuÔÔhÈnagÈminiyÈ vipassanÈya dvÈdasa upamÈ 301-4 VuÔÔhÈnagÈminÊ 299

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Va ] VedanÈ 90, 159 Pabheda 90 lakkhaÓa 90 VedanÈ (cha, ek|nanavuti) 201 VoÔÔhabbanakicca 89

[ Sa ] SaÑghapaÔimÈnanaÑ 349 SaÑyojanÈni 323 SaÑvaÔÔakappo 43 SaÑvaÔÔaÔÔhÈyÊ 44, 50 SaÑvaÔÔasÊmÈ 44 SaÑvaÔÔÈ (tayo) 44 SaÑvaÔÔo 49 SaÑsÈro 176 SakadÈgÈmimaggo 316 SakadÈgÈmÊ 317, 352 Sa~khÈrÈ 92 pabheda 92 lakkhaÓÈdi 92 Sa~khÈrÈ 158, 159, 161 Sa~khÈrÈ (cha) 158 Sa~khÈrupekkhÈÒÈÓaÑ 294 tassa niyamabhÈve nÈnÈvÈdÈ 305 SaccaÒÈÓaÑ (duvidhaÑ) 142 Saccavinicchaya atthato 127 atthuddhÈrato 127 an|nÈdhikato 128

LakkhitabbÈnaÑ padÈnaÑ visayÈnaÒca anukkamaÓikÈ 373

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] antogadhÈnaÑ pabhedato 142 upamÈto 143 ekavidhÈdito 144 kamato 128 catukkato 143 jÈtiÈdÊnaÑ nicchayato 128 ÒÈÓakiccato 142 nibbacanato 125 lakkhaÓÈdippabhedato 126 vibhÈgato 125 sabhÈgavisabhÈgato 147 suÒÒato 144 SaccÈni (cattÈri) 124 SaccÈnulomikaÒÈÓaÑ 276, 309 SacchikiriyÈ (dve) 338 SaÒÒÈviÒÒÈÓapaÒÒÈnaÑ nÈnÈkaraÓaÑ 66 SaÒÒÈ 91 pabheda 92 lakkhaÓa 91 SatipaÔÔhÈnaÑ 319 Sattakkhattuparamo 352 SatthupakkosanaÑ 349 Saddo 77, 112 SaddhÈnusÈrÊ 297, 298 SaddhÈvimutto 297, 352 SantatipaccuppannaÑ 61 SantÊraÓakicca 89 SabhÈvanirutti 71

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] Samanantarapaccayo 165-6 SamayavÈdÊ 144 SamÈdhivipphÈrÈ iddhi 8 Samudayassa atthÈ 332, 333 SamudÈcÈruppannaÑ 330 SampaÔicchanakicca 88-9 SampattavisayagÈhakÈ 75 Sampayuttapaccayo 171 SammappadhÈnaÑ 319 SammasanaÒÈÓaÑ 265 SammÈÈjÊvo 141 SammÈkammanto 141 SammÈdassanaÑ 239 SammÈdiÔÔhi 141 SammÈvÈcÈ 141 SammÈvÈyÈmo 141 SammÈsa~kappo 141 SammÈsati 141, 2 SammÈsamÈdhi 142 SayanadasakaÑ 255 Savanakicca 88 Sasa~khÈraparinibbÈyÊ 352 SahajÈtapaccayo 166 SaÄÈyatanaÑ 159, 196, 199, 200 SÈyanakicca 88 SÈsavÈ paÒÒÈ 68 SÊlavisuddhi 222 SukhaÑ 272

Visuddhimagge dutiyabhÈge 374

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ] SuÒÒatapariggaÓhanÈkÈrÈ SotÈpattimaggo 312 (cha, aÔÔha) 292 SotÈpanno 315 (dasa, dvÈdasa, dvÈcattÈlÊsa) 293 SuÒÒatacatukoÔikÈ 292

SomanassasahagatÈ paÒÒÈ 68

[ Ha ] SutamayÈ paÒÒÈ 68, 69 S|riyo 47 Hadayavatthu 77

HÈnidasakaÑ 255 Soko 134, 135, 159 Hetu 164 SotaÑ 74, 76, 112

SotÈdiviÒÒÈÓÈni 85 Hetupaccayo 164

Visuddhimagge dutiyabhÈge

NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ A ] AkaniÔÔha 20, 103, 270 A~gulimÈla 32 AnÈthapiÓÉika 30 Anuruddhatthera 19 AnojÈ devÊ 21 Anotattadaha 19, 46 AvÊci 57, 117 Asura 35, 132 Assaguttatthera 60

[ Œ ] Œnanda 28, 72, 147, 151, 221 ŒbhassarÈ 44, 46

[ I ] Inda 35 Illisa 33 Issara 112

[ U ] Uttarakuru 19 UttaramÈtÈ 11 UttarÈ upÈsikÈ 8, 9 Udena 9 UppalavaÓÓÈ 239 UpÈli gahapati 72

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ka ] KaccÈna 150 KaÓÓamuÓÉaka 46 KapotakandarÈ 8 KalyÈÓagÈma 330 KÈkavaliya 33 KuÓÈladaha 46

[ Kha ] KhÈÓukoÓÉaÒÒatthera 8 KhujjuttarÈ 72

[ Ga ] Ga~gÈ 33 G|thanaraka 132

[ Gha ] Ghosita 11

[ Ca ] CatuvokÈrabhava 347 CandapadumasirÊ 11 CÈtumahÈrÈjikÈ 46 Citta (gahapati) 6, 72 Cittak|Ôa 287 Cittalapabbata 270 C|Äa-anÈthapiÓÉika 19 C|ÄanÈgatthera, TipiÔaka- 27 C|Äapanthaka 15

Visuddhimagge dutiyabhÈge 376

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ca ] C|Äasamuddatthera 32 C|ÄasubhaddÈ 19 C|Äasumanatthera, Ni~ka- peÓÓakapadhÈnagharavÈsÊ 270 C|ÄÈbhayatthera, TipiÔaka- 23

[ Cha ] Chaddanta (daha) 46, 288

[ Ja ] JaÔila 11 JambudÊpa 11, 12 JambudÊpavÈsino 20 JÊvaka 16 Jotika 11

[ Ta ] TambapaÓÓiyadÊpa 22 TÈvatiÑsa 19, 28 Tissadattatthera 32 TissamahÈvihÈra 21

[ Tha ] Therambatthala 4

[ Da ] DakkhiÓÈpatha 113 Devadatta 35 DevarÈjÈ 20

[ Dha ] DhanaÒcaya 11 DhammaguttÈ 11 Dhammadinnatthera, Tala~garavÈsÊ 21, 270 DhammasenÈpati 307 Dhammika 72

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Na ] Nanda (ÈyasmÈ) 333 Nanda (mÈÓavaka) 329 Nandopananda 27 Nandanavana 55 NÈgasena 67 Niraya 106, 185

[ Pa ] PaÒcavokÈrabhava 347 PaÒcasikha 20 PaÓÉukambalasilÈtala 19 Panthaka, C|Äa- 17 Paranimmitavasavatti 106, 206 PÈÔaliputta 32 PiÔaka 12 Piya~karamÈtÈ 11 PuÓÓa (dÈsa) 11 PuÓÓa (seÔÔhi) 9

[ Pha ] PhÈrusaka 55 PhussamittÈ 11

[ Ba ] BandhumatÊ 64 BandhumÈ 64 BÈkkula 7 BedÈ 12 BÈrÈÓasÊ 7 Buddhaghosa 355 BrahmakÈyikÈ 192

NÈmÈnaÑ anukkamaÓikÈ 377

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ba ] BrahmapÈrisajjÈ 22 Brahmaloka 19, 50 BrahmavatÊ 65 BrahmÈ 22, 185

[ Bha ] Bhaddiya 28 Bh|tapÈla (ÈyasmÈ) 7 Bh|tapÈla (dÈraka) 8

[ Ma ] Mahaka (ÈyasmÈ) 22 MahÈ-anuÄatthera 33 MahÈkaccÈna 329 MahÈkappina 21 MahÈkassapatthera 32, 33, 60 MahÈdattatthera, HaÑkanakavÈsÊ 270 MahÈpanthaka 16 MahÈbodhi 32 MahÈnÈgatthera 348 MahÈnÈgatthera, UccavÈlikavÈsÊ 270, 271 MahÈnÈma 316 MahÈbrahmÈ 20 MahÈmoggallÈnatthera 8, 19, 30, 32, 33, 307 MahÈrohaÓaguttatthera 4 MahÈvihÈravÈsÊ 355 MahÈsammata 49 Mahindatthera 22

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Ma ] MÈgadhikÈ 71 MÈgaÓÉiya (brÈhmaÓa) 9 Missakavana 55 Mudantakhedakavattabbena 355 MeÓÉaka 11 Metteyyo (BhagavÈ) 65

[ Ya ] Yasa 21 Yugandhara 19

[ Ra ] Rakkhitatthera 4 RaÔÔhapÈla 28 RathakÈradaha 46 RÈjagaha 32 RÈhu 289 RÈhula 28

[ La ] Lokantara 132 Lokaby|hÈ 45

[ Va ] VattaniyasenÈsana 60 VÈsudeva 112 VipassÊ 64 Visuddhimaggo 355 Vissakamma 19, 20 Vejayanta 28 VehapphalÈ 44

Visuddhimagge dutiyabhÈge 378

PadÈnukkamo PiÔÔha~ko PadÈnukkamo PiÔÔha~ko

[ Sa ] [ Sa ] SaÑkicca 7 SÊhapapÈta 46 SaÑghapÈla 355 SudassÈ 103 Sakka 20 SudassÊ 103 Sa~kassa 20 SuddhÈvÈsa 20 SaÒjÊva 9, 348 SubrahmÈ 65 SÈketa 19 SubhakiÓhÈ 44

SÈmÈvatÊ 8, 9 SumanadevÊ 11 SundarÊ 333 SÈriputta 8, 19, 349

SÈvatthi 19 SuyÈma 20 Soreyya 329 Sineru 19, 20, 28, 29, 32,

[ Ha ] 45, 46, 48 SirimÈ 9 HaÑsapapÈta 46, 48, 288

Visuddhimagge dutiyabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ

PaÔhamo m|lapÈÔho, SÊ = SÊhaÄapotthakaÑ, SyÈ = SyÈmapotthakaÑ, KaÑ = KambojapotthakaÑ, I = I~galisapotthakaÑ, Ka = kesuci Marammapotthakesu dissamÈnapÈÔho, Ka-SÊ = kesuci SÊhaÄapotthakesu dissamÈnapÈÔho.

Visuddhimagge dutiyabhÈge

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ A ] AgÈraÑ = A~gÈraÑ (SÊ, Ka) 284 AÒÒatarasmiÑ = AÒÒataraÒÒatarasmiÑ (Ka-SÊ) 273 AÉÉha~gulaÉÉha~gulantare = A~gulantare a~gulantare aÉÉha~gulantare aÉÉha~gulantare (I) 258 AtÈÓato = AttÈÓato (Ka-SÊ) 246 AttanÈ = Attanova (SyÈ) 4 AtikhuddÈbhibh|to = AtikhudÈbhibh|to (SÊ, I) 55 AnaccantikatÈya = AniccantikatÈya (SÊ, Ka) 247 AnanubodhÈ = AÒÒÈÓÈ ananubodhÈ (SÊ, Ka) 221 AnÈy|hantena = AnÈr|hantena (SyÈ, Ka) 153 AnunnataÑ = AnuÓÓataÑ (I, Ka) 14 Anuppabandhaka = Anuppabandhakara (SÊ, Ka) Anuppabandhanaka (SyÈ) 79 AnubaddhatÈya = AnubandhatÈya (SyÈ, I, Ka) 247 AnonataÑ = AnoÓataÑ (I, Ka) 14 AppamattakÈ = AppamattikÈpi (SÊ, SyÈ) 255 AppavattaÑ = Appavatti (Ka-SÊ) 237 ApuÒÒamapi = ApuÒÒampi ca (SÊ) 177 AbyosÈnenÈ”ti = AccosÈnenÈti (SÊ) 248 AbhikkamÈdayo = AbhikkamapaÔikkamÈdayo (SÊ) 78 Ambho = Hambho (SÊ) 257

Visuddhimagge dutiyabhÈge 380

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ A ] AraÓisahitÈbhimanthanato = ...matthanato (SyÈ, Ka) 218 ArahattapaÔilÈbheneva = PaÔilÈbhavaseneva (SyÈ) 4 AvassaÑ = AvasÈ (I) 253 AvinipatitattÈ = AvinipÈtattÈ (SÊ, I, Ka) AvinipÈtitattÈ (SyÈ) 57

[ Œ ] Œgamma taÑ nivÈsanapÈvuraÓaÑ = Œgamma nivÈsanapÈpuraÓaÑ (SÊ) 350 ŒbaddhaÑ = ŒbandhaÑ (SyÈ, I, Ka) 224 ŒrammaÓapaÔisa~khÈ = ŒrammaÓaÑ paÔisa~khÈ (I, PÈÄi) 277 ŒvajjetvÈ = ŒvajjitvÈ (SyÈ, I) 233

[ I ] IjjhanaÔÔhena, = IjjhanaÔÔhena iddhi, (SyÈ) 13 ImaÑ lokaÑ puna anÈgantÈ = NayimaÑ lokaÑ punarÈgantÈ (SÊ) Na imaÑ lokaÑ puna ÈgantvÈ (SyÈ) ImaÑ lokaÑ puna anÈgantvÈ (Ka) 317

[ U ] UccavÈlikavÈsÊ = Ucca~gavÈlikavÈsÊ (SyÈ), UccavÈÄa~kavÈsÊ (Ka) 270 Ucchedo = Uccheda- (SyÈ, Ka) 153 UdakapubbuÄaÑ = UdakabubbuÄaÑ (SÊ, SyÈ, I) 109 UdÈsÊno = UdÈsino (SyÈ, Ka) 294 Udayabbayadassane = ...dassanena (SyÈ, Ka) 267 UdayabbayappaÔipÊÄitattÈ = UdayabbayaparipÊÄitattÈ (SÊ, SyÈ) 130 UddhumÈta = UddhumÈtaka- (SÊ, SyÈ, Ka) 247 Upapattibhavo = Uppattibhavo (SÊ, SyÈ) 206 Upapattihetubh|taÑ = Uppattihetubh|taÑ (SÊ, SyÈ) 208 UpÈdiÓÓakaÑ = UpÈdinnakaÑ (SÊ, SyÈ) 27 UppÈdavayavattito = UppÈdavayappattito (SÊ), UppÈdavayappavattito (SyÈ, Ka) 253

NÈnÈpÈÔhÈ 381

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ U ]

UppannaÑ hi r|paÑ = Uppannar|paÒhi (Ka) 259

UmmaggenÈpi = KummaggenÈpi (I, Ka) 177

UsmanÈ = UsmÈnÈ (SyÈ, Ka) 130

[ E ]

EkakarÊsamatte = Ekakasitamatte (SyÈ, Ka),

AÔÔhakarÊsamatte (Dhamma-®Ôha) 11

EkakkhaÓe = EkakkhaÓena (SyÈ) 331

EkantakusalÈkusalato = EkantÈkusala-kusalato (I) 147

Ekova hoti = Sakkoti (SÊ, SyÈ), Parassa patiÔÔhÈ hoti (?) 4

EtasmiÑ = EkasmiÑ (I, Ka) 227

EtassevÈdhivacanaÑ = Etasseva vevacanaÑ (SyÈ, Ka) 239

Ettheva = Tattheva (SÊ, I, Ka) 257

[ O ]

OkkhanditvÈ = OkkanditvÈ (Ka-SÊ, SyÈ, Ka) 319

OÉÉÈpesi = OsÈpesi (SyÈ, I, Ka) 290

Oratova = Orato (SÊ), OrabhÈge (SyÈ) 350

[ Ka ]

KÈmÈsavasamudayÈ = ...samudayo (SÊ, SyÈ, Ka) 211

KiÒcidapi = KiÒcirapi (SÊ, Ka) 132

Kilesoti = YÈ kilesoti (SyÈ) 273

KulÈgaÓÔhikajÈtÈ = GuÄÈguÓÔhikajÈtÈ (SÊ), GuÄÈguÓÉikajÈtÈ (I),

GuÓigaÓÔhikajÈtÈ (SyÈ), GuÓikuÓÉikajÈtÈ (Ka) 221

[ Kha ]

KhuddaÑ = KhudaÑ (SÊ, I) 301

Visuddhimagge dutiyabhÈge 382

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Ga ] Gajjato = Gajjayato (SÊ), Gajjito (SyÈ, Ka) 9 Garuka = Garukata (SÊ), Garu (I) 187

[ Gha ] Ghositassa = Ghosakassa (SyÈ), Ghosikassa (Ka) 11

[ Ca ] ...cakkavÈÄÈnaÑ = ...cakkavÈÄaÑ (I) 50 CattÈri cattÈri cittÈni = CattÈri cattÈri (SyÈ, Ka), CattÈri cittÈni (I) 262 Candimas|riye = Candimasuriye (SÊ, SyÈ, I) 26 Cittassa = CittaÑ (Ka) 328 C|ÄasotÈpanno = CullasotÈpanno (SÊ) 240 CotobÈdhanadukkhaÑ = ...bÈdhanakaÑ dukkhaÑ (SÊ, Ka) 137

[ Cha ] Chaddantadahagahaneyeva = Chandantadahagatova (SÊ), Chandantadahadahaneyeva (Ka) 288 ChaddhÈ = ChadhÈ (SyÈ, I, Ka) 320 ChaÄabhiÒÒÈpaÔisambhidÈdi = PabhinnapaÔisambhidÈparivÈre chaÄÈbhiÒÒÈdi (SyÈ) 355

[ Ja ] ...jÊvikabhÈvaÑ = ...jÊvitabhÈvaÑ (I, Ka) 52

[ Jha ] JhattaÑ = JattaÑ (SyÈ, Ka) Jhapa + ta = JhattaÑ. 258

[ ©a ] ©ÈÓuppattito = ©ÈÓappavattito (Ka-SÊ, SyÈ) 7

[ ®ha ] ®hitanti = AÔÔhitanti (SÊ, Ka) 77

NÈnÈpÈÔhÈ 383

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Ta ] TathÈ hettha = TathÈ hettha yasmÈ (SÊ, SyÈ, Ka) 219 TadanantarÈ = TadanantaraÑ (I) 66 TadÈrammaÓa = Tassa (SyÈ, ®ÊkÈ) 226 TaruÓavipassanÈÒÈÓaÑ = PaÔhamaÑ taruÓavipassanÈÒÈÓaÑ (SyÈ), PaÔhamataruÓavipassanÈÒÈÓaÑ (I) 269 Tala~garavÈsÊ = TaÄa~garavÈsÊ (SyÈ, I), VÈÄa~garavÈsÊ (Ka) 21 TassevaÑ manasikaroto = TassevaÑ karoto (SÊ) 267 Tatra = Tattha (SÊ, Ka), Attha (SyÈ, I, Ka) 70 TÈni bÊjÈni, te abhisa~khÈrÈ vÈ = TÈni bÊjÈni abhisa~khÈrÈ vÈ (SÊ, I), TÈni bÊjÈni abhisa~khÈrÈ (Ka) 188 TirokuÔÔaÑ = TirokuÉÉaÑ (SÊ, SyÈ, I) 23 TividhÈnampa’yaÑ = TividhÈnaÑ ayaÑ (SÊ, Ka), TividhÈnamayaÑ (SyÈ) 175 Tissadatta = Tissagutta (SÊ), Tissa (Ka) 32 Tesu = TesaÑ (I) 167

[ Tha ] ThinanatÈ thinaÑ = ThÊnanatÈ thÊnaÑ (SÊ, SyÈ, I) 99 Therambatthale = TherampattaleÓe (Ka) 4

[ Da ] DakkhiÓanÈsa = DakkhiÓanÈsÈ (SÊ, I) 29 Dassenti = Vadanti (SÊ) 74 DiÔÔhippatto = DiÔÔhappatto (Ka) 297 DiÔÔhibandhanabaddhÈ = ...bandhÈ (SyÈ, I, Ka) 238 Dukkhanirodho = DukkhanirodhaÑ (SÊ, I) 124 DuÔÔhuÑ = DuÔÔhu (SÊ, Ka) 55 DubbalapaÒÒassÈpi = DuppaÒÒassÈpi (SÊ, SyÈ) 255

Visuddhimagge dutiyabhÈge 384

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Da ] DubbÈ-sara-bh|tiÓakÈdÊnaÑ = Dabbhabh|tiÓakÈdÊnaÑ (SÊ), DabbÈ bh|tanakÈdÊnaÑ (Ka), DubbÈbh|tiÓakÈdÊnaÑ (SyÈ), DubbÈsarabh|tanakÈdÊnaÑ (I) ®ÊkÈ passitabbÈ. 175 DuratiyÈnaÑ = DurabhiyÈnaÑ (SyÈ, Ka) 221 Dos|pasaÔÔhatÈya = Dos|pasattatÈya (Ka) 247

[ Na ] Na ca kvacanÊti = Na ca kvacani (SÊ, I, Ka) 291 NapassatÊti = Kvaci passati (I, Ka) 292 Nayena = Nayena vÈ kesÈdayo (Ka) 227 NaÄakalÈpiyo = NaÄakalÈpino (SÊ, Ka) 194 NÈnÈnayagahanato = ...gahaÓato (SÊ, SyÈ, Ka) 221 NÈyaÑ = AyaÑ (Ka) 327 NÈsavÈtaÑ = NÈsÈvÈtaÑ (SÊ, I) 29 Ni~kapeÓÓaka = Nikapennaka (SÊ, I), Ni~kÈravaÓÓaka (Ka) 270 NibbaÔÔitakappÈsaÑ = NippaÔÔitakappÈsaÑ (Ka) 295 Nibbinnan”ti = NibbiÓÓanti (SyÈ), Nibbindanti (I, Ka) 309 Nibbinnassa = Nibbindantassa (I, Ka) 299 Nibbinno = Nibbindo (I, Ka), NibbiÓÓo (SyÈ) 290 NibbeÔhetvÈ = NibbedhetvÈ (SyÈ, Ka) 290 NimmathanaÑ = NimmadanaÑ (Ka) 304 NirasÈ = NÊrasÈ (SÊ) 284 NirassÈsaÑ = NirussÈhaÑ (SÊ), NirussÈsaÑ (I, Ka) 47 NirasaÑ = NÊrasaÑ (SÊ) 285 Nopi = NÈpi (Ka) 232

[ Pa ] Pakiriya = Vikiriya (SÊ, SyÈ) 135 Pakkhitta = Pakkhanta (I), Pakkhanda (Ka) 273 Pakkuthita-udakassa = PakkaÔÔhita-udakassa (SÊ), PakkuÔÔhita-udakassa (SyÈ, I) 38

NÈnÈpÈÔhÈ 385

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Pa ] PaccayÈnuppÈdena = PaccayÈnuppÈdanena (Ka) 267 Paccayo hoti = YathÈ ca hoti (Ka) 198 PaÒcadvÈre = PaÒcasu dvÈresu (I) 180 PaÔipÈtiyamanassa = PaÔipÈdiyamÈnassa (SÊ, I) 131 PaÔipisanti = PaÔipiÑsanti (SÊ, SyÈ, I) 135 PaÔivijÈnÈti = PaÔijÈnÈti (SyÈ, I, Ka) 217 PaÔisandhikkhaÓato = PaÔisandhikkhaÓato ca (SÊ, I, Ka), PaÔisandhikkhaÓatova (SyÈ) 193 PaÔÔhÈnaÑ = UpaÔÔhÈnaÑ (I) 319 PatilÊyati patikuÔati = PaÔilÊyati paÔikuÔati (SyÈ, I, Ka) 294 Pativattati = PativaÔÔati (SÊ), PaÔivaÔÔati (SyÈ, I, Ka) 294 PadumaÑ = PadmaÑ (SyÈ, Ka) 16 Padh|mÈyi = Dh|mÈsi (SyÈ), Padh|pÈsi (I), Padh|mÈsi (Ka) 29 Panassa = Cassa (SyÈ, Ka) 332 PabbaÑpabbaÑ odhi odhi = PabbapabbaÑ odhiodhiÑ (SÊ) 261 PabbaÑpabbaÑ sandhi sandhi odhi odhi = PabbapabbaÑ sandhi- sandhiÑ odhiodhiÑ (SÊ) 257 PabhijjamÈnaÑ = BhijjamÈnaÑ (SyÈ) 205 Pamussati = Pammussati (SÊ, SyÈ), Sammussati (I) 255 ParicchinnakÈlÈtikkamena = ParicchinnakÈlÈtikkame (I) 25 ParijapitvÈ = ParijappitvÈ (SyÈ), ParijappetvÈ (Ka) 12 Paribandho = Paripantho (SÊ, SyÈ, I) 59 ParividaÑseti = PavidaÑseti (SÊ, I) 331 Parisuddhe = Visuddhe (SÊ, SyÈ, Ka) 226 PavattÈnaÑ = PavattÈnaÑ tesaÑ (SÊ, Ka) 201 PavattituÑ = PavattetuÑ (Ka) 231 PahaÔÈya = PahatÈya (Ka) 230 PahÈnapaÒÒÈ = PahÈnapariÒÒÈ (SÊ, I, Ka), PahÈne paÒÒÈ (PÈÄiyaÑ) 334

Visuddhimagge dutiyabhÈge 386

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Pa ] PÈribandhikassa = Paripanthikassa (SÊ, SyÈ, I) 346 PÊÓitaÑ = PÊÓitaÑ mudu phassavantaÑ (SÊ, I) 259 Punobbhavo = Punabbhavo (SÊ, SyÈ, I) Punobhavo (?) 137 PurakkhatvÈ = PurakkhitvÈ (SyÈ), PurekkhitvÈ (Ka) 83 P|timaccha = P|timaccha p|tikuÓapa (SyÈ, I) 233 PonobbhavikÈ = PonobhavikÈ (SÊ) 137

[ Pha ] Phaladehi = PhalaÑ detÊti (SÊ), PhalaÑ deti (Ka) 188 PhassapaÒcamakÈ = PhassapaÒcakÈ (Ka-SÊ) 261 PhassitÈ = PhusitÈ (SyÈ, Ka) 338 Phasseti = Phusati (SyÈ) 33

[ Ba ] BÊbhacchato = Vigacchato (Ka), Vibhacchato (SyÈ) 289 BubbuÄakaÑ = PupphuÄakaÑ (Ka) 281 BubbuÄo = PupphuÄo (Ka) 269

[ Bha ] Bha~gakkhaÓe vÈ = Na bha~gakkhaÓe vÈ (Ka) 250 BhajjiyamÈnÈnaÑ = BhijjayamÈnÈnaÑ (SyÈ), BhijjamÈnÈnaÑ (I), BhajjamÈnÈnaÑ (Ka) 281 BhÈtiÔÔhÈne vÈ = BhÈtiÔÔhÈne (SyÈ, I) 291 BhinnavÈhanikÈ = BhinnavahanikÈ (SyÈ, I, Ka) 194 Bh|tÈpagata = HutvÈpagata (I, Ka) 328

[ Ma ] MacchakhippaÑ = MacchakhipaÑ (SÊ, I) 290 ...madhurodÈra = ...madhurodÈta (Ka) 355 MamÈti = Mamanti (SÊ) 294 MÈgaÓÉiya = MÈgandiya (SÊ, I) 9

NÈnÈpÈÔhÈ 387

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Ma ] MÈrisÈ = MÈrisÈ mÈrisÈ (SÊ) 45 MiddhanatÈ = MijjhanatÈ (SyÈ), MiddhatÈ (I) 99 MÊyamÈnaÑ = MiyyamÈnaÑ (SyÈ, I, Ka) 283 MuccitukÈmÈ = MuÒcitukÈmÈ (SÊ, SyÈ, I) 289 MuccitukÈmaÑ = MuÒcitukÈmaÑ (SÊ, SyÈ, I) 288 Mudantakhedakavattabbena = MoraÓÉaceÔakavatthabbena (SÊ), MuraÓÉakheÔakavattabbena (SyÈ), MoraÓÉakheÔakavattabbena (I) 355 MuÒcitukamyatÈ = MuccitukamyatÈ (Ka) 289 M|le = M|laÑ (I, Ka) 327

[ Ya ] YamakatÈlakandaÑ = YamakatÈlakkhandhaÑ (SÊ) 228 YaÒhi aniccaÑ, dukkhaÑ, taÑ = YaÑ hi aniccaÑ taÑ dukkhaÑ (SÊ, SyÈ, I), YaÒhi aniccaÑ, taÑ dukkhaÑ, taÑ (Ka) 245 YÈva pana = YÈva ca pana (SÊ, I, Ka) 62 YuganaddhÈ = YuganandhÈ (Ka) 322

[ Ra ] Rundhanti = Rumbhenti (SÊ), Rumbhanti (SyÈ, I), Rujjhanti (Ka) 47 R|pagandharasÈdikaÑ = R|pagandharasÈdi- (SyÈ, Ka) 174 R|papariggÈhakacittato = R|papariggahato (I, Ka) 262

[ La ] LÈbhÈlÈbhÈdÊhi = LÈbhÈdÊhi (SÊ, Ka) 247

[ Va ] VaÉÉhitaÔÔhÈnassa = VaÉÉhitavaÉÉhitaÔÔhÈnassa (SÊ) 58 VaÉÉhitassa = VuÉÉhitassa (SyÈ, Ka) 254 VayovuÉÉhattha~gamato = VayovuÉÉhatthagÈmito (SÊ), VayovuÉÉhatthÈmato (SyÈ, I) 253

Visuddhimagge dutiyabhÈge 388

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Va ] VavatthapetvÈ = VavaÔÔhÈpetvÈ (SyÈ) 3 ...vasenevetaÑ = ...vaseneva cetaÑ (SÊ), Vaseneva taÑ (I, Ka) 63 VÈyukkhitta = VÈtakkhitta (SÊ, I) 33 VÈyuÑ = VÈyaÑ (I, Ka) 34 VÈretuÑ = DhÈretuÑ (Ka) 245 VikubbanappattassÈpi = IddhivikubbanappattassÈpi (SyÈ) 4 VijjhÈtaÑ = VijjhÈtaÑ vijjhataÑ (SÊ) 58 VitÈnamatthakeneva = VimÈnamatthakeneva (SÊ) 28 VitthÈrakathÈ = VitthÈrakathÈmukhaÑ (SyÈ, Ka) 177 VipassitabbÈ = PassitabbÈ (SÊ, Ka) 342 VipÈkacittayuttÈva = VipÈkasampayuttÈva (Ka-SÊ, I, Ka) 201 ...vinÈmitaÑ = ...vinamitaÑ (SÊ, SyÈ, I), ...vanamitaÑ (Ka) 181 VinibbhujitvÈ = VinibbhujjitvÈ (SyÈ, I, Ka) 276 VissakammunÈ = VissukammunÈ (SyÈ), VisukammunÈ (Ka) 19 VissajjetvÈ = VissajitvÈ (SÊ) 294 VihanamÈnaÑ = VihatamÈnaÑ (Ka-SÊ, SyÈ, I), VihaÔamÈnaÑ (Ka) 295 VÊtaccika~gÈra = VÊtaccita~gÈra (SyÈ), Vitacchita~gÈra (Ka) 284

[ Sa ] Sakena = Na sakena (SyÈ) 232 Sa~khatasa~khÈro = ...sa~khÈrÈ (I, Ka) 158 Sa~khÈresu sati = Sa~khÈre sati (SÊ), Sa~khÈresu santesu (I) 235 Sa~gÈhentena = GÈhentena (I), Sa~gÈhantena (Ka) 153 SatadhÈ = SattadhÈ (SyÈ) 147 SantÈnayamÈne = SandhÈyamÈne (I, Ka) 329 Sannirumbhana = Sannirujjhana (I, Ka) 256 SabbaÒÒutaÒÒÈÓagatikaÑ = ...samÈnagatikaÑ (SyÈ), ...samagatikaÑ (I) 64

NÈnÈpÈÔhÈ 389

NÈnÈpÈÔhÈ PiÔÔha~kÈ

[ Sa ] Sabbahetuhetusamuppannesu = Sabbahetusamuppannesu (SÊ, I, Ka) 187 Sabbe te = Sabbepete (SÊ) 257 SabbaÑ r|paÑ = SabbantaÑ (SÊ), SabbaÑ (Ka) 225 SabyÈbajjhato = SabyÈpajjato (SÊ, Ka), SabyÈpajjhato (SyÈ, I) 104 SabhÈvavasena ca = SabhÈvavasena (SÊ, I, Ka) 175 SamannesamÈnaÑ = SamanvesamÈnaÑ (SÊ, SyÈ) 295 SamÈdhipÈribandhikassa = ...paripanthikassa (SÊ, SyÈ, I) 346 SamiÒjana = SammiÒjana (SÊ, SyÈ), SamaÒchana (Ka) 256 Sammuti = Sammati (SyÈ) 188 SassatÈnaÑ = SassatÈdÊnaÑ (SÊ, SyÈ, Ka) 153 Saha = SayaÑ (Ka) 331 SahÈyaÔÔhÈnevÈ = SahÈyaÔÔhÈne (I) 291 SÈvatthivÈsike, = SÈvatthivÈsike passanti (SyÈ) 19 SÈ’ssa diÔÔhÊti = Na sassatadiÔÔhÊti (SyÈ), ...sassatanti (Ka) 205 SÊlÈdisuddhiyÈ = SÊlavisuddhiyÈ (SÊ, Ka) 355 SÊhapapÈto = SÊhapapÈtano (Ka-SÊ, I), SÊhapÈtano (SyÈ, Ka) 46 Sukkhabhattameva = L|khabhattameva (SyÈ) 33 Sukhamedhantu = Sukhamedhentu (SÊ, SyÈ, Ka) 355 SuÒÒaÑ taÑ = SuÒÒakaÑ (SÊ) 238 Suvisuddhar|papariggahassa = ...pariggahavasena (SyÈ, I, Ka) 227 Susima = SusÊma (SÊ, I) 310 SusumÈra = SuÑsumÈra (SÊ, I), SaÑsumÈra (Ka) 76 S|paÔÔhitÈ = SuppatiÔÔhitÈ (SyÈ, Ka) 287

[ Ha ] HaÑkanakavÈsÊ = Ha~kanavÈsÊ (SÊ, I) 270 HaÑsapÈtano = HaÑsapapÈto (SÊ) 46 Hoti = Sakkoti (SÊ, SyÈ) 4