ÒemleeJevee

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Gmeves ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ meJe& je]peeW keÀe, meJe& Jeso-MeeðeeW keÀe meej

mecePee³ee nw, pees je]pe nceejer yegef× ceW meoe peeûele jnW lees ncekeÀes meoe hejceevevo keÀer DevegYetefle nesleer jnsieer~ ³es

hejceevevo keÀer meoe DevegYetefle keÀjvee Deewj meJe& keÀes DevegYetefle keÀjevee ner Fme mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve keÀe meej nw, nceeje

hejce keÀle&J³e nw~ Gve meYeer je]peeW keÀe DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ %eeve nceejer yegef× ceW jns FmekesÀ efueS ner ³eneB heg©<eeLe& efkeÀ³ee

ie³ee nw~ hejceelcee lees %eeve keÀe meeiej nw, GmekesÀ yelee³es ie³es meJe& je]peeW keÀes yegef× ceW jKevee, Gve meyekeÀe JeCe&ve keÀjvee lees

ieeiej ceW meeiej keÀes meceevee ner nw, pees Deefle keÀef"ve ner veneR uesefkeÀve DemecYeJe ner nw hejvleg heg©<eeLe& ye´eïeCe peerJeve keÀe

hejce keÀle&J³e nw~ Fme ue#³e mes ner ³eneb nceves yeeyee kesÀ ceneJeeke̳eeW Deewj DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej kegÀí je]peeW DeLee&led %eeve

efyevogDeeW keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw Deewj nj je]pe kesÀ kesÀvê efyevog (Center Point) hej hengB®eves keÀe heg©<eeLe& efkeÀ³ee nw~ efJeée

veeìkeÀ keÀer efJeefJeOelee kesÀ Devegmeej efkeÀmeer kesÀ efJe®eej Fmemes efYevve Deewj efJeMes<e ÒeYeeJeMeeueer nes mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ Fme

efJeefJeOeleehetCe& veeìkeÀ ceW nj Deelcee keÀer yegef× Deheveer-Deheveer nw~ SkeÀ Deelcee kesÀ Deheves ner efJe®eejeW ceW osMe-keÀeue-

heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej efYevvelee nes mekeÀleer nw~ nj Deelcee ceW keÀesF& ve keÀesF& efJeMes<e iegCe Deewj MeefkeÌle³eeb nQ ³eefo Jes Deheves

efJe®eejeW mes ncekeÀes DeJeiele keÀje³eWies lees nce DeJeM³e ner Gve hej efJe®eej keÀjWies Deewj ³eefo Jes leke&À-mebiele Deewj yeeyee kesÀ

ceneJeeke̳eeW kesÀ Devegmeej neWies, ³eLeeLe& neWies lees nce GvekeÀes men<e& mJeerkeÀej keÀjWies~

³en Yeer efJe®eejCeer³e mel³e nw efkeÀ hejceelcee %eeve-meeiej, keÀu³eeCekeÀejer nw, FmeefueS yeeyee ves cegjueer ceW efJeée

veeìkeÀ kesÀ DeefJeveeMeer mel³eeW keÀe Yeer %eeve efo³ee nw lees iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe Yeer %eeve efo³ee nw Deewj osMe-keÀeue-

heefjefmLeefle SJeb J³eefkeÌle keÀes osKekeÀj GmekesÀ keÀu³eeCeeLe& Yeer ceneJeeke̳e yeesues nQ~ DeefJeveeMeer mel³e leerveeW keÀeueeW ceW meoe

mel³e nQ hejvleg efkeÀmekesÀ keÀu³eeCeeLe& yeesues ie³es ceneJeeke̳eeW ceW efYevvelee nesvee mJeYeeefJekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ Jes osMe-keÀeue-

heefjefmLeefle Deewj J³eefkeÌle keÀer efmLeefle keÀes osKekeÀj yeesues nQ~

yeer.kesÀ.censMe, SkeÀeGCìdme Dee@efHeÀme

heeC[Je YeJeve, ceeGCì Deeyet

I.Com No. - 4879

%eeve meeiej hejceelcee kesÀ Üeje GodIeeefìle efJeée-veeìkeÀ kesÀ ieg¿e je]pe

efJe<e³e-met®eer

%eeve keÀer mel³elee keÀe je]pe efve½e³e yegef× efJepe³eefvle, mebMe³eyegef× efJeveM³eefvle keÀe je]pe hejceelcee keÀe je]pe hejceelcee Meyo keÀe YeeJeeLe& hejceelcee meJe&J³eeheer veneR, SkeÀ osMeJeemeer nw DeLee&led hejceOeece keÀe Jeemeer keÀe je]pe hejceelcee kesÀ meJe&%e, peeveer-peevevenej mJeªhe keÀe je]pe hejceelce kesÀ v³ee³ekeÀejer Deewj meceoMeeaheve keÀe je]pe hejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ DeJelejCe keÀe je]pe hejceelce efceueve keÀe ieg¿e je]pe hejceelce efceueve keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes? hejceelcee kesÀ efueye´sìj-ieeF[ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee keÀe je]pe hejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe je]pe hejceelcee kesÀ yee]ieJeeve mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ heeflele-heeJeve mJeªhe Deewj keÀle&J³e keÀe je]pe hejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe keÀle&J³e keÀe je]pe hejceelcee kesÀ meceoMeea mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee, vew³ee Deewj efKeJew³ee keÀe jepe efJe<e³e JewlejCeer veoer DeLee&led efJe<e³e meeiej Deewj #eerj meeiej keÀe je]pe hejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe yeehe keÀe je]pe hejceelce kesÀ meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe je]pe Deewj DevegYeJe hejceelcee Deewj [^ecee keÀe je]pe hejceelcee Deewj keÀce& keÀe je]pe Deelcee keÀe je]pe DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe je]pe Deelcee Deewj Mejerj kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe Deewj Mejerj ceW Deelcee kesÀ mLeeve keÀe je]pe Deelcee Deewj osn DeLee&led Òeke=Àefle Deewj heg©<e kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Deewj DevegYeJe

Deelcee efveuexhe veneR, Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve yeveves keÀe je]pe Deelcee kesÀ ueshe-#eshe keÀe je]pe DeelceeDeeW kesÀ hetp³e Deewj hegpeejerheve keÀe je]pe Deehe ner hetp³e Deewj Deehe ner hegpeejer keÀe je]pe Deelcee ªheer yewìjer ®eepe& Deewj ef[m®eepe& nesves keÀe je]pe Deelcee Deewj hejceelcee kesÀ efvejekeÀej mJeªhe keÀe je]pe Deelcee-hejceelcee kesÀ Yeso Deewj GvekeÀer meceevelee keÀe je]pe Deelcee keÀer me®®eer keÀceeF& keÀe je]pe Deelcee kesÀ 84 pevceeW keÀe je]pe Deelcee kesÀ DeefJeveeMeer mebmkeÀejeW keÀe je]pe Deelcee keÀer efJeefYevve ³eesefve³eeW keÀe je]pe ceveg<³eelcee Deewj Dev³e ³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW keÀe je]pe ceveg<³eelcee ceveg<³e ³eesefve ceW ner hegvepe&vce uesleer nw, heMeg ³eesefve³eeW ceW veneR keÀe je]pe efJeefYevve ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX Deewj GvekesÀmegKe-ogKe keÀe je]pe DeelceeDeeW kesÀ eEueie heefjJele&ve keÀe je]pe ceve-yegef×-mebmkeÀej Deewj Deelcee kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve keÀe JeeleeJejCe hej ÒeYeeJe leLee JeeleeJejCe keÀe Deelcee keÀer efmLeefle hej ÒeYeeJe keÀe je]pe Deelcee keÀer mebkeÀuhe MeefkeÌle keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ %eeve (Spiritual Knowledge) Deewj Oeee|cekeÀ %eeve ceW Devlej keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, ceveesefJe%eeve Deewj oesveeW kesÀ Yeso keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj oeMe&efvekeÀ %eeve keÀe je]pe F&éejer³e %eeve Deewj Oece&efheleeDeeW kesÀ %eeve keÀe je]pe Deewj Devlej Deelcee keÀer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe je]pe Deelcee kesÀ cees#e keÀe je]pe DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe je]pe DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe je]pe DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Deewj keÀuheevle ceW hetje keÀjkesÀ Jeeheme Iej peeves keÀe je]pe ye´eïeCe mees HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee keÀe je]pe HeÀefjMlee DeelceeDeeW Deewj ÒesleelceeDeeW keÀe je]pe leLee oesveeW kesÀ iegCe OeceeX ceW Devlej keÀe je]pe

HeÀefjMlee Deewj met#ce MejerjOeejer Òesle DeelceeDeeW kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe je]pe F&efJeue meesume SJeb GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe je]pe Deelcee kesÀ hejceOeece mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe je]pe Deelcee kesÀ mele³egie Deewj keÀefue³egie ceW osn l³eeie keÀe je]pe DeeeflcekeÀ h³eej keÀe je]pe Deelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe keÀe je]pe me=efä-®e¬eÀ keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj GmekeÀer mebj®evee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee Deewj melele heefjJele&ve- Meeruelee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj hejceelcee-Deelcee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX (Characterstics) keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ DeeI³eeeflcekeÀ efve³ece Deewj efme×evleeW keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀeefjlee kesÀ efme×evle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ ceW meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ efme×evle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efmeÜevle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ melele heefjJele&veMeeruelee Deewj efJeefJeOelee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ keÀer mJele: ieefleMeeruelee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeMeer MeteEìie kesÀ jer-MeteEìie keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ keÀer hejceevevoce³elee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj megKe-ogKe SJeb Deevevo keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj met³e&, ®eebo, leejeW kesÀ mecyevOe keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj megKeOeece, ogKeOeece, MeeefvleOeece keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj mee#eer efmLeefle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj efveoex<e ¢efä keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj MegYe-YeeJevee MegYe-keÀecevee keÀe je]pe `peerJeelcee Dehevee Deehener efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw' keÀe je]pe mJeoMe&ve ®e¬eÀ Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yeveves keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj mJeie&-veke&À, peerle-nej, efove-jele keÀe je]pe mJeeefmlekeÀe keÀe je]pe - ®eej ³egieeW keÀer Dee³eg Deewj GmekeÀer efoMee Deewj oMee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj heg©<eeLe& keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj DenbkeÀej-nervelee, Tb®e-veer®e kesÀ YeeJe keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ SJeb ³eesie keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ, keÀce& Deewj keÀce&-HeÀue DeLee&led heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe kesÀ efme×evle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj nceejs keÀle&J³e keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj ceeve-Deheceeve,... peerle-nej ceW meceeve efmLeefle keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj Kesue-YeeJevee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj mece³e keÀer efJeMes<elee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ, Deelcee, meeOeve-mecheefÊe Deewj hejceevevo keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj DeefOekeÀej SJeb keÀle&J³e keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj cees#e keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj nerjes heeì& keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe pees ngDee De®íe ngDee... pees nesiee De®íe nesiee keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj `veeELeie v³et' keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj J³eLe& ef®evleve keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ Deewj De%eevelee (Ignorance) keÀe je]pe leerveeW ueeskeÀeW keÀe je]pe ye´ïe ueeskeÀ (ye´ïeeC[) keÀe je]pe met#ce Jeleve keÀe je]pe met#ce JeleveJeemeer ye´ïee - efJe<Ceg - MebkeÀj keÀe je]pe mLetue Jeleve keÀe je]pe ef$eueeskeÀerveeLe keÀe je]pe keÀuhe Je=#e keÀe je]pe keÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece keÀe je]pe Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj GmekeÀe efJeefYevve OeceeX kesÀ meeLe mecyevOe keÀe je]pe mebmeej ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee Deewj meyekesÀ efJeueerve neskeÀj SkeÀ mele Oece& keÀer mLeehevee keÀe je]pe hejceelcee Deewj efJeefYevve Oece& mLeehekeÀeW kesÀ Oece&-mLeeheveeLe& hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe je]pe SkeÀ Oece& keÀer DeelceeDeeW keÀe otmejs OeceeX ceW heefjJee|lele nesves Deewj keÀuheevle ceW Deheves cetue Oece& ceW Jeeheme Deeves keÀe je]pe Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj efnvot Oece& keÀe je]pe meveeleve Meyo keÀe je]pe DeLee&led efnvot Oece& mes Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece ueieves keÀe je]pe me=efä ceW pevemebK³ee Je=ef× Deewj keÀce nesves keÀe je]pe keÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg keÀe je]pe keÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg ueeKeeW Je<e& veneR, 5000 Je<e& nw keÀe je]pe keÀuhe-Je=#e kesÀ De#e³eheve DeLee&led Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe je]pe Je=#eheefle, Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle keÀer oMee keÀe je]pe

³eesie DeLee&le ³eeo keÀe je]pe ³eesie kesÀ DeLe& Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe ³eesie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe ³eesie ceW DeebKeW KeesuekeÀj DeY³eeme keÀjves keÀe je]pe jepe³eesie Deewj n"³eesie kesÀ Devlej keÀe je]pe efveme¥keÀuhe meceeefOe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀe je]pe Devleceg&Ke DeLee&led efveJee&ve efmLeefle keÀe jepe efyevog DeLee&led efyevog ªhe efmLeefle keÀe je]pe efyevog ªhe efmLeefle kesÀ DeY³eeme keÀe cenlJe efyevogªhe efmLeefle Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe je]pe efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj GvekeÀe jepe³eesie mes mecyevOe keÀe je]pe keÀce&³eesie, %eeve ³eesie, YeefkeÌle ³eesie keÀe je]pe %eeve³eesie ceeie& efve<keÀece keÀce&³eesie ceeie& jepe³eesie ceeie& jepe³eesie, n"³eesie, jepe$e+ef<e, ye´ïe$e+ef<e, jepe³eesieer, n"³eesieer keÀe je]pe jepe³eesie-n"³eesie keÀer meceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW keÀe je]pe ©neveer ef[^ue keÀe je]pe Deewj DeY³eeme ³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS ³eesieeY³eeme DeLee&led DeeO³eeeflcekeÀ ef[^ue keÀe %eeve SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee keÀe je]pe mce=efle Deewj efJemce=efle keÀe je]pe mce=efle mes meceLeea keÀe je]pe ceewve keÀe je]pe Deewj ³eesie keÀer meHeÀuelee ceW GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe cee³ee, cee³ee keÀer ÒeJesMelee, cee³ee mes ³eg× Deewj cee³eepeerle yeveves keÀe je]pe ³eg× Deewj ³eg× kesÀ cewoeve keÀe je]pe ©mlece mes cee³ee kesÀ Yeer ©mlece neskeÀj ueæ[ves keÀe je]pe ³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe<e³eevevo keÀe je]pe keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe je]pe keÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle SJeb efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe efJekeÀce& Deewj efJekeÀce& efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe megkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀe je]pe megkeÀce& keÀce& keÀjves kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe keÀce& Deewj keÀce& HeÀue keÀe je]pe efve<keÀece keÀce& keÀe je]pe efJekeÀcee&peerle mecJeled Deewj efJekeÀceea mecJeled keÀe je]pe keÀce& Deewj [^ecee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe keÀcee&leerle DeJemLee keÀe je]pe keÀcee&leerle efmLeefle Deewj keÀce&-yevOeve keÀer efmLeefle keÀe je]pe

keÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie keÀe je]pe Deewj keÀce&Yeesie mes menpe cegkeÌle nesves keÀer efJeefOe keÀe je]pe keÀce&Yeesie kesÀ metueer mes keÀebìe yeveves keÀe je]pe owefnkeÀ Deewj ceeveefmekeÀ J³eeefOe³eeW kesÀ keÀejCe Deewj efveoeve keÀe je]pe keÀce&-yevOeve Deewj keÀce&-mecyevOe keÀe je]pe mee#eer - keÀcee&leerle - cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe je]pe keÀcee&leerle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe je]pe keÀcee&leerle efmLeefle Deewj efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Oece& Deewj keÀce& keÀe je]pe heeflele Deewj heeJeve keÀe je]pe Deelcee kesÀ heeJeve mes heeflele Deewj efHeÀj heeflele mes heeJeve yeveves keÀe je]pe Deelcee kesÀ hegC³eelcee Deewj heeheelcee yeveves keÀe je]pe heehe-hegC³e keÀe je]pe Deelcee kesÀ HegC³eelcee Deewj HeeHeelcee yeveves keÀe je]pe hegC³eelcee, heefJe$eelcee Deewj heeheelcee keÀe je]pe Deelcee keÀe Keelee pecee Deewj vee (-) nesves keÀe je]pe heeheeW keÀe yeesPe ®eæ{ves Deewj heehe Yemce keÀj heeJeve yeveves keÀe je]pe Oece&jepe Deewj Oece&jepehegjer keÀe je]pe Oece&jepehegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe Oece&jepe keÀer mepee³eW Deewj mepeeDeeW mes ye®eves keÀe je]pe Oece&jepe keÀer efì^yegveue keÀe je]pe keÀye´oeefKeue Deewj keÀye´ mes peieeves keÀe je]pe ke̳eecele DeLee&led efJeveeMe keÀe je]pe heefJe$elee keÀe je]pe mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀe je]pe me®®eer heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ heefJe$elee keÀe je]pe ye´ïe®e³e& Je´le Deewj ye´ïe®eejer peerJeve keÀe je]pe ye´ïe®e³e& Je´le leLee heefJe$elee ceW Devlej keÀe je]pe mebiece³egie keÀer heefJe$elee Deewj GmekeÀe YeefkeÌle ceeie& kesÀ hetp³e mJeªhe mes mecyevOe keÀe je]pe mJeie& keÀer mLeehevee Deewj mJeie& keÀer jepeOeeveer keÀer mLeehevee keÀe je]pe mJeie& ceW Tb®e heo heeves keÀe je]pe heg©<eeLe& keÀe je]pe ³ece DeLee&led meb³ece Deewj efve³ece keÀe je]pe heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe je]pe heg©<eeLe& Deewj Yeei³e keÀe je]pe heg©<eeLe&, Òeeefhle (megKe-ogKe) Deewj [^ecee keÀe je]pe %eeveer let Deelcee Deewj ³eesieer let Deelcee keÀe je]pe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led ieefle-meÃefle keÀe je]pe ye´ïee keÀe je]pe

ye´ïee kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe DeLee&led kewÀmes efMeJe yeeyee keÀer ye´ïee leve ceW ÒeJesMelee Deewj ye´ïee veecekeÀjCe keÀe jepe ye´ïee kesÀ 84 pevceeW Deewj hejceelcee kesÀ ye´ïee leve ceW ÒeJesMe nesves keÀe je]pe Deelcee³eW DeefJeveeMeer nQ Deewj hejceelcee Yeer DeefJeveeMeer nw lees hejceelcee efhelee kewÀmes nw, GmekeÀe je]pe hejceelce kesÀ ceele-efhelee yeveves keÀe je]pe peieleefhelee Deewj hejceefhelee keÀe je]pe peieocyee Deewj peieleefhelee keÀe je]pe ye´ïee Deewj ye´ïee-mejmJeleer keÀe je]pe yesno kesÀ efove Deewj jele DeLee&led ye´ïee kesÀ efove Deewj ye´ïee keÀer jele keÀe je]pe ye´ïee mees efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg mees ye´ïee DeLee&led ye´ïee Deewj ke=À<Ce keÀe je]pe M³eece-megvoj keÀe je]pe ye´ïee keÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW Deewj ®elegceg&Ke keÀe je]pe meekeÀej ye´ïee yeehe kesÀ meekeÀej meeLe keÀe je]pe ye´ïee yeeyee keÀer mechetCe&lee Deewj mecehe&Celee keÀe je]pe ye´ïee yeeyee keÀer cenevelee keÀe je]pe HeÀe@uees HeÀeoj keÀe je]pe meve Meespe HeÀeoj, HeÀeoj Meespe meve keÀe je]pe ye´ïee yeeyee Deewj efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe je]pe ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀe je]pe DeLee&led %eeve keÀceueemeve Deewj keÀceueemeveOeejer keÀe je]pe v³eejs Deewj h³eejs yeveves keÀe je]pe ye´ïee yeeyee - mele³egie kesÀ ÒeLece veeje³eCe Deewj jepee efJe¬eÀceeefol³e keÀe je]pe Deeefo osJe, Deeoce, S[ce keÀe je]pe ye´eïeCe Deewj ye´eïeCeeW kesÀ efÜpe pevce keÀe je]pe ye´ïee kegÀceej-kegÀceeefj³eeW keÀe je]pe ³eesieyeue - Yeesieyeue keÀe je]pe ³eesieyeue Deewj Yeesieyeue Üeje mevleeveeslheefÊe keÀe jepe Þeerke=À<Ce kesÀ cegkegÀì ceW ceesj hebKe keÀe je]pe ³eesieyeue mes osn OeejCe keÀjves Deewj osn l³eeie keÀe je]pe ³eesieyeue Deewj Yeesieyeue mes mevleeveeslheefÊe Deewj GmekesÀ efJeée hej ÒeYeeJe keÀe je]pe Yeejle keÀe je]pe Yeejle Deewj YeieJeeve keÀe je]pe, Yeejle Deewj mJeie&-veke&À keÀe je]pe Yeejle keÀer mechevvelee Deewj cenevelee keÀe je]pe Yeejle KeC[ keÀer DeefJeveeM³elee keÀe je]pe

Yeejle kesÀ GlLeeve-heleve Deewj GmekesÀ efJeée kesÀ GlLeeve-heleve mes mecyevOe keÀe je]pe Yeejle keÀer meerceeDeeW Deewj Yeejle keÀer meerceeDeeW kesÀ efJemleej Deewj mebkegÀ®eve keÀe je]pe Dee³e& Deewj Devee³e& keÀe je]pe Yeejle Deewj YeieJeeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Yeejle Deewj Yeejle mes efJeefYevve Oece& Deewj meY³eleeDeeW kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Yeejle Yetefce hej efJeefYevve OeceeX Deewj meY³eleeDeeW kesÀ Meemeve keÀe je]pe Yeejle Deewj efJeée-heefjJele&ve keÀe je]pe `Deeyet leerLe& ceneve' keÀe je]pe ceOegyeve (heeC[Je YeJeve) keÀe je]pe ceOegyeve efveJeeefme³eeW kesÀ Yeei³e keÀe je]pe osueJeeuee, De®eueieæ{ ceefvoj Deewj leerLe&jepe Deeyet keÀe je]pe efouueer ojyeej - FvêÒemLe keÀe je]pe Yeejle Deewj Yeejle kesÀ Òee®eerve jepe³eesie keÀe je]pe Yeejle keÀer jepeveweflekeÀ SJeb DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee-hejlev$elee keÀe je]pe Yeejle Deewj mLeehevee-efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Yeejle Deewj efJeée-heefjJele&ve keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe Yeejle Deewj Ketves veenskeÀ Kesue keÀe je]pe meesceveeLe ceefvoj, jepee efJe¬eÀceeefol³e Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ ÒeejcYe nesves keÀe je]pe ke=À<Ce Deewj ef¬eÀef½e³evme kesÀ mecyevOe keÀe je]pe heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe je]pe heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj GmekeÀer ³eeoieej heg©<eesÊece ceeme keÀe je]pe heg©<eesÊece mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀe je]pe ye´eïeCe peerJeve keÀer cenevelee keÀe je]pe efmeef×-mJeªhe efmLeefle keÀe je]pe ye´eïeCe peerJeve keÀer efmeef׳eeW keÀe je]pe J³ekeÌle ceW DeJ³ekeÌle efceueve keÀe je]pe DeJ³ekeÌle neskeÀj DeJ³ekeÌle efceueve kesÀ megKe keÀe je]pe cegefkeÌle - peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egieer cegefkeÌle - peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe je]pe hejceelcee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe Deelcee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe mebiece³egie Deewj Dece=le-Jesuee keÀe je]pe mee³ebkeÀeue kesÀ meefvOekeÀeue keÀe je]pe YetlekeÀeue Deewj YeefJe<³e keÀeue keÀe Jele&ceeve mes mecyevOe keÀe je]pe Yetle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e efmLeefle kesÀ ohe&Ce keÀe je]pe Jele&ceeve Òeeefhle³eeW keÀe YeefJe<³e Òeeefhle³eeW mes mecyevOe keÀe je]pe

peerJeve ceW me®®eer KegMeer keÀe je]pe DeLee&led me®®eer megKe-Meeefvle keÀe je]pe megKe-ogKe keÀe je]pe ogKe-DeMeeefvle keÀer hensueer kesÀ nue keÀe je]pe hejce megKe Deewj hejce ogKe keÀe je]pe peerJeve ceW hejce Òeeefhle keÀe je]pe megKe, hejce megKe Deewj heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ megKe keÀe je]pe YeeweflekeÀ megKe, Fefvê³e megKe Deewj Deleerefvê³e megKe, %eeve keÀe megKe, hejceelce efceueve kesÀ megKe keÀe je]pe hejceelcee kesÀ efoueleKle Deewj efoue leKleveMeerve nesves keÀe je]pe DekeÀeue leKle keÀe je]pe heeC[Je-keÀewjJe Deewj ³eeoJe mesvee keÀe je]pe ieerlee, ieerlee %eeve Deewj ieerlee %eeve-oelee keÀe je]pe ³eoe ³eoeefn ... me=peec³enb keÀe je]pe peerJeelcee Dehevee Deehe ner efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw keÀe je]pe cevceveeYeJe-ceO³eepeer YeJe, veäesceesne - mce=efleueyOee keÀe je]pe Þeercele DeLee&led F&éejer³e cele, owJeer cele Deewj Deemegjer cele keÀe je]pe efJeveeMekeÀeues hejceelcee mes Òeerleyegef× efJepe³eefvle Deewj efJehejerle yegef× efJeveM³eefvle keÀe je]pe hejceelcee Deewj mel³e %eeve keÀer Òel³e#elee keÀe je]pe Òel³e#elee Deewj Òel³e#e ÒeceeCe keÀe jepe DeeefmlekeÀ Deewj veeefmlekeÀ keÀe je]pe efve½e³e, veMes Deewj efmeef×-mJeªhe keÀe je]pe efJeveeMe Deewj efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe mLeehevee Deewj mLeehevee keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe S[Jeevme heeìea, GvekesÀ keÀle&J³eesb keÀe je]pe S[Jeevme heeìea Deewj ³eesieyeue mes pevce keÀe je]pe mLeehevee-efJeveeMe Deewj efmeefJeue Jeej, Sìe@efcekeÀ Jeej, ves®egjue kesÀuesefceìerpe keÀe je]pe mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee kesÀ mecyevOe keÀe je]pe mJe-heefjJele&ve mes efJeée-heefjJele&ve keÀe jepe mJe-keÀu³eeCe mes efJeée-keÀu³eeCe keÀe je]pe ¢efä-Je=efÊe Deewj me=efä heefjJele&ve keÀe je]pe jece Deewj jeJeCe keÀe je]pe jeJeCe kesÀ ome MeerMe keÀe je]pe kegÀcYekeÀjCe keÀe je]pe Yemceemegj keÀe je]pe efJe<Ceg Deewj ceneue#ceer keÀer ®eej YegpeeDeeW keÀe je]pe jecee³eCe Deewj ceneYeejle keÀe je]pe ceneYeejle ³eg× keÀe je]pe Jeso-hegjeCeeW keÀe je]pe

peæ[-pebiece Deewj ®esleve Òeke=Àefle keÀe je]pe peæ[ lelJeeW kesÀ heeJeve nesves keÀe je]pe cesnceeve Deewj cenevelee keÀe je]pe osn ceW jnles, osn mes v³eejs DeLee&led DeMejerjer nesves keÀe je]pe pevce-ce=l³eg Deewj hegvepe&vce keÀe je]pe ce=l³eg Deewj DecejlJe keÀe je]pe efMeJeeue³e-JesM³eeue³e keÀe je]pe #eerj meeiej Deewj efJe<e³e-meeiej keÀe je]pe peerles peer cejves keÀe je]pe Dece=le Deewj efJe<e keÀe je]pe DecejueeskeÀ Deewj ce=l³egueeskeÀ keÀe je]pe ce=l³eg Deewj ce=l³eg-efJepe³e keÀe je]pe ce=l³eg-ogKe, ce=l³eg-Ye³e Deewj Gvemes cegkeÌle nesves keÀe je]pe DekeÀeues ce=l³eg keÀe je]pe megKeo pevce, megKeo peerJeve Deewj megKeo ce=l³eg keÀe je]pe Devle ceefle mees ieefle keÀe je]pe ieYe&-pesue Deewj ieYe&-cenue keÀe je]pe efMeJe Deewj MebkeÀj keÀe je]pe osefJe³eeW Deewj GvekeÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW keÀe je]pe efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg kesÀ DeuebkeÀejeW keÀe je]pe efMeJe-pe³eefvle, ieerlee-pe³eefvle, j#ee-yevOeve, oerheeJeueer leLee Dev³e l³eesnejeW keÀe je]pe efJeefYevve heJeeX Deewj GlmeJeeW keÀe je]pe Þeerke=À<Ce Deewj Þeerveeje³eCe keÀe je]pe jeOes-ke=À<Ce Deewj ue#ceer-veeje³eCe keÀe jepe Þeerke=À<Ce kesÀ pevce keÀe je]pe cegjueerOej keÀer cegjueer keÀe je]pe ieesheer-JeuueYe Deewj ieeshe-ieesefhe³eeW keÀe je]pe ieeshe-ieesefhe³eeW Deewj cegjueer keÀe je]pe ue#ceer-veeje³eCe Deewj meerlee-jece keÀe je]pe ©ê ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe je]pe 9 jlve keÀe je]pe Jewpe³evleer ceeuee keÀe oevee yeveves keÀe je]pe ©ê %eeve-³e%e Deewj DeéecesOe ³e%e keÀe je]pe ©ê %eeve-³e%e Deewj efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe efMeJe keÀer yeejele keÀe je]pe DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe Deewj MeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀe je]pe efMeJe-MeefkeÌle mesvee Deewj GmekesÀ ³eg× keÀe je]pe YeefkeÌle ceeie& kesÀ efJeefYevve mebieceeW keÀe je]pe nesefuekeÀe onve keÀe je]pe - efJeveeMe Deewj keÀuhe heefjJele&ve keÀe je]pe hejceelcee Deewj osJeleeDeeW keÀes Yeesie Dehe&Ce keÀe je]pe Devve Deewj mebie leLee GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe je]pe

Keeve-heeve keÀe peerJeve hej ÒeYeeJe keÀe je]pe Keeve-heeve kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe hejceelce h³eej keÀe je]pe hejceelce-h³eej kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe hejceelce h³eej Deewj heeuevee keÀe je]pe DeeefMekeÀ-ceeMetkeÀ keÀe je]pe Mecee Deewj hejJeeves keÀe je]pe ueJe SC[ uee@ keÀe je]pe ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesue keÀe je]pe oOeeref®e $e+ef<e kesÀ meceeve efmLeefle keÀe je]pe jepee pevekeÀ kesÀ meceeve efJeosner efmLeefle keÀe je]pe jepee pevekeÀ kesÀ meceeve ì^mìer efmLeefle keÀe je]pe YeeieerjLe keÀe je]pe F&éejer³e heefjJeej Deewj efJeée-yevOeglJe keÀer YeeJevee keÀe je]pe F&éejer³e heefjJeej, owJeer heefjJeej Deewj Deemegjer heefjJeej keÀe je]pe Deemegjer heefjJeej mes F&éejer³e heefjJeej ceW Deeves keÀe je]pe F&éejer³e heefjJeej Deewj owJeer heefjJeej kesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe je]pe efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs keÀe je]pe ye´ïee Yeespeve keÀe je]pe Fvê, Fvê-meYee Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe %eeve Je<ee& Deewj Fvê keÀe je]pe %eeve kesÀ leermejs ves$e Deewj kegÀC[efueveer peeiejCe keÀe je]pe osJeleeDeeW kesÀ leermejs ves$e keÀe je]pe ef$eves$eer Deewj ef$ekeÀeueoMeea heve keÀe je]pe mel³e veeje³eCe keÀer me®®eer keÀLee, Decej keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee keÀe je]pe efncceles ye®®es ceoos yeehe keÀe ieg¿e je]pe meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀer ceoo keÀe je]pe hejceelcee keÀer ceoo uesves Deewj osves keÀe je]pe yeehe kesÀ meeLe meJe& mecyevOe, mecyevOe efveYeeves Deewj meJe& mecyevOeeW mes meJe& Òeeefhle³eeW keÀe je]pe hejceelcee kesÀ meeLe yeehe, ìer®ej, melieg©, mepeveer-meepeve, meKee Deeefo meJe& mecyevOeeW keÀe je]pe Deelcee keÀe Deelcee keÀes MeefkeÌle osves Deewj uesves keÀe je]pe ieesyeOe&ve heJe&le keÀes G"eves ceW Debiegueer kesÀ men³eesie keÀe je]pe ``SkeÀ yeue, SkeÀ Yejesmee'' Deewj SkeÀjme efmLeefle keÀe je]pe eEnmee Deewj DeeEnmee keÀe je]pe keÀece ceneMe$eg nw Deewj GmekesÀ og<heefjCeece keÀe je]pe mecehe&Celee keÀe je]pe mechetCe&lee keÀe je]pe mechetCe&lee Deewj mecehe&Celee kesÀ mecyevOe keÀe je]pe

mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegälee, Òemevvelee Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe je]pe mechetCe&lee, meceeefhle, mechevvelee Deewj yeehe meceeve yeveves keÀe je]pe meJe& Òeeefhle mechevve yeveves keÀe je]pe F&éejer³e Òeeefhle³eeW keÀe je]pe ceeve-Deheceeve, peerle-nej, mlegefle-efvevoe ceW meceeve efmLeefle keÀe je]pe mee#eer efmLeefle keÀe je]pe mee#eelkeÀejcetle& efmLeefle keÀe je]pe me®®es melmebie Deewj melmebie keÀe peerJeve ceW cenlJe keÀe je]pe efveêepeerle keÀe je]pe ³eesie-efveêe keÀe je]pe mee#eelkeÀej, efoJ³e-¢efä SJeb efoJ³e-yegef× keÀe je]pe %eeve ceeie& Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ mee#eelkeÀej kesÀ Devlej keÀe je]pe osJelee Deewj DemegjeW keÀe je]pe owJeer ®eueve Deewj Deemegjer ®eueve keÀe je]pe owJeer iegCeeW Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe je]pe F&éejer³e iegCe, owJeer iegCe Deewj Deemegjer iegCeeW kesÀ Devlej keÀe je]pe Demegj mes ye´eïeCe, ye´eïeCe mes HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee yeveves keÀe je]pe osJeleeDeeW keÀer cenevelee keÀe je]pe peerJeve keÀer hensueer keÀe je]pe ³eLeeLe& peerJeve peerves keÀe je]pe meHeÀue peerJeve-J³eJenej keÀe je]pe keÀcexefvê³epeerle Deewj Fefvê³eeW kesÀ JeMeerYetle keÀe je]pe mJejep³e DeefOekeÀejer keÀe je]pe mJeceeve Deewj mecceeve keÀe je]pe DenbkeÀej-nervelee Deewj Gmemes cegkeÌle nesves keÀe je]pe DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e keÀe je]pe ©neveer je@³euìer Deewj heme&vee@efueìer keÀe je]pe mvesn Deewj MeefkeÌle kesÀ mevlegueve (Balence) keÀe je]pe meeOeve Deewj meeOevee kesÀ mevlegueve keÀe je]pe yewuesvme mes yueseEmeime keÀe je]pe efpe³ees Deewj peerves oes DeLee&led DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e kesÀ mevlegueve keÀe je]pe me®®eer mJelev$elee keÀe je]pe osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs DeLee&led 5 lelJeeW mes heej efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves keÀe je]pe GlLeeve Deewj heleve, meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee keÀe je]pe ®eæ{leer keÀuee, Glejleer keÀuee DeLee&led meeræ{er ®eæ{ves Deewj Glejves keÀe je]pe Deelcee keÀer Glejleer keÀuee Deewj ®eæ{leer keÀuee keÀe je]pe

meeFuesvme Deewj meeFvme keÀe je]pe leLee GvekesÀ hejmhej mecyevOe keÀe je]pe Jee³emeuesme (Voiceless) Deewj JeeFmeuesme (Viceless) efmLeefle keÀe je]pe Òeke=Àeflepeerle yeveves keÀe je]pe Òeke=Àefle keÀe men³eesie Deewj Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀe je]pe heg©<e Deewj Òeke=Àefle kesÀ hejmhej mecyevOe keÀe je]pe mel³e %eeve, GmekeÀer keÀmeewìer Deewj GmekesÀ DevegYeJe keÀe je]pe hejceelcee keÀes hen®eeveves Deewj GvekeÀe yeveves keÀe je]pe hejceelcee kesÀ ieeso uesves Deewj ÒeJesMe nesves (Adoptation and Re-

incarnation) keÀe je]pe hejceelcee keÀer ieeso Deewj ieeso keÀe ye®®ee yeveves keÀe je]pe YeieJeeve, Yeei³e Deewj Yeei³e-efJeOeelee keÀe jepe l³eeie Deewj Yeei³e keÀe je]pe YeieJeeve yeehe Deewj YeieJeeve keÀes ye®®ee yeveeves keÀe je]pe yeehe Deewj Jemex DeLee&led yeehe keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe je]pe hejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe je]pe Deelcee keÀe hejceelcee kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe je]pe SkeÀ keÀe npeejiegCee Òeeefhle kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe efJeée kesÀ Fefleneme Deewj Yetieesue (H. & G. of the World) keÀe je]pe Oece& Deewj jepe keÀer mLeehevee keÀe jepe %eeve keÀer Oeee|cekeÀlee Deewj jepeveweflekeÀlee keÀe je]pe heefJe$elee Deewj Òeke=Àefle kesÀ mecyevOe keÀe je]pe ³ee$ee Deewj cegmeeefHeÀj keÀe je]pe leerLe&, leerLe& ³ee$ee Deewj ³eeo keÀer ³ee$ee keÀe je]pe YeefkeÌle Deewj %eeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe veJeOee YeefkeÌle Deewj GvekesÀ Fä kesÀ mee#eelkeÀej kesÀ mecyevOe keÀe je]pe DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle Deewj J³eefYe®eejer YeefkeÌle keÀe je]pe %eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe je]pe %eeve ceeie& Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ jerefle-efjJeepeeW keÀe je]pe mebiece³egie keÀer jerefle-efjJee]pe, mele³egie keÀer jerefle-efjJee]pe Deewj keÀefue³egie keÀer jerefle-efjJee]peeW keÀe jepe YeefkeÌle ceeie& ceW osJeleeDeeW keÀes heer" ve efoKeeves keÀe je]pe YeefkeÌle kesÀ efJeefYevve keÀce&-keÀeC[eW keÀe je]pe YeefkeÌle ceW yeefue keÀer ÒeLee Deewj %eeve ceeie& ceW yeefue keÀe je]pe keÀeMeer keÀueJeì keÀe je]pe %eeve met³e&, %eeve ®evêcee Deewj uekeÀer %eeve efmeleejeW keÀe je]pe `Ieì ceW ner metjpe ... 9 ueeKe leejs' keÀe je]pe ûenCe keÀe je]pe Deelcee kesÀ Iej mes Deeves Deewj Iej Jeeheme peeves keÀe je]pe

mele³egie-$eslee keÀer jepeeF& mLeeheve nesves Deewj heefjJele&ve nesves keÀe je]pe mele³egie-$eslee keÀer je]peeF& keÀe je]pe mele³egie-$eslee keÀer jepeeF& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe mele³egie kesÀ 8 pevce Deewj 8 ieefγeeW keÀe jepe 8 ieefγeeW Deewj Deä jlveeW keÀe je]pe jepee-jeveer, oeme-oemeer Deewj meentkeÀej Òepee yeveves keÀe je]pe efJeée cenejepee-cenejeveer yeveves keÀe je]pe yeengyeue, ³eesieyeue Deewj efJeée keÀer SkeÀí$e jepeeF& keÀe je]pe oeve-hegC³e keÀe je]pe oeve-hegC³e kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe oeve Deewj DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ oeve keÀe je]pe oeve Deewj ieghle-oeve keÀe je]pe oeveer, ceneoeveer Deewj Jejoeveer keÀe je]pe veke&À keÀer Oeve-mecheefÊe mJeie& ceW ì^evmeHeÀj keÀjves keÀe je]pe meHeÀue keÀj meHeÀuelee cetle& yeveves keÀe je]pe meHeÀuelee kesÀ efmeleejeW keÀe je]pe ³e%e ceW yeerpe yeesves keÀe je]pe F&éejer³e mesJee, GmekesÀ cenlJe Deewj GmeceW meHeÀuelee keÀe je]pe ³e%e mesJee keÀe je]pe DeeuejeC[j mesJeeOeejer keÀe je]pe cevmee mesJee keÀe je]pe cevmee mesJee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe ³eLeeLe& meesMeue mee|Jeme keÀe je]pe KegoeF& efKe]peceleieej keÀe je]pe efvee|JekeÀejer Deewj efJekeÀejer peerJeve keÀe je]pe JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀe je]pe efMeJe Deewj meeefueûeece keÀe je]pe hejceelcee kesÀ meeLe heeì& yepeeves keÀe je]pe oesmle Deewj ogMceve keÀe je]pe Kegoe oesmle keÀe je]pe ogMceve keÀes Yeer oesmle yeveeves keÀe je]pe DehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjves keÀe je]pe mehleen keÀe je]pe Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle Deewj jent keÀer oMee keÀe je]pe JeCeeX keÀe je]pe yeepeesueer keÀe je]pe Deelcee-hejceelcee kesÀ cebieue efceueve cesues keÀe je]pe efJejeì mJeªhe keÀe je]pe me®®eer lehem³ee keÀe je]pe ®eej meypeskeÌì %eeve-³eesie-OeejCee-mesJee kesÀ Aim Object Deewj HeÀue keÀe je]pe

owJeer, Deemegjer Deewj F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Deelcee hej ÒeYeeJe keÀe je]pe ye´eïeCe Deewj osJeleeDeeW keÀe je]pe Deewj GvekesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe je]pe MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee keÀe je]pe ueieve ceW ceieve efmLeefle keÀe je]pe meeiej cebLeve keÀe je]pe mJeeO³ee³e, he"ve-hee"ve keÀe je]pe ef®evleve keÀe je]pe ceveve-ef®evleve keÀe jepe mJe-ef®evleve Deewj hej-ef®evleve keÀe je]pe MegYe-ef®evleve Deewj MegYe-ef®evlekeÀ keÀe je]pe ef®evleve Deewj ef®evlee keÀe je]pe leLee ef®evleve Deewj ef®evlee mes hejs efveme¥keÀuhe efmLeefle keÀe je]pe efveYe&³e Deewj efveef½evle peerJeve keÀe je]pe Ye³e Deewj ef®evlee keÀe je]pe yesefHeÀkeÀj yeeoMeen yeveves keÀe je]pe yes]iecehegj kesÀ yeeoMeen keÀe jepe efJeIve Deewj efJeIve-efJeveeMekeÀ efmLeefle keÀe je]pe efvee|JeIve peerJeve yeveeves keÀe je]pe ueeFì-neGme, ceeFì-neGme Deewj me®e&-ueeFì efmLeefle keÀe je]pe ueeFì, ceeFì Deewj ef[JeeFve FvmeeFì keÀe je]pe iebiee, pecegvee Deeefo veefo³eeW keÀer ceefncee keÀe je]pe yeehe kesÀ neLe Deewj meeLe keÀe je]pe F&éejer³e Fppele, owJeer Fppele Deewj Deemegjer Fppele keÀe je]pe vee@uespe Fpe meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce keÀe je]pe iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe efo yesmì keÀe je]pe heæ{eF& Deewj hejer#ee keÀe je]pe HeÀeFveue heshej ceW heeme nesves keÀe je]pe hejer#ee Deewj he½eeleehe keÀe je]pe osn mes v³eeje neskeÀj hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe je]pe v³eeje Deewj h³eeje yeveves keÀe je]pe efJeée-Meeefvle keÀe je]pe meeueJesvì - FvmeeueJesvì efmLeefle keÀe je]pe leerve yeehe keÀe je]pe efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer efmLeefle keÀe je]pe Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e peerJeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe ©neefve³ele Deewj ©neveer mvesn keÀe je]pe ©neveer mesvee keÀe je]pe nce mees, mees Denced keÀe je]pe me®®eer keÀceeF& Deewj Pet"er keÀceeF& keÀe je]pe me®®es l³eeie keÀe je]pe

l³eeie Deewj Yeei³e keÀe je]pe l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee keÀe jepe no Deewj yesno keÀe je]pe no-yesno kesÀ Jewjei³e Je=efÊe keÀe je]pe Jewjei³e Deewj mev³eeme keÀe je]pe no Deewj yesno kesÀ mev³eeme keÀe je]pe JeeveÒemLe keÀe je]pe efveJe=efÊe ceeie& Deewj ÒeJe=efÊe ceeie& keÀe je]pe heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie& Deewj heeflele ÒeJe=efÊe ceeie& keÀe je]pe meJe& kesÀ ceeveveer³e yeveves keÀe je]pe ef¬eÀefceveue DeeF& Deewj efmeefJeue DeeF& keÀe je]pe Deelcee Deewj hejceelcee keÀer ªn-©neve keÀe je]pe yeehe Deewj oeoe keÀer ªn-©neve keÀe je]pe ye´ïe®e³e& peerJeve Deewj owJeer-peerJeve keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe je]pe hejceelcee, [^ecee Deewj Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀe je]pe Deesced Deewj Deesced Meeefvle keÀe je]pe F&éejer³e ieJecexvì keÀe je]pe De®eevekeÀ kesÀ heshej keÀe je]pe SJej js[er efmLeefle keÀe je]pe yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe je]pe hejceeLe& Deewj J³eJenej keÀer efmeef× keÀe je]pe ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe je]pe ceemìj Dee@ueceeFìer DeLee@ìea keÀe je]pe efveCe&³e MeefkeÌle Deewj hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀe je]pe efveCe&³e MeefkeÌle Deewj hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀes ÒeKej keÀjves keÀe je]pe ceemìj vee@uespeHegÀue Deewj hee@JejHegÀue keÀe je]pe yeehe meceeve yeveves Deewj yeveeves keÀe je]pe yeeheoeoe keÀer ye®®eeW mes DeeMee³eW Deewj Gve DeeMeeDeeW keÀes hetje keÀjves keÀe je]pe oelee-efJeOeelee-Jejoelee keÀe je]pe hejceelcee Deewj GvekesÀ Üeje Deelce-keÀu³eeCe keÀe je]pe meeOeejCelee ceW cenevelee keÀe je]pe keÀce Ke®e& yeeueeveMeerve keÀe je]pe SkeÀveece-SkeÀe@veeceer keÀe je]pe me®®eer efoue Deewj kegÀMeue efoceeie keÀe je]pe me®®eer efoue hej meensye je]peer keÀe je]pe hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe HeÀjceeve-yejoej, JeHeÀeoej, F&ceeveoej keÀe je]pe ogDee³eW uesves Deewj ogDee³eW osves keÀe je]pe hejceelcee keÀer ogDee³eW uesves keÀe je]pe DeefJeveeMeer %eeve jlveeW kesÀ cenlJe keÀe je]pe

Devveesve yeì JesjerJesue veesve Jeeefj³eme& keÀe je]pe meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe&, mechetCe& efvee|JekeÀejer, DeeEnmee hejceesOece& keÀe je]pe ce³ee&oe heg©<eesÊece keÀe je]pe F&éejer³e ce³ee&oe³eW, ye´eïeCe kegÀue keÀer ce³ee&oe³eW Deewj Deemegjer kegÀue keÀer ce³ee&oeDeeW keÀe je]pe F®íe-MeefkeÌle Deewj ¢æ{ F®íe-MeefkeÌle keÀe je]pe efJeue hee@Jej Deewj efJeue hee@Jej keÀes Òeehle keÀjves keÀe je]pe mebkeÀuhe Deewj ¢æ{-mebkeÀuhe keÀe je]pe mece³e keÀe %eeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe ye´eïeCe Deewj MetêeW keÀe je]pe F®íe cee$eced DeefJeÐee keÀe je]pe mecem³eeDeeW Deewj GvekesÀ meceeOeeve keÀe je]pe meJe&MeefkeÌle³eeb Deewj GvekeÀer OeejCee keÀe je]pe hewiecyej-cewmesvpej keÀe je]pe Deelcee, hejceelcee Deewj JeeleeJejCe keÀe je]pe veejo keÀe je]pe megoecee keÀe je]pe Deewj mebie leesæ[, SkeÀ mebie peesæ[ keÀe je]pe êesheoer, êesheoer kesÀ ®eerj njCe keÀe je]pe meerlee, meerlee njCe keÀe je]pe iee[&ve DeeHeÀ Deuueen, Kegoe kesÀ yeieer®es keÀe je]pe %eeve keÀer mechetCe&lee keÀe je]pe meceLe& Deewj DemeceLe& efmLeefle keÀe jepe J³eLe& Deewj meceLe& keÀe je]pe DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ met#ce Jeleve keÀer efove®e³ee& keÀe je]pe

keÀceue heg<he mece peerJeve keÀe je]pe JejoeveeW keÀe je]pe F&éejer³e JejoeveeW keÀe je]pe ceesnpeerle jepee keÀe je]pe mLetue Deewj met#ce Yeespeve keÀe je]pe peerJeve ceW Ieeìs-HeÀe³eos keÀe je]pe Deelce-efJeéeeme keÀe je]pe efJeJeen Deewj ievOeJeea efJeJeen keÀe je]pe DeelceevegYetefle Deewj hejceelceevegYetefle keÀe je]pe me=ef<ì-j®eveelcekeÀ MeefkeÌle(Cosmic Energy) keÀe je]pe megKeer peerJeve peerves keÀer keÀuee keÀe je]pe keÀígDee, mehe&, YeÏcejer Deeefo kesÀ keÀceeX Deewj iegCeeW keÀe je]pe [yeue leepe Deewj eEmeieue leepe keÀe je]pe DeeheIeele - ceneheehe keÀe je]pe DeeheIeele Deewj peerJeIeele kesÀ Yeso keÀe je]pe efJeée-veeìkeÀ kesÀ nerjes heeì&Oeejer keÀe je]pe Oece&-meÊee Deewj jepe-meÊee keÀe je]pe Oece& Deewj keÀce& keÀe je]pe Devle:JeenkeÀ osn keÀe je]pe osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle keÀe je]pe keÀjve-keÀjeJevenej keÀe je]pe pees nw, pewmee nw keÀe je]pe met³e&-®eebo kesÀ ûenCe keÀe je]pe J³eefYe®eejer Deewj DeJ³eefYe®eejer ³eeo keÀe je]pe

%eeve meeiej hejceelcee kesÀ Üeje GodIeeefìle efJeée-veeìkeÀ kesÀ ieg¿e jepe

``%eeve jlve pees DeYeer legce uesles nes, Jen efHeÀj me®®es nerjs-peJeenj yeve peeles nQ~ 9 jlve keÀer ceeuee keÀesF& nerjs-peJeenjeW keÀer veneR nw~ Fve

jlveeW keÀer ner ceeuee nw~ ceveg<³e ueesie efHeÀj ³en jlve mecePe Debietef"³eeb henve uesles nQ~ Fve %eeve jlveeW keÀer ceeuee Fme mebiece hej ner efceueleer

nw~ ³es jlve ner legcekeÀes YeefJe<³e 21 pevce ceeueeceeue yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 10.01.69

``legce peeveles nes Fme jLe Üeje yeehe ncekeÀes meye je]pe mecePeeles nQ~ j®elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePee³ee nw...

veF& ogefve³ee mLeeheve keÀjvee GvekeÀe ner keÀece nw~ Ssmes veneR efkeÀ JeneB yew"s mLeehevee keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 22.12.04 efjJee.

mel³e %eeve peerJeve keÀer hejce Òeeefhle nw ke̳eeWefkeÀ mel³e %eeve efveYe&³e, efveef®evle yeveekeÀj hejce megKe keÀes osves Jeeuee nw~ mel³e %eeve

keÀe oelee %eeve meeiej hejceelcee nw, Jen DeYeer mel³e %eeve os jne nw~ %eeve keÀer Fme mel³elee keÀes mecePekeÀj Deewj OeejCe keÀj hejce megKe

keÀes DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee nce DeelceeDeeW keÀe hejce keÀle&J³e nw~

``³en yevee-yevee³ee Kesue nw vee~ ³en yesno keÀe yeehe mecePeeles nQ, GvekeÀes ner mel³e keÀne peelee nw~ mel³e yeeleW legce mebiece hej ner megveles nes,

efHeÀj legce mele³egie ceW peeles nes... leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve yeveves ceW Glevee ner ìeFce ueielee nw, efpelevee ìeFce yeehe ³eneB jnles nQ~''

mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ieew-Oeve, iepe-Oeve, yeeefpe-Oeve Deewj jlve-Oeve Keeve,

peye DeeJes mevlees<e-Oeve meye Oeve Oetefj meceeve~

mechevvelee mevlegälee keÀe DeeOeej nw, mechetCe&lee mechevvelee keÀe DeeOeej nw,

%eeve Oeve mechetCe&lee keÀe DeeOeej nw hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw~

yeeyee keÀer cegjueer nw efJeée-veeìkeÀ kesÀ meJe& je]peeW keÀer Keeve~ Fme %eeve cegjueer ceW %eeve meeiej yeehe ves Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ meJe&

je]peeW keÀe jnm³eesodIeeìve efkeÀ³ee nw, efpeve je]peeW keÀes peeveves Jeeuee Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~

%eeve ef®evleve ner mel³e keÀes DevegYeJe keÀjves Deewj OeejCe keÀjves keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw, meeOeve nw~ %eeve meeiej hejceefhelee

hejceelcee ves pees %eeve efo³ee nw, GmekeÀe ef®evleve keÀj GmekesÀ iegCe-OeceeX, ÒeYeeJe (Fact figures, Cause effects) keÀes peeveves Deewj DevegYeJe

keÀj OeejCe keÀjves mes ner Deelcee mechevve yeveleer nw, GmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ F&éejer³e %eeve hejce megKe keÀes osves Jeeuee nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw, hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw, ³es efJeée-veeìkeÀ hejce megKece³e nw~ pees Deelcee FvekesÀ jnm³eeW

keÀes peevekeÀj DevegYeJe keÀj mechevve yeveleer nw, Jener FvekesÀ megj-ogue&Ye hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ ³es mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve

keÀuhe keÀe HetÀue nw Deewj hejceevevoce³e nw~ ef®evleve ner Fme meyekeÀes DevegYeJe keÀjves Deewj OeejCe keÀjves Deewj GmekeÀe megKe DevegYeJe keÀe

SkeÀcee$e DeeOeej nw~

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Gmeves ncekeÀes %eeve kesÀ DeveskeÀ je]pe yelee³es nQ, pees meoe nceejer yegef× ceW peeûele jnWies lees yegef× meoe

Yejhetj jnsieer, Deelcee meoe mechevvelee keÀe DevegYeJe keÀjsieer, Deelcee meoe mee#eer efmLeefle ceW jnsieer Deewj meoe megKe-Meeefvle-Deevevo keÀe

DevegYeJe keÀjsieer, KegMeer keÀe heeje meoe ®eæ{e jnsiee ke̳eeWefkeÀ %eeve Oeve meJe&Þesÿ Oeve nw Deewj %eeve Oeve mes mechevve Deelcee ner mechetCe&lee keÀe

DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ mechetCe&lee mes ner mechevvelee keÀe DevegYeJe neslee nw~ mevlegälee, mechevvelee keÀe ohe&Ce nw~ mevlegälee peerJeve keÀer

meJeexÊece Òeeefhle nw~

``³en JeC[jHegÀue ogefve³ee nw~ kewÀmes mJeie& yevelee nw Deewj efHeÀj kewÀmes veke&À yeve peelee nw~ ³en meye je]pe yeehe ner ye®®eeW keÀes mecePeeles nQ~

³en mÒeer®egDeue vee@uespe pees mÒeer®egDeue HeÀeoj Jee legce ye´eïeCeeW kesÀ efmeJeeS keÀesF& os ve mekesÀ~ legce ye´eïeCeeW kesÀ efmeJeeS Deewj efkeÀmekeÀes ³en

©neveer vee@uespe efceue ve mekesÀ~ peye lekeÀ ye´eïeCe ve yeves, leye lekeÀ osJelee yeve ve mekesÀ~'' mee.yeeyee 8.01.2005 efjJee.

Fve meye je]peeW keÀes peeveves Deewj DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS %eeve-meeiej hejceelcee kesÀ meeLe yegef׳eesie efmLej keÀjkesÀ Gve je]peeW keÀe

ceveve-ef®evleve keÀjWieW, efJe®eej-meeiej cebLeve keÀjWieW leye ner GvekeÀe ieg¿e jnm³e DevegYeJe nesiee Deewj Deelcee GvekeÀe megKe DevegYeJe keÀjsieer~

³es %eeve kesÀ ieg¿e jnm³e hejce Oeve nw, efpemekeÀes OeejCe keÀjvee Deewj keÀjevee ner ye´eïeCe peerJeve keÀe hejce keÀle&J³e nw~ FmeerefueS yeeyee ves

keÀne - DevegYeJe meyemes yeæ[er DeLee@ìea nw, DevegYeJeer keÀye OeesKee veneR Kee mekeÀles~

Q. %eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee je]pe mecePee³es nQ Deewj Jes je]pe nceejer KegMeer ceW kewÀmes Je=ef× keÀj mekeÀles nQ leLee kewÀmes Jen

KegMeer mLeeF& jn mekeÀleer nw?

Q. %eeve meeiej yeehe DeekeÀj ncekeÀes keÀewve-keÀewve mes je]pe mecePeeles nQ, efpemekesÀ keÀejCe nceejer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj efpemekesÀ efueS

ner DeeOee keÀuhe nce yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ?

%eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ meYeer je]peeW keÀe %eeve efo³ee nw Deewj GveceW efmLele nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee yeleeF& nw~

peye lekeÀ Jes je]pe nceejer yegef× ceW mheä veneR neWies Deewj GvekeÀe jnm³e yegef× ceW mheä veneR nesiee leLee GveceW efmLele nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe

meHeÀue DeY³eeme veneR nesiee Deewj leye lekeÀ Fme ye´eïeCe peerJeve keÀe me®®ee DeefJeveeMeer megKe DevegYeJe veneR keÀj mekeWÀies~ meeLe ner yeeyee ves

Fme mel³e keÀe Yeer %eeve efo³ee nw efkeÀ ³es %eeve SkeÀ meskesÀC[ keÀe Yeer nw DeLee&led `Deheves keÀes Deelcee mecePe SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&' keÀer

efmLeefle ceW efmLele Deelcee kesÀ meejs keÀe³e& hejceelcee efme× keÀjlee nw hejvleg Fme mel³e keÀes Yeer Yetuevee veneR ®eeefnS efkeÀ nceejer Fme efmLeefle keÀer

hejer#ee Yeer nesieer DeLee&led cee³ee nceejer yegef× keÀes hejceelcee mes nìeves keÀe hetje Òe³elve keÀjsieer~ yeeyee Yeer keÀnles nQ - ©mlece mes cee³ee Yeer

©mlece neskeÀj ueæ[leer nw~

``YeefkeÌle Deewj %eeve keÀe je]pe DeYeer legce ye®®eeW ves mecePee nw~ meeræ{er Deewj Peeæ[ ceW ³en meye mecePeeveer nw~... efHeÀj Devle ceefle mees ieefle nes

pee³esieer~ ieefle keÀne peelee nw MeeefvleOeece keÀes Deewj meÃefle nesleer nw ³eneB~ meÃefle kesÀ Deiesvmì nesleer nw ogie&efle~... DeYeer legce yeehe Deewj

j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeve ie³es nes~'' mee.yeeyee 27.7.04 efjJee. ``cegjueer efceme keÀj osles nQ~ yeehe keÀnles nQ - efkeÀleveer ieg¿e-ieg¿e yeeleW legcekeÀes megveelee ntB, pees megvekeÀj OeejCe keÀjvee nw~ OeejCee veneR nesieer

lees keÀ®®es jn pee³eWies~ yengle ye®®es Yeer efJe®eej meeiej cebLeve keÀj De®íer-De®íer hJeeFvìdme megveeles nQ~... legcekeÀes lees DeLeen KegMeer nesveer

®eeefnS~'' mee.yeeyee 29.7.04 efjJee. ``efoKeeles nQ meeiej mes osJelee³eW jlveeW keÀer Leeefue³eeb Yej-YejkeÀj osles Les~ JeemleJe ceW %eeve meeiej yeehe nw, pees legce ye®®eeW keÀes %eeve jlveeW

keÀer Leeefue³eeB YejkeÀj os jns nQ~'' mee.yeeyee 14.5.05 efjJee. YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer efkeÀmeer YekeÌle Deelcee ves iee³ee ngDee nw -

efpeve Keespee efleve heeF³eeb, ienjs heeveer hew"~

ceQ yehegje yetæ{ve [je, jne efkeÀveejs yew"~

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, GvekesÀ nj ceneJeeke̳e ceW, cegjueer keÀer Òel³eskeÀ ueeFve ceW SkeÀ ve³ee je]pe nw ke̳eeWefkeÀ pewmes ³es efJeée

veeìkeÀ efvel³e ve³ee nw Ssmes hejceelcee keÀe nj ceneJeeke̳e SkeÀ ve³es jepe mes Yeje ngDee nw~ Gve meye je]pees keÀe ³eneB JeCe&ve keÀjvee lees `ieeiej

ceW meeiej Yejves' kesÀ meceeve nw~ hejceelcee kesÀ efo³es %eeve kesÀ meye je]peeW keÀes mecePevee lees meeOeejCe ceveg<³e keÀer yegef× mes hejs keÀer ner yeele nw~

FmeefueS %eeve meeiej yeeyee ves %eeve kesÀ pees Devevle je]peeW keÀe %eeve efo³ee nw, GveceW mes nceves ³eneB kegÀí je]peeW keÀe JeCe&ve keÀjves keÀe heg©<eeLe&

efkeÀ³ee nw, pees meeiej ceW SkeÀ yetBo kesÀ meceeve ner nw~ %eeve meeiej yeehe ves ncekeÀes efJeée-veeìkeÀ kesÀ efpeve je]peeW keÀes yelee³ee nw DeLee&led ieg¿e

jnm³eeW keÀe pees %eeve efo³ee nw, GveceW cegK³e-cegK³e keÀer efuemì efJe<e³e-met®eer ceW efoKeeF& ieF& nw~

efJeJes®evee - efJe®eej - YeeJe-DeLe& Deewj F&éejer³e ceneJeeke̳e

nj je]pe keÀe kesÀvê efyevog ke̳ee nw, Jen meoe yegef× ceW jns leye ner mece³e hej GmekeÀe ueeYe G"e mekeÀles nQ, GmekeÀe megKe ues mekeÀles

nQ~ FmeefueS hejceelcee ves pees je]pe yelee³es nQ, efpevekeÀe %eeve nceejer yegef× ceW nesvee hejceeJeM³ekeÀ nw, efpevekeÀes nce cegjueer mes lees megveles ner nQ

Deewj GmekeÀer mel³elee, GmekesÀ cenlJe hej efJe®eej Yeer keÀjles nQ Deewj GmekeÀes peerJeve ceW OeejCe keÀjves keÀe Òe³elve Yeer keÀjles nQ hejvleg Gme

je]pe keÀe kesÀvê efyevog ke̳ee nw, pees ncekeÀes Deheveer yegef× ceW meoe jKevee nw, efpememes Jen nceejs peerJeve keÀes megKece³e yeveeves Deewj efkeÀmeer

heefjefmLeefle keÀes heej keÀjves ceW mene³ekeÀ nes, Gmemes nceejs peerJeve ceW KegMeer keÀer uenj keÀe meb®eej neslee jns, GmekesÀ efueS meb#eshe ceW ³eneB

kegÀí efJe®eejeW keÀes efueKee ie³ee nw Deewj meeLe ceW Gmemes mecyeefvOele yeeyee kesÀ ceneJeeke̳eeW keÀes G×=le efkeÀ³ee ie³ee nw~

``DeYeer legce ye®®eeW keÀes cetueJeleve mes ueskeÀj mLetueJeleve lekeÀ kesÀ meye je]pe mecePee³es nQ~ cetueJeleve keÀe je]pe yeehe kesÀ efyeiej Deewj keÀewve

mecePee³eWies~... legce DeewjeW keÀes Yeer Deehe meceeve yevee³eWies lees yengle Tb®e heo hee mekeÀles nes~... Deye yeehe ves Deee|[vesvme efvekeÀeuee nw -

keÀece ceneMe$eg nw, Fme hej peerle heeves mes legce peielepeerle yeve pee³eWies~'' mee.yeeyee 23.9.04 efjJee. %eeve keÀer mel³elee keÀe je]pe

mel³e %eeve ke̳ee nw, keÀewve mel³e %eeve keÀe oelee nw Deewj mel³e %eeve keÀe HeÀue ke̳ee neslee nw, mel³e %eeve keÀer OeejCee Jeeues J³eefkeÌle

keÀer efmLeefle ke̳ee nesleer nw, ³es meye je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ~

``meyemes yeæ[s mes yeæ[er MeefkeÌle Jee DeLee@ìea mel³elee keÀer ner nw~... meled DeLee&led mel³e Deewj meled DeLee&led DeefJeveeMeer~... ogefve³ee ceW Yeer

keÀnles nQ - mel³eced efMeJeced megvojced~ meeLe-meeLe hejceelcee keÀes meef®®eoevevo mJeªhe Yeer keÀnles nQ~ DeelceeDeeW keÀes meef®®eoevevo mJeªhe

keÀnles nQ~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``mel³e kesÀ efueS iee³eve nw - mel³e keÀer veeJe [esuesieer uesefkeÀve [tyesieer veneR~ Deehe ueesie Yeer keÀnles nes- me®e lees yeer"es ve®e... mel³elee keÀer

MeefkeÌle Jeeuee MeefkeÌleMeeueer nesiee, GmeceW meecevee keÀjves keÀer MeefkeÌle nesieer, FmeefueS keÀye Ieyeje³esiee veneR~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``mel³elee Je=ef× keÀes Òeehle keÀjves keÀer efJeefOe nw~ mel³elee keÀer MeefkeÌle mes mele³egie yeveeles nes, mJe³eb Yeer mel³eveeje³eCe yeveles nes~... mel³e

%eeve nw, mel³e yeehe keÀe %eeve nw~ FmeefueS ogefve³ee mes v³eeje Deewj h³eeje nw~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``mel³elee keÀer MeefkeÌle Jeeues efJepe³eer DeJeM³e yeveles nQ~ mel³elee keÀer Òeeefhle KegMeer Deewj efveYe&³elee nw~... mel³e %eeve, mel³e yeehe, mel³e

Òeeefhle, mel³e ³eeo, mel³e iegCe, mel³e MeefkeÌle³eeB meJe& Òeeefhle nw~ lees Fleveer DeLee@ìea keÀe veMee jnlee nw?... mel³elee keÀer DeLee@ìea Jeeues keÀer

JeeCeer ceW mvesn Deewj veceÏlee nesieer~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``mel³elee keÀer DeLee@ìea Jeeues efvejnbkeÀejer nesles nQ~ lees DeLee@ìea Yeer nes, veMee Yeer nes Deewj efvejnbkeÀejer Yeer nes~ FmekeÀes keÀnles nQ mel³e %eeve

keÀe Òel³e#e mJeªhe~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``Pet" KeC[ ceW ye´ïee yeehe keÀes mel³elee keÀer DeLee@ìea keÀe Òel³e#e meekeÀej mJeªhe osKee vee~... DeLee@ìea kesÀ yeesueeW ceW mvesn mecee³ee ngDee

nw, efvecee&velee nw, efvejnbkeÀej nw, FmeefueS DeLee@ìea kesÀ yeesue h³eejs ueieles nQ~... lees mesJee ceW, keÀce& ceW HeÀe@uees ye´ïee yeehe nw~''

De.yeeheoeoe 20.3.87

``pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee... mel³e %eeve keÀes Òel³e#e Yeer keÀjWies uesefkeÀve mvesn mes ye®®es-ye®®es keÀnles ve³ee %eeve meeje mheä keÀj oWies~

FmekeÀes keÀnles nQ - mvesn Deewj mel³elee keÀer DeLee@ìea keÀe yewuesvme~ lees mesJee ceW Fme yewuesvme keÀes DeC[jueeFve keÀjes~''

De.yeeheoeoe 20.3.87

``efveYe&³elee keÀer DeLee@ìea peªj jKees~ SkeÀ ner yeehe keÀe ve³ee %eeve mel³e %eeve nw Deewj ve³es %eeve mes veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee nesleer nw, ³en

DeLee@ìea Deewj veMee mJeªhe ceW Fcepe& nes~... Oejveer, veype, mece³e ³en meye osKekeÀj %eeve osvee - ³ener vee@uespeHegÀue keÀer efveMeeveer nw~''

De.yeeheoeoe 20.3.87

``keÀesF& Ye³e ve nes~ efveYe&³e neskeÀj Oejveer Yeue yeveeDees~... ³en peªj nw efkeÀ pewmee J³eefkeÌle Jewmeer ªhejsKee yeveeveer heæ[leer nw uesefkeÀve

J³eefkeÌle kesÀ ÒeYeeJe ceW veneR Dee mekeÀles~ Deheves mel³e %eeve keÀer DeLee@ìea mes J³eefkeÌle keÀes heefjJele&ve keÀjvee nw - ³en ue#³e veneR Yetuees~''

De.yeeheoeoe 20.3.87

``Fme ceOegyeve keÀer Oejveer hej Deeves mes GvekeÀes ³en peªj ceeuetce heæ[vee ®eeefnS... ³en Gunvee ve os efkeÀ Ssmeer Oejveer hej Yeer ceQ hengB®ee

uesefkeÀve ³en ceeuetce veneR heæ[e efkeÀ hejceelce %eeve ke̳ee nw? hejceelce-Yetefce hej DeekeÀj hejce-Deelcee keÀer Òel³e#elee keÀe mevosMe peªj ues

pee³es~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``³en ue#³e peªj jKees efkeÀ veF& ogefve³ee keÀe ve³ee %eeve Òel³e#e peªj keÀjvee nw~ DeYeer mvesn Deewj Meeefvle Òel³e#e ngF& nw~ yeehe keÀe h³eej

kesÀ meeiej keÀe mJeªhe, Meeefvle kesÀ meeiej keÀe mJeªhe Òel³e#e efkeÀ³ee nw uesefkeÀve %eeve mJeªhe Deelcee Deewj %eeve meeiej yeehe nw, ³en Òel³e#e

keÀce ngDee nw~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``Fme Oejveer hej Deeves mes Jes Yeer vece& nes peeles nQ Deewj vece& Oejveer yeveves kesÀ keÀejCe GmeceW pees Yeer yeerpe [eueWies, GmekeÀe HeÀue menpe

efvekeÀuesiee~~ ceOegJeve Oejveer hej íehe peªj ueieeveer nw... mìsche ³eneB ceOegJeve ceW ner ueiesieer~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

efveM®e³eyegef× efJepe³eefvle, mebMe³eyegef× efJeveM³eefvle keÀe je]pe

yeeyee ves cegK³ele: leerve yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw - Deelcee, hejceelcee Deewj [^ecee~ Fve leerve yeeleeW ceW meYeer yeeleW Dee peeleer nQ~

efpeme Deelcee keÀes Fve leerveeW yeeleeW keÀe hetje %eeve nesiee Deewj Gme hej hetje efve½e³e nesiee, GmekesÀ peerJeve ceW DemeHeÀuelee ³ee nej veece keÀer

keÀesF& yeele nes veneR mekeÀleer~

³eneB Fme mel³e keÀes peevevee Yeer cenlJehetCe& nw efkeÀ %eeve Deewj efve½e³e kesÀ meeLe pees Yeer keÀe³e& ³ee heg©<eeLe& efkeÀ³ee peelee nQ lees

GmekeÀe cenlJe Deewj ÒeYeeJe DeefOekeÀ neslee nw~ efme×evle kesÀ Devegmeej peye efkeÀvneR oes meÊeeDeeW kesÀ ceO³e efkeÀmeer SkeÀ meÊee keÀe DeeefOehel³e

50 ÒeefleMele mes DeefOekeÀ neslee nw lees ner Jen otmejer hej neJeer nes heeleer nw hejvleg FmekesÀ ÒeYeeJe ceW oesveeW kesÀ %eeve Deewj efve½e³e keÀe ÒeYeeJe

DeefOekeÀ nw~ pewmes mele³egie mes Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle lees nesleer nw hejvleg Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw hejvleg osn Deewj osn keÀer

ogefve³ee keÀe hetje ner %eeve neslee nw, efpememes Deelcee keÀer MeefkeÌle #eerCe nesves ueieleer nw Deewj $eslee kesÀ Devle ceW Deelcee keÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle

keÀer 4 keÀuee³eW keÀce nesles ner osneefYeceeve DeeeflcekeÀ MeefkeÌle hej neJeer nes peelee nw Deewj Deelcee efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nes peeleer nw~ Ssmes ner

mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj peye ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve oslee nw Deewj pees Deelcee Gme %eeve keÀes mecePekeÀj, GmekeÀe DevegYeJe keÀj, Gme

hej efve½e³e keÀjlee nw lees Jen menpe ner osneefYeceeve hej efJepe³e Òeehle keÀj Deheves keÀes efJekeÀejeW mes cegkeÌle DevegYeJe keÀjleer nw, pees yeeo ceW

heg©<eeLe& mes hetjer jerefle efJepe³eer yeveleer nw~

hejceelcee mel³e nw, GvekesÀ nj ceneJeeke̳e mel³e nQ Deewj mel³e nesves Jeeues nQ Yeues ner GvekeÀer mel³elee ³ee YeeJe-DeLe& Deepe nce

DevegYeJe keÀjW ³ee ve keÀjW, nce mecePeW ³ee ve mecePeW hejvleg osMe, keÀeue Deewj heefjefmLeefle Deeves hej Jes DeJeM³e ner mel³e nesles nQ~ Fme mel³e

keÀes mecePekeÀj efve½e³eyegef× neskeÀj heg©<eeLe& keÀjvee ner efve½e³eyegef× efJepe³eer Deelcee keÀer efveMeeveer nw~

``pees efpelevee vee@uespeHegÀue nesiee, Glevee ner Jen mekeÌmesmeHegÀue nesiee~ mekeÌmesmeHegÀue ve nesves keÀe keÀejCe ke̳ee nw? HesÀLeHegÀue keÀce~ HesÀLeHegÀue

DeLee&led efve½e³eyegef×~ Deheves ceW, yeeheoeoe ceW Deewj meJe& heefjJeej keÀer DeelceeDeeW ceW HesÀLeHegÀue nesvee heæ[lee nw~... mekeÌmesme lees nesleer nw

uesefkeÀve mekeÌmesmeHegÀue nQ?'' De.yeeheoeoe 11.7.70

``³eesie³egkeÌle Deewj efve½e³eyegef× yevekeÀj keÀle&J³e keÀjves mes meHeÀuelee Òeehle nes ner peeleer nw~... mecem³eeDeeW keÀe meecevee keÀjves mes meHeÀuelee

efceueleer nw~ efJeIve lees Dee³eWies uesefkeÀve ueieve keÀer Deefive mes efJeIve Yemce nes pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 11.7.70

``mecem³ee DeehekesÀ efueS keÀesF& veF& yeele veneR nw - veeELeie v³et~ DeveskeÀ yeej efJepe³eer yeves nQ, yeve jns nQ Deewj Deeies Yeer yeveles jnWies~ ³en nw

[^ecee ceW efve½e³eyegef× efJepe³eer Deelcee keÀer efveMeeveer~'' De.yeeheoeoe 14.11.2002

``DeYeer legcnejer nw ®eæ{leer keÀuee~ yeehe Ieæ[er-Ieæ[er keÀnles - cevceveeYeJe~ ieerlee ceW Yeer ³es De#ej nQ hejvleg GvekeÀe DeLe& keÀesF& Yeer megvee veneR

mekeWÀies~ JeemleJe ceW GmekeÀe DeLe& efueKee ngDee Yeer nw - Deheves keÀes Deelcee mecePe, osn kesÀ meye Oece& íesæ[ ceeceskeÀced ³eeo keÀjes... henues ³es

hekeÌkeÀe efve½e³e keÀjes efkeÀ nce Deelcee nQ, Mejerj veneR~ yeehe ves ncekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw~'' mee.yeeyee 01.09.04 efjJee.

``efve½e³e yegef× vecyejJeej veneR nesles, heg©<eeLe& ceW vecyejJeej nesles nQ~ hekeÌkesÀ efve½e³eyegef× keÀer efveMeeveer nw, GvekeÀer ¢efä meowJe efveMeeve

(Deelcee) keÀer Deesj nesieer~'' De.yeeheoeoe 8.5.69

``³en F&éejer³e vee@uespe nw meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce~... ³eeo ceW Yeer nejles nQ lees vee@uespe ceW Yeer nejles nQ~ nejkeÀj Yeeievleer nes peeles nQ lees

vee@uespe ceW Yeer Yeeievleer nes peeles nQ~... efve½e³e Jeeues keÀes peªj Deheej KegMeer nesieer~... efve½e³eyegef× ceevee efJepe³eer Deelcee~''

mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. ``efve½e³eyegef× keÀer hejKe keÀewvemeer nw?... GvekesÀ ve³eve, GvekeÀer Je=efÊe SkeÀ efveMeeve DeLee&led efyevoer keÀer lejHeÀ ner nesieer~... efve½e³eyegef× kesÀ

ve³eveeW mes Ssmes cenmetme nesiee pewmes Jes osKeles ngS Yeer kegÀí Deewj osKeles nQ~ GvekesÀ yeesue Yeer Jener efvekeÀueWies~... efve½e³eyegef× keÀer hejKe nw

efveMeevee Deewj efmLeefle veMes Jeeueer nesieer~'' De.yeeheoeoe 8.5.69

``efmeHe&À yeehe, ìer®ej, meleieg© ceW efve½e³e veneR uesefkeÀve Fme efve½e³e kesÀ meeLe-meeLe GvekesÀ HeÀjceeve, GvekeÀer heæ{eF& Deewj GvekeÀer Þeercele hej

Yeer mechetCe& efve½e³eyegef× neskeÀj ®euevee nw~'' De.yeeheoeoe 26.5.69

``efve½e³e keÀer efveMeeveer ke̳ee nw? efJepe³e~ efpelevee efve½e³eyegef× neWies, Glevee ner meYeer yeeleeW ceW efJepe³eer neWies~ efve½e³eyegef× keÀer keÀye nej veneR

nesleer~ nej nesleer nw lees mecePevee ®eeefnS efkeÀ efve½e³e ceW keÀceer nw~... efve½e³e mes efJepe³e nes peeleer nw, mebMe³e ueeves mes MeefkeÌle keÀce nes peeleer

nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``Deheves ceW MekeÀ Yeer ke̳eeW jKeles nes efkeÀ vee ceeuetce hejer#ee ceW heeme neW ³ee HesÀue neW~ nesefMe³eej mìt[sCìdme meowJe efve½e³e mes keÀnles nQ efkeÀ

nce lees vecyejJeve ceW Dee³eWies~ Deiej henues mes ner Deheves ceW mebMe³e jKeWies lees efjpeuì ke̳ee nesieer? efJepe³eer yeve ve mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 28.9.69

``peye Deheves keÀes efve½e³eyegef× keÀnles nes lees keÀesF& Yeer yeele ceW mebMe³e Jee efJekeÀuhe veneR G"vee ®eeefnS~ ve Deehe ceW, ve yeehe ceW, ve yeehe keÀer

vee@uespe ceW Deewj ve yeehe kesÀ heefjJeej ceW mebMe³e Jee efJekeÀuhe veneR G"vee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 28.9.69

``osKeWies, keÀjWies, mees®eWies~ efnccele nw uesefkeÀve HesÀLe veneR nw~ HesÀLeHegÀue kesÀ yeesue Ssmes veneR nesles~ HesÀLeHegÀue keÀe DeLe& ner nw efve½e³eyegef×~

ceve, Je®eve, keÀce nj yeele ceW efve½e³eyegef×~ efmeHe&À yeehe Deewj %eeve lekeÀ efve½e³e veneR uesefkeÀve GvekeÀe mebkeÀuhe Yeer efve½e³eyegef×~ efve½e³eyegef×

keÀe yeesue keÀye efnccelenerve keÀe veneR nesiee~'' De.yeeheoeoe 26.3.70

hejceelcee keÀe je]pe

hejceelcee Meyo keÀe YeeJeeLe& - hejceelcee Meyo ner ³en efme× keÀjlee nw efkeÀ Deelcee³eW DeveskeÀ nQ Deewj GveceW pees hejce DeLee&led

meJeexheefj nw, Jen hejceelcee nw~ hejceelcee Yeer SkeÀ Deelcee nw hejvleg Dev³e DeelceeDeeW mes efJeMes<e nw~ GmekeÀer efJeMes<elee ke̳ee nw, efkeÀme lejn

mes Dev³e DeelceeDeeW mes efYevve nw, GvekeÀe keÀle&J³e ke̳ee nw, Jen meye %eeve hejceelcee ner osles nQ~ ieerlee ceW Yeer nw - ceQ Dehevee heefj®e³e Deehe

ner DeekeÀj oslee ntB~

``efMeJeyeeyee 84 kesÀ ®e¬eÀ ceW veneR Deeles, efHeÀj GveceW DevegYeJe keÀneB mes Dee³ee? ncekeÀes lees DevegYeJe Òeehle neslee nw, yeeyee keÀneB mes DevegYeJe

ueeles nQ, pees legcekeÀes megveeles nQ~ ... yeeyee Kego 84 kesÀ ®e¬eÀ ceW veneR Deeles nQ hejvleg legcekeÀes meye mecePeeles nQ, ³en Yeer efkeÀlevee JeC[j nw~

[^ecee Devegmeej GveceW ³en vee@uespe vetBOeer ngF& nw, pees megveeles nQ~'' mee.yeeyee 26.10.04 efjJee. hejceelcee ves mJe³eb Dehevee heefj®e³e DeLee&led Deheves veece-ªhe, iegCe-keÀle&J³e, Oeece, Deeves keÀe mece³e, Deeves keÀe efJeefOe-efJeOeeve keÀe

%eeve Deewj Deheves DeYeeskeÌlee, Depevcee, De³eesefve Deeefo iegCeeW keÀe je]pe Yeer mJe³eb ner DeekeÀj yelee³ee nw~

veece efMeJe, efvejekeÀej nesles Yeer ªhe p³eesefle efyevog, %eeve keÀe meeiej, meJe& DeelceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee, meJe&J³eeheer

veneR hejceOeece keÀe Jeemeer, keÀuhe-keÀuhe keÀuhe kesÀ mebiece³egie hej ye´ïee leve ceW ÒeJesMe keÀj mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee (Deelcee ceW

%eeve-³eesie mes) keÀe keÀle&J³e keÀjles nQ~

``yesno kesÀ yeehe ves peªj keÀesF& mee|Jeme keÀer nesieer leye lees Flevee iee³eve nw vee~ efkeÀleveer JeC[jHegÀue yeele nw~ efkeÀleveer GvekeÀer ceefncee keÀer

peeleer nw~... pees efMeJeyeeyee legcekeÀes Flevee Tb®e yeveeles nQ efHeÀj [^ecee Devegmeej legce ner GvekeÀer hetpee Megª keÀjles nes~''

mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``Fme [^ecee keÀe je]pe yeehe kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& veneR peeveles nQ~... yeehe meejer vee@uespe osles nQ~ Dehevee Yeer heefj®e³e osles nQ Deewj j®evee

kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe Yeer mecePeeles nQ~... yeehe %eeve keÀe meeiej vee@uespeHegÀue nw~ yeehe vee@uespe ceW Deehe meceeve yeveeles nQ~''

mee.yeeyee 9.10.04 efjJee. hejceelcee meJe& %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw, GmekeÀe keÀu³eeCece³e neLe meoe meJe& DeelceeDeeW kesÀ Thej nw, GmekeÀer

keÀu³eeCece³eer ¢efä meJe& DeelceeDeeW hej nw~ GmekeÀer ¢efä ceW keÀneB Yeer DebMecee$e Yeer he#eheele veneR nw, FmeerefueS GmekeÀes v³ee³ekeÀejer meceoMeea

keÀne peelee nw~

``SkeÀ hejceelcee keÀes ner keÀne peelee nw meJe&MeefkeÌleJeeve, Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@ìea~... otmeje keÀesF& ceveg<³e veneR, efpemekeÀes nce

meJe&MeefkeÌleJeeve keÀnW~ ue#ceer-veeje³eCe keÀes Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve veneR keÀn mekeÀles ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes Yeer MeefkeÌle osves Jeeuee hejceelcee nw~

Deelcee ceW pees MeefkeÌle nesleer nw, Jen Deeefnmles-Deeefnmles ef[ûes[ nesleer peeleer nw~'' mee.yeeyee 8.10.04 efjJee. hejceelcee efvejekeÀej nw, hejvleg efvejekeÀej keÀe DeLe& ³es veneR efkeÀ GmekeÀe keÀesF& DeekeÀej ner veneR nw~ efvejekeÀej DeLee&led Jen ieYe& mes

heb®e lelJeeW keÀe DeekeÀej OeejCe veneR keÀjlee~ peye hejceelcee keÀe veece nw, keÀle&J³e nw lees DeekeÀej nesvee Yeer efveef½ele nw~ hejceelcee keÀe

mJeªHe p³eeseflee|yevog Deewj veece efMeJe nw~ hejceelcee kesÀ meYeer veece iegCe-Jee®ekeÀ nQ~

hejceelcee meJe&J³eeheer veneR, SkeÀ osMeJeemeer DeLee&led hejceOeece keÀe Jeemeer nw keÀe %eeve ``keÀF& ye®®es cetBPeles nQ efkeÀ yeehe keÀes kewÀmes ³eeo keÀjW~ yeehe Fleveer íesìer efyevoer nw, GvekeÀes kewÀmes ³eeo keÀjW~... pewmes Deelcee keÀes osKe veneR

mekeÀles, Ssmes efMeJeyeeyee Yeer efkeÀmekeÀes osKeves ceW lees Dee ve mekesÀ~'' mee.yeeyee 21.10.04 efjJee. ``SkeÀ lejHeÀ keÀnles Deelcee Debiegÿs efcemeue nw Deewj efHeÀj keÀnles efmeleeje nw~ DeYeer legcekeÀes lees SkeÀ yeele hej "njvee nw~... efyevoer

mecePevee, FmeceW ner cesnvele nw~ Deelcee keÀes keÀesF& osKe veneR mekeÀles, GmekeÀes yegef× mes peevee peelee nw~... yeehe Yeer Ssmes efyevoer nw hejvleg Jen

%eeve keÀe meeiej nw~'' mee.yeeyee 21.10.04 efjJee. Q. hejceelcee kesÀ meJe&J³eeheer kesÀ efme×evle Deewj DeYeer mebiece³egie hej SkeÀ ner mece³e DeveskeÀ YeeF&-yenveW DeveskeÀ mLeeveeW hej DeekeÀejer ªhe ceW

ye´ïee yeeyee keÀe Deewj hejceelcee keÀer ceoo keÀe DevegYeJe keÀjles - lees oesveeW ceW ke̳ee Devlej nw?

Q. hejceelcee ke̳ee nw, kewÀmes efvejekeÀej nw, hejceelcee keÀe DeJelejCe keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes neslee nw?

meJe&J³eeheer DeLee&led nj keÀCe ceW Jen J³eehle nw, efHeÀj GmekeÀes Deeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ meJe&J³eeheer nw lees GmekesÀ iegCe Yeer

meJe&J³eeheer nesves ®eeefnS~ hejvleg Ssmee osKeves ceW veneR Deelee, DevegYeJe ceW veneR Deelee nw~ DeYeer DeekeÀejer ye´ïee Deewj hejceelcee keÀe keÀneB Yeer

efkeÀmeer Yeer ye®®es keÀes DevegYeJe keÀjevee, ceoo keÀjvee, GvekeÀer MeefkeÌle Deewj ieefle keÀer leerJe´lee hej efveYe&j keÀjlee nw, meJe&J³eehekeÀlee hej veneR~

Jen meJe&MeefkeÌleJeeve nw, meJe&%e nw hejvleg meJe&J³eeheer veneR nw~ efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeeyee meekeÀej osn mes v³eejs nesves kesÀ keÀejCe SkeÀ meskeÀC[

kesÀ DebMecee$e ceW keÀneB Yeer pee mekeÀles nQ~ JeemleJe ceW osKee pee³es lees ogefve³ee ceW keÀesF& Yeer ®eerpe meJe&J³eeheer veneR nw ke̳eeWefkeÀ nj lelJe kesÀ

hejceeCeg nQ Deewj SkeÀ hejceeCeg ceW otmeje hejceeCeg J³eehle veneR nw~ oes hejceeCeg SkeÀ meeLe FkeÀùs lees nes mekeÀles nQ hejvleg SkeÀ-otmejs ceW

J³eehle veneR nes mekeÀles~

hejceelcee kesÀ meJe&%e, peeveer-peevevenej mJeªhe keÀe je]pe

hejceelcee kesÀ meJe&%e nw hejvleg meJe&J³eeheer veneR nw~ meJe&%e, meJe&J³eeheer Deewj peeveer-peevevenej kesÀ Devlej keÀe je]pe Yeer hejceelcee ves

yelee³ee leye ner leerveeW MeyoeW kesÀ Devlej keÀe helee heæ[e~ DeuhekeÀeue keÀer efmeef× Jeeues Yeer Deheveer efmeef× kesÀ DeeOeej hej efkeÀmekesÀ ceve keÀer

yeele, efíheer ngF& ®eerpe keÀes peeve mekeÀles nQ lees hejceelcee ke̳eeW veneR peeve mekeÀlee nw hejvleg Jen mJe³eb keÀnles nQ efkeÀ cegPekeÀes efkeÀmekesÀ efoueeW

keÀes peeveves keÀer DeeJeM³ekeÀlee ner veneR nw~ ceQ lees [^ecee Deewj keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevelee ntB~

hejceelcee meJe&J³eeheer veneR nw hejvleg meJe&%e DeJeM³e nw DeLee&led GvekeÀes Fme me=efä keÀe hetje %eeve nw, FmeefueS Jen SkeÀ mLeeve hej

nesles ngS Yeer efJeée kesÀ efkeÀmeer Yeer mLeeve kesÀ efJe<e³e ceW peeve mekeÀlee nw hejvleg hejceelcee [^ecee keÀe hetCe& %eelee nesves kesÀ keÀejCe GmekeÀes efkeÀmeer

kesÀ efoue keÀer yeele keÀes peeveves keÀer DeeJeM³ekeÀlee ve nw Deewj ve nesleer nw~

``³en keÀYeer K³eeue veneR keÀjes efkeÀ yeeyee lees meye kegÀí peeveles nQ~ yeehe keÀes peeveves keÀer ke̳ee ojkeÀej nw~ pees keÀjWies mees hee³eWies~ yeeyee

mee#eer neskeÀj osKeles jnles nQ~'' mee.yeeyee 5.7.05 efjJee. ``jnceefoue yeehe nw, heehe ceW Deewj heehe ve yeæ{les pee³eW... nj ye®®es keÀe nj Ieæ[er keÀer Oeæ[keÀve Jee ceve kesÀ mebkeÀuheeW keÀe ®eeì& yeeheoeoe kesÀ

meeceves nw... efleefLe, mLeeve, mece³e Deewj ke̳ee-ke̳ee efkeÀ³ee - meye yelee mekeÀles nQ uesefkeÀve peevekeÀj Yeer Devpeeve jnles nQ~''

De.yeeheoeoe 2.11.87

``Deiej ceQ ve peevelee neslee lees megKe-ogKe keÀe HeÀue kewÀmes oslee~ peªj peevelee ntB~ hejvleg meeje efove ³en Leesæ[sner yew" megveeTbiee~ mecePe

uees ceQ Yeer peevelee ntB~ Deiej keÀesF& ieHeÀuele keÀer Deewj me®e ve yeleuee³ee lees Keeue GleeªBiee~ Ssmee ve nes efkeÀ ³eneB Dee³es Keevee

Deeyeeo keÀjves, GmekesÀ yeoues Deewj ner yeyee&o keÀj uees~ ³en ceccee-yeeyee keÀjkesÀ ve Yeer peeves~ efvejekeÀej yeeyee efpemekeÀes peeveer-peevevenej

keÀne peelee nw, Jen lees meYeer keÀes peeveles nQ~ FmeefueS efíheevee keÀye veneR~'' mee.yeeyee 12.9.73 efjJee. ``Jen yeeyee Devle³ee&ceer nw vee! ³en yeeyee yeenj³eeceer nw~ Gme yeeyee keÀes lees Peì helee heæ[ peelee nw efkeÀ heeflele íghee ngDee yew"e nw, lees

efpemeves Ssmes heeflele keÀes uee³ee Deewj heeflele DeekeÀj yew"e nesiee lees Gve oesveeW keÀes ner mepee efceuesieer~ FmeefueS ner keÀye Yeer heeflele keÀes veneR

ueevee ®eeefnS, vee ner Deeves kesÀ efueS keÀnvee ®eeefnS~'' mee..yeeyee 13.7.73 efjJee. hejceelcee kesÀ v³ee³ekeÀejer-meceoMeeaheve keÀe je]pe

hejceelcee %eeve met³e& nw, GvekeÀer %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀer yejmeele meoe DeelceeDeeW hej meceeve ªhe mes nesleer jnleer nw hejvleg nj

Deelcee Deheves mece³e, heeì& Deewj MeefkeÌle kesÀ Devegmeej GvekeÀes DevegYeJe keÀjleer nw Deewj OeejCe keÀjleer nw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ efve³eceevegmeej pees

Deelcee SkeÀ keÀoce GmekeÀer Deesj yeæ{eleer nw, hejceelcee GmekeÀes npeej keÀoce ceoo DeJeM³e keÀjlee nw, ³es efme×evle hejceelcee kesÀ

v³ee³ekeÀejer-meceoMeea heve hej DeeOeeefjle meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meceeve nw~ hejceelcee kesÀ mebie mes ye´ïee yeeyee ves Yeer Fme efmLeefle keÀes Òeehle

efkeÀ³ee nw Deewj GvekeÀe men³eesie Yeer meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meceeve ªhe mes nw, efpemekesÀ keÀejCe ner efJeée keÀer meJe& Deelcee³eW GvekeÀes ûesì-

ûesì ûewC[ HeÀeoj keÀnkeÀj ³eeo keÀjleer nQ, h³eej keÀjleer nQ~

``yeehe keÀnles nQ - Deepe legcekeÀes yengle ieg¿e les ieg¿e yeeleW megveelee ntB~ kegÀí lees jne ngDee nw vee~... peye ieg¿e mes ieg¿e hJeeFvìdme megveeles nQ

lees legcekeÀes megvekeÀj yengle KegMeer nesleer nw~ efheíeæ[er ceW efHeÀj keÀn osles nQ - ceveceveeYeJe, ceO³eepeerYeJe~ cetBPeves keÀer lees peªjle veneR nw~''

mee.yeeyee 25.9.04 efjJee. ``yejesyej yeehe nceejs Üeje mLeehevee keÀje jns nQ, efHeÀj nce ner jep³e keÀjWies~... ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ ceQ Yeer Fme [^ecee kesÀ Devoj

heeì&Oeejer ntB~ [^ecee ceW meyekeÀe heeì& vetBOee ngDee nw~ efMeJeyeeyee keÀe Yeer heeì& nw, nceeje Yeer heeì& nw~ LeQkeÌme osves keÀer yeele veneR~''

mee.yeeyee 2.11.04 efjJee. hejceelcee kesÀ hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe je]pe ``yeehe keÀnles nQ - cesje pevce efoJ³e Deewj DeueewefkeÀkeÀ nw~ Deewj keÀesF& Yeer Deelcee cesjs meceeve Mejerj ceW ÒeJesMe veneR keÀj mekeÀleer~ Yeue Oece&

mLeehekeÀ Deeles nQ lees GvekeÀer Deelcee Yeer hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀjleer nw hejvleg Jen yeele ner Deueie nw~ nce Deeles nQ meyekeÀes Jeeheme ues peeves kesÀ

efueS, Jes Deeles nQ ³eneB hegvepe&vce ues heeì& yepeeves~'' mee.yeeyee 23.9.04 efjJee.

``[^ecee Devegmeej hetjs ìeFce hej Deelcee keÀes peevee ner nw~ [^ecee efkeÀlevee Ske̳etjsì nw, FmeceW keÀesF& FvedSke̳etjsmeer nw veneR~ ³en legce peeveles

nes yeehe Yeer [^ecee Devegmeej efyeukegÀue Ske̳etjsì ìeFce hej Deeles nQ~ SkeÀ meskesÀC[ keÀe Yeer HeÀke&À veneR heæ[ mekeÀlee nw~ ³en kewÀmes ceeuetce

heæ[lee nw efkeÀ FveceW yeehe YeieJeeve nw~ peye vee@uespe osles nQ~... yeehe %eeve keÀe meeiej vee@uespeHegÀue nw~ yeehe vee@uespe ceW Deehe meceeve yeveeles

nQ~'' mee.yeeyee 9.10.04 efjJee. ``yesno keÀe yeehe vee@uespe Yeer yesno keÀer osles nQ~... ³en vee@uespe Deewj keÀesF& os ve mekesÀ~ yeeyee keÀnles nQ - Yeue peekeÀj osKees keÀneB mes Yeer

³en vee@uespe efceueleer nw~... yeehe keÀe HeÀpe& nw j®elee Deewj j®evee keÀer vee@uespe osvee~'' mee.yeeyee 5.10.04 efjJee. efMeJeyeeyee ves Deelcee Deewj Mejerj oesveeW keÀe %eeve Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe %eeve lees efo³ee ner uesefkeÀve Gme DeJemLee keÀe mJeªhe

(Demonstration) Yeer efoKee³ee DeLee&led GmekeÀe DevegYeJe Yeer keÀje³ee efkeÀ kewÀmes Deelcee Deewj osn Deueie-Deueie nw Deewj kewÀmes Deelcee

Mejerj ceW ÒeJesMe keÀjleer nw Deewj efHeÀj efvekeÀue peeleer nw, osn ceW jnles Yeer osn mes v³eeje neskeÀj keÀce& efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, Fme meyekeÀe

GoenjCe keÀce& keÀjles ngS efoKee³ee~ Deelcee osn mes v³eeje neskeÀj keÀce& keÀjs lees osn kesÀ ogKe-oo& mes cegkeÌle jn mekeÀles nQ, Deelcee keÀes

LekeÀeJeì keÀer DevegYetefle veneR nesleer nw - ³en meye Yeer keÀjkesÀ efoKee³ee nw~ DeYeer ye´ïee yeeyee Yeer Jen meye keÀjkesÀ ncekeÀes efoKee jns nQ~ Fmemes

Fme mel³e keÀes mecePeves, efve½e³e keÀjves Deewj Gme Devegªhe yeveves, heg©<eeLe& keÀjves ceW menpe nes peelee nw~

``MeeefvleOeece nw DeelceeDeeW keÀe Iej, peneB mes Deelcee³eW ³eneB heeì& yepeeves Deeleer nQ... Fme oeoe ceW yeehe kewÀmes Deeles nQ, ³en legce ye®®es ner

peeveles nes~'' mee.yeeyee 16.12.04 efjJee. ``pewmes yeehe keÀe efj-FvkeÀejvesMeve neslee nw, Jewmes legce ye®®eeW keÀe Yeer efj-FvkeÀejvesMeve neslee nw~ legce Yeer DeJeleefjle ngS nes~ Deelcee ³eneB

DeekeÀj meekeÀej ceW heeì& yepeeleer nw~ FmekeÀes keÀne peelee nw DeJelejCe~... yeehe keÀe pevce efoJ³e Deewj DeueewefkeÀkeÀ nw~ Jes ÒeJesMe keÀjles

nQ~'' mee.yeeyee 29.1.05 efjJee. ``ye®®es, ceQ Fme yewue hej meowJe meJeejer keÀªB, FmeceW cegPes megKe veneR Yeemelee nw~ ceQ lees legce ye®®eeW keÀes heæ{eves Deelee ntB~... cesje lees SkeÀ

meskesÀC[ ceW Deevee-peevee neslee nw~ meowJe yew"ves keÀe keÀe³eoe ner veneR nw~... meeje efove Mejerj ceW Leesæ[sner yew"siee~''

mee.yeeyee 2.7.05 efjJee. Q. ³en kewÀmes keÀne pee mekeÀlee efkeÀ FveceW YeieJeeve Deeles nQ? hejceelcee kesÀ DeJelejCe keÀe je]pe

hejceelcee DeJeleefjle neskeÀj meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle osles nQ Fmeefue³es Deelcee ceW efveefnle mebmkeÀejeW ceW Jen mce=efle

met#ce ceW jnleer nw, efpeme keÀejCe Deelcee og:Ke kesÀ mece³e GvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ~ Jen JeCe&ve lees MeeðeeW Deeefo ceW nw, Dev³e OeceeX ceW Yeer nw

hejvleg mheä vener nw, Jen je]pe %eeve meeiej hejceefhelee hejceelcee ves DeYeer DeekeÀj yelee³ee~ hejceelcee keÀuhe-keÀuhe yeehe-ìer®ej-meleieg©

yevelee nw~ ³es efJeée SkeÀ veeìkeÀ nw, Kesue nw pees keÀuhe-keÀuhe efjheerì neslee nw GmekeÀe ³eLeeLe& je]pe DeLee&led Cause & effcet, Facts &

Figures efJeefOe-efJeOeeve meye hejceelcee ves yelee³es nQ~

``meYeer Deelcee³eW Deheves Iej mes ³eneB Deeleer nQ heeì& yepeeves~ DeYeer ³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw peye yesno keÀe yeehe Deeles nQ veF& ogefve³ee ceW

ues ®eueves kesÀ efueS~... yeehe keÀes yegueeles nQ~ yeehe Yeer osKeles nQ efyeukegÀue ogKeer leceesÒeOeeve yeve ie³es nQ, 5 npeej Je<e& hetjs ngS nQ leye efHeÀj

Deeles nQ~... [^eceevegmeej ncekeÀes efHeÀj 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo Deevee heæ[lee nw~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee. ``peye yengle leceesÒeOeeve yeve peeles nQ leye ner yeeyee keÀe Òeesûeece nw Deeves keÀe~ Ssmes veneR efkeÀ F&éej pees ®eens mees keÀj mekeÀles nQ ³ee peye ®eens

leye Dee mekeÀles nQ~... ieerlee kesÀ YeieJeeve keÀes Yetue ieerlee keÀes ner KeC[ve keÀj efo³ee nw~ otmeje efHeÀj peievveeLehegjer ceW osJeleeDeeW kesÀ yeæ[s

ievos ef®e$e yevee³es nQ~'' mee.yeeyee 8.12.04 efjJee. ``³en je]pe DeYeer legce mecePeles nes~ Fme yesno kesÀ [^ecee keÀes peye keÀesF& De®íer jerefle mecePes, leye yegef× ceW yew"s~... jepe³eesie ÒesjCee mes lees

veneR meerKeWies~ ³en meye yeeleW efoue ceW veesì keÀjveer nQ~ pewmes hejceelcee keÀer yegef× ceW meejer vee@uespe nw Jewmes legcnejer yegef× ceW Yeer yew"vee

®eeefnS~'' mee.yeeyee 29.12.04 efjJee.

hejceelce efceueve keÀe ieg¿e jepe / hejceelce efceueve keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes? Deelcee³eW, hejceelcee mes efceueves kesÀ efueS keÀef"ve lehem³ee Yeer keÀjles nQ hejvleg hejceelcee mes keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes efceue mekeÀles,

FmekeÀes peeveles veneR nQ~ DevOeÞe=×e mes heg©<eeLe& keÀjles jnles nQ~ hejceelcee mes kewÀmes, keÀneB Deewj keÀye efceue mekeÀles nQ, ³en ieg¿e je]pe Yeer

hejceelcee ner yeleeles nQ, leye ner nce hejceelce-efceueve keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjles nQ~ hejceelce-efceueve keÀe Jen megKe ner ncekeÀes Üehej

meb ogKe kesÀ mece³e hejceelcee keÀer ³eeo, hejceelcee mes efceueve kesÀ efueS Òesefjle keÀjlee nw~

efvejekeÀej Deelcee³eW meekeÀej Mejerj kesÀ Üeje kewÀmes hejkeÀe³ee ÒeJesMe ngS efvejekeÀej hejceelcee mes efceueve ceveeleer nQ~ Fme DeÓgle

efceueve keÀe je]pe Deewj DevegYeJe hejceelcee mJe³eb ner DeekeÀj keÀjeles nQ~ efpeme cebieue efceueve keÀes Deelcee³eW YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeo keÀjleer nQ~

``iee³eve nw - Deelcee-hejceelcee Deueie jns yengkeÀeue... cetueJeleve ceW Deueie veneR jnles nQ~ JeneB lees meye FkeÀùs jnles nQ~ Deelcee³eW JeneB

mes efyeígæ[leer nQ, ³eneB DeekeÀj Dehevee-Dehevee heeì& yepeeleer nQ~... yeehe Yeer 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo Deeles nQ~''

mee.yeeyee 31.10.04 efjJee. hejceelcee kesÀ efueyejsìj-ieeF[ DeLee&led cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle oelee keÀe je]pe

hejceelce keÀes efueyejsìj Deewj ieeF[ Yeer keÀnles nQ ke̳eeWefkeÀ Jener DeekeÀj meJee&lceeDeeW keÀer ieefle-meÃefle keÀjles nQ DeLee&led

meJee&lceeDeeW keÀes ogKe mes cegkeÌle keÀj cegefkeÌleOeece ues peeles nQ Deewj megKe keÀer ogefve³ee ceW Deeves kesÀ efueS ieeF[ keÀjles nQ, Yeue Jen mJe³eb megKe

keÀer ogefve³ee ceW veneR Deeles nQ~ keÀesF& Yeer Deelcee peye henues-henues hejceOeece mes Deeleer nw lees meÃefle ceW ner Deeleer nw~

``cegK³e yeele nw heeJeve yeveves keÀer~ efpelevee heeJeve yeveWies, Glevee vee@uespe OeejCe nesieer Deewj KegMeer Yeer nesieer~ ye®®eeW keÀes lees yengle KegMeer

nesveer ®eeefnS - nce meyekeÀe G×ej keÀjW~ yeehe ner DeekeÀj meyekeÀer meÃefle keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``ieeles nQ yeeyee ncekeÀes jeJeCe kesÀ jep³e mes efueyejsì keÀjes~... mce=efle Deeleer nw vee! keÀesF& Yeer ³en veneR peeveles efkeÀ Jes Ssmes ke̳eeW keÀnles

nQ~... Deye yeehe Dee³ee ngDee nw, lees yengle KegMeer nesveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ legce hemevo keÀjes ve keÀjes ceQ Dee³ee ntB, legcekeÀes peyejomleer Yeer ues peeTbiee~ íesæ[Wies efkeÀmekeÀes Yeer veneR~ ve ®eueWies lees mepee oskeÀj, ceej-heerì keÀj Yeer ues ®euetBiee~... [^ecee ceW heeì& ner Ssmee nw~ FmeefueS Deheveer keÀceeF& keÀj ®euees lees De®íe nw~''

mee.yeeyee 18.1.72 efjJee. hejceelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe je]pe

hejceelcee keÀes ³eeo lees meYeer keÀjles nQ Deewj GvekesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe JeCe&ve Yeer keÀjles nQ hejvleg GvekeÀe ³eLeeLe& %eeve Deewve

DevegYeJe DeYeer ner hejceelcee keÀjeles nQ, efpeme DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej ner nce GvekeÀes ³eeo keÀj Gve iegCeeW keÀes OeejCe keÀj iegCeJeeve yeveles nQ

Deewj keÀle&J³eeW keÀes keÀjkesÀ Deheves YeefJe<³e kesÀ efueS megKeeW keÀe Keelee pecee keÀjles nQ~

hejceelcee meJe& iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw, keÀuheevle ceW Jen %eeve DeelceeDeeW keÀes oslee nw, efpememes iegCe, MeefkeÌle³eeb meJe&

DeelceeDeeW ceW Deeleer nQ Deewj DeelceeDeeW keÀer MeefkeÌle hegve: peeûele nesleer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej Jes meejs keÀuhe heeì& yepeeleer nQ~

hejceelcee kesÀ cegK³e iegCe %eeve keÀe meeiej, Meeefvle keÀe meeiej, iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej, mJeie& keÀe j®eef³elee, efvejekeÀej,

efveYe&³e-efveJezj, De³eesefve, DekeÀeuecetle&, mee#eer-¢äe, meJe&%e, meJe&MeefkeÌleJeeve, Òesce keÀe meeiej, jnceefoue, #ecee keÀe meeiej, efJeée

keÀu³eeCekeÀejer, meJe& keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee, meJe& DeelceeDeeW keÀe DeefJeveeMeer efhelee, ogKenlee&-megKekeÀlee&, megKe-ogKe oesveeW mes

v³eejs, heeflele-heeJeve, DeYeeskeÌlee, meoe keÀcee&leerle, Demees®elee Deeefo Deeefo nQ, Fve meYeer iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀe %eeve hejceelcee ves mJe³eb

ye´ïee leve ceW DeekeÀj efo³ee Deewj DevegYeJe keÀje³ee~

``yeehe ner DeekeÀj meyekeÀes heefJe$e yeveekeÀj Jeeheme ues peeles nQ~ FmeefueS Gme SkeÀ keÀer ner ceefncee nw~ ye´ïee keÀer Jee legcnejer keÀesF& ceefncee

veneR nw~ yeeyee ve Deelee lees legce Yeer ke̳ee keÀjles~'' mee.yeeyee 26.5.05 efjJee. ``efMeJeyeeyee keÀes keÀesF& Yeer Þe=bieej Deeefo keÀjves keÀer ÒewefkeÌìme ner veneR nw~ GvekeÀes lees DeefJeveeMeer %eeve jlveeW mes ye®®eeW keÀes Þe=bieejves keÀer ner

ÒewefkeÌìme nw~ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe jepe mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 18.8.05 efjJee.

%eeve keÀe meeiej Fme me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e Devle keÀe %eeve SkeÀ %eeve meeiej hejceelcee kesÀ heeme ner nw, FmeefueS GvekeÀes %eeve keÀe meeiej keÀne

peelee nw~ Jener keÀuheevle ceW heg©<eesÊece mebiece³egie hej DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes ³en %eeve osles nQ, efpememes Fme keÀuhe-Je=#e keÀer veF& keÀuece

ueieleer nw, Deelcee³eW heeflele mes heeJeve yeveleer nQ, me=efä hegjeveer mes veF& yeveleer nw Deewj Fme me=efä keÀe ve³ee ®e¬eÀ ®eeuet neslee nw, FmeefueS ner

hejceelcee keÀes me=efä keÀe j®elee Yeer keÀne peelee nw~

``let h³eej keÀe meeiej nw... yeehe henues-henues lees %eeve keÀe meeiej nw~ ye®®eeW ceW Leesæ[e Yeer %eeve nw lees yengle Tb®e heo Òeehle keÀj mekeÀles

nQ~... ³en Yeer JeC[j nw vee! peneB peæ[ ³eeoieej nw, JeneB ner legce ®ewlev³e ceW DeekeÀj yew"s nes~'' mee.yeeyee 12.2.05 efjJee. ``³en mebmeej keÀe ®e¬eÀ kewÀmes ®euelee nw, Gmes peevevee, Fmeer keÀe veece nw %eeve~ yeehe keÀnles nQ - Fmeer keÀe ceQ vee@uespeHegÀue ntB~ cesjs heeme

FmekeÀer HegÀue vee@uespe nw~ ³en keÀceeX keÀe Keelee kewÀmes ®euelee nw, kewÀmes vecyejJeej meye Deeles nQ~ Fve meYeer yeeleeW keÀes ceQ peevelee ntB, efpemekeÀes

keÀesF& ceveg<³e veneR peeve mekeÀlee ke̳eeW efkeÀ meYeer ceveg<³e Fme pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ ceW Deeves Jeeues nQ~ pees Fme ®e¬eÀ ceW Deeves Jeeues nQ, Jes Fve

yeeleeW keÀes veneR peeve mekeÀles~... meYeer ceveg<³e pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ ceW DeekeÀj Deheveer hee@Jeme& Kees osles nQ~'' ceeleséejer 24.6.65

``hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw lees peªj %eeve megveeves Jeeuee nesiee~... hejceelcee kesÀ efueS keÀnles nQ - Jen %eeve keÀe meeiej nw~ meeje

pebieue keÀuece yeveeDees... lees Yeer Devle veneR nes mekeÀlee nw~'' mee.yeeyee 11.7.05 efjJee. ``meskeÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle Yeer iee³ee ngDee nw Deewj efHeÀj ³en Yeer iee³eve nw efkeÀ %eeve keÀe meeiej nw~ meeje meeiej m³eener yeveeDees... lees Yeer

Devle veneR Dee mekeÀleer~'' mee.yeeyee 6.7.05 efjJee. ``Tb®e mes Tb®e yeehe nw, GvekeÀes peeotiej, jlveeiej, %eeve keÀe meeiej Yeer keÀnles nQ~ yeehe keÀer ceefncee DehejceDeheej nw~''

mee.yeeyee 15.7.05 efjJee. ``ye´ïee Üeje mLeehevee keÀjles nQ hejvleg ye´ïee lees keÀjles veneR nQ~ Jen lees heeflele mes heeJeve yeveles nQ~... [^ecee huewve Devegmeej efMeJeyeeyee ceW

%eeve nw~ Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ FveceW %eeve keÀneB mes Dee³ee? veneR, Jen nw ner vee@uespeHegÀue~ Jener legcekeÀes heeflele mes heeJeve yeveeles nQ~''

mee.yeeyee 15.6.04 efjJee. ``hejceelcee keÀes yeerpe keÀne peelee nw~ Jen meejs Peeæ[ keÀer veeuespe oslee nw~ %eeve meeiej keÀnles nQ vee~ %eeve meeiej nw, leye ner heeflele-heeJeve

nw~ efueKeles nes lees yeæ[er mecePe mes efueKevee ®eeefnS~ henues heeflele-heeJeve keÀnW Jee %eeve meeiej keÀnW? peªj %eeve nw, leye lees heeflele keÀes

heeJeve yevee³esiee~ lees henues %eeve meeiej, heerís heeflele-heeJeve efueKevee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 13.10.72 efjJee.

Òesce keÀe meeiej hejceelcee Òesce keÀe DeKegì YeC[ej nw, Òesce keÀe meeiej nw~ nj Deelcee kesÀ Òeefle GvekeÀe DeieeOe Òesce nw, FmeefueS ner GvekeÀe keÀesF& ve

Me$eg nw Deewj ve ner efce$e nw~ meJe& Deelcee³eW GvekeÀes meceeve ªhe mes Deefle efÒe³e nQ Deewj Jen meJe& DeelceeDeeW keÀes Deefle efÒe³e nw~

Deevevo keÀe meeiej hejceelcee keÀes meef®®eoevevo meeiej keÀne peelee nw~ Jen me=efä keÀe hetCe& %eelee nw Deewj pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ mes v³eeje nw, FmeefueS

Jen Deevevo keÀe meeiej nw~ GvekeÀes megKe-ogKe mes v³eeje Yeer keÀne peelee nw~ Deevevo Deelcee Deewj hejceelcee oesveeW keÀe efvepeer iegCe nw hejvleg

Deelcee³eW osneefYeceeve ceW DeekeÀj efJemce=le ceW Dee peeleer nQ hejvleg hejceelcee keÀye efJemce=efle ceW veneR Deeles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes keÀYeer ieYe& mes osn

OeejCe veneR keÀjles nQ~

o³ee keÀe meeiej hejceelcee keÀer ÒeeCeer cee$e hej o³ee nw Deewj GmekeÀer o³ee keÀe YeC[ej keÀye Kegìlee veneR nw, FmeefueS meJe& Deelcee³eW meoe ner

GmekeÀer o³ee keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ, GvekeÀer o³ee keÀer F®íe jKeleer nQ~ FmeefueS GvekeÀes o³eeefveefOe Yeer keÀne peelee nw~

Q. ke̳ee DeelceeDeeW keÀes ogKeer osKekeÀj hejceelcee keÀes HeÀereEueie Deeleer nw? ³eefo neB lees kewÀmes Deewj ³eefo veneR lees Jen o³ee kewÀmes keÀjlee nw?

meekeÀej ye´ïee yeeyee Deewj efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee keÀe heeì& meeLe-meeLe ®euelee nw~ ye´ïee yeeyee DevegYeJeeW keÀe meeiej nw

DeLee&led GvekeÀes meejs ®e¬eÀ kesÀ megKe-ogKe keÀe DevegYeJe nw Deewj hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw~ oesveeW efceuekeÀj me=efä kesÀ keÀu³eeCe keÀe keÀe³e&

keÀjles nQ~

``ceQ jnceefoue Yeer ntB lees keÀeueeW keÀe keÀeue Yeer ntB~ cegPes yegueeles ner nQ heeflele-heeJeve DeekeÀj heeJeve yeveeDees~ kewÀmes jnceefoue ntB Deewj efHeÀj

kewÀmes keÀeueeW keÀe keÀeue ntB, Jen heeì& DeYeer yepee jne ntB... ³eeo mes legcnejs heehe veeMe nes pee³eWies~'' mee.yeeyee 5.5.05 efjJee. Demees®elee, efve¥mebkeÀuhe, yeerpeªhe keÀe iegCe

hejceelce Demees®elee, efve¥mekeÀuhe, yeerpeªhe nw DeLee&led GvekeÀes keÀye efkeÀmeer yeele hej efJe®eej keÀjves keÀer ve DeeJeM³ekeÀlee nw Deewj ve

keÀjlee nw~ Jen peye ye´ïee leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ lees GvekeÀe mebkeÀuhe Deewj keÀce& meeLe-meeLe ner neslee nw~ GvekesÀ Üeje ye´ïee cegKe mes

mece³eevegmeej meeje %eeve mJeYeeefJekeÀ ner efvekeÀuelee nw Deewj mece³eevegmeej meejs keÀe³e& mJeYeeefJekeÀ ner nesles nQ DeLee&led pewmes ûeeceesHeÀesve kesÀ

®eueles ngS efjkeÀe[& hej megF& keÀe mheMe& nesles ner ieerle yepeves ueielee nw~ Ssmes ner mece³e ªheer megF& Deheves mLeeve hej Deeves mes hejceelcee kesÀ

cegKe mes Jen %eeve efvekeÀueves ueielee nw, FmeefueS GvekeÀes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀe ef®evleve, mebkeÀuhe keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~

FmekeÀe DeLe& ³es veneR efkeÀ Jen peæ[ nw, Jen Yeer ®ewlev³e yeerpeªhe nw, FmeerefueS lees ye´ïee leve mes meeje %eeve megveelee nw~ Q. ke̳ee hejceelcee keÀes hejceOeece ceW meekeÀej me=efä hej Deeves keÀe mebkeÀuhe G"lee nw?

veneR, ke̳eeWefkeÀ hejceOeece ceW mebkeÀuhe keÀer Yeer iece veneR nw~ mebkeÀuhe lees mLetue ³ee met#ce Mejerj kesÀ meeLe ner G"lee nw Deewj G" mekeÀlee nw~

hejceelcee kesÀ yeeieJeeve mJeªhe keÀe je]pe

hejceelcee keÀBeìeW kesÀ pebieue keÀes HetÀueeW keÀe yeieer®ee yeveeles, hegjeves Peeæ[ mes ve³es ceer"s Peeæ[ keÀer keÀuece ueieeles FmeefueS GvekeÀes

yeeieJeeve keÀnles Deeefo Deeefo meye jepe ³eLeeLe& jerefle DeYeer hejceelcee kesÀ Üeje helee heæ[e nw~

``yeehe keÀer ceefncee keÀjles heeflele-heeJeve DeeDees, Jen efKeJew³ee nw, yeeieJeeve nw, heehe keÀìséej nw~... yeehe keÀes jnce heæ[lee nw - ye®®es ncekeÀes

³eeo keÀjW lees GvekesÀ heehe keÀì pee³eW~'' mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. ``legce peeveles nes Deye Fme keÀefue³egieer ogefve³ee mes nceeje hewj G" ie³ee nw, nceejer yeesì keÀe uebiej G"e ngDee nw~... yeehe efKeJew³ee Yeer nw lees

yeeieJeeve Yeer nw~'' mee.yeeyee 16.5.05 efjJee. hejceelcee kesÀ heeflele-heeJeve mJeªhe Deewj keÀle&J³e keÀe je]pe

hejceelcee keÀes heeflele-heeJeve keÀne peelee nw hejvleg Jen kewÀmes heeflele-heeJeve nw DeLee&led DeelceeDeeW keÀes kewÀmes heeJeve yeveeles nQ,

FmekeÀe je]pe keÀesF& Yeer veneR peeveles nQ, pees hejceelcee ves mJe³eb ner yelee³ee nw efkeÀ ceQ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve oskeÀj Deewj

jepe³eesie efmeKeueekeÀj DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveelee ntB~ %eeve-³eesie kesÀ DeY³eeme mes ner Deelcee³eW heeJeve yeveleer nQ~ Deelcee kesÀ heeJeve yeveves

keÀe SkeÀcee$e Ghee³e nw, hejceelcee keÀer ³eeo~

``yeehe mes legcekeÀes leekeÀle efceueleer nw, efpememes legce heeJeve yeveles nes~... Deelcee kewÀmes heeJeve yeveWieer, ³en keÀesF& Yeer yelee veneR mekeÀles nQ~''

mee.yeeyee 9.9.04 efjJee. ``Òepeeefhelee ye´ïeekegÀceejer F&éejer³e efJeée-efJeÐeeue³e... ³egefveJeme& mes ³egefveJee|meìer De#ej efvekeÀuee nw~... yeehe ner DeekeÀj meejs ³egefveJeme& keÀes

heeJeve yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 2.2.05 efjJee.

``F&éej ke̳ee j#ee keÀjles nQ, mees lees legce ye®®es peeveles nes~ keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye lees nj SkeÀ keÀes Dehevee ®egkeÌlet keÀjvee ner nw... yeehe

keÀnles nQ nce lees Deeles nQ heefleleeW keÀes heeJeve yeveeves~'' mee.yeeyee 2.2.05 efjJee. hejceelce kesÀ iejerye-efveJeepe keÀle&J³e keÀe je]pe

hejceelcee keÀes iejerye-efveJeepe keÀne peelee nw hejvleg Jen kewÀmes iejerye-efveJeepe nw, ³en je]pe Yeer Jen mJe³eb ner DeekeÀj yeleeles nQ efkeÀ

DeYeer pees iejerye-meeOeejCe nQ, Jes ner yeeyee kesÀ ye®®es yeveles nQ Deewj Jes ner YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW Tb®e heo heeles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes ner leve-ceve-

Oeve mes ³e%e keÀes ceoo keÀjles Deewj Jes ner yeeyee keÀer mesJee ceW Deheves keÀes mecee|hele keÀjles nQ~ yeeyee keÀnles nQ pees keÀjesæ[heefle nQ ³ee pees Deheves

keÀes yengle efJeÜeve mecePeles nQ, GvekeÀe veF& ogefve³ee ceW heeì& veneR nw~ yeeyee keÀes lees Yeesues-Yeeues iejerye ye®®es, ceelee³eW ner efÒe³e nw, pees me®®eer

efoue mes yeeyee kesÀ yeveles nQ~

``legcnejs heeme DekeÌmej keÀjkesÀ iejerye-ogKeer ner Dee³eWies, meentkeÀej veneR Dee³eWies~... efpevekeÀer lekeÀoerj ceW nQ, GvekeÀes Peì efve½e³e yew" peelee

nw~... FmeceW cetBPeves keÀer ojkeÀej veneR nw~ Deheves Thej Deehesner jnce keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 22.10.04 efjJee. ``yeehe yegef×ceeveeW keÀer yegef× nw, lees ke̳ee efkeÀmeer Dejye-Kejyeheefle keÀer yegef× keÀes veneR heueìe mekeÀlee nw uesefkeÀve [^ecee keÀe yengle

keÀu³eeCekeÀejer efve³ece yevee ngDee nw efkeÀ hejceelce keÀe³e& ceW HegÀjer-HegÀjer mes leueeye nesvee nw, DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀe YeefJe<³e yevevee nw''

De.yeeheoeoe 16.12.2000

``yeehe keÀnles - pees meentkeÀej nQ, GvnW iejerye peªj yevevee nw, yeveWies ner ke̳eeWefkeÀ GvneW keÀe heeì& Ssmee nw~ Jes keÀYeer "nj ve mekeWÀ ke̳eeWefkeÀ

OeveJeeve keÀes DenbkeÀej Yeer yengle jnlee nw~... Jes peye osves Dee³eWies lees yeeyee keÀnWies - ojkeÀej veneR nw, Deheves heeme jKees, peye peªjle

nesieer lees efHeÀj ues ueWies~'' mee.yeeyee 23.11.04 efjJee. ``iejerye Dehevee De®íe Yeei³e yevee³eWies Deewj mecePeves keÀe heg©<eeLe& keÀjWies~ meentkeÀejeW keÀes lees heg©<eeLe& keÀjvee veneR nw~ GveceW osneefYeceeve

yengle nw vee~... iejerye Peì Deheveer yewìjer Yej mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ yeehe keÀes yengle ³eeo keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. ``efMeJe lees YeieJeeve nw, Jener keÀuhe-keÀuhe Yeejle ceW DeekeÀj veke&ÀJeemeer mes mJeie&Jeemeer, yesiej ìt efÒevme yeveeles nQ~ heeflele keÀes heeJeve yeveeles

nQ~ Jes ner meJe& kesÀ ieefle-meÃefle oelee nQ~'' mee.yeeyee 18.2.05 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - meentkeÀej 10 npeej oslee nw, GvekeÀes Yeer Glevee ner HeÀue efceuesiee, efpelevee Dee" Deevee osves Jeeues keÀes~ yeehe iejerye

efveJeepe nw vee! iejerye kesÀ heeme nesiee ner SkeÀ ©he³ee, lees Gvemes 10 hewmee osles nQ lees GvekeÀes 10 ueeKe kesÀ yejeyejer ceW osvee heæ[s~ FmeefueS

yeehe keÀe veece nw iejerye efveJeepe~'' mee.yeeyee 29.10.71 efjJee. hejceelcee kesÀ meceoMeea mJeªhe keÀe je]pe

hejceelcee keÀes meceoMeea keÀne peelee nw DeLee&led GmekeÀer ¢efä meJee&lceeDeeW kesÀ efueS yejeyej nw, efkeÀmekesÀ efueS keÀesF& he#eheele veneR

nw, Fme mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe DeYeer hejceelcee keÀjeles nQ~

``Devle ceW ye®®eeW keÀes ³eneB DeekeÀj jnvee nw~ nceeje ³eeoieej Yeer ³eneB nw~...pewmes Megª ceW yeeyee ves legce ye®®eeW keÀes yenuee³ee nw, efHeÀj

efheíeæ[er ceW yenueevee Megª keÀjWies~ pewmes henues JeeueeW keÀes h³eej efkeÀ³ee Lee, efheíeæ[er JeeueeW keÀe Yeer nkeÀ nw~ Gmeer mece³e Ssmes HeÀerue keÀjWies

pewmes yewkegÀC" ceW yew"s nQ~'' mee.yeeyee 27.5.71 efjJee. hejceelcee kesÀ efKeJew³ee mJeªhe keÀe je]pe / hejceelcee, veF&³ee Deewj efKeJew³ee keÀe jepe

hejceelce Deelcee ªheer vew³ee keÀes Fme efJe<e³e meeiej mes heej keÀjkesÀ #eerj-meeiej ceW ues peelee nw~ FmekeÀe kegÀí JeCe&ve ®evêkeÀevle

Jesoevle ceW Yeer nw~ kewÀmes Deelcee³eW mìercej ceW ®eæ{leer Deewj peye keÀesF& Ssmee mece³e Deelee nw lees Deelcee³eW ogefve³ee kesÀ ueesYe-ueeue®e, ceesn

Deeefo kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW Gmemes Glej peeleer nQ Deewj mìercej ®euee peelee nw~

``DeYeer legce ye®®es peeveles nes nce mebiece³egie hej yew"s nQ~ ³en Yeer JeC[j nw efkeÀ pees mebiece³egie hej DeekeÀj mìercej ceW yew"keÀj efHeÀj Glej

peeles nQ~ Deye legce mebiece³egie hej heg©<eesÊece yeveves kesÀ efueS DeekeÀj veebJe ceW yew"s nes, heej peeves kesÀ efueS~ efHeÀj hegjeveer ogefve³ee mes efoue

G"e uesveer nesleer nw~'' mee.yeeyee 28.6.05 efjJee.

``³en SkeÀ ner mece³e nw peye legcekeÀes Deheves keÀes Deelcee mecePe keÀj SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~... me®e keÀer mLeehevee ceW efkeÀleves efJeIve

heæ[les nQ hejvleg iee³ee ngDee nw efkeÀ me®e keÀer veeJe efnuesieer-[guesieer uesefkeÀve [tyesieer veneR~'' mee.yeeyee 8.6.05 efjJee.

``legce peeveles nes yeehe nceejer vew³ee Gme efkeÀveejs ues peeles nQ~... yeehe keÀe efKeJew³ee veece Yeer DeLe& meefnle jKee nw vee~ ceefncee keÀjles nQ -

veF&³ee cesjer heej ueieeDees~'' mee.yeeyee 7.7.05 efjJee. efJe<e³e JewlejCeer veoer DeLee&led efJe<e³e meeiej Deewj #eerj meeiej keÀe jepe

ogefve³ee ceW ceveg<³eeW keÀer ceev³elee efkeÀ Fme peiele mes hejs keÀesF& efJe<e³e JewlejCeer veoer nw, efpemeceW ievo Yeje jnlee nw Deewj efpemeceW

ieesles Keeles ngS Deelcee³eW Deheves heeheeW keÀe he½eeleehe keÀjles nQ, oC[ Yeesieles nQ hejvleg DeYeer yeeyee ves %eeve efo³ee nw efkeÀ Ssmeer keÀesF& veoer veneR

nw, ³es meeje efJeée ner efJe<e³e JewlejCeer veoer nw, efpemeceW meYeer Deelcee³eW efJe<e³e-Yeesie kesÀ JeMeerYetle ogKe heeles nQ~ ³es efJe<e³e-Yeesie ner efJe<e³e

JewlejCeer veoer nw~ hejceelcee DeekeÀj %eeve oskeÀj Deewj jepe³eesie efmeKeueekeÀj heeJeve yeveeles nQ Deewj ncekeÀes Fme efJe<e³e JewlejCeer veoer mes heej

keÀjkesÀ megKe-Meeefvle keÀer ogefve³ee #eerj meeiej DeLee&led mJeie& ceW ues peeles nQ~

``%eeve osves Jeeuee SkeÀ yeehe kesÀ efmeJeeS otmeje keÀesF& nw veneR~ %eeve mes ner meÃefle nesleer nw~... DeYeer nce efJe<e³e Jeemevee kesÀ ogyeve ceW

SkeÀoce HebÀme heæ[les nQ~... yeeyee keÀes Yeer [^ecee Devegmeej Deevee ner heæ[lee nw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ yebOee³eceeve ntB, Fve meyekeÀes ogyeve mes

efvekeÀeueves kesÀ efueS~ FmekeÀes keÀne peelee nw kegÀcYeer-heekeÀ veke&À~'' mee.yeeyee 23.10.04 efjJee. ``ie©[ hegjeCe ceW Yeer efJe<e³e JewlejCeer veoer keÀe JeCe&ve nw vee~... heeflele nQ leye hegkeÀejles nQ efMeJeyeeyee ncekeÀes Fme heeflele ogefve³ee mes

ígæ[eDees~ DeYeer peye yeehe Dee³es nQ leye legcekeÀes mecePe heæ[er nw efkeÀ ³en efJekeÀej ceW peevee heeflele keÀece nw~ Deeies ³en veneR mecePeles Les~''

mee.yeeyee 4.11.04 efjJee. ``yeehe mJeie& keÀe Jemee& osles nQ, cee³ee jeJeCe Þeehe osleer nw~ ³en Yeer Kesue yevee ngDee nw~ yeehe keÀnles nQ [^ecee Devegmeej ceQ efMeJeeue³e mLeeheve

keÀjlee ntB~ Yeejle efMeJeeue³e Lee, DeYeer JesM³eeue³e nw~ efJe<e³e meeiej ceW ieeslee Keeles jnles nQ~... DeYeer Yeejle efkeÀlevee efYeKeejer yeve ie³ee

nw~ Yeejle ner efkeÀlevee meentkeÀej Lee, mJeie& ceW SkeÀ ner Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Lee~'' mee.yeeyee 8.1.05 efjJee. ``ie=nmLe J³eJenej ceW jnles keÀceue HetÀue meceeve heefJe$e yevevee nw~... Fme cee³eeJeer efJe<e³e JewlejCeer veoer ceW jnles keÀceue HetÀue meceeve heefJe$e

yevevee nw~'' mee.yeeyee 31.1.05 efjJee. ``DeYeer ³en heeflele hegjeveer ogefve³ee nw~ efJe<e³e JewlejCeer veoer ceW ieeslee Keeles jnles nQ~ ³en Yeer veneR mecePeles efkeÀ efJekeÀej ceW peevee heehe

nw~... yegueeles nQ ns heeflele-heeJeve DeekeÀj Fme heeflele ogefve³ee keÀes heeJeve yeveeDees~'' mee.yeeyee 15.8.05 efjJee. hejceelcee kesÀ meewoeiej mJeªhe keÀe je]pe

hejceelcee %eeve-jlveeW keÀe DeKegì YeC[ej nw, Jen DeekeÀj ³es %eeve jlve meJe& DeelceeDeeW keÀes osles nQ~ kewÀmes %eeve jlve osles Deewj

kewÀmes DeelceeDeeW kesÀ meeLe meewoe keÀjles nQ, efpememes DeelceeDeeW keÀer yegef× hegjeveer ogefve³ee keÀer Jemleg-J³eefkeÌle³eeW mes efvekeÀue pee³es Deewj

DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀes OeejCe keÀj ceeueeceeue yeve pee³eW~ ³es meye heg©<eeLe& hejceelcee ner keÀjeles nQ~

``efMeJeyeeyee keÀer ³es meye ogkeÀeve nQ~ nt-ye-nt pewmes ogkeÀeveoejer ceW neslee nw, FmeceW Yeer nw~ hejvleg ³en J³eeheej keÀesF& efJejuee keÀjs~ J³eeheej

lees meYeer keÀes keÀjvee nw~ íesìs ye®®es Yeer %eeve Deewj ³eesie keÀe J³eeheej keÀj mekeÀles nQ~'' mee.yeeyee 26.12.04 efjJee. ``legce ye´eïeCeeW kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& keÀes ³en ©neveer vee@uespe efceue ve mekesÀ~... ³en DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀer peJeenjele nw~ efpevekesÀ

heeme De®ís-De®ís jlve neWies, Jes meentkeÀej yeveWies Deewj DeewjeW keÀes Yeer yevee³eWies~... yeehe keÀes keÀne peelee nw meewoeiej-jlveeiej, jlveeW keÀe

meewoe keÀjles nQ~ efHeÀj peeotiej Yeer nw ke̳eeWefkeÀ GvekesÀ heeme ner efoJ³e-¢efä keÀer ®eeyeer nw~... keÀF³eeW keÀes ye´ïee keÀe Deewj ke=À<Ce keÀe

mee#eelkeÀej neslee nw~'' mee.yeeyee 1.2.05 efjJee. ``yeehe Deveeæ[er J³eeheejer Leesæ[s ner nw~ pees efkeÀmekeÀe uesJes Deewj keÀece ceW ve DeeJes, Deewj ner y³eepe YejkeÀj osvee heæ[s~ Ssmes keÀe Leesæ[sner

ueWies~... YeesueeveeLe nw leye lees GvekeÀes meye ³eeo keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 13.5.05 efjJee. ``ceveg<³e keÀes osJelee yeveeves keÀer peeotiejer keÀesF& keÀj ve mekesÀ~ yeeyee meewoeiej Yeer nw, hegjevee ueskeÀj ve³ee osles nQ~... ceQ legcekeÀes vecyejJeve

keÀce& efmeKeueelee ntB~... yeehe pees cele osles nQ, GmeceW ìer®ej keÀer cele, ieg© keÀer cele, meesveej keÀer cele, Oeesyeer keÀer cele Deeefo meye celeW Dee

peeleer nQ~'' mee.yeeyee 31.5.05 efjJee.

``Deye yeehe legcekeÀes ³en %eeve jlveeW keÀe J³eeheej efmeKeueeles nQ~ Jen J³eeheej lees FvekesÀ Deeies kegÀí Yeer veneR nw~... yeeyee ves FveceW ÒeJesMe

efkeÀ³ee Deewj HeÀì mes meye íesæ[ efo³ee~... ³es nQ %eeve jlve~ keÀesF& efJejuee J³eeheejer Fvemes J³eeheej keÀjs~'' mee.yeeyee 20.7.05 efjJee. ``³en Yeer meye OevOee nw~ Deheveer DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀjveer nw, FmeceW yengleeW keÀe keÀu³eeCe nesiee~ pewmes Fme ye´ïee ves Yeer efkeÀ³ee~...yeeyee

efyepevesmecewve Yeer lees nw vee~ legcemes keÀKeheve heeF&-hewmes uesefkeÀj SkeÌme®esvpe ceW ke̳ee oslee nw~'' mee.yeeyee 30.7.05 efjJee. hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe je]pe

hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej mJeªhe keÀe YeefkeÌle ceeie& ceW yengle JeCe&ve nw Deewj FmekesÀ efJe<e³e ceW efJeefYevve OeceeX Deewj

ceev³eleeDeeW ceW yengle efJejesOeeYeeme Yeer nw hejvleg ³eLeeLe& ke̳ee nw, Jen keÀesF& veneR peevelee nw~ Yeejle Yetefce ceW hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj

meekeÀej mJeªhe oesveeW keÀe meceeve cenlJe nw~ %eeve ceeie& ceW FmekeÀe ke̳ee cenlJe nw, efpemekesÀ keÀejCe YeefkeÌle ceeie& ceW Flevee cenlJe nw, Fme

jnm³e keÀe %eeve Yeer DeYeer yeeyee kesÀ Üeje efceuee nw, peye efvejekeÀej hejceelcee ves mJe³eb meekeÀej ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj Fme mel³e keÀe

%eeve efo³ee Deewj DevegYeJe keÀje³ee~ efvejekeÀej meekeÀej kesÀ efyevee keÀesF& keÀe³e& veneR keÀj mekeÀlee Deewj meekeÀej efvejekeÀej hejceelcee kesÀ efyevee

me=efä kesÀ veJe-efvecee&Ce keÀe keÀesF& keÀe³e& veneR keÀj mekeÀlee~ oesveeW ner SkeÀ-otmejs kesÀ hetjkeÀ nQ, FmeefueS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ efueS oesveeW

mJeªheeW keÀer ³eeo DeeJeM³ekeÀ nw~ efvejekeÀej %eeve meeiej nw lees meekeÀej DevegYeJeeW keÀe meeiej nw~

hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW mJeªheeW keÀer mce=efle ke̳eeW DeeJeM³ekeÀ nw? hejceelcee meJe& %eeve, iegCe Deewj MeefkeÌle³eeW

keÀe meeiej nw, meJe&MeefkeÌleJeeve nw, GvekeÀer ³eeo mes ner Deelcee ceW %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀer OeejCee nesleer nw Deewj meekeÀej keÀes ³eeo keÀjles nQ

lees GvekesÀ meceeve heg©<eeLe& keÀer ÒesjCee efceueleer nw ke̳eeWefkeÀ ³eesie kesÀ efve³eceevegmeej Deelcee efpemekeÀes ³eeo keÀjleer nw, GmekesÀ iegCe-Oece& Gme hej

DeJeM³e ner ÒeYeeefJele nesles nQ~ nce DeelceeDeeW keÀes efvejekeÀej ogefve³ee ceW Yeer peevee nw lees meekeÀej ceW Yeer heeì& yepeevee nw lees oesveeW keÀer

meHeÀuelee kesÀ efueS hejceelcee keÀes efvejekeÀej Deewj meekeÀej oesveeW mJeªheeW mes ³eeo keÀjvee nw ke̳eeWefkeÀ efvejekeÀej ves meekeÀej Üeje keÀce& keÀjkesÀ

efoKee³es nQ~ hejvleg ³eneB ³es yeele mcejCeer³e nw efkeÀ meekeÀej keÀes ³eeo keÀjles ngS Yeer GmeceW efvejekeÀej keÀer GheefmLeefle keÀes Yetuevee veneR ®eeefnS

ke̳eeWefkeÀ meekeÀej ceW efvejekeÀej keÀer ³eeo mes ner Deelce-keÀu³eeCe mecYeJe nw~

efvejekeÀej hejceelcee Deewj meekeÀej ye´ïee yeehe oesveeW keÀes osKeW lees SkeÀ meejs keÀuhe hejceOeece ceW jnlee nw Deewj otmeje meejs keÀuhe

Fme me=efä hej heeì& ceW jnlee nw~

``legce ye®®eeW keÀes ³en meejer vee@uespe yegef× ceW jKeveer nw~... ye®®eeW keÀes ³en De®íer jerefle efve½e³e ceW jKevee nw efkeÀ nce DeelceeDeeW keÀes heæ{eves

Jeeuee efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee nw~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee. ``ÒewefkeÌìkeÀue ceW YeieJeeve kesÀ efpelevee meekeÀej mecyevOe ceW vepeoerkeÀ Dee³eWies, Glevee heg©<eeLe& ceW Yeer vepeoerkeÀ Dee³eWies~... efYevvelee efceìekeÀj

SkeÀlee ueeves kesÀ efueS oes yeeleW ueeveer heæ[W~ SkeÀ lees SkeÀveeceer yeve meowJe nj yeele ceW SkeÀ keÀe ner veece uees Deewj SkeÀe@veeceer Jeeues yevevee

nw~ mece³e, mebkeÀuhe Deewj %eeve kesÀ Kepeeves keÀer Yeer SkeÀe@veeceer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 21.5.70

``Ssmes ner efvejekeÀej Deewj meekeÀej yeehe oesveeW keÀes meeLe Jee meeceves jKeles ngS nj keÀce& Jee nj mebkeÀuhe keÀjes lees ³en ®eejes ner yeeleW DeLee&led

nsuLe, JesuLe, nwhheer Deewj nesueer Dee@ìescesefìkeÀueer Dee pee³eWieer~ efmeHe&À efvejekeÀej keÀes Jee efmeHe&À meekeÀej keÀes ³eeo keÀjves mes ®eejes yeeleW veneR

Dee³eWieer~'' De.yeeheoeoe 14.6.72

``pewmes yeehe ceneve nw, Jewmes ner yeehe kesÀ meeLe efpeve DeelceeDeeW keÀe nj keÀoce Je nj ®eefj$e kesÀ meeLe mecyevOe Je heeì& nw, Jen Yeer ceneve nw~

Fme cenevelee keÀes De®íer jerefle mes peeveles ngS nj keÀoce G"eves mes nj keÀoce ceW he¨eeW keÀer Òeeefhle mJele: ner nes peeleer nw ke̳eeWefkeÀ meeje

DeeOeej mce=efle hej nw~ '' De.yeeheoeoe 23.1.75

``keÀesF& keÀer yegef× ceW jnlee nw efkeÀ hejceelcee lees meye kegÀí peeveles nQ~ nce pees kegÀí De®íe ³ee yegje keÀjles nQ, Jen meye peeveles nQ~ FmekeÀes

DevOeÞe=×e keÀe YeeJe keÀne peelee nw~... ceveg<³e pees keÀce& keÀjles nQ, GvekeÀe De®íe ³ee yegje HeÀue [^eceevegmeej GvekeÀes efceuelee ner nw~ FmeceW

yeehe keÀe keÀesF& keÀveskeÌMeve veneR nw~... peeveer peevevenej De#ej ner jebie nw~'' mee.yeeyee 5.7.05 efjJee. ``YeefkeÌle ceeie& ceW ÒeeLe&vee keÀjles nQ hejvleg YeieJeeve keÀes keÀeve keÀneB nQ, pees megves~ efyeiej keÀeve, efyeiej cegKe, megveWies, yeesueWies kewÀmes?... legce

yeehe keÀes efpelevee ³eeo keÀjWies, Glevee heehe veeMe neWies~... YeefkeÌle ceeie& ceW YeeJevee keÀe Yeeæ[ efceue peelee nw, Jen Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ Mejerj

efyeiej yeehe yeele kewÀmes keÀjWies, megveWies kewÀmes?'' mee.yeeyee 5.7.05 efjJee. ``yengle ye®®es efíheeles nQ, yeeyee kesÀ Deeies veneR Deeles nQ~ yeeyee ves keÀne nw Fve (meekeÀej) mes cele efíheeDees~ FvekeÀes legce meYeer megveeDees lees

ceeHeÀ nes pee³esiee~ efHeÀj Yeer ³en cesje ye®®ee nw, FvekeÀes me®e yelee oes~ ceQ lees peevelee ner ntB, hejvleg FvekeÀes kewÀmes helee heæ[s, FmeefueS meYeer

FvekeÀes megveeDees~ Deeies keÀe pevce-pevceevlej keÀe efnmeeye lees cesjs heeme nw~ Fme pevce keÀe pees nw mees GvekeÀes megveeDees lees ceQ Yeer megvetBiee~...

ceeHeÀ Jen keÀjWies, ceQ veneR~'' mee.yeeyee 19.11.72 efjJee.

Q. ke̳ee hejceelcee hejceOeece ceW nesles ngS YeefkeÌle ceeie& ³ee %eeve ceeie& ceW efkeÀmeer keÀer yeele keÀes megvelee nw? hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe yeehe keÀe je]pe

Deelcee Deewj hejceelcee oesveeW DeefJeveeMeer nQ~ hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe DeefJeveeMeer yeehe nw, Gvemes meJe& DeelceeDeeW keÀes

heefJe$elee-megKe-Meeefvle, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle, %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe pevceefme× DeefOekeÀej efceuelee nw FmeefueS meJe& Deelcee³eW GvekeÀes

³eeo keÀjleer nQ Deewj yeehe Yeer meJe& DeelceeDeeW keÀes ³eeo keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes meJe& DeelceeDeeW keÀes Jemee& osvee nw, meJee&lceeDeeW keÀe

keÀu³eeCe keÀjvee nw~

``yeehe keÀe heefj®e³e lees peªj meyekeÀes efceuevee ®eeefnS~ efheíeæ[er ceW yeehe keÀes lees peeveWies vee~ efJeveeMe kesÀ mece³e meYeer keÀes helee heæ[lee nw

efkeÀ yeehe Dee³ee ngDee nw~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ ceQ lees meyekeÀe yeehe ntB, nceeje meye hej h³eej nw~ ³eneB yew"s Yeer yeehe keÀer vepej Devev³e ye®®eeW keÀer lejHeÀ peeleer nw, pees yeehe

keÀes yengle Òesce mes ³eeo keÀjles nQ Deewj mee|Jeme Yeer keÀjles nQ~... pees cegPes ³eeo veneR Yeer keÀjles nQ lees Yeer ceQ meyekeÀes ³eeo keÀjlee ntB ke̳eeWefkeÀ

cegPes lees meyekeÀes Jeeheme ues peevee nw~'' mee.yeeyee 24.11.04 efjJee. hejceelcee kesÀ meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀe jepe

Òee³e: ceveg<³e meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe DeLe& mecePeles nQ efkeÀ hejceelcee pees ®eens mees keÀj mekeÀlee nw ³ee Fme efJeée ceW pees kegÀí Yeer nes

jne nw, Jen hejceelcee ner keÀj jne nw hejvleg ceveg<³eeW keÀer ³es ceev³elee mel³e veneR nw~ hejceelcee keÀe Yeer Fme efJeée-veeìkeÀ ceW efveef½ele heeì& nw,

Jener DeekeÀj yepeelee nw~ hejvleg Jen efkeÀmeer Yeer mLeeve hej efyevee efkeÀmeer yeeOee kesÀ pee mekeÀlee nw, efkeÀmeer Yeer mLeeve kesÀ efJe<e³e ceW peeve

mekeÀlee nw hejvleg Jen [^ecee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegªhe ner keÀe³e& keÀjlee nw~ Yeues me=efä kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀ efueS ye´ïee yeeyee keÀe leve

efveef½ele nw hejveleg efHeÀj Yeer Jen efkeÀmeer kesÀ Yeer leve ceW ÒeJesMe neskeÀj keÀe³e& keÀj mekeÀlee nw~ Jen cee³ee jeJeCe hej peerle henveelee nw, FmeefueS

Yeer Gmes meJe&MeefkeÌleJeeve keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ yeeyee keÀnlee nw - cee³ee Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve nw~

hejceelce meJe& meceLe&, meJe&MeefkeÌleJeeve nw Deewj Jen pees ®eens Jen keÀj mekeÀlee nw, ®eens lees efkeÀmekesÀ Yeer efoue keÀer yeele keÀes peeve

mekeÀlee nw hejvleg Jen efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peeveves Jeeuee Deewj keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peeveves Jeeuee

nesves kesÀ keÀejCe GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ efJehejerle keÀesF& Yeer keÀe³e& veneR keÀjlee nw Deewj ve ner GvekeÀes keÀesF& Ssmeer yeele keÀes keÀjves ³ee peeveves

keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~

hejceelcee kesÀ jnceefoue mJeªhe keÀe je]pe Deewj DevegYeJe

hejceelcee efkeÀlevee jnceefoue nw Deewj kewÀmes DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀjles nQ, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer GvekeÀer ye´ïee leve ceW

ÒeJesMelee mes ner DevegYeJe neslee nw~ kewÀmes hejceelcee DehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjles nQ~

``keÀF& efJekeÀej ceW peeles jnles efHeÀj Yeer yeeyee kesÀ heeme Deeles jnles nQ~ Gvemes hetíles ke̳eeW Deeles nes? lees keÀnles ke̳ee keÀªB, jn veneR mekeÀlee

ntB~ ³eneB Deelee ntB Mee³eo leerj ueie pee³es~ Deehe efyeiej nceejer meÃefle keÀewve keÀjsiee~... efve½e³e Yeer neslee nw efkeÀ yeeyee ncekeÀes heeflele mes

heeJeve iegueiegue yeveeles nQ~... Ssmes me®e yeesueves Jeeues ye®®eeW hej yeeyee keÀes Yeer lejme heæ[lee nw~ efHeÀj Yeer Ssmes ner nesiee, veeELeie v³et~...

jepeOeeveer ceW meye ®eeefnS~ yeeyee keÀnles ye®®es efnccele veneR íesæ[es~'' mee.yeeyee 6.12.04 efjJee. ``DeOece mes DeOece JesM³ee³eW nQ, GvekeÀer Yeer mee|Jeme keÀjveer ®eeefnS~... GvekeÀes %eeve osves mes yes®eejer yengle KegMe neWieer ke̳eeWefkeÀ Jes Yeer

Deyeuee³eW nQ~... iejeryeeW keÀe nw ner YeieJeeve~... iejerye ner kegÀí ve kegÀí Yespe osles nQ~... ³en keÀesF& veF& yeele veneR~ yeehe mee#eer neskeÀj

osKeles nQ~'' mee.yeeyee 23.8.05 efjJee. hejceelcee Deewj [^ecee keÀe je]pe

hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe j®elee veneR nw hejvleg FmekeÀe hegCe& %eelee DeJeM³e nw~ meYeer DeelceeDeeW keÀer lejn hejceelcee keÀe Yeer

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& nw hejvleg GvekeÀe heeì& Dev³e DeelceeDeeW mes efJeMes<e nw~ ceveg<³eeW keÀer ³en YeÏeefvle nw efkeÀ

DeelceeDeeW keÀes megKe ³ee ogKe hejceelcee ner osles nQ~ hejceelcee keÀes ogKenlee&-megKekeÀlee& keÀne peelee nw~ JeemleJe ceW hejceelcee ve megKe oslee

nw Deewj ve ogKe oslee nw~ Jen [^eceevegmeej megKe keÀe jemlee yeleelee nw, pees ®euelee nw, Jen heelee nw~ ogefve³ee ceW efkeÀmekeÀes megKe DeefOekeÀ nw

Deewj efkeÀmekeÀes megKe keÀce nw~ ³eefo hejceelcee ves efo³ee lees GmekeÀe ³es keÀce& ³eLeeLe& kewÀmes keÀne pee³esiee! ke̳eeWefkeÀ Jen lees meceoMeea

v³ee³ekeÀejer nw~ Jen meyekeÀes SkeÀ meceeve ner jemlee yeleelee nw Deewj GvekeÀer ceoo Yeer [^ecee kesÀ efve³eceevegmeej meyekeÀes meceeve ªhe mes efceueleer

nw hejvleg nj Deelcee [^ecee ceW Deheves heeì& Devegmeej ner GmekeÀes ûenCe nw peerJeve ceW ueelee nw~

``yeehe keÀnles nQ - ³en [^ecee yevee ngDee nw, ceQ Yeer [^ecee kesÀ yevOeve ceW yeBOee ngDee ntB~ Fme [^ecee mes ceQ Yeer ítì veneR mekeÀlee ntB~... ceQ

efkeÀmekeÀes Leesæ[s ner ogKe oslee ntB~ ³en lees nj SkeÀ keÀe Dehevee heeì& nw~'' mee.yeeyee 8.1.05 efjJee. ``DeYeer yeehe DeekeÀj vee@uespe osles nQ~ Fme mece³e Jes peeveles nQ efkeÀ ncekeÀes %eeve osvee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW GvekeÀer yegef× ceW ³en yeeleW veneR

jnleer nQ efkeÀ ncekeÀes peekeÀj %eeve osvee nw~ ³en meye [^ecee ceW vetBOe nw~ yeeyee kegÀí keÀjles veneR nQ~ [^ecee ceW efoJ³e-¢efä efceueves keÀe heeì& nw

lees mee#eelkeÀej nes peelee nw~ yeehe keÀnles nQ - Ssmes veneR efkeÀ ceQ yew"keÀj mee#eelkeÀej keÀjelee ntB~ ³en meye [^ecee ceW vetBOe nw~... [^ecee ceW

vetBOe nesieer lees nes pee³esiee~ ceQ Yeer [^ecee ceW yeebOee ngDee ntB~'' mee.yeeyee 01.02.05 efjJee.

Q. ke̳ee hejceelcee YeefkeÌleceeie& ceW Deelee nw ³ee mee#eelkeÀej keÀjelee nw ³ee yeehe keÀe heeì& ®euelee nw?

``Ssmes veneR efkeÀ cesje ceefvoj uetìles nQ lees ceQ kegÀí keÀªB~ [^ecee ceW uetìves keÀe ner nw, efHeÀj Yeer uetì ues pee³eWies~... [^ecee ceW efJeveeMe keÀer Yeer

vetBOe nw, mees efHeÀj Yeer nesiee~ ceQ keÀesF& HetbÀkeÀ veneR oslee ntB efkeÀ efJeveeMe nes pee³es~ ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``[^ecee ceW henues mes ner vetBOe nw~ [^ecee legcekeÀes heg©<eeLe& keÀjelee jnlee nw, legce keÀjles jnles nes~ peeveles nes [^ecee ceW nceeje DeefJeveeMeer heeì&

nw~... cesje pees [^ecee ceW heeì& nw, Jener yepeeves Deelee ntB~'' mee.yeeyee 1.6.05 efjJee.

hejceelcee Deewj keÀce& keÀe je]pe ogefve³ee ceW efkeÀmeer Yeer Deelcee GmekesÀ keÀce& kesÀ DeeOeej hej ner nesleer nw~ hejceelcee keÀer Fleveer ceefncee nw, lees peªj Gmeves DeekeÀj

Ssmes keÀce& efkeÀ³es nQ, efpevemes DeelceeDeeW keÀes megKe efceuelee nw Deewj Deelcee³eW ogKe kesÀ mece³e GvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ~ ³en Yeer DeelceeDeeW keÀe

hejceelcee kesÀ meeLe keÀce& keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw efkeÀ hejceelcee ncekeÀes megKe oslee Deewj nce YeefkeÌle ceeie& ceW GmekeÀer ceefncee keÀjles nQ~

``cesjer hejce-Deelcee, meJe&MeefkeÌleJeeve, peeveer-peevevenej, %eeve keÀe meeiej... keÀnkeÀj ceefncee keÀjles nQ~ ³en cesjer ceefncee keÀesF& cegHeÌle keÀer

Leesæ[sner nw~ ceQves keÀece efkeÀ³ee nw Deewj cesje kegÀí keÀle&J³e nw, ceQves yengle Tb®ee keÀece ³eneB efkeÀ³ee nw, FmeefueS ceefncee nw~''

ceeleséejer 24.06.65

Q. ke̳ee hejceelcee hejceOeece ceW efkeÀmekeÀer hegkeÀej keÀes megvelee nw?

Q. ke̳ee hejceelcee YeefkeÌle ceeie& ceW DeekeÀj YekeÌleeW keÀes mee#eelkeÀej keÀjelee nw? ³eefo neB lees kewÀmes?

Q. ke̳ee hejceelcee Yeesie Deeefo mJeerkeÀej keÀjlee nw?

Q. ke̳ee hejceelcee efkeÀmeer Deelcee keÀes DeefOekeÀ Deewj efkeÀmekeÀes keÀce oslee nw DeLee&led hejceelcee keÀe efkeÀmemes DeefOekeÀ Deewj efkeÀmemes keÀce

h³eej nw? ³eefo neB lees kewÀmes?

Q. ke̳ee hejceelcee keÀes Yeer GmekesÀ efkeÀ³es ngS keÀceeX keÀe HeÀue efceuelee nw?

Deelcee keÀe jepe / DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe je]pe

Deelcee SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer meÊee nw~ Deelcee ve hejceelcee keÀe DebMe nw, ve Deelcee hejceelcee yeve mekeÀleer nw Deewj ve ner

Deelcee hejceelcee ceW ueerve nesleer nw~ Deelcee³eW Deewj hejceelcee SkeÀ ner JebMe keÀer nQ, oesveeW keÀe mJeªhe p³eeseflee|yevog nw Deewj DeefJeveeMeer nw~

hejceelcee Yeer SkeÀ Deelcee nw hejvleg Jen %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW ceW Dev³e DeelceeDeeW mes efYevve nw~ Deelcee pevce-cejCe kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW DeekeÀj

heeJeve Deewj heeflele yeveleer nw, hejceelcee meoe heeJeve nw Deewj Jener DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveeles nQ~ hejceelcee meef®®eoevevo meeiej

nw, Deelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw~ pees Deelcee osn ceW jnles osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele

nesleer nw, Jen Fme peerJeve keÀe hejce-Deevevo DevegYeJe DeJeM³e keÀjleer nw hejvleg ³es SkeÀ efJe[cyevee nw efkeÀ [^eceevegmeej osnYeeve Deewj

osneefYeceeve Deelee ner nw Deewj osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW meoe keÀeue efmLele veneR nes heeleer Deewj ve ner nes

mekeÀleer nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& je]pe mecePeves Jeeueer efve½e³eyegef× ³ee efoue mes mecePeves keÀe heg©<eeLe& keÀjves Jeeueer Deelcee Deheves

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Fme hejceevevo keÀe ³eLee MeefkeÌle DevegYeJe keÀjleer nw~ efve½e³eyegef× DeLee&led DebMecee$e Yeer mebMe³e ve nes

DeLee&led J³eLe& mebkeÀuhe ve nes, mebkeÀuhe keÀjles ner Gme efmLeefle ceW efmLele nes pee³es lees Jen meoe Fme hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjsieer~ Fme

hejce Deevevo keÀer DevegYetefle nesvee Fme mebiece³egie hej ner mecYeJe nw, ³ener mebiece³egie keÀer efJeMes<elee nw~ Deelcee osn ceW Ye=kegÀìer ceW efveJeeme

keÀjleer nw~ Deelcee ner heeflele Deewj heeJeve yeveleer nw~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw, pees nj keÀuhe

nj Deelcee keÀes hejceelcee Üeje efceuelee ner nw~ nj Deelcee keÀuheevle ceW Deheves Iej hejceOeece DeLee&led cegefkeÌle ceW peeleer nw Deewj Deheves mece³e

hej heeì& yepeeves Deeleer nw~ pees Yeer Deelcee peye Yeer Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nw lees henues peerJevecegefkeÌle keÀe megKe Yeesieleer nw DeLee&led

peerJeve ceW jnles Yeer Deelcee keÀes ogKe keÀer keÀesF& DevegYetefle veneR nesleer nw~

heefJe$elee Deelcee keÀe cetue iegCe nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle, DeeeflcekeÀ ¢efä-Je=efÊe~ peneB heefJe$elee nw JeneB

Deelcee keÀes meJe& megKe mJele: Òeehle nesles nQ, F®íecee$ece DeefJeÐee nesleer nw~ GmekeÀer ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee mJeYeeefJekeÀ nesleer nw, GmekesÀ meJe&

mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesleer nw~ heefJe$e Deelcee keÀes mece³e hej ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: Deelee nw, GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe

ceW De©ef®e mJele: nesleer nw~ FmeefueS Jen meoe efveYe&³e-efveef½evle jnleer nw Deewj meoe megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw~ Deelcee GvekesÀ JebMe keÀer GvekeÀer mevleeve Yeer meef®®eoevevo mJeªhe nw DeLee&led Deelcee Yeer

hejceelcee kesÀ meceeve ner meYeer %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW heefjhetCe& nw hejvleg pevce-cejCe ceW Deeves mes osnYeeve Deewj osneefYeceeve kesÀ keÀejCe osn kesÀ

iegCe-Oece& Deelcee hej ÒeYeeefJele nesves mes Deelcee keÀe %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb megmeghle nes ieF&, pees ³eLeeLe& %eeve Deewj hejceelcee kesÀ mebie mes hegve:

peeûele nesleer nQ~

``yeehe ³en vee@uespe peeveles nQ, pees vee@uespe legcnejs ceW Yeer Fcepe& nes jner nw, efpeme vee@uespe mes ner legce Flevee Tb®e heo heeles nes~ yeehe nw

yeerpeªhe, GmeceW Peeæ[ kesÀ Deeefo, ceO³e, Devle keÀer vee@uespe nw~... DeYeer mebiece hej legcekeÀes ³en meeje %eeve efceue jne nw~''

mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. Deelcee kesÀ osn mes v³eejs Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves mes meejs keÀe³e& Deewj meejs heg©<eeLe& mJele: nesles nQ~ FmeerefueS keÀneJele nw -

SkewÀ meeOes meye meOeQ, meye meeOes meye pee³eW~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes hejceelcee keÀer ³eeo mJele: Deeleer nw Deewj hejceelcee keÀer ³eLeeLe& ³eeo mes ner DeeeflcekeÀ

mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes DeeeflcekeÀ efmLeefle mLeeF& nesleer nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle mJele: nesleer nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee kesÀ Üeje mesJee mJele: nesleer nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes mesJee mJele: nesleer nw, efpememes YeefJe<³e ÒeeueyOe mJele: yeveleer nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes F&éejer³e iegCeeW Deewj owJeer iegCeeW keÀer OeejCee mJele: nesleer nw DeLee&led peerJeve mes mJele: Òeieì nesles nQ~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes keÀye keÀesF& ogKe nes veneR mekeÀlee~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes meJe& DeelceeDeeW keÀe men³eesie mJele: efceuelee nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee kesÀ meJe& mebkeÀuhe mJele: efme× nesles nQ Deewj DeeJeM³ekeÀ heoeLe& mJele: Òeehle nesles nQ, FmeefueS GmekeÀer

F®íe cee$ece DeefJeÐee keÀer efmLeefle nesleer nw~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀes ye´ïe®e³e& Je´le keÀer OeejCee mJele: nesleer nw~

hejceefhelee hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee ner nw DeelceeDeeW keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer DevegYetefle keÀjeves kesÀ efueS Deewj Gme efmLeefle ceW efmLele

nesves keÀe heg©<eeLe& keÀjeves kesÀ efueS~

``pees Yeer yeehe kesÀ iegCe nQ Gve iegCeeW keÀe mJe©he nesvee FmekeÀes keÀnles nQ - mJe-efmLeefle Jee Deveeefo efmLeefle~... efpeve ®eej yeeleeW kesÀ nesves mes

Deveeefo efmLeefle DeeìescesefìkeÀueer jnleer nw? megKe, Meeefvle, Deevevo, Òesce keÀer efmLeefle mJele: ner jnleer nw~ Jes ®eej yeeleW nQ - nsuLe, JesuLe,

nwhheer Deewj nesueer~'' De.yeeheoeoe 14.06.72

Deelcee Deewj Mejerj kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe Deewj Mejerj ceW Deelcee kesÀ mLeeve keÀe jepe / Deelcee Deewj osn DeLee&led Òeke=Àefle Deewj heg©<e kesÀ mecyevOe keÀe je]pe Deewj DevegYeJe

Deelce-keÀu³eeCe kesÀ heg©<eeLeea keÀes Fme mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe hejceeJeM³ekeÀ nw efkeÀ Deelcee Ye=kegÀìer ceW jnleer nw, peneB mes

meejs Mejerj keÀes meb®eeefuele keÀjleer nw~ pewmes ieerlee ceW osn keÀer Jeðe mes leguevee keÀer ieF& nw Ssmes ner yeeyee ves Deelcee keÀes [^eFJej Deewj osn keÀes

ceesìj kesÀ ªhe ceW mheä efkeÀ³ee nw~

ieerlee ceW Yeer efueKee nw - osn Deelcee keÀe Jeðe nw hejvleg Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Fme mel³e keÀes mecePe veneR

heeles DeLee&led Jeðe Deewj Jeðe OeejCekeÀlee& keÀe Deueie-Deueie ³eLeeLe& jerefle DevegYeJe Yeer veneR keÀj heeles nQ~ osn kesÀ efyevee Deelcee keÀesF& keÀce&

veneR keÀj mekeÀleer Deewj Deelcee kesÀ efyevee osn efvepeeaJe nw~ FmeerefueS hejceelcee keÀes Yeer osn ceW DeekeÀj ner %eeve osvee neslee nw, heeflele mes

heeJeve yeveevee neslee nw~ pewmeer Deelcee keÀer efmLeefle nesleer nw, Jewmeer ner GmekeÀes osn efceueleer nw~ megKe-ogKe keÀes Yeesieves Jeeueer Deelcee nw hejvleg

oesveeW kesÀ Yeesieves keÀe DeeOeej osn nw~ met#ce ³ee mLetue osn kesÀ efyevee Deelcee keÀesF& DevegYeJe veneR keÀj mekeÀleer nw~ met#ce Mejerj keÀe DeefmlelJe

Yeer mLetue Mejerj kesÀ DeeOeej hej ner DeefmlelJe ceW Deelee nw~

``osn ceW Ye=kegÀìer nw DeekeÀeue DeelceeDeeW keÀe leKle~ Deelcee SkeÀ leKle íesæ[keÀj Peì otmeje uesleer nw~... DeYeer nw ye´eïeCe kegÀue keÀe

leKle~ ³en nw heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe leKle~'' mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``ieesu[ve Spe, efmeuJej Spe, keÀe@hej Spe, DeeFjve Spe ³eneB keÀne peelee nw, MeeefvleOeece ceW lees nw Meeefvle~... ieesu[ve Sp[ peerJeelcee

yeveleer nw~... henuee vecyej Yetle nw osneefYeceeve, FmekesÀ yeeo ner Deewj efJekeÀej Deeles nQ~'' mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``yeehe keÀer Þeercele nw - Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes~ ye®®eeW keÀes Deelcee keÀe heefj®e³e Yeer efo³ee nw~ Deelcee Ye=kegÀìer kesÀ yeer®e efveJeeme

keÀjleer nw~ Deelcee DeefJeveeMeer nw, ³en leKle DeLee&led Mejerj efJeveeMeer nw~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``pewmes yeeheoeoe DeMejerjer mes Mejerj ceW Deeles nQ Ssmes ner legce meYeer ye®®eeW keÀes Yeer DeMejerjer neskeÀj kesÀ Mejerj ceW Deevee nw~''

De. yeeheoeoe 13.11.69

Q. Deelcee LekeÀleer nw ³ee Mejerj LekeÀlee nw?

JeemleJe ceW LekeÀlee Mejerj nw uesefkeÀve LekeÀeJeì keÀer cenmetmelee Deelcee keÀjleer nw ke̳eeWefkeÀ [^eFJej keÀes ieeæ[er keÀe K³eeue lees jnsiee vee~

``jele keÀes Yeer peeieles nQ hejvleg Deelcee LekeÀ peeleer nw lees meesvee neslee nw~ Deelcee kesÀ meesves mes Mejerj Yeer mees peelee nw~ Deelcee ve mees³es lees

Mejerj Yeer ve mees³es~ LekeÀleer Deelcee nw~... legce ye®®eeW keÀes DeelceeefYeceeveer neskeÀj jnvee nw, FmeceW ner cesnvele nw~''

mee.yeeyee 7.2.05 efjJee. Deelcee efveuexhe veneR, Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve yeveves keÀe jepe / Deelcee kesÀ ueshe-#eshe keÀe jepe ``legce peeveles nes efJekeÀceeX keÀe yeesPe Deelcee hej nw ve efkeÀ Mejerj hej~ Deiej Mejerj hej yeesPee neslee lees peye Mejerj keÀes peuee osles nQ lees

GmekesÀ meeLe heehe Yeer peue uee³eW~ Deelcee DeefJeveeMeer nw, Keeo Deelcee ceW ner heæ[leer nw~'' mee.yeeyee 16.5.05 efjJee. YeefkeÌle ceeie& ceW De%eevelee kesÀ keÀejCe Deelcee Deewj hejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe oesveeW keÀes SkeÀ ner mecePeves kesÀ

keÀejCe Deelcee keÀes efveuexhe keÀn osles nQ peyeefkeÀ Meyo Yeer keÀnles nQ heeheelcee-hegC³eelcee~ heeheelcee-hegC³eelcee Meyo ner efme× keÀjles nQ efkeÀ

ueshe-#eshe Deelcee hej ner ®eæ{lee nw~ Deelcee kesÀ keÀceeX kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye keÀe ueshe-#eshe Deelcee hej ner ®eæ{lee nw, FmeefueS Deelcee efveuexhe

veneR nw~ ³es me=efä keÀce& Deewj HeÀue, megKe Deewj ogKe keÀe Kesue nw, FmeceW [^ecee Deewj keÀcee&vegmeej megKe Deewj ogKe nj Deelcee keÀes Yeesievee ner

heæ[lee nw~ Deelcee kesÀ De®ís ³ee yegjs keÀceeX keÀe ÒeYeeJe Deelcee hej ner heæ[lee nw~ Deelcee ner heeJeve Deewj heeflele yeveleer nw~ Fme mel³e keÀe

%eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw Deewj heeheelcee mes hegC³eelcee yeveves keÀe DeLee&led ueshe-#eshe mes cegkeÌle DeLee&led keÀcee&leerle nesves keÀe jemlee

yelee³ee nw~

``Deelcee efveuexhe veneR nw~ Deelcee ner pewmes-pewmes De®ís ³ee yegjs keÀce& keÀjleer nw, Ssmee HeÀue heeleer nw~ yegjs mebmkeÀejeW mes Deelcee heeflele yeve

peeleer nw~'' mee.yeeyee 10.9.04 efjJee. ``De®ís-yegjs mebmkeÀej Deelcee ceW ner nesles nQ~ De®ís mebmkeÀej yeouekeÀj yegjs mebmkeÀej nes peeles nQ, efHeÀj yegjs mebmkeÀej ³eesieyeue mes De®ís

nesles nQ~ yeehe ceW Yeer heæ{eves kesÀ mebmkeÀej nQ vee~ pees DeekeÀj mecePeeles nQ~ j®eef³elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles

nQ~... mele³egie ceW ³es %eeve keÀer heæ{eF& kesÀ mebmkeÀej hetjs nes peeles nQ~'' mee.yeeyee 25.9.04 efjJee. ``meeOet-mevle keÀnles Deelcee efveuexhe nw~ yeehe mecePeeles nQ - mebmkeÀej De®ís ³ee yegjs Deelcee ner ues peeleer nw, efpemekesÀ Devegmeej pevce uesleer

nw~... Deelcee meleesÒeOeeve Leer, efHeÀj GmeceW Keeo heæ[les-heæ[les leceesÒeOeeve yeveer nw~'' mee.yeeyee 29.1.05 efjJee. DeelceeDeeW kesÀ hetp³e Deewj hegpeejerheve keÀe je]pe / Deehe ner hetp³e Deewj Deehe ner hegpeejer keÀe je]pe

hetp³e ner hegpeejer yeveles nQ, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee Üeje efceuee nw~ kewÀmes osJeer-osJelee Iejeves keÀer Deelcee³eW

mele³egie-$eslee³egie ceW mJe³eb ner osJelee mJeªhe ceW hetp³e nesleer nQ Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW peye heeflele yeveleer lees henues efvejekeÀej efMeJeyeeyee

keÀer efMeJeeEueie yeveekeÀj hetpee keÀjleer nQ Deewj yeeo ceW Deheves ner hetp³e mJeªheeW keÀer hetpee keÀjves ueieleer nQ~ FmeerefueS iee³eve nw Deehener

hetp³e Deewj Deehener hegpeejer~ ³en iee³eve Deelcee kesÀ efueS nw hejvleg De%eeveleeJeMe ceveg<³e hejceelcee kesÀ efueS mecePe uesles nQ~

``efpelevee ³eneB Deheveer cete|le ceW meJe& yeeleW OeejCee keÀjWies Glevee ner YeefJe<³e jep³e lees efceuesiee ner uesefkeÀve Üehej ceW DeehekeÀer pees peæ[

cete|le³eeb yeveWieer Jes Yeer Fme mebiece keÀer cete|le ÒeceeCe ner yeveWieer~'' De.yeeheoeoe 29.6.70

``pees hetp³e osJeer-osJelee Les, efHeÀj Üehej mes Jes ner hegpeejer yeveles nQ~ ceveg<³e efHeÀj hejceelcee kesÀ efueS keÀn osles Deehener hetp³e Deewj Deehener

hegpeejer~'' mee.yeeyee 20.7.05 efjJee. Deelcee ªheer yewìjer ®eepe& Deewj ef[m®eepe& nesves keÀe jepe

Deelcee kesÀ megKe-ogKe keÀe DeeOeej GmekesÀ keÀce& nQ Deewj keÀceeX keÀe DeeOeej keÀce& keÀe %eeve Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nw~ Deelcee ceW

DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Keelee pecee neslee nw lees Deelcee kesÀ keÀce& Þesÿ nesles nQ Deewj peerJeve megKeer neslee nw, Deelcee megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer

nw Deewj peye DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme nes peelee nw, Deelcee hej osneefYeceeve ÒeYeeJeer nes peelee nw lees Deelcee ceW efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nes

peeleer nw Deewj Deelcee kesÀ keÀce& efiejves mes Deelcee ogKe-DeMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ efHeÀj kewÀmes Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle Deeleer nw

DeLee&led Deelcee ªheer yewìjer kewÀmes ®eepe& nesleer nw, GmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw, efpememes nce Deheveer Deelcee ªheer yewìjer keÀes

®eepe& keÀjles nQ~ meejs keÀuhe ceW Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀe Ûeme ner neslee nw~ kesÀJeue heg©<eesÊece mebiece³egie hej peye Deelcee keÀe meJe&MeefkeÌleJeeve

hejceelcee mes efceueve neslee nw leye hejceelcee meeje %eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeueeles nQ, efpeme ³eesie mes ner Deelcee ceW MeefkeÌle hegve:

peeûele nesleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~

Deelcee Deewj hejceelcee kesÀ efvejekeÀej mJeªhe keÀe jepe / Deelcee-hejceelcee keÀe Yeso Deewj GvekeÀer meceevelee keÀe jepe

Deelcee Deewj hejceelcee oesveeW keÀe cetue mJeªhe SkeÀ meceeve ner efvejekeÀej p³eeseflee|yevog nw Deewj oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³e Yeer meceeve

nw~ oesveeW kesÀ ªhe, iegCe-Oece& Ssmes ner meceeve nQ pewmes yeehe Deewj ye®®es kesÀ meceeve nesles nQ~ hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw Deewj Deelcee

meef®®eoevevo mJeªhe nw~ peye Deelcee Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees Deheves keÀes hejceelcee kesÀ meceeve ner %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW mes

heefjhetCe& DevegYeJe keÀjleer nw~ FmeerueS yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne nw - ceQ legce ye®®eeW keÀes Deehe meceeve yeveelee ntB~ hejvleg hejceelcee meoe

heeJeve nw Deewj Deelcee³eW heeJeve Yeer yeveleer nQ lees heeflele Yeer yeveleer nw~ hejceelcee megKe-ogKe mes v³eeje nw lees Deelcee³eW megKe-ogKe oesveeW keÀe

DevegYeJe keÀjleer nQ~

``mecee peevee DeLee&led meceeve mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀjvee~... peye mJeªhe yeehe meceeve DeLee&led efvejekeÀej nw lees iegCe Yeer yeehe meceeve

neWies~... yeehe meceeve meJe& iegCe mJe³eb ceW DevegYeJe nesles nQ, pewmes ye´ïee keÀe DevegYeJe meekeÀej ceW Lee~'' De.yeeheoeoe 7.10.75

Deelcee keÀer me®®eer keÀceeF& keÀe jepe

hejceelcee Deelcee keÀes Ssmeer keÀceeF& keÀjves keÀe jemlee yeleeles nQ, efpemekeÀe HeÀue mele³egie-$eslee³egie DeLee&led DeeOes keÀuhe lekeÀ

efceuelee nw~ mebiece³egie hej Deelcee hejceelcee kesÀ meeLe jnkeÀj Ssmeer DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀjleer nw, efpememes DeeOee keÀuhe meoe megKe heeleer

nw~ Deelcee ³es me®®eer keÀceeF& ner Deelcee kesÀ meeLe peeleer nw Deewj meye keÀceeF& lees efJeveeMe kesÀ mece³e efceÆer ceW efceue peeleer nw~ hejceelcee keÀer

³eeo ceW Þesÿ keÀce& keÀjvee ner me®®eer keÀceeF& keÀe meeOeve nw~ Deheves leve-ceve-Oeve keÀes F&éejer³e keÀe³e& ceW ueieekeÀj nce DeeOes keÀuhe kesÀ efueS

me®®eer keÀceeF& pecee keÀj mekeÀles nQ, pees meYeer Deelcee³eW vecyejJeej ³eLee MeefkeÌle keÀjles nQ~

Deelcee kesÀ 84 pevceeW keÀe jepe

MeeðeeW ceW ueKe ®eewjemeer keÀe iee³eve lees nw hejvleg GmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& keÀesF& veneR peevelee nw, pees hejceelcee ner DeYeer DeekeÀj

yeleeles nQ efkeÀ meejs keÀuhe ceW SkeÀ Deelcee kesÀ DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ 84 pevce Deewj keÀce mes keÀce SkeÀ pevce nes mekeÀlee nw~ Deheves pevceeW

Deewj heeì& kesÀ mece³e Devegmeej nj Deelcee DeeOee mece³e megKe keÀe Deewj DeeOee mece³e ogKe keÀe heeì& yepeeleer nw~

Deelcee kesÀ DeefJeveeMeer mebmkeÀejeW keÀe jepe Deelcee DeefJeveeMeer nw lees GmeceW mebmkeÀej DeLee&led heeì& Yeer DeefJeveeMeer vetBOee ngDee nw, pees ve efIemelee nw Deewj ve ner efceìlee nw, Jen

nj #eCe heefjJele&ve DeJeM³e neslee nw Deewj keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ Fme ÒekeÀej keÀesF& Yeer Deelcee Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ heeì&

mes meoe keÀeue kesÀ efueS ítì veneR mekeÀleer nw~

Deelcee kesÀ mebmkeÀej DeefJeveeMeer nQ, pees Òee³e: meejs keÀuhe ceW SkeÀ ner mlej kesÀ jnles nQ, Yeues Jes meleesÒeOeeve ³ee leceesÒeOeeve yeveles

nQ Deewj Gme mlej hej jnles ngS ner Deelcee megKe ³ee ogKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Deelcee kesÀ cetue mebmkeÀejeW keÀer Òel³e#elee mebiece³egie hej

nesleer nw, efpememes Deelcee kesÀ meejs keÀuhe kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe keÀer Òel³e#elee nesleer nw~ ³eLee jepee yeveves Jeeues kesÀ mebmkeÀej Deeefo mes Devle

lekeÀ Meeueervelee kesÀ mebmkeÀej Deewj heo neWies, pees oeme-oemeer, GÐeesieer, ke=À<ekeÀ mlej keÀer Deelcee³eW nQ ³ee efkeÀmeer Dev³e ³eesefve keÀer Deelcee³eW

Yeer nQ, GvekesÀ Deeefo mes Devle lekeÀ Gmeer mlej kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe Deewj Òeeefhle nesieer hejvleg nj mlej keÀer Deelcee Deheves mlej hej ner

megKe-ogKe keÀe DevegYeJe keÀjsieer, efpeme DevegYeJe ceW meceevelee DeJeM³e nesieer~ megKe-ogKe keÀe mecyevOe heo mes veneR nw uesefkeÀve Deelcee keÀer

heefJe$elee keÀer MeefkeÌle hej efveYe&j keÀjlee nw~ pewmes ye´ïee yeeyee ÒeLece veeje³eCe, yeer®e ceW jepee efJe¬eÀceeefol³e Deewj Devle ceW jepee ve nesles ngS

Yeer mebmkeÀej jepemeer ner Les Deewj mebiece hej Deeves kesÀ yeeo ye´ïee ªhe ceW Yeer Jener mebmkeÀej jns~ mebiece hej Deheveer keÀceXefvê³eeW kesÀ Yeer hetCe&

jepee yeveW, Ssmes ner nj Deelcee kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe keÀe efJeefOe-efJeOeeve nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer efJeMes<elee ³es nw efkeÀ nj mlej keÀer Deelcee

Deheves mlej kesÀ mebmkeÀejeW ceW jnles ngS ner GvekeÀer meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ keÀejCe megKe-ogKe keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer

nw ke̳eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀ ner megKe Deewj ogKe keÀe nw, efpeme DevegYeJe ceW nj Deelcee meceeve nw~ FmeefueS ner ³es efJeée-veeìkeÀ v³ee³ehetCe&,

mel³e Deewj keÀu³eeCekeÀejer keÀne peelee nw~ yeeyee ves DeveskeÀeveskeÀ cegjefue³eeW ceW keÀne nw efkeÀ DeYeer legce meejs keÀuhe kesÀ mebmkeÀej Yejles nes,

DeYeer kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe mes meejs keÀuhe kesÀ peerJeve keÀer Òel³e#elee nesleer nw~ mebmkeÀejeW Devegmeej Jener mlej GvekeÀes De®íe ueiesiee~

``³eneB peemleer cee³ee Jee Òeke=Àefle keÀe oeme yeveWies lees GvekeÀes JeneB Yeer oeme-oemeer yevevee heæ[siee ke̳eeWefkeÀ mebmkeÀej ner oeme-oemeer keÀe nes

ie³ee~... Deheves Deehe keÀe mJe³eb ìer®ej yeve Ssmeer ÒewefkeÌìme keÀjveer nw~'' De.yeeheoeoe 12.3.72

Deelcee keÀer efJeefYevve ³eesefve³eeW keÀe jepe

ceveg<³eeW keÀer ³ee MeeðeeW keÀes efueKeves JeeueeW keÀer Ssmeer ceev³elee nw ceveg<³eelcee 84 ueeKe ³eesefve³eeW ceW YeìkeÀves kesÀ yeeo ceveg<³e ³eesefve

ceW pevce uesleer nw hejvleg 84 ueeKe ³eesefve³eeW keÀer efkeÀmeves kewÀmes efieveleer keÀer, FmekeÀe keÀesF& ÒeceeCe veneR nw~ yeeyee ves FmekesÀ efJe<e³e ceW keÀesF&

efJeMes<e veneR yelee³ee nw hejvleg ³es DeJeM³e yelee³ee nw efkeÀ meejs keÀuhe ceW ceveg<³eelcee DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ 84 pevce uesleer nw~ yeeyee kesÀ Fvner

ceneJeeke̳eeW kesÀ DeeOeej hej GvneWves 84 ueeKe ³eesefve³eeW keÀer yeele efueKe oer nw~

ceveg<³eelcee Deewj Dev³e ³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW 84 ueeKe ³eesefve³eeW keÀe iee³eve nw hejvleg FvekeÀer ieCevee kewÀmes keÀer ieF&, FmekeÀe keÀesF& ÒeceeCe veneR nw Deewj FvekeÀer

ieCevee keÀjkesÀ efveef½ele keÀjvee ve efkeÀmeer ceveg<³e kesÀ JeMe keÀe nw Deewj ve meeFvme kesÀ JeMe keÀer yeele nw~ FmekeÀe efveCe&³e keÀjvee efoJ³e yegef× mes

ner mecYeJe nw, FmeefueS yeeyee ves Yeer FmekesÀ efJe<e³e ceW kegÀí veneR keÀne nw Deewj ve ner ncekeÀes FmekeÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ yeeyee ves SkeÀ

ceveg<³eelcee kesÀ DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ 84 pevce nesves keÀer yeele keÀner nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner 84 ueeKe ³eesefve³eeW keÀer yeele keÀner ieF& nw~

Yeues ner peerJeelceeDeeW keÀer 84 ueeKe ³eesefve³eeb nes mekeÀleer nw~

yeeyee ves ³en Yeer yelee³ee nw efkeÀ nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW keÀer SkeÀ efveef½ele mebK³ee nw Deewj nj Deelcee Deheveer ³eesefve ceW ner pevce-

hegvepe&vce uesleer nw ke̳eeWefkeÀ nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ Deheves-Deheves vewmee|iekeÀ mebmkeÀej nesles nQ, Deheves iegCe-Oece& nesles nQ, FmeefueS nj

³eesefve keÀer Deelcee Deheveer ³eesefve ceW ner hegvepe&vce ueskeÀj heeì& yepeeleer nw, efpemekesÀ efueS yeeyee ves Deelcee keÀer yeerpe mes leguevee keÀer nw~

FmeefueS ceveg<³eelcee Deelcee heMeg ³eesefve³eeW ceW pevce veneR uesleer nw~ pewmes Deece kesÀ yeerpe ceW Deece kesÀ mebmkeÀej nesles nQ Ssmes ner nj ³eesefve keÀer

Deelcee ceW GmekesÀ DeefJeveeMeer mebmkeÀej Yejs ngS nQ, efpeme Devegmeej Jen Gmeer ³eesefve ceW pevce uesleer nw Yeues keÀceeX Devegmeej nj ³eesefve keÀer

Deelcee megKeer-ogKeer nesieer hejvleg Gmeer ³eesefve ceW~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw efkeÀ nj ³eesefve keÀer Deheveer-Deheveer

Deelcee³eW nQ Deewj GvekeÀe Dehevee-Dehevee heeì& nw~ ceveg<³eelcee ceveg<³e ³eesefve ceW ner Deheves efkeÀ³es ngS keÀceeX keÀe HeÀue megKe ³ee ogKe kesÀ ªhe

ceW Yeesieleer nw, GmekesÀ efueS heMeg ³eesefve³eeW ceW pevce uesves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ Òee³e: ueesieeW keÀer Ssmeer ceev³elee nw efkeÀ ceveg<³eelcee Deheves

efJekeÀceeX keÀe HeÀue Yeesieves kesÀ efueS Dev³e efveke=Àä ³eesefve³eeW ceW pevce uesleer nw hejvleg Devle¢&efä mes osKeW lees ceveg<³e ³eesefve ceW Yeesie heMeg

³eesefve³eeW mes Yeer DeefOekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ pees efpelevee ner DeefOekeÀ yegef×ceeve nesiee, Jen Glevee ner ef®evleveMeerue nesiee Deewj GmekeÀes megKe ³ee ogKe

keÀer cenmetmelee Yeer Gleveer ner DeefOekeÀ nesieer~ FmeefueS ceveg<³e keÀes Deheves yegjs keÀceeX keÀe HeÀue Yeesieves kesÀ efueS heMeg ³eesefve ceW peeves keÀer keÀesF&

DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ceveg<³e efJeée keÀe meyemes yegef×ceeve ÒeeCeer nw, FmeefueS ceveg<³e kesÀ GlLeeve Deewj heleve mes efJeée keÀe GlLeeve Deewj heleve

neslee nw, Dev³e ³eesefve keÀer DeelceeDeeW keÀe Yeer GlLeeve Deewj heleve neslee nw, FmeefueS ceveg<³e kesÀ Thej efJeMes<e GÊejoeef³elJe nw, FmeefueS

hejceelcee ceveg<³eeW keÀes ner megOeejlee nw, efpememes meeje mebmeej megOej peelee nw~

``³en meYeer je]pe yeehe ner mecePeeles nQ efkeÀ DeYeer nj ®eerpe efyeieæ[ ®egkeÀer nw~ DeYeer ceQ Dee³ee ntB lees nj ®eerpe keÀes megOeejlee ntB~ FmekesÀ efueS

henues ceQ ceveg<³eelceeDeeW keÀes megOeejlee ntB, Gmemes meye ®eerpeW megOej peeleer nQ~'' ceeleséejer 24.6.65

``Ssmes nceejs pevce lees yengle nQ uesefkeÀve meyemes cenlJe Fme pevce keÀe nw~... mecePeles nQ efkeÀ ceveg<³e pevce Deefle ogue&Ye nw~ 84 ueeKe

³eesefve³eeW kesÀ yeeo ner SkeÀ megKe keÀe pevce efceuelee nw~ hejvleg Ssmee neslee lees meYeer ceveg<³e megKeer nesves ®eeefnS~... ³en pevce meyemes GÊece

nw~'' ceeleséejer 24.6.65

Q. ke̳ee ³eLeeLe& ceW efJeée ceW ceveg<³eeW keÀer Je=ef× nes jner nw Deewj peeveJejeW keÀer mebK³ee keÀce nes jner nw?

efJeJeskeÀ keÀnlee nw efkeÀ Ssmee nesvee veneR ®eeefnS~ peeveJej Yeer meejs efJeée ceW FOej-GOej keÀneB ve keÀneB pevce uesles ner neWies~

ceveg<³eelcee ceveg<³e ³eesefve ceW ner hegvepe&vce uesleer, heMeg ³eesefve³eeW ceW veneR keÀe je]pe

nj ³eesefve keÀer Deelcee ceW DeefJeveeMeer mebmkeÀej nQ, efpevekesÀ Devegmeej nj ³eesefve keÀer Deelcee Deheveer ³eeefve ceW ner pevce Deewj hegvepe&vce

ueskeÀj keÀce& keÀjleer Deewj Deheves keÀceeX keÀe HeÀue megKe ³ee ogKe kesÀ ªhe ceW Yeesieleer nw~ Deelcee lees Deelcee hejvleg nj peæ[ lelJeeW kesÀ DeCeg-

hejceeCegDeeW ceW Yeer Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer mebmkeÀej Yeje ngDee nw, efpemekesÀ Devegmeej ner Jes keÀce& keÀjles nQ~

``pees Yeer keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw, Jen Yeesievee ner nw~... ceveg<³e keÀes Deheves keÀceeX keÀe efnmeeye ceveg<³e pevce ceW ner heevee nw~''

ceeleséejer 24.6.65 efJeefYevve ³eesefve keÀer DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX Deewj GvekesÀ megKe-ogKe keÀe je]pe

nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW keÀer SkeÀ efveef½ele mebK³ee nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee DeefJeveeMeer meÊee nw~ nj ³eesefve keÀer Deelcee³eW keÀce& keÀjleer nQ

Deewj Deheves keÀcee&vegmeej megKe-ogKe Yeesieleer nw~ meYeer ³eesefve keÀer Deelcee³eW keÀuheevle ceW hejceOeece peeleer nQ ke̳eeWefkeÀ meYeer DeelceeDeeW keÀe

DeefJeveeMeer Iej hejceOeece ner nw, peneB mes Deheves mece³e hej DeekeÀj Fme me=efä jbieceb®e hej pevce uesleer nQ~ nj ³eesefve keÀer Deelcee ceve-yegef×-

mebmkeÀej meefnle nw, Yeue GmekeÀer ³eesi³elee ceW Devlej nw~ hejceOeece ceW Yeer nj ³eesefve keÀer Deelcee³eW Deheves-Deheves meskeÌMeve ceW peekeÀj efmLele

nesleer nQ~ nj ³eesefve keÀer Deelcee Deheveer ³eesefve kesÀ Devegmeej keÀce& keÀjleer nw Deewj Gme ³eesefve kesÀ Devegmeej GmekesÀ keÀceeX keÀe De®íe ³ee yegje

HeÀue Gmeer ³eesefve ceW efceuelee nw~

``FmekeÀes ]keÀ³eecele keÀe mece³e keÀne peelee nw~ meYeer keÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet nesvee nw~ peeveJejeW keÀe Yeer efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet neslee nw

vee~ keÀesF& keÀesF& jepeeDeeW kesÀ heeme jnles nQ, efkeÀleveer GvekeÀer mecYeeue nesleer nw~... ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~''

mee.yeeyee 11.3.69 efjJee. ``peeveJej Yeer efkeÀmce-efkeÀmce kesÀ nesles nQ~ keÀesF& ceW ¬eÀesOe yengle neslee nw~ nj SkeÀ peeveJej keÀe mJeYeeJe Deueie-Deueie neslee nw~... meyemes

henues ogKe osves keÀe efJekeÀej nw keÀece keÀìejer ®eueevee~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee.

DeelceeDeeW kesÀ eEueie heefjJele&ve keÀe je]pe DeelceeDeeW keÀer eEueie heefjJele&ve keÀer ef¬eÀ³ee Yeer DeheJeeo kesÀ ªhe ceW ner nw, meeceev³e ªhe ceW veneR~ yeeyee kesÀ ceneJeeke̳e heæ{ves hej

Deewj Òemebie keÀes osKeves mes Òeleerle neslee nw efkeÀ yeeyee ves ³es yeele yenveeW keÀes Glmeeefnle keÀjves kesÀ efueS, GvekesÀ ogKeer peerJeve kesÀ ogKe keÀes

Yegueeves kesÀ efueS keÀner nw~ hejvleg nceeje FmeceW keÀesF& Jeeo-efJeJeeo veneR nw~ yeeyee ves keÀne nce Gmes mJeerkeÀej keÀjles nQ Deewj Jen DeheJeeo kesÀ

ªhe ceW DeJeM³e ner neslee nesiee~

meeceev³e efmLeefle ceW nce yenveeW-YeeF³eeW kesÀ ceve kesÀ YeeJeeW Deewj mebmkeÀejeW keÀes DeO³e³eve keÀjW lees osKeWies nj Deelcee kesÀ Deheves

vewmee|iekeÀ mebmkeÀej nQ, GveceW ner Jes KegMe nw Deewj Jes Deheveer Jele&ceeve Òeke=Àefle ceW jnvee ner hemevo keÀjleer nQ, pees GmekesÀ keÀce&-mebmkeÀejeW Deewj

ceve keÀer YeeJeveeDeeW mes heefjueef®íle neslee nw~ [^ecee kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer v³ee³ekeÀejer efJeOeeve kesÀ Devegmeej efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ Òeefle

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Dev³ee³e veneR nw, oesveeW keÀes meceeve DeefOekeÀej efceues ngS nQ~

eEueie heefjJele&ve keÀer yeele yeeyee ves keÀner nw Deewj Jen nesleer Yeer nw Deewj nesleer Yeer nesieer hejvleg GmekesÀ efueS efvecveefueefKele leL³eeW hej

Yeer efJe®eej keÀjvee DeeJeM³ekeÀ nw:-

1. heg©<e mes ðeer Deewj ðeer mes heg©<e yeveves kesÀ efueS yengle ¢æ{ F®íe MeefkeÌle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw, leye ner ³en mecYeJe nw Deewj Jen ¢æ{

F®íe MeefkeÌle efkeÀleves ÒeefleMele DeelceeDeeW ceW osKeer peeleer nw, ³en efJe®eejCeer³e nw~

2. osKeves ceW Ssmee Deelee nw efkeÀ kegÀí yenveW lees heg©<e yeveves keÀer F®íe jKeleer nQ hejvleg efkeÀleves YeeF& yenve yevevee ®eenles nQ ke̳eeWefkeÀ Fme

peiele ceW meeceeefpekeÀ mevlegueve keÀes jKeves kesÀ efueS [^ecee Deewj Òeke=Àefle ves ðeer Deewj heg©<e keÀer mebK³ee keÀe hetCe& mevlegueve jKee nw~ ³eefo Jen

mevlegueve efyeieæ[lee nw lees DeveskeÀeveskeÀ meeceeefpekeÀ mecem³ee³eW hewoe nes pee³eWieer~ Fme mevlegueve kesÀ keÀejCe ner yeeyee ves keÀne nw efkeÀ mele³egie

ceW nj ³egieue keÀes SkeÀ ye®®ee Deewj SkeÀ ye®®eer nesieer~

3. Fme efJeée-veeìkeÀ Deewj Òeke=Àefle ves ðeer Deewj heg©<e oesveeW kesÀ DeefOekeÀejeW ceW Yeer hetCe& mevlegueve jKee nw, efpeme mevlegueve kesÀ efnmeeye-

efkeÀleeye kesÀ DeeOeej hej ner hejceelcee ves mebiece³egie hej yenveeW keÀes Deeies jKee nw~ yeeyee ves Fme mecyevOe ceW DeveskeÀ yeej Ssmes ceneJeeke̳e

G®®eejs nQ~ yeeyee ves keÀne nw - ceeleeDeeW ves Üehej mes DeveskeÀ efmelece mens nQ, FmeefueS yeeyee GvekeÀes Deeies jKelee nw~

ðeer-heg©<e oesveeW kesÀ iegCe, mebmkeÀejeW, Òeke=Àefle keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes osKeW lees osKeWies efkeÀ heg©<eeW ceW efðe³eeW keÀer Dehes#ee kegÀí efJeMes<e

DeefOekeÀej nQ hejvleg meeLe ceW kegÀí efJeMes<e keÀcepeesefj³eeb Yeer nQ, efpevekesÀ keÀejCe ner Jes efðe³eeW kesÀ DeOeerve nes peeles nQ Deewj efðe³eeW ceW Yeer kegÀí

efJeMes<e DeefOekeÀej nQ, efpemekesÀ keÀejCe heg©<e GvekesÀ DeOeerve nes peeles nQ ³ee Jes heg©<eeW keÀes Deheves DeOeerve keÀjves ceW me#ece nQ~ Gve iegCeeW Deewj

efJeMes<eleeDeeW kesÀ keÀejCe ner Fme F&éejer³e peerJeve ceW Yeer YeeF³eeW keÀer Dehes#ee yenveW Deeies nQ~

ceve-yegef×-mebmkeÀej Deewj Deelcee kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe

ceve-yegef×-mebmkeÀej meefnle Deelcee SkeÀ ®ewlev³e meÊee nw~ ceve-yegef× Deelcee mes Deueie keÀesF& mJelev$e meÊee³eW veneR nQ yeefukeÀ ceve-

yegef× Deelcee keÀer oes keÀe³e& MeefkeÌle³eeB nw Deewj Deelcee ceve-yegef×-mebmkeÀej meefnle SkeÀ ner mJelev$e meÊee nw~ JeemleJe ceW ceve-yegef×-mebmkeÀej

leerveeW SkeÀ meeLe ner keÀe³e& keÀjles nQ, efpevekesÀ keÀe³e& ceW Yeso keÀjvee Deefle keÀef"ve keÀe³e& nw~ mecePeves kesÀ efueS ner GvekeÀes Deueie-Deueie veece

mes peevee peelee nw~

``Deelcee kesÀ ³es KegMeer kesÀ mebmkeÀej ner efHeÀj meeLe ®eueWies~ efHeÀj Leesæ[e-Leesæ[e keÀce neslee pee³esiee~... ³en yeehe Yeer nw, ìer®ej Yeer nw lees

meleieg© Yeer nw~ leerveeW ner ³eeo jnW lees yengle ne|<elecegKe DeJemLee jns~'' mee.yeeyee 20.11.04 efjJee. ``Jen yeerpe DeLee&led mebmkeÀej Gve YekeÌleeW keÀer Deelcee ceW Yejsiee, efHeÀj Gme mebmkeÀej mes cepe& neWies Deewj efHeÀj Üehej ceW Jener mebmkeÀej Fcepe&

nesiee~... Jewmes Deehe meYeer kesÀ YekeÌle Deewj Òepee mebmkeÀej ues pee³esieer, efHeÀj Gme ÒeceeCe Fcepe& neWies~... ³en Yeer SkeÀ ieghle jnm³e nw efkeÀ

efkeÀvneW kesÀ YekeÌle p³eeoe neWies Deewj efkeÀvneW keÀer Òepee peemleer yeveleer nw~'' De. yeeheoeoe 29.6.70

``keÀuhe henues kesÀ ef®e$e Yeer GmeceW mheä Dee peelee nw~ ³en pees ceve nw, ³en Yeer SkeÀ yeæ[er kewÀceje nw~ nj meskeÀC[ keÀe ef®e$e FmeceW KeeR®ee

peelee nw~... efHeÀj keÀesF& Yeer mecem³ee, mecem³ee keÀe ªhe DevegYeJe nesiee ³ee Kesue DevegYeJe nesiee ?'' De. yeeheoeoe 3.10.71

``mebmkeÀejeW keÀe heefjJele&ve Deveeefo keÀeue mes nw DeLee&led ®e¬eÀ ceW Deeves mes ner heefjJele&ve ceW Deeles jnles nQ~ lees Deelcee ceW mebmkeÀej heefjJele&ve

keÀe Dee@ìescesefìkeÀueer DeY³eeme nw~... peyeefkeÀ vee@uespeHegÀue nes, Tb®e-mes-Tb®e mìspe hej heeì&Oeejer yeve heeì& yepee jns nes, hee@JejHegÀue Yeer nes,

efyuemeHegÀue Yeer nes, meJe&MeefkeÌleJeeved kesÀ Jemex kesÀ DeefOekeÀejer Yeer nes lees mJeYeeJe-mebmkeÀej keÀes mece³e-ÒeceeCe Je mesJee-ÒeceeCe efkeÀmeer kesÀ

keÀu³eeCe kesÀ Òeefle Je mJe³eb keÀer Gvveefle kesÀ Òeefle heefjJele&ve keÀjvee Deefle menpe DevegYeJe nes - ³en nw efJeMes<e DeelceeDeeW keÀe Deefvlece efJeMes<e

hegª<eeLe&~'' De. yeeheoeoe 7.2.75

Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve keÀe JeeleeJejCe hej ÒeYeeJe leLee JeeleeJejCe keÀe Deelcee keÀer efmLeefle hej ÒeYeeJe keÀe je]pe

Deelcee Mejerj ceW jnles pees mebkeÀuhe keÀjleer nw, Gmemes Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve efvee|cele neslee nw, pees JeeleeJejCe keÀes ÒeYeeefJele

keÀjlee nw Deewj Jen JeeleeJejCe Dev³e DeelceeDeeW keÀes ÒeYeeefJele keÀjlee nw DeLee&led GvekesÀ Thej GmekeÀe ÒeYeeJe heæ[lee nw~ Ssmes ner ceveg<³e

efpeme JeeleeJejCe ceW jnlee nw, GmeceW efveefnle Jee³eye´sMevme Gme ceveg<³e kesÀ ceve DeLeJee Deelcee hej ÒeYeeefJele nesles nQ~ FmeefueS De®ís

heg©<eeLeea keÀes Fme yeele keÀe DeJeM³e O³eeve jKevee ®eeefnS DeLee&led heg©<eeLe& ceW ceveJeebefíle meHeÀuelee heeves kesÀ efueS De®ís JeeleeJejCe ceW

jnvee ®eeefnS, efpemeceW osneefYeceeve DeLee&led efJekeÀejer Jee³eye´sMevme ve neW DeLeJee neW lees keÀce mes keÀce neW~

Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve mes JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce neslee nw~ nceejs Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve mes pees JeeleeJejCe yevelee nw, Gmemes Yeer

nceeje heehe ³ee hegC³e keÀe Keelee ÒeYeeefJele neslee nw ke̳eeWefkeÀ Gmemes Dev³e DeelceeDeeW kesÀ mebkeÀuhe ÒeYeeefJele nesles nQ~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej

keÀne nw efkeÀ keÌueeme ceW efkeÀmeer keÀe yeenj keÀe ef®evleve ®euelee nw lees Jen JeeleeJejCe keÀes otef<ele keÀjlee nw Deewj Gmemes GmekeÀe heehe keÀe

Keelee yeæ{lee nw~ FmeefueS ncekeÀes meoe De®ís mebkeÀuheeW Üeje De®ís JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce keÀjvee ®eeefnS~

``DeYeer Je=efÊe Üeje Je=efÊe³eeb yeoueW, mebkeÀuhe Üeje mebkeÀuhe yeoue pee³eW~... ³en met#ce mesJee mJele: ner keÀF& keÀcepeesefj³eeW mes heej keÀj

osieer~... peye Fme mesJee ceW efyepeer jnWies lees mJele: ner Jee³egceC[ue Ssmee yevesiee pees Deheveer keÀcepeesefj³ee mJe³eb keÀes ner mheä DevegYeJe neWieer

Deewj Jee³egceC[ue kesÀ keÀejCe mJe³eb ner Mece&Meej nes heefjJee|lele nes pee³eWies~'' De. yeeheoeoe 18.1.86

``pewmes oeefo³eeW mes ceOegyeve keÀer jewvekeÀ nw, Ssmes Deehe SkeÀ-SkeÀ efJeée ceW jewvekeÀ keÀjves Jeeueer Deelcee³eW nes~ efpeme Yeer mLeeve hej nes Jen

jewvekeÀ keÀe mLeeve vepej Dee³es~ ... Deehe mJe³eb KegMeer, Meeefvle, Deleerefvê³e megKe keÀer jewvekeÀ ceW neWies lees mLeeve Yeer jewvekeÀ ceW Dee pee³esiee

ke̳eeWefkeÀ efmLeefle mes mLeeve ceW Jee³egceC[ue HewÀuelee nw~'' De. yeeheoeoe 2.11.04

``leerJe´ heg©<eeLe& keÀe mueesieve nw - pewmee mebkeÀuhe ceQ keÀªBiee, cesjs mebkeÀuhe keÀe Jewmee ner JeeleeJejCe yevesiee~ mebkeÀuhe keÀe Yeer DeeOeej

JeeleeJejCe hej Deewj JeeleeJejCe keÀe DeeOeej heg©<eeLe& hej nw~... mebkeÀuhe nw yeerpe~... Deye Deehe meYeer ceW efJeMes<e v³eejeheve nesvee

®eeefnS~... mueesieve ³eeo jKees - mevlegä jnvee nw Deewj meyekeÀes mevlegä keÀjvee nw~'' De. yeeheoeoe 8.10.75

Deelcee keÀer mebkeÀuhe MeefkeÌle keÀe jepe

mebkeÀuhe MeefkeÌle Deelcee keÀer cegK³e MeefkeÌle nw, efpemekeÀe ÒeYeeJe Deheves leve Deewj ceve oesveeW hej lees heæ[lee ner nw, otmejeW hej Yeer

heæ[lee nw~ mebkeÀuhe mes Dev³e DeelceeDeeW keÀer mesJeeYeer keÀj mekeÀles nQ lees Deheves otef<ele mebkeÀuhe mes DeelceeDeeW keÀe Deefnle Yeer keÀj mekeÀles nQ~

mebkeÀuhe MeefkeÌle - ceve-yegef×-mebmkeÀej leerveesb efceuekeÀj mebkeÀuhe MeefkeÌle keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~ Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve oesveesb ceW

mebkeÀuhe MeefkeÌle keÀe cenlJehetCe& mLeeve nw~ keÀne ie³ee nw - keÀce& mes JeeCeer met#ce Deewj MeefkeÌleMeeueer nw, JeeCeer mes cevmee met#ce Deewj

MeefkeÌleMeeueer nw~ Deelcee kesÀ GlLeeve Deewj heleve ceW cevmee keÀe yeæ[e ³eesieoeve nw~ cevmee mes heehe Yeer neslee lees hegC³e Yeer neslee nw~ efkeÀmeer ves

keÀesF& yegje keÀce& efkeÀ³ee Deewj nceejs Devoj Dee³ee efkeÀ De®íe efkeÀ³ee lees nce Yeer Gme heehe kesÀ Yeeieer yeve peeles nQ~ hegC³e ceW Yeer nceejer ÒesjCee

mes efkeÀmeer ves keÀesF& MegYe keÀe³e& efkeÀ³ee lees Gme ÒesjCee keÀe HeÀue Yeer efceuelee nw~ DeeO³eeeflcekeÀ peiele kesÀ heg©<eeLeea keÀes Deheves mebkeÀuhe hej

yengle O³eeve jKevee ®eeefnS~ mebkeÀuhe ner keÀce& keÀe DeeOeej nw~ efkeÀmeer Yeer keÀe³e& keÀjves keÀe yeerpe mebkeÀuhe kesÀ ªhe ceW ceve ceW ner Deelee nw,

efHeÀj Jen Jee®ee-keÀce&Cee ceW Deelee nw~

``³en Jesmì mebkeÀuhe keÀe Je]peve Yeejer neslee nw Deewj yesmì Lee@ìdme keÀe Je]peve keÀce neslee nw~ ³es Jesmì Leeìdme efoceeie keÀes Yeejer keÀj osles nQ,

heg©<eeLe& keÀes Yeer Yeejer keÀj osles nQ~ FmeefueS MegYe-mebkeÀuhe pees mJe-Gvveefle keÀer efueHeÌì nw, Jen keÀce nesves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀer meeræ{er

®eæ{veer heæ[leer nw~... Jesmì keÀes Kelce keÀjves kesÀ efueS Dece=leJesues mes ueskeÀj jele lekeÀ oes Meyo ³eeo jKees - mJeceeve Deewj mecceeve~

mJeceeve ceW jnvee nw Deewj mecceeve osvee nw~... oesveeW keÀe yewuesvme ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 15.10.2004

mebkeÀuhe MeefkeÌle mJeie& Deewj veke&À oesveeW ner ogefve³eeDeeW ceW keÀece keÀjleer nw~ osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle mebkeÀuhe MeefkeÌle heleve keÀe

keÀe³e& keÀjleer nw Deewj Deelce-%eeve mes ³egkeÌle osner-DeefYeceeveer efmLeefle keÀer mebkeÀuhe MeefkeÌle GlLeeve keÀe keÀe³e& keÀjleer nw~ mebkeÀuhe MeefkeÌle ner

Deelcee keÀer Deewj meceûe efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej yeveleer nw~ mebkeÀuhe MeefkeÌle mes peæ[ lelJe Deewj pebiece Òeke=Àefle Yeer ÒeYeeefJele

nesles nQ~

``ceve keÀe ceewve nw ner %eeve meeiej kesÀ leues ceW peevee Deewj ve³es-ve³es DevegYeJeeW kesÀ jlve ueevee~ pees yeeheoeoe ves henues Yeer FMeeje efo³ee nw -

meyemes yeæ[e Kepeevee, pees Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e yeveelee nw, Jen nw Þesÿ mebkeÀuhe keÀe Kepeevee~ ... mebkeÀuhe lees meyekesÀ heeme nQ uesefkeÀve

Þesÿ mebkeÀuhe keÀer MeefkeÌle, MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee keÀer mebkeÀuhe MeefkeÌle, ceve-yegef× SkeÀeûe keÀjves keÀer MeefkeÌle DeehekesÀ heeme ner nw~''

De.yeeheoeoe 15.12.99

``³en DeueewefkeÀkeÀ ye´eïeCe peerJeve nw ner meoe mJemLe peerJeve~ Jejoelee mes `meoe mJemLe YeJe' keÀe Jejoeve efceuee ngDee nw~... `ceemìj

meJe&MeefkeÌleJeeve' - ³en Þesÿ efmLeefle Yeer nw Deewj meeLe-meeLe [e³ejskeÌì hejceelcee Üeje `hejce ìeFefìue' Yeer nw~... Fme SkeÀ ìeFefìue keÀer

efmLeefle ªheer meerì hej mesì jnes lees ³en meJe&MeefkeÌle³eeB mesJee kesÀ efueS meoe neefpej DevegYeJe neWieer~'' De.yeeheoeoe 29.10.87

``Þesÿ keÀu³eeCe keÀe mebkeÀuhe nw, Jen efme× peªj neslee nw Deewj ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nesves kesÀ keÀejCe ceve keÀYeer ceeefuekeÀ keÀes OeesKee

veneR os mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 29.10.87

``ye®ele keÀer mkeÀerce yeveevee nw~... keÀnles - efyevogªhe kesÀ DeY³eeme ³ee ceveve keÀjves keÀe mece³e keÀce efceuelee nw~ uesefkeÀve mece³e keÀneB mes

Dee³esiee~ efove Òeefleefove mee|Jeme Yeer yeæ{leer peeveer nw, mecem³ee³eW Yeer yeæ{leer peeveer nQ... mebkeÀuheeW keÀer mheer[ lespe nesleer pee³esieer~...

FmeefueS megvee³ee efkeÀ DeYeer mece³e keÀer, mebkeÀuheeW keÀer, MeefkeÌle keÀer ye®ele keÀer ³eespevee yeveekeÀj yeer®e-yeer®e ceW efyevog ªhe keÀer efmLeefle keÀe

DeY³eeme yeæ{eDees~'' De.yeeheoeoe 24.7.70

``Jele&ceeve mece³e mebkeÀuhe Deewj keÀce& meeLe-meeLe nesvee ner DeeJeM³ekeÀ nw~... mebkeÀuhe ner Ssmes Glhevve neWies, pees mebkeÀuhe G"e Deewj efme×

ngDee~ Fmemes Deheveer mìspe keÀes hejKe mekeÀles nes~... FmekesÀ efueS henues keÀvì^eseEueie hee@Jej ®eeefnS~... J³eLe& keÀes keÀvì^esue efkeÀ³ee peelee

nw~'' De.yeeheoeoe 30.7.70

``pees mJe³eb PegkeÀeJe ceW Deeles neWies, GvneWkesÀ Deeies Deewj kewÀmes PegkeWÀies! meejs efJeée keÀes Deheves Deeies PegkeÀeves Jeeues nes vee! ... mebkeÀuhe Yeer

peerJeve keÀe Deveceesue Kepeevee nw~ ... SkeÀ-SkeÀ mebkeÀuhe mes mJe³eb keÀe Deewj meJe& keÀe keÀu³eeCe neslee nw~'' De.yeeheoeoe 2.7.70

``keÀce&Yeesie Jee keÀce& efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe ®euelee jnsiee uesefkeÀve mce=efle veneR jnsieer~ Jen Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele veneR keÀjsiee~... Ssmes

mebkeÀuhe mes meejs keÀejesyeej ®euee mekeÀleer nes~ meeFvme Jeeues veer®es he=LJeer mes Thej lekeÀ [e³ejskeÌMeve uesles jnles nQ lees ke̳ee Þesÿ mebkeÀuhe mes

keÀejesyeej veneR ®euee mekeÀleer nes? meeFvme ves keÀeheer lees meeFuesvme mes ner efkeÀ³ee nw~'' De.yeeheoeoe 22.11.72 ``J³eLe& mebkeÀuhe Deewj J³eLe& mece³e meceehle nes peeves kesÀ yeeo mebkeÀuhe Jener G"siee, pees nesvee nw~ DeehekeÀer yegef× ceW Yeer Jener mebkeÀuhe G"siee

Deewj efpemekeÀes keÀjvee nw, GmekeÀer yegef× ceW Yeer Jener mebkeÀuhe G"siee efkeÀ ³en keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 22.11.72

``Deiej mebkeÀuhe Þesÿ nw lees Je®eve Deewj keÀce& Yeer Þesÿ nesiee~ FmeefueS mebkeÀuhe keÀes Þesÿ yeveeDees Deewj meowJe meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ

meeLe yegef× keÀe mebie nes~... lees Fme ueeskeÀ keÀe keÀesF& Yeer J³eefkeÀle Jee keÀesF& Yeer Jemleg DeekeÀe|<ele veneR keÀj mekeÀleer~ Deiej DeekeÀe|<ele keÀjleer

nw lees mecePevee ®eeefnS efkeÀ mce=efle ceW Jee Je=efÊe ceW Jee ¢efä ceW keÀceer nw~'' De.yeeheoeoe 4.3.72

``Ssmes ner ceve keÀer MeefkeÌle DeLee&led mebkeÀuhe MeefkeÌle~ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ nj mebkeÀuhe ceW Fleveer MeefkeÌle nw pees efpeme mece³e pees ®eens

Jen keÀj mekeÀlee nw Deewj keÀje mekeÀlee nw~... peneB Þesÿ keÀu³eeCe keÀe mebkeÀuhe nw, Jen efme× peªj neslee nw~''

De.yeeheoeoe 29.10.87 DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe

DeeO³eeeflcekeÀ %eeve ke̳ee nw Deewj GmekeÀe ceveg<³e kesÀ peerJeve ceW ke̳ee cenlJe nw, Jen GmekesÀ megKe ceW kewÀmes men³eesieer yevelee nw, ³es

meye %eeve DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ yeehe ves Deelcee, hejceelcee, leerveeW ueeskeÀeW, me=efä-®e¬eÀ, keÀuhe-Je=#e keÀe, keÀce& keÀer ienve ieefle Deeefo

keÀe pees %eeve efo³ee nw, Jener ³eLeeLe& ceW DeeO³eeeflcekeÀ %eeve nw Deewj lees ogefve³ee ceW DeeO³eeeflcekeÀ %eeve kesÀ veece hej pees Yeer %eeve nw, Jen

YeefkeÌle keÀe %eeve Deewj keÀce&-keÀeC[ nQ~ JeemleJe ceW Jen meye De%eeve ner nw ke̳eeWefkeÀ Gmemes Deelcee Deewj meceûe efJeée keÀer Glejleer keÀuee ner

nesleer nw~ ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ %eeve mes ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

``DeYeer legcnejer Deelcee Mejerj íesæ[sieer lees peªj Tb®e Iej ceW pevce uesieer vecyejJeej~ Leesæ[s %eeve Jeeuee meeOeejCe kegÀue ceW pevce uesiee,

Tb®e %eeve Jeeuee Tb®e kegÀue ceW pevce uesiee~'' mee.yeeyee 28.10.04 efjJee. ``Deiej vee@uespe mes ueeFì-ceeFì veneR nw lees Jen vee@uespe ner efkeÀme keÀece keÀer!... peye %eeve yegef× ceW mecee peelee nw lees yegef× kesÀ

[e³ejskeÌMeve Devegmeej keÀcexefvê³eeB Yeer Jewmee ner keÀce& keÀjleer nQ~... Yeespeve Keevee Deewj ®eerpe nw, npece keÀjvee Deewj ®eerpe nw~ Keeves mes

MeefkeÌle veneR Deeleer nw, npece keÀjves mes MeefkeÌle Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``³en veF& ogefve³ee kesÀ efueS ve³ee %eeve nw~ ³en %eeve yegef× ceW jnves mes yengle KegMeer nesleer nw~... hegjeveer ogefve³ee mes legcneje cecelJe efvekeÀuelee

pee³esiee lees KegMeer Yeer nesieer~... keÀuhe-keÀuhe pees yeves nQ Jes ner yeveWies Deewj GvekeÀes ner KegMeer nesieer~'' mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``hejceefhelee hejceelcee ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj ncekeÀes DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀe Kepeevee osles nQ~... %eeve meeiej yeehe kesÀ heeme ner

%eeve jlve nQ~ ³es SkeÀ-SkeÀ jlve ueeKeeW ©he³eeW keÀe nw~ jlveeiej yeehe mes %eeve jlve OeejCe keÀj DeewjeW keÀes Yeer oeve keÀjvee nw~ efpelevee pees

uesJes Deewj osJes, Glevee Tb®e heo hee³es~... meyekeÀes ³en jemlee yeleevee nw~'' mee.yeeyee 31.1.05 efjJee. ``DeeO³eeeflcekeÀ efJeÐee Deewj keÀesF& efmeKee ve mekesÀ~ legcnejer ³en nw DeeO³eeeflcekeÀ efJeÐee, pees legcekeÀes ©neveer yeehe ner DeekeÀj heæ{eles nQ~...

FmekeÀes ©neveer vee@uespe keÀne peelee nw~ ... SkeÀ nw efpemceeveer vee@uespe, otmejer nw DeeO³eeeflcekeÀ MeeðeeW keÀer efJeÐee Deewj leermejer nw ³en ©neveer

vee@uespe~... ³en nw veF& ogefve³ee, ve³es Oece& kesÀ efueS veF& vee@uespe~'' mee.yeeyee 26.7.05 efjJee.

DeeO³eeeflcekeÀ %eeve (Spiritual Knowledge) Deewj Oeee|cekeÀ %eeve kesÀ Devlej keÀe je]pe DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj Oeee|cekeÀ %eeve ke̳ee nw Deewj oesveeW ceW ke̳ee Devlej nw, FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw~ mel³e

DeeO³eeeflcekeÀ %eeve mes veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee Deewj hegjeveer keÀe efJeveeMe neslee nw Deewj Gme %eeve keÀes osves Jeeuee hejceelcee nw~ Oeee|cekeÀ

%eeve mes Oece&-efJeMes<e keÀer mLeehevee nesleer nw, efpemekeÀes GmekeÀe Oece&-efhelee DeekeÀj osles nQ~ Oeee|cekeÀ %eeve ceW OeejCeeDeeW keÀe ner %eeve neslee nw

peye efkeÀ DeeO³eeeflcekeÀ %eeve ceW Deelcee, hejceelcee, me=efä-®e¬eÀ, keÀce& keÀer ienve ieefle Deeefo keÀe meye %eeve neslee nw~ mel³e DeeO³eeeflcekeÀ

%eeve mes SkeÀ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee nesleer nw Deewj meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle efceueleer nw~ hejceelcee

kesÀ Üeje efo³ee mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS neslee nw~ mel³e DeeO³eeeflcekeÀ %eeve efJeée-Òesce keÀer YeeJevee peeûele keÀjlee

nw~

``©neveer yeehe ner ©neveer vee@uespe heæ{eles nQ, FmeefueS GvekeÀes ìer®ej Yeer keÀnles nQ~... Fme ©neveer vee@uespe mes nce Dehevee Deeefo meveeleve

osJeer-osJelee Oece& mLeeheve keÀjles nQ~... Fmemes Deewj meYeer Oece& efJeveeMe keÀes hee³eWies ke̳eeWefkeÀ legce heeJeve yeveles nes lees legcekeÀes veF& ogefve³ee

®eeefnS~'' mee.yeeyee 6.10.04 efjJee. ``yeehe kesÀ menejs efyeiej legce efJe<e³e JewlejCeer veoer ceW ieesles Keeles Les~ %eeve efceueves mes legce mele³egieer veF& ogefve³ee ceW ®eues peeles nes~... ³en

meye mebiece³egie hej ner neslee nw~'' mee.yeeyee 6.12.04 efjJee. ``yeeyee keÀer lees meejer ieerlee heæ{er ngF& nw hejvleg peye %eeve efceuee lees efJe®eej ®euee efkeÀ ieerlee ceW ³en ueæ[eF& Deeefo keÀer yeeleW ke̳ee efueKeer

nQ?... YeefkeÌle ceW ieeles Les Deehe Dee³eWies lees nce yeefuenej pee³eWies hejvleg Jen kewÀmes Dee³eWies, kewÀmes yeefuenej pee³eWies, ³en Leesæ[sner mecePeles

Les~'' mee.yeeyee 6.12.04 efjJee. DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, ceveesefJe%eeve Deewj oesveeW kesÀ Yeso keÀe je]pe

Deelcee SkeÀ mJelev$e meÊee nw, ceve GmekeÀer SkeÀ keÀe³e& MeefkeÌle nw~ Jewmes ner DeeO³eeeflcekeÀ %eeve mechetCe& %eeve nw Deewj ceveesefJe%eeve

DeeO³eeeflcekeÀ %eeve keÀe SkeÀ Debie cee$e nw~ hejceelcee DeO³eeeflcekeÀ %eeve oslee nw, efpemeceW ceveesefJe%eeve mecee³ee ngDee nw~ ogefve³ee ceW pees

ceveesefJe%eeve heæ{les nQ, GmekeÀe DeO³eeeflcekeÀ %eeve mes keÀesF& mecyevOe veneR nw, FmeefueS GmekesÀ DeO³e³eve mes efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀer ®eæ{leer

keÀuee ve ngF& nw Deewj ve ner nes mekeÀleer nw~ JeemleJe ceW Jen ceveesefJe%eeve Yeer veneR nw ke̳eeWefkeÀ GmeceW Yeer ceve keÀe ner ³eLeeLe& %eeve veneR nw lees

Jen ceveesefJe%eeve kewÀmes keÀne pee³esiee~ FmeefueS Jen ceveesefJe%eeve Yeer Deelcee Deewj efJeée keÀer Glejleer keÀuee keÀe ner efveefceÊe yevelee nw~

DeeO³eeeflcekeÀ %eeve Deewj oeMe&efvekeÀ %eeve keÀe je]pe

pewmes DeeO³eeeflcekeÀ %eeve ceW ceveesefJe%eeve mecee³ee ngDee nw, Jewmes DeeO³eeeflcekeÀ %eeve ceW meYeer oMe&veeW keÀe meej mecee³ee ngDee nw~

FmeerefueS keÀnles nQ hejceelcee DeekeÀj meYeer JesoeW-MeeðeeW keÀe meej megveeles nQ~ oMe&ve ceW ®esleve Deelcee kesÀ efJe<e³e ceW Keespe ³ee Devegceeve kesÀ

DeeOeej hej JeCe&ve neslee nw, ³eLeeLe& keÀe JeCe&ve veneR neslee nw~ Deelcee keÀer ®eslevelee Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve lees

hejceelcee ner DeekeÀj osles nQ, efpememes Deelcee Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ hejceelcee pees %eeve osles nQ, Jen meYeer oMe&veeW keÀe meej

nw DeLeJee ³en keÀnW efkeÀ hejceelcee pees %eeve osles nQ, GmekesÀ DebMecee$e hej meYeer oMe&ve DeeOeeefjle nQ, meceûe ªhe ceW veneR~ meceûe %eeve lees

%eeve meeiej hejceelcee ner osles nQ, efpemekeÀe kegÀí DebMe YeefkeÌle ceeie& ceW efJeefYevve oeMe&efvekeÀ DebMe ªhe ceW JeCe&ve keÀjles nQ~ GmeceW Yeer

³eLeeLe&lee keÀe DeYeeJe ner neslee nw~

F&éejer³e %eeve Deewj Oece&efheleeDeeW kesÀ %eeve keÀe je]pe Deewj Devlej

F&éej DeekeÀj Deelcee keÀes heeJeve DeLee&led mechetCe& yeveeves kesÀ efueS %eeve osles nQ Deewj jemlee yeleeles nQ~ F&éejer³e %eeve ®eæ{leer keÀuee

keÀe %eeve nw~ Oece&efhelee³eW DeekeÀj pees %eeve osles nQ, Gmemes Gme Oece& JebMe keÀer mLeehevee nesleer nw~ Oece&efhelee³eW pees %eeve osles nQ, Jen cegK³elee

Þesÿ iegCeeW keÀer OeejCeeDeeW keÀe ner %eeve neslee nw, efpememes Deelcee keÀer Glejleer keÀuee keÀer ieefle cevo lees DeJeM³e nes peeleer nw hejvleg ®eæ{leer

keÀuee keÀer keÀoeefhe veneR nesleer~ GmekeÀer efoMee efHeÀj Yeer Glejleer keÀuee keÀer ner jnleer nw, ®eæ{leer keÀuee keÀer veneR~ hejceelcee DeekeÀj me=efä kesÀ

Deeefo-ceO³e-Devle keÀe meeje %eeve osles nQ, leye ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ Oece&efheleeDeeW kesÀ %eeve ceW me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-

Devle keÀe %eeve veneR neslee nw~

``Oece& efhelee³eW Yeer Deehe ueesieeW kesÀ meeceves yesiej ©he ceW Dee³eWies~ GvekeÀes ke̳ee efYe#ee oWies? ³ener mebosMe~ Ssmee hee@JejHegÀue mebosMe nesiee pees

Fmeer mebosMe kesÀ hee@JejHegÀue mebmkeÀejeW mes Oece& mLeeheve keÀjves kesÀ efveefcele yeveWies~ Jen mebmkeÀej DeefJeveeMeer yeve pee³eWies~''

De.yeeheoeoe 15.4.71 Deelcee keÀer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe je]pe

keÀcee&leerle efmLeefle DeLee&led Deelcee keÀer mechetCe& efmLeefle DeLee&led efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& keÀer meceeefhle, keÀce& mes Deleerle~ Deelcee keÀer

mechetCe& keÀcee&leerle efmLeefle lees Devle ceW ner nesleer nw, GmekesÀ yeeo Deelcee hejceOeece ®eueer peeleer nw~ hejvleg Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele

neskeÀj keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe Deelcee ³eneB ner keÀjleer nw Deewj Gme efmLeefle keÀes yeæ{eles-yeæ{eles meoekeÀeue DeLee&led hetCe&lee keÀes Òeehle

keÀjleer nw~

jeie-Üs<e, ueieeJe-Ie=Cee Deeefo keÀer keÀesF& Yeer cenmetmelee osn l³eeie kesÀ mece³e nw lees hegve&pevce uesvee ner heæ[siee Jen efmLeefle keÀcee&leerle

³ee mechetCe&lee keÀer veneR nes mekeÀleer~ keÀcee&leerle ³ee mechetCe& Deelcee ÒeYeg-h³eej Deewj Iej kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW, GmekeÀer mce=efle ceW Mejerj íesæ[sieer~

Yeue Gme mece³e keÀesF& keÀce&Yeesie Yeer nes hejvleg keÀcee&leerle-mechetCe& DeLee&led mJe efmLeefle ceW efmLele Deelcee GmekesÀ JeMeerYetle veneR nesieer~ Jen

efmLeefle ner ce=l³eg-efJepe³eer, DecejlJe keÀes Òeehle efmLeefle nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer mel³elee keÀes peeve keÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes veäesceesne-

mce=efle mJe©he neskeÀj oerIe&keÀeue keÀe osn mes menpe v³eejs nesves keÀe heg©<eeLe& Deewj DeY³eeme ner keÀcee&leerle efmLeefle SkeÀcee$e meeOeve nw~

``Deelcee peerles peer cejkeÀj SkeÀ yeehe keÀer yeveW, Deewj keÀesF& ³eeo ve Dee³es, osn-DeefYeceeve ítì pee³es - ³en nw Tb®eer cebefpeue~... ³eneB Fme

osn ceW nesles ngS Deheves keÀes DeMejerjer mecePevee nw~ Deheves keÀes Deelcee mecePe keÀcee&leerle DeJemLee ceW jnvee nw~''

mee.yeeyee 12.2.05 efjJee. Deelcee kesÀ cees#e keÀe je]pe

³es efJeée SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees keÀuhe-keÀuhe hegvejeJe=Êe neslee nw~ meYeer Deelcee³eW Deveeefo heeì&Oeejer nQ, FmeefueS

meoekeÀeue keÀe cees#e efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes efceue veneR mekeÀlee~ meoe heeJeve hejceelcee keÀes ner Fme Oeje hej heeì& yepeeves keÀuhe-keÀuhe

Deevee heæ[lee nw lees DeelceeDeeW keÀes meoe keÀeue keÀe cees#e kewÀmes efceue mekeÀlee nw~ neB nj Deelcee keÀuheevle ceW hejceOeece peekeÀj cees#e ceW

jnleer nw~ F&éejer³e %eeve keÀer OeejCee Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ DeY³eeme mes Deelcee cees#e DeLee&led cegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe ³eneB ner

keÀjleer nw Deewj ³es DevegYeJe ner cees#e DeLee&led cegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw ke̳eeWefkeÀ hejceOeece ceW Deelcee keÀes keÀesF& DevegYeJe ner veneR neslee

nw~ Jen lees Deelcee keÀer meg<eghle efmLeefle nw~

``efMeJeyeeyee Yeer peªj Mejerj Üeje heeì& yepee³eWies vee~ efMeJeyeeyee heeì& ve yepee³es lees keÀesF& keÀece keÀe ve jne~ Jewu³et ner veneR nes~ GvekeÀer

Jewu³et ner leye nesleer nw peye meejer ogefve³ee keÀes meÃefle osles nQ~ efHeÀj YeefkeÌle ceeie& ceW GvekeÀer ceefncee ieeles nQ~''

mee.yeeyee 22.11.04 efjJee. DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe je]pe

³es meeje me=efä-®e¬eÀ DeelceeDeeW kesÀ hejmhej efnmeeye-efkeÀleeye keÀe ner Kesue nw~ DeelceeDeeW kesÀ hejmhej efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ DeeOeej

hej ner meejs keÀuhe ceW De®ís ³ee yegjs mecyevOe yeveles nQ~ keÀuhe kesÀ Deeefo mes ner ³es efnmeeye-efkeÀleeye Megª nes peelee nw, pees meejs keÀuhe

®euelee jnlee nw Deewj keÀuhe kesÀ Devle ceW meeje efnmeeye-efkeÀleeye keÀe Keelee hetje neslee nw, efpememes Deelcee keÀcee&leerle yeveleer nw~ mebiece hej

hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hej ve³es keÀuhe kesÀ efueS ve³ee efnmeeye-efkeÀleeye efvecee&Ce neslee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner

mele³egie ceW keÀesF& efkeÀmekeÀe yeehe Deewj keÀesF& efkeÀmekeÀe ye®®ee yevelee nw~ keÀesF& je]pee-jeveer, meentkeÀej, Òepee, veewkeÀj-®eekeÀj, oeme-oemeer Yeer

yevelee nw~

[^ecee keÀe heeì& Deewj efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ Keeles keÀe Ieefveä mecyevOe nw~ DeefYecev³eg kesÀ ceejs peeves hej ceesn kesÀ JeMeerYetle Depeg&ve

keÀes peye Þeerke=À<Ce DeefYecev³eg mes efceueeves met#ce ueeskeÀ ceW ueskeÀj ie³es lees DeefYecev³eg ves Depeg&ve keÀes hen®eevee Yeer veneR Deewj peye Depeg&ve ves

GmekesÀ meeceves Dehevee ceesn Òeieì efkeÀ³ee lees DeefYecev³eg ves keÀne - keÀewve efkeÀmekeÀe yeehe Deewj keÀewve efkeÀmekeÀe ye®®ee~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve

ceeuetce Deehe nceejs efkeÀleves yeej yeehe yeves Deewj ceQ DeehekeÀe yeehe yevee~

³es meeje peiele keÀe Kesue efnmeeye-efkeÀleeye keÀe nw~ ncekeÀes pees kegÀí ³eneB efceuee ³ee pees kegÀí nceejs heeme nw Jen meye YeefJe<³e ceW

efkeÀmekeÀes osves keÀe nw Deewj ncekeÀes pees kegÀí efceuevee nw Jen efkeÀmemes efceuevee nw leLee Devle ceW meyekeÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjkesÀ Jeeheme

Iej hejceOeece ceW peevee nw~ Deelcee peye peeleer lees kegÀí Yeer meeLe veneR peelee, efnmeeye-efkeÀleeye keÀe Keelee ner meeLe peelee nw Fmeefue³es Fme

meyemes veäesceesne nes Deheves DeeeflcekeÀ mJe©he ceW efmLele nes peeDees lees megKece³e efnmeeye-efkeÀleeye keÀe efvecee&Ce nesiee~ efkeÀmekeÀes De®íer ³ee

yegjer ¢efä mes osKeves, mebkeÀuhe keÀjves keÀe Yeer efnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw Deewj Deelcee kesÀ De®ís ³ee yegjs mecyevOeeW, megKe-og:Ke keÀe keÀejCe

yevelee nw~

efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW, keÀce&Yeesie ceW keÀesF& Deelcee Glevee ner men³eesie keÀj mekeÀleer nw, efpelevee GmekesÀ meeLe nceeje efnmeeye-

efkeÀleeye nw, GmekeÀe [^ecee ceW heeì& nw~ FmeefueS Fme DeeOeej hej efkeÀmeer Deelcee mes jeie-Üs<e keÀer YeeJevee jKevee J³eLe& nw, De%eevelee nw,

Dehevee Deehe ner Deefnle keÀjvee nw~ jeie-Üs<e mes ³egkeÌle mebkeÀuheeW mes Yeer ve³ee ogKeoe³eer efnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw~ hejceelcee keÀes yeer®e ceW

jKekeÀj DeelceeDeeW kesÀ meeLe J³eJenej keÀjves mes ner De®ís efnmeeye-efkeÀleeye keÀe efvecee&Ce neslee nw~

DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe je]pe

³es efJeée SkeÀ megKe-ogKe keÀe Kesue nw~ Fme Kesue keÀes Kesueves kesÀ efueS Deelcee kesÀ efJeefYevve DeelceeDeeW kesÀ meeLe De®ís-yegjs

mecyevOe yeveles Deewj efyeieæ[les nQ~ mele³egie mes ner ³es mecyevOeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye yeveves Deewj ®egkeÌlee nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee DeejcYe nesleer nw

Deewj keÀefue³egie Devle lekeÀ melele ®eueleer jnleer nw~ keÀefue³egie Devle ceW DeLee&led efJeveeMe kesÀ mece³e meYeer efnmeeye efkeÀleeye hetje neslee nw~

mebiece³egie hej hejceelcee kesÀ meeLe Deelcee keÀe mecyevOe neslee nw Deewj hejceelcee mele³egie-$eslee³egie kesÀ efueS ve³es megKece³e mecyevOeeW keÀe yeerpe

yeesves keÀe %eeve oslee nw Deewj mele³egie kesÀ efueS ceOegj mecyevOe yeveeves keÀe jemlee yeleelee nw, efpememes Deelcee kesÀ megKeoe³eer mecyevOeeW keÀe

efvecee&Ce neslee nw~

nj Deelcee Fme keÀuhe keÀe efnmeeye-efkeÀleeye hetje keÀjkesÀ, Deieues keÀuhe kesÀ ÒeLece pevce kesÀ efueS mebmkeÀej DeYeer Fme mebiece³egie

hej ner Yejleer nw, pees GmekesÀ ÒeLece pevce kesÀ mecyevOeeW keÀe DeeOeej yeveles nQ~

``DeYeer pees cesnvele ueer nw, Jen ³eneB ®egkeÌlet ve keÀjWies lees efHeÀj mele³egie ceW Gme cesnvele keÀe HeÀue osvee heæ[siee FmeefueS pees cesnvele ueer nw,

Gmes YejkeÀj osvee~ njskeÀ mesJeekesÀvê mes mecee®eej Deevee ®eeefnS efkeÀ ³en kegÀceej lees DeJeleefjle neskeÀj Fme he=LJeer hej heOeejs nQ~''

De.yeeheoeoe 16.10.1969

``SkeÀ-oes kesÀ Òeefle efoue ceW efyeukegÀue meHeÀeF& nes~... peneB me®®eeF&-meHeÀeF& nesleer nw, JeneB meceerhelee nesleer nw~... JeneB Yeer Deeheme ceW

meceerhe mecyevOe ceW kewÀmes Dee³eWies? peye ³eneB efoue meceerhe nesieer~'' De.yeeheoeoe 9.10.71

``MeefkeÌle³eeW kesÀ YekeÌle Deewj yeehe kesÀ YekeÌle Deueie-Deueie nQ~... efpeve DeelceeDeeW keÀes efpeve Þesÿ DeelceeDeeW Jee efveefceÊe yeveer ngF&

DeelceeDeeW kesÀ Üeje kegÀí-ve-kegÀí Òeeefhle keÀe DevegYeJe neslee nw, Gve Üeje mee#eelkeÀej neslee nw ³ee keÀesF& Jejoeve Òeeefhle keÀe DevegYeJe neslee

nw, Gme DeeOeej hej Jes GvekeÀer Òepee Jee YekeÌle yeveles nQ~'' De.yeeheoeoe 14.7.74 DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Deewj keÀuheevle ceW hetje keÀjkesÀ Jeeheme Iej peeves keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW kesÀ DeeOeej hej ®euelee nw~ nj #eCe DeelceeDeeW kesÀ hejmhej ve³es efnmeeye-efkeÀleeye

yeveles-efyeieæ[les nQ~ ³es efnmeeye-efkeÀleeye yeveves Deewj efyeieæ[ves keÀer ef¬eÀ³ee mele³egie Deeefo mes keÀefue³egie Devle lekeÀ ®eueleer jnleer nw~ keÀuheevle

ceW Deelcee³eW meeje efnmeeye-efkeÀleeye hetje keÀjkesÀ Jeeheme hejceOeece peeleer nQ~

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& kesÀ Devegmeej mecyevOe yeveles nQ hejvleg mecyevOeeW ceW Yeer megKe-ogKe keÀe efnmeeye yejeyej nw~ mecyevOeeW ceW

Deepe efce$elee keÀe nw lees keÀue heeì& kesÀ Devegmeej Me$eglee keÀe Yeer nes mekeÀlee nw~ hejvleg keÀuheevle ceW megKe-ogKe keÀe, efce$elee-Me$eglee keÀe

efnmeeye-efkeÀleeye hetje DeJeM³e neslee nw~ JeemleJe ceW hejceelcee kesÀ meeLe Yeer DeelceeDeeW keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw, efpemekesÀ Devegmeej hejceelcee

DeelceeDeeW keÀes %eeve osles nQ, GvekeÀer heeuevee keÀjles nQ Deewj Deelcee³eW Gme megKe keÀes ³eeo keÀj YeefkeÌle ceeie& ceW GvekesÀ ceefvoj Deeefo yeveeleer

nQ, GvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ, GvekeÀer ceefncee ieeleer nQ~

``pees ³en vee@uespe megveWies, Jes ner efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveWies~... ceQ Fme mece³e legcekeÀes mJeie& keÀe ceeefuekeÀ yeveelee ntB lees heeflele Mejerj ceW

DeekeÀj yew"lee ntB~ efHeÀj YeefkeÌle ceeie& ceW legce ncekeÀes nerjeW kesÀ meesceveeLe kesÀ ceefvoj ceW efye"eles nes ke̳eeWefkeÀ legce peeveles nes yeehe ncekeÀes mJeie&

keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ~ FmeefueS Keeeflejer keÀjles nes~ yeehe ves ³en meye je]pe mecePee³ee nw~'' mee.yeeyee 8.1.05 efjJee. ye´eïeCe mees HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee keÀe je]pe

meYeer DeelceeDeeW keÀes keÀuheevle ceW Mejerj íesæ[keÀj hejceOeece peeves kesÀ efueS met#ceJeleve mes lees heej keÀjvee ner heæ[lee nw hejvleg pees

ye´eïeCe yeveles nQ, GvekeÀes met#ceJeleve keÀe %eeve neslee nw, ye´ïee yeeyee Yeer JeneB nw, Gvemes Yeer ye´eïeCeeW keÀe h³eej nw, keÀceeX keÀe jne ngDee

efnmeeye-efkeÀleeye Yeer met#ceJeleve ceW hetje keÀjvee ner nw Deewj mesJee kesÀ efueS Yeer HeÀefjMlee ªhe ye´ïee yeeyee kesÀ meeLe mesJee keÀjves keÀer DeekeÀ<e&Ce

Yeer ye´eïeCe DeelceeDeeW ceW nesleer ner nw, FmeefueS meYeer ye´eïeCe DeelceeDeeW keÀes HeÀefjMlee yevekeÀj met#ceJeleve peevee ner nw, Yeues ner meyekeÀe

ªhe Deewj mece³e vecyejJeej DeJeM³e nesiee~

``pewmes YeefJe<³e mJeie& keÀer ogefve³ee ceW meye osJelee keÀnuee³eWies, Jewmes Jele&ceeve mece³e mebiece hej HeÀefjMles meceeve meye yeveles nQ uesefkeÀve

vecyejJeej~... nj heg©<eeLeea HeÀefjMlesheve keÀer mìspe keÀes Òeehle peªj keÀjles nQ~'' De.yeeheoeoe 7.02.76

``Deiej meJe& efjMles SkeÀ kesÀ meeLe nQ lees menpe Deewj meoe HeÀefjMles nQ~ ... SkeÀ ner jemlee, SkeÀ ner efjMlee lees efHeÀj HeÀefjMlee yeve ner

pee³eWies~ ... yeehe keÀe ³ener HeÀjceeve nw efkeÀ henues lees meYeer jemles yevo keÀjes, efHeÀj cegefMkeÀle mes ítì pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 4.07.71

``HeÀefjMlee yeveves kesÀ efueS oes cegK³e keÌJeeefueefHeÀkesÀMeve keÀewvemeer nQ? SkeÀ ueeFì Deewj otmejer ceeFì~... ueeFì-ceeFì ªhe yeveves kesÀ efueS

SkeÀ lees ®eeefnS ceveve MeefkeÌle ®eeefnS Deewj otmejer menve MeefkeÌle ®eeefnS~ efpeleveer menveMeefkeÌle nesieer, Gleveer ner meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer

meJe&MeefkeÌle³eeB mJele: Òeehle nesleer nQ~'' De.yeeheoeoe 29.6.71

``HeÀefjMles keÀye meoe Fme meekeÀejer me=efä hej "njles veneR nQ~ keÀce& efkeÀ³ee Deewj iee³eye~... meJe& DeekeÀ<e&CeeW Jee ueieeJeeW kesÀ efjMles Deewj

jemles yevo keÀjes, leye keÀnWies efkeÀ Deehe mvesner nes~ ³eneB nesles ngS Yeer ³eneB veneR nQ - ³en nw uee@mì mìspe~'' De.yeeheoeoe 2.02.76

``vee@uespe kesÀ ohe&Ce ceW Deheves heg©<eeLe& mes HeÀefjMlesheve keÀer PeuekeÀ mheä efoKeeF& osleer nw?... HeÀefjMlesheve keÀer PeuekeÀ mheä efoKeeF& osieer

lees Jen cenejepee-cenejeveer heve keÀer PeuekeÀ Yeer mheä efoKeeF& osieer~... pewmes meekeÀej keÀes osKee... peye mJe³eb keÀes DevegYeJe neslee Lee leYeer

lees DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe neslee Lee~'' De.yeeheoeoe 2.02.76

HeÀefjMlee DeelceeDeeW Deewj ÒesleelceeDeeW keÀe je]pe leLee oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW Devlej keÀe je]pe / HeÀefjMlee Deewj met#ce MejerjOeejer Òesle DeelceeDeeW kesÀ DeefmlelJe keÀe je]pe

HeÀefjMlee Deewj Òesle oesveeW keÀe DeefmlelJe nw uesefkeÀve oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW efove Deewj jele keÀe Devlej nw~ HeÀefjMlee Deewj

Òesleelcee³eW oesveeW ner met#ce osnOeejer nesles nQ, GvekeÀer n·er-ceebme keÀer osn veneR nesleer nw~ hejvleg HeÀefjMlee heeJeve Deelcee³eW nesleer nQ DeLee&led pees

Deelcee³eW mebiece³egie hej %eeve-³eesie kesÀ heg©<eeLe& Üeje heeJeve yeveleer nQ, Jes HeÀefjMlee yeveleer nQ Deewj pees Òesle Deelcee³eW nesleer nQ, Jes heeflele

Deelcee³eW nesleer nQ~ Deheves efkeÀvneR heeflele keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe, GvekeÀes meekeÀej osn veneR efceueleer Deewj Jes met#ce osn ceW kegÀí mece³e lekeÀ

YeìkeÀleer jnleer nQ~ HeÀefjMleeW keÀe mee#eelkeÀej Òee³e: meHesÀo JeðeeW ceW neslee nw peyeefkeÀ ÒesleelceeDeeW keÀe mee#eelkeÀej keÀeueer íe³ee kesÀ ªhe ceW

neslee nw~ oesveeW kesÀ ner DeefmlelJe keÀe ³eLee DeeJeM³ekeÀ %eeve hejceelcee ves efo³ee nw~

HeÀefjMlee Deelcee³eW Deewj Òesleelcee³eW oesveeW keÀe ner DeefmlelJe nw Deewj Deewj oesveeW ceW kegÀí meceevelee³eW Yeer nQ~ oesveeW keÀes ner n·er-

ceebme keÀer osn veneR nesleer nw, oesveeW keÀes met#ce osn nesleer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej Jes JeeleeJejCe ceW jnles nQ hejvleg HeÀefjMlee Deelcee³eW

heefJe$eelcee³eW nesleer nQ, GvekeÀer ÒekeÀeMece³e keÀe³ee mJesle jbie keÀer nesleer nw Deewj Jes DeekeÀeMe lelJe kesÀ Thej met#ce Jeleve ceW jnles nQ Deewj

Òesleelcee³eW efveke=Àä keÀce&-mebmkeÀejeW Jeeueer Deelcee³eW nesleer nQ, GvekeÀer met#ce keÀe³ee Yeer keÀeues-YeÎs jbie keÀer nesleer nw Deewj Jes DeekeÀeMe lelJe

kesÀ efve®eues Yeeie he=LJeer kesÀ Deemeheeme Ietceleer jnleer nQ~ kegÀí Oece&-efheleeDeeW keÀes íesæ[keÀj HeÀefjMlee mJeªhe DeelceeDeeW keÀes keÀuheevle ceW ner

Òeehle neslee nw~ Oece&-efheleeDeeW kesÀ HeÀefjMlee mJeªhe Deewj keÀuheevle kesÀ HeÀefjMlee mJeªhe ceW yengle Devlej neslee nw~ keÀuheevle ceW HeÀefjMlee

yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀe ÒeJeen hejceOeece keÀer Deesj neslee nw peyeefkeÀ Oece&-efheleeDeeW keÀe ÒeJeen Fme peiele keÀer Deesj neslee nw ke̳eeWefkeÀ

GvekeÀes ³eneB pevce uesvee nw Deewj Deheves Oece&JebMe keÀer heeuevee keÀjveer nw~

ye´ïee yeeyee keÀer Deelcee ner Ssmeer Deelcee nw, pees Deheves heg©<eeLe& mes Deye lekeÀ ceveg<³e mes HeÀefjMlee yeveer nw Deewj HeÀefjMlee mJeªhe

mes met#ceJeleve mes Dehevee mLeehevee keÀe keÀle&J³e keÀj jner nw leLee efvejekeÀej efMeJeyeeyee kesÀ meeLe ³eneB meekeÀej leve ceW Yeer ÒeJesMe neskeÀj

mLeehevee keÀe keÀe³e& keÀjles nQ~

``keÀneJele nw vee efkeÀ HeÀefjMleeW kesÀ heebJe he=LJeer hej veneR nesles~ lees DeYeer ³en yegef× he=LJeer DeLee&led Òeke=Àefle kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes hejs nes pee³esieer

efHeÀj keÀesF& Yeer ®eerpe veer®es veneR uee mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 1.11.70

Yetle-Òesle DeelceeDeeW keÀe DeefmlelJe nw Deewj Jes met#ce Mejerj kesÀ meeLe Dehevee keÀece Yeer keÀjleer nQ hejvleg ncekeÀes Gvemes Ye³eYeerle

veneR nesvee nw ke̳eeWefkeÀ yeeyee ves Fme mel³e keÀe %eeve efo³ee nw efkeÀ peerJeelcee Dehevee Deehener efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw~ keÀesF& Yeer

Deelcee efyevee efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ efkeÀmeer keÀes megKe ³ee ogKe os veneR mekeÀleer~ nj Deelcee keÀe megKe-ogKe GmekesÀ keÀce& hej DeeOeeefjle nw~

efJe®eejCeer³e nw efkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer í$eíe³ee ceW jnves Jeeueer Deelcee hej efkeÀmeer Yetle-Òesle Deelcee keÀe ÒeYeeJe Yeuee kewÀmes nes

mekeÀlee nw!

``ogefve³ee Jeeues DeMeg× DeelceeDeeW keÀes Yeieeves kesÀ efueS Deefive mes keÀece uesles nQ, Deehe meYeer keÀes Yeer ³eesie keÀer Deefive mes keÀece uesvee nw~ meJe&

keÀcexefvê³eeW keÀes ³eesieeefive ceW leheevee nw, efHeÀj keÀesF& Jeej veneR keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 18.05.1969

``DeYeer ³eg× ceW mece³e veneR ieBJeeDees~ efJepe³eerheve kesÀ mebmkeÀej Fcepe& keÀjes~... oeve oes, Jejoeve oes lees mJe keÀe ûenCe mJele: ner meceehle

nes pee³esiee~ DeefJeveeMeer uebiej ueieeDees ke̳eeWefkeÀ mece³e keÀce nw Deewj mesJee DeelceeDeeW keÀer, Jee³egceC[ue keÀer, Òeke=Àefle keÀer, Yetle-Òesle

DeelceeDeeW keÀer, meyekeÀer keÀjveer nw~ Gve YeìkeÀleer ngF& DeelceeDeeW keÀes Yeer ef"keÀevee osvee nw~... nj Deelcee keÀes cegefkeÌle Jee peerJevecegefkeÌle osveer

ner nw~'' De.yeeheoeoe 18.02.86 ``henues legce met#ce JeleveJeemeer HeÀefjMlee yeveWies~ DeYeer legce HeÀefjMles yeve jns nes~ met#ceJeleve keÀe je]pe Yeer ye®®eeW keÀes mecePee³ee nw~...

pewmes Ieesmì keÀes íe³ee keÀe Mejerj neslee nw vee~ Deelcee keÀes Mejerj veneR efceuelee nw lees YeìkeÀleer nw, GvekeÀes Ieesmì keÀne peelee nw~ ³en efHeÀj

nQ met#ce JeleveJeemeer HeÀefjMles~'' mee.yeeyee 28.3.05

``Jen nw DeJ³ekeÌle Deewj ³en nw J³ekeÌle~ ³en heeflele nw Deewj Jen nw heeJeve~ ³en peye %eeve ³eesie mes heeJeve yeve pee³eWies lees efHeÀj Jen mechetCe&

nes pee³eWies~ Jewmes legce Yeer yeveWies~ met#ce Jeleve nw ner HeÀefjMleeW keÀer ogefve³ee~ JeneB n·er-ceebme veneR neslee nw~ JeneB met#ce Mejerj nesles nQ

meHesÀo~ pewmes Ieesmì nesles nQ vee~... íe³ee ªheer Mejerj efoKeeF& heæ[lee nw, GvekeÀes hekeÀæ[ veneR mekeÀles~''

mee.yeeyee 3.6.72 efjJee. osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe je]pe

Mejerj íesæ[keÀj hejceOeece peeles mece³e lees meYeer Deelcee³eW HeÀefjMlee mJeªhe OeejCe keÀjWieer ner, Yeues ner Jen SkeÀ meskeÀC[ kesÀ

efueS ner ke̳eeW ve nes hejvleg Fme osn ceW jnles HeÀefjMlee mJeªhe keÀe DevegYeJe Deefle DeueewefkeÀkeÀ Deewj megKeoeF& nw~ Ssmes mJeªhe keÀe DevegYeJe

Jes ner Deelcee³eW keÀj mekeWÀieer, efpevekeÀes Fme osn mes v³eejs nesves keÀe meHeÀue DevegYeJe nesiee, efpemekesÀ efueS ner yeeyee ncekeÀes heæ{e jne nw Deewj

meoe ner keÀnles - legcekeÀes mehe& kesÀ meceeve Keeue yeoueves keÀe DeY³eeme keÀjvee nw~

``HeÀefjMlee DeLee&led v³eeje Deewj h³eeje~... HeÀefjMlee DeLee&led [yeue ueeFì mJeªhe~... meowJe ³en ³eeo jKees efkeÀ ceQ DeJeleej ntB, Oece&

mLeeheve keÀjves DeLe& Oecee&lcee ntB~... Ssmes keÀes keÀne peelee nw HeÀefjMlee~'' De.yeeheoeoe 4.10.75

``%eeve-heefj³eeB Je leerveeW ueeskeÀeW ceW Gæ[ves Jeeueer-heefj³eeB keÀewvemeer nQ? Deheves keÀes heefj³eeb mecePeleer nes vee! %eeve Deewj ³eeo kesÀ oesveeW hebKe

ueies ngS nQ vee! ... Ssmes HeÀefjMles-meceeve heefj³eeW keÀes SkeÀ meskeÀC[ ceW efpeme MeefkeÌle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nes, mebkeÀuhe efkeÀ³ee Je Dee»eve

efkeÀ³ee Deewj Jen MeefkeÌle mJeªhe ceW Dee pee³es~'' De.yeeheoeoe 30.1.75

``DeYeer jns ngS Leesæ[s mece³e ceW efvejvlej ³eesieer, efvejvlej mesJeeOeejer, efvejvlej mee#eelkeÀej mJeªhe, efvejvlej mee#eeled yeehe - Fme efJeefOe mes

efmeef× Òeehle keÀjWies~ ... DeYeer ®eueles-efHeÀjles Fmeer DevegYeJe ceW ®euees efkeÀ ceQ HeÀefjMlee mees osJelee ntB~ otmejeW keÀes Yeer DeehekeÀer Fme meceLe&

mce=efle mes DeehekeÀe HeÀefjMlee ªhe Jee osJeer-osJelee ªhe ner efoKeeF& osiee~'' De.yeeheoeoe 18.02.86

Q. ®eueles-efHeÀjles HeÀefjMlee mJeªhe keÀye, kewÀmes Deewj ke̳eeW efoKeeF& osiee? FmekeÀe ke̳ee efJeefOe-efJeOeeve nw? F&efJeue meesume SJeb GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe je]pe

F&efJeue meesume met#ce MejerjOeejer Yeer nes mekeÀleer nQ Deewj meekeÀej ªhe ceW Yeer nes mekeÀleer nQ DeLee&led Yetle-Òesle kesÀ ªhe ceW Yeer nes

mekeÀleer nw Deewj meekeÀej ceW F&efJeue mebmkeÀej Jeeues ceveg<³e Yeer F&efJeue meesume ner nQ~ ³eefo ncekeÀes ³eLeeLe& ªhe mes yeehe keÀer ³eeo veneR nw

DeLee&led nceeje ³eesie mener veneR nw, GvekesÀ meeLe nceeje efnmeeye-efkeÀleeye nw lees oesveeW ner ÒekeÀej keÀer F&efJeue Deelcee³eW nceejs ogKe-DeMeeefvle

keÀe keÀejCe yeve mekeÀleer nQ~ nceejs Deheves F&efJeue mebmkeÀej Yeer nceejs ogKe keÀe keÀejCe nQ~ mel³elee ³es nw efkeÀ nceejs F&efJeue mebmkeÀejeW kesÀ

keÀejCe ner F&efJeue meesume ncekeÀes ogKeer-DeMeevle keÀjleer nQ ³ee nceejs F&efJeue mebmkeÀejeW kesÀ keÀejCe ner Ssmeer DeelceeDeeW kesÀ meeLe nceeje

efnmeeye-efkeÀleeye yevelee nw, efpemekesÀ HeÀue mJeªhe nceeje ³eesie mener veneR neslee nw Deewj Jes Deelcee³eW nceejs ogKe-DeMeeefvle keÀe efveefceÊe

keÀejCe yeveleer nQ~ Dehevee efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjleer nQ~ Dev³eLee keÀesF& Yeer Deelcee efkeÀmeer Deelcee keÀes ogKeer-DeMeevle veneR keÀj

mekeÀleer~

``SkeÀ lejHeÀ mebkeÀuheeW keÀer mheer[ Deewj otmejer lejHeÀ F&efJeue efmÒeìdme keÀer Yeer Je=ef× nesieer~... F&efJeue efmÒeìdme keÀe kegÀí ieghle ªhe Yeer neslee

nw~... uesefkeÀve Deehe ueesieeW kesÀ meeceves mheä ªhe ceW keÀce Dee³eWieer, ieghle ªhe ceW yengle Dee³eWieer~... efpelevee efyevogªhe keÀer efmLeefle nesieer

Glevee keÀesF& Yeer F&efJeue efmÒeì Jee F&efJeue mebmkeÀej keÀe HeÀesme& Deehe ueesieeW hej Jeej veneR keÀjsiee~... Deehe ueesieeW keÀe MeefkeÌleªhe ner GvneW

keÀes cegkeÌle keÀjsiee~ F&efJeue efmÒeìdme keÀes Yeer cegkeÌle keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 24.7.70

``DeYeer ³eg× ceW mece³e veneR ieBJeeDees~ efJepe³eerheve kesÀ mebmkeÀej Fcepe& keÀjes~... oeve oes, Jejoeve oes lees mJe keÀe ûenCe mJele: ner meceehle

nes pee³esiee~ DeefJeveeMeer uebiej ueieeDees ke̳eeWefkeÀ mece³e keÀce nw Deewj mesJee DeelceeDeeW keÀer, Jee³egceC[ue keÀer, Òeke=Àefle keÀer, Yetle-Òesle

DeelceeDeeW keÀer, meyekeÀer keÀjveer nw~ Gve YeìkeÀleer ngF& DeelceeDeeW keÀes Yeer ef"keÀevee osvee nw~... nj Deelcee keÀes cegefkeÌle Jee peerJevecegefkeÌle osveer

ner nw~'' De.yeeheoeoe 18.02.86

Deelcee kesÀ hejceOeece mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe je]pe

ye´ïeueeskeÀ DeLee&led MeeefvleOeece meJee&lceeDeeW keÀe Iej nw~ JeneB Deelcee³eW Meeefvle ceW jnleer nQ DeLee&led Jene@ ve keÀce& nw, ve DeeJeepe nw,

ve keÀesF& heeì& nw~ Jen DeelceeDeeW keÀer megmeghle efmLeefle nw~ JeneB mebkeÀuhe keÀer Yeer iece veneR nw~ Deelcee³eW JeneB mes Fme keÀce&#es$e hej heeì& yepeeves

kesÀ efueS Deeleer nQ~ DeelceeDeeW keÀes Jene@ mes Fme keÀce&#es$e hej keÀesF& Yespelee veneR nw~ [^eceevegmeej heeì& keÀe mece³e Deeves hej Fve lelJeeW Deewj

®esleve DeelceeDeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes Deelcee³eW mJele: ner ³ene@ Dee peeleer nw~ efHeÀj keÀuheevle ceW peye hejceelcee DeekeÀj Iej keÀe jemlee yeleeles

nQ Deewj heeJeve yeveves keÀe %eeve osles nQ leye Deelcee heeJeve yevekeÀj osnDeefYeceeve mes cegkeÌle nesleer lees DeelceeDeeW keÀes hejceOeece ceW peeves keÀer

DeekeÀ<e&Ce nesleer nw Deewj Gme DeekeÀ<e&Ce mes hejceOeece ceW peeleer nQ~

mele³egie mes keÀefue³egie Devle lekeÀ Deelcee³eW Deheves heeì& Devegmeej ³eneB Deeleer jnleer nQ~ efHeÀj keÀuheevle ceW meYeer Deelcee³eW Jeeheme

hejceOeece peeleer nQ~ Deelcee Thej mes heeJeve ner Deeleer nw Deewj heeJeve yevekeÀj ner Jeeheme hejceOeece pee mekeÀleer nw~

hejceOeece ceW Deelcee keÀes keÀesF& mebkeÀuhe veneR neslee nw lees Deelcee keÀes hejceOeece mes Fme Oeje hej ueeves kesÀ efueS ke̳ee-ke̳ee yeeleW

efveefceÊe yeveleer nQ Deewj Deelcee keÀer hejceOeece peeles mece³e ke̳ee efmLeefle nesleer nw, Jen meye je]pe yeeyee ves DeYeer yelee³es nQ~

``heg©<eeLe& keÀjves Jeeues keÀes KegMeer jnsieer~ DeYeer nce heeJeve yevekeÀj Iej pee jns nQ~... DeYeer yeehe Dee³es nQ nce DeelceeDeeW keÀes Jeeheme Iej

ues peeves~ yeehe ³en Yeer mecePeeles nQ - legce Iej kewÀmes pee mekeÀles nes~'' mee.yeeyee 4.10.04 efjJee.

``mJeerì nesce nceeje Iej nw, peneB peeves kesÀ efueS ceveg<³e efkeÀlevee ceeLee ceejles nQ~ yeehe mecePeeles nQ - DeYeer meyekeÀes Iej Jeeheme peevee nw

efHeÀj heeì& yepeeves kesÀ efueS ³eneB Deevee nw~'' mee.yeeyee 4.10.04 efjJee. ``Deelcee³eW peye MeeefvleOeece ceW nQ lees JeneB meye me®®ee meesvee nQ~ DeueeS GveceW nes ve mekesÀ~ Yeue Dehevee-Dehevee heeì& Yeje ngDee nw hejvleg

meye Deelcee³eW heefJe$e jnleer nQ~ ... yeehe peye Dee³es leye nce Jeeheme MeeefvleOeece ceW pee³eW~'' mee.yeeyee 28.4.05 efjJee. ``keÀce&-yevOeve mes cegkeÌle, mechevve ngF& Deelcee, Fme keÀuhe kesÀ pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ keÀes meceehle keÀjves Jeeueer Deelcee, efvejekeÀej yeehe keÀer

HeÀmì& vecyej meeLeer Deelcee, efJeée kesÀ keÀu³eeCe Òeefle efveefceÊe yeveer ngF& HeÀmì& Deelcee, mJe³eb kesÀ Òeefle Deewj efJeée kesÀ Òeefle meJe& efmeefÜ Òeehle

ngF& Deelcee, peneB ®eens Deewj efpelevee mece³e ®eens, Jen JeneB mJelev$e ©he ceW heeì& yepee mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 30.6.74

``Deelcee keÀes efvejekeÀejer Je DeJ³ekeÌle mìspe mes J³ekeÌle ceW ueeves keÀe keÀejCe ke̳ee neslee nw? SkeÀ keÀceex keÀe yevOeve, otmeje mecyevOe keÀe

yevOeve, leermeje J³ekeÌle me=efä kesÀ heeì& keÀe yevOeve Deewj osn keÀe yevOeve - ®eesuee lew³eej neslee nw Deewj Deelcee keÀes hegjeves mes ve³es ceW

DeekeÀe|<ele keÀjlee nw - lees Fve meye kesÀ yevOeveeW keÀes mees®ees~'' De.yeeheoeoe 30.6.74

``osnOeejer yeve keÀce&-yevOeveeW keÀe yevOeve meceehle keÀj efue³ee~... lees Oejveer GvekeÀes KeeR®e veneR mekeÀleer~ Ssmes ner peye lekeÀ ve³es keÀuhe ceW,

ve³es pevce Deewj veF& ogefve³ee ceW heeì& yepeeves keÀe mece³e veneR Dee³ee nw, leye lekeÀ ³en Deelcee (ye´ïee yeeyee) mJelev$e nw Deewj J³ekeÌle yevOeveeW

mes cegkeÌle nw~'' De.yeeheoeoe 30.6.74

``Deelcee lees DeMejerjer nw vee~ keÀnles Yeer nQ - vebies Dee³es Les, vebies peevee nw~ Mejerj OeejCe keÀj heeì& yepee³ee, efHeÀj Mejerj íesæ[keÀj vebies

peevee nw~... yeehe DeelceeefYeceeveer yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 23.7.05 efjJee. ``yeehe mecePeeles nQ - ye®®es, legce ner meyemes peemleer heeflele yeves nes~ henues-henues legce ner Dee³es nes heeì& yepeeves, legcekeÀes ner henues peevee

heæ[siee~ ®e¬eÀ nw vee~ henues-henues legce ner ceeuee ceW efhejes³es pee³eWies~... ©ê ceeuee Deewj efJe<Ceg keÀer ceeuee ieeF& peeleer nw~''

mee.yeeyee 23.8.04 efjJee. ``yeeyee keÀnles- legce hemevo keÀjes, ve keÀjes ceQ Dee³ee ntB legcekeÀes ues ®eueves~ peyejomleer Yeer ues peeTbiee~ íesæ[Wies efkeÀmekeÀes Yeer veneR~ ve ®eueWies lees mepee oskeÀj ceej-heerì keÀj Yeer ues ®euetBiee~ ... FmeefueS Dehevee heg©<eeLe& keÀjkesÀ ®euees lees De®íe nw~''

mee.yeeyee 21.1.72 efjJee. Deelcee kesÀ mele³egie Deewj keÀefue³egie ceW osn l³eeie keÀe je]pe

mele³egie ceW Deelcee keÀes YeefJe<³e pevce keÀe mee#eelkeÀej neslee nw, GmekeÀes Dehevee Deeies Jeeuee heeì& DeekeÀe|<ele keÀjlee nw, Jele&ceeve

peerJeve keÀe heeì& hetje nes peeves kesÀ keÀejCe ³eneB mes efoue G" peeleer nw Deewj ceesnpeerle nesves kesÀ keÀejCe ³eneB kesÀ mecyeefvOe³eeW keÀes Yeer keÀesF&

ceesn Deeefo veneR neslee, FmeefueS Deelcee menpe ner osn keÀe l³eeie keÀj osleer nw~ Üehej keÀefue³egie ceW osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes ceesn nesves

kesÀ keÀejCe, DeelceeDeeW keÀes pevceles-cejles ogKeer osKeves kesÀ keÀejCe Deelcee Fme osn keÀes íesæ[vee veneR ®eenleer nw Deewj GmekesÀ Jele&ceeve peerJeve

kesÀ mecyevOeer Yeer GmekeÀes mebkeÀuhe mes hekeÀæ[keÀj jKeles nQ~

³es meye je]pe hejceelcee ves efYevve-efYevve MeyoeW Deewj YeeJeeW ceW mecePee³es nQ, pees yeeyee kesÀ Ghe³egkeÌle ceneJeeke̳eeW mes mheä nes peeles nQ~

Q. DeYeer keÀefue³egie ceW jesieer, DemeceLe&, ogKeer nesles Yeer Deelcee Mejerj keÀes íesæ[vee veneR ®eenleer nw, peyeefkeÀ mele³egie ceW Mejerj mJemLe,

peerJeve megKeer nesles Yeer Deelcee osn keÀes l³eeie osleer nw lees GmekesÀ efueS ke̳ee-ke̳ee yeeleW efveefceÊe yeveleer nQ? DeeeflcekeÀ h³eej keÀe je]pe

DeelceeDeeW keÀe hejceelcee mes lees h³eej DeefJeveeMeer nw ner uesefkeÀve DeelceeDeeW keÀe hejmhej h³eej Yeer Glevee ner cenlJehetCe& nw ke̳eeWefkeÀ

meejs keÀuhe ceW lees DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe ner h³eej jnlee nw~ hejceelcee keÀe DeelceeDeeW mes Deewj DeelceeDeeW keÀe hejceelcee kesÀ

meeLe h³eej DeefJeveeMeer nw DeLee&led GmeceW Me$eglee keÀer yeele veneR nesleer hejvleg DeelceeDeeW keÀe hejmhej h³eej yeouelee jnlee nw Deewj GmeceW

efce"eme Yeer Deeleer nw lees keÀye-keÀye keÀæ[keenì Yeer Dee peeleer nw~

JeemleJe ceW osKeW lees ³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ Òesce-keÀneveer nw~ mebiece³egie hej Deelcee keÀe hejceelcee kesÀ meeLe h³eej neslee nw, efpeme

h³eej kesÀ DevegYeJe kesÀ keÀejCe ner YeefkeÌle ceeie& ceW Deelcee³eW hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nQ~ mele³egie keÀer Deeefo mes DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW

kesÀ meeLe h³eej neslee nw~ mele³egie-$eslee³egie oes ³egieeW lekeÀ ³es h³eej heefJe$e neslee nw, Üehej mes osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee

nesleer nw Deewj Jen heefJe$e h³eej DeheefJe$e DeLee&led efJekeÀejer nes peelee nw~ Fme efJekeÀejer peiele ceW Yeer ye®®ee pevce ueslee nw lees pevce mes ner ceeb-

yeehe kesÀ meeLe h³eej, efce$eeW kesÀ meeLe h³eej, ðeer kesÀ meeLe h³eej, ye®®eeW kesÀ meeLe h³eej yeouelee jnlee nw~ Fme ÒekeÀej keÀuhe kesÀ Deeefo mes

Devle lekeÀ Deewj pevce mes ce=l³eg lekeÀ Deelcee h³eej kesÀ yevOeve ceW yebOeer jnleer nw~ h³eej keÀer ³es keÀneveer ³ee h³eej keÀer ÒeJe=efÊe ceveg<³eelceeDeeW

lekeÀ ner meerefcele veneR nw efkeÀvleg nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW ceW ³en h³eej keÀer ÒeJe=efÊe nw, pees nj ³eesefve keÀer DeelceeDeeW ceW osKeves keÀes efceueleer

nw~ ceveg<³e keÀe heMeg-he#eer keÀer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle Deewj heMeg-he#eer keÀer DeelceeDeeW keÀe ceveg<³e kesÀ Òeefle Yeer h³eej neslee ner nw ke̳eeWefkeÀ h³eej

Deelcee keÀe SkeÀ cetue iegCe nw~

meYeer Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ heeì&Oeejer nQ Deewj Òesce Deelcee keÀe cetue iegCe nw~ hejceelcee Òesce keÀe meeiej nw, GvekesÀ Òesce mes

ÒeYeeefJele Deelcee³eW ogKe kesÀ mece³e GvekeÀes ³eeo keÀjleer nQ Deewj keÀuheevle ceW Jen DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes Deheves Òesce keÀe DevegYeJe keÀjelee

nw~

``DeeeflcekeÀ h³eej keÀer efveMeeveer nw - otmejs keÀer keÀceer keÀes Deheveer MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee mes heefjJele&ve keÀjvee~ yeeheoeoe ves DeYeer

ueemì mevosMe Yeer Yespee Lee efkeÀ Jele&ceeve mece³e Dehevee mJeªhe cemeeaHegÀue yeveeDees, jnceefoue yevees~... jnce keÀer Keeve yeve peeDees~...

yeeheoeoe ke̳ee ®eenles nQ, FmekeÀe GÊej os jne nw~'' De.yeeheoeoe 15.10.04

``peeefle-Oece& keÀes ve osKe Deelcee keÀes osKevee nw, Deelcee keÀes mecePeevee nw~ ÒeoMe&veer ceW peye mecePeeles nes lees ³en ÒewefkeÌìme jns efkeÀ nce

Deelcee YeeF& keÀes mecePeeles nQ~ Deheves keÀes Deelcee mecePe YeeF³eeW keÀes %eeve osles nQ~... Deheves keÀes Deelcee mecePeves keÀer ÒewefkeÌìme [euees lees

veece-ªhe, osn meye Yetue pee³es~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee.

Q. Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e ke̳ee nw Deewj GmekeÀes heeves kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& ke̳ee nw? GmekesÀ efueS meeOeve ke̳ee nw? ke̳ee GmeceW

keÀesF& Jemleg ³ee J³eefkeÌle keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw ³ee keÀesF& Jemleg ³ee J³eefkeÌle yeeOekeÀ nes mekeÀlee nw? ³eefo neB lees kewÀmes Deewj veneR lees kewÀmes?

Q. ceveg<³e-³eesefve kesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e peeveJej, keÀerì-helebies Deeefo ceW Deelcee nw ³ee veneR? ³eefo veneR nQ lees GveceW ke̳ee keÀceer nw, efpememes

GvekeÀes ®esleve Deelcee veneR keÀn mekeÀles Deewj ³eefo nQ lees efJeveeMe kesÀ yeeo Jes hejceOeece pee³eWieer ³ee veneR? ³eefo hejceOeece veneR pee³eWieer lees

ke̳eeW veneR pee³eWieer Deewj Jes yeeo ceW keÀneB jnWieer? Deelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe keÀe je]pe

hejceelcee ves Deelcee keÀe pees %eeve efo³ee nw, Gmemes ner Deelcee kesÀ Demeueer mJeªhe keÀes hejKee pee mekeÀlee nw~ yeeyee ves cegjefue³eeW

ceW pees %eeve efo³ee nw, GmekesÀ DeeOeej hej kegÀí efJe®eejeW keÀes ³eneB G×=le efkeÀ³ee ie³ee nw, efpememes Deelcee Deewj pebæ[-pebiece kesÀ Yeso keÀes

mecePee pee mekesÀ~ Deelcee ceve-yegef×-mebmkeÀejeW meefnle SkeÀ ®eslev³e meÊee nw~ Fme peiele ceW leerve ÒekeÀej keÀer Òeke=Àefle³eeB nQ - peæ[, pebiece

Deewj ®esleve~ keÀesF& meÊee ®esleve nw ³ee veneR, GmekesÀ efveCe&³e kesÀ efueS ®eslevelee keÀer ke̳ee-ke̳ee efJeMes<elee³eW nesleer nQ, GvekeÀer peevekeÀejer Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw~ GmekesÀ efueS ner ³eneB efJe®eej efkeÀ³ee ie³ee nw Deewj kegÀí yeeleW veer®es efueKeer ieF& nQ, Fve yeeleeW ceW mes ³eefo 75 ÒeefleMele yeeleW

efkeÀmeer ceW osKeves ceW Deeleer nQ lees keÀne pee³esiee efkeÀ GmeceW ®esleve Deelcee nw~

1. mees®eves, mecePeves Deewj efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle Deelcee keÀer henueer Deewj cetue efJeMes<elee nw~

2. Deelcee ÒeJesMe keÀjleer Deewj Mejerj íesæ[leer nw~

3. DeelceeDeeW ceW ceeoe ieYe&-OeejCe keÀjleer, Jen Yeues DeC[s kesÀ ©he ceW nes ³ee ye®®es kesÀ ©he ceW~

4. DeelceeDeeW ceW vej-ceeoe keÀe meb³eesie neslee~

5. Deelcee mce=efle keÀes mebef®ele keÀjleer~

6. Deelcee³eW hejmhej h³eej keÀjleer nQ - ceveg<³e Deewj otmejer ³eesefve mes h³eej-Jewj YeeJe keÀjles F&<³ee& keÀjles~

7. peye nce peeveJejes keÀe ceeb kesÀ meceeve otOe heer mekeÀles, ieeso ceW jKe mekeÀles lees hejceeOeece peeves ceW ke̳ee DeeheefÊe nw~

8. peeveJej Yeer ke=Àl³e-Deke=Àlhe keÀe efveCe&³e keÀjles nQ~

9. peeveJej Yeer ceeve-Deheceeve keÀer DevegYetefle keÀjles nQ~

10. yeeyee ves ieT keÀe, ceOegcekeÌKeer keÀe, efyeít keÀe, mehe& keÀe, ceesj keÀe, keÀíg³es keÀe, yevoj keÀe, Mesj-Mesjveer Deeefo keÀe GoenjCe Deelcee

kesÀ mevoYe& ceW efo³ee, lees nce kewÀmes keÀn mekeÀles yeeyee ves heMeg ³eesefve³ees kesÀ efJe<e³e ceW veneR yelee³ee, yeeyee ves DeveskeÀ peien 84 ueeKe ³eesefve³eeW

keÀer yeele keÀner nw~

11. yeeyee ves npeejes peien keÀne efkeÀ hejceOeece DeelceeDeeW keÀe Iej nw, peye DeelceeDeeW keÀe Iej nw lees pees Yeer Deelcee³eW nQ, Gve meyekeÀe Jen

Iej nw Deewj Jes meYeer Iej ceW pee³eWieer~

12. ceveg<³e me=efä ceW meyemes DeefOekeÀ yegef×ceeve Deewj ef®evleveMeerue ÒeeCeer nw, Fmeefue³es GmekeÀer yeele keÀner nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ DeeOeej hej

meye ceW heefjJele&ve nes peelee nw~ pewmes yeeyee ves ye´ïee yeeyee kesÀ 84 pevceeW keÀer keÀneveer yelee keÀj meejs ®e¬eÀ keÀe je]pe mecePee³ee lees ke̳ee nce

³es keÀn mekeÀles nQ efkeÀ HeÀueeves J³eefkeÌle keÀer Deelcee kesÀ efJe<e³e ceW yeeyee ves veneR yelee³ee~ efHeÀj ceveg<³eeW ceW Yeer efYevvelee nw keÀesF& jepee-jeveer,

keÀesF& oeme-oemeer kesÀ mebmkeÀejeW Jeeueer nw lees oesveeW ceW efkeÀlevee Devlej nw~

13. Deelcee³eW mJelev$elee mes mLeeve heefjJele&ve keÀj mekeÀleer nQ~

14. Deelcee ceW mJelev$e jnves keÀer ÒeJe=efle nw~

15. DeelceeDeeW ceW ke=Àle%elee kesÀ mebmkeÀej nesles nQ, peeveJejeW ceW Yeer mJeeefce-YeefkeÌle kesÀ mebmkeÀej nesles nQ - jeCee Òeleehe keÀe Ieesæ[e, Peebmeer keÀer

jeveer keÀe Ieesæ[e, DeveskeÀ kegÀÊeeW Deeefo kesÀ GoenjCe ogefve³ee ceW nQ~

16. nj ³eesefve keÀer Deelcee keÀe Mejerj OeejCe keÀjves keÀe efJeefOe-efJeOeeve, Òeef¬eÀ³ee Deueie-Deueie nw, efpemeceW ieYe& mes ye®®es kesÀ ªhe ceW,

DeC[pe, mJesope, peuepe Deeefo nQ~

17. heMeg-heef#e³eeW ceW keÀF& ³eesefve³ees ceW vej-ceeoe kesÀ peesæ[s nesles nQ ³ee neskeÀj jnles nw~

18. Deelcee ceW mebûen ÒeJe=efle nesleer nw, pees Yeer DeveskeÀ Dev³e ³eesefve³eeW ceW nesleer nw - ®eeRìer, ceOegcekeÌKeer, ®etns Deeefo Deeefo ceW~

19. SkeÀ-otmejs keÀes Deheves iegCe Oece& efmeKeeles Yeer nQ, pewmes kegÀefle³ee Deheves ye®®eeW keÀes, Mesjveer Deheves ye®®eeW keÀes Deeefo Deeefo~

20. peeveJej Yeer ceveg<³eeW kesÀ meceeve ceveesjbpeve keÀjles nQ~ pewmes kegÀÊes, efyeuueer, yevoj, ef®eefæ[³ee Deeefo meYeer Kesueles-ketÀoles nQ~

21. peeveJej Yeer ceveg<³eelceeDeeW kesÀ meceeve Deheveer megKe-og:Ke keÀe Fpenej keÀjles nQ~ efpememes Ye³eYeerle nesvee Deewj ye®eves keÀe heg©<eeLe&

Deeefo keÀjles nQ~

Deelcee keÀer ®eslevelee keÀer hejKe ³ee keÀmeewìer ke̳ee nw? / me=efä-®e¬eÀ keÀe je]pe ``yeehe ves lees meeje %eeve os efo³ee nw~ efpemeves efpelevee keÀuhe henues OeejCe efkeÀ³ee Lee, Glevee ner DeYeer keÀjWies~ heg©<eeLe& keÀjvee nw, keÀce&

efyeiej lees keÀesF& jn ve mekesÀ~ ... keÀuhe-keÀuhe SkeÀ ner yeej yeeyee yeleueeles nQ efkeÀ ³en me=efä-®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw~''

mee.yeeyee 25.6.05 efjJee. ``³en nw yeæ[e JeC[jHegÀue [^ecee~ DeYeer legce ye®®es Deeefo mes ueskeÀj Devle lekeÀ meye peeveles nes~ ... yeehe kesÀ heeme meeje %eeve nw, legcnejs

heeme Yeer nesvee ®eeefnS~ ... ³en mee#eelkeÀej Deeefo meye [^ecee ceW vetBOe nQ, FmeceW legcekeÀes cetBPeves keÀer ojkeÀej veneR nw~''

mee.yeeyee 28.3.05 efjJee.

³es efJeée SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, Deveeefo keÀeue mes ®euelee Dee jne nw Deewj Devevle keÀeue lekeÀ ®euelee jnsiee~ ³es

veeìkeÀ nj 5000 Je<e& kesÀ yeeo nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ hejceelcee ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw~ %eeve meeiej hejceelcee ves

DeYeer ncekeÀes me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe, me=efä-®e¬eÀ kesÀ efve³ece-efme×evleeW keÀe %eeve, me=efä keÀer DeÓglelee-efoJ³elee keÀe

%eeve efo³ee nw, efpemekeÀes mecePekeÀj nce Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀ hejce

megKece³e nw~ FmeerefueS yeeyee meoe keÀnles nQ - ye®®es mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yevees, ³en %eeve yegef× ceW meoe efHeÀjlee jns lees legce Deheej KegMeer

ceW jnesies~ mJeoMe&ve ®e¬eÀ meoe efHeÀjlee jns lees cee³ee keÀye Jeej keÀj veneR mekeÀleer~

³es me=efä-®e¬eÀ keÀnes, efJeée-veeìkeÀ keÀnes SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw, pees ef¬eÀ³ee-Òeefleef¬eÀ³ee, keÀce&-HeÀue-keÀce&, heg©<eeLe&-ÒeeueyOe-

heg©<eeLe& hej DeeOeeefjle nw, pees keÀuhe kesÀ Deeefo kesÀ ÒeLece #eCe mes DeejcYe neslee nw Deewj Deefvlece #eCe lekeÀ melele ®euelee nw~ me=efä keÀer

keÀye Deeefo-Devle veneR nw, FmeefueS me=efä keÀes Deveeefo-Devevle keÀne peelee nw hejvleg Fme ®e¬eÀ keÀer Deeefo Deewj Devle nw~ meleesÒeOeevelee keÀer

®ejce meercee Deewj leceesÒeOeevelee keÀer ®ejce meercee ner FmekeÀer Deeefo Deewj Devle keÀe mece³e nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÀce& Deewj HeÀue keÀe

DeefÜleer³e mevlegueve nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ³es efJeée-veeìkeÀ 5000 Je<e& lekeÀ DeyeeOe ieefle mes meHeÀueleehetJe&keÀ ®euelee nw Deewj efkeÀmeer Yeer

J³eefkeÌle keÀes DebMecee$e Yeer ÒeÍe>> keÀjves iegbpeeFMe veneR nw~

³es efJeée-veeìkeÀ hejce megKece³e nw, pees Deelcee Fme veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele neskeÀj heeì&

yepeeleer nw, FmekeÀes osKeleer nw, Jener FmekesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve hejceelcee ner DeekeÀj osles nQ,

efpememes Deelcee mee#eer neskeÀj FmekesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ner mee#eer efmLeefle keÀe SkeÀcee$e

DeeOeej nw~

³en me=efä mce=efle-efJemce=efle keÀe SkeÀ Kesue nw~ mebiece³egie hej Deelcee, hejceelcee, me=efä-®e¬eÀ, leerveeW ueeskeÀeW, keÀuhe-Je=#e, keÀce&-

efme×evle, Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee Glejleer keÀuee Deeefo keÀe %eeve hejceelcee mes efceuelee nw, efpemekeÀer mce=efle mes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee

nesleer nw, mJeie& keÀer mLeehevee nesleer nw~ mele³egie mes ³es meye %eeve efJemce=le nes peelee nw, efpemekesÀ keÀejCe mele³egie Deeefo mes ner Deelcee keÀer

Glejleer keÀuee DeejcYe nes peeleer nw~ ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ %eeve keÀer efJemce=efle kesÀ keÀejCe mele³egie mes ner Deelcee Deewj me=efä keÀer Glejleer

keÀuee DeejcYe nes peeleer nw, Üehej mes ³es efJemce=efle osneefYeceeve keÀe ªhe OeejCe uesleer nw, efpememes Deelcee ceW 5 efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nes

peeleer nw Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe leerJe´lee mes Ûeme nesves ueielee nw~

keÀuheevle ceW peye hejceelcee efhelee DeekeÀj %eeve osles nQ lees mJe-mJeªhe, mJe-efhelee, mJe-osMe, mJe-Oece&, mJe-keÀle&J³e, mJe-jep³e,

mJeoMe&ve-®e¬eÀ keÀer mce=efle mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw, efpememes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle osneefYeceeve hej efJepe³e Òeehle keÀjleer nw,

efpemekesÀ HeÀuemJeªhe veke&À efHeÀj mes mJeie& yevelee nw~ Fve meyekeÀer efJemce=efle mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee nw, efpememes osneefYeceeve

DeeeflcekeÀ MeefkeÌle hej efJepe³e Òeehle keÀj ueslee nw Deewj mJeie& veke&À yeve peelee nw~ mJeie& mes veke&À Deewj veke&À mes mJeie& keÀe ³es ®e¬eÀ melele

®euelee jnlee nw~

JeemleJe ceW osKee pee³es lees ³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ Òesce keÀneveer nw ke̳eeWefkeÀ Òesce Fme keÀneveer ceW cegK³e YetefcekeÀe efveYeelee nw, efpemekesÀ

DeeOeej hej ³es meeje veeìkeÀ ®euelee nw~ Òesce Deelcee keÀe hejceelcee mes, DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW mes, ceeb-yeehe keÀe ye®®eeW mes, ðeer-heg©<e

keÀe, ceveg<³eelceeDeeW keÀe heMeg-³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW mes Deewj heMeg-³eesefve³eeW keÀer DeelceeDeeW keÀe ceveg<³eelceeDeeW mes Deeefo mes Devle lekeÀ

®euelee nw~ hejceelcee keÀes h³eej keÀe meeiej keÀne peelee nw~ mele³egie kesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ Mesj Deewj iee³e SkeÀ Ieeì peue heerles Les DeLee&led

GveceW Yeer Flevee Òesce Lee~

``³en mecePeeveer pees DeYeer legcekeÀes os jne ntB, ³en nj keÀuhe oslee Dee³ee ntB~ ... ³en SkeÀ yesno keÀe veeìkeÀ nw~ FmeceW keÀesF& keÀer efvevoe

Deeefo keÀer yeele veneR nw~ Deveeefo [^ecee yevee ngDee nw, FmeceW HeÀke&À kegÀí Yeer veneR heæ[ mekeÀlee~ ³en Deveeefo yevee-yevee³ee yeæ[e De®íe

veeìkeÀ nw, efpemekeÀes yeehe mecePeeles nQ~ Fme [^ecee kesÀ je]pe keÀes mecePeves mes legce efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeve peeles nes~''

mee.yeeyee 4.10.04 efjJee. ``³en F&éej keÀer yeejele nw vee~... DeYeer veeìkeÀ hetje ngDee, Deye Iej ®euevee nw~ heeJeve peªj yevevee nw~ legcnejs efueS [^ecee Devegmeej ceQ

keÀuhe-keÀuhe Deelee ntB~'' mee.yeeyee 4.10.04 efjJee.

``³en Deelcee Deewj peerJe oes keÀe Kesue nw~... ³en lees heæ{eF& nw, ³en keÀesF& oJeeF& veneR nw~ oJeeF& nw ³eeo keÀer ³ee$ee~... ³en kewÀmee Yetue-

Yeguew³ee keÀe Kesue nw, efpeme yeehe mes Flevee yesno keÀe Jemee& efceuelee nw, GvekeÀes ner Yetue peeles nQ~... ³en ogie&efle Deewj meÃefle keÀe Kesue yevee

ngDee nw~ DeYeer yeehe ves legcekeÀes meÃefle-ogie&efle kesÀ ìeFce Deeefo keÀe Yeer mecePee³ee nw~'' mee.yeeyee 20.11.04 efjJee. ``ceveg<³e mes osJelee Deewj osJelee mes ceveg<³e kewÀmes yeveles nQ - ³en je]pe yeehe ves legcekeÀes mecePee³ee nw~... Fme DeefJeveeMeer [^ecee kesÀ je]pe keÀes

pees "erkeÀ jerefle peeveles nQ, Jes meoe ne|<ele jnles nQ~... nt-ye-nt meejer SkeÌì efHeÀj mes efjheerì nes jner nw~ FmeceW mebMe³e keÀj veneR mekeÀles~''

mee.yeeyee 17.12.04 efjJee. ``yeehe DeekeÀj meejs me=efä ®e¬eÀ keÀer vee@uespe osles nQ~... ³en ®e¬eÀ efHeÀjlee jnlee nw~ ³es yeæ[er met#ce yeeleW nQ mecePeves keÀer~ ³en yevee-yevee³ee

Kesue nw~... osner-DeefYeceeveer yeveW leye KegMeer keÀe heeje ®eæ{s~... yeeyee mes keÀesF& yeele hetíles nQ lees yeeyee keÀnles nQ - [^ecee ceW pees kegÀí

yeleeves keÀe nw, Jen yelee osles nQ~ [^ecee Devegmeej pees GÊej efceuevee Lee mees efceue ie³ee, yeme Gme hej ®eue heæ[vee nw~''

mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``Deelcee ceW 84 pevceeW keÀe heeì& vetBOee ngDee nw, efHeÀj Jener heeì& yepee³eWies~ FmekeÀes keÀne peelee nw kegÀojle~... MeeðeeW ceW Yetue keÀj oer nw~

³en Yeer Yetue nes leye lees nce DeekeÀj DeYetue yevee³eW~ ³en YetueW Yeer [^ecee ceW vetBOe nQ~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``ceveg<³e Fme [^ecee kesÀ SkeÌìj nQ~ ³en meeje Kesue oes yeeleW hej ner yevee ngDee nw~ nej Deewj peerle, heefJe$elee Deewj DeheefJe$elee~ Yeejle keÀer

nej Deewj Yeejle keÀer peerle~ Yeejle ceW mele³egie kesÀ mece³e heefJe$e Oece& Lee, Fme mece³e nw DeheefJe$e Oece&~'' mee.yeeyee 8.6.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ keÀer mebj®evee keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee Deewj melele heefjJele&veMeeruelee keÀe je]pe ³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw,

FmeefueS FmekeÀer j®evee keÀe lees ÒeÍe>> ner veneR G"lee nw DeLee&led ve FmekeÀer keÀYeer j®evee ngF& nw Deewj ve ner efJeveeMe nesves Jeeuee nw hejvleg FmeceW

nj heue-efJeheue heefjJele&ve DeJeM³e neslee nw~ FmeefueS peiele keÀes heefjJele&veMeerue keÀne peelee nw~ Fme melele heefjJele&ve kesÀ DeeOeej hej ner

³es efJeée veeìkeÀ efvel³e ve³ee Òeleerle neslee nw~ me=efä keÀer lees keÀYeer veF& j®evee veneR ngF& nw hejvleg FmekeÀe ®e¬eÀ ve³ee-hegjevee DeJeM³e neslee nw

DeLee&led ogefve³ee veF& Deewj hegjeveer nesleer nw, ®e¬eÀ keÀe Deeefo-Devle neslee nw me=efä keÀe veneR~ hejceelcee me=efä-®e¬eÀ keÀer j®evee veneR keÀjlee nw

hejvleg ve³es ®e¬eÀ keÀer j®evee keÀjlee nw DeLee&led hegjeves mes ve³es ceW yeouelee nw~ nj heeb®e npeej meeue kesÀ yeeo hejceelcee efhelee DeekeÀj %eeve

oskeÀj ve³es ®e¬eÀ keÀer keÀuece ueieeles nQ, efpememes FmekeÀe ve³ee ®e¬eÀ ®eeuet neslee nw~ leceesÒeOeevelee keÀer ®ejce meercee Deewj meleesÒeOeevelee keÀer

®ejce meercee ner FmekesÀ Deeefo-Devle keÀer hen®eeve nw, efpemekeÀes mJeie& Deewj veke&À kesÀ veece mes Yeer peevee peelee nw~ DeYeer Jener mebiece keÀe mece³e

®eue jne nw, peye hejceelcee FmekeÀer keÀuece ueiee jns nQ, DeelceeDeeW keÀes ye´ïee leve mes S[e@hì keÀj %eeve oskeÀj heeJeve yevee jns nQ~ Fme

ÒekeÀej nce osKeW lees hejceelcee efJeée-veeìkeÀ keÀer mebj®evee veneR keÀjlee uesefkeÀve ve³es ®e¬eÀ keÀer mebj®evee DeJeM³e keÀjlee nw DeLee&led hegjeves mes

ve³ee yeveelee nw~

``nj Deelcee Dehevee-Dehevee 84 pevceeW keÀe heeì& Yeje ngDee nw~ SkeÀ meskeÀC[ ve efceues otmejs mes~ SkeÀ meskeÀC[ keÀe heeì& otmejs meskeÀC[ mes

efceue ve mekesÀ~... Deye yeehe keÀes j®elee keÀne peelee nw hejvleg Ssmes veneR efkeÀ Jen [^ecee keÀe keÀesF& j®elee nw~ j®elee DeLee&led Fme mece³e

DeekeÀj mele³egie keÀes j®eles nQ~'' mee.yeeyee 21.5.05 efjJee. ``ceeuee keÀes legce De®íer jerefle peeve ie³es nes~ pees yeehe kesÀ meeLe mee|Jeme keÀjles nQ, GvekeÀer ³en ceeuee nw~ efMeJeyeeyee keÀes j®elee veneR

keÀnWies~ j®elee keÀnWies lees ÒeÍe>> G"siee efkeÀ keÀye j®evee keÀer? Òepeeefhelee ye´ïee DeYeer mebiece hej ner ye´eïeCeeW keÀes j®eles nQ vee~ efMeJeyeeyee keÀer

j®evee lees Deveeefo nw ner~ Jes efmeHe&À heeflele mes heeJeve yeveeves kesÀ efueS Deeles nQ~... ceveg<³e me=efä keÀes j®eves Jeeuee nes ie³ee ye´ïee, pees ceveg<³e

me=efä keÀe ns[ nw~'' mee.yeeyee 25.5.05 efjJee.

``yeehe DeekeÀj mel³e yeele mecePeeles nQ~... YeieJeeve ceveg<³e me=efä keÀer j®evee kewÀmes j®eles nQ, ³en keÀesF& veneR peeveles~... ye´ïee keÀesF&

ef¬eÀ³esìj veneR nw, ef¬eÀ³esìj lees SkeÀ efvejekeÀej ner nw~ efvejekeÀej Deelcee³eW lees Deveeefo nQ, GvekeÀes efkeÀmeer ves ef¬eÀ³esì veneR efkeÀ³ee nw~''

mee.yeeyee 15.7.05 efjJee. ``³en Meeðe Deeefo meye [^ecee ceW vetBOe nQ~ Fme [^ecee keÀer Deeefo lees keÀn ve mekeWÀies~ pees kegÀí heemì neslee Dee³ee nw, Jen [^ecee ceW vetBOee ngDee

nw~ GmekeÀes efjheerì peªj keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 14.12.73 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj hejceelcee-Deelcee keÀe je]pe

³es me=efä SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, efpemeceW Deelcee, hejceelcee Deewj Òeke=Àefle keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& nw~ nj

Deelcee SkeÀ mJelev$e meÊee nw, pees Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì&Oeejer nw~ Deelcee³eW ®eslev³e nQ Deewj Òeke=Àefle peæ[ nw~ hejceelcee meefnle

meJee&lcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DeefJeveeMeer heeì&Oeejer nQ~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, FmeefueS Jen Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw

hejvleg j®elee veneR~ hejceelcee keÀe Yeer Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Dehevee heeì& nw, pees Jen keÀuhe-keÀuhe yepeelee nw~ Jen peye DeekeÀj Fme efJeée-

veeìkeÀ keÀe %eeve oslee nw leye ner FmekeÀer veF& keÀuece ueieleer nw, FmeefueS ner GmekeÀes efJeée keÀe j®elee keÀne peelee nw Deewj keÀn mekeÀles nQ~

efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nesles ngS Yeer [^eceevegmeej mece³e hej ner ³es %eeve GveceW Fcepe& neslee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej efJeée-veeìkeÀ keÀe

ve³ee ®e¬eÀ DeejcYe neslee nw~

efJeée-veeìkeÀ kesÀ efve³eceevegmeej nj Deelcee keÀe keÀce& Deewj HeÀue keÀe, megKe-ogKe keÀe, Deelcee keÀe Deelcee kesÀ meeLe efnmeeye-

efkeÀleeye keÀe hetCe& mevlegueve nw~ Deelcee cetue mJeªhe ceW meef®®eoevevo mJeªhe nw hejvleg GmekeÀer DevegYetefle osn ceW jnles ner nes mekeÀleer nw~

peye osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle ceW nesleer nw lees hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ keÀuheevle ceW ³en efmLeefle F&éejer³e %eeve, iegCe,

MeefkeÌle³eeW kesÀ DeeOeej DevegYeJe nesleer nw Deewj keÀuhe kesÀ Deeefo ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej nj Deelcee keÀes DevegYeJe nesleer nw~

``ceveg<³e mecePeles efkeÀ YeieJeeve lees yeæ[e meceLe& nw, Jen pees ®eens mees keÀj mekeÀles nQ uesefkeÀve yeeyee keÀnles nQ - ceQ Yeer [^ecee kesÀ yevOeve ceW

yeebOee ngDee ntB~ ... cesjs heeì& keÀer Yeer efueefceì nw~... [^ecee ceW nj SkeÀ keÀe Ske̳etjsì heeì& vetBOee ngDee nw~'' mee.yeeyee 25.1.05 efjJee. ``³en nw neFSmì yeehe keÀer efj-FvkeÀejvesMeve~ efHeÀj meye vecyejJeej Deeles nQ, keÀce leekeÀle Jeeues~... legce efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveles nes~

legcnejs ceW HegÀue HeÀesme& keÀer leekeÀle Deeleer nw~... cegK³e nw [^ecee, efpemekeÀer vee@uespe legcekeÀes DeYeer efceueleer nw~... legce ye®®es Yeer vecyejJeej

heg©<eeLe& Devegmeej peeveles nes Deewj Gme Devegmeej ner heo heeles nes~'' mee.yeeyee 25.1.05 efjJee. ``Tb®e les Tb®e keÀle&J³e yeehe keÀe nw~ Ssmes veneR efkeÀ F&éej lees meceLe& nw lees pees ®eens mees keÀjs~ veneR, ³en lees [^ecee Deveeefo yevee ngDee nw~

meye kegÀí [^ecee Devegmeej ner ®euelee nw~ ueæ[eF& Deeefo ceW efkeÀleves cejles nQ~ ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ FmeceW YeieJeeve ke̳ee keÀj mekeÀles

nQ~... FmeceW ye®eeves Deeefo keÀer lees yeele ner veneR nw~'' mee.yeeyee 12.1.05 efjJee. ``yeehe Yeejle ceW ner Deeles nQ~ ³en Yeer [^ecee Deveeefo yevee ngDee nw~ keÀye yevee, keÀye hetje nesiee - ³en ÒeÍe>> veneR G" mekeÀlee nw~... legce

Deheves keÀes Deehener Deheves keÀes jepeefleuekeÀ osles nes~... cevceveeYeJe, efpememes Deheves keÀes Deehener jepeefleuekeÀ efceuelee nw, yeehe veneR osles

nQ~'' mee.yeeyee 14.1.05 efjJee. ``ncekeÀes meYeer yeele hemevo nw ke̳eeWefkeÀ ³en Deveeefo yevee yevee³ee [^ecee nw~ nej-peerle keÀe Kesue nw~ pees neslee nw mees "erkeÀ~ ef¬eÀ³esìj keÀes

[^ecee hemevo lees nesiee vee~ peªj ef¬eÀ³esìj kesÀ ye®®eeW keÀe Yeer [^ecee ceW heeì& nw~ [^ecee meeje De®íe nw~ [^ecee keÀes yegje ke̳eeW keÀnWies, [^ecee

keÀe jepe yegef× ceW nw~... yengle megvoj veeìkeÀ yevee ngDee nw~ veeìkeÀ ceW megKe-ogKe meYeer heeì& keÀes osKe KegMeer nesleer nw~ ³en Yeer yesno keÀe

Kesue yeæ[e HeÀeFve yevee ngDee nw~ mees lees hemevo ner Deevee ®eeefnS~... yengle HeÀmì& keÌueeme Kesue nw~ FmekeÀes peeveves mes yegef× hetj nes ieF& nw~

nce Fme Kesue keÀes peeve ie³es lees mecePeles nQ cepee ner cepee nw~... meeje efove yegef× ceW ³en K³eeue ®euevee ®eeefnS - kewÀmee JeC[jHegÀue

Kesue nw~... Fme JeC[jHegÀue [^ecee keÀes Yeer veneR peeveles~ pees De®íer jerefle peeveles nQ Deewj mecePeles nQ, GvekeÀes peªj KegMeer keÀe heeje

®eæ{lee nesiee~ pees yengle oeve keÀjles nQ GvekeÀes veMee Yeer nesiee vee~'' mee.yeeyee 21.4.72 efjJee.

``³en nw yeæ[er ieg¿e yeele~ [^ecee Devegmeej efpeme mece³e, pees yeele efpeme hej efvekeÀueleer nw, Jen vetBOe nw~ efMeJe yeeyee [^ecee Devegmeej heæ{eles

nQ~ [^ecee kesÀ yevOeve ceW yeeBOee ngDee nw~ peuoer efJeveeMe veneR keÀje mekeÀles~ keÀnles nQ nceeje Yeer [^ecee ceW heeì& vetBOee ngDee nw, FmeceW ®esvpe

veneR nes mekeÀleer~ ye®®es hetíles - yeeyee Deehe efkeÀmekesÀ ngkeÌce hej ®eueles nQ~ nce [^ecee kesÀ ngkeÌce hej ®eueles nQ~ ceQ Yeer [^ecee kesÀ yevOeve ceW

yeeBOee ngDee ntB~ [^ecee Devegmeej pees efmeKee³ee nw, Jener keÀuhe yeeo efmeKeeTbiee~ keÀue cebieueJeej nw, Jener JeeCeer efvekeÀuesieer, pees keÀuhe henues

cebieueJeej kesÀ efove efvekeÀueer Leer~ efkeÀleveer ieg¿e yeeleW nQ~'' mee.yeeyee 6.4.73 efjJee. ``yeehe peeotiej Yeer nw vee~ mecePeles nQ ceQ Yeer [^ecee kesÀ JeMe ceW ntB~ Ssmes veneR efkeÀ [^ecee kesÀ yeiewj kegÀí keÀj mekeÀlee ntB~ veneR~... legce

peeveles nes keÀuhe- keÀuhe [^ecee Devegmeej nce yeehe mes Jemee& uesles nQ~'' mee.yeeyee 26.5.71 efjJee. ``³en yevee-yevee³ee veeìkeÀ nw, nce mecePeles nQ efkeÀ ³es meYeer SkeÌìme& nQ~ efvevoe lees keÀj veneR mekeÀles~ veeìkeÀ keÀer lees peªj ceefncee ner

keÀjveer heæ[s~ Dehevee ner veeìkeÀ nw, nce Gme veeìkeÀ kesÀ SkeÌìme& nQ~ veeìkeÀ keÀes SkeÌìme& Kejeye Leesæ[sner ceeveWies~ FmekeÀes osKekeÀj legce KegMe

nesles nes, efvevoe lees veneR keÀj mekeÀles~ yeekeÀer ceveg<³eeW keÀes cee³ee kesÀ HeÀvos mes ígæ[eves kesÀ efueS mecePeeles nQ~''

mee.yeeyee 28.1.69 jeef$e keÌueeme efjJee.

``cenue yeveeves heæ[Wies, jepeeDeeW kesÀ heeme pevce neslee nw, ke̳ee neslee nw mees lees Deeies ®euekeÀj osKevee nw~ DeYeer Leesæ[sner yeeyee yelee³eWies~ Jen

lees efHeÀj Deee|ìefHeÀefMe³eue veeìkeÀ nes pee³es~ FmeefueS yeeyee DeYeer yeleeles kegÀí Yeer veneR nQ~ [^ecee ceW henues mes yeleeves keÀer vetBOe veneR nw~ yeehe

keÀnles - ceQ Yeer heeì&Oeejer ntB~ Deeies keÀer yeeleW henues mes ner peevelee neslee lees yengle kegÀí yeleueelee~'' mee.yeeyee 12.8.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX (Characterstics) keÀe je]pe

³es me=efä SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ FmeceW nj Deelcee Deewj peæ[ lelJeeW kesÀ

nj keÀCe ceW meejs keÀuhe keÀer ieefle-efJeefOe keÀe efJeefOe-efJeOeeve vetBOee ngDee nw~ ³es efJeée-veeìkeÀ megKe-ogKe, nej-peerle keÀe Kesue nesles ngS Yeer

mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer (Accurate, Just & Auspicious) nw~ FmekesÀ iegCe-OeceeX keÀes peeveves Jeeueer Deewj Deheves

mJeOece& ceW efmLele neskeÀj heeì& yepeeves Jeeueer Deelcee FmekesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ FmeefueS FmekesÀ iegCe-OeceeX keÀe %eeve pees

hejceelcee ves efo³ee nw, GmeceW mes cegK³e-cegK³e keÀe ³eneB JeCe&ve keÀjles nQ~

1. hejceelcee meefnle meJe&-DeelceeDeeW Deewj peæ[ lelJeeW kesÀ DeCeg-hejceeCegDeeW keÀer meejs keÀuhe keÀer ieefle-efJeefOe keÀe DeJeveeMeer heeì& GveceW

vetBOee ngDee nw Deewj hejceelcee keÀes íesæ[keÀj nj Deelcee Deewj nj Jemleg keÀer melees, jpees, lecees efmLeefle Deeleer nw~

2. hejceOeece meJe& DeelceeDeeW keÀe Iej nw Deewj ³es DeekeÀeMe lelJe kesÀ Devoj ³es meekeÀej Jeleve SkeÀ [^ecee mìspe nw~ hejceOeece mes meYeer

Deelcee³eW Deheves efveef½ele mece³e hej heeì& yepeeves Deeleer nQ Deewj keÀuheevle ceW meYeer Deelcee³eW Jeeheme Iej hejceOeece peeleer nQ~ nj Deelcee keÀes

Deheves heeì& kesÀ mece³eevegmeej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle efceueleer nw~

3. meeje efJeée SkeÀ [^ecee mìspe nw Deewj met³e&-®eeBo leejs Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes ÒekeÀeefMele keÀjves Jeeueer yeefÊe³eeb nQ~

4. ³es me=efä-®e¬eÀ ®eæ{leer keÀuee Deewj Glejleer keÀuee keÀe Kesue nw~ FmekeÀer ³eLeeLe&lee keÀes Yetueves Deewj osn ceW Deeves mes DeelceeDeeW keÀer

Glejleer keÀuee nesleer nw Deewj hejceelcee Üeje FmekeÀe ³eLeeLe& %eeve efceueves hej Gme %eeve keÀer OeejCee Deewj hejceelce keÀer ³eeo mes DeelceeDeeW

keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

5. peye Deelcee heefJe$e yeveleer nQ leye Yeer FmeceW Òee¬e=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Deeleer nQ, DeCeg-³eg×, ie=n-³eg× Deeefo neslee nw, efpevemes FmekeÀe

cetueYetle heefjJele&ve neslee nw Deewj peye Üehej Deeefo ceW Deelcee³eW heeflele yeveleer nQ DeLee&led keÀece-efJekeÀej ceW ÒeJesMe keÀjleer nQ leye Yeer

Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW mes FmeceW efJeMes<e heefjJele&ve Deelee nw~

6. Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÀesF& efkeÀmekeÀe efce$e-Me$eg veneR nw, meYeer heeì&Oeejer nQ~ efce$elee-Me$eglee De%eevelee peefvele YeÏce nw, pees Yeer efJeée-

veeìkeÀ kesÀ DeefmlelJe kesÀ efueS Deewj DeelceeDeeW kesÀ ³eLeeLe& jerefle heeì& yepeeves kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ nw~

7. me=efä-®e¬eÀ melele heefjJele&veMeerue nw hejvleg 5000 meeue kesÀ yeeo nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~

8. me=efä-®e¬eÀ ceW Deewj Yeer DeveskeÀ ®e¬eÀ nQ, pees hegvejeJe=Êe nesles nQ hejvleg nt-ye-nt veneR~ ³eLee efove-jele keÀe ®e¬eÀ, ceeme keÀe ®e¬eÀ, Je<e&

keÀe ®e¬eÀ, pevce-ce=l³eg keÀe ®e¬eÀ Deeefo Deeefo~

``mJeoMe&ve ®e¬eÀ kesÀ Devoj efHeÀj ³en SkeÀ efove keÀe ®e¬eÀ nw~... ³en yesno keÀe 5000 Je<e& keÀe ®e¬eÀ nw, GmeceW efHeÀj íesìs-íesìs ®e¬eÀ nQ~

lees Dehevee ³en efove®e³ee& keÀe ®e¬eÀ meowJe keÌueer³ej jns~'' De.yeeheoeoe 18.7.71

9. efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer (Eternal, Just, Auspicious) nw~

10. me=efä-®e¬eÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, pees ®eej meceeve YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw~ henues oes Yeeie mJeie& Deewj otmejs oes Yeeie veke&À keÀnueeles

nQ, efpevekeÀes ye´ïee kesÀ efove Deewj jele kesÀ ªhe ceW Yeer peevee peelee nw~ FmekeÀes nej-peerle, jele-efove keÀe Kesue Yeer keÀne peelee nw~

11. me=efä-®e¬eÀ kesÀ DeeOes Yeeie ceW SkeÀ osJeer-osJelee Oece& Deewj DeeOes Yeeie ceW DeveskeÀ Oece& nesles nQ~

12. efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw~ FmekeÀer ve keÀYeer j®evee ngF& nw Deewj ve keÀYeer efJeveeMe nesves Jeeuee nw~ hejceelcee kesÀ Üeje FmekesÀ

®e¬eÀ keÀer keÀuece ueieleer nw~

13. ³en efJeée-veeìkeÀ efJeefJeOeleehetCe& nw, FmekeÀe SkeÀ ¢M³e ve efceues otmejs mes, SkeÀ #eCe keÀe ¢M³e ve efceues otmejs mes, SkeÀ peerJeelcee kesÀ

HeÀer®eme& ve efceueW otmejs mes DeLee&led nj yeele ceW efYevvelee Deewj efJeefJeOelee DeJeM³e nw~

14. efJeée-veeìkeÀ ceW DeelceeDeeW kesÀ heeì& Deewj keÀce&-HeÀue DeLee&led heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe DeefÜleer³e mevlegueve nw~

15. Òesce Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe cegK³e DeeOeej nw, FmeefueS FmekeÀes Òesce-keÀneveer Yeer keÀne peelee nw~

``Fme me=efä ceW keÀesF& Yeer ®eerpe meoe keÀe³ece nw veneR~ meoe keÀe³ece lees SkeÀ efMeJeyeeyee ner nw~ yeekeÀer meyekeÀes veer®es Deevee ner nw~... ³en meye

je]pe [^ecee ceW nQ~... yeehe DeekeÀj %eeve Deewj ³eesie kesÀ hebKe osles nQ~ ³eesie yeue mes legcnejs heehe Yemce nes pee³eWies Deewj legce hegC³eelcee yeve

pee³eWies~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evleeW keÀe je]pe

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve yeæ[s ner keÀu³eeCece³e nQ Deewj mel³e nQ~ keÀesF& Yeer efJeefOe-efJeOeeve kesÀ keÀe³e& ceW keÀye Yeer keÀesF&

®etkeÀ veneR nes mekeÀleer~ me=efä keÀe nj efve³ece Deheves mece³e hej efyeukegÀue Ske̳etjsì keÀe³e& keÀjlee nw~ DeeO³eeeflcekeÀ Gvveefle Deewj megKece³e

peerJeve kesÀ efueS efJeée-veeìkeÀ kesÀ cegK³e-cegK³e efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evle, efpevekesÀ efJe<e³e ceW peevevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, Jes

efvecveefueefKele nw, efpevekeÀe %eeve hejceelcee ves efo³ee nw:-

efJeée-veeìkeÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe keÀe efme×evle,

melele heefjJele&veMeeruelee keÀe efme×evle

heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe, keÀce& Deewj HeÀue keÀe efme×evle,

me=efä-heefjJele&ve keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

DeelceeDeeW kesÀ hejmhej efnmeeye-efkeÀleeye keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

DeelceeDeeW kesÀ heeflele Deewj heeJeve yeveves keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

hejceOeece mes Deeves Deewj Jeeheme peeves keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

pevce-hegvepe&vce keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

%eeve Deewj YeefkeÌle Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe efJeefOe-efJeOeeve

efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee keÀe efJeefOe-efJeOeeve,

mJeie& Deewj veke&À keÀe efJeefOe-efJeOeeve Deeefo Deeefo

me=efä kesÀ ³es meye efJeefOe-efJeOeeve, efve³ece-efme×evle efyeukegÀue mener jerefle Deheves mece³e hej keÀe³e& keÀjles nQ~ ®ewlev³e lees ®ewlev³e

uesefkeÀve peæ[ Òeke=Àefle Yeer Deheves efve³eceevegmeej mece³e hej Dehevee keÀe³e& Ske̳etjsì keÀjleer nw~ me=efä kesÀ Fve efve³ece-efme×evleeW keÀes ve hejceelcee

®eueelee nw, pewmeer YeefkeÌle ceW ceveg<³eeW keÀer ceev³elee nw Deewj ve Deewj keÀesF& ®euelee nw~ ³es me=efä kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej mJele:

®eueles jnles nQ, hejceelcee lees DeekeÀj Fve meye efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe je]pe mecePeeles, efpevekeÀes peevekeÀkeÀj Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe

hejce-megKe DevegYeJe keÀjleer nQ, heeflele mes heeJeve yeveleer nQ Deewj ³es efJeée-veeìkeÀ leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve ceW heefjJee|lele neslee nw~

``efJeefOe Deewj efJeOeeve oesveeW kesÀ meeLe ner efJeOeelee keÀer ³eeo Deeleer nw~ Deiej efJeOeelee ³eeo jns lees efJeefOe Deewj efJeOeeve oesveeW meeLe mce=efle ceW

jnsiee~... peye efJeefOe Deewj efJeOeeve oesvees meeLe jnWies leye meHeÀuelee ieues keÀe nej yeve pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 7.6.70

``Yeejle DeYeer efkeÀlevee kebÀieeue nw, jeJeCe jep³e nw~ efkeÀlevee Tb®e vecyejJeve Lee, DeYeer ueemì vecyej nw~ ueemì ceW ve Dee³es lees vecyejJeve

ceW kewÀmes pee³es~ ³es Yeer efnmeeye nw vee~ Deiej Oeerjpe mes efJe®eej meeiej cebLeve keÀjW lees meye yeeleW Deehesner yegef× ceW Dee pee³eWieer~''

mee.yeeyee 13.7.05 efjJee. ``peªj JeneB keÀe keÀe³eoe nesiee~ ye®®ee efkeÀme Dee³eg ceW Dee³esiee~ JeneB meye jsi³etuej ®euelee nw vee~ Jen Deeies ®euekeÀj cenmetme nesiee~...

JeneB 150 Je<e& keÀer Dee³eg nesleer nw, lees ye®®ee leye Dee³esiee peye DeeOee ueeFHeÀ mes Leesæ[e Deeies neWies~... henues ye®®es keÀer, efHeÀj ye®®eer keÀer

Deelcee Deeleer nw~ efJeJeskeÀ keÀnlee nw henues ye®®ee Deevee ®eeefnS~ henues cesue, heerís HeÀercesue~ Dee"-ome Je<e& keÀer osjer mes Dee³eWies~...

jmce-efjJeepe Yeer peªj megveeles pee³eWies~ Deeies ®euekeÀj yengle megvee³eWies Deewj meye mee#eelkeÀej nesles jnWies~''

mee.yeeyee 28.06.04 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ DeeI³eeeflcekeÀ efve³ece Deewj efme×evleeW keÀe je]pe

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw Deewj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, Jener DeekeÀj FmekesÀ meJe& efve³ece Deewj efme×evleeW keÀe %eeve

oslee nw~ pees Deelcee³eW Fve meye efve³ece Deewj efme×evleeW keÀes mecePe uesles nQ, GvekeÀes mecePekeÀj Gve hej efve½e³e keÀjles nQ Deewj Gve efve³ece-

efme×evleeW keÀes meoe yegef× ceW peeûele jKeles nQ, GvekeÀes ³es efJeée-veeìkeÀ hejceevevoce³e, hejce megKece³e DevegYeJe neslee nw ke̳eeWefkeÀ ³es veeìkeÀ

nej-peerle keÀe nesles ngS Yeer hejceevevoce³e nw~ hejceelcee ves %eeve efo³ee nw efkeÀ ³es efJeée veeìkeÀ mel³e DeLee&led DeefJeveeMeer, v³ee³ehetCe& Deewj

keÀu³eeCekeÀejer nw, pees keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ hejceelcee FmekesÀ efve³ece-efme×evleeW keÀe hetCe& %eelee nw, FmeefueS Jen keÀYeer

FmekeÀer efkeÀmeer Yeer efÒe³e-DeefÒe³e Ieìvee mes ÒeYeeefJele veneR neslee nw~ Jen ncekeÀes Yeer Deheves meceeve ceemìj %eeve-meeiej yeveelee nw~ pees yeveles

nQ, Jes FmekesÀ hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjles nQ~

``efkeÀlevee yeæ[e yesno keÀe veeìkeÀ nw, lees GmekeÀes peevevee ®eeefnS vee~ meejer me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve legcnejer yegef× ceW nw~ nj

SkeÀ keÀe [^ecee ceW pees heeì& nw, Jener yepee³eWies~ [^ecee ceW keÀesF& efjheuesme nes veneR mekeÀlee~... ³en meejer vee@uespe yegef× mes mecePeves keÀer nw~''

mee.yeeyee 14.09.04 efjJee. ``pees kegÀí SkeÀ yeej neslee nw, efHeÀj keÀuhe yeeo Jener efjheerì nesiee~ efkeÀleveer De®íer mecePeeveer nw~ FmeceW yengle efJeMeeue yegef× ®eeefnS~...

ef¬eÀef½e³eve ueesie Yeer keÀnWies - ¬eÀeFmì mes 3 npeej Je<e& henues nsefJeve Lee~ efHeÀj peªj Deye nesiee~'' mee.yeeyee 03.11.04 efjJee. ``YeejleJeemeer lees efyeukegÀue leceesÒeOeeve nQ~ efJeosMe Jeeues ve Flevee ogKe G"eles nQ Deewj ve Flevee megKe ner heeles nQ~ YeejleJeemeer meyemes

DeefOekeÀ megKeer yeveles nQ lees meyemes DeefOekeÀ ogKeer Yeer yeveles nQ~ efnmeeye nw vee~... SkeÀ efove Dee³esiee pees HeÀe@jsveme& meyemes peemleer Deeyet ceW

Dee³eWies~ Jes ®eenles nQ Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie meerKeW, keÀewve nw efpemeves hewje[eFpe mLeeheve efkeÀ³ee~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. ``keÀefue³egie nw, ³eneB YeeF&-yenve Yeer Kejeye nes heæ[les nQ~ hejvleg uee@ cegefpeye YeeF&-yenve kesÀ yegjs K³eeueele veneR jnWies~... legce ye´ïeekegÀceej-

kegÀceeefj³eeb nes lees ³en %eeve hekeÌkeÀe nes peevee ®eeefnS efkeÀ nce YeeF&-yenve nQ~ nce Deelcee³eW YeieJeeve kesÀ ye®®es YeeF&-YeeF& nQ~... nce Deelcee

Fve keÀcexefvê³eeW mes Deueie nQ~'' mee.yeeyee 29.7.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀeefjlee kesÀ efme×evle keÀe je]pe

³es Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ megKe-ogKe, nej-peerle keÀe nesles ngS Yeer mel³elee, v³ee³ehetCe&lee, keÀu³eeCekeÀeefjlee mes heefjhetCe&

nw~ mel³elee, v³ee³ehetCe&lee, keÀu³eeCekeÀeefjlee FmekesÀ cetue iegCe nQ~

³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw DeLee&led ³es ve keÀYeer yevee³ee ie³ee nw Deewj ve ner keÀYeer Fmecee Devle nesves Jeeuee nw~ FmeceW nj Deelcee

Deewj DeCeg-hejceeCeg meye Deheves mece³e hej Dehevee efyeukegÀue mener heeì& yepeeles nQ~ DebMecee$e Yeer GvekesÀ heeì& ceW keÀesF& Yetue®etkeÀ veneR nes

mekeÀleer~

``³en [^ecee yevee ngDee nw, FmekeÀe Deeefo Jee Devle veneR nw~ neB, peye Peeæ[ keÀer peæ[peæ[erYetle DeJemLee nesleer nw DeLee&led leceesÒeOeeve yeve

peelee nw leye ³en Peeæ[ ®esvpe neslee nw~ ... heeì&Oeejer meye FkeÀùs kewÀmes Dee³eWies! FkeÀùs Dee³eW lees Kesue ner efyeieæ[ pee³es~ ³en Kesue yeæ[e

Ske̳etjsì yevee ngDee nw, FmeceW keÀesF& ®esvpe veneR nes mekeÀleer~'' mee.yeeyee 20.12.04 efjJee. ``[^ecee yeæ[s keÀe³eos Devegmeej ®euelee jnlee nw~ Fme [^ecee ceW keÀesF& Yetue veneR nw~ Deveeefo-DeefJeveeMeer yevee ngDee nw~ DeYeer pees SkeÌì

®eueleer nw, efHeÀj 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo efjheerì nesieer~... nt-ye-nt efjheerì neslee jnlee nw~ FmekeÀes mecePeves keÀer Yeer ye´sve ®eeefnS~... Jeu[&

keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer nw vee~'' mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. FmeceW keÀce& Deewj HeÀue DeLee&led heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe leLee [^ecee kesÀ heeì& keÀe DeefÜleer³e mevlegueve nw~ henues Deeves Jeeueer Deewj

yeeo ceW Deeves Jeeueer nj Deelcee kesÀ Òeefle FmeceW hetCe& v³ee³e nw~ FmeefueS FmekesÀ ³eLeeLe& je]pe keÀes peeveves Jeeues kesÀ ceve ceW keÀYeer Yeer ³es

mebkeÀuhe veneR G" mekeÀlee efkeÀ nce iejerye otmejs meentkeÀej ke̳eeW, nce ogKeer otmejs megKeer ke̳eeW, keÀesF& nceejs meeLe Dev³ee³e keÀj jne nw, keÀesF&

ncekeÀes ogKe os jne nw... Deeefo Deeefo~ ³eefo efkeÀmekesÀ ceve ceW Ssmee keÀesF& mebkeÀuhe G"lee nw lees Jen GmekeÀer De%eevelee keÀe heefj®ee³ekeÀ nw

Deewj ³es Yeer GmekeÀe heeì& nw~ nj Deelcee Deheves heeì& kesÀ mece³e Devegmeej DeeOee mece³e megKe Deewj DeeOee mece³e ogKe Yeesieleer nw~ Fme efJeée

veeìkeÀ ceW keÀce& Deewj HeÀue, DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e, megKe Deewj ogKe keÀe efve³ece meceeve ªhe mes meJee&lceeDeeW kesÀ Thej ÒeYeeefJele neslee nw~

meYeer Deelcee³eW hejceelcee keÀer DeefJeveeMeer mevleeve nw Deewj Fme efJeée veeìkeÀ kesÀ Deveeefo heeì&Oeejer nQ~ nj Deelcee kesÀ meeLe hejceelcee keÀe

meceeve h³eej nw~ hejceelcee keÀer ¢efä ceW nj Deelcee efJeMes<e nw, FmeefueS GvekeÀer efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ Òeefle keÀye Ie=Cee veneR nesleer, meJe& kesÀ

keÀu³eeCeeLe& keÀe³e& keÀjles nQ~ nj Deelcee keÀer Devle ceW keÀcee&leerle efmLeefle nesleer nw DeLee&led nj Deelcee `megKe - ogKe = 0' efmLeefle keÀes Òeehle keÀjleer nw~ DeelceeDeeW kesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe efnmeeye-efkeÀleeye Yeer Devle lekeÀ yejeyej nes peelee nw~ ³eÐeefhe keÀce&Yeesie Deelcee keÀes ogKeer

keÀjlee nw hejvleg JeemleefJekeÀlee ³es nw efkeÀ Gmemes Deelcee kesÀ Thej keÀe yeesPee nukeÀe neslee nw Deewj Deelcee GmekesÀ yeeo efJeMes<e megKe keÀe

DevegYeJe keÀjleer nw~

Fme veeìkeÀ ceW meYeer Deelcee³eW heeì&Oeejer nQ Deewj hejceelcee keÀer efÒe³e mevleeve nQ~ FmeceW efkeÀmekeÀes jepee keÀe heeì& efceuee ³ee

efkeÀmekeÀes efYeKeejer keÀe heeì& efceuee, GmekeÀe cenlJe veneR nw hejvleg Jen GmekeÀes efkeÀme efmLeefle ceW yepeelee nw, Jen cenlJehetCe& nw~ ³eefo Jen

Deheves heeì& keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj yepeelee Deewj Gmeer efmLeefle ceW Deheves SJeb meJe& kesÀ heeì& keÀes osKelee nw lees GmekeÀes keÀye

nervelee ³ee DenbkeÀej keÀer HeÀereEueie veneR Dee mekeÀleer ke̳eeWefkeÀ meYeer Deelcee³eW SkeÀ hejceelcee keÀer DeefJeveeMeer mevleeve nQ~ mJeªhe ceW efmLele

Deelcee keÀes hejceevevo keÀer DevegYetefle nesleer nw~ efkeÀmeer Yeer [^ecee ceW ceefncee Gme SkeÌìj keÀer nesleer nw, pees Deheves heeì& keÀes De®íer jerefle

yepeelee nw~ DeveskeÀ ogefve³eeJeer veeìkeÀeW keÀes osKeW lees GveceW Tb®es heeì& keÀer Dehes#ee veer®es heeì& yepeeves Jeeues keÀes vecyejJeve heeì& yepeeves keÀe

Fveece efceuelee nw~ jecee³eCe kesÀ meerefj³eue ceW jeJeCe keÀe heeì& yepeeves Jeeues keÀes vecyejJeve SkeÌìj keÀe Fveece efceuee~

nj Deelcee keÀes Deheves keÀuhe-keÀuhe kesÀ heeì& ceW ner ©ef®e nw Deewj Jener GmekeÀes De®íe ueielee nw~ SkeÀ ievo kesÀ keÀeræ[s keÀes HetÀueeW

kesÀ yeer®e ceW efye"eDees lees Yeer GmekeÀes HetÀue hemevo veneR Deelee, ievo ceW ner jnvee De®íe ueielee nw ke̳eeWefkeÀ Jener GmekeÀe vewmee|iekeÀ mebmkeÀej

nw, FmeefueS GmeceW ner GmekeÀes megKe efceuelee nw~

``Jes legcekeÀes efJe<e kesÀ efueS ceej oskeÀj efMeJeyeeyee keÀer ³eeo efoueeles nQ~ legce yeehe mes Jemee& heeles nes, heehe keÀì peeles nQ~ ³en Yeer [^ecee ceW

legcnejs efueS ieghle keÀu³eeCe nw~'' mee.yeeyee 16.5.05 efjJee. ``pewmes met³e& keÀer efkeÀjCeeW keÀer mekeÀeMe mJele: ner ®eejes Deesj HewÀueleer nw, Ssmes ner %eevemet³e& yeeheoeoe keÀer meJe& MeefkeÌle³eeW keÀer efkeÀjCeW meJe&

DeelceeDeeW kesÀ Thej heæ[ jner Leer Deewj meYeer DeelceeDeeW ceW Òemevvelee keÀe Jee³egceC[ue HewÀue jne Lee~''

De.yeeheoeoe keÀe mevosMe - 26.5.05 oeoer iegupeej kesÀ Üeje

``peye SkeÀ kesÀ ner Üeje, SkeÀ ner pewmee, SkeÀ ner mece³e, SkeÀ ner efJeefOe mes meyekeÀes Kepeeves Òeehle nQ efHeÀj vecyejJeej ke̳eeW? ke̳eeWefkeÀ Òeehle

ngS Kepeeves keÀes nj mece³e keÀe³e& ceW veneR ueieeles nQ DeLee&led mce=efle ceW veneR jKeles, cegKe mes KegMe nesles uesefkeÀve efoue mes KegMe veneR nesles,

efoceeie keÀer KegMeer nw uesefkeÀve efoue keÀer KegMeer veneR nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

³es efJeée-veeìkeÀ hejce keÀu³eeCekeÀejer nw~ pewmes no kesÀ veeìkeÀ ceveesjbpeve kesÀ efueS ner nesles nQ, Jewmes ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes

³eLeeLe& jerefle peeveves Jeeues keÀes ³es veeìkeÀ yengle Deevevoce³e Òeleerle neslee nw~ Devle&¢efä mes osKeW lees FmeceW ogKe-keÀce&Yeesie Yeer keÀu³eeCece³e nw

ke̳eeWefkeÀ keÀce&Yeesie mes Deelcee keÀe yeesPee nukeÀe neslee nw Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS megKe keÀe ceeie& ÒeMemle neslee nw~ pewmes Kesue ceW peerle Yeer

nesleer lees nej Yeer nesleer nw hejvleg efKeueeæ[er Deewj Kesue YeeJevee mes osKeves Jeeuee oesveeW ceW Deevevo keÀe DevegYeJe keÀjlee nw ke̳eeWefkeÀ nej Yeer

peerle kesÀ efueS Glmeeefnle keÀjleer nw, nej mes ner peerle keÀe megKe DevegYeJe neslee nw~ Fme ÒekeÀej pees FmekesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes peevekeÀj Kesue

keÀer YeeJevee mes osKelee, Gmes ³en yeæ[e ner keÀu³eeCece³e DevegYeJe neslee nw~ Fme efJeée veeìkeÀ ceW ogKe Yeer keÀu³eeCekeÀejer nw ke̳eeWefkeÀ ogKe keÀer

DevegYetefle kesÀ yeeo ner megKe keÀer ³eLeeLe& DevegYetefle nesleer nw~ efyevee ogKe keÀer DevegYetefle kesÀ megKe keÀer DevegYetefle nes veneR mekeÀleer~ FmeerefueS

keÀu³eeCekeÀejer efMeJeyeeyee ves keÀne nw - pees ngDee Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee~

³es mce=efle-efJemce=efle keÀe Kesue nw~ efJemce=efle Yeer keÀu³eeCekeÀejer nw ke̳eeWefkeÀ efJemce=efle mes ner mce=efle keÀe cenlJe nw~ DeveskeÀ yeeleeW keÀer

efJemce=efle mes Deelcee jenle DevegYeJe keÀjleer nw~ jenle kesÀ efueS keÀYeer-keÀYeer ke=Àef$ece ªhe mes Yeer efJemce=efle keÀjeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer

nw~ mece³e, efveêe, ce=l³eg, ³eesie Deeefo Deelcee kesÀ YetlekeÀeue keÀer mce=efle³eeW keÀes efJemce=le keÀjves keÀe DeeOeej nQ, efpevekesÀ yeeo Deelcee jenle

DevegYeJe keÀjleer nw~ keÀuheevle ceW ³eesie kesÀ DeY³eeme Deewj hejceOeece peeves mes Deelcee keÀes meejs keÀuhe keÀer mebef®ele mce=efle³eeb efJemce=le nes

peeleer nQ Deewj peye Deelcee Thej mes Fme Oeje hej Deeleer nw lees hetCe& leepeieer, hetCe& megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

``Deiej keÀesF& Yeer heefjefmLeefle Je J³eefkeÌle efJeIve ueeves kesÀ efveefceÊe yevelee nw lees GmekesÀ Òeefle Ie=Cee-¢efä, J³eLe& mebkeÀuheeW keÀer GlheefÊe veneR

nesveer ®eeefnS uesefkeÀve GmekesÀ Òeefle Jeen-Jeen efvekeÀues~... nj yeele ceW keÀu³eeCe efoKeeF& os~ keÀesF& Yeer DekeÀu³eeCe keÀer yeele nes veneR

mekeÀleer~ ³en efve½e³e Deewj mce=efle-mJeªhe nes peeDees lees Deehe keÀYeer [ieceie veneR neWies~'' De.yeeheoeoe 20.6.73

``De%eeveer ueesie efpemekeÀes DekeÀu³eeCe mecePeles nQ uesefkeÀve DeehekeÀe Gme DekeÀu³eeCe ceW ner keÀu³eeCe mecee³ee ngDee nw~ pewmes ueesie efJeveeMe

keÀes DekeÀu³eeCe mecePeles nQ uesefkeÀve Deehe mecePeles nes efkeÀ Fmemes ner ieefle-meÃefle kesÀ iesìdme KegueWies~'' De.yeeheoeoe 20.6.73

``yeehe lees meyekeÀes SkeÀjme heæ{eles nQ hejvleg keÀF³eeW keÀer yegef× efyeukegÀue peæ[ nw, kegÀí Yeer mecePe veneR mekeÀles~ ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~

yeehe keÀnles nQ FvekeÀer lekeÀoerj ceW veneR nw lees nce Yeer ke̳ee keÀj mekeÀles nQ~ nce lees meyekeÀes SkeÀjme heæ{eles nQ~'' mee.yeeyee 30.6.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ ceW meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee kesÀ efme×evle keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej pees Deelcee³eW meleesÒeOeeve yeveleer nQ, Jes ner leceesÒeOeeve Yeer yeveleer nQ Deewj efHeÀj

GvekeÀes ner meleesÒeOeeve yevevee nw~ GvekeÀer yegef× ceW ner meleesÒeOeeve yeveves F®íe ³ee mebkeÀuhe peeûele neslee nw Deewj Gme Devegmeej heg©<eeLe& keÀjves

keÀer efnccele Deewj MeefkeÌle Yeer GmeceW ner Deeleer nw~ osMe, keÀeue Deewj heeì& kesÀ Devegmeej nj Deelcee meleesÒeOeeve Deewj leceesÒeOeeve yeveleer nw

ke̳eeWefkeÀ hejceOeece ceW Deelcee meleesÒeOeeve yevekeÀj ner pee mekeÀleer nw Yeues ner meleesÒeOeevelee keÀer keÀuee³eW Deheveer-Deheveer neWieer~

``efpevekeÀes ³es efve½e³e veneR efkeÀ nceves 84 pevce efueS nQ, GvekeÀer yegef× ceW ³es yeeleW yew"Wieer veneR~ pees meleesÒeOeeve ogefve³ee ceW Dee³es Les, Jes ner

Deye leceesÒeOeeve ceW Dee³es nQ Deewj Jes ner DeekeÀj peuoer efve½e³eyegef× yeveWies~'' mee.yeeyee 28.11.04 efjJee. nce mecePeles nQ, ³eneB yeeyee keÀe YeeJe ogefve³ee keÀer meleesÒeOeeve Deewj leceesÒeOeeve efmLeefle mes nw~

``yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees legce leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve yeve pee³eWies~ leceesÒeOeeve yeveves ceW DeeOee keÀuhe ueiee nw, yeefukeÀ meeje ner keÀuhe

keÀnW ke̳eeWefkeÀ keÀuee lees mele³egie mes ner keÀce nesleer peeleer nw~'' mee.yeeyee 25.7.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efmeÜevle keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer, hejceevevoce³e, Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees nj 5000 Je<e& kesÀ yeeo

nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ pees ngDee Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee Jen nes veneR mekeÀlee~ hejvleg mel³elee ³es nw efkeÀ pees ngDee

Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee~

³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ keÀeue-®e¬eÀ nw, efpemeceW DeveskeÀ ®e¬eÀ nQ, pees osMe-keÀeue Deewj heefjefmLeefle³eeW kesÀ Devegmeej hegvejeJe=Êe nesles nQ

³eLee pevce-cejCe-pevce keÀe ®e¬eÀ, yeerpe-Pee[-yeerpe keÀe ®ekeÀ, efove-jele-efove keÀe ®e¬eÀ, ceeme keÀe ®e¬eÀ, Je<e& keÀe ®e¬eÀ Deeefo Deeefo

Deewj keÀuhe keÀe ®e¬eÀ~ 5000 Je<e& kesÀ yeeo efJeée keÀe DeCeg-hejceeCeg meefnle hetje ®e¬eÀ nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ KeieesueefJeoeW kesÀ

Devegmeej efJeée keÀer DeveskeÀ Ieìvee³eW SkeÀ efveef½ele mece³e kesÀ yeeo hegvejeJe=Êe nesleer nQ~ Fme peiele keÀer Òee³e: meYeer Ieìvee³eW ®e¬eÀJele ®eueleer

nQ~ meeiej peue cetue nw, meeiej mes yeeoue heeveer KeeR®eles nQ, peekeÀj yejmeles nQ, efHeÀj Jener peue yenkeÀj meeiej ceW ner peekeÀj efceuelee nw~

FmeerefueS heeveer keÀneB Yeer íesæ[Wies lees GmekeÀe yeneJe meeiej keÀer Deesj ner nesiee~ Ssmeer ner efoMee Deewj oMee Dev³e lelJeeW keÀer Yeer nw~

nt-ye-nt hegvejeJe=efÊe kesÀ efme×evle kesÀ Devegmeej nj lelJe kesÀ DeCeg-hejceeCeg 5000 Je<e& kesÀ yeeo Deheves cetue mLeeve hej mLeeveevleefjle

nesles ner nQ, hejvleg ³es DeeJeM³ekeÀ veneR efkeÀ Jes keÀuheevle ceW SkeÀ meeLe ner mLeeveevleefjle nes pee³eW, pewmes keÀuheevle ceW Deelcee³eW hejceOeece ceW

SkeÀ$e nesleer nQ~ nj ef¬eÀ³ee meejs keÀuhe ceW 5000 ceW Deheves mece³e hej nt-ye-nt hegvejeJe=Êe nesleer nw~ mLeeve heefjJele&ve keÀer ³es ef¬eÀ³ee meejs

keÀuhe ®eueleer nw Deewj nj #eCe heefjJele&ve nesleer nw~ 5000 Je<e& kesÀ yeeo nj DeCeg-hejceeCeg Deheves hetJe& mLeeve hej Deelee ner nw, ³es Deìue

mel³e nw~

``³en 5 npeej Je<e& keÀe [^ecee nw, pees ®euelee jnlee nw~ FmekeÀer ef[ìsue lees yengle nw hejvleg cegK³e-cegK³e yeeleW mecePeeF& peeleer nQ~... legce

ye®®eeW keÀes JeC[j ueievee ®eeefnS efkeÀ pees HeÀer®eme&, pees SkeÌì meskesÀC[ yeeF& meskesÀC[ heemì ngF&, Jen efHeÀj 5000 Je<e& kesÀ yeeo nt-ye-nt

efjheerì nesveer nw~ efkeÀlevee JeC[jHegÀue ³en veeìkeÀ nw~'' mee.yeeyee 21.10.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀer yegef× ceW ³es JeC[jHegÀue yeeleW nQ~ kewÀmee ³en JeC[jHegÀue [^ecee yevee ngDee nw, keÀuhe-keÀuhe nce Jener heeì& yepee³eWies~ keÀuhe-

keÀuhe yepeeles jnles nQ~... yeveer-yeveeF& yeve jner... pees Devenesveer nes³es~ ³en ®e¬eÀ efHeÀj Yeer efjheerì nesiee~ FmeceW cetBPeves keÀer yeele veneR~''

mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``leerJe´ heg©<eeLeea Meg× mebkeÀuheeW ceW henues mes ner ceve keÀes efyepeer jKeWies lees Deewj mebkeÀuhe Dee³eWies ner veneR~... cevLeve keÀjves kesÀ efueS lees

yengle Kepeevee nw~... mece³e keÀer keÀewve meer lespeer osKeles nes? mece³e ceW yeerleer keÀes yeerleer keÀjves keÀer lespeer nw~ Jener yeele keÀes mece³e efHeÀj

keÀye efjheerì veneR keÀjlee nw?... [^ecee ceW pees yeele yeerleer, efpeme ªhe mes yeerleer, Jen efHeÀj efjheerì veneR nesieer~ efHeÀj 5000 Je<e& kesÀ yeeo ner

efjheerì nesieer~'' De.yeeheoeoe 26.01.70

``³en meye [^ecee Devegmeej ®euelee jnlee nw~ Yeesie Deeefo ³en meye [^ecee ceW vetBOe nw~ meskesÀC[ yeeF& meskesÀC[ pees SkeÌì nesleer nw, Jen meye

[^ecee ceW vetBOe nw~ ... pees %eeveer ye®®es nQ, Jes keÀYeer mee#eelkeÀej Deeefo keÀer yeeleeW ceW KegMe veneR neWies~'' mee.yeeyee 30.5.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ kesÀ melele heefjJele&veMeeruelee Deewj efJeefJeOelee keÀe jepe

³en Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ, pees keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw, melele heefjJele&veMeerue nw DeLee&led FmeceW nj

#eCe heefjJele&ve neslee nw~ meejs keÀuhe ceW efkeÀvneR oes #eCeeW kesÀ ¢M³e ³ee SkeÀ ner mece³e kesÀ oes ¢M³e SkeÀ meceeve veneR nes mekeÀles nQ~ hejvleg

keÀuhe 5000 npeej Je<e& kesÀ yeeo nj ¢M³e nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ ³es efJeefJeOelee Deewj melele heefjJele&veMeeruelee ner FmekeÀer MeesYee nw~

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW meejs keÀuhe ceW Deewj efkeÀvneR oes mLeeveeW kesÀ ³ee oes mece³e kesÀ ¢M³e SkeÀ meceeve veneR nesles nQ~ nj ¢M³e ceW

kegÀí ve kegÀí efYevvelee DeJeM³e nesieer~ oes J³eefkeÌle³eeW kesÀ HeÀer®eme& efkeÀleves Yeer meceeve neW hejvleg efHeÀj Yeer GveceW efYevvelee DeJeM³e nesieer~

hejceelcee ves DeYeer Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer efJeefJeOelee keÀe Yeer %eeve efo³ee nw~ efJeefJeOelee kesÀ keÀejCe ner ³es efJeée-veeìkeÀ efvel³e ve³ee

Òeleerle neslee nw~ pees FmekeÀer efJeefJeOelee keÀes peevelee nw Deewj FmekeÀes veeìkeÀ keÀer ¢efä mes osKelee Deewj heeì& yepeelee nw, Gmes ³es hejceevevoce³e

DevegYeJe neslee nw~ efJeefJeOelee ner Fme veeìkeÀ keÀer MeesYee nw~ ³es melele heefjJele&ve Deewj efYevvelee ner FmekeÀer efJeMes<e efJeMes<elee nw Deewj FmeceW

®eej ®eebo ueiee oslee nw~ FvekesÀ efJe<e³e ceW efJe®eej keÀjW lees hejce Deevevo keÀer DevegYetefle nesleer nw~

efJeée-veeìkeÀ keÀer mJele: ieefleMeeruelee keÀe je]pe

hejceelcee ves ³es Yeer je]pe yelee³ee nw efkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀ mJele: ieefleMeerue veeìkeÀ nw, pees Deveeefo keÀeue mes ®euelee Dee jne nw

Deewj Devevle keÀeue lekeÀ ®eueves Jeeuee SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ FmekeÀer SkeÀ Ieìvee otmejer Ieìvee keÀes pevce osleer nw Deewj ³en ®e¬eÀJele mJele:

®euelee jnlee nw~ ceQ Fme veeìkeÀ keÀe %eelee ntB, ceQ ve j®elee ntB Deewj ve ner FmekeÀes ®eueeves Jeeuee ntB~ cesje Yeer Fme veeìkeÀ ceW Deveeefo-

DeefJeveeMeer heeì& nw, pees ceQ yepeelee ntB hejvleg cesje heeì& Dev³e DeelceeDeeW mes efYevve nw~ ceQ DeekeÀj FmekeÀe %eeve oslee ntB, efpeme %eeve mes Fme

efJeée-veeìkeÀ keÀe ve³ee ®e¬eÀ ®eeuet neslee nw DeLee&led ³es leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve yeve peelee nw~

efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeMeer MeteEìie kesÀ jer-MeteEìie keÀe je]pe

³eÐeefhe Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer MeteEìie Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, pees keÀuhe-keÀuhe hegvejeJe=Êe nesleer nw hejvleg DeelceeDeeW keÀes ³eLeeLe&

%eeve Deewj mce=efle ve nesves kesÀ keÀejCe pees heeì& yepeeles nQ, Jen GvekesÀ heeì& keÀer efj-MeteEìie ner nw DeLee&led efj-MeteEìie kesÀ meceeve ner Òeleerle nesleer

nw, efpememes yeerles keÀuhe Deewj Deeies Deeves Jeeues keÀuhe ceW GvekesÀ heeì& keÀe mee#eelkeÀej neslee nw~ FmeefueS yeeyee keÀnles nQ - DeYeer pees heeì&

yepee jns nes, Jen legcnejer keÀuhe-keÀuhe kesÀ efueS vetBOe nes jner nw~ ³es Yeer yeeyee keÀe ye®®eeW keÀes heg©<eeLe& keÀjeves keÀe SkeÀ {bie nw Deewj yeeyee

kesÀ ceneJeeke̳eeW kesÀ Devegmeej heg©<eeLe& keÀjvee Yeer nceeje keÀle&J³e nw~ heg©<eeLe& Deelcee keÀe mJeYeeefJekeÀ mJeYeeJe nw Deewj GmekesÀ DeeOeej hej ner

GmekesÀ peerJeve keÀe megKe Deewj ogKe keÀe heeì& DeeOeeefjle nw~

``³en yevee-yevee³ee [^ecee nw, Fmemes keÀesF& ítì veneR mekeÀlee~ pees kegÀí osKeles nes, ce®íj Gæ[e, keÀuhe yeeo Yeer Gæ[siee~ Fmes mecePeves ceW

yeæ[er De®íer yegef× ®eeefnS~ ³en MeteEìie nesleer jnleer nw~... ³en [^ecee petB efcemeue Oeerjs-Oeerjs ®euelee jnlee nw~'' mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. ``peye DeveskeÀ keÀuhe, DeveskeÀ yeej efJepe³eer yeve efJepe³e ceeuee ceW efhejesves Jeeues, hetpeve nesves Jeeues yeves nes lees Deye Jen efjheerì veneR keÀjWies?

Jener yevee ngDee keÀce& ogyeeje efjheerì keÀjvee nw~ FmeefueS keÀne peelee nw efkeÀ yevee yevee³ee [^ecee~'' De.yeeheoeoe 24.5.71

``yeehe Yeer peeveles nQ efkeÀ nj keÀuhe Deehe ye®®eeW ves ³en yeehe keÀer DeeMee hetCe& keÀj efJepe³e ceeuee keÀe ³eeoieej keÀe³ece efkeÀ³ee nw Deewj Deye

Yeer keÀjvee ner nw~ yevee ngDee [^ecee efmeHe&À efjheerì keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 26.5.05 oeoer iegupeej kesÀ Üeje

``[^ecee keÀes Yeer De®íer jerefle mecePevee nw~ meYeer hJeeFvìdme ceW ef[HeÀerkeÀuì mes ef[HeÀerkeÀuì Deewj JeC[jHegÀue hJeeFvì nw Deelcee mìej ceW

efkeÀleveer yeæ[er FchesefjMesyegue vee@uespe nw, 84 pevceeW keÀe heeì& Yeje ngDee nw~ ve [^ecee hetje nes mekeÀlee nw, vee heeì& hetje nes mekeÀlee nw~...

FmeceW yeæ[er efJeMeeue yegef× ®eeefnS~'' mee.yeeyee 25.3.72 efjJee. ``³en yevee yevee³ee DeefJeveeMeer [^ecee nw~ njskeÀ Deelcee ceW Dehevee Dehevee heeì& vetBOee ngDee nw, pees njskeÀ Dehevee heeì& efHeÀj efjheerì keÀjles

jnles nQ~ FmeceW peje Yeer HeÀke&À veneR jnsiee~ DeefJeveeMeer heeì& nw~ efHeÀuce ceW pees heeì& SkeÀ yeej efjheerì ngDee Jener efHeÀj efjheerì nesiee~''

mee.yeeyee 14.3.72 efjJee. efJeée-veeìkeÀ keÀer hejceevevoce³elee keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ hejceevevoce³e nw, hejce megKeoe³eer nw~ pees Deelcee FmekesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes peeveleer nw, Jen FmekesÀ hejceevevo

keÀes DevegYeJe keÀjleer nw Deewj pees veneR peeveleer nw Jen Yeer Fmemes cegkeÌle nesvee veneR ®eenleer nw~ kegÀí Leesæ[er meer Deelcee³eW ner cegefkeÌle ceW peeves

keÀe mebkeÀuhe jKeleer nQ~ JeemleJe ceW Jes Yeer peevee veneR ®eenleer nQ ke̳eeWefkeÀ keÀesF& Yeer Deelcee ogKe keÀer efmLeefle ceW nesles ngS Yeer Mejerj keÀes

íesæ[ keÀj peevee veneR ®eenleer, ³eneB ner jnves keÀe mebkeÀuhe keÀjleer nw~ ³eÐeefhe ce=l³eg-Mew³³ee hej uesìer Deelcee Yeer osn keÀe l³eeie veneR keÀjvee

®eenleer nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer Fme ³eLeeLe&lee hej efJe®eej keÀjW lees DevegYeJe keÀjWies efkeÀ Deelcee keÀes megKe-ogKe nesles ngS Yeer ³es efJeée-veeìkeÀ

hejceevevoce³e nw~ Jewmes Yeer osKeW lees cees#e keÀer efmLeefle ³ee hejceOeece keÀer efmLeefle keÀe keÀesF& efJeMes<e cenlJe veneR nw~ cenlJe lees ³eneB heeì&

yepeeves keÀe nw~ ³eneB Yeer efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀes efye"e efo³ee pee³es Deewj keÀesF& keÀece ve keÀjves efo³ee pee³es lees Jen GmekeÀes mepee kesÀ meceeve

DevegYeJe keÀjlee nw~ keÀesF& Yeer J³eefkeÌle meoe meesles jnvee veneR ®enlee nw~ pewmes SkeÀ SkeÌìj keÀes heeì& yepeeves ceW ner Deevevo keÀe DevegYeJe neslee

nw, Ssmes ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes peeveves Jeeuee FmeceW heeì& yepeevee ner De®íe mecePelee nw, GmeceW ner megKe keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~

``³en yevee-yevee³ee veeìkeÀ nw~... nce Fme veeìkeÀ kesÀ SkeÌìj nQ~ veeìkeÀ keÀes SkeÌìme& Kejeye Leesæ[sner ceeveWies~ FmekeÀes osKekeÀj KegMe nesles

nes, efvevoe veneR keÀj mekeÀles~ yeekeÀer ceveg<³eeW keÀes cee³ee kesÀ HebÀos mes ígæ[eves kesÀ efueS mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 28.1.69 jeef$e keÌueeme efjJee.

efJeée-veeìkeÀ Deewj megKe-ogKe SJeb Deevevo keÀe je]pe

YeieJeeveesJee®³e - ³en megKe-ogKe, mJeie&-veke&À, efove-jele, peerle-nej keÀe Kesue nw, pees DeeOee-DeeOee ®euelee nw DeLee&led megKe-ogKe

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ oes henuet nQ~ hejceelcee FmekeÀe hetCe& %eelee nw, pees megKe-ogKe oesveeW mes v³eeje meef®®eoevevo meeiej nw~ Jen efkeÀmekeÀes

megKe-ogKe veneR oslee nw hejvleg megKe keÀe jemlee yeleelee nw, FmeefueS GvekeÀes megKe keÀe meeiej, ogKenlee&-megKekeÀlee& keÀne peelee nw~ pees

efpelevee GvekesÀ yelee³es jemles hej ®euelee nw, Jen megKe heelee nw hejvleg Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej mece³eevlej ceW

Deelcee Gme jemles keÀes Yetue ner peeleer nw Deewj GmekesÀ heefjCeece mJeªhe ogKe Yeer DeJeM³e heeleer nw~

Jewmes lees ³es efJeée-veeìkeÀ oes YeeieeW ceW efJeYeeefpele nw hejvleg FmekeÀes leerve YeeieeW ceW efJeYeeefpele keÀjkesÀ efJe®eej keÀjW lees De®íe nw, Jes

leerve Yeeie nQ - megKe, ogKe Deewj Deevevo DeLee&led efove, jele Deewj Dece=leJesuee DeLee&led mebiece³egie~ peye Deelcee keÀes %eeve meeiej hejceelcee

Üeje Deelce-%eeve, hejceelce-%eeve, efJeée-veeìkeÀ Deewj FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve efceuelee nw lees Deelcee Deheves ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ

mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjleer nw Deewj ogKe leLee ogKe kesÀ keÀejCeeW keÀes YetuekeÀj megKe kesÀ

meeOeveeW keÀe efvecee&Ce keÀjleer nw, efpemekesÀ HeÀue mJeªhe ogKe keÀer ogefve³ee heefjJele&ve neskeÀj megKe keÀer yeve peeleer nw~ hejvleg efJeée-veeìkeÀ kesÀ

Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej ogKe keÀe mece³e Yeer Deevee ner nw, FmeefueS Deelcee hejceelcee kesÀ Üeje efo³es ie³es Deelcee,

hejceelcee, efJeée-veeìkeÀ Deewj FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes Yetue ner peeleer nw, efpememes mece³eevlej ceW ogKe keÀe heeì& Yeer

®euelee ner nw~

Deelcee, hejceelcee, efJeée-veeìkeÀ Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes Yetueves kesÀ keÀejCe Deelcee ceW osn-Yeeve pevce ueslee nw,

pees ner yeæ{les-yeæ{les mece³eevlej ceW osneefYeceeve keÀe ªhe ues ueslee nw, pees ogKe keÀe cetue keÀejCe nw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes peeveves

Jeeuee keÀYeer Yeer Fme megKe, ogKe kesÀ Kesue keÀes osKekeÀj YeÏefcele veneR neslee nw~ pees Fme megKe-ogKe kesÀ Kesue keÀes ³eLeeLe& jerefle peevekeÀj

mee#eer neskeÀj Fmes osKelee nw, Jen FmekesÀ hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjlee nw Deewj FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peeveves Jeeuee Fme mel³e keÀes Yeer

DeJeM³e DevegYeJe keÀjlee nw efkeÀ efyevee ogKe kesÀ Deelcee keÀes megKe keÀer DevegYetefle veneR nes mekeÀleer Deewj ve ner megKe keÀer DevegYetefle kesÀ efyevee

ogKe keÀer keÀesF& DevegYetefle nes mekeÀleer, FmeefueS FmeceW oesveeW keÀe meceeve cenlJe nw~

Deye ÒeÍe>> G"lee nw efkeÀ peye megKe-oesveeW keÀe meceeve cenlJe nw Deewj megKe-ogKe oesveeW keÀe heeì& ®euevee ner nw lees nceeje keÀle&J³e

ke̳ee nw? mebiece³egie hej efpeve DeelceeDeeW keÀes hejceelcee Üeje Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve efceuee nw, GvekeÀe ³es hejce keÀle&J³e nw efkeÀ

Jes FmekeÀes ³eLeeLe& jerefle peevekeÀj Fme peerJeve kesÀ hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjW, pees ef$eueeske̳e Deewj ef$ekeÀeue ceW keÀneB Deewj keÀye Yeer mecYeJe

veneR nw Deewj Fme mel³e keÀe %eeve Deheves Dev³e DeeeflcekeÀ YeeF³eeW keÀes Yeer DeJeM³e oW, efpememes Jes Yeer FmekesÀ hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀj

mekeWÀ Deewj YeefJe<³e megKe kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀj mekeWÀ~

SkeÀ keÀefJe keÀer YeeJevee nw - `peeefn efJeOeelee oe©Ce ogKe osner, leekeÀer ceefle henues ner nj uesner~' Fme YeeJevee kesÀ Thej efJe®eej

keÀjW lees FmeceW kegÀí mel³e Yeer nw Deewj kegÀí Demel³e nw DeLee&led ³eLeeLe& veneR nw ke̳eeWefkeÀ efJeée-veeìkeÀ kesÀ efve³eceevegmeej ogKe keÀe mece³e

Deelee ner nw, Deelcee keÀer ceefle YeÏefcele nes ner peeleer nw Deewj Deelcee efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe nes ner peeleer nw hejvleg efJeOeelee efkeÀmekeÀes ogKe veneR

oslee nw, Jen efkeÀmekeÀer ceefle keÀes veneR njlee nw~ Jen lees ogKe mes ítìves Deewj megKe keÀes heeves keÀe jemlee yeleelee nw~

``mele³egie ceW ogKe keÀe veece veneR, $eslee ceW oes keÀuee keÀce nes peeleer nw lees Leesæ[e kegÀí neslee nw, efHeÀj Yeer nsefJeve keÀne peelee nw vee~ legce

ye®®eeW keÀes lees DeLeen Deleerefvê³e megKe ceW jnvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. ``[^ecee ceW pees Metì efkeÀ³ee ngDee nw, GmeceW peje Yeer HeÀke&À veneR nes mekeÀlee~ ³en Yeer yesno keÀe [^ecee nw~... efkeÀmeer Yeer yeele ceW efoue Devoj

ogKe veneR nes mekeÀlee~ keÀesF& keÀes ogKe nw lees mecePevee ®eeefnS efkeÀ [^ecee keÀes veneR mecePee nw~'' mee.yeeyee 24.4.73 efjJee.

efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Jener Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve oslee nw~ FmekeÀe Deeefo keÀeue ceW kewÀmee

mJeªhe neslee nw, kewÀmee peerJeve neslee nw, YetceC[ue keÀer ke̳ee efmLeefle nesleer nw, Òeke=Àefle kewÀmeer nesleer nw Deewj ceO³e keÀeue ceW Fme meyekeÀer ke̳ee

efmLeefle nesleer nw, ke̳ee-ke̳ee heefjJele&ve neslee nw leLee Devle ceW ke̳ee efmLeefle nes peeleer nw~ efHeÀj kewÀmes Fme veeìkeÀ keÀe ve³ee ®e¬eÀ ®eeuet neslee

nw~ ³en meye je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ~ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes Deveeefo-DeefJeveeMeer keÀnles ngS Yeer ceveg<³e FmekeÀer Deveeefo-DeefJevee-

M³elee keÀes veneR mecePeles nQ, FmeerefueS Òee³e: meYeer OeceeX ceW me=efä keÀer j®evee kesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ ceveieæ{ble yeeleW efueKeer nQ Deewj ceveg<³e

GvneR hej efJeéeeme keÀjkesÀ ®eueles jnles nQ~

³en efJeée-veeìkeÀ ®e¬eÀJele ®euelee nw~ SkeÀ ®e¬eÀ Deeefo mes Devle lekeÀ ®euelee Deelee nw, efHeÀj FmekeÀer Deeefo kewÀmes nesleer nw, Fme

mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee mes efceuee nw efkeÀ hegvejeJe=efÊe kesÀ efme×evle kesÀ Devegmeej %eeve meeiej hejceelcee efhelee DeekeÀj ³eLeeLe& %eeve

oskeÀj Fme veeìkeÀ kesÀ ®e¬eÀ kesÀ Deeefo keÀer hegvejeJe=efÊe keÀjles nQ Deewj me=efä kesÀ efve³eceevegmeej keÀefue³egieer ogefve³ee keÀe efJeveeMe neslee nw~ efHeÀj

Deeefo mes Devle lekeÀ mJele: ®euelee jnlee nw~ me=efä kesÀ efve³eceevegmeej FmekeÀe Deeefo keÀeue meleesÒeOeeve neslee nw, ceO³e keÀeue melees meeceev³e

Deewj jpeesÒeOeeve leLee Devle keÀeue leceesÒeOeeve neslee nw~ meleesÒeOeeve mece³e hej Deelcee³eW Deewj Òeke=Àefle oesveeW meleesÒeOeeve nesleer nQ~

``[^ecee ceW SkeÀ heeì& oes yeej yepe ve mekesÀ~ meejer ogefve³ee ceW pees heeì& yepelee nw, Jen SkeÀ-oes mes ve³ee~ legce efJe®eej keÀjes mele³egie mes

ueskeÀj Deye lekeÀ kewÀmes efove yeouelee peelee nw~... DeYeer legce Fme [^ecee kesÀ heemì, Òewpesvì Deewj He̳eg®ej keÀes peeveles nes~''

mee.yeeyee 1.12.04 efjJee. ``³en Deveeefo-DeefJeveeMeer yevee-yevee³ee Kesue nw~... SkeÀ ner yeej yeehe DeekeÀj yesno [^ecee keÀe je]pe mecePeeles nQ~... ³en yesno keÀe [^ecee

kewÀmes ®euelee nw, DeYeer legce mecePeles nes~'' mee.yeeyee 10.12.04 efjJee.

``yeehe keÀnles nQ legceves Jeso-Meeðe lees yengle megves nQ~ DeYeer legce ³en megvees Deewj pepe keÀjes efkeÀ Meeðe jeFì nQ ³ee ieg© ueesie jeFì nQ ³ee pees

yeehe megveeles nQ Jen jeFì nw?... me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve megvekeÀj efHeÀj DeewjeW keÀes megveeles nes~ Fmes ner MebKe-OJeefve

keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 9.12.04 efjJee. ``DeYeer veeìkeÀ hetje neslee nw~ pees Yeer SkeÌìme& nQ meYeer ®eues pee³eWies~ yeekeÀer Leesæ[s jnWies~ jece ie³ees jeJeCe ie³ees... yeekeÀer ye®eWies keÀewve?

oesveeW lejHeÀ kesÀ Leesæ[s ye®eWies~... meYeer kegÀí yeveeves Jeeues, meHeÀeF& keÀjves Jeeues Yeer jnles nQ~'' mee.yeeyee 28.4.72 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe je]pe

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe efJeMes<e cenlJe nw ke̳eeWefkeÀ meejs efJeée-veeìkeÀ ceW ³ener SkeÀ mece³e Ssmee nw, peye

DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw, Deelcee³eW efveke=Àä mes heg©<eesÊece yeveleer nw Deewj DeelceeDeeW kesÀ meeLe efJeée keÀer Yeer ®eæ{leer keÀuee nesleer

nw~ Deewj lees meejs keÀuhe ceW DeelceeDeeW keÀer Deewj efJeée keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw Yeues Jen mele³egie nes ³ee keÀefue³egie~ Fme heg©<eesÊece

mebiece³egie keÀer IeìveeDeeW keÀe meYeer Jeso-MeeðeeW ceW JeCe&ve nw, meYeer Oece& keÀer Deelcee³eW Fmes efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW ³eeo keÀjleer nQ ke̳eeWefkeÀ

DeYeer DeelceeDeeW keÀe hejceelcee mes efceueve neslee nw, Deelcee³eW Iej peeleer nQ~

``³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw, pees SkeÀ ner yeej Deelee nw~ ceveg<³e heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe DeLe& Yeer veneR mecePeles nQ lees ³en Yeer efueKevee

nw- keÀefue³egie Devle Deewj mele³egie Deeefo keÀe mebiece~ lees mebiece³egie meyemes megneJevee, keÀu³eeCekeÀejer nes peelee nw~ yeehe Yeer keÀnles nQ - ceQ

heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner Deelee ntB~'' mee.yeeyee 10.9.04 efjJee. ``Fme mebiece³egie keÀes heg©<eesÊece mebiece³egie Je meJe&Þesÿ ³egie ke̳eeW keÀnles nes ke̳eeWefkeÀ Deelcee kesÀ nj ÒekeÀej kesÀ Oece& keÀer, jep³e keÀer, Þesÿ

mebmkeÀejeW keÀer, Þesÿ mecyevOeeW keÀer Deewj Þesÿ iegCeeW keÀer meJe&Þesÿlee DeYeer efjkeÀe[& kesÀ meceeve Yejlee peelee nw~ 84 pevceeW keÀer ®eæ{leer keÀuee

Deewj Glejleer keÀuee oesveeW kesÀ mebmkeÀej Fme mece³e ner Deelcee ceW Yejles nes~'' De.yeeheoeoe 30.5.73

efJeée-veeìkeÀ Deewj met³e&, ®eebo, leejeW kesÀ mecyevOe keÀe je]pe ³es met³e&, ®eebo Deewj leejs Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes, pees Fme YetceC[ue hej ®euelee nw, FmekeÀes ÒekeÀeefMele keÀjves Jeeueer yeefÊe³eeB nQ Deewj

³es meye DeekeÀeMe lelJe ceW efmLele nQ~ met#ce Jeleve Deewj cetue Jeleve ceW FvekeÀer iece veneR nw ke̳eeWefkeÀ JeneB ve keÀesF& veeìkeÀ ®euelee nw Deewj ve

ner jele-efove nesles nQ leLee ve ner FvekeÀer JeneB keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee nw~ FvekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer ner yelee³ee nw~

efJeée-veeìkeÀ Deewj megKeOeece, ogKeOeece, MeeefvleOeece keÀe je]pe

MeeefvleOeece ke̳ee nw Deewj megKeOeece ke̳ee nw, FmekeÀe ³eLeeLe& %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw~ MeeefvleOeece nw efJeée-veeìkeÀ kesÀ

SkeÌìme& DeelceeDeeW keÀer ogefve³ee, peneB Deelcee³eW meekeÀej Jeleve kesÀ heeì& mes cegkeÌle efmLeefle ceW jnleer nQ~ MeeefvleOeece Meeefvle keÀe Oeece nw

ke̳eeWefkeÀ JeneB keÀesF& heeì& veneR neslee nw~ GmekeÀes mJeerì-meeFuesvme nesce Yeer keÀne peelee nw~ keÀuheevle ceW efHeÀj mes meYeer Deelcee³eW vecyejJeej

Gme Oeece ceW peeleer nQ~ efHeÀj vecyejJeej JeneB mes Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nQ~ megKeOeece nw peerJeelceeDeeW keÀer ogefve³ee, mJeie&, peneB

peerJevecegkeÌle Deelcee³eW ner jnleer nQ~ JeneB osneefYeceeve DeLee&led heeb®e efJekeÀej DeLee&led jeJeCe neslee vener, FmeefueS ogKe-DeMeeefvle keÀe veece-

efveMeeve veneR neslee, FmeefueS ner GmekeÀes megKeOeece keÀne peelee nw~ mele³egie-$eslee keÀes megKeOeece keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ JeneB efkeÀmeer Yeer

Deelcee keÀes keÀesF& ogKe veneR neslee nw~Üehej-keÀefue³egie ogKeOeece keÀnueelee nw ke̳eeWefkeÀ JeneB DeelceeDeeW keÀes ogKe-megKe oesveeW keÀer DevegYetefle

nesleer nw hejvleg megKe kesÀ leguevee ceW ogKe keÀer DevegYetefle DeefOekeÀ nesleer nw~ Yeue Üehej-keÀefue³egie ceW Yeer veF& Deelcee³eW, pees Thej mes Gme

mece³e Deeleer nQ, Jes kegÀí mece³e megKe ceW ner nesleer nQ~ FmekeÀe ³eLeeLe& %eeve Yeer DeYeer ner hejceelcee kesÀ Üeje efceuee nw~

mebiece³egie nw ogKeOeece-megKeOeece-MeeefvleOeece keÀe mebiece, peneB leerveeW keÀe %eeve nw Deewj leerveeW mes Þesÿ megKe keÀer DevegYetefle nesleer nw~

``mele³egie ceW yewefjmì^er Deeefo lees heæ{les veneR nQ~ JeneB lees efmeHe&À ngvej meerKevee neslee nw~ ngvej ve meerKeW lees cekeÀeve Deeefo kewÀmes yeveW~ SkeÀ-oes

keÀes ngvej efmeKeueeles nQ~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj mee#eer efmLeefle keÀe je]pe

mee#eer efmLeefle peerJeve keÀer meJe&Þesÿ efmLeefle nw Deewj heg©<eeLeea peerJeve kesÀ efueS hejceeJeM³ekeÀ efmLeefle nw~ Òee³e: meYeer Oece&-ce"-hebLe

Jeeues efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW FmekeÀe JeCe&ve keÀjles ner nQ hejvleg ³eLeeLe& mee#eer efmLeefle ke̳ee nw Deewj Gme efmLeefle keÀes kewÀmes hee³ee pee mekeÀlee

nw DeLee&led mee#eer efmLeefle ceW kewÀmes efmLele neW, GmekeÀe je]pe Deepe lekeÀ efkeÀmeer ves Yeer veneR yelee³ee, pees hejceelcee ner DeYeer yeleeles nQ~

hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, FmeefueS Jen Fme veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes peevelee nw Deewj FmekeÀe mee#eer ¢äe

nw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀes Fme Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe meeje %eeve nw~ hejceelcee efvejekeÀej Deewj Fme efJeée-

veeìkeÀ kesÀ iegCe-OeceeX keÀes ³eLeeLe& jerefle mecePeves kesÀ keÀejCe Jen FmekeÀer efkeÀmeer Ieìvee mes ÒeYeeefJele veneR neslee nw, meoe ner mee#eer-¢äe jnlee

nw~ pees Deelcee³eW hejceelcee kesÀ Üeje Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes mecePe uesleeR Jes ner mee#eer neskeÀj FmekeÀes osKe mekeÀleer nQ

DeLee&led Fme veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle mecePeves mes ner Deelcee mee#eer efmLeefle ceW efmLele nes mekeÀleer nw Deewj mee#eer efmLeefle megKece³e peerJeve keÀe

cetueeOeej nw~

%eeve meeiej hejceelcee ves DeYeer Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe pees %eeve nce DeelceeDeeW keÀes efo³ee nw Deewj nt-ye-nt

hegvejeJe=efÊe keÀe pees je]pe mecePee³ee nw, ³en je]pe ner mee#eer efmLeefle keÀes OeejCe keÀjves kesÀ efueS SkeÀcee$e DeeOeej DeLee&led me#ece nw~ efyevee Fme

je]pe keÀes peeves keÀesF& Yeer Deelcee ³eLeeLe& ªhe ceW mee#eer veneR yeve mekeÀleer nw~ n" meeOevee kesÀ DeeOeej hej pees Deelcee³eW mee#eer yeveles Yeer nQ,

GvekeÀer Jen efmLeefle DemLeeF& ner nesleer nw ke̳eeWefkeÀ mece³eevlej ceW Jen heefjJee|lele nes peeleer nw Deewj heleveesvcegKe efmLeefle nesves kesÀ keÀejCe Jes

meYeer Deelcee³eW leceesÒeOeevelee keÀer Deesj ner peeles nQ~

mee#eer efmLeefle Jeeuee ner jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee mes Glhevve DeveskeÀ efJekeÀceeX mes cegkeÌle nes DeYeerä heg©<eeLe& keÀj mekeÀlee nw~ Fme

efJeée-veeìkeÀ keÀer mel³elee hej nce efJe®eej keÀjW lees pees ngDee, Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee, Jen nes veneR mekeÀlee hejvleg pees

ngDee Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF& nceeje efce$e nw

Deewj ve keÀesF& Me$eg nw~ meYeer Deelcee³eW FmeceW DeefJeveeMeer heeì&Oeejer nQ~ pees Deepe efce$e nw, Jener keÀue Me$eg nesiee Deewj pees Deepe Me$eg keÀue

efce$e nesiee~ efHeÀj keÀewve efkeÀmekeÀe efce$e Deewj keÀewve efkeÀmekeÀe Me$eg nw~ ³eneB ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee nw~ pees Deepe Dehevee nw

Jener keÀue heje³ee nesiee Deewj heje³ee keÀue Dehevee nes pee³esiee~ Fme mel³e keÀes peeveves Jeeues %eeveer heg©<e keÀye jeie-Üs<e kesÀ JeMeerYetle neskeÀj

efJekeÀce& ceW ÒeJe=Êe veneR nesles nQ~ Jes meoe ner mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeles Deewj heeì& yepeeles nQ leLee Deheves Deelce-keÀu³eeCe kesÀ

efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀjles nQ~

``Deelcee lees keÀYeer efJeveeMe veneR nesleer~ Deelcee ceW DeefJeveeMeer heeì& Yeje ngDee nw, Jen keÀYeer efJeveeMe veneR nes mekeÀleer~... ³en Deveeefo-

DeefJeveeMeer [^ecee nw~ Fme [^ecee keÀer Dee³eg 5 npeej Je<e& nw~ meskeÀC[ Yeer keÀce-peemleer veneR nes mekeÀlee~... osner-DeefYeceeveer neskeÀj mee#eer

neskeÀj Kesue keÀes osKevee nw~... hejceelcee keÀe Yeer [^ecee ceW heeì& vetBOee ngDee nw~ pees vetBOe nw, Jen yeoue veneR mekeÀlee~''

mee.yeeyee 2.10.04 efjJee. ``nj SkeÀ Deelcee Dehevee-Dehevee heeì& yepee jner nw~ legce mee#eer neskeÀj osKeles jnes~ meeje veeìkeÀ legcekeÀes mee#eer neskeÀj osKevee nw Deewj

SkeÌì Yeer keÀjvee nw~... yeehe keÀnles nQ - legce pees kegÀí osKeles nes, ³en meye efJeveeMeer nw~ DeYeer legcekeÀes lees Iej peevee nw~... ³es meye

keÀeieefJeäe kesÀ meceeve megKe nw~'' mee.yeeyee 13.10.04 efjJee. ``peye veece ner nw Jewje³eìer [^ecee~... lees GmeceW Jewje³eìer mebmkeÀej Je Jewje³eìer mJeYeeJe Je Jewje³eìer heefjefmLeefle³eeB osKekeÀj keÀYeer

efJe®eefuele neWies ke̳ee?... mee#eerheve keÀer meerì hej mesì neskeÀj Jewje³eìer [^ecee keÀer mce=efle jKeles ngS Deiej SkeÀ-SkeÀ heeì&Oeejer keÀe nj

heeì& osKees lees meowJe ne|<ele jnWies~'' De.yeeheoeoe 8.7.73

``mee#eerheve kesÀ leKle keÀer cegK³e efveMeeveer... Jen meowJe nj keÀoce, nj mebkeÀuhe ceW yeeheoeoe keÀes meoe meeLeer DevegYeJe keÀjWies... otmeje

yeehe kesÀ efoue-leKleveMeerve Jen nesiee, pees mehetle nesiee DeLee&led yeeheoeoe keÀes cevemee-Jee®ee-keÀce&Cee Je leve-ceve-Oeve meye yeeleeW ceW HeÀe@uees

keÀjves keÀe meyetle osiee~ leermeje nw efJeée-cenejepeve yeve efJeée kesÀ jep³e kesÀ leKleveMeve yeveves keÀe~ Jen ve efmeHe&À keÀces&efvê³epeerle uesefkeÀve

Jen meeLe-meeLe Òeke=Àeflepeerle Yeer nesiee~'' De.yeeheoeoe 11.7.74

``legcekeÀes keÀesF& Deebmet ve Deevee ®eeefnS, meye mee#eer neskeÀj osKevee ®eeefnS~ peeveles nes [^ecee nw~ FmeceW jesves keÀer ke̳ee ojkeÀej~ heemì-

Òewpesvì keÀe keÀye efJe®eej Yeer ve keÀjvee ®eeefnS~ legce Deeies yeæ{les yeehe keÀes ³eeo keÀjles jnes Deewj meYeer keÀes jemlee yeleeles jnes~''

mee.yeeyee 25.9.71 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj efveoex<e ¢efä keÀe je]pe

efveoex<e ¢efä J³eLe& ef®evleve mes ye®eves, mecyevOeeW ceW ceOegjlee Deewj peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS hejceeJeM³ekeÀ nw~ ³es Deveeefo-

DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw~ FmeceW nj Deelcee keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& vetBOee ngDee nw, pees GmekeÀes yepeevee

ner nw~ nj Deelcee Dehevee heeì& yepeeves kesÀ efueS yeeO³e nw~ FmeceW efkeÀmeer Deelcee keÀe oes<e veneR nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW [^ecee keÀe heeì& Deewj

hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye keÀe ienje mecyevOe nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner Deelcee³eW SkeÀ-otmejs kesÀ megKe ³ee ogKe keÀe keÀejCe yeveleer nQ~

keÀesF& Deelcee efkeÀmeer otmejer Deelcee kesÀ megKe ³ee ogKe keÀe cetue keÀejCe veneR nw, Jen kesÀJeue efveefceÊe keÀejCe nw~ cetue keÀejCe lees nj Deelcee

keÀe Dehevee keÀce& ner nw Deewj Jen keÀce& Yeer [^ecee ceW vetbOee ngDee nw ke̳eeWefkeÀ ³en veeìkeÀ ner peerle-nej, megKe-ogKe keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer

yevee ngDee nw~ FmeefueS efkeÀmeer Deelcee keÀes oes<eer mecePevee De%eevelee keÀe heefj®ee³ekeÀ nw~ %eeveer Deelcee efkeÀmeer keÀes oes<e veneR os mekeÀleer~

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, GvekeÀer ¢efä ceW nj Deelcee efveoex<e nw, FmeefueS hejceelcee keÀe meJee&lceeDeeW mes h³eej nw Deewj hejceelcee mes

meJee&lceeDeeW keÀe h³eej nw~ hejceelcee ncekeÀes Yeer Deehe meceeve yeveeles nQ~ pees efJeée-veeìkeÀ kesÀ Fme mel³e keÀes mecePeles, DevegYeJe keÀjles Deewj

efve½e³eyegef× yeveles, Jes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjles nQ~ efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peeveves Jeeuee efveoex<e ¢efä Jeeues

keÀes keÀye efkeÀme Deelcee kesÀ Òeefle Ie=Cee-Üs<e, ¬eÀesOe Dee veneR mekeÀlee, GmekeÀes lees Deewj ner Ssmeer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle jnce Dee³esiee efkeÀ

GvekeÀe Yeer keÀu³eeCe nes, Jes Yeer mel³e keÀes peevekeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe megKe DevegYeJe keÀjW~

``yeehe efkeÀmeer keÀes oes<e veneR osles nQ~ Jen ³en lees peeveles nQ - legcekeÀes heeJeve mes heeflele yevevee ner nw Deewj ncekeÀes heeflele mes heeJeve yeveevee ner

nw~ ³en yevee-yevee³ee [^ecee nw, FmeceW keÀesF& keÀer efvevoe keÀer yeele veneR~ ... yeehe legce ye®®eeW keÀes efkeÀlevee mecePeoej yeveeles nQ~''

mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``Yeejle pees efMeJeeue³e Lee, Jener Deye JesM³eeue³e yevee nw vee~ FmeceW iueeefve keÀer lees yeele ner veneR~ ³en Kesue nw, pees yeehe mecePeeles nQ~...

³en me=efä keÀe ®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw, Jen vee@uespe osles nQ~'' mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``legce efkeÀmekesÀ heeme Yeer peeDees~ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve lees ke̳ee hejvleg nce Deelcee ke̳ee ®eerpe nQ, Jen Yeer veneR peeveles

nQ~... [^eceevegmeej GvneW keÀe Yeer keÀesF& oes<e veneR nw~... ve Deelcee efJeveeMe nesves Jeeueer nw Deewj ve GvekeÀe heeì& efJeveeMe nes mekeÀlee nw~''

mee.yeeyee 12.5.05 efjJee. ``ye®®es Devpeeve nQ, FmeefueS GvekeÀe keÀesF& oes<e efoKeeF& veneR heæ[lee~ Ssmes ner cee³ee Yeer Deiej efkeÀme Deelcee kesÀ Üeje mecem³ee Jee efJeIve

Jee hejer#ee heshej yevekeÀj Deeleer nw lees Gve DeelceeDeeW keÀes efveoex<e mecePevee ®eeefnS~... Fme ¢efä mes nj Deelcee keÀes osKees lees efHeÀj heg©<eeLe&

keÀer mheer[ keÀye {erueer veneR nes mekeÀleer~ 16 keÀuee mechetCe& yeveves kesÀ efueS ³en keÀuee Yeer Deeveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 3.10.71

``Òemevveef®eÊe meoe efvemJeeLeea Deewj meoe meYeer keÀes efveoex<e DevegYeJe keÀjsiee~ efkeÀmeer Deewj kesÀ Thej oes<e veneR jKesiee~ ve Yeei³eefJeOeelee kesÀ

Thej... ve [^ecee kesÀ Thej... ve J³eefkeÌle hej... ve Òeke=Àefle kesÀ Thej... ve Deheves Mejerj kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ Thej~ Òemevveef®eÊe

DeLee&led meoe efvemJeeLe&, efveoex<e Je=efÊe-¢efä Jeeues~'' De.yeeheoeoe 05.10.87

``[^ecee Deveeefo yevee ngDee nw~ ve jeJeCe keÀe oes<e nw Deewj ve ceveg<³eeW keÀe oes<e nw~ ®e¬eÀ keÀes efHeÀjvee ner nw~... ye®®es Devleceg&Ke neskeÀj

Dehevee ®eeì& jKees lees pees YetueW nesleer nQ, GvekeÀe he½eeleehe keÀj mekeWÀies~ ³en pewmes ³eesieyeue mes Deheves keÀes ceeHeÀ keÀjles nes~ yeeyee keÀesF& #ecee

³ee ceeHeÀ veneR keÀjles~ [^ecee ceW #ecee De#ej ner veneR nw~... heehe keÀe oC[ Yeesievee ner heæ[lee nw~ #ecee keÀer yeele veneR~''

mee.yeeyee 7.7.05 efjJee. ``efHeÀj Yeer keÀnles nQ Deepe efove lekeÀ pees Yeer heeme ngDee, Jen [^ecee Devegmeej ner keÀnWies~ FmeceW nce efkeÀmekeÀe yegje-Yeuee keÀn ve mekeWÀ~ pees

kegÀí neslee nw, [^ecee ceW vetBOe nw~ yeekeÀer yeehe Deeies kesÀ efueS mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 26.8.71 efjJee. ``ceveg<³e keÀæ[s heehe leye keÀjles nQ, peye efyeukegÀue ner leceesÒeOeeve yeveles nQ~... hejvleg yeeyee keÀnles nQ ³en efJeveeMe keÀjles nQ, ³en lees yeehe kesÀ

Òesjs ngS nQ FmeefueS Fve hej keÀesF& oes<e veneR ueielee~ ³en lees Òesjs ngS nQ, veneR lees efJeveeMe kewÀmes nes? yeæ[s keÀe³eos keÀevetve nQ~''

mee.yeeyee 11.3.73 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj MegYe-YeeJevee MegYe-keÀecevee keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves Jeeues keÀer meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle MegYe-YeeJevee Deewj MegYe-keÀecevee mJele: ner

nes peeleer nw ke̳eeWefkeÀ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW efkeÀmeer Deelcee kesÀ Òeefle DeMegYe-YeeJevee Deewj DeMegYe-keÀecevee keÀe keÀesF& mLeeve ner veneR nw~

DeMegYe-YeeJevee Deewj DeMegYe-keÀecevee keÀe keÀejCe De%eevelee Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀer DeveefYe%elee nw~ veeìkeÀ ceW SkeÀ

De®ís SkeÌìj keÀe otmejs SkeÌìj kesÀ Òeefle men³eesie ner neslee nw, Ie=Cee-F&<³ee& veneR Deewj efHeÀj ³es lees Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ Deewj

nce meYeer SkeÌìme& SkeÀ hejceelcee keÀer mevleeve nQ efHeÀj DeMegYe YeeJevee ³ee DeMegYe keÀecevee keÀe mLeeve ner keÀneB nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe

Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³ece nw efkeÀ `pees otmejeW kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee jKelee nw, otmejs GmekesÀ Òeefle DeJeM³e ner MegYe YeeJevee

MegYe keÀecevee jKeWies~' nce hejceelcee kesÀ yeæ[s ye®®es nQ, meJe& DeelceeDeeW kesÀ hetJe&pe nQ lees meJe& kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee jKevee

nceeje keÀle&J³e nw~

`peerJeelcee Dehevee Deehesner efce$e nw Deewj Deehesner Dehevee Me$eg nw' keÀe jepe

³es efJeée-veeìkeÀ keÀce&-HeÀue Deewj keÀce& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ nj Deelcee keÀe Dehevee keÀce& ner GmekesÀ megKe ³ee ogKe

keÀe keÀejCe yevelee nw DeLee&led Jen Deheves keÀce& mes Dehevee Deehe ner efce$e Deewj Deehener Dehevee Me$eg yeveleer nw~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ Fme mel³e keÀes

peeveves mes Deelcee jeie-Üs<e, F&<³ee&-Ie=Cee, otmejeW hej oes<eejesheCe Deeefo kesÀ keÀejCe Glhevve nesves Jeeues J³eLe& ef®evleve Deewj efJekeÀceeX mes ye®e

peeleer nw~ keÀesF& Yeer Deelcee nceejs meeLe men³eesie ³ee Demen³eesie, ogJ³e&Jenej Gmeer meercee lekeÀ keÀj mekeÀleer nw, efpelevee GmekeÀe [^ecee ceW

heeì& nw Deewj nceejs meeLe GmekeÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj jeie-Üs<e kesÀ JeMeerYetle neskeÀj ncekeÀes efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ

meeLe keÀesF& ve³ee efnmeeye-efkeÀleeye veneR yeveevee ®eeefnS, pees YeefJe<³e ceW nceejs ogKe keÀe keÀejCe yeveW~ Deheves peerJeve keÀes megKece³e yeveeves kesÀ

efueS efJeée-veeìkeÀ kesÀ Fme mel³e keÀes peevekeÀj Þesÿ keÀce& keÀjkesÀ Dehevee efce$e yevekeÀj peerJeve ceW me®®ee megKe keÀe efvecee&Ce keÀjvee ®eeefnS~

mJeoMe&ve ®e¬eÀ Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yeveves keÀe je]pe

MeeðeeW ceW mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀes meyemes ÒeYeeJeer Meðe ceevee ie³ee nw, efpemekesÀ Deeies keÀesF& Yeer Meðe keÀece veneR keÀjlee nw DeLee&led pees

meye hej efJepe³e Òeehle keÀjlee nw~ hejvleg mJeoMe&ve®e¬eÀ ke̳ee nw Deewj GmekeÀe Ghe³eesie kewÀmes neslee nw, keÀewve keÀj mekeÀlee nw, GmekeÀe %eeve

efkeÀmemes efceuelee nw, ³en keÀesF& veneR peevelee nw~ DeYeer %eeve meeiej hejceelcee ves ncekeÀes me=efä-®e¬eÀ keÀe pees %eeve efo³ee nw, Jen %eeve ner

³eLeeLe& ceW mJeoMe&ve-®e¬eÀ nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Gme %eeve keÀes yegef× ceW jKeW DeLee&led nceeje mJeoMe&ve-®e¬eÀ ®euelee

jns lees nceejs Thej efkeÀmeer Yeer cee³ee kesÀ Deðe-Meðe keÀe Jeej veneR nesiee Deewj nce meoe efJepe³e keÀe DevegYeJe keÀjWies~ efpememes nceeje ³es

mebiece³egieer peerJeve meoe megKece³e nesiee~ mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer Deelcee hej efkeÀmeer Yeer efJekeÀej keÀe ÒeYeeJe nes veneR mekeÀlee~ ³eefo neslee nw lees

keÀneB ve keÀneB mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀer OeejCee ceW keÀceer nw~ OeejCee keÀe DeLe& kesÀJeue %eeve veneR uesefkeÀve GmekeÀe %eeve, GmekeÀe DevegYeJe Deewj Gme

hej hetje efve½e³e nes DeLee&led Jen %eeve peerJeve keÀer OeejCee ceW nes~

``ye´eïeCeeW keÀes ner mJeoMe&ve-®e¬eÀ efceuelee nw, osJeleeDeeW keÀes Fme efMe#ee keÀer ojkeÀej ner veneR~... legce mecePeles nes yeeyee nj keÀuhe DeekeÀj

heeflele mes heeJeve yeveeles nQ, efHeÀj ³en vee@uespe Keueeme nes pee³esieer~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``mJeoMe&ve-®e¬eÀ efHeÀjevee nw~ meyekeÀes Jeeheme ues peeves Jeeuee lees yeehe ner nw~ Ssmes-Ssmes K³eeueele ceW jnvee ®eeefnS~ jele keÀes meesles mece³e

Yeer yegef× ceW ³en vee@uespe Ietceleer jns~ megyen G"les Yeer ³ener vee@uespe ³eeo jns~... jele keÀes yeeyee keÀer ³eeo keÀe efve³ece yevee³eWies lees legcekeÀes

KegMeer keÀe heeje ®eæ{e jnsiee~'' mee.yeeyee 4.12.04 efjJee. ``Devoj efJe®eej ®euevee ®eeefnS - DeYeer nce mebiece³egie hej nQ, heeJeve yeve jns nQ, yeehe mes mJeie& keÀe Jemee& ues jns nQ~ ³en Ieæ[er-Ieæ[er

megefcejCe keÀjvee nw~... legce F&éejer³e efceMeve nes vee~ F&éejer³e efceMeve keÀe keÀece nw henues lees Metê mes ye´eïeCe Deewj ye´eïeCe mes osJelee

yeveevee~... legcekeÀes meJe& DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀjves keÀe MeewkeÀ nesvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee. ``legcneje veece ner mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer~ lees GmekeÀe ef®evleve ®euevee ®eeefnS~ mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀye ©keÀlee Leesæ[sner nw~ legce ®ewlev³e ueeFì

neGme nes~... yengleeW keÀer yegef× ceW ³es yeeleW jnleer veneR nQ, pees GvekeÀe ef®evleve keÀjW~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee. ``Deelcee keÀer ner ogie&efle Deewj meÃefle nesleer nw~ ³es meYeer yeeleW efJe®eej-meeiej cebLeve keÀjves keÀer nQ~... yeehe keÀnles nQ - ye®®es yegef× keÀes meoe

efyepeer jKees lees meoe mesHeÀ jnWies~ FmekeÀes ner mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 18.12.04 efjJee.

``yeehe Yeer mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer nw ke̳eeWefkeÀ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peevevee nw mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yevevee~... ye´eïeCe ner mJeoMe&ve

®e¬eÀOeejer yeveles nQ, osJelee mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer keÀnuee ve mekeWÀ~... yeehe legce ye®®eeW keÀes mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yevee jns nQ~''

mee.yeeyee 15.6.05 efjJee. ``®e¬eÀ keÀer efveMeeveer ueeFì keÀe ®e¬eÀ efoKeeF& osiee~ Ssmee ®e¬eÀOeejer meowJe cee³ee kesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ ®e¬eÀeW mes cegkeÌle nesiee~ Deheveer osn

keÀer mce=efle kesÀ DeveskeÀ J³eLe& mebkeÀuheeW kesÀ ®e¬eÀ mes, ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ mecyevOeeW kesÀ ®e¬eÀ mes, Deheves DeveskeÀ pevceeW kesÀ mJeYeeJe

Deewj mebmkeÀejeW kesÀ ®e¬eÀ mes Deewj Òeke=Àefle kesÀ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ DeekeÀ<e&Ce kesÀ ®e¬eÀ mes Jen meowJe cegkeÌle nesiee~ efmeJee³e mJeoMe&ve ®e¬eÀ kesÀ

Jen Deewj keÀesF& ®e¬eÀ ceW Dee veneR mekesÀiee~'' De.yeeheoeoe 18.9.75 efJeée-veeìkeÀ Deewj mJeie&-veke&À, peerle-nej, efove-jele keÀe je]pe

mJeie&-veke&À keÀe JeCe&ve Òee³e: meYeer OeceeX ceW nw hejvleg mJeie& Deewj veke&À nQ ke̳ee Deewj keÀneB nQ, ³en efkeÀmeer ves Yeer veneR yelee³ee,

FmeefueS mJeie&-veke&À keÀuhevee keÀer ner yeeleW jneR~ DeYeer %eeve meeiej hejceelcee ves Fme me=efä ®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe ³eLeeLe& %eeve

efo³ee, efpememes mheä ngDee efkeÀ Fme me=efä-®e¬eÀ keÀe ÒeLece DeeOee Yeeie DeLee&led mele³egie-$eslee mJeie& keÀnueelee nw, peneB Deelcee³eW meoe megKe

keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj heerís keÀe DeeOee Yeeie DeLee&led Üehej-keÀefue³egie veke&À keÀnueelee nw, peneB Deelcee³eW keÀceeX Devegmeej megKe-ogKe

oesveeW keÀes Òeehle keÀjleer nQ~

mJeie& ceW Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, FmeefueS GmekeÀe osn Deewj osn kesÀ OeceeX hej DeefOekeÀej neslee nw, efpememes Deelcee

keÀes ve ce=l³eg keÀe Ye³e neslee nw Deewj ve ner efkeÀmeer efJekeÀej keÀe ÒeYeeJe Deelcee hej neslee nw FmeefueS mJeie& ceW meoe megKe-Meeefvle nesleer nw~

ce=l³eg keÀe veece-efveMeeve ner veneR neslee nw~ FmeefueS ner mJeie& keÀes DecejueeskeÀ Deewj veke&À keÀes ce=l³eg ueeskeÀ keÀne peelee nw~ mJeie& ceW

mevleeveeslheefÊe Yeer ³eesieyeue mes nesleer nw~ me=efä kesÀ efve³eceevegmeej Oeerjs-Oeerjs DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee peelee nw Deewj $eslee kesÀ Devle

Deewj Üehej kesÀ Deeefo ceW Deelcee hej osneefYeceeve ÒeYeeJeer nes peelee nw, efpememes efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nesleer nw~ mevleeveeslheefÊe kesÀ efueS

Yeesieyeue keÀer Òeef¬eÀ³ee DeejcYe nesleer nw, efpememes osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle Deelcee keÀes ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e menve keÀjvee heæ[lee nw~

mJeie&-veke&À ceW efove Deewj jele keÀe Devlej nw, efpevekeÀe efJemleej mes JeCe&ve keÀjvee ³eneB mecYeJe veneR nw Deewj DeeJeM³ekeÀlee Yeer veneR nw~

``yeehe Deeles nQ veke&ÀJeemeer keÀes mJeie&Jeemeer yeveeves~ mJeie& ke̳ee neslee nw, ³en Yeer efkeÀmekeÀes helee veneR~ Deewj Oece& Jeeues lees mJeie& keÀes osKe Yeer

veneR mekeÀles~'' mee.yeeyee 21.7.05 efjJee. ``Fme heehe keÀer ogefve³ee mes... ³en ieerle Yeer efme× keÀjlee nw efkeÀ oes ogefve³ee nQ~ SkeÀ nw heehe keÀer ogefve³ee Deewj otmejer nw hegC³e keÀer ogefve³ee~

ogKe keÀer ogefve³ee Deewj megKe keÀer ogefve³ee~'' mee.yeeyee 8.1.05 efjJee. ``yeehe Deeles ner nQ veF& jepeOeeveer mLeeheve keÀjves, FmeefueS FmekeÀes jepe³eesie keÀne peelee nw~ jepe³eesie keÀe yengle cenlJe nw~ Yeejle keÀe

Òee®eerve jepe³eesie meerKevee ®eenles nQ~... mecePeles nQ - ³eesie mes ner hewje[eFpe mLeeheve ngDee Lee~'' mee.yeeyee 14.1.05 efjJee.

Q. mJeie& Deewj veke&À keÀer meercee jsKee ke̳ee nw?

heefJe$elee DeLee&le ye´Ô®e³e& DeLee&led ³eesieyeue ner mJeie& Deewj veke&À keÀer meercee-jsKee nw Deewj osJeleeDeeW leLee DemegjeW keÀer cegK³e

hen®eeve nw~ peye lekeÀ Deelcee ceW ³eesieyeue mes mevleeveeslheefÊe keÀer MeefkeÌle nesleer nw, leye lekeÀ ³en ogefve³ee mJeie& keÀnueeleer nw Deewj Üehej

Deeefo mes peye ³en MeefkeÌle Kelce nes peeleer nw lees Yeesieyeue DeLee&led efJe<e³e-Yeesie mes mevleeveeslheefÊe nesvee ÒeejcYe nesleer nw lees ³en ogefve³ee veke&À

keÀnueeleer nw~

``heeflele GvekeÀes keÀne peelee nw, pees efJekeÀej ceW peeles nQ~ heeflele ceveg<³e, heeJeve efvee|JekeÀejer osJeleeDeeW kesÀ Deeies peekeÀj ceefvoj ceW GvekeÀer

ceefncee ieeles nQ~... ³en Kesue ner heeflele mes heeJeve Deewj heeJeve mes heeflele nesves keÀe nw~... heeflele keÀes Deheves efJekeÀceeX keÀe oC[ peªj

Yeesievee heæ[lee nw~ efheíeæ[er ceW keÀesF& pevce oskeÀj ner mepee oWies~ ceveg<³e leve ceW ner mepee Kee³eWies, FmeefueS Mejerj peªj OeejCe keÀjvee

heæ[lee nw~'' mee.yeeyee 28.1.05 efjJee. ``vecyejJeve nw keÀece, GvekeÀes ner heeflele keÀne peelee nw~ ¬eÀesOeer keÀes heeflele veneR keÀnWies~... meleesÒeOeeve keÀes hegC³eelcee Deewj leceesÒeOeeve keÀes

heeheelcee keÀne peelee nw~ efJekeÀej ceW peevee heehe nw~ yeehe keÀnles nQ Deye heefJe$e yevees~'' mee.yeeyee 7.5.05 efjJee. Q. mJeie& keÀer DeekeÀ<e&Ce Deewj mce=efle efkeÀve DeelceeDeeW keÀes Dee³esieer?

pees Deelcee³eW mJeie& kesÀ efvecee&Ce ceW men³eesieer neWieer, GvekeÀes ner ³en mce=efle Dee³esieer Deewj ³en mce=efle Gmeer meercee lekeÀ Dee³esieer,

efpeme meercee lekeÀ Jes mJeie& kesÀ efvecee&Ce ceW men³eesieer neWieer~ ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee nesles ner ³ee ye´ïee kesÀ ªhe ceW pevce uesles

ner Dehevee leve-ceve-Oeve, mecyevOe-mecheke&À, mece³e-MeefkeÌle meye mJeie& keÀer mLeehevee ceW Dehe&Ce keÀj efo³ee, FmeefueS GvekeÀes meoe ner mJeie&

keÀer mce=efle Fcepe& ªhe ceW jner, Dehevee mJee|iekeÀ mJeªhe ³eeo jne~

``mJeie& keÀes keÀuhevee lees veneR mecePeles nes~... DeYeer peye ogKe keÀer ogefve³ee ÒewefkeÌìkeÀue ceW nw lees peªj megKe keÀer ogefve³ee Yeer ÒewefkeÌìkeÀue ceW

nesveer ®eeefnS~... Deheves efJeJeskeÀ Deewj Fme vee@uespe kesÀ yeue mes mecePeles nQ efkeÀ peye ogKe keÀer ogefve³ee nw lees peªj megKe keÀer ogefve³ee Yeer

nesveer ®eeefnS~... GmekeÀe HeÀeGC[sMeve DeYeer ueie jne nw~'' ceeleséejer 24.6.65

``kewÀmee ³en efJeef®e$e [^ecee yevee ngDee nw~ keÀesF& Yeer FmekesÀ je]pe keÀes veneR peeveles~... SkeÌìj neskeÀj [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes ve

peeveW lees GvnW ke̳ee keÀnWies~... me®e mes peerle, Pet" mes nej~ me®®ee yeehe me®eKeC[ keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ jeJeCe mes legceves nej KeeF& nw~

³en meye Kesue yevee ngDee nw~'' mee.yeeyee 26.5.05 efjJee. mJeeefmlekeÀe keÀe je]pe - ®eej ³egieeW keÀer Dee³eg Deewj GmekeÀer efoMee Deewj oMee keÀe je]pe

Yeejle ceW nj MegYe keÀe³e& ceW mJeeefmlekeÀe keÀe hetpeve neslee nw~ J³eeheejer ueesie Yeer Deheves efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ ®eewheæ[eW hej

mJeeefmlekeÀe keÀes DebefkeÀle keÀjles nQ~ FmekeÀe je]pe ke̳ee nw, ³en yeele efkeÀmeer keÀes helee veneR nw, mJeeefmlekeÀe keÀe ³eLeeLe& je]pe DeYeer yeeyee ves

yelee³ee nw efkeÀ ³en me=efä-®e¬eÀ kesÀ %eeve keÀer oMee Deewj efoMee keÀes efme× keÀjlee nw~ mJeeefmlekeÀe kesÀ ®eejes Yeeie yejeyej yeveeles nQ, pees ®eejes

³egieeW keÀer meceeve Dee³eg kesÀ ÒeleerkeÀ nQ~ efJeée kesÀ meyemes yeæ[s DeelebkeÀJeeoer efnìuej kesÀ PeC[s hej Yeer mJeeefmlekeÀe keÀe ef®evn DebefkeÀle Lee

hejvleg GmekeÀer efoMee Guìer Leer DeLee&led Jen yeeF& Deesj keÀes Leer, FmeefueS GmekesÀ meYeer keÀe³e& efJeée kesÀ efueS Guìs ner ng³es~ Yeejle ceW pees

mJeeefmlekeÀe DebefkeÀle keÀjles nQ, GmekeÀer efoMee oeF& Deesj keÀes nesleer nw, pees MegYe YeeJe keÀe ÒeleerkeÀ nw~ mJeeefmlekeÀe kesÀ jnm³e kesÀ Deewj ienjeF&

ceW pee³eW lees GmeceW DeveskeÀ ieg¿e jnm³e nQ~ kewÀmes DeeOes keÀuhe lekeÀ meleesÒeOeeve mes melees meeceev³e lekeÀ Deeles nQ Deewj melees meeceev³e mes jpees

lekeÀ Deeles-Deeles GmekeÀer efoMee efJehejerle nes peeleer nw, pees jpees Deewj efHeÀj jpees mes lecees keÀer Deesj cegæ[ peeleer nw, pees yeæ{les-yeæ{les

leceesÒeOeeve lekeÀ peeleer nw~

``³es meye ef®e$e (Peeæ[, ef$ecete|le, ieesuee) yeehe ves efoJ³e ¢efä Üeje yeveJee³es nQ~ ³es meye Þeercele mes yeves ngS nQ, efkeÀmeer ceveg<³e cele mes veneR yeves

nQ~ ³es meye Yeer Keueeme nes pee³eWies, kegÀí Yeer FvekeÀe veece efveMeeve veneR jnsiee~ veF& ogefve³ee ceW meye kegÀí ve³ee nesiee~''

mee.yeeyee 23.8.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀes mecePee³ee ie³ee nw - Deelcee efYevve veece-ªhe OeejCe keÀjles veer®es Glejleer nw~ peye mes keÀece ef®elee hej ®eæ{leer nw leye mes keÀeuee

yeveleer nw~... cegK³e yeele nw heefJe$elee keÀer~'' mee.yeeyee 20.10.04 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj heg©<eeLe& keÀe je]pe

heg©<eeLe& nj Deelcee kesÀ Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e peerJeve kesÀ megKe keÀe DeeOeej nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve Deewj heg©<eeLe& ceW ke̳ee

mecyevOe nw, FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve nceejs heg©<eeLe& ceW yengle men³eesieer nw~ kegÀí ueesieeW keÀer ³en

YeÏeefvle nw efkeÀ efkeÀmekeÀes [^ecee je]pe yeleeves mes ³ee peeveves mes Deelcee heg©<eeLe&nerve yeve mekeÀleer nw~ hejvleg Ssmee nw veneR ke̳eeWefkeÀ ³es efJeée-

veeìkeÀ ner heg©<eeLe&-ÒeeueyOe-heg©<eeLe& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve lees ncekeÀes efveme¥keÀuhe neskeÀj yeeyee keÀes

³eeo keÀjves ceW yengle men³eesieer yevelee nw~ FmekeÀes peevekeÀj ³eefo keÀesF& Deelcee heg©<eeLe&nerve nes pee³es lees ³es GmekeÀe heeì& ner keÀne pee³esiee ³ee

GmekeÀe heg©<eeLe& keÀe Flevee ner heeì& nw~ veneR lees efJe®eejCeer³e nw efkeÀ ³eefo GmekeÀe [^ecee ceW heg©<eeLe& keÀe heeì& nes lees Jen Gme heeì& mes heerís

kewÀmes nì mekeÀlee nw, Gmemes cegkeÌle kewÀmes nes mekeÀlee nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle peevevee Deewj Gme %eeve keÀes OeejCe keÀjvee Yeer yengle

yeæ[e heg©<eeLe& nw~ [^ecee kesÀ %eeve mes heg©<eeLe&nerve Jener yevelee nw, pees [^ecee kesÀ ³eLeeLe& je]pe keÀes veneR mecePelee nw~

``keÀneB-keÀneB heg©<eeLe& De®íe keÀjves kesÀ yeeo ÒeeueyOe keÀes ³eneB ner Yeesieves keÀer F®íe jKeles nQ~... ÒeeueyOe keÀer F®íe keÀes Kelce keÀj

efmeHe&À De®íe heg©<eeLe& keÀjes~... mechetCe&lee keÀer meceerhelee keÀer efveMeeveer nw meHeÀuelee~'' De.yeeheoeoe 30.11.70

Q. [^ecee hetJe&-efveef½ele (Pre-ordained) nesles ngS heg©<eeLe& keÀe ke̳ee cenlJe nw Deewj DeYeerä heg©<eeLe& ke̳ee nw? ke̳ee efJeée-veeìkeÀ kesÀ

³eLeeLe& %eeve keÀes peeveves, mecePeves Deewj efve½e³e keÀjves Jeeuee heg©<eeLe&nerve nes mekeÀlee nw?

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes Deelcee keÀes DeYetlehetJe& Meeefvle, MeefkeÌle Deewj megKe keÀer DevegYetefle nesleer nw, Gme megKe

keÀes DevegYeJe keÀjves Deewj hejceelcee efhelee keÀer ³eeo mes pees Deleerefvê³e megKe keÀer Òeeefhle nesleer nw leLee DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves mes

Deelcee keÀes pees Meeefvle Deewj megKe keÀer Òeeefhle nesleer nw, Gme megKe keÀes DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee ner heæ[lee nw Deewj keÀjvee ner

nesiee leLee [^ecee keÀje³esiee ner~ Gme megKe keÀes DevegYeJe keÀjves Jeeueer Deelcee heg©<eeLe& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~ hejvleg Fme mel³e keÀes Yeer

Yetuevee veneR ®eeefnS efkeÀ meyekeÀe heg©<eeLe& SkeÀ meceeve veneR nes mekeÀlee~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& je]pe keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves Deewj Dev³e

DeelceeDeeW keÀes Yeer mecePeeves kesÀ efueS Yeer heg©<eeLe& lees keÀjvee ner heæ[siee~ efJeée-veeìkeÀ keÀes mecePeves keÀe Òe³elve Yeer yengle yeæ[e heg©<eeLe& nw~

``[^ecee efyeiej yeehe kegÀí Yeer veneR keÀj mekeÀles nQ~ keÀF& ye®®es keÀnles nQ - [^ecee ceW nesiee lees heg©<eeLe& keÀj ueWies, Jes keÀYeer Tb®e heo hee veneR

mekeÀles~... keÀuhe henues cegDeeefHeÀkeÀ [^ecee legcekeÀes heg©<eeLe& keÀjelee nw~ keÀesF& [^ecee hej "nj peeles nQ efkeÀ pees [^ecee ceW nesiee~ lees mecePee

peelee nw efkeÀ FvekeÀer lekeÀoerj ceW veneR nw~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``[^ecee keÀer uekeÀerj KeeR®eer ngF& nw, veF& uekeÀerj veneR ueiee jns nes, pees mees®ees efkeÀ helee veneR meerOeer nesieer Jee veneR~ keÀuhe-keÀuhe keÀer yeveer

ngF& ÒeejyOe keÀes efmeHe&À yeveeles nes ke̳eeWefkeÀ keÀceeX kesÀ HeÀue keÀe efnmeeye nw~... nj mebkeÀuhe ceW ¢æ{lee ceevee lehem³ee~''

De.yeeheoeoe 11.4.86

``Deiej keÀesF& j®evee keÀer veeuespe ceW hetje veeuespeHegÀue veneR nQ, keÀcepeesj nw lees efmLeefle [ieceie nesleer nw~ j®elee keÀer Yeer hetjer veeuespe keÀes

peevevee nw~ peevevee efmeHe&À megveves keÀes veneR keÀnles~ peevevee DeLee&led ceevevee Deewj ®euevee~ FmekeÀes keÀnles nw veeuespeHegÀue~''

De.yeeheoeoe 20.8.71

``[^ecee kesÀ Devegmeej efveef½ele nesles ngS Yeer efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW keÀes heg©<eeLe& keÀjvee ner heæ[lee nw~ Fmeer ÒekeÀej Deye Fme cegefkeÌle Deewj

peerJevecegefkeÌle kesÀ iesìdme Keesueves keÀer efpeccesoejer yeehe kesÀ meeLe-meeLe Deehe meyekeÀer nw~ ³en efJeveeMe meJe&-DeelceeDeeW keÀer meJe&-keÀeceveeSb hetCe&

keÀjves keÀe efveefceÊe meeOeve nw~ ³en meeOeve DeehekeÀer meeOevee Üeje hetje nesiee~'' De.yeeheoeoe 3.2.74 Q. ke̳ee efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves Jeeueer Deelcee heg©<eeLe&nerve nes mekeÀleer nw? efJeée-veeìkeÀ Deewj DenbkeÀej-nervelee, Tb®e-veer®e keÀe YeeJe keÀe je]pe

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DenbkeÀej-nervelee Deewj Tb®e-veer®e kesÀ YeeJe keÀe keÀesF& mLeeve veneR nw ke̳eeWefkeÀ FmeceW nj Deelcee keÀe Deveeefo-

DeefJeveeMeer heeì& vetBOee ngDee nw, nj Deelcee meleesÒeOeeve mes leceesÒeOeeve yeveleer nw, Deheves mece³e Devegmeej nj Deelcee megKeer-ogKeer nesleer nw

efHeÀj DenbkeÀej Deewj nervelee keÀe YeeJe ke̳eeW? ³es efJeée-veeìkeÀ hetCe& v³ee³ehetCe& nw, FmeefueS FmeceW Tb®e-veer®e, DenbkeÀej-nervelee kesÀ YeeJe keÀe

keÀesF& Deewef®el³e veneR nw, efHeÀj Yeer Deelcee ceW De%eevelee kesÀ JeMe ³es YeeJe peeûele nesles nQ, pees GmekesÀ efJekeÀce& Deewj efJekeÀceeX kesÀ heefjCeece

mJeªhe ogKe keÀe keÀejCe yeveles nQ~ nj Deelcee hejceelcee keÀer efÒe³e mevleeve nw Deewj Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì&Oeejer nw, efHeÀj DenbkeÀej Deewj

nervelee keÀe YeeJe ke̳eeW? ke̳ee SkeÀ yeehe kesÀ oes ye®®eeW ceW íesìe YeeF&, Deheves yeæ[s YeeF& keÀes osKekeÀj nervelee DevegYeJe keÀjsiee ³ee yeæ[e YeeF&,

íesìs YeeF& kesÀ meeceves Deheves DenbkeÀej keÀes Òeieì keÀjsiee? YeeF³eeW ceW lees hejmhej Òesce neslee nw, DenbkeÀej-nervelee keÀer YeeJevee veneR~ Ssmes ner

ke̳ee SkeÀ yeehe kesÀ oes ye®®es SkeÀ veeìkeÀ ceW oes heeì& yepeeves Jeeues hejmhej DenbkeÀej-nervelee keÀe YeeJe jKeWies? Jes lees Devoj DenbkeÀej

nervelee keÀe YeeJe ve jKekeÀj veeìkeÀ ceW heeì& cee$e yepee³eWies~

efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves Jeeuee J³eefkeÌle keÀye Yeer DenbkeÀej

Deewj nervelee keÀer YeeJevee Deheves ceW uee veneR mekeÀlee~

efJeée-veeìkeÀ SJeb ³eesie keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes ³eesie keÀe DeY³eeme menpe nes peelee nw ke̳eeWefkeÀ efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve mes Deelcee ceW

efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle keÀe DeY³eeme menpe nes peelee nw ke̳eeWefkeÀ efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve mes Deelcee efveYe&³e, efveef½evle,

efvecee&ve, jeie-Üs<e mes cegkeÌle nes peeleer nw, pees ³eesie keÀer efmeef× kesÀ efueS hejceeJeM³ekeÀ nw~ FmeefueS ³eesie kesÀ meHeÀue DeY³eeme kesÀ efueS

efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve yengle mene³ekeÀ Deewj hejceeJeM³ekeÀ nw, FmeerefueS yeeyee DeekeÀj efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve osles nQ~

``³en Deveeefo [^ecee yevee ngDee nw~ [^eceevegmeej GvekeÀes Fme mece³e peevee ner Lee, FmeceW keÀj ner ke̳ee mekeÀles nQ~ peje Yeer ogKeer nesves keÀer

yeele veneR~ ³en nw ³eesieyeue keÀer DeJemLee~ uee@ keÀnlee nw efkeÀ peje Yeer OekeÌkeÀe veneR Deevee ®eeefnS~ meye SkeÌìme& nQ, Dehevee-Dehevee heeì&

yepeeles jnles nQ~... Ssmeer DeJemLee Jeeues ner peekeÀj efveceexner jepee yeveles nQ~'' mee.yeeyee 9.2.05 efjJee.

efJeMJe-veeìkeÀ keÀce&, keÀce&-HeÀue DeLee&led heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe kesÀ efme×evle keÀe je]pe hejceelcee ves pees efJeée-veeìkeÀ keÀe pees %eeve efo³ee nw, Gmemes ³es helee ®euee Deewj DevegYeJe ngDee efkeÀ Fme veeìkeÀ ceW Deelcee kesÀ

heeì&, keÀce& Deewj HeÀue keÀe DeÓgle mevlegueve nw, efpememes keÀesF& Yeer Deelcee efkeÀmeer keÀes oes<e veneR os mekeÀleer nw Deewj keÀesF& Yeer Deelcee keÀce& kesÀ

efyevee jn veneR mekeÀleer Deewj keÀesF& Yeer keÀce& efyevee keÀce&-HeÀue kesÀ neslee veneR nw DeLee&led nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e

efceuelee nw~ FmeefueS ieerlee ceW keÀne nw - ns Depeg&ve let keÀce& keÀj, HeÀue keÀer ef®evlee cele keÀj~ efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo efve³eceevegmeej nj

Deelcee keÀce& keÀjves kesÀ efueS Deewj keÀcee&vegmeej keÀce&HeÀue Yeesieves kesÀ efueS yeeO³e nw DeLee&led keÀce& keÀjves Deewj keÀce& keÀe HeÀue Yeesievee ner

heæ[lee nw~ Fme keÀce&, keÀce&-HeÀue Deewj efHeÀj keÀce& kesÀ DeeOeej hej ner ³es efJeée veeìkeÀ Deeefo mes Devle lekeÀ meHeÀuelee hetJe&keÀ ®euelee nw~

``³en meye [^ecee ceW vetBOe nw, efHeÀkeÀj keÀer keÀesF& yeele veneR nw~ veneR lees mLeehevee kewÀmes nesieer~ otmejer yeele ³en Yeer nw efkeÀ pees keÀjsiee, Jen

hee³esiee~... efkeÀmekeÀes oeve veneR keÀjWies lees HeÀue Yeer kewÀmes efceuesiee~... efkeÀmeer ve efkeÀmeer keÀes mevosMe megveekeÀj efHeÀj Yeespeve Keevee

®eeefnS~'' mee.yeeyee 18.5.05 efjJee. ``Deheves keÀceeX keÀes Þesÿ yeveevee nw ke̳eeWefkeÀ ³en keÀce&-#es$e nw, keÀce&-Yetefce nw, FmeceW pees yees³eWies mees hee³eWies~ ³en Yeer FmekeÀe efve³ece nw~ yeehe

keÀnles nQ - Fme uee@ keÀes lees ceQ Yeer ye´skeÀ veneR keÀj mekeÀlee ntB Yeue ceQ Jeu[& Dee@ueceeFìer DeLee@efjìer ntB~'' ceeleséejer 24.6.65

efJeée-veeìkeÀ Deewj nceejs keÀle&J³e keÀe je]pe

yeeyee ves DeYeer efJeée-veeìkeÀ keÀe pees %eeve efo³ee nw, Gmemes ncekeÀes Deheves keÀle&J³e keÀe Yeer %eeve ngDee nw~ [^ecee keÀer Deveeefo-

DeefJeveeMeer vetBOe kesÀ Devegmeej nceeje keÀle&J³e nw efkeÀ nce efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deheves mJeªhe ceW efmLele neskeÀj FmekeÀes

mee#eer neskeÀj osKeW Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepee³eW~ pewmes hejceelcee FmekeÀe mee#eer-¢äe nw, Jewmes nce Yeer yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjW Deewj

FmekeÀe je]pe meJee&lceeDeeW keÀes Yeer yelee³eW, efpememes Jes Yeer FmekeÀe megKe DevegYeJe keÀj mekeWÀ~

efJeée-veeìkeÀ Deewj ceeve-Deheceeve... peerle-nej ceW meceeve efmLeefle keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve peerJeelcee keÀes SkeÀjme efmLeefle yeveeves ceW yengle men³eesieer nw~ JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ efJeée-

veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ner SkeÀjme efmLeefle keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw ke̳eeWefkeÀ efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ncekeÀes mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes

cegkeÌle keÀjkesÀ SkeÀjme efmLeefle ceW efmLele keÀjlee nw~ FmeerefueS yeeyee ves leerve efyevogDeeW keÀer mce=efle keÀer yeele keÀner nw~ Deelcee efyevog, hejceelcee

efyevog Deewj [^ecee efyevog~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Gmeves Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& oskeÀj mebkeÀuhe-efJekeÀuheeW mes cegkeÌle keÀj

SkeÀjme efmLeefle ceW efmLele neskeÀj hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe Jejoeve efo³ee nw~

efJeMJe-veeìkeÀ Deewj Kesue-YeeJevee keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer Kesue nw~ FmekeÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves mes Deelcee ceW Kesue YeeJevee peeûele nesleer nw, pees

%eeve DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ Kesue-YeeJevee mes Kesue ceW KesueW Deewj Kesue keÀes lees osKeW lees Kesue keÀe ³eLeeLe& Deevevo DevegYeJe neslee nw~

Kesue ceW peerle Yeer megKeoe³eer nesleer nw lees nej Yeer megKeoe³eer nesleer nw~ JeemleJe ceW nej ner peerle kesÀ efueS Glmeeefnle keÀjleer nw, heg©<eeLe&

keÀjeleer nw~ pees Kesue keÀer YeeJevee mes Kesueles ngS nej mes nleeslmeeefnle veneR nesles, Jes ner peerle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ pees nej mes

nleeslmeeefnle nes peeles Jes keÀYeer peerle keÀe megKe DevegYeJe veneR keÀj mekeÀles~ Ssmes ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves mes nej-peerle

oesveeW meceeve megKeoe³eer nes peeleer nQ hejvleg peye nce Deheves efKeueeæ[er mJeªhe keÀer efJemce=efle nesves kesÀ keÀejCe osneefYeceeve ceW Dee peeles nQ lees

ceve ceW efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nesleer nw, efpememes peerle ceW megKe Deewj nej ceW ogKe keÀer DevegYetefle nesleer nw Deewj nej-peerle kesÀ ®ekeÌkeÀj ceW

DeveskeÀ efJekeÀce& keÀj ogKe keÀe yeerpe yeesles nQ~

``³en Deveeefo-DeefJeveeMeer [^ecee nw~ FmeceW peerleles Yeer nQ Deewj efHeÀj nejles Yeer nQ~ Deye ³en ®e¬eÀ hetje ngDee, DeYeer ncekeÀes Iej peevee

nw~... yeeyee ncekeÀes jeJeCe hej peerle henveeles nQ~ Ssmeer-Ssmeer yeeleW meJesjs-meJesjs G"keÀj Deheves meeLe keÀjveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 6.1.05 efjJee. ``³en yengle cepes keÀe Kesue nw~ Kesue ncesMee cepes keÀe ner neslee nw~ megKe Yeer neslee nw lees ogKe Yeer neslee nw~ Fme yesno kesÀ Kesue keÀes legce

ye®®es ner peeveles nes~ FmeceW jesves-heerìves Deeefo keÀer yeele ner veneR nw~... nce Deelcee³eW FmekesÀ SkeÌìme& nQ~... legce ye®®es peeveles nes - ³en

[^ecee kewÀmes efHeÀjlee nw~ FmekesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe Yeer yeehe ner mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 22.12.04 efjJee. `cesuee Deewj Kesuee'... cesuee Deewj Kesuee, ³en oes Meyo meoe ³eeo jKees~... cesuee Meyo ³eeo Deeves mebmkeÀejeW keÀe efceueve, yeehe Deewj

ye®®eeW keÀe efceueve Deewj meJe& mecyevOeeW mes meoe Òeeefhle keÀe efceueve meYeer Fme cesues ceW Dee peeles nQ~ ³en me=efä SkeÀ Kesue nw, ³en lees cegK³e

yeele nw~'' De.yeeheoeoe 8.07.73

``³en me=efä SkeÀ Kesue nw~... Deiej FmekeÀes Kesue mecePees lees Kesue ceW keÀYeer hejsMeeve veneR neWies, nBmeles jnWies~ lees hejer#ee³eW Yeer SkeÀ Kesue

nQ~... Gve heeì&Oeeefj³eeW keÀe Fme yesno kesÀ Kesue ceW ³en heeì& DeLee&led Kesue vetBOee ngDee nw, ³en mce=efle Deeves mes keÀYeer Yeer DeJemLee [ieceie

veneR nesieer~'' De.yeeheoeoe 8.07.73

``legcekeÀes veMee nw efkeÀ nce efHeÀj mes Deheveer jepeOeeveer mLeeheve keÀjWies, pewmes keÀuhe henues keÀer Leer~... legce JeneB pee³eWies lees Dee@ìescesefìkeÀ legce

Jen cekeÀeve Deeefo yeveeves ueie heæ[Wies ke̳eeWefkeÀ Jen mebmkeÀej Deelcee ceW Yeje ngDee nw~... Deelcee ceW meye henues mes ner vetBOe nw~... veF&-veF&

hJeeFvìdme efvekeÀueleer nw, Jen Yeer [^ecee ceW vetBOe nQ~ ...³en Yeer Kesue nw vee~ Kesue ceW ncesMee KegMeer nesleer nw~'' mee.yeeyee 2.7.05 efjJee. efJeée-veeìkeÀ Deewj mece³e keÀer efJeMes<elee keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ efyeukegÀue Ske̳etjsì ®euelee nw~ FmeceW nj Ieìvee efve³eceevegmeej Deheves mece³e hej ner Ieìleer nw Deewj pees Ieìvee SkeÀ

yeej nesleer nw, Jen meejs keÀuhe ceW ogyeeje efjheerì veneR nesleer nw, efHeÀj keÀuhe yeeo ner hegvejeJe=Êe nesleer nw~ FmeefueS mece³e mes Yeer efMe#ee ueW,

lees Yeer nceeje heg©<eeLe& yengle leerJe´ nes mekeÀlee nw~

``cebLeve kesÀ efueS lees yengle Kepeevee nw, FmeceW ceve keÀes efyepeer jKevee nw~ mece³e keÀer jHeÌleej lespe nw ³ee DeehekeÀer jHeÌleej lespe nw?...

mece³e keÀer keÀewvemeer lespeer osKeles nes? mece³e yeerleer keÀes yeerleer keÀjves ceW lespe nw~ Jener yeele keÀes mece³e efHeÀj keÀye efjheerì keÀjlee nw? lees

heg©<eeLe& keÀer pees keÀefce³eeb nQ, GveceW yeerleer keÀes yeerleer mecePe Deeies nj meskeÀC[ ceW Gvveefle keÀes ueeles peeDees~... ef¬eÀ³esìj kesÀ ye®®es ef¬eÀ³esMeve

mes {erues ke̳eeW? FmeefueS SkeÀ yeele keÀe O³eeve jns efkeÀ pewmes [^ecee ceW nj meskeÀC[ DeLeJee pees yeele yeerleer, efpeme ªhe mes yeerle ieF&, Jen

efHeÀj efjheerì veneR nesieer~ heeb®e npeej meeue yeeo ner efjheerì nesieer~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``meekeÀej ªhe ceW mechetCe&lee keÀe mJeªhe osKee~ meekeÀej mechetCe&lee keÀes Òeehle keÀj ®egkesÀ nQ~... henueer meerìer yepe ®egkeÀer nw, otmejer Yeer yepe

ieF&~ henueer meerìer Leer meekeÀej ceW ceeb keÀer Deewj otmejer yepeer meekeÀej ªhe keÀer~ Deye leermejer meerìer yepeveer nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``Deiej HeÀewjve HeÀue veneR efvekeÀuelee nw lees DeOeer³e& veneR nesvee nw efkeÀ HeÀue lees efvekeÀuelee ner veneR~ meYeer HeÀue HeÀewjve veneR efceueles nQ~

keÀesF&-keÀesF& yeerpe HeÀue leye oslee nw peye ves®egjue Je<ee& nesleer nw~ heeveer osves mes Yeer veneR efvekeÀuelee nw~ ³en Yeer [^ecee keÀer vetBOe nw~... keÀesF&

ves®egjue kesÀuesefceìerpe neWieer, peye [^ecee keÀe meerve yeoueves Jeeuee nesiee lees Jen ves®egjue Jee³egceC[ue, JeeleeJejCe Gme yeerpe keÀe HeÀue

efvekeÀeuesieer~'' De.yeeheoeoe 11.7.71

efJeMJe-veeìkeÀ, Deelcee, meeOeve-mecheefÊe Deewj hejceevevo keÀe je]pe

³es efJeée SkeÀ veeìkeÀ nw, peneB meJe& Deelcee³eW hejceOeece Iej mes Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepeeves Deeleer nQ Deewj Gme heeì&

yepeeves kesÀ efueS meeOeve-mecheefÊe SkeÀ meeOeve nw~ heeì& kesÀ Devegmeej DeelceeDeeW kesÀ mecyevOe Deewj meeOeve-mecheefÊe hej mJeeefcelJe

heefjJele&veMeerue nw~ Fme mel³e keÀes peeveves, DevegYeJe keÀjves Deewj efve½e³e keÀjkesÀ Gme Devegmeej ®eueves Jeeuee J³eefkeÌle Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ

hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjlee nw Deewj pees De%eeveleeJeMe osneefYeceeve kesÀ keÀejCe Deheves-heje³es keÀe Yeso Glhevve keÀj, meeOeve-mecheefÊe hej

mJeeefcelJe peceekeÀj Gef®ele-Devegef®ele keÀceeX ceW ÒeJe=Êe neslee nw, Jen hejce-ogKe keÀes heelee nw hejvleg mel³elee ³es nw efkeÀ megKe-ogKe kesÀ Fme

veeìkeÀ ceW DeelceeDeeW kesÀ oesveeW ner heeì& nQ, efpevekeÀes mece³eevegmeej yepeeves kesÀ efueS Deelcee³eW yeeO³e nQ~ DeYeer mebiece³egie keÀe megneJevee mece³e

nw, peye %eeve-meeiej hejceelcee ves ³es mel³e %eeve efo³ee nw, efpemekeÀes OeejCe keÀjkesÀ ner Deelcee hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nQ~ Gme

hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjvee ner nce DeelceeDeeW keÀe heeJeve keÀle&J³e nw~ `DeYeer veneR lees keÀYeer veneR' DeLee&led Fme hejceevevo keÀe DevegYeJe

DeYeer ner Òeehle nes mekeÀlee nw, efHeÀj ve hejceOeece ceW Deewj ve mele³egie ceW Òeehle nesiee~

efJeée-veeìkeÀ Deewj keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ keÀce&-HeÀue-keÀce& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ efJeée-veeìkeÀ ceW keÀce& keÀe Deìue efJeefOe-efJeOeeve vetBOee ngDee

nw~ pees pewmee keÀce& keÀjlee nw, GmekesÀ Devegmeej GmekeÀes HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ keÀesF& Yeer Deelcee Fme keÀce&-#es$e hej keÀce& kesÀ efyevee jn

veneR mekeÀleer Deewj keÀesF& Yeer keÀce& HeÀue kesÀ efyevee veneR nes mekeÀlee~ keÀce& keÀjvee, keÀcee&vegmeej GmekeÀe HeÀue efceuevee - ³es meye efyeukegÀue

Ske̳etjsì vetBOee ngDee nw~ efJeée-veeìkeÀ Deewj DeefOekeÀej SJeb keÀle&J³e keÀe je]pe

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e keÀe yeæ[e megvoj mevlegueve nw~ nj Deelcee mJelev$e nw, keÀesF& efkeÀmekesÀ yeer®e ceW

nmle#eshe (Enterfere) veneR keÀj mekeÀlee~ FmeceW efpeme Deelcee keÀes efpelevee keÀle&J³e efceuee nw, heeì& efceuee nw, Gme Devegmeej DeefOekeÀej Yeer

DeJeM³e efceuee nw~ DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e oesveeW SkeÀ ner ieeæ[er kesÀ oes ®e¬eÀ nQ, pees meeLe-meeLe ®eueles nQ~ pees Deheves DeefOekeÀej Deewj

keÀle&J³e kesÀ mevlegueve keÀes Yetue keÀj keÀe³e& keÀjleer nw, ogKe keÀes Òeehle nesleer nw~

efJeMJe-veeìkeÀ Deewj cees#e keÀe je]pe

MeeefvleOeece nw cees#e keÀe mLeeve, nce JeneB kesÀ jnves Jeeues nQ, FmeefueS nj Deelcee ogKe kesÀ mece³e cees#e keÀer F®íe keÀjleer nw hejvleg

[^ecee Devegmeej meoe keÀeue keÀe cees#e efkeÀmekeÀes efceue veneR mekeÀlee ke̳eeWefkeÀ nj Deelcee ceW Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& vetBOee ngDee nw, pees nj

Deelcee keÀes Deheves mece³e hej yepeevee ner nw hejvleg Deheves heeì& Deewj mece³e kesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀuhe ceW SkeÀ yeej cees#e ceW DeJeM³e

peeleer nw~

``keÀuhe-keÀuhe nce yeehe mes Jemee& uesles nQ, efHeÀj cee³ee efyeuueer íerve uesleer nw~ FmeefueS FmekeÀes nej-peerle keÀe Kesue keÀne peelee nw~...

keÀF& mecePeles nQ cees#e heevee lees De®íe nw, efHeÀj Dee³eWies ner veneR~ ... SkeÌìj lees SkeÌì peªj keÀjsiee~ pees Iej yew" pee³es, Jen keÀesF& SkeÌìj

Leesæ[sner ngDee~ cees#e neslee veneR nw~ ³en [^ecee Deveeefo yevee ngDee nw~ ... legce [^ecee ceW yebOee³eceeve nes~ ... keÀce& efyeiej keÀesF& jn veneR

mekeÀlee~'' mee.yeeyee 25.5.05 efjJee.

Q. efJeée-veeìkeÀ ceW ogKe yevee ner ke̳eeW? Deewj yevee ner nw lees GmekeÀe ke̳ee cenlJe nw?

³es yevee-yevee³ee Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw Deewj FmeceW pees Yeer yevee nw, Jen J³eLe& veneR nw~ pees DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele

neskeÀj FmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve hej efJe®eej keÀjlee nw, Jener FmekesÀ ³eLeeLe& jnm³e keÀes DevegYeJe keÀjlee nw Deewj efve½e³eyegef× neskeÀj FmekesÀ

³eLeeLe& megKe keÀes DevegYeJe keÀjlee nw~ ³es Deìue mel³e nw efkeÀ efyevee ogKe kesÀ megKe keÀe keÀesF& DeefmlelJe veneR, keÀesF& DevegYeJe veneR neslee nw~

efyevee ogKe kesÀ megKe keÀe keÀesF& cenlJe veneR neslee nw~ FmeefueS megKe kesÀ mener DevegYeJe kesÀ efueS ogKe keÀe nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ Yeues ner

efkeÀmeer Deelcee keÀes Òel³e#e ceW keÀesF& ogKe ve nesles ngS Yeer megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw hejvleg ncekeÀes ³es Yetuevee veneR ®eeefnS efkeÀ Deelcee ceW

pevce-pevceevlej kesÀ mebmkeÀej mebef®ele nQ Deewj ogKe nesves hej ner ogKe keÀe DevegYeJe veneR neslee uesefkeÀve osKekeÀj, megvekeÀj Yeer ogKe keÀe

DevegYeJe neslee nw~ Jen DevegYeJe Yeer megKe keÀer DevegYetefle ceW keÀece keÀjlee nw~

``Ssmes veneR efkeÀ [^ecee yevee³ee ner ke̳eeW?... ³en lees Deveeefo [^ecee nw vee~ ®e¬eÀ ceW ve DeeDees lees efHeÀj ogefve³ee ner ve jns~... 5 npeej meeue

yeeo efHeÀj Ssmes ner ®e¬eÀ ueiee³eWies~'' mee.yeeyee 5.7.05 efjJee.

Q. ke̳ee Fme efJeée-veeìkeÀ ceW kegÀí heefjJele&ve nes mekeÀlee nw?

``ye®®es, Fme [^ecee ceW nj SkeÀ keÀes Deveeefo heeì& efceuee ngDee nw~ ceQ Yeer ef¬eÀ³esìj, [e³ejskeÌìj, efÒevmeerheue SkeÌìj ntB hejvleg [^ecee kesÀ heeì&

keÀes nce kegÀí ®esvpe veneR keÀj mekeÀles~ ... hejceelcee lees Kego keÀnles nQ ceQ Yeer [^ecee kesÀ DeOeerve ntB, FmekesÀ yevOeve ceW yeebOee ngDee ntB~''

mee.yeeyee 12.12.04 efjJee. Q. ke̳ee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer keÀYeer veF& j®evee ngF& nw? ³eefo ngF& lees keÀye Deewj kewÀmes?

Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ keÀer j®evee keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR nw uesefkeÀve FmekeÀe ®e¬eÀ yeouelee nw, efpemekesÀ Devegmeej ³en ve³ee-hegjevee

neslee nw~

efJeMJe-veeìkeÀ Deewj nerjes heeì& keÀe je]pe

³eÐeefhe Fme efJeée-veeìkeÀ ceW nerjes heeì&Oeejer lees ue#ceer-veeje³eCe ner nQ, efpevekeÀe meejs me=efä-®e¬eÀ ceW heeì& nw hejvleg FmeceW mece³e-

mece³e kesÀ Yeer nerjes nesles nQ DeLee&led efYevve-efYevve mece³e Ssmeer efJeMes<e Deelcee³eW me=efä-jbieceb®e hej Deeleer nQ Deewj efJeMes<e heeì& yepeeleer nQ,

GvekeÀes ceveg<³e ³eeo keÀjles nQ Deewj ³eLeeLe& nerjes-nerjesFve keÀes Yetue mes peeles nQ~ osMe-keÀeue Deewj heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej GvekeÀes mJeerkeÀej

keÀjvee ner heæ[lee nw Deewj keÀjvee ner ®eeefnS~

``legce ye®®eeW keÀes DeYeer ³en %eeve efceuee nw~ legce me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeveles nes~ efpevneWves keÀuhe henues heæ{e nw, Jes ner Deye

heæ{Wies~ efpemeves pees heg©<eeLe& efkeÀ³ee nesiee, Jener keÀjves ueieWies Deewj Jewmee ner heo Yeer hee³eWies~... nj SkeÌìj keÀes Dehevee-Dehevee heeì& efceuee

ngDee nw - efkeÀme mece³e efkeÀmekeÀes ke̳ee heeì& yepeevee nw~ ³en Deveeefo yevee-yevee³ee [^ecee nw, efpemekeÀe je]pe yeehe mecePeeles nQ~''

mee.yeeyee 29.12.04 efjJee. efJeMJe-veeìkeÀ Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe

³es Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe&, keÀu³eeCekeÀejer nw~ FmeceW osMe-keÀeue-heefjefmLeefle Deewj heeì& kesÀ Devegmeej

nj Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle efceueleer nw hejvleg meoe keÀeue keÀer cegefkeÌle efkeÀmekeÀes veneR efceue mekeÀleer~ peye lekeÀ Deelcee keÀe Fme

veeìkeÀ ceW heeì& veneR nw, leye lekeÀ Jen cegefkeÌle ceW nw hejvleg Fme veeìkeÀ kesÀ heeì& ceW DeeOee mece³e peerJevecegefkeÌle Deewj DeeOee mece³e peerJeveyevOe

keÀe heeì& yepeeleer nw~

pees ngDee De®íe ngDee ...pees nesiee De®íe nesiee keÀe je]pe ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer nw~ FmeceW pees ngDee Jen De®íe ngDee, pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj

pees nesiee Jen De®íe nesiee ke̳eeWefkeÀ pewmes Deewj veeìkeÀ ceveesjbpeve kesÀ efueS nesles nQ Jewmes ner ³es efJeée-veeìkeÀ Yeer yengle ner ceveesnejer nw hejvleg

pees Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Fmes osKeleer Deewj heeì& yepeeleer, GmekeÀes ner ³es meoe De®íe ueielee nw~ efJeée-veeìkeÀ

kesÀ Fme mel³e keÀes peeveves mes Deelcee efveef½evle Deewj efveYe&³e nes peeleer nw~

``Deiej keÀesF& Yeer yeele keÀes osKeles ³ee megveles ngS Dee½e³e& DevegYeJe neslee nw lees ³en HeÀeFveue mìspe veneR nw~ Ssmee lees nesvee veneR ®eeefnS,

De®íe pees ngDee Jen nesvee ner ®eeefnS, Deiej Ssmee mebkeÀuhe [^ecee kesÀ nesves hej Yeer Glhevve neslee nw lees FmekeÀes Yeer DebMe cee$e keÀer nue®eue

keÀe ©he keÀnWies~'' De.yeeheoeoe 15.4.74 ``yeehe keÀnles nQ - ceQ ye´ïee kegÀKe keÀceue Üeje j®eef³elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe yeleelee ntB~ [^ecee ceW ke̳ee nw - ³en

ceveg<³eeW keÀer yegef× ceW Deevee ®eeefnS~ ³en nw yesno keÀe [^ecee, nce SkeÌìme& nQ~ [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe yegef× ceW jnvee

®eeefnS~'' mee.yeeyee 22.11.71 efjJee. efJeMJe-veeìkeÀ Deewj `veeELeie v³et' keÀe je]pe / efJeée-veeìkeÀ Deewj J³eLe& ef®evleve keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve Jeeues kesÀ efueS efJeée keÀer keÀesF& Yeer Ieìvee veF& veneR nw, meye keÀuhe henues Jeeueer nQ Deewj meye

keÀu³eeCekeÀejer nQ, FmeefueS GmekeÀes efkeÀmeer Yeer Ieìvee keÀes osKeles ngS ÒeÍe>> ³ee Dee½e³e& veneR nesiee~ DebMecee$e Yeer ÒeÍe>> ³ee Dee½e³e& keÀe

mebkeÀuhe ve Deevee ner veeELeie v³et keÀer efmLeefle nw, efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer hen®eeve nw~

``efJeIve Deevee DeeJeM³ekeÀ nw Deewj efpelevee efJeIve Deevee DeeJeM³ekeÀ nw Deiej Glevee ³en yegefÜ ceW jnsiee lees Glevee ner Ssmee cenejLeer ne|<ele

jnsiee~ `vee|Leie v³et' ³en nw HeÀeFveue mìspe~'' De.yeeheoeoe 15.4.74 ``meYeer lejHeÀ Deefle efoKeeF& heæ[ jner nw~ Devle keÀer efveMeeveer Deefle nw~ lees pewmes Òeke=Àefle meceeefhle keÀer lejHeÀ Deefle ceW pee jner nw Jewmes ner

mechevve yeveves Jeeueer DeelceeDeeW kesÀ meeceves Deye hejer#ee³eW Je efJeIve Yeer Deefle kesÀ ©he ceW Dee³eWies~'' De.yeeheoeoe 15.4.74

``ef®e$e Deeefo efoJ³e ¢efä mes efvekeÀeues ngS nQ efHeÀj yeehe Kego ner DeekeÀj keÀjskeÌì keÀjles nQ~ ³en Yeer yeehe ves mecePee³ee nw efkeÀ pees meskesÀC[

heeme neslee nw, GmekeÀes [^ecee mecePeles ®euees, cetPees cele~ heemì ngDee .. ìeFce heemì nes ie³ee efHeÀj Jen yeeleW ³eeo ke̳eeW keÀjles nes~ [^ecee

keÀes Yetue peeles nes~ yeerleer keÀes ef®eleJees veneR, Deeies keÀer keÀesF& DeeMe ve jKees~ yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes legcnejer meYeer DeeMee³eW hetjer nes

pee³eWieer~'' mee.yeeyee 15.11.69 efjJee. efJeMJe-veeìkeÀ Deewj De%eevelee (Ignorance) keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes osKeW lees DevegYeJe nesiee efkeÀ nj ®eerpe De®íer nw ke̳eeWefkeÀ nj ®eerpe Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes 5000 Je<e& lekeÀ meHeÀueleehetJe&keÀ ®eueves ceW men³eesieer nw~ %eeve Yeer De®íe nw lees De%eevelee (Ignorance) Yeer De®íer ®eerpe nw~ ³eefo Fme %eeve keÀer

efJemce=efle ve nes lees meejs keÀuhe ceW ³en efJeée-veeìkeÀ meHeÀueleehetJe&keÀ ®eue veneR mekeÀlee~ De%eevelee Deewj De%eevelee peefvele efJekeÀejeW keÀer

ceejeceejer ceW ner DeeOee keÀuhe lekeÀ ³es veeìkeÀ ®euelee nw~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW ceW keÀne nw - Deiej ue#ceer-veeje³eCe keÀes ³es %eeve

nes lees mele³egie kesÀ megKe keÀer cenmetmelee ner ve nes~ efHeÀj keÀuheevle ceW efJeée-veeìkeÀ kesÀ ve³es ®e¬eÀ kesÀ DeejcYe kesÀ efueS %eeve Yeer Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw~

``Fleveer íesìer meer Deelcee Mejerj mes efvekeÀue peeleer nw lees Mejerj keÀesF& keÀece keÀe veneR jnlee~ yeme keÀnWies cej ie³ee, peekeÀj otmeje Mejerj

efue³ee~ SkeÀ Mejerj íesæ[ otmeje ues heeì& yepeeleer nw~ efHeÀj GmeceW jesves keÀer ke̳ee ojkeÀej nw~ peye [^ecee keÀes peeves leye Ssmes keÀns efkeÀ FmeceW

jesves heerìves keÀer ojkeÀej ner veneR~ Deye legcekeÀes %eeve nw nce ³en hegjevee Mejerj íesæ[ Deheves efveJee&CeOeece ceW pee³eWies~''

mee.yeeyee 24.7.72 efjJee.

Q. ke̳ee Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÀesF& heefjJele&ve nes mekeÀlee nw? ³eefo neB lees kewÀmes Deewj ³eefo veneR lees ke̳eeW? ³eefo veneR nes mekeÀlee nw lees

heg©<eeLe& keÀer ke̳ee DeeJeM³ekeÀlee nw?

Q. efJeée-veeìkeÀ ceW 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo DeCeg-hejceeCe meefnle nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw ³ee kesÀJeue DeelceeDeeW keÀe heeì& ner hegvejeJe=Êe

neslee nw? ³eefo DeCeg-hejceeCeg meefnle nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw lees SkeÀ meeLe SkeÀ ner mece³e hej heefjJele&ve nesles nQ ³ee heeb®e npeej meeue

ceW heefjJele&ve nesles nQ?

leerveeW ueeskeÀeW keÀe je]pe

leerveeW ueeskeÀeW DeLee&led ye´ïeueeskeÀ efvejekeÀej DeelceeDeeW keÀe Iej, meg#ceJeleve HeÀefjMleeW keÀer ogefve³ee Deewj mLetueJeleve DeLee&led

meekeÀejer DeelceeDeeW keÀer ogefve³ee keÀe je]pe Yeer %eeve meeiej yeehe ves DeYeer yelee³ee nw~ efpememes ncekeÀes helee heæ[e nw efkeÀ ³en nceeje Iej veneR

nw~ Iej lees nceeje MeeefvleOeece-ye´ïeueeskeÀ nw, ³en meekeÀej ueeskeÀ lees [^ecee mìspe nw, peneB nce heeì& yepeeves Dee³es nQ~ Iej nceeje cetue Jeleve

nw~ Deye [^ecee hetje neslee nw, Deye ncekeÀes Iej Jeeheme peevee nw~ JeneB kewÀmes pee³eWies, JeneB nceejer efmLeefle kewÀmeer nesieer, GmekesÀ efueS ke̳ee

lew³eejer keÀjveer nw - ³en meye %eeve hejceelcee ves DeYeer ncekeÀes efo³ee nw, efpememes ner nce Fme ogefve³ee mes veäesceesne neskeÀj Iej Jeeheme peeves

keÀer lew³eejer keÀjves ceW meceLe& ngS nQ Deewj keÀj jns nQ~ YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer leerve ueeskeÀeW keÀe iee³eve lees keÀjles nQ hejvleg ³eLeeLe& jerefle GvekesÀ

efJe<e³e ceW kegÀí peeveles veneR nQ~

``legce ye®®eeW keÀes yeehe ves mecePee³ee nw - Deye Iej Jeeheme peevee nw, peneB mes heeì& yepeeves ³eneB Dee³es nQ~ ³en yengle yeæ[e ceeC[Jee DeLeJee

mìspe nw~ mìspe hej SkeÌì keÀjkesÀ heeì& yepeekeÀj efHeÀj meyekeÀes Jeeheme peevee nw~... meejs keÀuhe 5 npeej Je<e& ceW efvejekeÀej YeieJeeve yeehe

SkeÀ ner yeej DeekeÀj heæ{eles nQ~ ³en lees legcekeÀes hekeÌkeÀe efve½e³e nw~'' mee.yeeyee 23.9.04 efjJee. ye´ïeueeskeÀ (ye´ïeeC[) keÀe je]pe

ye´ïe cenlelJe keÀneB nw, kewÀmes Deelcee³eW JeneB jnleer nQ, kewÀmes JeneB mes Deelcee³eW Deeleer nw, efHeÀj kewÀmes Jeeheme peeleer nw - Fme meyekeÀe

%eeve hejceelcee ves efo³ee nw efkeÀ [^ecee Devegmeej nj Deelcee Deheves Ske̳etjsì mece³e hej ³eneB heeì& yepeeves Deeleer nw Deewj keÀuheevle ceW peye

hejceelcee DeekeÀj heeJeve yeveves keÀe jemlee yeleeles nQ lees efHeÀj heeJeve yevekeÀj Jeeheme peeleer nw~

Òee³e: meYeer ye´ïeueeskeÀ keÀes Thej ceeveles nQ hejvleg Thej GmekeÀer efmLeefle ke̳ee nw, ³en efkeÀmekeÀer Yeer yegef× ceW veneR Deelee nw~ Òeke=Àefle

kesÀ efve³eceevegmeej DeelceeDeeW keÀer yegef× Thej keÀer lejHeÀ Devee³eeme ner peeleer nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee JeneB keÀer jnves Jeeueer nw, FmeefueS Jen yegef×

keÀes KeeR®elee nw~ JeneB yegef× keÀe peevee mJeYeeefJekeÀ nw~ ye´ïeueeskeÀ keÀe ³eLeeLe& je]pe DeYeer hejceelcee kesÀ Üeje ncekeÀes helee heæ[e nw~

ye´ïeueeskeÀ efvejekeÀej DeelceeDeeW keÀe Iej nw, peneB hejceelcee Deewj Deelcee³eW Deheves cetue mJeªhe ceW efveJeeme keÀjleer nQ~ JeneB efkeÀmeer

Yeer lejn keÀe DeeJeepe ³ee keÀce& veneR nw~ DeelceeDeeW keÀes osn ve nesves kesÀ keÀejCe efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer DevegYetefle Yeer veneR nw~ Jen DeelceeDeeW keÀer

pewmesefkeÀ meg<eghle DeJemLee nw~

ye´ïeeC[ he=LJeer kesÀ SkeÀ Deesj veneR yeefukeÀ ®eejes Deesj nw~ YetceC[ue DeekeÀeMe lelJe mes DeeJe=le nw Deewj DeekeÀeMe lelJe ye´ïe lelJe

mes DeeJe=le nw~ YetceC[ue Deewj DeekeÀeMe lelJe keÀer meercee nw uesefkeÀve ye´ïeeC[ DeLee&led ye´ïelelJe Devevle, Demeerce nw~ ye´ïe cenlelJe ceW met³e&-

®eeBo-leejeW keÀer Yeer iece veneR nw~ Jen mJele: ÒekeÀeefMele ueeskeÀ nw~

ye´ïe ueeskeÀ ceW DeelceeDeeW keÀe pees Peeæ[ efoKee³ee ie³ee nw, Jen Yeer ÒeleerkeÀelcekeÀ nw, vekeÌMes cee$e nw~ Deelcee³eW hetjs ye´ïeeC[ ceW

Deheves-Deheves #es$e ceW jnleer nQ, pewmes Fme YetceC[ue hej ®eejes Deesj jner ngF& nQ DeLee&led pewmes meejs DeekeÀeMe ceW leejs nQ, Ssmes ner mecemle

ye´ïeeC[ ceW Deelcee³eW jnleer nQ~ ye´ïeueeskeÀ meJe& DeelceeDeeW keÀe Iej nw, FmeefueS meYeer ³eesefve keÀer Deelcee³eW keÀuheevle ceW ye´ïeueeskeÀ ceW peeleer

nQ Deewj Deheves-Deheves meskeÌMeve ceW efmLele nesleer nQ, peneB mes Deheves mece³e hej heeì& yepeeves YetceC[ue hej Deeleer nQ~

``Fme DeekeÀeMe lelJe mes heej ye´ïeeC[ nw, peneB met³e&-®eeBo Yeer veneR nesles, nce JeneB kesÀ jnves Jeeues nQ, ³eneB Dee³es nQ heeì& yepeeves~... meYeer

Deelcee³eW Fme [^ecee kesÀ Oeeies ceW efhejesF& ngF& nQ~'' mee.yeeyee 14.9.04 efjJee. ``DeYeer legcnejer yegef× ceW me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe nw~ peeveles nes Jen nw MeeefvleOeece DeLeJee hejceOeece~ nce Deelcee³eW

efYevve-efYevve Oece& keÀer meye vecyejJeej JeneB jnleer nQ, efvejekeÀejer ogefve³ee ceW~ pewmes mìeme& osKeles nes vee - kewÀmes Keæ[s nQ~ Ssmes ner Deelcee³eW

ye´ïeeC[ ceW jnleer nQ~'' mee.yeeyee 20.9.04 efjJee. ``ye®®es meleesÒeOeeve yeveves kesÀ efueS ³eneB yeehe kesÀ heeme Deeles nQ~... meJe& DeelceeDeeW keÀes efJeÞeece keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes efceuelee nw? legce

ye®®eeW keÀe HeÀpe& nw meyekeÀes yeehe keÀe ³es hewieece osvee~... ³en meeje je]pe yeehe yew" mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 17.12.04 efjJee. ``ceQ pees ntB, pewmee ntB, pewmes ceQ heeì& yepeelee ntB, ³en Deewj keÀesF& veneR peeveles~ legce ye®®es ner DeYeer peeveles nes~... Deelcee peye Mejerj ceW nw,

leye ner megve mekeÀleer nw~ hejceelcee Yeer Mejerj ceW Deelee nw~ DeelceeDeeW Deewj hejceelcee keÀe Iej MeeefvleOeece nw, JeneB ®egjhegj kegÀí Yeer veneR

nesleer nw~'' mee.yeeyee 18.7.05 efjJee. ``DeYeer cetueJeleve mes ueskeÀj meejs [^ecee keÀe ®e¬eÀ legcnejer yegef× ceW ³eeo nw~ ... legce ye®®eeW keÀer yegef× ceW Fme yesno [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-

Devle keÀe je]pe jnvee ®eeefnS~... FmeceW peje Yeer yeoueer-meoueer veneR nes mekeÀleer~... ³en Peeæ[ meye OeceeX keÀe vecyejJeej nw~ ³en ceveg<³eeW

keÀe Peeæ[ efyeukegÀue Ske̳etjsì nw~'' mee.yeeyee 26.7.05 efjJee. ``Deelcee³eW efveJee&CeOeece mes ³eneB Dee³es heeì& yepeeleer nQ~ yeeyee Yeer DeekeÀj heeì& yepeeles nQ~ Jen nw MeeefvleOeece~ JeneB keÀesF& mebkeÀuhe veneR

Deelee nw efkeÀ ³en osKeW, Jen osKeW~'' mee.yeeyee 22.7.72 efjJee. ``met#ce Jeleve ceW nQ HeÀefjMles~ Jen nw HeÀefjMleeW keÀer ogefve³ee, ... leerveeW ueeskeÀeW keÀes peeveles nes~ efmeJee³es yeehe kesÀ j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-

Devle keÀe jepe Deewj keÀesF& yelee ner veneR mekeÀlee nw~ keÀesF& Yeer ef$ekeÀeueoMeea veneR nw~ ³en Leesæ[sner keÀesF& peeveles nQ efkeÀ cetueJeleve ceW Deelcee³eW

kewÀmes jnleer nQ~ legce peeveles nes efkeÀ JeneB hej DeelceeDeeW keÀe Peeæ[ nw~ JeneB mes efHeÀj vecyejJeej Deeles nQ~'' mee.yeeyee 12.12.72 efjJee. ``DeeOee keÀuhe ceQ JeneB Deejece mes yew"e jnlee ntB, JeeveÒemle~ legce cegPes hegkeÀejles nes Ssmes Yeer veneR efkeÀ ceQ JeneB megvelee ntB, cesje heeì& ner Fme

mece³e keÀe nw~ [^ecee kesÀ heeì& keÀes ceQ peevelee ntB~'' mee.yeeyee 21.10.69 efjJee. ``yeehe keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpeªhe nw~ ³en nw keÀejheesefj³eue Peeæ[, Thej ceW nw FvkeÀejheesefj³eue Peeæ[~... ³en Guìe Peeæ[ nw~ ³en yeæ[e

yesno keÀe [^ecee nw~'' mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``Devle ceW meeje Peeæ[ peæ[peæ[erYetle DeJemLee keÀes hee efue³ee nw~ DeYeer legce peeveles nes - meeje Peeæ[ Keæ[e nw hejvleg osJeer-osJelee Oece& keÀe

HeÀeGC[sMeve nw veneR~... meye Oece& Jeeues Deheves-Deheves meskeÌMeve ceW ®eues pee³eWies~ DeelceeDeeW keÀe Peeæ[ Yeer efoKeeles nQ vee~ ef®e$eeW ceW yengle

keÀjskeÌMeve keÀjles, yeoueles pee³eWies~'' mee.yeeyee 2.8.05 efjJee. ``hejceOeece Deewj mele³egie ceW henues meye Deelcee³eW hejHesÀkeÌì ner nQ, Yeue heeì& Deueie-Deueie nw hejvleg hejHesÀkeÌì lees nQ vee~ h³eesefjìer efyeiej

lees JeneB keÀesF& pee ve mekesÀ~... mele³egie ceW nQ mechetCe& efvee|JekeÀejer~'' mee.yeeyee 1.8.05 efjJee. met#ce Jeleve keÀe jepe

met#ceJeleve keÀe Dehevee keÀesF& Deueie lelJe veneR nw~ met#ceJeleve ye´ïe lelJe Deewj DeekeÀeMe lelJe keÀe efceefÞele #es$e nw - Jen #es$e Yeer

DeefJeveeMeer nw~ Yeue meejs keÀuhe met#ceJeleve ceW heeì& veneR ®euelee nw hejvleg Jen #es$e jnlee ner nw~ heeì& mebiece³egie hej ner ®euelee nw~ keÀesF&

Yeer lelJe Je #es$e keÀye efJeveeMe veneR neslee nw, ªhe heefjJele&ve DeJeM³e neslee nw~

Q. met#ce Jeleve ke̳ee nw, kewÀmes keÀuheevle ceW mebiece³egie hej JeneB heeì& ®euelee nw?

met#ceJeleve keÀe #es$e (Range) lees meejs keÀuhe jnlee nw ke̳eeWefkeÀ Fme me=efä ceW ve keÀesF& lelJe efJeveeMe neslee nw Deewj ve ner keÀesF&

ve³ee efvecee&Ce neslee nw~ meye lelJeeW keÀer SkeÀ efveef½ele meercee nw~ Ssmes ner ve keÀesF& mLeeve efJeveeMe neslee nw Deewj ve ner keÀesF& ve³ee mLeeve efvecee&Ce

neslee nw~ kesÀJeue mece³eevegmeej meyekeÀe ªhe Deewj heeì& heefjJele&ve neslee nw~ met#ceJeleve ceW heeì& meejs keÀuhe veneR ®euelee nw, heeì& kesÀJeue

mebiece³egie hej ner ®euelee nw~ Jeeheme peeles mece³e Deelcee³eW met#ce Mejerj kesÀ meeLe JeneB mes heej keÀjleer nQ~ Deeles mece³e Yeer Deelcee³eW JeneB

mes ner heej keÀjWieer hejvleg Gme mece³e GvekeÀes keÀesF& met#ce Mejerj Deeefo veneR nesiee, FmeefueS keÀesF& cenmetmelee veneR nesieer~ met#ce Mejerj peeles

mece³e ner neslee nw Deewj nj Deelcee keÀes met#ce Mejerj kesÀ meeLe JeneB mes heej keÀjvee neslee nw~ Gme #es$e keÀes heej keÀjles ner Deelcee Deheves

cetue mJeªhe ceW Dee peeleer nw~ Deelcee³eW Jeeheme peeles mece³e mLetue osn mes met#ce osn ceW Deewj efHeÀj cetue mJeªhe ceW peeleer nQ hejvleg Deeles

mece³e Deelcee³eW Deheves cetue mJeªhe mes Deeleer nQ FmeefueS met#ce osn keÀe ÒeÍe>> veneR G"lee nw~ veeìkeÀ ceW Yeer SkeÌìj Deeles mece³e meeHeÀ-

megLejs Deeles nQ Deewj peeles mece³e heeì& keÀe kegÀí ve kegÀí ueshe-#eshe neslee ner nw~

``legce ye®®es peeveles nes cetueJeleve nw nce DeelceeDeeW keÀe Iej~ met#ceJeleve lees nw ner efoJ³e ¢efä keÀer yeele~ yeekeÀer mele³egie, $eslee, Üehej,

keÀefue³egie lees ³eneB ner neslee nw~ heeì& Yeer legce ³eneB yepeeles nes~ met#ceJeleve keÀe keÀesF& heeì& veneR nw, ³en mee#eelkeÀej keÀer yeele nw~''

mee.yeeyee 4.10.04 efjJee.

``yeeheoeoe keÀes DeYeer ³en J³ekeÌle ogefve³ee veneR nw~ ... Jeleve ceW mece³e veneR neslee, Ieæ[er veneR nesleer~ JeneB peye met³e&-®eeBo ner veneR lees jele-

efove efkeÀme efnmeeye mes neW? FmeefueS JeneB mece³e keÀe yevOeve veneR nw~'' De.yeeheoeoe 22.1.70

``DeJ³ekeÌle Jeleve ceW lees SkeÀ meskeÀC[ ceW yengle kegÀí jnm³e mheä nes peeles nQ~... meYeer mees®eles nQ yeeyee yeæ[e DeeJeepe ke̳eeW veneR keÀjles~

uesefkeÀve yengle mece³e kesÀ mebmkeÀej mes DeJ³ekeÌle ªhe mes J³ekeÌle ceW Deeles nQ lees DeeJeepe mes yeesuevee pewmes De®íe veneR ueielee nw~... Deehe

ueesieeW keÀes Yeer ³en ÒewefkeÌìme keÀjveer nw~'' De.yeeheoeoe 25.6.70

``³en Yeer ye®®eeW keÀes mecePee³ee nw efkeÀ legce peye Thej mes Deeles nes lees Jee³ee met#ceJeleve mes veneR Deeles nes~ DeYeer Jee³ee met#ceJeleve neskeÀj

peevee nw~ met#ceJeleve yeeyee DeYeer ner efoKeeles nQ~ mele³egie-$eslee ceW Fme %eeve keÀer yeele Yeer veneR jnleer nw~'' mee.yeeyee 19.3.05

``Kesue meeje ³eneB nw~ met#ceJeleve ceW veeìkeÀ kewÀmes ®euesiee?... ³en yengle yeæ[e ceeC[Jee nw~... nceejer iueeefve keÀjles nQ~ ³en Kesue nw, pees

efHeÀj Yeer nesiee~ ceQ DeekeÀj Deeefo mes Devle lekeÀ keÀe meeje je]pe mecePeelee ntB~'' mee.yeeyee 14.5.05 efjJee. Q. ke̳ee mebiece³egie kesÀ yeeo met#ceJeleve ner veneR neslee ³ee met#ceJeleve lees neslee nw hejvleg keÀesF& SefkeÌìefJeìer veneR nesleer nw? yeeyee kesÀ

Ghe³eg&keÌle ceneJeeke̳eeW keÀe ³eLeeLe& jnm³e ke̳ee nw?

``³en met#ceJeleve keÀer pees jcele-iecele nw, ³en Yeer ìeFce heeme keÀjves kesÀ efueS nw~ peye lekeÀ keÀcee&leerle DeJemLee nes, leye lekeÀ ìeFce heeme

keÀjves kesÀ efueS ³en Kesueheeue nw~'' mee.yeeyee 14.7.05 efjJee. met#ceJeleve Jeemeer ye´ïee-efJe<Ceg-MebkeÀj keÀe je]pe

hejceelcee kesÀ mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee leerve keÀle&J³e iee³es ngS nQ~ ye´ïee kesÀ Üeje mLeehevee, MebkeÀj kesÀ Üeje hegjeveer heeflele

me=efä keÀe efJeveeMe Deewj efJe<Ceg kesÀ Üeje heeJeve me=efä keÀer heeuevee~ Fme mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee kesÀ keÀle&J³e keÀes mheä keÀjves kesÀ efueS

hejceelcee mebiece³egie hej DeekeÀj met#ceJeleve ceW ye´ïee, efJe<Ceg, MebkeÀj keÀer j®evee j®eles nQ Deewj GvekeÀe mee#eelkeÀej keÀjeles nQ~ ³es leerveeW

osJelee³eW hejceelcee kesÀ leerveeW keÀle&J³eeW kesÀ ÒeleerkeÀ nQ~ GvekeÀer Deheveer keÀesF& mJelev$e Deelcee³eW veneR nQ Deewj ve ner GvekeÀe keÀesF& mJelev$e

DeefmlelJe ³ee keÀle&J³e nw~ ye´ïee lees meekeÀej ceW nw, efpeme leve ceW ÒeJesMe neskeÀj mLeehevee keÀe keÀle&J³e keÀjles nQ Deewj ye´ïee ner efJe<Ceg yeveles

nQ~ heeflele me=efä kesÀ efJeveeMe keÀe efveefceÊe MebkeÀj keÀes efoKee³ee nw~ JeemleJe ceW ³es leerveeW keÀle&J³e nj Deelcee Yeer keÀjleer nw~ owJeer mJeYeeJe-

mebmkeÀejeW keÀer mLeehevee, GvekeÀer heeuevee Deewj Deemegjer mJeYeeJe-mebmkeÀejeW keÀe efJeveeMe nj Deelcee keÀes keÀjvee neslee nw~

``MebkeÀj kesÀ efueS iee³eve nw - DeebKe Keesueer Deewj efJeveeMe~ keÀesF& kesÀ Yeer Thej efJekeÀjeue ªhe yevekeÀj ¢efä [eueer Deewj GvekesÀ efJekeÀceea

mebmkeÀejeW keÀes Yemce keÀj oW~... Deye Deheves MeefkeÌle ªhe keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 11.7.70

``yeehe nw keÀjve-keÀjeJevenej~ yeehe keÀnles nQ - nce keÀesF& keÀnles veneR nw efkeÀ efJeveeMe keÀjes~ ³en meeje [^ecee ceW veÏtbOee ngDee nw~ MebkeÀj kegÀí

keÀjlee nw ke̳ee? kegÀí Yeer veneR~ ³en efmeHe&À iee³eve nw efkeÀ MebkeÀj Üeje efJeveeMe~ yeekeÀer efJeveeMe lees Jes Deehener keÀj jns nQ~ ³en Deveeefo

yevee ngDee [^ecee nw, pees mecePee³ee peelee nw~... yeehe keÀes j®eef³elee keÀnles nQ~ yeehe keÀnles nQ ceQ ef¬eÀ³esì veneR keÀjlee ntB, ceQ ®esvpe keÀjlee ntB,

keÀefue³egie keÀes mele³egie yeveelee ntB~... yeeyee keÀesF& efvevoe veneR keÀjles nQ~ ³en lees Kesue yevee ngDee nw~ ³en lees efmeHe&À mecePeeves kesÀ efueS keÀne

peelee nw~ Kesue keÀer efvevoe veneR keÀj mekeÀles nQ~'' mee.yeeyee 05.02.05 efjJee. ``meowJe leerveeW ner keÀe³e& meeLe-meeLe ®eueles nQ~ ke̳eeWefkeÀ Deiej hegjeves mebmkeÀej Jee mJeYeeJe Jee J³eLe& mekebÀuheeW keÀe efJeveeMe ner veneR keÀjWies

lees veF& j®evee kewÀmeer nesieer~ Deewj Deiej veF& j®evee keÀjles nes GvekeÀer heeuevee ve keÀjWies lees ÒewefkeÌìkeÀue kewÀmes efoKeeF& oWies~''

De.yeeheoeoe 15.4.71

``peye mes mLeehevee keÀe keÀe³e&-DeLe& ³e%e j®ee leye mes mLeehevee kesÀ meeLe-meeLe ³e%e-kegÀC[ mes efJeveeMe keÀer pJeeuee Yeer Òeieì ngF&~... lees pees

ÒepJeefuele keÀjves Jeeues nQ lees GvneW keÀes ner mechevve Yeer keÀjvee nw, ve efkeÀ MebkeÀj keÀes? MebkeÀj meceeve pJeeuee-©he yeve keÀj ÒepJeefuele keÀer

ngF& efJeveeMe keÀer pJeeuee keÀes mechevve keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 3.2.74 ``efJe<Ceg kesÀ oes ªhe Jener peieocyee-peieleefhelee nQ~ yeekeÀer MebkeÀj nw met#ce JeleveJeemeer~ Jen Yeer keÀu³eeCekeÀejer nw~ efJeveeMe ve nes lees veF&

ogefve³ee keÀer mLeehevee kewÀmes nes~ YeieJeeve lees keÀjve keÀjeJevenej nw vee~ ³en Yeer [^ecee yevee ngDee nw, MebkeÀj kesÀ Üeje efJeveeMe~''

mee.yeeyee 15.3.72 efjJee. mLetue Jeleve keÀe je]pe

mLetue Jeleve SkeÀ [^ecee mìspe nw, peneB ³es meeje veeìkeÀ ®euelee nw~ ³eneB Deelcee³eW hejceOeece mes DeekeÀj heeì& yepeeleer nQ~ met³e&,

®eeBo Deewj leejs Fme ceeC[Jes keÀes ÒekeÀeefMele keÀjves Jeeueer yeefÊe³eeb nQ~ meeFvme Jeeues Dev³e ûeneW hej peerJeve keÀer yengle Keespe keÀjles nQ hejvleg

hejceelcee ves yelee³ee nw, ³es meeFvme keÀe Deefle IeceC[ nw~ JeneB keÀesF& peerJeve veneR nw~ peerJeve Fme Yetleue hej ner nw Deewj FmekeÀer ner meejer

efnmì^er nw~ Fme mLetue Jeleve keÀer efnmì^er-peeûeeHeÀer yeeyee ner yeleeles nQ efkeÀ kewÀmes ³eneB Kesue ®euelee nw~ meejs keÀuhe ceW ke̳ee-ke̳ee heeì& ®euelee

nw, me=efä ceW keÀye-keÀye cetueYetle heefjJele&ve Deeefo nesles nQ~

Fme mLetue Jeleve ceW peæ[, pebiece Deewj ®esleve keÀe DeefJeveeMeer Kesue ®euelee jnlee nw~ ®esleve DeelceeDeeW keÀer efJeefYevve ³eesefve³eeb nQ,

efpeve meyekeÀe heeì& DeefJeveeMeer vetBOee ngDee nw~ peæ[ lelJe Yeer ®esleve DeelceeDeeW keÀes DeekeÀe|<ele keÀjles nQ lees ®esleve Deelcee³eW Yeer peæ[ lelJeeW

keÀes DeekeÀe|<ele keÀjles nQ~ meyekeÀe Kesue ³eneB ®euelee nw~

``³en met³e&-®eebo-leejs lees Fme ceeC[Jes keÀer yeefÊe³eeb nQ~ ³eneB Kesue neslee nw~ cetueJeleve, met#ceJeleve ceW ³en nesleer veneR ke̳eeWefkeÀ JeneB Kesue

ner veneR~ ³en Deveeefo Kesue ®euee Deelee nw, ®e¬eÀ efHeÀjlee jnlee nw, Òeue³e nesleer veneR nw~ Yeejle lees DeefJeveeMeer KeC[ nw~''

mee.yeeyee 22.7.05 efjJee. Q. ke̳ee hejceOeece ceW DeelceeDeeW keÀe Peeæ[ Ssmee ner nw pewmee efkeÀ leerve ueeskeÀ kesÀ ef®e$e ceW efoKee³ee nw ³ee GmeceW keÀesF& Dev³e jnm³e Deewj

efmLeefle nw?

``[^ecee Devegmeej efove-Òeefleefove %eeve keÀer hJeeFvìdme ieg¿e nesleer peeleer nw lees ef®e$eeW ceW Yeer ®esvpe nesieer~... yeehe keÀnles nQ - meye yeeleW henues

ner Leesæ[sner mecePeeF& peeleer nQ~ yeehe %eeve keÀe meeiej nw lees %eeve osles ner jnWies, keÀjskeÌMeve nesleer jnsieer~ henues mes ner Leesæ[sner yelee oWies, efHeÀj

lees Deee|ìefHeÀefMe³eue nes pee³es~ De®eevekeÀ FÊeHeÀekeÀ Deeefo nesles jnWies, efHeÀj keÀnWies - [^ecee~... [^ecee ceW pees ngDee mees jeFì, yeeyee ves Yeer

pees keÀne mees [^ecee Devegmeej keÀne~ [^ecee ceW cesje heeì& Ssmee nw~'' mee.yeeyee 24.10.01 efjJee. Q. ke̳ee hejceOeece YetceC[ue kesÀ ®eejes Deesj nw ³ee SkeÀ lejHeÀ nw DeLee&led Thej ner nw?

Q. ye´ïeueeskeÀ ceW ceveg<³eelcee³eW ner peeleer nQ ³ee nj ³eesefve keÀer Deelcee³eW ye´ïeueeskeÀ ceW peeleer nw DeLee&led Jen meJe& DeelceeDeeW keÀe Iej ³ee

ceveg<³eelceeDeeW keÀe ner Iej nw?

Q. efJeveeMe kesÀ yeeo met#ceJeleve (Region) jnlee nw ³ee veneR?

Q. ke̳ee Deelcee³eW meejs ye´ïeeC[ ceW efmLele nQ Deewj ³eefo meejs ye´ïeeC[ ceW efmLele nQ lees GvekeÀe hejceelcee kesÀ meeLe ke̳ee Deewj kewÀmes

mecyevOe nw?

neB~ pewmes DeekeÀeMe ceW leejs meJe&$e efmLele nQ Deewj meyekeÀe met³e& kesÀ meeLe mecyevOe nw, meYeer met³e& kesÀ ÒekeÀeMe mes ÒekeÀeefMele nQ Ssmes

ner ye´ïeeC[ ceW Deelcee³eW Deewj hejceelcee jnles nQ~ pewmes Fme meekeÀej Jeleve ceW SkeÀ osMe kesÀ SkeÀ keÀesves ceW yew"er Deelcee keÀe cevmee mes

mecyevOe ogefve³ee kesÀ efkeÀmeer Yeer keÀesves ceW yew"er Deelcee mes nes mekeÀlee nw, hejceelcee Yeejle ceW Deeles Yeer efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW keÀe

keÀu³eeCe keÀjles nQ, ye´ïee yeeyee met#ce Jeleve ceW jnles Yeer efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW kesÀ meeLe mecyevOe jKeles nQ, Ssmes ner ye´ïeeC[ ceW

meJee&lceeDeeW keÀe hejceelcee mes mecyevOe nw~

ef$eueeskeÀerveeLe keÀe je]pe

YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer Þeerke=À<Ce keÀes ef$eueeskeÀerveeLe keÀnles nQ hejvleg leerve ueeskeÀ ke̳ee nQ Deewj leerveeW ueeskeÀeW keÀe veeLe keÀewve nw, ³en je]pe

keÀesF& veneR peevelee, pees DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ JeemleJe ceW hejceelcee leerveeW ueeskeÀeW keÀe %eelee nw hejvleg Jen meekeÀej ueeskeÀ ceW DeekeÀj

GmekeÀe ceeefuekeÀ lees yevelee veneR nw Deewj Þeerke=À<Ce veeje³eCe kesÀ ªhe ceW Fme meejer ogefve³ee keÀe veeLe DeLee&led ceeefuekeÀ yevelee nw hejvleg GmekeÀes

leerveeW ueeskeÀeW keÀe ³eLeeLe& %eeve ner veneR lees Jen veeLe kewÀmes nes mekeÀlee nw~ Deye ef$eueeskeÀerveeLe keÀewve nw? ³es SkeÀ efJe®eejCeer³e ÒeÍe>> nw~ DeYeer

hejceelcee ncekeÀes ³es %eeve osles nQ Deewj keÀnles nQ legce ye®®es Yeer ceemìj ef$eueeskeÀerveeLe nes~

``efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer ³es leerve yeeleeW keÀes ³eeo jKeves mes ke̳ee yeve pee³eWies - ef$ekeÀeueoMeea~ DeYeer yeveWies ef$eueeskeÀerveeLe

Deewj ef$ekeÀeueoMeea Deewj YeefJe<³e ceW yeveWies efJeée kesÀ ceeefuekeÀ~ pees leerveeW ueeskeÀeW kesÀ %eeve keÀes mcejCe keÀjles nQ, Jes nQ ef$eueeskeÀerveeLe~''

De.yeeheoeoe 8.05.69

``ke=À<Ce keÀes ef$eueeskeÀerveeLe keÀne peelee nw~ ... ef$eueeskeÀer kesÀ veeLe DeLee&led leerve ueeskeÀ cetueJeleve, met#ceJeleve, mLetueJeleve~... JeemleJe ceW

ef$eueeskeÀerveeLe keÀesF& Yeer nw veneR~ yeehe jeFì yeele mecePeeles nQ~ ye´ïeeC[ keÀe ceeefuekeÀ efMeJeyeeyee Yeer nw, legce Yeer nes~ met#ceJeleve keÀer lees

yeele ner veneR~ mLetue Jeleve keÀe Yeer efMeJeyeeyee ceeefuekeÀ veneR~ ve mJeie& keÀe, ve veke&À keÀe~'' mee.yeeyee 6.7.05 efjJee. keÀuhe Je=#e keÀe je]pe ``cegK³e ef®e$e nQ ef$ecete|le Deewj Peeæ[~ meeræ{er mes Yeer Peeæ[ ceW peemleer vee@uespe nw~... [^ecee Deewj Peeæ[ keÀer vee@uespe Yeer yeehe osles nQ~...

JeemleJe ceW legce keÀesF& Meeðe Deeefo keÀes jsHeÀj veneR keÀj mekeÀles nes~... %eeve osves Jeeuee %eeve keÀe meeiej SkeÀ yeehe ner nw~ FmekeÀes ©neveer

%eeve keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 28.1.05 efjJee. Fme keÀuhe-Je=#e keÀe ieg¿e je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ keÀuhe-Je=#e keÀe JeCe&ve ieerlee ceW Yeer nw~ keÀuhe keÀer leguevee SkeÀ Je=#e

mes keÀer ieF& nw, FmeefueS FmekeÀes keÀuhe-Je=#e keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ FmeceW Je=#e kesÀ meceeve ner iegCe-Oece& nQ~ pewmes keÀF& Je=#eeW kesÀ yeerpe nw

Deewj keÀF& Je=#eeW keÀer keÀuece ueieleer nw~ Ssmes ner Fme keÀuhe-Je=#e keÀe keÀesF& yeerpe lees veneR nw hejvleg FmekeÀer keÀuece DeJeM³e ueieleer nw~

hejceelcee keÀes Fme keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpeªhe j®elee keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jen %eeve oskeÀj FmekeÀer keÀuece ueieelee nw~ keÀuhe-Je=#e keÀer

keÀuece Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& kesÀ Üeje ueieleer nw, FmeefueS FmekeÀes meveeleve Oece& keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Fme Oece& JebMe keÀer

Deelcee³eW meejs keÀuhe ceW Fme me=efä-ªheer jbieceb®e hej jnleer nw~ Dev³e meYeer OeceeX keÀer hegve: mLeehevee nesleer nw~ GvekeÀer meYeer Deelcee³eW

efJeveeMe kesÀ mece³e hejceOeece ®eueer peeleer nQ, efHeÀj Deheves mece³e hej Fme me=efä jbieceb®e hej Deeleer nQ~

Òeke=Àefle kesÀ efve³eceevegmeej nj Oece&, nj Deelcee Deewj nj Jemleg pees Fme mebmeej ceW nw, GmekeÀes melees, jpees Deewj lecees efmLeefle mes

heeme nesvee ner heæ[lee nw~ JemlegDeeW keÀe ªhe heefjJele&ve neslee nw, DeelceeDeeW kesÀ mJeYeeJe-mebmkeÀej heefjJele&ve nesles nQ DeLee&led meleesÒeOeeve mes

leceesÒeOeeve yeveles nQ~ peye meYeer DeelceeDeeW Deewj mLetue Òeke=Àefle keÀer leceesÒeOeeve efmLeefle nes peeleer nw, leye hejceelcee DeekeÀj FmekeÀer keÀuece

ueieeles nQ, FmekeÀes veJeervelee Òeoeve keÀjles nQ~ DeYeer meye OeceeX keÀer leceesÒeOeeve efmLeefle nw Deewj ve³es Je=#e keÀer keÀuece yeerpeªhe hejceelcee kesÀ

Üeje ueie jner nw Deewj hegjeves Je=#e kesÀ efJeveeMe keÀer lew³eeefj³eeb Yeer peesj-Meesj mes nes jner nQ~

keÀuhe-Je=#e kesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ efpemekeÀer íe³ee ceW jnves Jeeues keÀes keÀesF& jesie-MeeskeÀ veneR J³eehlee nw~ DeYeer hejceelcee ves

ncekeÀes Fme keÀuhe-Je=#e keÀe ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw~ DeYeer pees Fme %eeve keÀes yegef× ceW jKekeÀj, FmekeÀer íe³ee ceW keÀle&J³e keÀjlee nw, GmekeÀes

JeemleJe ceW keÀesF& jesie-MeeskeÀ melee veneR mekeÀlee nw~

³es keÀuhe-Je=#e JewjeFìer OeceeX keÀe Peeæ[ nw~ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& FmekeÀe cetue Deewj levee nw, Dev³e Oece& FmekeÀer

MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW nQ~ meye Oece& SkeÀ ner Je=#e kesÀ levee, MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW nQ - Fme mel³e keÀes peeveves Jeeuee keÀye otmejs Oece& JebMe keÀer

DeelceeDeeW mes Ie=Cee veneR keÀj mekeÀlee~ osJeer-osJelee Oece& keÀer Deelcee³eW Fme Je=#e kesÀ levee nQ Deewj DeeOeej nQ, FmeefueS hejceelcee yeehe ves

keÀne nw - legce Fme keÀuhe-Je=#e keÀer hetJe&pe Deelcee³eW nes, legcekeÀes Deheves %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW, MegYe mebkeÀuheeW mes meJe& DeelceeDeeW keÀer

heeuevee keÀjveer nw, meyekeÀes MeefkeÌle Òeoeve keÀjveer nw, meyekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer jen yeleeveer nw~ ³es legcneje hejce keÀle&J³e nw~

hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe efhelee Deewj keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpeªhe nw, Jener DeekeÀj %eeve oskeÀj Fme keÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece

ueieeles nQ Deewj yeeo ceW hegjeves Je=#e keÀe efJeveeMe neslee nw~ ye´ïee Fme keÀuhe-Je=#e keÀe Deeefo efhelee nw, ke̳eeWefkeÀ meYeer Oece& JebMe ªheer MeeKee³eW

Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& mes ner efvekeÀueleer nQ, efpemekeÀer mLeehevee hejceelcee ye´ïee Üeje keÀjles nQ~ pees GmekesÀ meekeÀej ceW ye®®es yeveles

nQ GvekeÀes Yeer GmekesÀ meceeve iegCe OeejCe keÀj keÀle&J³e keÀjvee nw - ³ener GvekesÀ ye®®ee yeveves keÀer meeLe&keÀlee nw DeLee&led ye´ïee yeeyee kesÀ meeLe

nce DeelceeDeeW keÀes Yeer meJe& DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjveer nw~

``yeerpe nw %eeve~ Fme keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpe nw yeeyee~ Fme Peeæ[ keÀer mLeehevee, heeuevee Deewj efJeveeMe kewÀmes neslee nw, ³en legce peeveles nes~

³en nw Jewje³eìer OeceeX keÀe Guìe Peeæ[~'' mee.yeeyee 18.6.05 efjJee. ``³en nw JewjeFìer OeceeX keÀe Peeæ[~ (efJeefYevve OeceeX keÀer keÀuece ueieleer peeleer nw) ... meye Oece& kewÀmes vecyejJeej Deeles nQ, ³en Yeer legce

peeveles nes~ meyekeÀes peevee nw, efHeÀj Deevee nw~ ³en [^ecee yevee ngDee nw~ nw Yeer kegÀojleer [^ecee~'' mee.yeeyee 10.9.04 efjJee. ``Peeæ[ keÀer GlheefÊe kewÀmes nesleer nw, cegK³e yeele nw ³en~ ... Fme Peeæ[ keÀes yeefve³eve ì^er kesÀ efcemeeue mes yengle De®íe mecePee mekeÀles nQ~ ³en

Yeer ieerlee keÀe %eeve nw, pees yeehe legcnW meccegKe yew" megveeles nQ, efpememes legce jepeeDeeW keÀe jepee yeveles nes, efHeÀj YeefkeÌle ceeie& ceW ³en ieerlee

Meeðe Deeefo yeveWies~ ³en Deveeefo [^ecee yevee ngDee nw~'' mee.yeeyee 2.9.04 efjJee. keÀuhe-Je=#e keÀer keÀuece keÀe jepe

Fme keÀuhe-Je=#e keÀe yeerpeªhe hejceelcee nw~ FmekeÀe ve³ee yeerpeejesheCe lees veneR neslee hejvleg FmekeÀer keÀuece ueieleer nw~ yeerpeªhe

hejceelcee keÀe meekeÀej ceW Deevee ner FmekeÀer keÀuece keÀer mLeehevee DeLee&led veeRJe DeLee&led peæ[ nw~ kewÀmes FmekeÀer keÀuece ueieleer nw, FmekeÀe je]pe

Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj FmekeÀer keÀuece ueiee jns nQ~ pees Deelcee³eW Deheves mebmkeÀejeW keÀes yeouekeÀj Fme keÀuece ueieeves kesÀ keÀe³e& ceW

men³eesieer yeveleer nQ, Jes ner henues-henues veF& ogefve³ee ceW peekeÀj GmekeÀe meleesÒeOeeve megKe Yeesieleer nQ~ hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW ceW %eeve

keÀe yeerpe yeeslee nw Deewj ³eesie efmeKeueelee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej DeelceeDeeW kesÀ mJeYeeJe-mebmkeÀej heefjJele&ve nesles nQ Deewj ve³es efJeée keÀer

keÀuece ueieleer nw~ pewmes efkeÀmeer Je=#e kesÀ efJekeÀeme ceW yeerpe Deewj Yetefce oesveeW keÀe cenlJe neslee nw Ssmes ner hejceelcee %eeve ªheer yeerpe lees

meJee&lceeDeeW ceW SkeÀ meceeve ner yeeslee nw hejvleg nj Deelcee GmekeÀes Deheves Deveeefo mebmkeÀejeW kesÀ Devegmeej OeejCe keÀjleer nw Deewj Deheves

peerJeve ceW efJekeÀeme keÀjleer nw~

Devle ceW meYeer ³eesefve keÀer Deelcee³eW yeerpeªhe ceW ner ye®eWies, efpevemes Deeies Je=ef× nesieer~

``legce ye®®es Fme Kesue keÀes Yeer peeveles nes~ ³en Kesue efkeÀlevee JeC[jHegÀue yevee ngDee nw~ Fme Kesue keÀe je]pe yeehe yew" mecePeeles nQ~ yeehe

vee@uespeHegÀue, yeerpeªhe nw, Jener DeekeÀj meejs Je=#e keÀer vee@uespe osles nQ~'' mee.yeeyee 21.12.04 efjJee. ``³en %eeve meye veneR ueWies~ pees Fme osJeer-osJelee Oece& kesÀ heÊes neWies, Jes ner ueWies~ yeekeÀer pees Deewj OeceeX keÀes ceeveves Jeeues neWies, Jes megveWies

veneR~... nce hetp³e mes hegpeejer yeves, Deye efHeÀj hetp³e yeveles nQ~'' mee.yeeyee 5.8.05 efjJee.

``legcekeÀes meye Oece& JeeueeW keÀe keÀu³eeCe keÀjvee nw~ ... ³en meyekeÀes mecePeevee heæ[lee nw~ Yeue [^ecee Devegmeej neslee nw hejvleg legce heeflele

lees yeve ie³es vee~... ³en Yeer [^ecee yevee ngDee nw, pees yeehe DeekeÀj mecePeeles nQ~ ³en %eeve meye OeceeX kesÀ efueS nw~''

mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. Q. pees Deelcee³eW $eslee kesÀ Devle ceW Deeves Jeeueer nQ, Jes Fme %eeve keÀes megveWieer Deewj pees Üehej kesÀ Deeefo ceW 100-50 meeue kesÀ Devoj ner

Deeves Jeeueer neWieer, Jes veneR megveWieer~ ke̳eeW?

Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj GmekeÀe efJeefYevve OeceeX kesÀ meeLe mecyevOe keÀe je]pe hejceelcee meJe& OeceeX keÀe Deveeefo efhelee nw Deewj ye´ïee meJe& Oeceex keÀe Deeefo efhelee nw leLee Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& meJe&

OeceeX keÀer mLeehevee keÀe cetue Þeesle nw~ FmeefueS keÀuheevle ceW meYeer Oece& JebMeeW kesÀ Oece&efhelee³eW hejceelcee mes DeekeÀj mevosMe DeJeM³e uesles nQ,

pees mevosMe Jes Deheves Oece& JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀes osles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hej Jes Deelcee³eW hejceOeece peeleer nQ Deewj Deheves mece³e hej

Gme Oece&JebMe ceW DeekeÀj pevce uesleer nQ~

Deeefo meveeleve Oece& keÀes Deeefo meveeleve Oece& ke̳eeW keÀne peelee nw, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer Deheves keÀes meveeleve Oece& keÀe keÀnueeves

JeeueeW keÀes veneR nw Deewj ncekeÀes Yeer veneR Lee, pees hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw Fme Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀe Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ®e¬eÀ

ceW hetCe& ªhe mes heeì& keÀYeer meceehle veneR neslee nw DeLee&led Fme Oece&JebMe keÀer Deelcee³eW meejs keÀuhe ceW Fme me=efä jbieceb®e hej jnleer nQ~

Deeefo meveeleve Oece& keÀe Dev³e OeceeX mes ke̳ee mecyevOe nw, FmekeÀe je]pe Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ hejceelcee Fme me=efä keÀe

yeerpeªhe nw Deewj Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& levee nw DeLee&led Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& meYeer OeceeX keÀe DeeOeej mlecYe nw,

efpemekeÀes keÀuhe-Je=#e ceW levee kesÀ ªhe ceW efoKee³ee ie³ee nw ke̳eeWefkeÀ meYeer Oece& Fme keÀuhe-Je=#e keÀer MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW nQ, pees Fmeer levee mes

efvekeÀueleer nQ~ meYeer OeceeX keÀer heeuevee Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& mes ner nesleer nw~ FmeerefueS yeeyee meowJe ³eeo efoueeles nQ - legce meYeer

OeceeX kesÀ hetJe&pe nes, legcekeÀes meYeer Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀer hetJe&peeW kesÀ meceeve heeuevee keÀjveer nw~

``³en ye´eïeCe heefjJeej meJee&lceeDeeW keÀe heefjJeej nw~ ye´eïeCe meYeer OeceeX ceW efyeKej ie³es nQ~ Ssmee keÀesF& Oece& veneR, efpemeceW ye´eïeCe ve hengb®es

neW~ Deye meye OeceeX mes efvekeÀue-efvekeÀue keÀj Dee jns nQ~... mesJee kesÀ efveefceÊe yevevee keÀesF& keÀce Yeei³e veneR nw~ ³en yengle Þesÿ Yeei³e nw~

yeæ[s mes yeæ[s hegC³eelcee yeve peeles nQ~... ³en ueemì mees HeÀemì peeves keÀer efJeMes<e efieHeÌì nw~'' De.yeeheoeoe 25.2.86

``Ssmes Yeer veneR efkeÀ meejer ogefve³ee mJeie& ceW pee³esieer~ pees keÀuhe henues mJeie& ceW Dee³es Les, Jes ner YeejleJeemeer efHeÀj Dee³eWies Deewj mele³egie-$eslee

ceW osJelee yeveWies~ Jes ner efHeÀj Üehej mes Deheves keÀes efnvot keÀnuee³eWies~ ³etB lees efnvot Oece& ceW Deye lekeÀ Yeer pees Deelcee³eW Thej mes Glejleer

jnleer nQ, Jes Yeer Deheves keÀes efnvot keÀnueeleer nQ uesefkeÀve Jes osJelee veneR yeveWieer Deewj ve ner mJeie& ceW Dee³eWieer~ Jes efHeÀj Yeer Üehej kesÀ yeeo

Deheves mece³e hej ner GlejWieer~ osJelee legce ner yeveles nes, efpevekeÀe Deeefo mes Devle lekeÀ heeì& nw~ ³en Yeer [^ecee ceW yeæ[er ³egefkeÌle nw~''

mee.yeeyee 15.9.04 efjJee. Q. Üehej kesÀ yeeo Yeer Deelcee³eW Deeleer jnleer nQ, pees efnvot keÀnueeleer nQ, GvekeÀes efkeÀme Oece& keÀne pee³esiee?

efJe®eejCeer³e leL³e ³en nw efkeÀ GvekeÀes osJeer-osJelee Oece& keÀe keÀn veneR mekeÀles ke̳eeWefkeÀ Jes mele³egie-$eslee ceW Deeleer veneR nQ Deewj efnvot keÀesF&

Oece& nw veneR Deewj ve ner GmekeÀe keÀesF& Oece&efhelee nw lees Gve DeelceeDeeW keÀes efkeÀme Oece& keÀe keÀnWies~

``meYeer OeceeX kesÀ pees yeæ[s-yeæ[s nQ, GvneW keÀes ³eneB Deevee DeJeM³e nw~ ... ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ veneR lees yeehe keÀes ³eeo keÀjvee kewÀmes

meerKes~ yeehe keÀe heefj®e³e lees meyekeÀes efceuevee nw~... ³eneB mes ¢efä efceuesieer ³ee lees legcnejer efceMeve yeenj pee³esieer~ legce keÀnWies yeehe keÀes

³eeo keÀjes lees Deheves Oece& ceW Tb®e heo hee³eWies~'' mee.yeeyee 2.4.05

``mee#eelkeÀej keÀje³ee Lee efkeÀ Oece& mLeehekeÀ Yeer Deeles nQ ¢efä uesves~ ³eeo keÀjles keÀjles efJekeÀce& efJeveeMe keÀjles pee³eW lees heo Tb®ee hee

mekeÀles nQ~ Deewj Oece& Jeeues Yeer Dee³eWies hejvleg efheíeæ[er ceW, mees Yeer pees Oece& kesÀ yeæ[s neWies~ Ssmes veneR efkeÀ DeYeer keÀe heeshe keÀesF& Dee³eWies~ vee,

vee~ henuee vecyej keÀe heeshe pees ogie&efle keÀes hee³ee nw, Jen Dee³esiee~'' mee.yeeyee 25.11.72 efjJee.

mebmeej ceW efJeefYevve OeceeX keÀer mLeehevee Deewj meyekesÀ efJeueerve neskeÀj SkeÀ meled Oece& keÀer mLeehevee keÀe je]pe keÀuheevle ceW hejceelcee DeekeÀj SkeÀ meled osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj meYeer Oece& JebMe keÀer Deelcee³eW Jeeheme

hejceOeece ®eueer peeleer nQ~ oes ³egieeW lekeÀ Fme Oeje hej SkeÀ Deeefo meveeleve osJeer osJelee Oece& ner neslee nw~ Üehej kesÀ yeeo Dev³e Oece& efhelee³eW

DeekeÀj Deheves-Deheves Oece&JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj Fme keÀuhe-Je=#e mes DeveskeÀ MeeKee³eW-ÒeMeeKee³eW efvekeÀueleer peeleer nQ Deewj me=efä

ªheer Je=#e Je=ef× keÀes heelee peelee nw~ nj Oece& JebMe keÀer Deelcee henues Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer Deelcee kesÀ leve ceW ner ÒeJesMe

keÀj Deheves Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ, efHeÀj GvekesÀ Oece& JebMe keÀer Deelcee³eW Thej mes Deeleer peeleer nQ~ keÀuheevle ceW peye hejceefhelee

hejceelcee DeekeÀj Deeefo meveeleve osJeer osJelee Oece& keÀer keÀuece ueieeles nQ lees Fme Oece& keÀer Deelcee³eW pees Dev³e OeceeX ceW keÀvJeì& nes ieF& nQ, Jes

hegve: Deheves Oece& ceW Jeeheme Dee peeleer nw Deewj efJeveeMe kesÀ yeeo SkeÀ Deeefo meveeleve osJeer osJelee Oece& ner jn peelee nw~ Fme mel³e keÀe %eeve

Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw DeLee&led meveeleve Meyo keÀe DeLe& Yeer DeYeer mecePe ceW Dee³ee nw~ FmekeÀe mel³e keÀe %eeve ceneYeejle Deeefo

ûevLeeW ceW Yeer Demheä ªhe ceW Jee|Cele nw~

``meJe& keÀer meÃefle keÀjves lees SkeÀ yeehe ner Deeles nQ~ ¬eÀeFmì, yeg× Deeefo efkeÀmekeÀer meÃefle veneR keÀj mekeÀles~ yeïee keÀes Yeer meÃefleoelee veneR

keÀn mekeÀles~ pees osJeer-osJelee Oece& keÀe efveefceÊe nw~ Yeue osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee lees efMeJeyeeyee keÀjles nQ~''

mee.yeeyee 04.07.05 efjJee. ``³es [^ecee yeæ[e JeC[jHegÀue yevee ngDee nw~ ³es yeele efkeÀmekeÀes henues veneR mecePeeveer nw~... yeekeÀer meYeer lees ³es %eeve veneR ueWies~ YekeÌle meYeer

nQ YeieJeeve kesÀ ye®®es, lees meYeer keÀes ke̳eeW veneR oslee? ke̳ee keÀesF& keÀce efÒe³e nw? efHeÀj keÀne peelee nw ³en [^ecee yevee ngDee nw~ ¬eÀeFmì

Deeefo keÀe mJeie& ceW heeì& ner veneR nw~ ke̳eeW veneR? ³en ÒeÍe>> lees G" veneR mekeÀlee~ [^ecee ceW meYeer keÀe Dehevee Dehevee heeì& nw~''

mee.yeeyee 12.1.73 efjJee. hejceelcee Deewj efJeefYevve Oece& mLeehekeÀeW kesÀ Oece&-mLeeheveeLe& hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀe je]pe

hejceelcee Yeer hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀjles nQ Deewj Oece&efhelee³eW Yeer hejkeÀe³ee ÒeJesMe keÀjles nQ hejvleg hejceelcee Dehevee keÀe³e& keÀjkesÀ

Jeeheme hejceOeece ®eues peeles nQ, Fme leve ceW meoe keÀeue veneR jnles nQ~ hejvleg Oece&efhelee³eW SkeÀ yeej ÒeJesMe keÀjkesÀ Jeeheme hejceOeece veneR

pee mekeÀles ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes hegvepe&vce ueskeÀj ³eneB ner heeì& yepeevee nw, Deheves Oece& JebMe keÀer heeuevee keÀjveer nw~ pewmes ye´ïee yeeyee kesÀ met#ce

Mejerj keÀe mee#eelkeÀej neslee nw, Jewmes ner Jes Oece&-mLeehekeÀ efpeme leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ, Gme leve kesÀ met#ce Mejerj keÀe Yeer DeveskeÀ

DeelceeDeeW keÀes mee#eelkeÀej neslee nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~

``heefJe$e Deelcee Deeleer nw Dehevee Oece& mLeeheve keÀjves~ pewmes hejceefhelee hejceelcee keÀYeer ogKe veneR Yeesie mekeÀlee~... ¬eÀeFmì keÀer h³eesj

meesue lees ogKe veneR Yeesie mekeÀleer~... ef¬eÀef½e³eve keÀe Òepeeefhelee nes ie³ee ¬eÀeFmì, efpemeceW ÒeJesMe keÀj ye®®es hewoe efkeÀ³es, Jen nes ieF& ceelee~

³es meye je]pe mecePeves kesÀ nQ~'' mee.yeeyee 25.12.04 efjJee. SkeÀ Oece& keÀer DeelceeDeeW keÀe otmejs OeceeX ceW heefjJee|lele nesves Deewj keÀuheevle ceW Deheves cetue Oece& ceW Jeeheme Deeves keÀe je]pe

Fme efJeée keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀuhe-keÀuhe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe nesleer nw~ heeb®e npeej Je<e& kesÀ yeeo nj ®eerpe DeCeg-hejceeCeg kesÀ

meeLe Deewj ®esleve Deelcee³eW Deheves hetJe& efveef½ele mLeeve hej hengB®e ner peeleer nQ~ ³en ieg¿e je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ kewÀmes

osJeer-osJelee Iejeves keÀer Deelcee kesÀ leve ceW ner meYeer Oece&-efhelee³eW ÒeJesMe neskeÀj Deheves Oece&-JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj GmeceW osJeer-

osJelee Oece& keÀer kegÀí Deelcee³eW heefjJee|lele nesleer nw, efpememes Gme Oece& JebMe keÀer Je=ef× nesleer nw~ pees Deelcee³eW Dev³e OeceeX ceW keÀvJeì& nesleer nQ

Jes hegve: keÀuheevele ceW Deheves cetue Oece& osJeer-osJelee Oece& ceW Jeeheme Dee peeleer nQ~ Fme heefjJele&ve keÀe Yeer yengle ieg¿e jnm³e nw~ peye

hejceelcee Fme Oeje hej Deeles nQ lees Jes Deelcee³eW ner Gme Oece&JebMe keÀer DeelceeDeeW keÀes hejceelcee keÀe efoJ³e mevosMe osves keÀer efveefceÊe yeveleer

nQ, hejceelcee kesÀ efoJ³e keÀle&J³e ceW men³eesieer yeveleer nw~

meYeer Oece&-JebMeeW keÀer mLeehevee Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& JebMe mes ner nesleer nw Deewj peye hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj efJeée

keÀe veJe-efvecee&Ce keÀjles nQ lees meYeer Oece&-JebMe keÀer Deelcee³eW DeekeÀj hejceelcee keÀe men³eesie keÀjleer nQ DeLee&led FmeceW Deeleer nQ~

``GvekeÀes lees osner-DeefYeceeveer yevekeÀj yeehe keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ ³eeo Yeer Jes ner keÀjWies pees Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& kesÀ Yeeleer

neWies~ Yeeleer lees yengle nesles nQ vee hejvleg meye vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej nesles nQ~ ³es yeele yeæ[er mecePeves Deewj mecePeeves keÀer nw~ ... pees

osJeer-osJelee Oece& Jeeues Deewj-Deewj OeceeX ceW keÀvJeì& nes ie³es nQ, GvneWkeÀes ³en Oece& ner De®íe ueiesiee, Jes HeÀì mes efvekeÀue Dee³eWies~ yeekeÀer

keÀesF& keÀes De®íe veneR ueiesiee, lees Jes heg©<eeLe& kewÀmes keÀjWies~'' mee.yeeyee 13.10.04 efjJee. ``legce ner ®e¬eÀ ueieekeÀj Deye efHeÀj Dee³es efceues nes~ pees Deewj-Deewj OeceeX ceW keÀvJeì& nes ie³es nQ, Jes Yeer DeekeÀj efceueWies~... keÀesF& efnvot mes

cegmeueceeve yevee lees Gmeer Oece& ceW Deelee jnsiee~ yeeo ceW DeekeÀj efceueWies~... legce Yeer henues cee³ee kesÀ cegjero Les vee~ Deye F&éej kesÀ yeveles

nes~ Jen Yeer [^ecee ceW heeì& nw~'' mee.yeeyee 21.4.05 efjJee. ``heej-efveJee&Ce ie³ee~ yeehe mecePeeles nQ - SkeÀ Yeer Jeeheme veneR pee mekeÀlee~ keÀe³eoe ner veneR, pees keÀesF& yeer®e ceW Jeeheme pee³es~ Peeæ[ Je=ef×

keÀes peªj heevee nw~ ... pees otmejs OeceeX ceW keÀvJeì& nes ie³es nQ, Jes efHeÀj Deheveer peien hej Dee pee³eWies~'' mee.yeeyee 10.8.05 efjJee. Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& Deewj efnvot Oece& keÀe je]pe

efnvot Oece& keÀe cetue mJeªhe ke̳ee nw, GmekeÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ JeemleJe ceW efnvot keÀesF& Oece& veneR nw, FmeefueS

efnvot Oece& keÀe keÀesF& Oece&-mLeehekeÀ veneR nw Deewj ve ner efnvot Oece& keÀe keÀesF& Oece&-Meeðe nw~ Yeejle keÀe cetue Oece& nw Deeefo meveeleve osJeer-

osJelee Oece& nw, pees Jeece ceeie& ceW peeves DeLee&led heeflele yeveves kesÀ yeeo DeLee&led Deheves owJeer iegCeeW mes efJenerve nesves kesÀ yeeo Deheves keÀes efnvot

keÀnueeves ueieles nQ~ JeemleJe ceW henues Meyo Dee³e& Deewj Devee³e& kesÀ ªhe ceW Lee, yeeo ceW cegmeueceeveeW kesÀ Deeves mes efnvot Meyo DeefmlelJe ceW

Dee³ee~ efHeÀj keÀuheevle ceW hejceelcee DeekeÀj ye´ïee kesÀ Üeje Deeefo meveeleve osJeer osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~

``Fme Peeæ[ mes meYeer keÀes ceeuetce heæ[ peelee nw~ Peeæ[ keÀes De®íer jerefle osKees - mele³egie ceW yejesyej osJeer-osJeleeDeeW keÀe jep³e Lee~...

efHeÀj vecyejJeej otmejs Oece& Deeles nQ~... efnmeeye keÀjvee ®eeefnS efkeÀ keÀewve-keÀewve Oece& keÀye Deeles nQ~'' mee.yeeyee 9.12.04 efjJee. ``keÀesF& mece³e Lee peye SkeÀ ner Oece& Lee, SkeÀ ner KeC[ Lee~ heerís Jewje³eìer Oece& Dee³es nQ~ henuee-henuee Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece&

nw~ meveeleve Oece& Yeer ³eneB Yeejle ceW ner keÀnles nQ~ hejvleg DeLe& lees mecePeles veneR nQ~... efMeJeyeeyee Yeejle ceW ner Deeles nQ, GvekeÀer pe³eefvle

Yeer ceveeles nQ~'' mee.yeeyee 7.6.05 efjJee. meveeleve Meyo keÀe je]pe DeLee&led efnvot Oece& mes Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece ueieves keÀe je]pe

JeemleJe ceW meveeleve Meyo keÀe DeLe& Yeer keÀesF& ³eLeeLe& jerefle veneR peeveles nQ~ osJeer-osJelee Oece& keÀer Deelcee³eW meejs keÀuhe ceW Fme

Oeje hej jnleer nQ Deewj heeì& yepeeleer nQ~ Dev³e OeceeX keÀer lejn Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀYeer veF& mLeehevee veneR nesleer nw Deewj

ve ner GmekeÀe keÀYeer hetje efJeveeMe neslee nw~ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece ueieleer nw, FmeefueS FmekeÀes meveeleve Oece& keÀne

peelee nw~ mele³egie-$eslee³egie ceW peerJeelcee³eW osJeer-osJelee keÀnueeleer nQ Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW Jeece ceeie& ceW peeves kesÀ keÀejCe Jes Deheves keÀes

efnvot keÀnueeves ueieles nQ ke̳eeWefkeÀ Gvemes heefJe$elee Deeefo owJeer iegCe efJeueerve nes peeles nQ~ keÀuheevle ceW hejceelcee ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj

efnvot Oece& mes Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer keÀuece ueieeles nQ, pees DeYeer ueie jner nw~

``mele³egie ceW osJelee³eW Les, Jes keÀneB ie³es - ³en efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ mecePeles Yeer nQ efkeÀ meye hegvepe&vce uesles nQ~ yeehe ves mecePee³ee nw

osJelee³eW hegvepe&vce uesles-uesles osJelee mes yeoue efnvot yeve ie³es nQ~ heeflele yeves nQ vee~ Deewj efkeÀmekeÀe Yeer Oece& yeoueer veneR neslee nw~ osJeleeDeeW

keÀe Oece& ke̳eeW yeoueer neslee nw, ³en efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ yeehe keÀnles nQ Jes Oece&YeÏä-keÀce&YeÏä nes ie³es~'' mee.yeeyee 18.9.04 efjJee. ``legce keÀnWies nceeje jep³e Deveeefo nw~ jep³e Jener nw, efmeHe&À heeJeve mes yeoue heeflele nesves mes veece yeoue peelee nw, osJelee kesÀ yeoues efnvot

keÀnueeles nQ~ nQ lees Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& kesÀ vee~... heeflele nQ lees veece efnvot jKe efo³ee nw~ hetíes efnvot Oece& keÀye, efkeÀmeves

mLeeheve efkeÀ³ee? lees yelee veneR mekeWÀies~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``yeehe ceveg<³e me=efä keÀe ®eslev³e yeerpeªhe nw~... Fme me=efä ªheer Peeæ[ keÀer GlheefÊe, heeuevee, efJeveeMe keÀe meeje %eeve GveceW nw~ legce peeveles

nes DeYeer GmekeÀe keÀuece ueie jne nw~'' mee.yeeyee 2.12.04 efjJee. me=efä ceW pevemebK³ee Je=ef× Deewj keÀce nesves keÀe je]pe

Jele&ceeve mece³e efJeée ceW pevemebK³ee efJemHeÀesì nes ie³ee nw DeLee&led efJeée ceW yeæ{leer ngF& pevemebK³ee Òee³e: meYeer osMeeW kesÀ efueS

efmejoo& yeveleer pee jner nw Deewj meYeer osMe pevemebK³ee Je=ef× mes ef®eefvlele nQ~ DeveskeÀ osMe pevemebK³ee ve yeæ{s, GmekesÀ efueS ¬eÀef$ece Ghee³e

{tB{les jnles nQ efHeÀj Yeer pevemebK³ee yeæ{leer ner peeleer nw~ pevemebK³ee ke̳eeW yeæ{ jner nw Deewj kewÀmes keÀce nesieer, pevemebK³ee keÀce keÀjvee

efkeÀmekeÀe keÀece nw, pevemebK³ee keÀye keÀce Leer Deewj efHeÀj keÀye Deewj kewÀmes keÀce nesieer, Fve meye jnm³eeW keÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee

nw~ yeeyee keÀnles - ³es je]pe Gve meYeer keÀes mecePeeDees, pees pevemebK³ee Je=ef× mes ef®eefvlele nQ Deewj GmekesÀ efueS Òe³elveMeerue nQ~ mele³egie

Deeefo ceW pevemebK³ee 9 ueeKe 16 npeej SkeÀ meew Dee" nesleer nw Deewj keÀuhe kesÀ Devle ceW 700 keÀjesæ[ kesÀ ueieYeie nw~ DeYeer efHeÀj mes Jener

9 ueeKe 16 npeej SkeÀ meew Dee" nesves Jeeueer nw Deewj meye Deelcee³eW cegefkeÌle Oeece ceW ®eueer pee³eWieer, efHeÀj Deheves mece³e hej Deheves Oece&

JebMe ceW heeì& yepeeves Dee³eWieer~

``legcekeÀes Peeæ[ keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw lees ®e¬eÀ keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~ yeehe keÀuhe-keÀuhe DeekeÀj keÀuhe-Je=#e keÀe meeje je]pe mecePeeles

nQ~... ³en ceveg<³e-me=efä ªheer Peeæ[ íesìs mes yeæ[e Deewj yeæ[s mes íesìe kewÀmes neslee nw, ³en yeehe mecePeeles nQ~''

mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``keÀuhe-Je=#e keÀe efcemeeue yeæ[ kesÀ Peeæ[ mes osles nQ~ meeje Peeæ[ Keæ[e nw, HeÀeGC[sMeve nw veneR~ ³eneB Yeer Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece&

keÀe HeÀeGC[sMeve nw veneR~... DeYeer legce yeehe keÀes Yeer peeve ie³es nes Deewj meejs [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle, [d³etjsMeve Deeefo keÀes Yeer peeve

ie³es nes~'' mee.yeeyee 15.10.04 efjJee.

``veF& ogefve³ee mes hegjeveer Deewj hegjeveer mes veF& kewÀmes yeveleer nw, ³en keÀesF& veneR peeveles nQ~... mele³egie-$eslee ceW osJeer-osJelee Oece& kesÀ efmeJeeS

Deewj keÀesF& Yeer Oece& neslee veneR~'' mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``yeehe ves ncekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw~ %eeve meeiej yeehe Dee³ee nw Deewj ncekeÀes me=efä-®e¬eÀ keÀe je]pe mecePeeles nQ, otmeje keÀesF& mecePee ve

mekesÀ~ ... keÀneB Fleveer keÀjesæ[eW ceveg<³eelcee³eW Deewj keÀneB efHeÀj 9 ueeKe~ Deewj meye keÀneB pee³eWies? Deye legcnejer yegef× ceW nw efkeÀ nce meye

Deelcee³eW Thej ye´ïeueeskeÀ ceW jnleer nQ, efHeÀj ³eneB DeeF& nQ heeì& yepeeves~ Deelcee keÀes ner SkeÌìj keÀnWies~'' mee.yeeyee 1.9.04 efjJee. ``Fme mece³e ogefve³ee ceW Fleves keÀjesæ[eW ceveg<³e nQ, JeneB legce 9 ueeKe neWies~ mees Yeer SyeeGì keÀne peelee nw~... yegef× keÀnleer nw - mele³egie ceW

yengle íesìe Peeæ[ neslee nw~... yegef× ceW ³en meeje ®e¬eÀ efHeÀjlee jns~'' mee.yeeyee 9.5.05 efjJee. keÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg keÀe je]pe / keÀuhe keÀer Dee³eg ueeKeeW Je<e& veneR, 5000 Je<e& keÀe je]pe

meeOeejCe ceveg<³eeW keÀes lees keÀuhe keÀer Dee³eg keÀe helee ner veneR hejvleg efJeÜeveeW ves MeeðeeW ceW keÀuhe keÀer Dee³eg ueeKeeW Je<e& efueKeer nw

Deewj Jew%eeefvekeÀeW ves lees me=efä keÀer Dee³eg DejyeeW-KejyeeW Je<e& yelee oer nw Deewj ceveg<³e De%eevelee mes Gme hej efJeéeeme ¬eÀles nQ~ JeemleJe ceW

me=efä lees Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, FmeefueS GmekeÀer Dee³eg keÀe ÒeÍe>> veneR G"lee nw hejvleg keÀuhe keÀer Dee³eg ueeKeeW Je<e& veneR, 5000 Je<e& nw,

FmekeÀe DebkeÀ Deewj DeebkeÀæ[eW (Fact and Figures) kesÀ meeLe %eeve yeeyee ves DeYeer mecePee³ee nw~ GmekesÀ Devegmeej DeYeer ³es 5000 Je<e& hetjs nesves Jeeues nQ~ Fme mel³e keÀe Yeer DeYeer ner %eeve efceuee nw~ nj 5000 Je<e& yeeo Fme keÀuhe Je=#e keÀer keÀuece hejceelcee kesÀ Üeje ueieleer nw

Deewj ³es Je=#e hegve: ve³ee nes peelee nw~

``³en Jewje³eìer OeceeX keÀe Peeæ[ nw~... Fme me=efä ªheer keÀuhe-Je=#e keÀer Dee³eg efyeukegÀue Ske̳etjsì nw~ heeb®e npeej Je<e& mes SkeÀ meskeÀC[ keÀe

Yeer HeÀke&À veneR nes mekeÀlee nw~... cepeyetle leye neWies peye heefJe$e nes Fme vee@uespe keÀes OeejCe keÀjWies~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. keÀuhe-Je=#e kesÀ De#e³eheve DeLee&led Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe je]pe

Fme keÀuhe-Je=#e keÀe keÀYeer efJeveeMe veneR neslee nw, FmeefueS Fmes De#e³e-Je=#e Yeer keÀne peelee nw~ ³es ve³ee Deewj hegjevee lees neslee nw

hejvleg FmekesÀ efueS FmekeÀe keÀesF& ve³ee yeerpeejesheCe veneR efkeÀ³ee peelee nw~ hejceelcee kesÀ Üeje FmekeÀer keÀuece ueieleer nw~ FmeefueS ³es Je=#e

Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, efpemekeÀer íe³ee ceW yew"ves mes Deelcee keÀer meJe& ceveeskeÀecevee³eW hetCe& nes peeleer nQ DeLee&led FmekesÀ Üeje Deelcee ceW hegve:

peeie=efle Dee peeleer nw~

``yeehe keÀnles nQ - ceQ ceveg<³e me=efä keÀe yeerpeªhe ntB~ ³en Guìe Peeæ[ nw~ ³en keÀuhe-Je=#e nw vee~... Peeæ[ Keæ[e nw uesefkeÀve HeÀeGC[sMeve nw

veneR, FmeefueS FmekeÀe yeefve³eve ì^er mes efcemeeue efo³ee peelee nw~'' mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. Je=#eheefle Deewj Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle keÀer oMee keÀe je]pe

hejceelcee Fme keÀuhe Je=#e keÀe yeerpeªhe nw, GvekeÀes ner Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle Yeer keÀne peelee nw~ ogefve³ee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej

keÀer oMee³eW ieeF& peeleer nQ, efpevekeÀe ceveg<³e megKe-ogKe mes ienje mecyevOe nw~ meYeer oMeeDeeW ceW ye=nmheefle keÀer oMee meyemes Þesÿ ieeF& peeleer

nw, efpemekesÀ ueieves ceveg<³e kesÀ peerJeve ces megKe-Meeefvle-mece=ef× Deeleer nw~ FmekeÀe jepe Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ peye Je=#eheefle

efMeJeyeeyee Fme ogefve³ee ceW Deelee nw leye ner Fme ogefve³ee hej Je=#eheefle keÀer oMee ueieleer nw Deewj ³es ogefve³ee veke&À mes yeoue keÀj mJeie& yeve

peeleer nw~ pees Deelcee³eW GvekesÀ meeLe GvekesÀ keÀce& ceW men³eesieer yeveleer nQ, GvekesÀ Thej Fme oMee keÀe efJeMes<e ÒeYeeJe neslee nw~

``DeYeer legcnejs hej ye=nmheefle keÀer oMee DeefJeveeMeer yew"leer nw, leye legce Decejhegjer kesÀ ceeefuekeÀ yeve peeles nes~... efpeve ye®®eeW keÀe ³eLeeLe&

³eesie nw, GvekeÀer meJe& keÀcexefvê³eeb ³eesieyeue mes JeMe ceW neWieer~... mJeie& ceW Tb®e heo heeves keÀes ye=nmheefle keÀer oMee DeefJeveeMeer oMee keÀne

peelee nw~ Jen yeehe ceveg<³e me=efä keÀe yeerpeªhe nw~'' mee.yeeyee 6.6.05 efjJee. ³eesie DeLee&le ³eeo keÀe je]pe

meejer ogefve³ee ceW Deewj efJeMes<e Yeejle ceW ³eesie keÀer yengle ceefncee nw, meye ueesie ³eesie meerKevee ®eenles nQ~ hejvleg JeemleefJekeÀlee ³en

nw efkeÀ ueesie ³eesie keÀe DeLe& Yeer veneR mecePeles nQ~ henues lees nce ueesie Yeer veneR mecePeles Les~ n"³eesie keÀer ef¬eÀ³eeDeeW keÀes ner ³eesie mecePeles

Les~ DeYeer yeeyee ves ³eesie Meyo keÀe ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ DeLe& yelee³ee nw Deewj jepe³eesie Deewj n"³eesie keÀe Devlej mecePee³ee nw~ Deelcee

keÀe hejceelcee mes mecyevOe ³ee GvekeÀer ³eeo ner ³eesie nw~ SkeÀ hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ner ³eLeeLe& ³eesie nw, efpememes Deelcee kesÀ

pevce-pevceevlej kesÀ heehe Yemce nesles nQ Deewj Deelcee heeJeve yeveleer nw~

``ef®e$e kesÀ meeLe efJeef®e$e Yeer ³eeo Dee³ee? ... efJeef®e$e kesÀ meeLe ef®e$e keÀes ³eeo keÀjves mes Kego Yeer ®eefj$eJeeve yeve pee³eWies~ Deiej efmeHe&À

ef®e$e keÀes Deewj ®eefj$e keÀes ³eeo keÀjWies lees ®eefj$e keÀer ner ³eeo jnsieer~ FmeefueS efJeef®e$e kesÀ meeLe ef®e$e Deewj ®eefj$e ³eeo Dee³es~''

De.yeeheoeoe 18.1.70

``³en meye %eeve keÀe cevLeve Devoj ceW ®euelee jns~ yeehe ceW %eeve Deewj ³eesie oesveeW nQ, legcnejs ceW Yeer nesvee ®eeefnS~ %eeve Deewj ³eesie oesveeW

meeLe-meeLe ®euelee nw~ Ssmes veneR efkeÀ ³eesie ceW yew"es, yeeyee keÀes ³eeo keÀjles jnes Deewj vee@uespe Yetue pee³es~'' mee.yeeyee 13.11.04 efjJee. ``%eeve Deewj ³eesie oesveeW Deueie ®eerpe nQ~ ³eesie keÀes %eeve veneR keÀnWies~... ye®®eeW keÀer yegef× ceW %eeve Deewj ³eesie keÀe keÀvì^emì mheä nesvee

®eeefnS~ yeehe keÀnles cegPes ³eeo keÀjes, ³en %eeve veneR ngDee~... %eeve nw me=efä-®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw, GmekeÀer vee@uespe~''

mee.yeeyee 21.2.05 efjJee.

``yeehe keÀes %eeve keÀe meeiej keÀne peelee nw, ³eesie keÀe meeiej lees veneR keÀnWies vee~... Deye yeehe Deles nQ leye meejer me=efä keÀe keÀu³eeCe neslee

nw~ ³en nw Yeei³eMeeueer jLe, Fvemes efkeÀleveer mee|Jeme nesleer nw~'' mee.yeeyee 21.2.05 efjJee. ``³en yeæ[er cebefpeue nw~ Deiej me®®eer cebefpeue heeveer nw lees ³eeo ceW jnvee nw~ O³eeve mes %eeve De®íe nw Deewj %eeve mes ³eeo De®íer nw~...

%eeve lees yeæ[e menpe nw~ íesìe ye®®ee Yeer mecePee mekeÀlee nw hejvleg ye®®ee ceQ pees ntB, pewmee ntB Jewmes ³eLeeLe& jerefle peeves Deewj Deheves keÀes

Deelcee mecePe ³eeo Leesæ[sner keÀj mekeWÀies~'' mee.yeeyee 17.6.05 efjJee. ``keÀnWies nce lees efMeJeyeeyee keÀes ner ³eeo keÀjles Les hejvleg me®eceg®e ³eeo ceW Les? efyeukegÀue meeFuesvme ceW jnves mes efHeÀj ³en ogefve³ee Yeer Yetue

peeleer nw~ Deheves keÀes "ievee veneR nw efkeÀ nce lees efMeJeyeeyee keÀer ³eeo ceW nQ~ ³eeo ceW osn kesÀ meye Oece& Yetue peeves ®eeefnS~ ncekeÀes efMeJeyeeyee

keÀefMeMe keÀj meejer ogefve³ee Yegueeles nQ~... Deheves keÀes efce³eeb efceùè mecePe "ieer veneR keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 7.5.04 efjJee. ``yeehe keÀer ³eeo kesÀ meeLe-meeLe Iej keÀer Yeer ³eeo peªj ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Deye Jeeheme Iej peevee nw~ Iej ceW ner yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~

Yeue legce peeveles nes yeeyee Fme leve ceW DeekeÀj ncekeÀes megvee jns nQ hejvleg yegef× hejceOeece mJeerì nesce mes ìtìveer veneR ®eeefnS~... yeehe lees

meskeÀC[ ceW keÀneb Yeer pee mekeÀles nQ~'' mee.yeeyee 13.8.05 efjJee. ³eesie kesÀ DeLe& Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe

Deelcee keÀe mecyevOe Deewj GvekeÀer mvesn³egkeÌle mce=efle keÀes ner ³eesie keÀne peelee nw, efpememes Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee

nw~ JeemleJe ceW Deelcee keÀe osn, YeeweflekeÀ heoeLeeX, DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe mecyevOe Yeer ³eesie ner nw hejvleg Gme meyemes DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee nw, FmeefueS GmekeÀes ³eesie veneR keÀne peelee nw, GmekeÀes efJe³eesie keÀne peelee nw~ ³eLeeLe& ³eesie ke̳ee nw?

osn meefnle osn kesÀ meJe& Oece& Yetue Deheves keÀes Deelcee mecePe SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjvee ner ³eLeeLe& ³eesie nw~ osn meefnle osn kesÀ

meJe& Oece& Yetue pee³eW Deewj Deheves efyevogªhe DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes SkeÀ efyevogªhe hejceelcee keÀer ner ³eeo jns Deewj kegÀí Yeer ³eeo ve

Dee³es~ Deheves cetue mJeªhe DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes efyevog-ªhe yeehe keÀer hejceOeece ceW ³eeo ner ³eLeeLe& ³eesie nw, efpememes

Deelcee kesÀ heehe keÀìles nQ~ GmekesÀ yeeo efkeÀmeer Yeer ªhe mes hejceelcee keÀer ³eeo keÀjvee Yeer ³eesie ner nw hejvleg efmLeefle vecyejJeej nes peeleer nw,

Gme Devegmeej ner GmekeÀe ÒeYeeJe neslee nw DeLee&led heehe keÀìles nQ Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw~

peerJeelcee mLetue-met#ce Fefvê³eeW mes pees Yeer ûenCe keÀjlee nw, Jen meye ³eesie keÀes ÒeYeeefJele keÀjlee nw~ GmekeÀer mce=efle ³eesie ceW Deeleer

nw, FmeefueS yeeyee ves Fve meye yeeleeW kesÀ efJe<e³e ceW %eeve efo³ee nw, pees efpelevee hejnspe jKelee nw, GmekeÀe ³eesie Glevee ner meHeÀue neslee nw~

``DeYeer efMeJeyeeyee efceuee nw lees GvekeÀer cele hej ®euevee ®eeefnS vee~ keÀesF& Yeer osnOeejer keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ keÀesF& keÀer Yeer ³eeo ve

Dee³es~ ef®e$e Yeer keÀesF& keÀe veneR jKevee nw~ SkeÀ efMeJeyeeyee keÀer ner ³eeo jns~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee. ``FmekeÀes ner ³eesie Deefive keÀne peelee nw~ ³en Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie nw, pees yeehe ner nj 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo DeekeÀj efmeKeueeles

nQ~ yesno keÀe yeehe ner Yeejle ceW, Fme meeOeejCe leve ceW DeekeÀj legce ye®®eeW keÀes ³en ³eesie efmeKeueeles nQ~ Fme ³eeo mes ner legcnejs pevce-

pevceevlej kesÀ heehe keÀì pee³eWies~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀer nj ÒekeÀej keÀer mecYeeue Yeer nesleer jnleer nw~ yeerceejer Deeefo ceW Yeer efJekeÀejer efce$e-mecyevOeer Dee³eW, ³en lees De®íe veneR nw~ nce

hemevo Yeer veneR keÀjW~ veneR lees DevlekeÀeue Jen efce$e-mecyevOeer ner ³eeo heæ[Wies~... veneR, GvneW keÀes yegueevee, keÀe³eoe veneR nw~... ³en nw

nesueerSmì Dee@HeÀ nesueer mLeeve~ heeflele ³eneB "nj ve mekeWÀ~'' mee.yeeyee 16.9.04 efjJee. ``Deheveer vemeerye keÀes yeveevee Deheves neLe ceW nw~ lees Deye uee@ìjer kesÀ Fvlepeej ceW veneR jnvee, Fvlepeece keÀjles jnvee~ lees ³eesie mes ner Sce

hetje nesiee hejvleg oesveeW yeeleeW keÀes ve ®eenves Jeeuee ner efveme¥keÀuhe neslee nw, GvekeÀes ner me®®ee ³eesieer keÀne peelee nw~'' (oesveeW keÀer ef®evlee ve

nes, mJeYeeefJekeÀ heg©<eeLe& nes) De.yeeheoeoe 6.7.69

``Jen ³eeo mLeeF& "njleer veneR nw~ ceQ Deelcee efyevoer ntB, yeeyee Yeer efyevoer nw, Jen nceeje yeehe nw~... Deelcee Yeer efvejekeÀej, hejceelcee Yeer

efvejekeÀej nw, FmeceW HeÀesìes keÀer Yeer yeele veneR nw~ legcekeÀes lees Deelcee efve½e³e keÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw Deewj osneefYeceeve íesæ[vee nw~''

mee.yeeyee 7.2.05 efjJee. ``legce ye®®eeW keÀer ³eeo ³eLeeLe& nw~ legce Deheves keÀes Fme osn mes v³eeje, Deelcee mecePekeÀj yeehe keÀes ³eeo keÀjles nes~ legcekeÀes keÀesF& keÀer Yeer

osn keÀer ³eeo veneR Deeveer ®eeefnS~... osner-DeefYeceeveer neskeÀj efpelevee yeehe keÀes ³eeo keÀjWies, Glevee efJekeÀce& efJeveeMe neWies~ DeYeer legcekeÀes

%eeve keÀe leermeje ves$e efceuelee nw~'' mee.yeeyee 18.2.05 efjJee.

³eesie keÀe peerJeve ceW ke̳ee cenlJe nw? Deelcee keÀes heeJeve yeveeves kesÀ efueS ³eesie ner SkeÀcee$e meeOeve nw~ Yeues kegÀí Deelcee³eW Devle mece³e mepee³eW KeekeÀj heeJeve yeveleer

nQ hejvleg Jen keÀesF& heg©<eeLe& veneR nw~ ³eesieyeue mes veF& ogefve³ee mJeie& keÀer mLeehevee nesleer nw~ ³eesie mes ner %eeve keÀer Deewj owJeer iegCeeW keÀer OeejCee

nesleer nw~ Yeues ³eesie kesÀ efueS Yeer %eeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw hejvleg %eeve keÀer OeejCee, %eeve leueJeej ceW yeue ³eesie kesÀ Üeje ner Deelee

nw~ ³eesie mes %eeve kesÀ DeveskeÀ jnm³e yegef× ceW mheä nesles nQ~ ³eesie mes ner Deelcee Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Fme ÒekeÀej nce

osKeW lees peerJeve kesÀ nj #es$e ceW ³eesie DeeJeM³ekeÀ nw~ ³eesie efJenerve nesves mes ner Deelcee mJeie& mes veke&À ceW ®eueer peeleer nw, efHeÀj veke&À mes mJeie&

ceW ues peeves kesÀ efueS ³eesie ner SkeÀcee$e DeeOeej nw~

``yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes %eeve Deehe ner Fcepe& nes peelee nw~ pees yeehe keÀes ³eeo keÀjlee nw, GvekeÀes nj keÀe³e& ceW yeehe keÀer ceoo efceue ner

peeleer nw~... Deiej vee@uespe mes ueeFì-ceeFì veneR lees Jen vee@uespe ner efkeÀme keÀece keÀer!... F&éejer³e vee@uespe ke̳ee yevee³esieer? F&éejer³e

efmLeefle~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``Yeue ye®®es keÀnles nQ efkeÀ yengle menpe nw hejvleg ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmee peevekeÀj ³eeo keÀjles nQ!... ceQ Deelcee efyevog ntB Deewj nceeje

yeeyee Yeer efyevoer nw~... ceveg<³eeW keÀes ³en kewÀmes mecePee³eW, Fme hej efJe®eej meeiej cebLeve ®euevee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 2.2.05 efjJee. ³eesie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe

³eesie keÀe %eeve, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe Yeer yeehe ner yeleeles nQ, efpemekeÀes peevekeÀj ner nce ³eesie keÀe ³eLeeLe& DeY³eeme keÀj

mekeÀles nQ Deewj GmeceW meHeÀuelee hee mekeÀles nQ~

``³eesieer Jen nw, pees Deheveer ¢efä mes ner efkeÀmeer keÀes Meevle keÀj os~... SkeÀoce mevveeìe nes pee³esiee~ peye legce DeMejerjer yeve peeles nes efHeÀj

yeehe keÀer ³eeo ceW jnles nes lees ³ener me®®eer ³eeo nw~'' mee.yeeyee 30.5.05 efjJee. ``keÀesefMeMe keÀj Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes lees yeehe keÀer ³eeo Yeer jnsieer~ osn ceW Deeves mes efHeÀj osn kesÀ meye mecyevOe ³eeo Dee³eWies~

³en Yeer SkeÀ uee@ nw~ ... efkeÀmekeÀer jie ìtìleer veneR nw~ hetíles nQ - yeeyee ³en ke̳ee nw! Dejs, legce veece-ªhe ceW ke̳eeW HeBÀmeles nes~ SkeÀ lees

legce osneefYeceeveer yeveles nes Deewj otmeje efHeÀj legcneje keÀesF& heemì keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw, Jen OeesKee oslee nw~''

mee.yeeyee 3.6.05 efjJee. ``Deiej ³eesie veneR ueielee lees DeJeM³e ner Fefvê³eeW Üeje DeuhekeÀeue kesÀ megKe Òeehle keÀjeves Jeeues Deewj meoekeÀeue keÀer Òeeefhle mes Jebef®ele

keÀjeves Jeeues keÀesF& ve keÀesF& Yeesie Yeesieves ceW ueies ngS nQ, FmeefueS Deheves efvepeer keÀe³e& keÀes Yetues ngS nQ~ pewmes DeepekeÀue kesÀ mecheefÊe Jeeues Jee

keÀefue³egieer jepee³eW peye Yeesie-efJeueeme ceW J³emle nes peeles nQ lees Dehevee efvepeer keÀe³e& jep³e keÀjvee Jee Dehevee DeefOekeÀej Yetue peeles nQ~ Ssmes

ner Deelcee Yeer Yeesie Yeesieves ceW J³emle nesves kesÀ keÀejCe ³eesie Yetue peeleer nw~ .. peneB Yeesie nw, JeneB ³eesie veneR~'' De.yeeheoeoe 16.10.75

``yeeyee HeÀesìes efvekeÀeueves keÀes Yeer cevee keÀjles nQ~... yeeyee-ceccee keÀe ef®e$e osKeves ueie heæ[Wies, efMeJeyeeyee Yetue pee³esiee~ legce DeelceeDeeW

keÀes lees efvejekeÀej yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw~ FmeefueS ceQ HeÀesìes Deeefo osKelee ntB lees HeÀeæ[ Yeer oslee ntB~ mecePeles nQ ³en ceccee-yeeyee kesÀ

HeÀesìes osKeles jnles nQ~ cejves mece³e Deiej GvekeÀes ner osKeles jns lees ogie&efle nes pee³esieer~... mecePeles nQ FvekeÀe efMeJeyeeyee mes ³eesie ìtìe

ngDee nw, leye keÀnles nQ yeeyee nceejs meeLe HeÀesìes efvekeÀeuees~ yeeyee keÀes ³en HeÀesìes Deeefo efvekeÀeuevee De®íe veneR ueielee~ keÀneB meekeÀej ceW

HebÀme keÀj cej ve pee³eW~'' mee.yeeyee 16.7.72 efjJee. ``legcekeÀes veMee nesvee ®eeefnS ieghle ceW yeehe mes nce Jemee& ues jns nQ~ keÀesF& ef®e$e Deeefo keÀes nce ³eeo veneR keÀjles nQ~ HeÀesìes kesÀ efueS keÀnles

nQ~ ceQ mecePelee ntB hetje %eeve veneR G"e³ee nw leye HeÀesìes ceebieles nQ~... keÀesF& Yeer ef®e$e keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~ efMeJeyeeyee keÀe HeÀjceeve nw

ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~... ceeB keÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[ves mes ogie&efle keÀes hee³eWies~'' mee.yeeyee 17.7.72 efjJee. ``yeeyee Dee³es nQ cegjueer ®eueekeÀj ®eues pee³eWies~ FvekeÀer yegef× Yeer JeneB jnleer nw~... FveceW efMeJeyeeyee ner ve nesiee lees ³eeo ke̳eeW keÀjWies~...

legce ³eeo JeneB keÀjes~... Ssmes veneR efmeHe&À FvekeÀes yew" osKevee nw~ yeeyee ves mecePee³ee nw efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀj efHeÀj FvekeÀer ieeso ceW Deevee

nw~ veneR lees heehe nes pee³esiee~'' mee.yeeyee 12.11.73 efjJee. ³eesie ceW DeebKeW KeesuekeÀj DeY³eeme keÀjves keÀe jepe

yengOee ogefve³ee ceW meeOekeÀ DeebKeW yevo keÀjkesÀ ner O³eeve keÀjles nQ hejvleg yeeyee ves keÀne nw legcneje keÀce&³eesie nw DeLee&led legcekeÀes keÀce&

keÀjles ngS Yeer ³eesieer peerJeve OeejCe keÀjvee nw Deewj Iej-ie=nmLe ceW jnles ³eesieer DeJemLee yeveeveer nw~ DeebKeW yevo keÀjkesÀ Deelcee keÀce& veneR

keÀj mekeÀleer nw Deewj YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW pees Yeer Òeeefhle nesves Jeeueer nw, Jen DeYeer kesÀ keÀce& hej ner DeeOeeefjle nw~ FmeefueS yeeyee ves

ncekeÀes DeebKeW KeesuekeÀj ³eesie keÀe DeY³eeme keÀjves keÀer Þeercele oer nw~ peye ³es Deeole hekeÌkeÀer nes peeleer nw lees keÀce& keÀjles Yeer ³eesie keÀer

DeJemLee jnleer nw, efpememes keÀce& Þesÿ neslee nw Deewj Þesÿ keÀce& keÀer ÒeeueyOe Yeer Þesÿ efceueleer nw~

otmejer yeele DeebKeW yevo keÀjkesÀ ³eesieeY³eeme keÀjves hej ceve ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mebkeÀuhe-efJekeÀuhe G"les nQ, pees DeebKeW KeesuekeÀj

DeY³eeme keÀjves hej veneR G"les nQ~ Yeues ner DeebKeW KeesuekeÀj DeY³eeme keÀes hekeÌkeÀe keÀjves ceW Leesæ[e DeefOekeÀ heg©<eeLe& keÀjvee neslee nw hejvleg

Jen yengle ner efnlekeÀj nw~

Deheves keÀes Deelcee mecePeves Deewj otmejs keÀes Yeer DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW osKeves mes SkeÀ-otmejs keÀes MeefkeÌle keÀer DevegYetefle nesleer nw,

MeefkeÌle keÀe Deeoeve-Òeoeve neslee nw, pees ³eesie keÀer efmeef× ceW yengle mene³ekeÀ nw~ ³es meye DeebKeW KeesuekeÀj DeY³eeme keÀjves hej ner mecYeJe nw~

yeeyee ves ncekeÀes Deheves keÀu³eeCe kesÀ meeLe DeewjeW kesÀ keÀu³eeCe keÀer Yeer Þeercele oer nw, pees nce DeebKeW KeesuekeÀj ³eesieeY³eeme keÀjves hej ner

keÀj mekeÀles nQ DeLee&led otmejeW keÀes Yeer DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀje mekeÀles nQ~

Fme ÒekeÀej nce osKeW lees DeebKeW KeesuekeÀj ³eesieeY³eeme keÀjvee ner ³eLeeLe& ³eesie nw Deewj ³eesie keÀer efmeef× kesÀ efueS yengle mene³ekeÀ nw~ jepe³eesie Deewj n"³eesie keÀe Devlej keÀe je]pe

oes ÒekeÀej kesÀ ³eesie keÀe iee³eve nw, SkeÀ nw n"³eesie Deewj otmeje nw jepe³eesie~ Fve oesveeW keÀes ner efYevve-efYevve veeceeW mes peevee peelee

nw~ n"³eesie MeejerefjkeÀ ef¬eÀ³ee³eW nQ DeLee&led n"³eesie Mejerj kesÀ meeLe ner neslee nw peye efkeÀ jepe³eesie yegef× keÀer ef¬eÀ³ee nw~ yegef× mes Deheves keÀes

Deelcee mecePevee Deewj yegef× mes hejceelcee keÀes peevekeÀj ³eeo keÀjvee ner jepe³eesie nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW YeefkeÌle-³eesie, meebK³e-³eesie, mev³eeme-

³eesie Deeefo meYeer ³eesie Mejerj kesÀ meeLe ner nesles nQ, pees SkeÀ ÒekeÀej kesÀ n"³eesie ner nQ~ n"³eesie mes Deelcee keÀer keÀYeer Yeer ®eæ{leer keÀuee veneR

nes mekeÀleer, Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ Yeues ner n"³eesie ceW Yeer Deelce-keÀu³eeCe keÀe ue#³e jKeves mes mes Glejleer keÀuee keÀer ieefle cevo nes

peeleer nw ke̳eeWefkeÀ GmeceW Yeer Deheves keÀceeX hej O³eeve jnlee nw~ jepe³eesie mes J³eefkeÌleiele Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer Deewj meecetefnce ªhe

mes efJeée keÀer Yeer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw DeLee&led ve³es efJeée keÀe efvecee&Ce neslee nw~ n"³eesie mes DeuhekeÀeue kesÀ efueS MeejerefjkeÀ mJeemL³e keÀe

ueeYe neslee nw peyeefkeÀ jepe³eesie mes Deelcee mJemLe nesleer nw Deewj peye Deelcee mJemLe nesleer nw lees Mejerj Yeer DeJeM³e ner mJemLe nesiee~ Fme

ÒekeÀej osKeW lees oesveeW ner ³eesie SkeÀ-otmejs kesÀ efJehejerle nQ~

efve&mebkeÀuhe meceeefOe - efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀe je]pe

n"³eesie kesÀ cetue Meeðe helebpeefue ³eesie ceW oes ÒekeÀej keÀer efmeef׳eeb yeleeF& ieF& nQ~ SkeÀ efve&mebkeÀuhe meceeefOe Deewj otmejer nw

efvee|JekeÀuhe meceeefOe~ ³es efve&mebkeÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe MeyoeW keÀe jepe³eesie ceW Yeer Òe³eesie neslee nw~ Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀer ³es oes cetue

efmLeefle³eeb nQ~ nj peerJeelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw megKe-Meeefvle, efpemekesÀ efueS efvee|JekeÀuhe efmLeefle keÀe DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ nw hejvleg

efvee|JekeÀuhe efmLeefle keÀer efmeef× kesÀ efueS efveme¥keÀuhe efmLeefle keÀe meHeÀue DeY³eeme hejceeJeM³ekeÀ nw~ Jewmes lees oesvees SkeÀ-otmejs keÀer hetjkeÀ

efmLeefle³eeb nQ~ pewmes mele³egie ceW peeves kesÀ efueS henues cetueJeleve peevee DeeJeM³ekeÀ nw Ssmes ner efvee|JekeÀuhe efmLeefle kesÀ efueS efveme¥keÀuhe efmLeefle

keÀe meHeÀue DeY³eeme DeeJeM³ekeÀ nw~ efve&mebkeÀuhe DeLee&led yeerpe ªhe efmLeefle Deewj efvee|JekeÀuhe DeLee&led Meg× mebkeÀuheeW ceW jceCe, DebMecee$e Yeer

DeMeg× mebkeÀuhe ³ee J³eLe& mebkeÀuhe ve ®eues~ peye efveme¥keÀuhe efmLeefle mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw leye ner Deelcee DeMeg×

mebkeÀuheeW, J³eLe& mebkeÀuheeW, meeOeejCe mebkeÀuheeW mes Thej G"keÀj Þesÿ mebkeÀuheeW ceW DeLee&led efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW jnves ceW meceLe& nesleer nw~

``keÀesF& kegÀí keÀnW lees megvee-Devemegvee keÀj osvee ®eeefnS~... legcekeÀes lees keÀne ie³ee nw - meejs ogefve³ee keÀes Yetue peeDees, Deheves keÀes Deelcee

mecePees~ Deelcee keÀeveeW efyeiej megvesieer kewÀmes, DeMejerjer nes peeDees~ pewmes Deelcee jele keÀes DeMejerjer nes peeleer nw, mees peeles nQ lees keÀesF& ieuee

Yeer keÀeì keÀj peeles nQ lees helee veneR heæ[lee nw~... peye lekeÀ DeMejerjer veneR yeves nes leye lekeÀ kegÀí ve kegÀí cee³ee keÀer ®eesì ueieleer ner

jnsieer~'' mee.yeeyee 13.1.69

Devleceg&Ke DeLee&led efveJee&Ce efmLeefle keÀe je]pe JeeCeer mes hejs efveJee&Ce efmLeefle ke̳ee nw, ³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Devleceg&Kelee efkeÀleveer DeeJeM³ekeÀ nw Deewj Devleceg&Kelee mes

Deelcee keÀes ke̳ee-ke̳ee ueeYe nesles nQ, ke̳ee-ke̳ee DevegYetefle³eeb nesleer nQ - Jen meye je]pe yeeyee ves yelee³es nQ Deewj GmekesÀ DeY³eeme kesÀ efueS

DeeJeM³ekeÀ efJeefOe-efJeOeeve Yeer yelee³es nQ~

``efveJee&ve efmLeefle ceW efmLele neskeÀj JeeCeer ceW Dee³eWies lees JeeCeer ceW Yeer Meyo keÀce uesefkeÀve MeefkeÌleMeeueer p³eeoe neWies~... DeehekesÀ SkeÀ Meyo

ceW npeejeW MeyoeW keÀe jnm³e mecee³ee ngDee nesiee, efpememes J³eLe& JeeCeer Dee@ìescesefìkeÀueer meceehle nes pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 26.10.71

``Deehe Yeer efpelevee DeC[jûeeGC[ DeLee&led Devleceg&Keer jnWies, Glevee ner veF&-veF& FvJesvMeve Jee ³eespevee³eW efvekeÀeue mekeWÀies~ DeC[jûeeGC[

jnves mes SkeÀ lees Jee³egceC[ue mes ye®eeJe nes pee³esiee, otmeje SkeÀevle Òeehle nesves kesÀ keÀejCe ceveve MeefkeÌle Yeer yeæ{leer nw Deewj leermeje keÀesF&

Yeer cee³ee kesÀ efJeIveeW mes mesHeÌìer keÀe meeOeve yeve peelee nw~'' De.yeeheoeoe 24.6.71 ``Devleceg&Keer neskeÀj kesÀ keÀe³e& keÀjves mes SkeÀ lees efJeIveeW mes ye®eeJe, otmeje mece³e keÀe ye®eeJe Deewj leermeje mebkeÀuheeW keÀe ye®eeJe Jee ye®ele

nes pee³esieer~... peye Dece=leJesues Òeesûeece mesì keÀjWies leye ner mece³e keÀer ye®ele Deewj meHeÀuelee DeefOekeÀ nes pee³esieer~''

De.yeeheoeoe 24.6.71

``SkeÀ meskesÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW pewmeer efmLeefle ceW efmLele nesvee ®eenW, Gme efmLeefle ceW efìkeÀ pee³eW~ ... Fme DeY³eeme keÀes menpe Deewj

efvejvlej yeveeDees~ Ssmes DeY³eemeer DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes mee#eelkeÀej keÀjeves Jeeues mee#eeled yeeheoeoe efoKeeF& oWies~ pewmes JeeCeer ceW Deevee

efkeÀlevee menpe nw, Jewmes ner ³en JeeCeer mes hejs peevee Yeer Flevee ner menpe nesvee nw~'' De.yeeheoeoe 18.6.71

efyevog DeLee&led efyevog ªhe efmLeefle keÀe je]pe

Deelcee efyevog nw, hejceelcee Yeer efyevog nw Deewj ³es efJeée-veeìkeÀ Yeer efyevog nw~ DeeO³eeeflcekeÀ heg©<eeLe& ceW meHeÀuelee Òeehle keÀjves kesÀ

efueS efyevog keÀe efkeÀlevee cenlJe nw, FmekeÀer mel³elee Yeer yeeyee ves yeleeF& nw, efpememes nce Deheves heg©<eeLe& ceW menpe meHeÀuelee Òeehle keÀj

mekeÀles nQ~ Deelcee SkeÀ efyevog DeLee&led DeCeg nw, Deheves efyevogªhe ceW efmLele nesves mes Deelcee keÀes ke̳ee-ke̳ee Òeeefhle³eeb nesleer nw, ke̳ee DevegYet-

efle³eeb nesleer nw, Fme mel³e keÀes peeveves mes ner nce GmekeÀe ueeYe G"e mekeÀles nQ~ yeeyee Yeer ncekeÀes efyevogªhe efmLeefle kesÀ DeY³eeme kesÀ efueS

meoe ner Òesefjle keÀjles jnles nQ Deewj Gme efmLeefle keÀe meHeÀue DeY³eeme kewÀmes nes, GmekesÀ efueS ³egefkeÌle³eeB yeleeles jnles nQ~

``mece³e keÀer meceerhelee kesÀ ÒeceeCe mJe-heefjJele&ve keÀer MeefkeÌle Ssmeer leerJe´ nesveer ®eeefnS pewmes keÀeiepe kesÀ Thej efyevoer ueieeDees lees efkeÀleves ceW

ueieleer nw? meskeÀC[ Yeer veneR~ Ssmeer leerJe´ ieefle nw? ... meYeer ves ³eeoh³eej efoue mes Yespee nw~... yeeheoeoe meYeer keÀes ³eeoh³eej kesÀ meeLe-

meeLe ³ener Jejoeve os jns nQ - yeerleer keÀes yeerleer keÀj efyevoer ueiee³es, efyevoer yeve, efyevog yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ ³ener meYeer kesÀ ³eeo Jee

mecee®eejeW keÀe jsmheeC[ yeeheoeoe os jns nQ~'' De.yeeheoeoe 15.10.04

``pewmes DeebKeeW ceW efyevoer nw ... Ssmes Deelcee Jee yeehe keÀer mce=efle keÀer efyevoer ¢efä-Je=efÊe mes iee³eye veneR nes~ HeÀe@uees HeÀeoj keÀjvee nw vee, lees

pewmes yeehe keÀer ¢efä-Je=efÊe ceW nj ye®®es kesÀ efueS mJeceeve nw, mecceeve nw, Ssmes ner Deheveer ¢efä-Je=efÊe ceW Yeer nes~... pees ceve ceW Deelee nw efkeÀ

³en yeoue pee³es... Jen Je=efÊe mes yeoueWies, yeesueves mes veneR~'' De.yeeheoeoe 15.10.04

``Deheves ceve-yegef× keÀes keÀneB lekeÀ SkeÀ meskesÀC[ ceW ye´skeÀ ueiee mekeÀles nes Deewj ceesæ[ mekeÀles nes?... efyevog ªhe ceW efmLele jnves keÀer keÀceer

keÀe keÀejCe ³ener nw efkeÀ henuee hee" ner keÀ®®ee nw~ keÀce& keÀjles ngS Deheves keÀes DeMejerjer Deelcee cenmetme keÀjW, ³en meejs efove ceW yengle

ÒewefkeÌìme ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 23.7.69

``DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW yeeyee keÀer ³eeo veneR jns, ³en nes veneR mekeÀlee nw~ pewmes yeeheoeoe oesveeW Deueie-Deueie veneR nQ Jewmes DeeeflcekeÀ efve½e³e

yegef× mes yeehe keÀer ³eeo Yeer Deueie veneR nes mekeÀleer nw~ ke̳ee SkeÀ meskeÀC[ ceW Deheves keÀes efyevog ªhe ceW efmLele keÀj mekeÀles nes?''

De.yeeheoeoe 23.7.69

³es SkeÀ DeefJeveeMeer efve³ece nw efkeÀ nj lelJe mJelev$e nesves hej Deheves cetue lelJe keÀer Deesj mJele: DeekeÀe|<ele neslee nw~ Ssmes ner peye

Deelcee osneefYeceeve mes cegkeÌle Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peeleer nw lees hejceelcee keÀer ³eeo mJele: Deeleer nw, GmekesÀ efueS efkeÀmeer

heg©<eeLe& keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR~ FmeerefueS yeeyee yeej-yeej keÀnles nQ cesnvele mes cegkeÌle nes peeDees DeLee&led Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele

nes peeDees lees keÀesF& cesnvele veneR keÀjveer nesieer~ meejs keÀe³e& mJele: efme× neWies~

``efyevog ªhe keÀer DeJemLee ceW efmLele jnves mes yeesueves keÀer DeeJeM³ekeÀlee ner veneR jnsieer~ efyevog neskeÀj yew"vee keÀesF& peæ[ DeJemLee veneR nw~...

Ssmes yew"ves mes meye jmevee³eW Dee³eWieer~'' De.yeeheoeoe 24.7.69

``mebkeÀuheeW keÀes ye´skeÀ ueieeves keÀe cegK³e meeOeve keÀewvemee nw?... Fme jerefle pees keÀle&J³e efkeÀ³ee Deewj pees heefjCeece efvekeÀuee, Jen yeehe keÀes

mecehe&Ce keÀj mJeene keÀj efo³ee efHeÀj keÀesF& mebkeÀuhe veneR~ efveefceÊe yeve keÀe³e& efkeÀ³ee Deewj peye keÀe³e& hetje ngDee lees mJeene efkeÀ³ee~''

De.yeeheoeoe 19.6.70 efyevog ªhe efmLeefle kesÀ DeY³eeme keÀe cenlJe

Devle mece³e efyevogªhe yevekeÀj ner Iej Jeeheme pee³eWies, FmeefueS Devle ceefle mees ieefle kesÀ efueS DeYeer mes efyevog ªhe efmLeefle ceW

efmLele nesves keÀe DeY³eeme Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ DeYeer mes yengle mece³e keÀe efkeÀ³ee ngDee DeY³eeme ner Devle ceW Gme efmLeefle ceW efmLele nesves ceW

ceooieej nesiee~

``DeYeer heg©<eeLe& nw efJemleej keÀes meceeves keÀe... efpeme mece³e yegef× keÀes yengle efJemleej ceW ieF& osKees, Gmeer mece³e ³en DeY³eeme keÀjes efkeÀ

Fleves efJemleej keÀes mecee mekeÀleer ntB~'' De.yeeheoeoe 5.4.70

``pevce pevceevlej keÀe osneefYeceeve efceìekeÀj osner-DeefYeceeveer yeveW, FmeceW yeæ[er cesnvele nw~ keÀnvee lees yeæ[e menpe nw hejvleg Deheves keÀes

Deelcee mecePeW Deewj yeehe keÀes efyevog ªhe ceW ³eeo keÀjW, FmeceW cesnvele nw~ yeehe keÀnles nQ - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Ssmee keÀesF& cegefMkeÀue ³eeo

keÀj mekeÀles nQ~... Deelcee-hejceelcee oesveeW SkeÀ pewmes efyevog nQ~'' mee.yeeyee 25.1.05 efjJee. ``efkeÀlevee Yeer keÀesF& keÀe³e& ceW yegef× efJemleej ceW ieF& ngF& nes uesefkeÀve efJemleej keÀes SkeÀ meskesÀC[ ceW meceeves keÀer MeefkeÌle veneR nw, ke̳ee Ssmes yeesue

Jee ³en mebkeÀuhe Ssmes ceeefuekeÀ kesÀ nes mekeÀles nQ?... yeehe kesÀ meeceves ye®®ee DeekeÀj keÀns efkeÀ yeeyee ncekeÀes ceoo keÀjvee, MeefkeÌle osvee,

meneje osvee, FmekeÀes ke̳ee keÀne peelee nw~ ke̳ee FmekeÀes je@³eue efYeKeejerheve veneR keÀnWies ?'' De.yeeheoeoe 23.6.73

``SkeÀ meskesÀC[ ceW ®eesuee OeejCe keÀjW Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW v³eejs nes pee³eW, peye ³en ÒewefkeÌìme hekeÌkeÀer nes pee³esieer, efHeÀj ³en keÀce&Yeesie

meceehle nes pee³esiee~ pewmes FvpeskeÌMeve ueieekeÀj oo& keÀes Kelce keÀj osles nQ~... Gme DeJemLee kesÀ yeer®e keÀesF& Yeer keÀce&Yeesie keÀer Yeemevee veneR

jnsieer~'' De.yeeheoeoe 22.11.72

``Ssmes yegef× keÀes peye ®eenes, efpelevee mece³e ®eenes, peneB efmLele keÀjvee ®enes, JeneB efmLele veneR keÀj mekeÀles nes?... Fme keÀuee mes ner Dev³e

meJe& keÀuee³eW mJele: ner Dee peeleer nQ~'' De.yeeheoeoe 12.11.72

``osner-DeefYeceeveer efmLeefle meJe& efJekeÀejeW keÀes menpe ner Meevle keÀj osleer nw~... yeeheoeoe De®eevekeÀ [e³ejskeÌMeve oW efkeÀ Fme Mejerj ªheer

Iej keÀes íesæ[keÀj Fme osn-DeefYeceeve keÀer efmLeefle keÀes íesæ[ osner-DeefYeceeveer yeve peeDees, Fme ogefve³ee mes Deheves mJeerìnesce ceW ®eues peeDees

lees keÀj mekeWÀies? ... ³eg× keÀjles ner lees mece³e veneR efyelee oWies ?'' De.yeeheoeoe 12.11.72 ``pewmes mLetue keÀcexefvê³eeW keÀe ceeefuekeÀ yeve peye Deewj pewmes ®eenes keÀe³e& ceW ueiee mekeÀles nes, Jewmes ner mebkeÀuhe keÀes Jee yegef× keÀes peye Deewj

peneB ueieeves ®eenes, Jeneb ueiee mekeÀles nes?... heæ{eF& keÀe ueemì hee" keÀewvemee nw Deewj HeÀmì& hee" keÀewvemee nw? HeÀmì& hee" Deewj ueemì

hee" ³ener DeY³eeme nw~... ³en nw yegef× keÀer ef[^ue~'' De.yeeheoeoe 18.6.71

``³ees×s pees ³eg× kesÀ cewoeve ceW jnles nQ, GvekeÀes peye Yeer Deewj pewmee Dee[&j efceuelee nw, Jewmes ner keÀjles peeles nQ~ Ssmes ner ©neveer Jeeefj³eme&

keÀes Yeer peye Deewj pewmee [e³ejskeÌMeve efceues, Jewmes ner Deheveer efmLeefle keÀes efmLele keÀj mekeÀles nQ?... SkeÀ meskeÀC[ mes Yeer keÀce mece³e ceW

pewmeer efmLeefle ceW efmLele nesvee ®eenW, Gme efmLeefle ceW efìkeÀ pee³eW~'' De.yeeheoeoe 18.6.71

efyevog ªhe efmLeefle Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe je]pe

efyevogªhe efmLeefle ke̳ee nw Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle ke̳ee nw, FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw~ %eeve ceeie& ceW meHeÀuelee Òeehle

keÀjves kesÀ efueS oesveeW ner hejceeJeM³ekeÀ nQ Deewj oesveeW SkeÀ-otmejs keÀer hetjkeÀ nQ~ pewmes hejceelcee kesÀ efvejekeÀej Deewj meekeÀej ªhe keÀe cenlJe

nw, Ssmes ner ³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Fve oesveeW efmLeefle³eeW keÀe Yeer cenlJe nw~ oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX ceW Yeer Devlej nw~ FmekesÀ ³eLeeLe& je]pe

keÀes mecePeWies leye ner nce Gme ªhe mes ³eeo keÀj Deheves peerJeve keÀes mechetCe& yevee mekeWÀies~ efyevogªhe efmLeefle nw yeerpeªhe efmLeefle efJekeÀce&

efJeveeMe keÀjves keÀer efmLeefle Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle DeLee&led HeÀefjMlee efmLeefle nw owJeer iegCeeW keÀer OeejCee keÀjves keÀer efmLeefle~

``efJemleej keÀjvee Deewj efJemleej ceW peevee Deelee nw uesefkeÀve efJemleej keÀes peye ®eenW leye mecesìvee Deewj mecee uesvee - ³en ÒewefkeÌìme keÀce nw~

%eeve kesÀ efJemleej ceW peevee peeveles nes uesefkeÀve %eeve kesÀ efJemleej keÀes meceekeÀj %eeve mJeªhe yeve peevee, yeerpeªhe yeve peevee - ³en ÒewefkeÌìme

keÀce nw~'' De.yeeheoeoe 18.6.70

``DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW meJe& mebkeÀuhe mJele: efme× nes peeles nQ~... DeJ³ekeÌle cetle& keÀes meeceves osKe meceeve yeveves keÀe Òe³elve keÀjvee nw~ pewmee

yeehe Jewmes ye®®es~... efyevog ªhe ceW leye efìkeÀ mekeWÀies peye henues Meg× mebkeÀuhe keÀe DeY³eeme nesiee~... SkeÌmeer[sCì kesÀ mece³e ye´skeÀ veneR

ueieleer lees ceesæ[vee neslee nw~ efyevog ªhe nw ye´skeÀ, Meg× mebkeÀuheeW mes DeMeg× mebkeÀuheeW keÀes nìevee nw ceesæ[vee~''

De.yeeheoeoe 7.6.70 heee|ì³eeW kesÀ meeLe

``yeeheoeoe mes cegueekeÀele keÀjles mece³e efyevog ªhe keÀer efmLeefle ceW efmLele jn mekeÀles nes?... efyevogªhe efmLeefle peye SkeÀevle ceW yew"les nes

leye nes mekeÀleer ³ee ®eueles-efHeÀjles Yeer nes mekeÀleer nw? Deefvlece heg©<eeLe& ³eeo keÀe ner nw~ FmeefueS ³eeo keÀer mìspe Jee DevegYeJe keÀes Yeer yegef×

ceW mheä mecePevee DeeJeM³ekeÀ nw~'' De.yeeheoeoe 24.7.70

``efyevogªhe efmLeefle ke̳ee nw Deewj DeJ³ekeÌle efmLeefle ke̳ee nw, oesveeW keÀe DevegYeJe ke̳ee-ke̳ee nw? ke̳eeWefkeÀ peye veece oes keÀnles nQ lees peªj

oesveeW kesÀ DevegYeJe ceW Yeer Devlej nesiee~... HeÀefjMlee ªhe keÀer efmLeefle DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle efpemekeÀer meoekeÀeue jnleer nw, Jen efyevogªhe

ceW Yeer menpe efmLele nes mekesÀiee~... keÀe³e& keÀjles yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeuekeÀj Fme HeÀeFveue mìspe DeLee&le efyevogªhe keÀe heg©<eeLe&

keÀjvee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 24.7.70

``pewmes yeeheoeoe J³ekeÌle ceW Deeles Yeer nQ lees Yeer DeJ³ekeÌle ªhe kesÀ DeJ³ekeÌle osMe kesÀ DeJ³ekeÌle ÒeJeen ceW jnles nQ~ Jener ye®®eeW keÀes Yeer

DevegYeJe keÀjeves kesÀ efueS Deeles nQ~ Ssmes Deehe meYeer Yeer Deheveer DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe DeewjeW keÀes keÀjeDees~''

De.yeeheoeoe 24.1.70

``De®íe meejs efove ceW DeJ³ekeÌle efmLeefle efkeÀlevee mece³e jnleer nw? efyevog ªhe kesÀ efueS veneR hetíles nQ, DeJ³ekeÌle efmLeefle efkeÀlevee mece³e

jnleer nw? ... DeJ³ekeÌle efmLeefle kesÀ efueS keÀn jns nQ~ DeJ³ekeÌle efmLeefle Dee" IeCìe yeveevee yeæ[er yeele veneR nw~ DeJ³ekeÌle keÀer mce=efle

DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle~ ... ieerle nw vee - ve Jees nce mes pegoe neWies ...~ peye pegoe ner veneR neWies lees mvesn efoue mes kewÀmes efvekeÀuesiee~''

De.yeeheoeoe 18.6.70 ``efkeÀmekesÀ mebkeÀuheeW keÀes jer[ keÀjvee - ³en Yeer SkeÀ mechetCe&lee keÀer efveMeeveer nw~ efpelevee-efpelevee DeJ³ekeÌle YeeJe ceW efmLele neWies, Glevee nj

SkeÀ kesÀ YeeJe keÀes menpe mecePe pee³eWies~ ... DeJ³ekeÌle efmLeefle ªheer ohe&Ce keÀes meeHeÀ Deewj mheä keÀjves kesÀ efueS leerve yeeleW mejuelee,

Þesÿlee Deewj menveMeeruelee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 7.06.70

``efpevekesÀ J³eLe& mebkeÀuhe veneR ®eueles Jes Deheveer DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes p³eeoe yeæ{e mekeÀles nQ~ Meg× mebkeÀuhe Yeer ®eueves ®eeefnS uesefkeÀve

GvekeÀes Yeer keÀvì^esue keÀjves keÀer MeefkeÌle nesveer ®eeefnS~... J³ekeÌle ceW DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe ke̳ee neslee nw, Jen meYeer keÀes ÒewefkeÌìkeÀue

ceW hee" heæ{evee nw~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ ³eesie Deewj GvekeÀe jepe³eesie mes mecyevOe keÀe je]pe / keÀce&³eesie, %eeve ³eesie, YeefkeÌle ³eesie, meebK³e ³eesie keÀe je]pe ³eesie lees SkeÀ ner nw uesefkeÀve Gme ³eesie keÀer efYevve-efYevve efmLeefle³eeb nQ, efpevekeÀes efYevve veeceeW mes peevee peelee nw~ %eeve³eesie ceeie&

efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes mecePekeÀj pees Deelcee mee#eer neskeÀj Deheveer mJeefmLeefle ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer ³eeo ceW

Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeleer Deewj heeì& yepeeleer nw, GmekesÀ meejs keÀe³e& mece³e Deewj DeeJeM³ekeÀlee Devegmeej mJele: efme× nesles nQ~

``%eeve lees yengle {sj ®eeefnS~ yengle efjHeÀeFvevesme Deeveer nw~ DeYeer lees keÀesF& keÀe ³eesie yeæ[e cegefMkeÀue ueielee nw~ ³eesie kesÀ meeLe vee@uespe Yeer

®eeefnS~ Ssmes veneR efkeÀ efmeHe&À ³eesie ceW jnvee nw~ ³eesie ceW vee@uespe peªj ®eeefnS~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ``³es meye yeeleW legcnejer yegef× ceW ®eueveer ®eeefnS~... legcnejer yegef× ceW ³es meye yeeleW Deeveer ®eeefnS~ legce efkeÀlevee Tb®e keÀe³e& keÀj jns nes~

legce meejs efJeée keÀes heeJeve yevee jns nes~... legce ye®®eeW keÀes meowJe %eeve keÀe megefcejve keÀj ne|<ele jnvee ®eeefnS~... yeehe keÀer ³eeo kesÀ meeLe

vee@uespe Yeer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 12.11.04 efjJee. ``peye ®eenW leye cegKe mes yeesueW, peye ®eenW leye cegKe keÀes yevo keÀj oW~... Deiej Fme yeele keÀe DeY³eeme cepeyetle nesiee lees Deheveer efmLeefle

Yeer cepeyetle yevee mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 18.6.70

``J³eLe& mebkeÀuhe Je efJekeÀuhe pees ®eueles nQ lees SkeÀ ner Meyo yegef× ceW Deelee nw efkeÀ ³en ke̳eeW ngDee~ ke̳eeW mes J³eLe& mebkeÀuheeW keÀer ke̳et Megª

nes peeleer nw~ Fme ke̳et keÀer meceeefhle kesÀ yeeo ner mechetCe&lee Dee³esieer, efHeÀj Jen (mesJee keÀer) ke̳et ueiesieer~ peye ke̳eeW Meyo efvekeÀuesiee efHeÀj

[^ecee keÀer YeeJeer hej SkeÀjme mLeerefj³ece jnWies~'' De.yeeheoeoe 5.3.70

``peye Deheves Devoj Deemegjer mebmkeÀejeW Deewj Deemegjer mebkeÀuheeW keÀe henje cepeyetle nesiee leye... efHeÀj ³en heeC[Je YeJeve SkeÀ peeot keÀe

Iej yeve pee³esiee~ keÀesF& kewÀmeer Deelcee Dee³esieer lees Deeles ner Deheves Deemegjer mebmkeÀejeW Deewj J³eLe& mebkeÀuheeW mes cegkeÌle nes pee³eWies~''

De.yeeheoeoe 5.03.70

``pewmes efkeÀ efkeÀmeer keÀe yegef× keÀe ³eesie nw uesefkeÀve GmekeÀe keÀce&³eesie veneR nw ³ee efHeÀj efkeÀmeer keÀe keÀce&³eesie nw lees Jen menpe³eesieer veneR ³ee pees

%eeve ceW meoe veneR jnlee lees GmekeÀes %eeve³eesieer veneR keÀnWies~ ³eneB Yeer SkeÀ ner ìeFìue efceuesiee lees Deehe pees ³eesie keÀer ceefncee DeewjeW keÀes

megveeles nes, lees Jen mJe³eb ceW OeejCe keÀjes~'' De.yeeheoeoe 24.6.74

efve<keÀece keÀce&³eesie ceeie& keÀce& efme×evle keÀes mecePekeÀj mJeefmLeefle ceW efmLele neskeÀj pees Deelcee hejceelcee keÀer ceOegj ³eeo ceW efmLele neskeÀj keÀce& keÀjlee nw

³ee keÀjves keÀe heg©<eeLe& keÀjlee nw, GmekeÀe peerJeve meoe megKece³e neslee nw~ efve<keÀece keÀce&³eesie DeLee&led keÀce& keÀjles Yeer keÀce& kesÀ HeÀue keÀer

keÀecevee ve jKevee~ keÀce& keÀe Deìue efme×evle nw efkeÀ nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e efceuelee nw lees efHeÀj GmekeÀer keÀecevee

ke̳eeW jKeW~ keÀce& keÀjves kesÀ efueS nj Deelcee mJelev$e nw Deewj HeÀue Òeke=Àefle Deewj hejceelcee kesÀ neLe ceW nw DeLee&led Òeke=Àefle mes GmekesÀ keÀce&

keÀe HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ ³es Deìue efve½e³e jKe hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ meeLe meoe Þesÿ keÀceeX ceW ÒeJe=Êe jnvee ner efve<keÀece keÀce&³eesie

ceeie& nw~

``Jen os leye ceQ otB, ³en efYeKeejerheve kesÀ mebmkeÀej nQ~ oelee kesÀ ye®®es keÀYeer uesves keÀe neLe veneR HewÀueeles~ yegef× mes Yeer ³en mebkeÀuhe keÀjvee

efkeÀ ³en keÀjs lees ceQ keÀªB, ³en mvesn os lees ceQ otB, ³en ceeve os lees ceQ otB~ ³en Yeer neLe HewÀueevee nw~ ³en Yeer je@³eue efYeKeejerheve nw~ FmeceW

efve<keÀece ³eesieer yevees~'' De.yeeheoeoe 16.2.86

``efpeme metjle Üeje yeehe kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW keÀer ªhejsKee efoKeeF& os, FmekeÀes keÀne peelee nw - HeÀe@uees HeÀeoj~... pees keÀce& ³eeo ceW

jnkeÀj keÀjles nQ, Jes keÀce& ³eeoieej yeve peeles nQ~... ke̳ee keÀce&³eesieer keÀes keÀce& DeekeÀe|<ele keÀjlee nw ³ee ³eesieer Deheveer ³eesieMeefkeÌle mes

keÀcexefvê³eeW Üeje keÀce& keÀjelee nw~'' De.yeeheoeoe 30.6.73

``keÀce&³eesieer - keÀce& kesÀ efyevee lees SkeÀ meskeÀC[ Yeer jn veneR mekeÀles~ keÀce&-Fefvê³eeW keÀe DeeOeej uesves keÀe DeLe& ner nw - efvejvlej keÀce&

keÀjvee~ lees pewmes keÀce& kesÀ efyevee veneR jn mekeÀles, Jewmes ³eeo DeLee&led ³eesie kesÀ efyevee Yeer SkeÀ meskesÀC[ jn veneR mekeÀles~... yegef× keÀes ves®egjue

³eeo keÀj DeY³eeme nesvee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe16.10.75

jepe³eesie ceeie&

pees Deelcee mJe³eb keÀes, hejceelcee keÀes Deewj me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle kesÀ je]pe keÀes peevekeÀj hejceelcee kesÀ Òeefle Deìtì

Þe=×e-YeeJevee jKekeÀj heefjJeej ceW jnles ngS hejceelcee keÀer ceOegj ³eeo ceW jnvee, GvekeÀer Þeercele keÀe heeueve keÀjlee nw, GmekeÀes hejceelcee

keÀer ceoo DeJeM³e efceueleer nw Deewj GmekeÀe peerJeve meoe megKece³e neslee nw~ hejceelcee GmekesÀ meejs keÀe³e& efme× keÀjlee nw DeLee&led GmekesÀ

meejs keÀe³e& mJele: efme× nesles nQ~ jepe³eesie DeLee&led mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeevee Deewj ì^mìer yevekeÀj keÀce& keÀjvee ner

jepe³eesie nw~

``KegMeer keÀe oerhekeÀ meowJe peiee jns, GmekesÀ efueS oes yeeleW O³eeve ceW jKeveer nw~ SkeÀ %eeve-Ie=le Deewj otmeje ³eesie keÀer yeÊeer~ Deiej ³es

oesveeW yeeleW "erkeÀ nQ lees KegMeer keÀe oerhekeÀ DeefJeveeMeer jnsiee, keÀYeer yegPesiee veneR~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

``³eesieyeue Deewj %eeveyeue oesveeW FkeÀùe neslee nw~ DeYeer %eeve yeue mes mee|Jeme nes jner nw, ³eesieyeue ieghle nw~ uesefkeÀve efpelevee-efpelevee

%eeveyeue Deewj ³eesieyeue oesveeW meceevelee ceW uee³eWies, Gleveer-Gleveer meHeÀuelee nesieer~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

``keÀce& kesÀ JeMe neskeÀj ®eueves Jeeues `keÀce&Yeesieer'~ pees keÀce&Yeesie kesÀ JeMe nes peeles nQ DeLee&led keÀce& kesÀ Yeesie Yeesieves ceW De®ís Jee yegjs ceW

keÀce& kesÀ JeMeerYetle nes peeles nQ~... ³en jepeeDeeW keÀe jepee yeveves keÀe ³eesie nw~ Deehe meYeer jepe³eesieer nes ³ee jepeeF& YeefJe<³e ceW Òeehle

keÀjveer nw? DeYeer mebiece³egie ceW Yeer jepee nes ³ee efmeHe&À YeefJe<³e ceW yeveves Jeeues nes? pees mebiece³egie ceW jep³e heo veneR hee mekeÀles, Jes YeefJe<³e

ceW ke̳ee hee mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe 30.6.73

meebK³e ³eesie meebK³e ³eesie n"³eesie keÀer ner SkeÀ heÐeefle nw, efpemekeÀes lelJe ³eesie Yeer keÀne peelee nw~

jepe³eesie, n"³eesie, jepe$e+ef<e, ye´ïe$e+ef<e, jepe³eesieer, n"³eesieer keÀe je]pe

Fve meye MeyoeW keÀe meej oes ner MeyoeW ceW Dee peelee nw, Jes Meyo nQ - jepe³eesie Deewj n"³eesie~ ³es meye Meyo Fve oes MeyoeW kesÀ ner

he³ee&³eJee®eer nQ~

``FmekeÀes keÀne peelee nw jepee yeveves keÀer heæ{eF&~ jepe³eesie nw vee~ jepeeF& Òeehle keÀjves kesÀ efueS yeehe mes ³eesie~ Deewj keÀesF& ceveg<³e ³en

jepe³eesie efmeKeuee ve mekesÀ~ hejceelcee legce DeelceeDeeW keÀes jepe³eesie efmeKeueeles nQ, efHeÀj legce DeewjeW keÀes efmeKeueeles nes~''

mee.yeeyee 10.11.04 efjJee.

``DeYeer Ssmee DeY³eeme keÀjes efkeÀ yegef× keÀes peneB ueieevee ®eenW, JeneB efmLele nes pee³es~ mebkeÀuhe efkeÀ³ee Deewj efmLele ngDee~ ³en ©neveer ef[^ue

meowJe yegef× Üeje keÀjles jnes~... FmekeÀes keÀne peelee nw - mebkeÀuhe MeefkeÌle keÀes keÀvì^esue keÀjvee~... Jes n"³eesieer n" mes keÀjles Deewj Deehe

DeefOekeÀej mes keÀjles nes~'' De.yeeheoeoe16.10.75

``pewmes `ceOegyeve'Meyo oes yeeleeW keÀes efme× keÀjlee nw - SkeÀ ceOegjlee keÀes Deewj otmeje yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe keÀes, Ssmes ner jepe-$e+ef<e

Meyo nw efpemekeÀe DeLe& nw - jep³e keÀjves Jeeues~ lees jepe$e+ef<e nQ - `yesiej ìt efÒevme'~ efpelevee ner DeefOekeÀej Glevee ner meJe&l³eeie~ meJe&

l³eeieer DeLee&led mece³e kesÀ Thej, mebkeÀuhe kesÀ Thej, mJeYeeJe Deewj mebmkeÀej kesÀ Thej DeefOekeÀej Òeehle keÀjves Jeeues~''

De.yeeheoeoe 29.1.75

jepe³eesie Deewj n"³eesie, oesveeW keÀer meceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW keÀe je]pe / ©neveer ef[^ue keÀe je]pe Deewj DeY³eeme

pewmes MeejerefjkeÀ mJeemL³e kesÀ efueS MeejerefjkeÀ SkeÌmejmeeFpe DeeJeM³ekeÀ nw, Ssmes ner ªn keÀes MeefkeÌleMeeueer yeveeves kesÀ efueS ©neveer

SkeÌmejmeeFpe DeeJeM³ekeÀ nw~ ©neveer SkeÌmejmeeFpe ke̳ee nw Deewj GmekeÀe kewÀmes DeY³eeme keÀjvee ®eeefnS, ³en meye je]pe Yeer yeehe ner yeleeles

nQ, pees DeYeer yelee³ee nw Deewj GmekeÀe ÒewefkeÌìkeÀue DeY³eeme Yeer keÀje³ee nw~ %eeve keÀe ef®evleve Yeer SkeÀ SkeÌmejmeeFpe nw, pees %eeve keÀes

ÒeMemle keÀjleer nw~ keÀe³e& keÀjles ngS yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeuekeÀj Deheves ceve-yegef× keÀes efkeÀmeer SkeÀ efmLeefle ceW efìkeÀeves keÀe DeY³eeme

keÀjves mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw, Deelcee MeefkeÌleMeeueer yeveleer nw~ ³en ©neveer ef[^ue keÀe³e& keÀjles ngS yeer®e-yeer®e ceW keÀF&

yeej keÀjvee ®eeefnS, efpememes Deelcee MeefkeÌleMeeueer yeveleer nw~

``©neveer ef[^ue DeLee&led ªn keÀes peneB ®eenW, pewmes ®eenW, peye ®eenW leye JeneB efmLele keÀj mekeWÀ~... ÒewefkeÌìme Ssmeer nesveer ®eeefnS pees SkeÀ

meskeÀC[ ceW Deheveer efmLeefle keÀes peneB ®eenes JeneB efìkeÀe mekeÀes~'' De.yeeheoeoe23.10.70

³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS ³eesieeY³eeme DeLee&led DeeO³eeeflcekeÀ ef[^ue keÀe %eeve

³eesie ceW ceveJeebefíle meHeÀuelee Òeehle keÀjves kesÀ efueS hejceelcee kesÀ yelee³es ngS efJeefOe-efJeOeeve hej ®euevee Deewj Gme Devegmeej

DeY³eeme keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ ©neveer ef[^ue keÀe DeY³eeme kewÀmes keÀjW, Jen Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~ Deheveer efove®e³e& ceW

keÀe³e& J³eJenej ceW jnles yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeue keÀj ceve-yegef× keÀes SkeÀeûe keÀjvee~ ì^sefHeÀkeÀ keÀvì^esue keÀer efJeefOe Yeer GmekeÀe keÀe ner

SkeÀ Debie nw~ ³es DeY³eeme efpelevee DeefOekeÀ mece³e Deewj DeefOekeÀ yeej keÀjWies, Gleveer ³eesie ceW meHeÀuelee nesieer DeLee&led DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe

efJekeÀeme nesiee, megKe-Meeefvle, Deevevo keÀer DevegYetefle nesieer~

``lees efvejvlej keÀce& keÀjles ngS Yeer menpe ³eesie³eiekeÌle yeveves kesÀ efueS meowJe keÀceue Deemeve DeLee&led Deheveer efmLeefle keÀceue heg<he kesÀ meceeve

jKeWies lees efvejvlej ³eesie³egkeÌle yeve pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 3.06.71

``De®íe DeYeer meYeer SkeÀ meskesÀC[ ceW, SkeÀ efceveì veneR, SkeÀ meskeÀC[ ceW `ceQ HeÀefjMlee mees osJelee ntB' - ³en cevmee ef[^ue meskesÀC[ ceW

DevegYeJe keÀjes~ Ssmeer ef[^ue efove ceW yeej-yeej keÀjes~... ³en ceve keÀer ef[^ue ceve keÀes MeefkeÌleMeeueer yeveeves Jeeueer nw~ ceQ HeÀefjMlee ntB, Fme

hegjeveer ogefve³ee, hegjeveer osn, hegjeves osn kesÀ mebmkeÀej mes v³eejer HeÀefjMlee Deelcee ntB~'' De.yeeheoeoe 2-11-04

Ssmes ner yeeyee keÀnles nQ SkeÀ meskesÀC[ ceW efvejekeÀejer, SkeÀ meskesÀC[ ceW DeekeÀejer Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW meekeÀejer efmLeefle keÀe

DeY³eeme keÀjes~ keÀce& keÀjles Yeer Fme DeY³eeme kesÀ efueS mece³e DeJeM³e efvekeÀeuees~

``DeYeer SkeÀ meskesÀC[ ceW ceve kesÀ ceeefuekeÀ yevekeÀj ceve keÀes efpelevee mece³e ®eens, Glevee mece³e SkeÀeûe keÀj mekeÀles nes? keÀj mekeÀles nes?

DeYeer ³en ©neveer SkeÌmejmeeFpe keÀjes~ efyeukegÀue ceve keÀer SkeÀeûelee nes, mebkeÀuhe ceW Yeer nue®eue veneR, De®eue~''

De.yeeheoeoe 20.3.04

``SkeÀ meskeÀC[ ceW Dehevee hetJe&pe Deewj hetp³e mJeªhe Fcepe& keÀj mekeÀles nes?... lees SkeÀ meskesÀC[ ceW meYeer Deewj mebkeÀuhe meceehle keÀj

Deheves hetJe&pe Deewj hetp³e mJeªhe ceW efmLele nes peeDees~'' De.yeeheoeoe 17.2.04

``Deiej DeeJeepe mes hejs efvejekeÀej mJeªhe ceW efmLele nes efHeÀj meekeÀej ceW Dee³eWies lees efHeÀj DeewjeW keÀes Yeer Gme DeJemLee ceW uee³eWies~ SkeÀ

meskesÀC[ ceW efvejekeÀej Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW meekeÀej - Ssmeer ef[^ue meerKeveer nw~ peye Ssmeer DeJemLee nes pee³esieer leye meekeÀej ªhe ceW nj

SkeÀ keÀes efvejekeÀej ªhe keÀe Deehemes mee#eelkeÀej nesiee~'' De.yeeheoeoe 15.9.69

``henuee hee" ner heeefueMe nw, GmekeÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ meejs efove ceW ³en DeeeflcekeÀ ¢efä, mce=efle efkeÀlevee jnleer nw~ Fme efmLeefle keÀer

hejKe Deheveer mee|Jeme keÀer efjpeuì mes Yeer osKe mekeÀles nes~... meYeer mes íesìe ªhe yeehe nw Deewj Deehe meYeer keÀe Yeer nw~ peerjes keÀes ³eeo

keÀjWies lees nerjes yeveWies~'' De.yeeheoeoe 19.7.69

``ceve keÀes ³en ef[^ue keÀjeveer nw~ SkeÀ meskeÀC[ ceW DeeJeepe ceW, SkeÀ meskeÀC[ ceW DeeJeepe mes hejs~ SkeÀ meskeÀC[ ceW mee|Jeme kesÀ mebkeÀuhe ceW

Dee³eW Deewj SkeÀ meskeÀC[ ceW mebkeÀuhe mes hejs mJeªhe ceW efmLele nes pee³eW~ Fme ef[^ue keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~''

De.yeeheoeoe16.10.69

``DeelceeefYeceeveer neWies lees yeehe keÀer ³eeo Dee³esieer~ Deiej osneefYeceeveer neWies lees ueewefkeÀkeÀ mecyevOeer ³eeo Dee³eWies~... DeYeer mebiece³egie hej

ner legce ye®®eeW keÀes DeelceeefYeceeveer yevee³ee peelee nw~'' mee.yeeyee 06.06.05 efjJee. ``osn meefnle osn kesÀ ... ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~ Deheveer osn ceW Yeer ve HebÀmees~ efkeÀmekeÀer osn ceW Yeer HebÀmeves mes efiej heæ[les nQ~ pewmes ceccee mes

h³eej Lee lees ceccee kesÀ peeves mes efkeÀleves cej heæ[s~... yeehe lees keÀnles nQ legce Fve ye´ïee kesÀ Mejerj keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjes~ Mejerj kesÀ Yeeve

ceW Deeves mes hetje %eeve G"e veneR mekeWÀies... efJekeÀcee&peerle kewÀmes yeveWies~ ³eesie ceW jnW lees heehe Yeer ve keÀjW~ veneR lees Gme heehe keÀe meewiegCee oC[

nes peelee nw~'' mee.yeeyee 25.11.72 efjJee. SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee keÀe je]pe

³eesie keÀer meHeÀuelee Deewj %eeve kesÀ jnm³eeW keÀes mecePeves kesÀ efueS SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee keÀe yengle cenlJe nw~ SkeÀevle DeLee&led

Meevle keÀe mLeeve (lonly place) Deewj SkeÀevle DeLee&led SkeÀ kesÀ Devle ceW Kees peevee~ oesveeW keÀe ner efJeMes<e cenlJe nw Deewj DeeO³eeeflcekeÀ

peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ Deefle DeeJeM³ekeÀ nQ~ SkeÀeûelee DeLee&led meye lejHeÀ mes yegef× keÀes mecesì keÀj SkeÀ yeehe keÀer ³eeo ceW SkeÀeûe nes

peevee ³ee SkeÀ yeehe keÀer ceOegj ³eeo mes yegef× meye lejHeÀ mes nìekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peevee ³ee efkeÀmeer %eeve keÀer

hJeeFvì kesÀ ceveve-ef®evleve yegef× keÀe SkeÀeûe nes peevee Deewj meye lejHeÀ mes yegef× keÀe nì peevee~ Ssmeer SkeÀeûelee ceW efmLele nesves mes Deelcee

keÀes DeveskeÀ efoJ³e MeefkeÌle³eeb Òeehle nesleer nw Deewj %eeve kesÀ DeveskeÀ ieg¿e je]pe mheä nesles nQ~ SkeÀeûelee kesÀ DeeOeej hej ÒeYeg-h³eej keÀer ienve

DevegYetefle nesleer nw Deewj Deelcee meJe& iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW mes heefjhetCe& nesleer nw~ ³es efmLeefle ves®egjue jns, FmekesÀ efueS SkeÀevle ceW Fme

DeY³eeme keÀes keÀjves keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ SkeÀevle ceW SkeÀeûelee keÀe DeY³eeme menpe neslee nw Deewj SkeÀeûelee kesÀ DeY³eeme Jeeues keÀes

SkeÀevle mJeYeeefJekeÀ De®íer ueieleer nw~ FmeefueS SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee keÀe yengle Ieefveä mecyevOe nw~

n"³eesieer Yeer Deheves ³eesie keÀer meHeÀuelee kesÀ efkeÀmeer SkeÀ hJeeFvì, oerhe-efMeKee, Ye=kegÀìer, veeefmekeÀe kesÀ DeûeYeeie Deeefo hej Deheveer

¢efä keÀes SkeÀeûe keÀjles nQ~ YekeÌle Deheves DeejeO³e ³ee FäosJe keÀer cete|le hej Deheves ceve-yegef× keÀes efmLej keÀjles nQ~ hejceelcee ves yelee³ee efkeÀ

legcekeÀes Deheves ³eesie keÀer efmeef× Deewj %eeve kesÀ ieg¿e jnm³eeW keÀes mecePeves kesÀ efueS Deheveer ceve-yegef× keÀes SkeÀ hejceelcee kesÀ mJeªhe, iegCeeW,

keÀle&J³eeW ceW mekeÀeûe keÀjvee nw~ Fme ³eesieer peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS SkeÀevle Deewj SkeÀeûelee kesÀ efueS efJeMes<e O³eeve osvee nw~

``keÀne pee³es efkeÀ SkeÀ meskeÀC[ ceW meekeÀejer mes efvejekeÀejer yeve peeDees lees yeve mekeWÀies?... ÒeÍe>> keÀe GÊej osves Jeeues keÀewve nQ? Jen lees

yengle veece megvee³es, efHeÀj ÒeÍe>>-GÊej mes heej peeves Jeeues keÀewve nQ?... yeehe meceeve Yeer yevevee nw Deewj Òepee Yeer yeveeveer nw~''

De.yeeheoeoe 20.10.69

``cegK³e oes yeeleW ³eeo jKevee nw - SkeÀ lees ceefCe keÀes osKevee nw, osn ªheer meebhe keÀes veneR osKevee nw Deewj otmejer yeele Deheves keÀes DeJeleefjle

mecePees~ Fme Mejerj ceW DeJeleefjle neskeÀj keÀe³e& keÀjvee nw Deewj SkeÀ mueesieve ³eeo jKevee nw efkeÀ yeeheoeoe pees keÀnWies, pees keÀje³eWies, pewmes

®euee³eWies, Jewmes ner keÀjWies, ®eueWies, yeesueWies, osKeWies~'' De.yeeheoeoe 16.10.69

``SkeÀevleefÒe³e Jen nesiee efpemekeÀe DeveskeÀ lejHeÀ mes yegef׳eesie ìtìe ngDee nesiee Deewj SkeÀ keÀe efÒe³e nesiee~ SkeÀevleefÒe³e nesves kesÀ keÀejCe

SkeÀ keÀer ³eeo ceW jn mekeÀlee~... SkeÀ kesÀ efmeJeeS otmeje ve keÀesF&~ pees Ssmeer efmLeefle Jeeuee nesiee, Jen SkeÀevleefÒe³e nes mekeÀlee nw~''

De. yeeheoeoe 25.10.69

``njskeÀ kesÀ cemlekeÀ keÀer ceefCe keÀer ®ecekeÀ yeeheoeoe osKeles nQ~ Ssmes ner Deiej Deehe meYeer Yeer cemlekeÀ keÀer ceefCe keÀes ner osKeles jnes lees efHeÀj

³en ¢efä Deewj Je=efÊe Meg× meleesÒeOeeve yeve pee³esieer~ ¢efä ®eb®eue nesleer nw, GmekeÀe cetue keÀejCe ³en nw~ cemlekeÀ keÀer ceefCe keÀes ve osKe

MeejerefjkeÀ ªhe keÀes osKeles nes~'' De.yeeheoeoe 16.10.69

``cemlekeÀ keÀer ceefCe keÀes ve osKe peye ªhe keÀes osKeles nes lees Ssmes ner mecePees efkeÀ meebhe keÀes osKe jns nQ~... meebhe keÀes osKee Deewj meebhe ves

keÀeìe~ meebhe lees Dehevee keÀe³e& keÀjsiee ner~ meebhe ceW efJe<e neslee nw~' De.yeeheoeoe 16.10.69

``ceefCe keÀes osKeves mes meebhe keÀe pees efJe<e nw, Jen nukeÀe nes pee³esiee~ Deiej Mejerj ªheer meebhe keÀes osKee lees efHeÀj GmekesÀ yeve pee³eWies Deewj

ceefCe keÀes osKeWies lees yeeheoeoe keÀer ceeuee kesÀ ceefCe yeve pee³eWies~... yeeheoeoe mes lees yengle Òeefle%ee³eW keÀeR uesefkeÀve Deepe Deheves Deehemes

Òeefle%ee keÀjes efkeÀ Deye mes ueskeÀj efmeJeeS ceefCe kesÀ Deewj kegÀí veneR osKeWies Deewj yeehe keÀer ceeuee kesÀ ceefCe yevekeÀj meejs me=efä kesÀ yeer®e

®ecekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 16.10.69

``SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle, ceeefuekeÀheve keÀer MeefkeÌle menpe efvee|JeIve yevee osleer nw, ³eg× veneR keÀjveer heæ[leer nw~ SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele:

SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF& - ³en DevegYetefle nesleer nw~... SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele: ner SkeÀjme HeÀefjMlee mJeªhe keÀer DevegYetefle nesleer

nw~'' De.yeeheoeoe 15.11.03

``DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW jnkeÀj efHeÀj J³ekeÌle YeeJe ceW DeeDees... hejvleg ³en leye nesiee peye SkeÀevle ceW yew" Devleceg&Ke DeJemLee ceW jn Deheveer

®eseEkeÀie keÀjWies, FmekeÀe DeY³eeme keÀjWies~... efpelevee mee|Jeme keÀe O³eeve nw, Glevee ner Fme DeY³eeme keÀe Yeer O³eeve jns~''

mee.yeeyee 18.01.69

``SkeÀeûelee keÀer MeefkeÌle mes mJele: ner meJe& kesÀ Òeefle mvesn, keÀu³eeCe, mecceeve keÀer Je=efÊe jnleer ner nw ke̳eeWefkeÀ SkeÀeûelee DeLee&led mJeceeve keÀer

efmLeefle~ HeÀefjMlee efmLeefle mJeceeve nw~'' De.yeeheoeoe 15.11.03

``mev³eemeer Yeer SkeÀevle ceW ®eues peeles nQ~ meleesÒeOeeve mev³eemeer pees Les, Jes yengle efve[j jnles Les~... mev³eemeer pees meleesÒeOeeve Les, Jes ye´ïe

keÀer cemleer ceW cemle jnles Les, GveceW yeæ[er keÀefMeMe nesleer Leer~... ye´ïe %eeefve³eeW kesÀ MJeebme Yeer megKeeues nes peeles nQ, ye´ïe keÀer ner ³eeo ceW

jnles nQ~'' mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``SkeÀlee Deewj SkeÀevleJeemeer oesveeW keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ SkeÀevle kesÀ Deevevo kesÀ DevegYeJeer yeve pee³eW lees yeenjcegKelee De®íer veneR

ueiesieer~... DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes yeæ{eves kesÀ efue³es FvekeÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw~ FmeefueS SkeÀevle ceW p³eeoe ©ef®e jKeveer nw~''

De.yeeheoeoe 16.6.69

``SkeÀlee kesÀ meeLe SkeÀevleefÒe³e yevevee nw~ ... SkeÀlee kesÀ meeLe SkeÀevleJeemeer kewÀmes yeveW, ³en Yeer Deheves ceW Yejvee nw~ SkeÀevleefÒe³e Jen

nesiee efpemekeÀe DeveskeÀ lejHeÀ mes yegef׳eesie ìtìe ngDee nesiee Deewj SkeÀ keÀe efÒe³e nesiee~ SkeÀevleefÒe³e nesves kesÀ keÀejCe SkeÀ keÀer ³eeo ceW jn

mekeÀlee~... SkeÀ kesÀ efmeJeeS otmeje ve keÀesF&~ pees Ssmeer efmLeefle Jeeuee nesiee, Jen SkeÀevleefÒe³e nes mekeÀlee nw~''

De.yeeheoeoe 25.10.69

``Deehe lees mebkeÀuhe keÀes Yeer pepe keÀj mekeÀles nes~ Ssmes peefmìme pees Deheves Deewj otmejer DeelceeDeeW kesÀ Yeer mebkeÀuhe keÀes pepe keÀj mekeWÀ Je

hejKe mekeWÀ~ Ssmes yeve ie³es nes? Ssmee peefmìme keÀewve yeve mekeÀlee nw, efpemekeÀer yegef× keÀe keÀeBìe SkeÀeûe nes~... yegef× efvee|JekeÀuhe nes,

efpemekesÀ yeesue Deewj keÀce& ceW ueJe Deewj uee@ nes leLee mvesn Deewj MeefkeÌle ceW yewuesvme nes~'' De.yeeheoeoe 21.7.73

``nce Deelcee íesìer meer efyevoer nQ, nceeje yeehe Yeer efyevoer nw, Jen Fme [^ecee keÀe cegK³e SkeÌìj nw~... Deelcee ceW 84 pevceeW keÀe heeì&

DeefJeveeMeer vetBOee ngDee nw~ ³es yengle veF&-veF& yeeleW nQ~ SkeÀevle ceW yew"keÀj Deheves meeLe Ssmeer-Ssmeer yeeleW keÀjveer nQ~''

mee.yeeyee 26.5.05 efjJee. ``DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele neskeÀj efHeÀj J³ekeÌle YeeJe ceW DeeDees... hejvleg ³en leye nesiee peye SkeÀevle ceW yew"s Devleceg&Ke DeJemLee ceW

jnkeÀj Deheveer ®eseEkeÀie keÀjWies, FmekeÀe DeY³eeme keÀjWies~... efpelevee mee|Jeme keÀe O³eeve nw, Glevee ner Fme DeY³eeme keÀe Yeer O³eeve jns~''

mee.yeeyee 18.1.69

``Devleceg&Keer Deewj SkeÀevleJeemeer kesÀ cenlJe keÀes peeveves Jeeues keÀes mece³e mJele: ner efceue peelee nw~... yeer®e-yeer®e ceW SkeÀ hee@JejHegÀue

efmLeefle ceW Deheves ceve keÀes, yegef× keÀes efmLele keÀjvee ner SkeÀevleJeemeer yevevee nw~ pewmes meekeÀej ye´ïee yeehe keÀes osKee~... megveles-megveles

SkeÀevleJeemeer yeve peeles Les~'' De.yeeheoeoe 18.11.87

mce=efle Deewj efJemce=efle keÀe jepe

Fme peiele keÀe meeje Kesue ner mce=efle Deewj efJemce=efle keÀe nw~ hejvleg ³eneB mce=efle Deewj efJemce=efle keÀe DeeMe³e Gve mce=efle³eeW Deewj

efJemce=efle³eeW mes pees Deelcee GlLeeve Deewj heleve mes mecyeefvOele nQ~ mce=efle Deelcee kesÀ megKe keÀe DeeOeej nw Deewj efJemce=efle ogKe keÀe cetue

keÀejCe nw~ mce=efle DeLee&led Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer mce=efle, hejceelcee efhelee keÀer mce=efle, Deheves cetue Iej hejceOeece keÀer mce=efle, YeefJe<³e

owJeer mJeªhe keÀer mce=efle, hejceelcee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀer mce=efle, efJeée-veeìkeÀ kesÀ %eeve, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀer mce=efle Deeefo Deeefo~ ³es

meYeer mce=efle³eeb Deelcee kesÀ keÀu³eeCe keÀe DeeOeej nQ~ %eeve meeiej hejceelcee ves DeYeer ncekeÀes Fve meYeer yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw Deewj ³es

meYeer mce=efle³eeb efoueeF& nQ, efpevekesÀ %eeve Deewj GvekeÀer meoe mce=efle kesÀ DeeOeej hej ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ osKee pee³es lees

mele³egie kesÀ Deeefo ceW ue#ceer-veeje³eCe Deewj JeneB keÀer meJe& Deelcee³eW meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe& nesles ngS Yeer GvekeÀer Glejleer

keÀuee ner nesleer nw ke̳eeWefkeÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer ³es meye mce=efle³eeb efJemce=le nes peeleer nQ~ DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee mes peye %eeve efceuelee nw

leye Deelcee keÀueenerve nesleer nw hejvleg %eeve efceueves mes Jes mce=efle³eeb peeûele nesleer nQ, efpememes Gve mce=efle³eeW Deewj hejceelcee keÀer mce=efle mes

Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

JeemleJe ceW SkeÀ hejceelcee keÀes íesæ[keÀj ve efkeÀmeer J³eefkeÌle keÀer ceefncee nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW efkeÀmeer keÀer iueeefve ³ee oes<e Yeer

veneR nw~ keÀesF& Yeer Deelcee efkeÀmekesÀ megKe-ogKe keÀe efveefceÊe Yeer [^ecee Deewj GmekesÀ Deheves keÀceeX Devegmeej ner yevelee nw, keÀce& Yeer [^ecee

Devegmeej ner neslee nw~ keÀesF& Yeer efkeÀmekesÀ megKe-ogKe keÀe efveefceÊe yevelee nw lees peye lekeÀ GmekeÀer mce=efle jnleer nw leye lekeÀ ner GmekeÀer ceefncee

³ee iueeefve keÀjles nQ~ mce=efle-efJemce=efle kesÀ DeeOeej hej Deepe efpemekeÀer ceefncee keÀjles nQ, keÀue GmekeÀer ner iueeefve keÀjves ueie heæ[les nQ~

``meejer me=efä ceW meyemes efÒe³e Jemleg Jener nw lees GvekeÀer ³eeo Yeer mJele: ner jnveer ®eeefnS~ efHeÀj GvekeÀer ³eeo Yetueles ke̳eeW nes? peªj Deewj

kegÀí ³eeo Deelee nesiee~ keÀesF& Yeer yeele efyevee keÀejCe kesÀ veneR nesleer~ efJemce=efle keÀe Yeer keÀejCe nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``peye DeefJeveeMeer DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW jnWies leye ner DeefJeveeMeer megKe keÀer Òeeefhle nesieer~ Deelcee DeefJeveeMeer nw vee~ DeJ³ekeÌle Deevevo,

DeJ³ekeÌle MeefkeÌle ... meowJe Jejoelee keÀer ³eeo ceW jnves mes ³en Jejoeve DeefJeveeMeer jnsiee~... meejer me=efä ceW meyemes efÒe³e Jemleg Jener nw lees

GvekeÀer ³eeo Yeer mJele: ner jnveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``nceeje nj keÀce& megKeoe³eer nes, ³en nw ye´eïeCe kegÀue keÀer jerefle~... Deiej ³eeo Yetue peeles nQ lees yegef× keÀneB jnleer nw? SkeÀ lejHeÀ mes

Yetueles nQ lees otmejs lejHeÀ ueiesieer vee~ Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ DeJ³ekeÌle efmLeefle mes veer®es Deeles nQ lees efkeÀme J³ekeÌle lejHeÀ yegef× peeleer nw~

peªj kegÀí jne nw leye yegef× JeneB peeleer nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``mce=efle keÀes íesæ[Wies ner veneR lees efJemce=efle keÀneB mes Dee³esieer~ met³ee&mle nes peelee nw leye DebefOe³eeje nes peelee nw~ met³ee&mle ner ve nes lees

DebefOe³eeje kewÀmes Dee³es~ Jewmes ner Deiej mce=efle keÀe met³e& meoe keÀe³ece jKeWies lees efJemce=efle keÀe DebefOe³eeje Dee veneR mekeÀlee~''

De.yeeheoeoe 20.10.69

``efmeHe&À Yeei³eMeeueer yeveves mes Yeer cee³eepeerle veneR yeve mekeWÀies~ Yeei³eMeeueer kesÀ meeLe-meeLe MeefkeÌleMeeueer Yeer yevevee nw~... meoekeÀeue

MeefkeÌleMeeueer efmLeefle ceW, mce=efle ceW efmLele veneR nesles leye nej nesleer nw~ peneB mce=efle nw, JeneB efJemce=efle keÀe Deevee DemecYeJe nw~''

De.yeeheoeoe 21.6.72

``yeefuenej peeves Jeeues keÀer nej veneR nesleer nw~ mce=efle meceLeea keÀes ueeleer nw Deewj meceLeea ceW Deeves mes ner keÀe³e& meHeÀue nesles nQ~ DeLeJee pees

megvee³ee - KegMeer, cemleer, veMee Jee efveMeevee meYeer nes peelee nw~'' De.yeeheoeoe 27.2.72

``keÀuhe henues Yeer heeme efkeÀ³ee Lee ... ³en veneR mecePeles efkeÀ Deiej DeveskeÀ yeej ³en DevegYeJe veneR efkeÀ³ee neslee lees Deepe Fleves meceerhe

kewÀmes Dee³es~ ... ³en mce=efle mheä Deewj mejue ªhe ceW jns, KeQ®evee ve heæ[s~... peªj keÀesF& cee³ee keÀer eEKe®eeJeì DeYeer nw, FmeefueS yegef×

ceW keÀuhe henues Jeeueer mce=efle mheä Deewj mejue ªhe ceW veneR Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 3.10.71

``ef$ecete|le kesÀ Fme SkeÀ ner ef®e$e keÀer mce=efle ceW meejs %eeve keÀe meej mecee³ee ngDee nw~ j®eef³elee Deewj j®evee kesÀ %eeve mes ³en Òeeefhle nesleer

nw~... cetbPees veneR~ yeehe keÀer ³eeo Jee yeehe kesÀ keÀce& Üeje yeehe keÀer ³eeo Jee yeehe kesÀ iegCeeW Üeje yeehe keÀer ³eeo nw lees Yeer Jen ³eeo ner ngF&

vee~... ³eeo kesÀ keÀesme& keÀes cegefMkeÀue keÀjles-keÀjles HeÀesme& veneR Deelee nw, keÀesme& ceW ner jn peeles nes~'' De.yeeheoeoe 4.07.71

``Fme efJeée-veeìkeÀ ceW nce heeì&Oeejer nQ, DeYeer nceves 84 keÀe ®e¬eÀ hetje efkeÀ³ee nw - ³en legce ye®®eeW keÀer mce=efle ceW Deevee ®eeefnS~... Yeejle

efkeÀlevee meeueJesvì Lee, Yeejle keÀer ner meejer keÀneveer nw, meeLe-meeLe Deheveer Yeer - ³en meejer mce=efle DeeF& nw~... meeje efove ³en mce=efle ceW

ueevee heæ[s~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. ``pees mecePeles nQ efkeÀ nceejs mele³egieer mebmkeÀej Ssmes ner cegPes mheä mce=efle ceW Deeles nQ pewmes Fme peerJeve kesÀ ye®eheve kesÀ mebmkeÀej mheä mce=efle

ceW Deeles nQ, Jen neLe G"eDees~ ³en mheä mce=efle ceW Deevee ®eeefnS~ meekeÀej ©he ceW mheä mce=efle ceW Les vee~ ³en mce=efle leye nesieer peye Deheves

DeeeflcekeÀ mJe©he keÀer mce=efle mheä Deewj meoe keÀeue jnsieer~'' De.yeeheoeoe 11.3.71 ``DeYeer DeeeflcekeÀ efmLeefle keÀer mce=efle keÀye-keÀye osn kesÀ heox kesÀ Devoj efíhe peeleer nw~ FmeefueS ³en mce=efle Yeer heox kesÀ Devoj efoKeeF& osleer

nw~ mheä veneR efoKeeF& osleer nw~ DeeeflcekeÀ mce=efle mheä Deewj yengle mece³e jnves mes Dehevee YeefJe<³e Jemee& DeLeJee Deheves YeefJe<³e kesÀ mebmkeÀej

mJe©he ceW meeceves Dee³eWies~'' De.yeeheoeoe 11.3.71

``pewmes Dehevee meekeÀej mJeªhe, meoe Deewj mJele: ³eeo jnlee nw, GmekeÀe DeY³eeme veneR keÀjles nes yeefukeÀ Deewj nerGmekeÀes Yegueeves keÀe

DeY³eeme keÀjles nes~ Ssmes ner Dehevee efvepeer-mJeªhe Je Jejoeveer-mJeªhe, meoe ner mce=efle ceW jnvee ®eeefnS~ DeheefJe$elee keÀe Deewj efJemce=efle

keÀe veeceesefveMeeve ve jns, FmekeÀes keÀne peelee nw - JejoeveeW keÀe keÀesme& keÀjvee~ ke̳ee Ssmee keÀesme& efkeÀ³ee nw?'' De.yeeheoeoe 27.12.74

``Deehe meye Deheves cemlekeÀ keÀer jsKeeDeeW keÀes peeve Deewj osKe mekeÀles nes, hejvleg kewÀmes? yeehe-oeoe kesÀ efoue-leKleveMeerve yevekeÀj, mce=efle

kesÀ efleuekeÀOeejer yevekeÀj, vee@uespeHegÀue Deewj hee@JejHegÀue mìspe hej efmLele neskeÀj osKeWies lees mheä peeve mekeWÀies~ Deheveer hees]peerMeve keÀes

íesæ[keÀj, cee³ee keÀer Dee@hees]peerMeve keÀer efmLeefle ceW Je mìspe hej efmLele neskeÀj Deheves keÀes Je Dev³e DeelceeDeeW keÀes peye osKeles nes, leye mheä

efoKeeF& veneR oslee~'' De.yeeheoeoe 26.6.74

``mecem³ee kesÀ meerì keÀes mecYeeueves veneR ueie peeDees~ uesefkeÀve meerì hej yew"keÀj mecem³ee keÀe meecevee keÀjvee nw~ Deye lees mecem³ee meerì keÀer

³eeo efoueeleer nw~... Fmemes efme× neslee nw efkeÀ ogMceve ner Meðe keÀer mce=efle efoueeles nQ uesefkeÀve mJele: Deewj meoe mce=efle veneR jnleer~...

ogMceve Dee³es ner veneR, mecem³ee meecevee ve keÀj mekesÀ~ Metueer mes keÀebìe yevevee - ³en Yeer HeÀeFveue mìspe veneR nw~'' De.yeeheoeoe 15.4.74 ``pewmes Dehevee meekeÀej mJeªhe meoe mce=efle ceW jnlee nw, ke̳ee Jewmes ner Dehevee efvejekeÀejer mJeªhe meoe Deewj menpe mce=efle ceW jnlee nw?

³en Yeer Dehevee efvepeer Deewj DeefJeveeMeer mJeªhe nw, ³en Yeer menpe mce=efle ceW jnvee ®eeefnS Deye Fmeer mce=efle-mJeªhe kesÀ DeY³eeme keÀer

ieg¿elee ceW peevee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 25.1.74

``megneie keÀer efveMeeveer efleuekeÀ iee³ee ngDee nw~ pees meoe yeehe kesÀ meeLe nQ, ³en meoe efJepe³e keÀe efleuekeÀ Deheves ceeLes hej ueiee jns~... meoe

³en mce=efle jns efkeÀ ceQ keÀuhe-keÀuhe keÀer efJepe³eer ntB, DeYeer keÀer veneR~'' De.yeeheoeoe 1.10.75

mce=efle mes meceLeea keÀe jepe

mce=efle Þesÿ nesleer nw lees Gme Devegmeej Deelcee ceW MeefkeÌle Yeer DeJeM³e Dee peeleer nw~ yeeyee ves ncekeÀes Þesÿ mce=efle³eeb efoueekeÀj

Þesÿ keÀce& keÀjves, Þesÿ peerJeve yeveeves keÀer MeefkeÌle Òeoeve keÀer Deewj Gme mce=efle ves DemecYeJe ueieves Jeeues keÀe³e& keÀes Yeer mecYeJe keÀjkesÀ

efoKee³ee~ FmekeÀe jecee³eCe ceW Yeer yeæ[e De®íe GoenjCe nw efkeÀ peye nvegceeve keÀes GvekesÀ efkeÀ³es ngS yeæ[s-yeæ[s keÀe³eeX keÀer mce=efle efoueeles Les

lees GvekeÀes MeefkeÌle Dee peeleer Leer~

``efve½e³e-yegef× keÀer henueer efveMeeveer nw - efJepe³eer~ keÀneJele Yeer nw - `efve½e³e yegef× efJepe³eefvle'~ efJepe³e efceuesieer kewÀmes? efve½e³e mes~ lees

efvejvlej Fme efve½e³e keÀer mce=efle efkeÀ ceQ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve ntB ³en mce=efle jnleer nw? mce=efle kesÀ efyevee meceLeea Leesæ[sner Dee³esieer? efJepe³eer

nesves keÀe DeeOeej nw - mce=efle~ Deiej mce=efle keÀce]peesj nesieer, efvejvlej veneR nesieer Deewj mce=efle hee@JejHegÀue veneR nesieer lees efJepe³eer kewÀmes neWies?

... keÀesF& mees®es efkeÀ ceeie& le³e keÀjves mes henues cebef]peue hej hengb®e pee³eW - ³en nes mekeÀlee nw? ceeie& lees peªj le³e keÀjvee ner heæ[siee~ lees

efJepe³e nw cebef]peue Deewj ceeie& nw efvejvlej-mce=efle~'' De.yeeheoeoe 9.2.75

ceewve keÀe je]pe Deewj ³eesie keÀer meHeÀuelee ceW GmekesÀ cenlJe keÀe je]pe

³eesie keÀer meHeÀuelee ceW ceewve keÀe efJeMes<e cenlJe nw~ ceewve mes ³eesie keÀer efmLeefle ¢æ{ nesleer nw Deewj Deelcee ceW efoJ³e MeefkeÌle³eeW meb®eej

neslee nw~ FmeefueS yeeyee ³e%e keÀer mLeehevee mes ner mece³e-mece³e hej ceewve-Yeùer Deeefo kesÀ Òeesûeece jKeves keÀer ÒesjCee osles Dee³es nQ~

Q. SkeÀ meesles ngS J³eefkeÌle kesÀ ceewve Deewj peeie=le J³eefkeÌle kesÀ ceewve ceW ke̳ee Devlej nw? Deewj oesveeW ceW keÀewve-mee ceewve Þesÿ nw?

peeie=le J³eefkeÌle ner heehe-hegC³e keÀe efveCe&³e keÀjkesÀ hegC³e keÀce& keÀjkesÀ Deheves YeefJe<³e kesÀ efueS hegC³e keÀe Keelee mebef®ele keÀj mekeÀlee

nw, meeslee ngDee J³eefkeÌle Dehes#eeke=Àle heehe Deewj hegC³e oesveeW mes cegkeÌle neslee nw~ ³eÐeefhe meesles ng³es J³eefkeÌle keÀer mJehveeJemLee keÀe Yeer GmekesÀ

mJehveevegmeej GmekesÀ heehe-hegC³e keÀe GmekesÀ peerJeve hej ÒeYeeJe heæ[lee nw~ peeie=le J³eefkeÌle ner ceewve OeejCe keÀj ienve ³eesie-meeOevee keÀj

mekeÀlee nw, meeslee ngDee veneR~ peeie=leeJemLee keÀe ÒeYeeJe GmekesÀ meesves keÀer efmLeefle hej heæ[lee nw~

Fefvê³e megKeeW Deewj Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle Yeer peeûele J³eefkeÌle ner keÀj mekeÀlee nw~ YeeJevee Deewj ue#³e mes YeefkeÌle ceeie& ceW

jKes ceewve ceW Yeer Deelcee keÀes Deleerefvê³e megKe DevegYetefle nesleer nw Deewj peye ³eLeeLe& %eeve kesÀ meeLe ceewve keÀe DeY³eeme nes lees meesves ceW megneiee

ner nes pee³esiee DeLee&led efJeMes<e DeeeflcekeÀ megKe keÀer DevegYetefle nesieer~

Q. yeeyee keÀnlee ³eesieer Deewj Òe³eesieer yevees, lees Òe³eesieer keÀe YeeJe-DeLe& ke̳ee nw? Òe³eesieer DeLee&led Experiment or Utilize?

cee³ee, cee³ee keÀer ÒeJesMelee, cee³ee mes ³eg× Deewj cee³eepeerle yeveves keÀe jepe

cee³ee efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw Deewj cee³ee keÀer ÒeJesMelee Deelcee ceW kewÀmes nesleer nw, GmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw Deewj

cee³ee-peerle yeveves keÀe jemlee Yeer efoKee³ee nw~ ogefve³ee ceW lees cee³ee Oeve-mecheefÊe keÀes mecePeles nQ hejvleg yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ Oeve-mecheefÊe

lees megKe Yeesieves keÀe meeOeve nw hejvleg cee³ee osneefYeceeve Deewj osneefYeceeve peefvele 5 efJekeÀejeW keÀes keÀne peelee nw~ Oeve-mecheefÊe mele³egie-

$eslee ceW Yeer megKe keÀe meeOeve nesleer nw Deewj peye osneefYeceeve JeMe Oeve-mecheefÊe ceW ueesYe Je=efÊe yeæ{ peeleer nw, leye Yeer Jener Oeve-mecheefvle pees

megKe keÀe meeOeve Leer, Jen ogKe keÀe keÀejCe yeve peeleer nw Deewj GmekeÀes ueesie cee³ee keÀnves ueieles nQ~ JeemleJe ceW Oeve-mecheefÊe cee³ee veneR nw,

GmeceW nceeje pewmee YeeJe neslee nw, Jewmee Jen HeÀue osleer nw~

heg©<eeLeea peerJeve ceW ³es Deeuem³e, Deueyesueeheve Yeer cee³ee kesÀ ner ªhe nQ, pees Deelcee keÀes hejceelcee mes efJecegKe keÀjkesÀ Þesÿ heo mes

Jebef®ele keÀj osles nQ~ DeeOes keÀuhe mes Deelcee FvekesÀ JeMeerYetle jnleer nw Deewj ogKe heeleer nw, efHeÀj peye mebiece³egie hej hejceelcee Deeles nQ lees

pees Deelcee³eW hejceelcee kesÀ yeveles nQ, GvekeÀe ³es cee³ee efJejesOe keÀjleer nw DeLee&led ³es cee³eeJeer mebmkeÀej-mJeYeeJe owJeer mJeYeeJe-mebmkeÀej

OeejCe keÀjves ceW yeeOekeÀ yeveles nQ~ Gvemes Deelcee keÀer ³eg× ®eueleer nw~

YeieJeevegJee®e - efoueejece kesÀ efoue ceW Deehe mecee³es ngS jnWies Deewj DeehekesÀ efoue ceW efoueejece mecee³ee ngDee nw lees efkeÀmeer Yeer ªhe keÀer

cee³ee ®eens met#ce, ®eens je@³eue ªhe ceW, ®eens ceesìs ªhe ceW Dee veneR mekeÀleer~ mJehve Deewj mebkeÀuhe cee$e Yeer cee³ee keÀe Jeej veneR nes

mekeÀlee~

Üehej mes cee³ee keÀer ÒeJesMelee Deelcee ceW kewÀmes nesleer nw Deewj DeYeer hejceelcee keÀe yeveves kesÀ yeeo cee³ee keÀer Deelcee ceW kewÀmes

ÒeJesMelee nes peeleer nw, ³en Yeer SkeÀ ieg¿e hensueer nw~ efpemeceW ÒeJesMe keÀjleer nw, GmekeÀes mecePe ceW Yeer veneR Deelee efkeÀ nceejs ceW cee³ee ÒeJesMe

keÀj jner nw~ cee³ee ÒeJesMe keÀjkesÀ peye F&éejer³e Òeeefhle³eeW DeLee&led F&éejer³e megKe mes Jebef®ele neslee nw, leye cenmetme keÀjlee nw efkeÀ cee³ee ÒeJesMe

nesie³eer hejvleg Gme mece³e Fleveer osn nes peeleer nw efkeÀ Gmemes ítìvee DemecYeJe veneR lees Deefle keÀef"ve DeJeM³e neslee nw~ Fmes Yeer SkeÀ [^ecee

ner keÀnWies efkeÀ vee ®eenles Yeer cee³ee kesÀ JeMeerYetle nes peeles nQ~

``peye keÀesF& ceW cee³ee ÒeJesMe keÀjleer nw lees henuee ªhe Deeuem³e keÀe OeejCe keÀjleer nw~... %eeveer let JelmeeW ceW íìs efJekeÀej megmleer kesÀ ªhe

mes cee³ee Megª keÀjleer nw~'' De.yeeheoeoe 25.6.70

``³eeo keÀer Deefive peueer ngF& nesieer lees cee³ee Dee veneR mekesÀieer~ ³en ueieve keÀer Deefive yegPeveer veneR ®eeefnS~ meeLe jKeves mes MeefkeÌle Deehesner

Dee pee³esieer~ efHeÀj efJepe³e ner efJepe³e nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

```yeehe Deewj ye®®es', leermeje keÀesF& mecyevOe veneR~ meJe& mecyevOe SkeÀ mes peesæ[vee nw~ SkeÀ mes otmeje efMeJeyeeyee - Fme efmLeefle keÀes ner Tb®e

efmLeefle keÀne peelee nw~... Ssmeer efmLeefle jnves mes ner cee³eepeerle yeveWies~ pees cee³eepeerle yeveles nQ, Jes ner peielepeerle yeveles nQ~''

De.yeeheoeoe 24.1.70

``meJe& mecyevOe efkeÀmemes nQ? SkeÀ mes~ lees SkeÀ mes oes Yeer yevevee nw lees yeehe Deewj ye®®es, leermeje keÀesF& mecyevOe veneR~... Ssmeer efmLeefle ceW

jnves mes cee³eepeerle yeveles nQ~ ... ³en Meg× mvesn meejs keÀuhe ceW SkeÀ ner yeejefceuelee nw~ Ssmes mvesn keÀes nce ner heeles nQ~ pees Deewj keÀesF&

keÀes Òeehle veneR nes mekeÀlee, Jen ncekeÀes Òeehle ngDee nw~ Fmeer veMes Deewj efve½e³e ceW jnvee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``meeje ceoej nw ³eeo keÀer ³ee$ee hej~ ³eeo keÀer ³ee$ee ceW ner cee³ee keÀer ³eg× ®eueleer nw~ legce ³eg× keÀes Yeer mecePeles nes~ ³en ³ee$ee veneR

hejvleg pewmes efkeÀ ueæ[eF& nw, FmeceW ner yengle Keyejoej jnvee nw~ vee@uespe ceW cee³ee kesÀ letHeÀeve Deeefo keÀer yeele veneR~''

mee.yeeyee 01.12.2004 efjJee. ``yeehe ³en Yeer yeleeles nQ efkeÀ cee³ee efJeIve peªj [euesieer ke̳eeWefkeÀ GmekeÀer ûeenkeÀer ®eueer pee³esieer~... GvekeÀes ³eeo keÀjW lees ®esnje ner

®ecekeÀlee jns~... cee³ee HeÀLekeÀe³esieer Yeer yengle~ cee³ee keÀesefMeMe keÀjsieer, legcnejer ³eeo keÀes Yegueeves keÀer~ legce meowJe Ssmes ne|<ele jn veneR

mekeWÀies~'' mee.yeeyee 20.11.2004 efjJee. ``meowJe yeæ[s mes yeæ[s yeehe keÀer yeæ[eF& keÀjles jnes~ FmeceW meejer heæ{eF& Yeer Dee peeleer nw~... cee³ee kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes ye®eves kesÀ efueS SkeÀ lees

meowJe Deheveer Meeve ceW jnes, otmeje cee³ee keÀes Kesue mecePe meowJe Kesue ceW ne|<ele jnes~ efmeHe&À oes yeeleW ³eeo jnW lees nj keÀce& ³eeoieej yeve

pee³es~ pewmes meekeÀej ceW DevegYeJe efkeÀ³ee~'' De.yeeheoeoe 6.05.71

``pees meeje efove Deueyesues Deewj Deeuem³e kesÀ JeMe nesles nQ Deewj GvekeÀe DeìsvMeve keÀce neslee nw~ Ssmeer Deueyesueer DeelceeDeeW keÀes cee³ee Yeer

efJeMes<e Jejoeve kesÀ mece³e yeehe keÀer Dee%ee hej ve ®eueves keÀe yeouee uesleer nQ Deewj Ssmeer DeelceeDeeW keÀe ¢M³e yengle Dee½e³e&pevekeÀ efoKeeF&

oslee nQ~'' De.yeeheoeoe 8.7.74

``Ssmes ner efYevve-efYevve mece³e hej efYevve-efYevve mecyevOe mes efYevve-efYevve Deheves mJeªhe keÀer mce=efle keÀes Fcepe& keÀj DevegYeJe keÀjes lees meoe

meeLe keÀe DevegYeJe keÀjWies~... meJe& mecyevOe efveYeeves ceW Fleves efyepeer jnWies pees cee³ee keÀes Deeves keÀer Yeer HegÀme&le veneR efceuesieer~''

De.yeeheoeoe14.10.87

``cee³ee keÀe Oece& nw legcnejs ³eesie keÀes leesæ[vee~... cee³ee kesÀ letHeÀeve yengle Deeles nQ, ³en Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ meyemes Deeies lees ³en nw, lees

FvekeÀes meye DevegYeJe nesles nQ~ cesjs heeme Dee³eW leye lees meyekeÀes mecePeeTb~... cee³ee kesÀ letHeÀeve ve Dee³eW, ³eesie ueiee ner jns lees keÀcee&leerle

DeJemLee nes pee³es~'' mee.yeeyee 9.6.05 efjJee. ``cee³ee mes [jleer lees veneR nes? pees [jlee nw, Jen nej Keelee nw~ pees efveYe&³e neslee nw, Gmemes cee³ee cee³ee Kego Ye³eYeerle nesleer nw~...

cee³ee kesÀ hejJeMe nesvee Yeer Deheveer keÀcepeesjer nw~ Deheveer efkeÀmeer keÀcepeesjer kesÀ keÀejCe ner hejJeMe neslee nw~'' De.yeeheoeoe 24.10.75

``®eejes ner mesJeeDeeW (mJe-mesJee, efJeée-mesJee, ³e%e-mesJee Deewj cevmee-mesJee) ceW mes nj mece³e keÀesF& ve keÀesF& mesJee keÀjles jnes lees menpe ner

efvejvlej mesJeeOeejer yeve pee³eWies~... mesJee ceW efyepeer jnves kesÀ keÀejCe menpe cee³eepeerle yeve pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 6.11.87

³eg× Deewj ³eg× kesÀ cewoeve keÀe je]pe

yeeyee keÀnles - ³en ³eg× keÀe cewoeve nw, FmeceW jece kesÀ ye®®eeW keÀer cee³ee jeJeCe mes ³eg× nw~ pees Fme ³eg× ceW efpelevee Deewj pewmes

peerlelee nw, Gme Devegmeej ner Jen DeYeer F&éejer³e mecheefÊe keÀe DeefOekeÀejer yevelee nw Deewj YeefJe<³e jecejep³e ceW jepeeF& heelee nw~ FmeceW nj

Deelcee jepeeF& hee mekeÀleer nw~ nj Deelcee Deheves efueS jepeeF& heeves kesÀ efueS ueæ[ jns nQ~ Jeneb efmeheener jepee kesÀ efueS ueæ[les nQ hejvleg

³eneB nj SkeÀ Deheves efueS ueæ[lee nw~ ³es ueæ[eF& Yeer ieghle nw, FmekesÀ Deðe-Meðe Yeer ieghle nw Deewj je]peeF& Yeer ieghle nw~ nj Deelcee keÀer

Deheves Devoj kesÀ Deemegjer Deewj owJeer mebmkeÀejeW kesÀ yeer®e ³eg× ®eueleer nw~ DeeOes keÀuhe lekeÀ Deemegjer mebmkeÀejeW keÀe owJeer mebmkeÀejeW hej jep³e

®euelee nw~ hejvleg DeYeer mece³e nw owJeer mebmkeÀejeW keÀe Deemegjer mebmkeÀejeW hej efJepe³e heeves keÀe~

``FmekeÀes keÀne peelee nw - ³eg× keÀe cewoeve~ legce njskeÀ FefC[hesC[sCì ³eg× kesÀ cewoeve ceW efmeheener nes~ Deye njskeÀ efpelevee ®eens Glevee

heg©<eeLe& keÀjs~... jepeeF& ceW Tb®e heo heevee - ³en nw heg©<eeLe& keÀjvee~ yeekeÀer yeehe meskesÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle osles nQ~''

mee.yeeyee 08.09.04 efjJee. ``DeYeer legce cee³ee hej peerle heeves kesÀ efueS ³eg× keÀjles nes~ ³eg× keÀjles-keÀjles HesÀue nes peeles nQ lees $eslee ceW ®eues peeles nes~''

mee.yeeyee 22.11.04 efjJee. ``jeJeCe keÀes peerleves keÀe ³en ³eg× keÀe cewoeve nw~ Leesæ[e Yeer osn keÀe DeefYeceeve ve Dee³es `ceQ Ssmeer mee|Jeme keÀjlee ntB, ³en keÀjlee ntB...~'

nce lees iee@[ueer meJexvì nQ, meyekeÀes hewieece osvee ner nw~'' mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. ``DeYeer legce mecePeles nes - cee³ee mes ³eg× kewÀmes ®eueleer nw~... legce ner peeveles nes DeYeer ncekeÀes cee³ee mes ³eg× keÀjveer nw~ yeehe keÀnles nQ -

legcneje meyemes yeæ[e ogMceve nw ner keÀece efJekeÀej~ ³eesieyeue mes Fme hej efJepe³e heeles nes~'' mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``efJeIveeW keÀe meecevee keÀjves kesÀ efueS henues ®eeefnS hejKeves keÀer MeefkeÌle, efHeÀj ®eeefnS efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle~... efveCe&³e kesÀ yeeo ner

menveMeefkeÌle OeejCe keÀj cee³ee keÀe meecevee keÀj mekeWÀies~... nej mes ye®eves kesÀ efueS hejKeves keÀer MeefkeÌle Deewj efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle keÀes

yeæ{evee nw~... DeMejerjer, efvejekeÀejer Deewj keÀce& ceW v³eejeheve efveCe&³e MeefkeÌle keÀes yeæ{eves kesÀ efueS yengle DeeJeM³ekeÀ nw~''

De.yeeheoeoe 26.6.69

``yeehe keÀnles nQ - legce ye®®es yeveWies lees osneefYeceeve keÀer Deewj keÀece-¬eÀesOe Deeefo keÀer yeerceejer yeæ{sieer, veneR lees hejer#ee kewÀmes nes~... ³en

³eg× keÀe cewoeve nw, FmeceW [jvee veneR nw efkeÀ helee veneR letHeÀeveeW ceW "nj mekeWÀies ³ee veneR~'' mee.yeeyee 13.12.04 efjJee. ``cenejLeer DeLee&led Fme jLe hej meJeej, Deheves keÀes jLeer mecePes~ ... pewmes ³ees×s meJe& J³eefkeÌle³eeW, meJe& JewYeJeeW keÀe efkeÀveeje keÀj `³eg× Deewj

efJepe³e' - Fve oes yeeleeW keÀes efmeHe&À yegef× ceW jKeles ngS Deheves ue#³e keÀes hetCe& keÀjves ceW ueies ngS nesles nQ~... Ssmes ³ees×s yeves nes?... ³ees×s

keÀYeer Yeer Deeuem³e Deewj Deueyesuesheve keÀer efmLeefle ceW veneR jnles~ keÀYeer MeðeeW kesÀ efyevee jneR jnles~... Ye³e kesÀ JeMeerYetle veneR nesles nQ~''

De.yeeheoeoe 13.6.73

``SkeÀ lees mebûen keÀjves keÀer MeefkeÌle Deewj otmejer mebûeece keÀjves keÀer MeefkeÌle~ mebûen keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ ... efpemeceW

efpeleveer %eeve jleveeW keÀes mebûen keÀjves keÀer MeefkeÌle nw Gleveer ner GmeceW mebûeece keÀjves keÀer Yeer MeefkeÌle jnleer nw~'' De.yeeheoeoe 18.3.71

©mlece mes cee³ee kesÀ Yeer ©mlece neskeÀj ueæ[ves keÀe jepe yeeyee keÀnles nQ ye®®es legce DeYeer ³eg× kesÀ cewoeve ceW nes Deewj legcnejer ³eg× cee³ee mes nw~ cee³ee Yeer ©mlece mes ©mlece neskeÀj ueæ[leer

nw~ pewmes pees pewmee henueJeeve neslee nw, Jen Deheves meceeve henueJeeve mes ner ueæ[vee hemevo keÀjlee nw~ keÀesF& Yeer henueJeeve Deheves mes Deefle

keÀcepeesj mes Deewj Deheves mes yengle DeefOekeÀ yeueJeeve mes ueæ[ves keÀer F®íe veneR jKelee nw, ve ner ueæ[lee nw~ FmeerefueS iee³eve nw - Jewj, YeeJe

Deewj Òeerle meceeve Jeeues mes ner nesleer nw Deewj efveYeleer nw~

``FmeceW kegÀí Yeer Ke®ee& veneR nw~ kegÀí Yeer Ke®ee& Deeefo keÀjles nQ mees lees Deheves efueS ner keÀjles nQ~ FmeceW heeF& keÀe Yeer Ke®ee& veneR nw~...

legcnejer ueæ[eF& nw ieghle, ³eesieyeue keÀer~... ye®®eeW keÀes KegMeer keÀe heeje ®eæ{e jnvee ®eeefnS hejvleg ³eg× keÀe cewoeve nw, cee³ee "njves veneR

osleer nw~'' mee.yeeyee 24.9.04 efjJee. ``³eeo keÀe heg©<eeLe& lees FvekeÀes Yeer keÀjvee nw~... meyemes peemleer cesnvele FvekeÀes keÀjveer heæ[leer nw~ ³eg× kesÀ cewoeve ceW cenejLeer mes... efpelevee

yeæ[e henueJeeve, Glevee peemleer cee³ee hejer#ee uesleer nw~ cee³ee yengle letHeÀeve ueeleer nw~'' mee.yeeyee 20.9.04 efjJee. ``©mlece mes cee³ee Yeer ©mlece neskeÀj ueæ[leer nw~ yeeyee Dehevee DevegYeJe Yeer yeleueeles nQ~ ceQ ©mlece ntB, peevelee ntB ceQ yesiej ìt efÒevme yeveves

Jeeuee ntB lees Yeer cee³ee meecevee keÀjleer nw~ cee³ee efkeÀmekeÀes íesæ[leer veneR nw~ henueJeeveeW mes lees Deewj ner ueæ[leer nw~''

mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``osn-DenbkeÀej Dee³ee Deewj ³es HeBÀmee~ yeehe mecePeeles nQ - pees Yeer henueJeeve nQ, Gve hej cee³ee keÀer ®eesì ueieleer nw~ cee³ee Yeer yeueJeeve mes

yeueJeeve neskeÀj ueæ[leer nw~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``©mlece mes cee³ee Yeer De®íer jerefle ©mlece neskeÀj ueæ[leer nw~ keÀ®®es mes ke̳ee ueæ[sieer!... cee³ee Yeer meceLe& nw vee~ legce ye®®eeW keÀes Gmleeo

efceuee ngDee nw~ ... cee³ee keÀes henueJeeve osKekeÀj neì& HesÀue veneR nesvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 13.5.05 efjJee. ``yeeyee keÀnles - ye®®es, ³en ³eg× keÀe cewoeve nw, FmeceW nesheuesme veneR nesvee ®eeefnS~ ³eeo kesÀ yeue mes ner cee³ee hej peerle heeveer nw~...pees

keÀjsiee mees hee³esiee~'' mee.yeeyee 9.7.05 efjJee. ``osn DenbkeÀej yengle Dee peelee nw, cee³ee Yeer ©mlece mes ©melece neskeÀj ueæ[leer nw~ henueJeeve pe©j henueJeeve mes ner ueæ[Wies~ FmeefueS

yeæ[e Keyejoej jnvee nw~ iecYeerj nes jnvee nw~ cee³ee lew³eej nes yew"er jnleer nw - osKeW keÀewve ³eesie ceW {erues nQ Peì GvekeÀes Jeej keÀjsieer~''

mee.yeeyee 18.11.69 efjJee. ³eesieevevo (hejceevevo) Deewj efJe<e³eevevo (efveke=Àä-Deevevo) keÀe je]pe / oesveeW keÀer meceeveleeDeeW Deewj DemeceeveleeDeeW keÀe jepe

DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle DeLee&led osn ceW nes hejvleg osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀe DeeYeeme

ve nes DeLee&led peneB ®esleve nes hejvleg ®eslevee ve nes DeLee&led yeerpe nes hejvleg Peeæ[ ve nes~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee kesÀ efueS ³es

mLetue Jeleve Yeer cetueJeleve kesÀ meceeve ner Meeefvlece³e nes peelee nw~ Jen efmLeefle hejceevevoce³e nw~

³eesieevevo Deewj efJe<e³eevevo oesveeW MeyoeW keÀes osKeW lees osKeles nQ efkeÀ oesveeW keÀes Deevevo mes mecyeesefOele efkeÀ³ee ie³ee nw hejvleg oesveeW

kesÀ YeeJe-DeLe& keÀes osKeWies lees ³eesieevevo nw Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej Deewj efJe<e³eevevo nw Deelcee keÀer Glejleer keÀuee Deewj

ogKe-DeMeeefvle keÀe cetue keÀejCe~ mJeie& keÀes veke&À ceW heefjJele&ve keÀjves Jeeuee efJe<e³eevevo ner nw~ veke&À keÀes mJeie& ceW heefjJele&ve keÀjves keÀe

DeeOeej ³eesieevevo nw~ ³eesieevevo keÀe cetue hejceelcee Deewj hejceelcee kesÀ Üeje efo³ee ngDee %eeve nw Deewj efJe<e³eevevo keÀe DeeOeej osn,

osneefYeceeve Deewj osneefYeceeve mes peefvele efJe<e³e-Jemleg³eW nQ~

oesveeW kesÀ MegYe-DeMegYe heefjCeece DeLee&led Cause and Effect keÀes peeveves Jeeuee ner ³eesieevevo keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~

Q. peye oesveeW keÀes Deevevo mes mecyeesefOele efkeÀ³ee ie³ee nw lees oesveeW ceW ke̳ee meceevelee³eW nQ Deewj ke̳ee efJe<ecelee³eW nQ? GvekeÀes Yeer peevevee

DeeJeM³ekeÀ nw~

oesveeW kesÀ efJe<e³e ceW efJe®eej keÀjW lees nce osKeles nQ efkeÀ oesveeW keÀer ®ejce meercee DeLee&led DevegYetefle efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW ner nesleer nw~

SkeÀ ceW efJeosner Deelcee keÀe ³eesie efJeosner hejceelcee mes neslee nw Deewj otmejs ceW osn keÀe mecyevOe osn mes neslee nw~ oesveeW keÀe DevegYeJe keÀjves

Jeeueer Deelcee ner nw~ SkeÀ ceW Deelcee keÀes Deheves DeefmlelJe keÀe %eeve neslee nw, DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele nesleer nw, efpememes GmekeÀe

DeekeÀ<e&Ce hejceelcee keÀer Deesj neslee nw Deewj otmejs ceW Deheves DeefmlelJe keÀer efJemce=efle nesves kesÀ keÀejCe osneefYeceeve ceW owefnkeÀ megKe keÀer

DeekeÀ<e&Ce Òeyeue nesleer nw~ SkeÀ keÀe heefjCeece megKece³e neslee nw lees otmejs keÀe heefjCeece efveef½ele ner ogKece³e neslee nw~

efJe<e³eevevo ceW efJe<e³e-Jeemevee kesÀ JeMeerYetle efJe<e³e-Yeesie ceW ÒeJe=le J³eefkeÌle osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes Yetue peelee Deewj

efJe<e³e-Yeesie ceW SkeÀeûe nes peelee~ Jen #eCe ner efJe<e³eevevo keÀe neslee nw~ GmeceW Deelcee efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW neslee nw hejvleg Jen efmLeefle

#eefCekeÀ nesleer nw~ FmeefueS efJe<e³eevevo keÀes #eefCekeÀ Deevevo keÀne peelee nw~ GmekesÀ heefjCeece ceW ogKe DeJeM³e neslee nw, Deelce-iueeefve

DeJeM³e nesleer nw~ Jen Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀer #eefCekeÀ cetíe& ner nw~

³eesieevevo kesÀ oes jemles nQ - SkeÀ nw ³eesie ceeie& DeLee&led SkeÀ hejceelcee kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW GvekeÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ceW leuueerve

neskeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes Yetue peevee Deewj Deheves hejceevevoce³e DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peevee Deewj otmeje nw %eeveceeie&

DeLee&led efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve mecePekeÀj Deheveer ceve-yegef× keÀes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes nìekeÀj hejceefhelee hejceelcee keÀer ³eeo

kesÀ Üeje Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes peevee~ SkeÀ ceW hejceelcee kesÀ Òeefle Òesce ÒeOeeve nw, %eeve ieewCe nw Deewj otmejs ceW %eeve ÒeOeeve

nw, Òesce GmekesÀ yeeo neslee nw~

³eesie mes lees meoe hegC³e ner neslee nw ke̳eeWefkeÀ ³eesie DeLee&led yeehe kesÀ meeLe yegef× ³eesie~ hejvleg ³eefo ³eesie kesÀ mebie"ve ceW nceejer ¢efä-

Je=efle, mebkeÀuhe YeìkeÀlee nw lees yeæ[e heehe nes peelee nw~

³eesieevevo DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme keÀjlee nw lees efJe<e³eevevo mes leerJe´lee mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee nw~ ³eesieevevo

ceW efpelevee ienje peeles nQ, Jen Glevee ner yeæ{lee peelee nw hejvleg efJe<e³eevevo mes #eefCekeÀ Deevevo lees neslee nw hejvleg mece³eevlej ceW Jen

YeesieMeefkeÌle keÀes Kelce keÀj oslee nw Deewj Deevevo keÀer hejefCeefle ogKe ceW nesleer nw~

Q. hejceelcee keÀe yeveves kesÀ yeeo cee³ee mes ³eg× ke̳eeW DeejcYe nesleer nw, henues veneR?

pees Deelcee³eW hejceelcee keÀer yeveleer nQ, GvekeÀes ³eesieevevo keÀe DevegYeJe neslee nw Deewj efJe<e³eevevo kesÀ DevegYeJe kesÀ mebmkeÀej GveceW henues mes

ner nesles nQ, FmeefueS ³eesieevevo DevegYeJe Deheveer lejHeÀ KeeR®elee nw Deewj efJe<e³eevevo keÀe DevegYeJe Yeer Deheveer lejHeÀ KeeR®elee nw, Deye

Deelcee efkeÀOej pee³es, FmekesÀ efueS Devlece&ve ceW ³eg× ®eueleer nw~ Devle ceW efJepe³e lees ³eesieevevo keÀer ner nesleer nw~ pees Deelcee³eW hejceelcee

keÀe yevekeÀj íesæ[keÀj Yeer ®eueer peeleer nQ, GveceW Yeer ³en ³eg× ®eueleer jnleer nw~

``keÀesF& Yeer osnOeejer ceW mebkeÀuhe mes Jee keÀce& mes HebÀmevee, Fme efJekeÀejer osn ªheer meeBhe keÀes ì®e keÀjvee DeLee&led Deheveer keÀer ngF& Deye lekeÀ keÀer

keÀceeF& keÀes Kelce keÀjvee~ ®eens efkeÀlevee Yeer %eeve keÀe DevegYeJe nes, ³eeo Üeje MeefkeÌle³eeW keÀer Òeeefhle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee nes ³ee leve-ceve-

Oeve mes mesJee keÀer nes uesefkeÀve meJe& Òeeefhle³eeb Fme osn ªheer meeBhe keÀes ì®e keÀjves mes Kelce nes peeleer nQ~'' De.yeeheoeoe31.10.75

``pewmes ³eesie Deefive efheíues heeheeW keÀes Yemce keÀjleer nw Jewmes ner ³en efJekeÀejer Yeesie Yeesieves keÀer Deefive efheíues hegC³e keÀes Yemce keÀj osleer nw~''

De.yeeheoeoe31.10.75 keÀceeX keÀer ienve ieefle keÀe je]pe

keÀce& Deewj HeÀue hej DeeOeeefjle ³es efJeée-veeìkeÀ SkeÀ mJe®eeefuele Kesue nw, efpemekeÀe je]pe hejceelcee DeekeÀj yeleeles nQ, Gme je]pe

keÀes peevekeÀj mJe-mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer ³eeo ceW keÀce& keÀjvee ner Þesÿ keÀceeX Deewj megKeer peerJeve keÀe DeeOeej nw~

keÀceeX keÀer ieefle Deefle ienve ieeF& ngF& nw, efpemekeÀes peevevee yengle keÀef"ve keÀe³e& nw hejvleg GmekeÀes peeveves kesÀ yeeo ner Deelcee Þesÿ

keÀce& keÀjves ceW meceLe& nes mekeÀleer nw~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw Deewj megkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀer ieefle keÀes peeveves Jeeuee nw, Jes ner

keÀuheevle ceW DeekeÀj Gme ienve ieefle keÀe %eeve osles nQ~ ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW Yeer FmekeÀe JeCe&ve nw hejvleg Jen ienve ieefle ke̳ee nw, Jen keÀesF& veneR

peeveles, Jen ieg¿e je]pe hejceelcee DeYeer yelee³ee nw~

``63 pevceeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ³eneB ner ®egkeÌlet nesves nQ~ Deheves efheíues mebmkeÀej, mJeYeeJe yeenj Fcepe& nes meoe kesÀ efueS meceehle nes jns

nQ- Fme keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀes ve peeve Ieyeje peeles nQ~... ³eeo jKees - me®®es yeehe keÀes Deheves peerJeve keÀer vew³ee os oer nw lees mel³e keÀer

veeJe efnuesieer uesefkeÀve [tye veneR mekeÀleer~'' De.yeeheoeoe 3.05.77

``FmeerefueS veece nw - keÀce&-#es$e, keÀce&-mecyevOe, keÀcexefvê³eeB, keÀce&Yeesie, keÀce&³eesie~... keÀce& Þesÿ nw lees Þesÿ ÒeeueyOe nw, keÀce& YeÏä nesves kesÀ

keÀejCe ogKe keÀer ÒeeueyOe nw~ uesefkeÀve oesveeW keÀe DeeOeej keÀce& nw~ keÀce& Deelcee keÀe ohe&Ce nw~'' De. yeeheoeoe 19.3.82

``yeehe keÀes peeve hen®eeve GvekeÀer cele hej ®eueves mes legce Þesÿ yeve mekeWÀies~ veneR lees yengle mepee³eW Kee³eWies~ pewmes F&éej keÀer ceefncee

DehejceDeheej nw Jewmes mepee Keeves keÀer ogo&Mee Yeer DehejceDeheej nw~ keÀ³eecele keÀe mece³e nw~ yeeyee keÀnles nQ ceQ meyekeÀe efnmeeye-efkeÀleeye

®egkeÌlet keÀjelee ntB~... keÀesF& Yeer efkeÀmekeÀes ogKe osles nQ lees ogKeer neskeÀj cejWies~ pees keÀece keÀìejer ®eueeles nQ, Jes ogKeer neskeÀj cejves Jeeues nQ -

³en hekeÌkeÀe mecePe uees~'' mee.yeeyee 17.04.73 efjJee. keÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle SJeb efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

me=efä SkeÀ keÀce&#es$e nw, peneB Deelcee³eW keÀce& keÀjves Deewj GvekeÀe HeÀue Yeesieves kesÀ efueS DeJeleefjle nesleer nQ~ FmeerefueS leguemeeroeme

ves keÀne nw - keÀce& ÒeOeeve efJeée jef®e jeKee, pees peme keÀervn leemeg HeÀue ®eeKee~ peerJeve keÀes megKece³e yeveeves kesÀ efueS Þesÿ keÀce& keÀjvee

hejceeJeM³ekeÀ nw Deewj Þesÿ keÀce& kesÀ efueS keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw, Dev³eLee Deelcee³eW pees keÀce& keÀjleer nw,

GmekeÀes Jes lees mecePeleer nQ De®íe keÀce& nw uesefkeÀve GmekeÀe heefjCeece ogKeoe³eer neslee nw~ DeYeer hejceelcee ves keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve

efo³ee nw, efpememes nceejer yegef× efJekeÀceeX mes efJecegKe neskeÀj Þesÿ keÀceeX ceW ÒeJe=Êe nesleer nw~

``Oece&jepe kesÀ jefpemìj ceW meye pecee nes peelee nw Dee@ìescesefìkeÀueer~... yeeyee keÀes efueKekeÀj osves mes yeesPee nukeÀe nes pee³esiee~''

mee.yeeyee 15.8.05 efjJee. * nj Deelcee keÀe Dehevee keÀce& ner GmekesÀ megKe-ogKe keÀe cetue keÀejCe nw, otmejs lees [^ecee Devegmeej kesÀJeue efveefceÊe keÀejCe yeveles nQ~

FmeerefueS ieerlee ceW Yeer keÀne nw - peerJeelcee Deehesner Dehevee efce$e nw Deewj Deehesner Dehevee Me$eg nw~

* keÀce& SkeÀ ohe&Ce nw, efpemeceW GmekesÀ keÀlee& keÀer DevleYee&Jevee Òeefleefyeefcyele nesleer nw Deewj pees GmekeÀer JebMe hejcheje keÀes Yeer Òeoe|Mele

keÀjlee nw SJeb YetlekeÀeue Deewj YeefJe<³e keÀe Yeer mee#eelkeÀej keÀjelee nw~ FmeefueS nj Deelcee keÀes keÀce& kesÀ efJeOeeve Deewj efme×evle keÀes

mecePekeÀj keÀce& keÀjvee ®eeefnS, efpememes GmekeÀe HeÀue megKece³e nes~

* meeOeejCe ªhe mes osKeW lees pees keÀce& efoue keÀes Keelee nw Jen efJekeÀce& neslee nw, GmekeÀes keÀjves mes Deelcee keÀes ye®evee ®eeefnS~

``Deheves keÀceeX hej Keyejoejer jKevee nw~ keÀesF& Yeer heehe keÀce& ve keÀjvee nw~... Deiej Deheves Ieeìs Deewj HeÀe³eos keÀe heesleecesue ve jKeWies lees

HesÀue nes pee³eWies~ cee³ee Ssmeer nw pees yengleeW keÀes HesÀue keÀj osieer~ ³eg× nw vee~... pees keÀce& efoue keÀes Keelee nes, Gmes íesæ[les peeDees~''

mee.yeeyee 03.08.68

* heehe keÀce& Deewj ieuele keÀce& keÀjves Jeeues keÀer megj#ee ³ee ye®eeves keÀe Òe³elve keÀjves Jeeuee, efkeÀmeer Yeer ªhe mes men³eesie keÀjves Jeeuee Yeer

Gme heehe keÀce& keÀe Yeeieer neslee nw~ Fmeer lejn mes Þesÿ keÀce& keÀjves Deewj Þesÿ keÀce& keÀer ÒesjCee osves Jeeues keÀes Yeer Gme Þesÿ keÀce& kesÀ HeÀue

ceW efnmmee efceuelee nw~

``oeve Yeer hee$e keÀes osvee ®eeefnS~ heeheelcee keÀes osves mes efHeÀj osves Jeeues hej Yeer Demej nes peelee nw~ Jen Yeer heeheelcee yeve peelee nw~ Ssmes

keÀes keÀye veneR osvee ®eeefnS, pees peekeÀj Gme hewmes mes keÀesF& heehe keÀjs~'' mee.yeeyee 14.08.69 efjJee. * nj ®eslev³e ÒeeCeer ceW ceve-yegef×-mebmkeÀej nw Deewj Jen Deheveer ÞesCeer Devegmeej keÀce& keÀjlee nw Deewj GmekesÀ keÀce& Devegmeej GmekeÀes HeÀue

efceuelee nw Deewj GmekesÀ DeeOeej hej GmekeÀe pevce-hegvepe&vce neslee nw~ meYeer ®ewlev³e ÒeeCeer Deheves keÀce& Devegmeej Deheveer ³eesefve ceW ner megKeer-

ogKeer nesles nQ~

* cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee Deelcee pees Yeer keÀce& keÀjleer, efpememes J³eefkeÌle meerOee ÒeYeeefJele nesles, JeeleeJejCe ÒeYeeefJele neslee nw, efpememes

Jele&ceeve ceW ³ee YeefJe<³e ceW Deelcee³eW ÒeYeeefJele nesleer DeLee&led megKe-ogKe heeles, GmekeÀe HeÀue keÀlee& Deelcee keÀes megKe ³ee ogKe kesÀ ªhe ceW

DeJeM³e efceuelee nw~ Yeue HeÀue kesÀ efveCe&³e ceW keÀce& kesÀ mJeªhe mes keÀlee& keÀer YeeJevee ÒeOeeve nesleer nw~ hesæ[ ueieeves, Demheleeue, Oece&Meeuee

Deeefo yeveeves mes De®íe HeÀue Deewj HewÀkeÌìjer, yeeªo, iewme Deeefo mes JeeleeJejCe keÀes otef<ele keÀjves mes Yeer keÀlee& keÀes GmekeÀe HeÀue DeJeM³e

Yeesievee heæ[lee nw~

* keÀce&-HeÀue kesÀ efveCe&³e ceW keÀce& kesÀ mJe©he mes keÀce& keÀjves Jeeues keÀer YeeJevee DeefOekeÀ cenlJehetCe& nw~ ``iejerye keÀe YeeJevee mes efo³ee ie³ee SkeÀ hewmes keÀe HeÀue Yeer meentkeÀej kesÀ SkeÀ npeej ©he³es kesÀ yejeyej nes mekeÀlee nw ... keÀesF& lees oes hewmee

Yeer osles nQ, yeeyee nceejer SkeÀ F&ì ueiee oes, keÀesF& npeej Yespe osles nQ~ YeeJevee lees oesveeW keÀer SkeÀ nw vee, lees oesveeW keÀes yejeyej efceue peelee

nw~'' mee.yeeyee 30.11.69 efjJee. * osMe, meceepe, mebie"ve... kesÀ Üeje keÀesF& Devegef®ele ³ee Dev³ee³ehetCe& efkeÀ³es ie³es keÀce& ceW Gme osMe ³ee mebie"ve kesÀ ueesieeW kesÀ Üeje KegMeer

ÒekeÀì keÀjvee Yeer meecetefnkeÀ keÀce& nes peelee nw Deewj GmekeÀe meecetefnkeÀ HeÀue meyekeÀes DeJeM³e ner Yeesievee heæ[lee nw~

* Fme peiele ceW keÀce& keÀe Deìue efme×evle ueeiet nw, pees mJele: ÒeYeeefJele nw, efpemekesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe HeÀue

mJele: efceuelee nw~ hejceelcee keÀce& keÀer ieg¿e ieefle keÀe hetCe& %eelee nw~ hejceelcee ner DeekeÀj keÀce& keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve DeelceeDeeW keÀes

oslee nw Deewj Þesÿ keÀceeX keÀe jemlee yeleelee nw, efpeme hej ®euekeÀj Deelcee megKe-Meeefvle heeleer nw~ hejceelcee keÀe HeÀue keÀes osves ceW keÀesF&

meerOee mecyevOe veneR nw~ HeÀue lees Òeke=Àefle kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Devegmeej efceuelee ner nw~

``pees heehe keÀce& keÀjles nQ, GmekeÀe oC[ lees peªj efceuesiee vee~ yeehe Leesæ[sner yew" oC[ osiee~ ³en lees Dee@ìescesefìkeÀ [^ecee yevee ngDee nw, pees

®euelee jnlee nw~ yeehe FmekesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 19.02.69 efjJee. ``otmejer lejHeÀ yeehe megÒeerce peefmìme kesÀ ªhe ceW keÀu³eeCekeÀejer nesves kesÀ keÀejCe ye®®eeW kesÀ keÀu³eeCe DeLe& F&éejer³e uee@pe (efve³ece) Yeer

yeleeles nQ~ meyemes yeæ[s les yeæ[e mebiece keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer uee@ keÀewve mee nw? [^ecee kesÀ huee@ve Devegmeej SkeÀ keÀe ueeKe iegCee Òeeefhle

Deewj he½eeleehe Jee Yeesievee - ³en Dee@ìescesefìkeÀueer uee@ DeLee&led efve³ece ®euelee ner jnlee nw~ yeehe keÀes mLetue jerefle-jmce kesÀ ceeefHeÀkeÀ keÀnvee

Jee keÀjvee veneR heæ[lee efkeÀ Fme keÀce& keÀe ³en uesvee Jee Fme keÀce& keÀer ³es mepee nw, uesefkeÀve ³en Dee@ìescesefìkeÀ F&éejer³e ceMeervejer nw~...

FmeefueS iee³ee ngDee nw - `keÀceeX keÀer ieefle Deefle ieg¿e nw'~'' De.yeeheoeoe 3.05.77

* ³es keÀce& #es$e nw, ³eneB keÀesF& Yeer Deelcee mLetue ³ee met#ce keÀce& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer Deewj pees pewmee keÀce& keÀjleer, Gme Devegªhe

GmekeÀe HeÀue DeJeM³e Yeesieleer nw~ iee³eve nw - ``leguemeer ³es leve Kesle nw, cevmee Ye³ee efkeÀmeeve~ heehe-hegC³e oes yeerpe nQ, pees peme yegJew mees

leme uegvew efveoeve~''

* ³es efJeée ``keÀce&-HeÀue-keÀce&, heg©<eeLe&-ÒeeueyOe-heg©<eeLe&, ef¬eÀ³ee-Òeefleef¬eÀ³ee'' kesÀ Ieìvee-®e¬eÀ hej DeeOeeefjle SkeÀ keÀce&#es$e nw~ ³eneB nj

ef¬eÀ³ee keÀer Òeefleef¬eÀ³ee nesleer nw, pees GmekesÀ keÀlee& hej GmekesÀ Devegªhe ner ÒeYeeefJele nesleer nw~

* heehe keÀce& keÀjves Jeeues keÀes meeOeve-mecheefÊe ³ee je³e-meueen kesÀ Üeje heehe keÀce& keÀjves ceW men³eesie keÀjves Jeeues hej Yeer heehe-keÀce& keÀe

yeesPe ®eæ{lee nw~

* efkeÀmeer kesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es heehe keÀce& keÀes De®íe mecePekeÀj mJeerkeÀej keÀjves Jeeues ³ee Ssmes keÀce& kesÀ keÀlee& keÀer ceefncee keÀjves Jeeues hej

Yeer Gme heehe keÀce& keÀe ÒeYeeJe heæ[lee nw Deewj GmekeÀes Yeer GmekeÀe HeÀue efceuelee nw~

* ogKeer, DeMeevle nesvee Yeer SkeÀ efJekeÀce& nw ke̳eeWefkeÀ Fmemes osneefYeceeve Deewj ogKe kesÀ Jee³eye´sMeve ÒeJeeefnle nesles nQ, pees Gme Devegªhe

JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ, efpememes Jen Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer Gmeer Devegªhe ÒeYeeefJele keÀjles nQ DeLee&led ogKeer keÀjles nQ~

``Þesÿ mebkeÀuhe mes Jee³egceC[ue Meg× neslee nw, lees J³eLe& mes otef<ele neslee nw, efpemekeÀe yeesPee Deelcee hej ®eæ{ peelee nw~''

De.yeeheoeoe 5.07.74

* ³es me=efä-®e¬eÀ Yetle-Jele&ceeve-YeefJe<³e kesÀ Ieìvee®e¬eÀ hej melele ieefleMeerue nw~ nj Deelcee keÀe Jele&ceeve, YetlekeÀeue kesÀ keÀce& keÀe HeÀue

Deewj YeefJe<³e keÀe yeerpe ³ee DeeOeej-efMeuee nw~ Jele&ceeve ner nceejs neLeeW ceW nw~ FmeerefueS iee³eve nw - yeerleer keÀes ef®eleJees veneR, Deeies keÀer

Oejes ve DeeMe ... DeLee&led Jele&ceeve ner nceejs neLeeW ceW nw, peye nce Þesÿ keÀce& keÀjkesÀ Deheves megKece³e YeefJe<³e keÀe efvecee&Ce keÀj mekeÀles nQ~

* DeelceeefYeceeveer efmLeefle ceW efkeÀ³es ie³es keÀce& DekeÀce& (met#ce Ûeme), osneefYeceeveer efmLeefle ceW efkeÀ³es ie³es keÀce& efJekeÀce& (DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe

leerJe´lee mes Ûeme) Deewj hejceelceeefYeceeveer efmLeefle ceW jnkeÀj efkeÀ³es ie³es keÀce& ner megkeÀce& (DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme) nesles nQ, pees

Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee SkeÀcee$e DeeOeej nQ~ ³es %eeve %eeve-meeiej hejceelcee mebiece ³egie ceW ner osles nQ, leye ner Deelcee keÀer Deewj efJeée keÀer

®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

``yeehe (hejceelcee) keÀes íesæ[keÀj otmejs keÀes ³eeo keÀjvee - ³en Yeer efJekeÀce& nw~'' mee.yeeyee 5.1.69 jeef$e keÌueeme

* pees pewmee keÀce& keÀjlee nw, Jen GmekeÀe Jewmee HeÀue DeJeM³e ner heelee nw~ YeieJeeveesJee®³e - ogKe oWies lees ogKe hee³eWies, megKe oWies lees megKe

hee³eWies~

* nj keÀce& keÀlee& kesÀ mebkeÀuhe Deewj YeeJevee mes Òesefjle neslee nw Deewj GmekesÀ DeeOeej hej ner Gme keÀce& keÀe HeÀue efveOee&efjle neslee nw~ YeefkeÌle

ceW SkeÀ keÀe SkeÀ iegCee, %eeve ceW SkeÀ keÀe meewiegCee DeLee&led %eeve mes keÀce& keÀe HeÀue keÀF& iegCee yeæ{ peelee nw, pees efme×evle megkeÀce& Deewj

efJekeÀce& oesveeW ceW ueeiet neslee nw~

* efyevee keÀejCe kesÀ keÀesF& keÀe³e& veneR nes mekeÀlee~ FmeefueS efyevee peeves cevmee-Jee®ee efkeÀmeer mecyevOe ceW keÀesF& ieuele efveCe&³e keÀjves mes Deelcee

keÀe heehe keÀe Keelee yeæ{lee nw~ FmeefueS [^ecee keÀer Deìue YeeJeer Deewj peerJeelcee Dehevee Deehener efce$e nw Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw kesÀ

Deìue mel³e efme×evle keÀes peevekeÀj mee#eer neskeÀj nj Deelcee kesÀ keÀce& keÀes osKees Deewj meJe& kesÀ Òeefle keÀu³eeCe keÀer YeeJevee jKekeÀj Dehevee

hegC³e keÀe Keelee pecee keÀjes~ otmejs kesÀ keÀceeX keÀe ef®evleve keÀj, GmekesÀ efJe<e³e ceW efveCe&³e keÀj Dehevee mece³e Deewj MeefkeÌle J³eLe& ve ieBJeeDees~

* meceLe& neskeÀj heehe keÀce& keÀe ÒeeflejesOe ve keÀjvee Yeer heehe keÀce& nw~ heehe keÀce& ³ee heeheer keÀer mejenvee keÀjvee Yeer heehe keÀce& nw~ DemeceLe&

nesles Yeer mece³e hej ³ee ³eLeemLeeve mel³e keÀes Òeieì ve keÀjvee Yeer heehe keÀce& nw~ Fme efJe<e³e ceW ceneYeejle ceW êesheoer kesÀ ®eerjnjCe kesÀ mece³e

keÀe Je=leevle Yeer FmekeÀer mel³elee keÀes mheä keÀjlee nw, efpememes ³es mheä neslee efkeÀ ogefve³ee ceW Yeer ceveg<³eeW keÀer Ssmeer ceev³elee nw~ * heehe keÀce& mes Dee|pele Oeve-mecheefÊe ³ee meeOeve keÀe GheYeesie Yeer heehe keÀce& nw~

* peerJeelcee Dehevee Deehe ner efce$e nw Deewj Deehe ner Dehevee Me$eg nw DeLee&led nj Deelcee keÀes Deheves ner keÀce& keÀe HeÀue megKe ³ee ogKe kesÀ ªhe

ceW efceuelee nw~ Þesÿ keÀce& mes efce$e yeveleer nw Deewj heehe keÀce& mes Me$eg yeveleer nw~ megKe Deewj ogKe oesveeW ceW ner otmejs lees kesÀJeue efveefceÊe

keÀejCe nesles nQ, cetue keÀejCe lees Deheves ner hetJe& keÀce& nesles nQ~

* peye YeeJevee keÀu³eeCe keÀer nesleer nw lees keÀce& mJele: ner Þesÿ neslee nw~

* De%eeveJeMe efkeÀ³es ie³es keÀce& keÀe HeÀue Deewj peevekeÀj efkeÀ³es ie³es keÀce& kesÀ HeÀue ceW Devlej neslee nw~

``Deiej yeehe (hejceelcee) keÀe yevekeÀj keÀesF& heehe keÀce& efkeÀ³ee lees meewiegCee oC[ heæ[ pee³esiee~'' mee.yeeyee 3.10.97 efjJee. ``yegje keÀce& keÀjves mes meewiegCee oC[ nes peelee nw~ %eeve veneR lees SkeÀ heehe keÀe SkeÀ oC[~ %eeve ceW Deeves kesÀ yeeo efHeÀj Ssmes keÀesF& efJekeÀce&

keÀjles nQ lees meewiegCee heehe ueielee nw~'' mee.yeeyee 24.11.69 efjJee. keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ %eelee hejceelcee kesÀ ceneJeeke̳e nQ- efì^y³egveue ye´eïeCe ye®®eeW kesÀ efueS yew"sieer, De%eeveer DeelceeDeeW kesÀ efueS veneR~

* ³eefo nce keÀesF& De®íe ³ee yegje keÀce& keÀjles nQ Deewj Gmes osKekeÀj ³ee megvekeÀj otmejs Yeer keÀjles nQ lees GvekesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀce& kesÀ

HeÀue ceW Yeer hetJe& keÀlee& Yeeieeroej yevelee nw~

* keÀuhe keÀe mebiece³egie ner megkeÀce& keÀjves keÀe ³egie nw, pees meejs keÀuhe kesÀ Yeei³e keÀe DeeOeej nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj

hejceelcee efhelee keÀer ³eeo ceW efkeÀ³es ie³es keÀce& ner megkeÀce& nQ Deewj Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nQ~

yeeyee ves keÀne nw ³eefo ye´eïeCe Deelcee efkeÀmeer ye´eïeCe Deelcee kesÀ Òeefle kegÀ¢efä jKeleer ³ee kegÀ¢efä peeleer, lees ³es ceneheehe kesÀ Keeles

ceW pecee neslee nw~

``Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle mebkeÀuhe ceW Yeer efkeÀmeer efJekeÀej kesÀ JeMeerYetle Je=efÊe nw lees ³en Yeer ceneheehe nw~ efkeÀmeer Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle

J³eLe& yeesue Yeer heehe kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw~... MegYe YeeJevee kesÀ yepee³es Deewj keÀesF& Yeer YeeJevee nw lees ³en heehe keÀe Keelee pecee neslee

nw ke̳eeWefkeÀ ³en Yeer ogKe osvee nw~'' De.yeeheoeoe 3.12.78

* Fme efJeée-veeìkeÀ ceW keÀce& kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer, Deìue efme×evle kesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀes Deheves De®ís-yegjs keÀce& keÀe HeÀue

DeJeM³e efceuelee nw~

* nce otmejs kesÀ efueS DeMegYe ³ee yegje mees®eles nQ, nerve YeeJevee jKeles lees GmekeÀe Demej nceejs Thej Yeer DeJeM³e nesiee~

* DeefOekeÀ GheYeesie, otmejs kesÀ mebmeeOeveeW keÀe Ghe³eesie-GheYeesie Yeer keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye yeveelee nw Deewj keÀce&-yevOeve keÀe keÀejCe

yevelee nw~ yegef×ceeve %eeveer heg©<e Fme mel³e keÀes peevekeÀj peerJeve ceW FmekeÀe DeJeM³e O³eeve jKeles ngS ner nj keÀce& keÀjles nQ~

``yeehe (hejceelcee) keÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀer ieg¿e ieefle keÀe %eeve osles nQ~ Deiej yeehe keÀer Þeercele hej ®eueles jnW lees keÀye efJekeÀce& ve nes~''

mee.yeeyee 1.10.97 efjJee. * keÀejCe kesÀ efyevee keÀesF& keÀe³e& veneR neslee nw hejvleg keÀejCe keÀes íesæ[keÀj SkeÀeûelee mes keÀe³e& ceW yegef× ueieeves Jeeues kesÀ keÀe³e& meHeÀue nesles

nQ~

``pees yeele De®íer ve ueies, Jen keÀjveer veneR ®eeefnS~ De®ís-yegjs keÀes lees Deye mecePeles nes, Deeies veneR mecePeles Les~... Deye De®íer jerefle

heg©<eeLe& keÀj keÀcee&leerle yevevee nw~'' mee.yeeyee 11.12.2000 efjJee. * keÀcee&leerle yeveves kesÀ yeeo keÀesF& Deelcee Fme keÀce&#es$e hej jn veneR mekeÀleer nw~

* DeeJeM³ekeÀlee mes DeefOekeÀ GheYeesie Yeer SkeÀ efJekeÀce& nw, efpemekeÀe he½eeleehe jesie-MeeskeÀ kesÀ ªhe ceW ceveg<³e keÀes keÀjvee ner heæ[lee nw~

``yeeyee ncesMee keÀnles ceebiees cele~... oelee kesÀ ye®®es nes... Deewj efkeÀmemes ueWies lees GvekeÀer ³eeo Deeleer jnsieer~... DeewjeW mes ceebiees cele~

veneR lees osves Jeeues keÀes Yeer vegkeÀmeeve heæ[ peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jen efMeJe yeeyee kesÀ YeC[ejs ceW veneR efo³ee~ osvee ®eeefnS efMeJe yeeyee kesÀ YeC[ejs

ceW~'' mee.yeeyee 25.01.72 efjJee. * meJe&MeefkeÌleJeeve, meJe&%e hejceelcee keÀe yevekeÀj, Deuhe%e, ³eLeeMeefkeÌle mechevve DeelceeDeeW mes keÀesF& DeeMee jKevee Yeer hejceelcee keÀer

efvevoe keÀjevee nw Deewj GmekeÀe Yeer oC[ mece³e hej he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee ner heæ[lee nw~

* efyevee mees®es-efJe®eejs keÀesF& keÀce& keÀj uesvee, efpememes efkeÀmeer Deelcee keÀes ogKe nes lees Jen Yeer heehe nw Deewj GmekeÀe Yeer oC[ he½eeleehe kesÀ

ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee ner heæ[lee nw~ jecee³eCe kesÀ hee$e jepee oMejLe Deewj ÞeJeCe kegÀceej keÀe Je=leevle FmekeÀe GoenjCe nw, efpememes

DevegYeJe neslee efkeÀ ogefve³ee JeeueeW ceW Yeer Fme lejn keÀer ceev³elee³eW nQ~

* otmejeW keÀes efMe#ee osvee Deewj mJe³eb ve keÀjvee Yeer heehe-keÀce& nw, GmekeÀe Yeer oC[ he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee heæ[lee nw

ke̳eeWefkeÀ Fmemes mJele: efme× neslee nw efkeÀ Jen Gme keÀce& keÀer ieefle Deewj GmekesÀ MegYe-DeMegYe heefjCeece keÀes peevelee nw~

``yegje keÀece ngDee lees HeÀewjve yeleeDees lees DeeOee ceeHeÀ nes pee³esiee~ Ssmes veneR efkeÀ ceQ ke=Àhee keÀªBiee~ #ecee Jee ke=Àhee heeF& keÀer Yeer veneR

nesieer~ meyekeÀes Deheves DeehekeÀes megOeejvee nw~ yeehe keÀer ³eeo mes efJekeÀce& efJeveeMe neWies Deewj heemì keÀe Yeer ³eesieyeue mes keÀìlee pee³esiee~''

mee.yeeyee 05.05.2005 efjJee. Q. efì^y³egveue ceW meyekesÀ efueS keÀesF& efveef½ele Deelcee³eW ner neWieer ³ee njskeÀ kesÀ efueS efì^y³egveue ceW Deueie-Deueie keÀesF& efJeMes<e Deelcee³eW

neWieer? Devle mece³e Deheves efJekeÀceeX keÀe mee#eelkeÀej Gve efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW kesÀ mece#e nesvee ner efì^y³egveue keÀer mepee nw ³ee

Oece&jepe hegjer ceW keÀesF& Deueie mes efì^y³egveue nesieer? pewmes ÞeJeCe kegÀceej keÀer ce=l³eg kesÀ efJe<e³e ceW Devle mece³e jepee oMejLe keÀe he½eeleehe~

* hejceelcee efhelee mes Òeefle%ee keÀjkesÀ leesæ[vee Yeer hejceelcee Deewj %eeve keÀe Deheceeve keÀjvee nw, ³es Yeer efJekeÀce& nw, efpemekeÀe oC[ he½eeleehe

kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee ner heæ[lee nw~

* leve-ceve-Oeve hejceelcee yeehe keÀes mecee|hele keÀjkesÀ Jeeheme uesvee ³ee uesves keÀe mebkeÀuhe keÀjvee Yeer efJekeÀce& nw, GmekeÀe Yeer oC[ he½eeleehe

kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee heæ[lee nw~

* peevekeÀj ³ee Deueyesuesheve mes ³e%e keÀer meeOeve-mecheefÊe keÀe vegkeÀmeeve keÀjvee Yeer efJekeÀce& nw, GmekeÀe Yeer oC[ Deelcee keÀes Yeesievee heæ[lee

nw~

* oelee-efJeOeelee hejceelcee keÀe yevekeÀj ceveg<³eelceeDeeW mes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer Dehes#ee jKevee, ceebievee Yeer hejceelcee keÀer efvevoe keÀjevee nw,

GmekeÀe oC[ Yeer Deelcee keÀes he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Yeesievee heæ[lee nw ke̳eeWefkeÀ ³es Yeer hejceelcee Deewj %eeve keÀer efvevoe keÀjevee nw~ mesJee kesÀ

efueS ÒesjCee osvee Deueie yeele nw hejvleg GmeceW Yeer mJeeLe& YeeJevee jKeer lees oC[ Yeesievee ner heæ[siee~

* ³e%e kesÀ Behalf hej efkeÀmeer J³eefkeÌle mes J³eefkeÌleiele ueeYe G"evee Yeer ®eesjer nw Deewj GmekeÀe Yeer oC[ he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Deelcee keÀes

Yeesievee ner heæ[lee nw~

* yeeyee kesÀ ceneJeeke̳eeW kesÀ Devegmeej nce pees heg©<eeLe& keÀj mekeÀles nQ Deewj Jen veneR keÀjles lees ³en Yeer heehe kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw Deewj

GmekeÀe oC[ Yeer Deelcee keÀes he½eeleehe kesÀ ªhe ceW Yeesievee heæ[lee nw~

Deelcee³eW pees meecetefnkeÀ ªhe mes Yeesievee Yeesie jner nQ, GmekesÀ Yeer Òel³e#e-DeÒel³e#e keÀejCe DeJeM³e nQ ke̳eeWefkeÀ efyevee keÀce& kesÀ efkeÀmeer

Deelcee keÀes keÀesF& ogKe veneR efceue mekeÀlee nw~

``keÀce& Deewj keÀce& kesÀ HeÀue kesÀ yevOeve ceW HebÀmeves kesÀ keÀejCe keÀce&-yevOeveer Deelcee Deheveer Tb®eer mìspe keÀes hee veneR mekeÀleer nw~... %eeve

mJe©he nesves kesÀ yeeo Jee ceemìj vee@uespeHegÀue, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nesves kesÀ yeeo Deiej keÀesF& Ssmee keÀce& pees ³eesie³egkeÌle veneR nw Jen keÀj

uesles nes lees Fme keÀce& keÀe yevOeve De%eevekeÀeue kesÀ keÀce&yevOeve mes heoceeiegCee p³eeoe nw~... FmeefueS FmeceW Yeer Devpeeve veneR jnvee nw efkeÀ

³en íesìer-íesìer ieefuele³eeb nQ~ ³en lees neWieer ner~'' De.yeeheoeoe 20.5.72

``pees efJekeÀce& efkeÀ³es nQ, GvekeÀer mepee keÀce&Yeesie kesÀ ªhe ceW Yeesieveer ner heæ[leer nw~ keÀce&Yeesie Devle lekeÀ Yeesievee ner nw, GmeceW ceeHeÀer veneR

efceue mekeÀleer nw~ [^ecee Devegmeej meye neslee nw~ #ecee Deeefo nesleer ner veneR~ meye efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjvee ner nw~''

mee.yeeyee 25.06.05 efjJee. ³es lees veece-cee$e ³ee DebMe-cee$e ner yeeleW nQ, keÀce& keÀe efJeefOe-efJeOeeve lees Deefle ieg¿e nw, pees hejceelcee ner peevelee nw~ efJekeÀce& Deewj efJekeÀce& efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe

hejceelcee heeflele-heeJeve nw, Deelcee keÀe Deveeefo mJeªhe heefJe$e nw~ efvejekeÀej hejceelcee keÀer ³eeo mes ner efJekeÀce& efJeveeMe nesles nQ

Deewj Deelcee Deheves cetue mJeªhe efvejekeÀej efmLeefle keÀes OeejCe keÀjleer nw~ De%eevelee kesÀ JeMeerYetle osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀceeX keÀe

yeesPee Deelcee hej ®eæ{ peelee nw~ efHeÀj keÀuheevle ceW hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes efJekeÀceeX mes cegkeÌle nesves keÀe jemlee yeleeles nQ, efpemekesÀ

Üeje ner Deelcee efJekeÀceeX mes cegkeÌle nesleer nw Deewj hegve: heeJeve nesleer nw~ Deelcee hej pees osneefYeceeve keÀe ueshe#eshe ®eæ{e nw, pebkeÀ ®eæ{er Jen

hejceelcee keÀer ³eeo mes Kelce nesleer nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀer ³eeo ceW SkeÀ lees Deelcee megkeÀce& keÀjleer lees efJekeÀceeX keÀe yeesPee keÀce nes peelee

nw Deewj he½eeleehe mes Yeesie hetje neslee nw leLee hejceelcee keÀer ³eeo mes osneefYeceeve ªheer De%eevelee meceehle nesleer nw~

hejceelcee keÀer ³eeo kesÀ efyevee osneefYeceeve ceW DeekeÀj pees Yeer keÀce& keÀjles nQ, Jes efJekeÀce& ner nesles nQ Deewj GvekeÀe HeÀue keÀce&Yeesie kesÀ

ªhe ceW Deelcee keÀes Yeesievee ner heæ[lee nw~

``yeehe keÀnles nQ - legce cesjer ³eeo kesÀ efyevee heefJe$e yeve ner veneR mekeÀles nes~ Yeues legce keÀesF& osJelee keÀes ³eeo keÀjes~ efkeÀmekesÀ Yeer ³eesie mes legce

heefJe$e veneR yeveeWies~ heeheeW keÀes oiOe keÀjves keÀe yeue cesjs Heeme ner nw~'' ceeleséejer 24.06.65

``yesno keÀe yeehe keÀnles nQ - ye®®es, cegPes ³eeo keÀjes lees legcnejs efJekeÀce& efJeveeMe neWies~ legcnW Fme oeoe Jee ceccee keÀes Yeer ³eeo veneR keÀjvee

nw~... iee³eve nw - meleieg© efceuee oueeue~ meleieg© keÀesF& oueeue veneR nw~ melieg© lees efvejekeÀej nw~... Jemee& lees yeehe mes ner efceuevee nw~''

mee.yeeyee 9.02.05 efjJee. ``SkeÀ neslee nw [e³ejskeÌì efJekeÀce& efJeveeMe keÀer mìspe ceW efmLele nes HegÀue HeÀesme& mes efJekeÀceeX keÀe veeMe keÀjvee, otmeje lejerkeÀe nw efpelevee-

efpelevee Meg× mebkeÀuhe Jee ceveve keÀer MeefkeÌle mes Deheveer yegef× keÀes efyepeer jKeles nes... yegef× ceW ³en Yejves mes Jen henues Jeeuee mJe³eb ner

efvekeÀue pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 4.07.71

``efJekeÀce& efJeveeMe Deewj MeefkeÌle Yejves keÀer oes efJeefOe³eeb nQ~ SkeÀ neslee nw henues meeje efvekeÀeue keÀj efHeÀj Yejvee, otmeje neslee nw Yejves mes

efvekeÀeuevee~ Deiej Keeueer keÀjves keÀer efnccele ve nw lees otmeje Yejles peeves mes henuee Deehe ner Kelce nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 4.7.71

``keÀF& mecePeles nce Deheves keÀes Deelcee mecePe Meevle ceW yew"les nQ~ hejvleg Fmemes Yeer keÀesF& heehe Yemce veneR nesiee~ yeehe keÀnles nQ - Deheves

keÀes Deelcee efve½e³e keÀj efHeÀj cegPes ³eeo keÀjes~... efpelevee h³eej mes yeeyee keÀes ³eeo keÀjWies lees efJekeÀce& efJeveeMe neWies Deewj efHeÀj Jemee& Yeer

efceuesiee~'' mee.yeeyee 20.6.72 efjJee. megkeÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀe je]pe

megkeÀce& mes Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ megkeÀce& keÀe mece³e heg©<eesÊece mebiece³egie ner nw~ hejceelcee keÀer ³eeo ceW efkeÀ³es ie³es

keÀce& ner megkeÀce& nesles nQ~ JeemleJe ceW DekeÀce& keÀesF& neslee veneR nw ke̳eeWefkeÀ nj keÀce& keÀe HeÀue Deelcee keÀes DeJeM³e efceuelee nw~ yeeyee ves ³es

DekeÀce& Meyo megkeÀce& Deewj efJekeÀce& keÀer Yesì ceW keÀne nw~ me=efä kesÀ efve³eceevegmeej nj keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e neslee nw FmekesÀ keÀejCe ner

mele³egie-$eslee ceW Yeer Deelcee keÀer efiejleer keÀuee nesleer nw, Yeues GmekeÀer ieefle cevo nesleer nw~ mele³egie-$eslee kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& ke̳eeW keÀne

peelee nw ke̳eeWefkeÀ JeneB Deelcee ve megkeÀce& keÀjleer nw Deewj ve ner efJekeÀce& DeLee&led megkeÀce& mes ®eæ{leer keÀuee nesveer ®eeefnS Jen lees veneR nesleer

Deewj efJekeÀej ve nesves mes efJekeÀce& Yeer veneR nesles hejvleg efHeÀj Yeer keÀuee³eW Glejleer nQ, FmeefueS JeneB kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀne peelee nw~

Üehej-keÀefue³egie ceW Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle pees Yeer keÀce& keÀjleer nw, Jen efJekeÀce& ner neslee nw, ke̳eeWefkeÀ efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle keÀce&

nesles nQ, pees Deelcee keÀer efiejleer keÀuee ceW leerJe´lee keÀe cetue keÀejCe neslee nw~

``Fve ue#ceer-veeje³eCe ves keÀewve mes keÀce& efkeÀ³es pees Ssmee pevce efceuee? ³en yeehe yew" mecePeeles nQ~... yeehe keÀce&, DekeÀce& Deewj efJekeÀce& keÀer

ieg¿e ieefle Yeer mecePeeF& nw~... ³es meye yeeleW Jes ner mecePe mekeÀles nQ, efpevneWves Megª mes YeefkeÌle keÀer nesieer~''

mee.yeeyee 17.08.2004 efjJee. megkeÀce& / megkeÀce& keÀjves kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

``pees keÀce& mJe kesÀ ³ee meJe& kesÀ keÀu³eeCeeLe& efkeÀ³ee peelee nw Deewj efpememes Deelcee³eW SJeb Òeke=Àefle heeJeve yeveleer nw, Gme keÀce& keÀes

megkeÀce& keÀne peelee nw~'' megkeÀce& keÀjves kesÀ efueS keÀce& keÀe %eeve DeLee&led keÀce& Deewj keÀce&-HeÀue (Cause and effect) keÀe %eeve Deewj keÀce&

keÀjves keÀer MeefkeÌle keÀe nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, pees mebiece³egie hej hejceelcee ner osles nQ~

³es megkeÀce& keÀer Òeef¬eÀ³ee mebiece hej ner ®eueleer nw, peye %eeve meeiej hejceelcee Fme Oeje hej Deeles nQ Deewj DeelceeDeeW keÀes DekeÀce&-

efJekeÀce&-megkeÀce& keÀer ienve ieefle keÀe %eeve osles nQ Deewj keÀce&³eesie keÀer efMe#ee osles nQ~ Fme ³eesie keÀer Òeef¬eÀ³ee mes Deelcee³eW Deewj Òeke=Àefle oesveeW

heeJeve nesles nQ~ DeelceeDeeW ceW DeeeflcekeÀ YeeJevee peeûele nesleer nw, efpememes Deelcee³eW efJeée-keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes keÀce& keÀjles nQ~

* Þesÿ keÀce& kesÀ efueS Þesÿ mebmkeÀej ®eeefnS~ Deheves keÀes Deelcee Deewj otmejs keÀes Yeer Deelcee osKevee meyemes Þesÿ mebmkeÀej nw, Fme mebmkeÀej

keÀes OeejCe keÀjves mes meoe ner Þesÿ keÀce& neWies~

* efpemekeÀes keÀce& keÀe %eeve DeLee&led keÀce& kesÀ keÀejCe, keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve, keÀce& kesÀ HeÀue keÀe %eeve nes pee³esiee, efve½e³e nes pee³esiee,

Gmemes keÀye keÀesF& DekeÀle&J³e nes veneR mekeÀlee~ efMeJe YeieJeeveesJee®³e-``ef$ekeÀeueoMeea neskeÀj keÀce& keÀjes lees keÀye keÀesF& efJekeÀce& veneR nesiee~''

``nj keÀce& ef$ekeÀeueoMeea yevekeÀj keÀjves mes keÀYeer Yeer keÀesF& keÀce&, efJekeÀce& veneR nes mekeÀlee~ meoe megkeÀce& nesiee~... Ssmes ner mee#eer-¢äe

yevekeÀj keÀce& keÀjves mes keÀesF& Yeer keÀce& kesÀ yevOeve ceW keÀce&-yevOeveer Deelcee veneR yeveWies~'' De.yeeheoeoe 30.1.79

``oeve Yeer hee$e keÀes osvee ®eeefnS~ heeheelcee keÀes osves mes efHeÀj osves Jeeues hej Yeer Demej nes peelee nw~ Jen Yeer heeheelcee yeve peelee nw~ Ssmes

keÀes keÀye veneR osvee ®eeefnS, pees peekeÀj Gme hewmes mes keÀesF& heehe keÀjs~'' mee.yeeyee 14.08.69 efjJee. * efJe®eej keÀjes - efpeme keÀce&, Ieìvee, ¢M³e kesÀ Òeefle hejceelcee Deewj efveefceÊe meceLe& Deelcee³eW leìmle nQ, GvekesÀ efueS legce J³eLe& ef®evleve

keÀj Deheves Thej J³eLe& yeesPee jKekeÀj Deheves heg©<eeLe& keÀes yeeefOele keÀj Deheves YeefJe<³e keÀes DevOekeÀejce³e ke̳eeW yevee jns nes! Deheves

DeefOekeÀej ceW jnkeÀj keÀle&J³e keÀjvee ner peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe ÒeMemle heLe nw~

* efkeÀmeer yeele kesÀ efJe<e³e ceW efveCe&³e keÀjves Deewj efJe®eej J³ekeÌle keÀjves mes henues Fme mel³e keÀes DeJeM³e O³eeve ceW jKevee ®eeefnS efkeÀ efyevee

keÀejCe kesÀ keÀe³e& veneR nes mekeÀlee Deewj efyevee DehejeOe kesÀ heg©<e ³ee Òeke=Àefle mes ogKe veneR efceue mekeÀlee~ Yeues ner keÀce& HeÀue keÀe kegÀí

ÒeefleMele Deeies kesÀ efueS Yeer mebef®ele neslee nw, efpememes [^ecee keÀe Deeies keÀe ¢M³e Ieefìle neslee nw Deewj ³es efJeée-veeìkeÀ melele ®euelee nw~

``efkeÀmeer Yeer efJekeÀej kesÀ DebMecee$e kesÀ JeMeerYetle nes keÀce& keÀjvee DeLee&led efJekeÀce& keÀjvee nw~... megkeÀce& DeLee&led Þeercele kesÀ DeeOeej hej keÀce&

keÀjvee~ Þeercele kesÀ DeeOeej hej efkeÀ³ee ngDee keÀce& mJele: ner megkeÀce& kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw~ megkeÀce& Deewj efJekeÀce& keÀes ®eskeÀ keÀjves keÀer

³en menpe efJeefOe nw~'' De. yeeheoeoe 11.4.82

``nj keÀce& ef$ekeÀeueoMeea yevekeÀj keÀjves mes keÀYeer Yeer keÀesF& keÀce& efJekeÀce& veneR nes mekeÀlee~ meoe megkeÀce& nesiee~... Ssmes ner mee#eer-¢äe yeve

keÀce& keÀjves mes keÀesF& Yeer keÀce& kesÀ yevOeve ceW keÀce&-yevOeveer Deelcee veneR yeveWies~'' De.yeeheoeoe 30.1.79

megkeÀce& ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nQ~ yeehe ner Þesÿ keÀce& keÀjves keÀer efJeefOe Deewj efJeOeeve yeleeles nQ, efpemekesÀ Devegmeej keÀce&

keÀjves mes Deelcee ®eæ{leer keÀuee ceW peeleer nw Deewj Deelcee kesÀ meeLe efJeée keÀer Yeer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

``pewmes Deepe kesÀ efove keÀes DeJelejCe keÀe efove keÀnles nes vee! lees jespe Dece=leJesues Ssmes ner mees®ees efkeÀ efveêe mes veneR uesefkeÀve MeeefvleOeece mes

keÀce& keÀjves kesÀ efueS DeJeleefjle ngS nQ Deewj jele keÀes keÀce& keÀjkesÀ MeeefvleOeece ceW ®eues peeDees~ DeJeleej DeJeleefjle nesles ner nQ Þesÿ keÀce&

keÀjves kesÀ efueS~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``Thej mes veer®es DeekeÀj keÀce& keÀjvee~ Thej DeLee&led Tb®eer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj keÀesF& Yeer meeOeejCe keÀce& keÀjvee uesefkeÀve meeOeejCe keÀce&

keÀjles Yeer efmLeefle Thej nes~ pewmes ye´ïee yeehe keÀes osKee~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``ye®®eeW keÀes ³en mueesieve meoe ³eeo jKevee ®eeefnS -`pees keÀce& nce keÀjWies cegPes osKe Deewj meYeer keÀjWies~' nj mece³e Deheves keÀes mecePees

nce [^ecee mìspe hej heeì& yepee jns nQ~'' De.yeeheoeoe 18.5.69

``ncekeÀes DeYeer jeFì keÀece ner keÀjvee nw~ DebOeeW keÀer uee"er yevevee nw De®ís les De®íe keÀece~... yeehe keÀes ³eeo veneR keÀjles, mee|Jeme veneR

keÀjles lees jebie keÀece neslee jnlee nw~'' mee.yeeyee 06.05.2005 efjJee. ``®eens keÀesF& Yeer meeOeejCe keÀce& Yeer keÀj jns nes lees Yeer yeer®e-yeer®e ceW DeJ³ekeÌle efmLeefle yeveeves keÀe DeìsvMeve jns Deewj keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjes

lees meowJe yeeheoeoe keÀes Dehevee meeLeer mecePekeÀj [yeue HeÀesme& mes keÀe³e& keÀjes~... Ssmes meeLeer jnves mes Jee yegef× keÀes efvejvlej mele keÀe mebie

yeveeves mes efvejvlej melemebie nesiee~'' De.yeeheoeoe 4.07.71

DekeÀce& ``Jen keÀce& efpemeceW efkeÀmekesÀ efnle-Deefnle keÀer keÀecevee ve nes Deewj efpemekeÀe Òeke=Àefle hej Yeer De®íe-yegje ÒeYeeJe ve nes, Jen keÀce& DekeÀce&

keÀne pee³esiee~''

JeemleJe ceW DeelceeDeeW kesÀ Üeje efkeÀ³ee ie³ee keÀesF& Yeer keÀce&, DekeÀce& veneR neslee nw~ nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe De®íe ³ee

yegje HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ efvejekeÀej hejceelcee ner SkeÀ Ssmeer meÊee nw, efpevekesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀce&, DekeÀce& nesles nQ ke̳eeWefkeÀ Jen

pevce-cejCe kesÀ ®e¬eÀ mes v³eeje meoe efvejekeÀej nw, FmeefueS keÀesF& Yeer keÀce& GmekeÀes ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw~ JeemleJe ceW hejceelcee kesÀ

keÀceeX keÀes DekeÀce& ve keÀnkeÀj megkeÀce& ner keÀne pee³esiee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee efJeée-keÀu³eeCeeLe& DeJeleefjle nesles nQ Deewj keÀce& keÀjles nQ hejvleg

Jes GmekeÀe HeÀue veneR Yeesieles FmeefueS GvekesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀn mekeÀles nQ~ hejceelcee kesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀceeX kesÀ DekeÀce& nesves keÀe

keÀejCe nw efkeÀ hejceelcee efvejekeÀej nw, %eeve kesÀ meeiej nQ efpemekesÀ keÀejCe Jes efve<keÀeceer nQ, DeYeeskeÌlee nQ~ Dev³e efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes

DeYeeskeÌlee veneR keÀne pee mekeÀlee nw Deewj keÀesF& Yeer Deelcee efve<keÀeceer Yeer veneR nes mekeÀleer nw~ nj Deelcee keÀes peeves-Devpeeves Deheves keÀce&

keÀe HeÀue DeJeM³e efceuelee nw Deewj osKee pee³es lees pees Yeer osnOeejer nQ, GveceW keÀce& kesÀ heerís met#ce ªhe mes keÀecevee veerefnle jnleer ner nw,

Yeues ner Jen Deelce-keÀu³eeCe keÀer ner ke̳eeW ve nes~ JeemleJe ceW osKee pee³es lees mel³e ³es nw efkeÀ hejceelcee %eeve meeiej nw Deewj DeekeÀj

DeelceeDeeW keÀes meeje %eeve osles nQ hejvleg efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS DeelceeDeeW keÀes ner efveefceÊe yeveeles nQ~ FmeefueS yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne

nw efkeÀ legce ye®®eeW keÀes ner jepe keÀjvee nw, cegPes lees jepe keÀjvee veneR nw FmeefueS efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀle&J³e Yeer legcekeÀes ner keÀjvee nw~

mele³egie-$eslee ceW DeelceeDeeW ceW osn-Yeeve neslee nw uesefkeÀve osneefYeceeve veneR neslee nw, efpemekesÀ keÀejCe Deelcee keÀe osn hej Meemeve

neslee nw~ osn-Yeeve nesves kesÀ DeeOeej hej ner Jes Deheves-heje³es keÀe efveCe&³e keÀjles nQ hejvleg mele³egie-$eslee ceW mecheefÊe-meeOeve Del³eefOekeÀ nesles

nQ Deewj GheYeeskeÌlee keÀce nesles nQ, FmeefueS efkeÀmekeÀes efkeÀmeer J³eefkeÌle ceW ceesn ³ee Jemleg ceW DeemeefkeÌle veneR nesleer nw~ FmeefueS efkeÀmeer ceW efkeÀmeer

kesÀ Deefnle keÀer YeeJevee Yeer veneR nesleer nw FmeefueS keÀesF& keÀce& efJekeÀce& veneR neslee nw~ meeLe ner DeelceeDeeW ceW efkeÀmeer kesÀ keÀu³eeCe keÀer YeeJevee

Yeer veneR nesleer nw ke̳eeWefkeÀ JeneB keÀesF& iejerye-efYeKeejer, ogKeer-DeMeevle neslee ner veneR nw FmeefueS efkeÀmeer keÀe keÀce& megkeÀce& Yeer veneR neslee nw~

Fme ÒekeÀej JeneB ve efJekeÀce& nesles nQ Deewj ve ner megkeÀce& nesles nQ, FmeefueS JeneB kesÀ keÀceeX keÀes yeeyee ves DekeÀce& keÀne nw~ ³eefo Devle¢&efä mes

osKeW lees JeneB osJeleeDeeW keÀer ÒeeueyOe Oeerjs2 keÀce nesleer peeleer nw, Deelcee keÀer keÀuee³eW Yeer keÀce nesleer peeleer nQ, FmeefueS keÀce& ³ee GheYeesie

keÀe ÒeYeeJe lees neslee ner nw uesefkeÀve yengle met#ce~ JeneB Deelcee³eW mebiece hej efkeÀ³es keÀceeX kesÀ HeÀue Deewj hejceelcee mes efceues Jemex keÀe GheYeesie

keÀjleer nQ, FmeefueS GvekesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀne peelee nw~

``yeehe keÀce&, DekeÀce&, efJekeÀce& keÀer ieefle mecePeeles nQ ~... mele³egie ceW yegjs keÀceeX keÀe veece Yeer veneR neslee nw~ ³eneB lees De®ís-yegjs oesveeW

ÒekeÀej kesÀ keÀce& nesles nQ FmeefueS megKe-ogKe oesveeW nQ~'' mee.yeeyee 01.02.2005 efjJee. Q. ke̳ee mele³egie kesÀ keÀcee¥ keÀes De®ís keÀce& keÀnWies? ³eefo neB lees ke̳eeW Deewj kewÀmes, ³eefo veneR lees ke̳eeW? ³eefo veneR lees mele³egie kesÀ keÀceeX

keÀes ke̳ee keÀnWies?

A. veneR, ke̳eeWefkeÀ JeneB De®ís-yegjs oesveeW keÀe ÒeÍe>> ner veneR ke̳eeWefkeÀ De®ís keÀce& mes Deelcee keÀe keÀu³eeCe Deewj ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj

yegjs keÀce& mes ogKe neslee nw~ mele³egie ceW ³es oesveeW yeeleW veneR nQ, FmeefueS JeneB kesÀ keÀceeX keÀes ve De®íe keÀne pee mekeÀlee nw Deewj ve yegje~ JeneB

kesÀ keÀceeX keÀes meeceev³e keÀce& ³ee J³eJeneefjkeÀ keÀce& keÀne pee³esiee~ efpevekeÀes yeeyee ves megkeÀce&-efJekeÀce& keÀer leguevee ceW DekeÀce& keÀne nw~

efJekeÀce&

efpeve keÀceeX kesÀ Üeje J³eefkeÌle keÀe, mJe³eb keÀe, Dev³e DeelceeDeeW keÀe Deefnle nes ³ee Òeke=Àefle otef<ele nes, efpememes Dev³e DeelceeDeeW keÀes

ogKe-DeMeeefvle nes, Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀe Devegef®ele ³ee Deefve³eefcele Ûeme nes Jes keÀce& efJekeÀce& keÀns peeles nQ~ FmeefueS pees keÀce& osneefYeceeve

³ee 5 efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nesles nQ, Jes keÀce& efJekeÀce& nesles nQ~

Üehej mes otmejs Oece& Deeves DeejcYe nes peeles nQ, Oeve-mecheefÊe Yeer keÀce nesleer peeleer nw, DeelceeDeeW ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme

nesves kesÀ keÀejCe osneefYeceeve MeefkeÌleMeeueer nes peelee nw nw, efpemekesÀ keÀejCe Deelcee ceW 5 efJekeÀejeW keÀer ÒeJesefMelee nesleer nw~ DeelceeDeeW ceW

jeie-Üs<e yeæ{ peelee nw, Fvêer³eeW kesÀ JeMeerYetle DeelceeDeeW keÀer F®íe³eW-DeekeÀeb#ee³eW DeefOekeÀ yeæ{leer peeleer nQ, FmeefueS GvekeÀer Deehete|le kesÀ

efueS Deelcee³eW pees Yeer keÀce& keÀjleer nQ, Jes Òee³e: efJekeÀce& nesles nQ, efpememes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe leerJe´lee mes Ûeme neslee nw~ efJekeÀceeX kesÀ

keÀejCe DeelceeDeeW keÀes ogKe-DeMeeefvle nesleer nw~

``legce yengle osneefYeceeveer yeve heæ[s nes, yengle efJekeÀce& yeve peeles nQ... SkeÀ cegK³e efJekeÀce& ³en keÀjles nes efkeÀ yeehe HeÀjceeve keÀjles nQ efkeÀ

Deheve keÀes Deelcee mecePees, Jen ceeveles veneR nes lees peªj efJekeÀce& ve nesiee leye ke̳ee nesiee~'' mee.yeeyee 10.3.69 efjJee.

``keÀF& mecePeles nQ nce Deheves keÀes Deelcee mecePe Meevle ceW yew"les nQ~ hejvleg Fmemes Yeer keÀesF& heehe Yemce veneR nesiee~ yeehe keÀnles nQ - Deheves

keÀes Deelcee efve½e³e keÀj efHeÀj cegPes ³eeo keÀjes~... efpelevee h³eej mes yeeyee keÀes ³eeo keÀjWies Glevee efJekeÀce& efJeveeMe neWies Deewj efHeÀj Jemee& Yeer

efceuesiee~'' mee.yeeyee 20.6.72 efjJeeFpe

keÀce& Deewj keÀce& HeÀue keÀe je]pe

³en efJeée-veeìkeÀ keÀce&-HeÀue-keÀce& hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee ®e¬eÀ nw~ nj Deelcee keÀes Deheves keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e efceuelee nw

Deewj peeves-Devpeeves Yeesievee ner heæ[lee nw~ FmeefueS ieerlee ceW keÀne nw - ns Depeg&ve let keÀce& keÀj, HeÀue keÀer F®íe ve jKe~ efMeJeyeeyee Yeer

HeÀue keÀer ef®evlee ve keÀj Þesÿ keÀce& keÀjves kesÀ efueS Òeeslmeeefnle keÀjles nQ~ keÀce& [^ecee Devegmeej neslee Deewj keÀceex Devegmeej Deelcee keÀes

megKe-og:Ke Yeesievee heæ[lee nw hejvleg [^ecee mecePekeÀj heg©<eeLe&nerve veneR yevevee nw~ heg©<eeLe& ner ÒeeueyOe keÀe DeeOeej nw~

[^ecee Devegmeej keÀesF& Yeer keÀce& HeÀue kesÀ efyevee veneR neslee DeLee&led nj keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e neslee nw Deewj keÀesF& Yeer HeÀue keÀce& kesÀ

efyevee veneR efceuelee DeLee&led efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes keÀesF& Yeer De®íe ³ee yegje HeÀue efceue jne nw, Jen GmekesÀ hetJe& keÀceeX keÀe heefjCeece nw~

FmeefueS efkeÀmeer keÀer Òeeefhle³eeW mes ve F&Þ³ee nes Deewj ve ner Ie=Cee Fme mel³e keÀes peevekeÀj Þesÿ keÀce& keÀjves keÀe heg©<eeLe& ner Þesÿ HeÀue keÀer

DeeOeej efMeuee nw~ HeÀue keÀer F®íe keÀjves mes HeÀue veneR efceuesiee, keÀce& keÀjves mes ner HeÀue efceuesiee~

``³en efveef½ele nw efkeÀ ³en keÀe³e& ngDee ner heæ[e nw~ efmeHe&À keÀce& Deewj HeÀue kesÀ, heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe kesÀ, efveefceÊe Deewj efvecee&Ce kesÀ, keÀce&

efHeÀuee@meeHeÀer kesÀ, Devegmeej efveefceÊe yeve keÀe³e& keÀj jns nQ~ YeeJeer Deìue nw uesefkeÀve efmeHe&À Deehe Þesÿ YeeJevee Üeje, YeeJevee keÀe HeÀue

DeefJeveeMeer Òeehle keÀjves kesÀ efveefceÊe yeves ngS nQ~'' De.yeeheoeoe 20.01.1986

hejceelcee ve efkeÀmekeÀes megKe oslee nw Deewj ve ner ogKe oslee nw~ Jen meJe& DeelceeDeeW keÀes megKe keÀe jemlee yeleelee nw, pees ®euelee nw,

Jen heelee nw~ [^ecee huesve Devegmeej nj Deelcee keÀes megKe-ogKe GmekesÀ keÀceeX Devegmeej Òeke=Àefle osleer nw~

Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe Devlepee&ue (Internet) Flevee met#ce Deewj MeefkeÌleMeeueer nw efkeÀ nj Deelcee kesÀ ceve ceW G"ves Jeeues mebkeÀuhe

keÀe Yeer HeÀue GmekeÀes Òeke=Àefle Üeje efceuelee nw~

``keÀnles nQ - Yetue nes ieF&, #ecee keÀjes~ yeeyee keÀnles nQ - FmeceW #ecee keÀer yeele veneR~... keÀesF& Yeer Guìe-meguìe keÀce& keÀjles nes, Jen pecee

neslee nw, efpemekeÀe De®íe-yegje HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~'' mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. ``yeehe keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle yew" mecePeeles nQ~... ceQ legce ye®®eeW keÀes jepe³eesie efmeKeelee ntB~... ceQ meYeer DeelceeDeeW keÀe yeehe ntB, heæ{elee Yeer

DeelceeDeeW keÀes ntB~ FmekeÀes keÀne peelee nw mÒeer®egDeue HeÀeoj~... Deelcee keÀes keÀceeX Devegmeej ner jesieer-efvejesieer Mejerj Deeefo efceuelee nw~''

mee.yeeyee 5.10.04 efjJee. DeyeesOe J³eefkeÌle kesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀce& mes peevekeÀej J³eefkeÌle kesÀ Üeje efkeÀ³es ie³es keÀce& keÀe HeÀue keÀF& iegCee DeefOekeÀ neslee nw~

%eeveer Deelcee keÀes meeOeejCe ceveg<³e keÀer Dehes#ee De®ís keÀce& keÀe meewiegCee HeÀue Yeer efceuelee nw lees efJekeÀce& keÀe meewiegCee oC[ Yeer efceuelee nw~

``efveefceÊe yeveves Jeeues keÀe SkeÀ meskeÀC[ ceW SkeÀ keÀe he¨eiegCee yevevee Yeer nw, Òeeefhle keÀe ®eevme nw Deewj Deiej efveefceÊe yeves ngS keÀesF& Ssmee

keÀce& keÀjles nQ, efpemekeÀes osKe Deewj meYeer efJe®eefuele neW, lees GmekeÀe he¨eiegCee Guìer Òeeefhle Yeer nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 16.1.77

``efveye&ue Deelcee nw Jee MeefkeÌleMeeueer Deelcee nw, meJe&MeefkeÌle mechevve nw Jee MeefkeÌle mechevve nw - ³en meye hen®eeve keÀce& mes ner nesleer nw

ke̳eeWefkeÀ keÀce& Üeje ner J³eefkeÌle Deewj heefjefmLeefle kesÀ mecyevOe Jee mecheke&À ceW Deeles nQ~ FmeerefueS veece nw - keÀce&-#es$e, keÀce&-mecyevOe,

keÀcexefvê³eeB, keÀce&Yeesie, keÀce&³eesie~'' De. yeeheoeoe 19.3.82

``³en efveef½ele nw efkeÀ ³en keÀe³e& ngDee ner heæ[e nw~ efmeHe&À keÀce& Deewj HeÀue kesÀ heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe kesÀ efveefceÊe Deewj efvecee&Ce kesÀ keÀce&

efHeÀuee@meeHeÀer kesÀ Devegmeej efveefceÊe yeve keÀe³e& keÀj jns nQ~ YeeJeer Deìue nw uesefkeÀve efmeHe&À Deehe Þesÿ YeeJevee Üeje, YeeJevee keÀe HeÀue

DeefJeveeMeer Òeehle keÀjves kesÀ efveefceÊe yeves ngS nQ~'' De.yeeheoeoe 20.1.86

``keÀesF& ves ne@efmheìue yeveeF& lees otmejs pevce ceW jesie keÀce nesiee~ Ssmes veneR efkeÀ heæ{eF& peemleer efceuesieer, Oeve Yeer peemleer efceuesiee~ GmekesÀ

efueS lees meye kegÀí keÀjes~ keÀesF& Oece&Meeuee yeveeles nQ lees otmejs pevce ceW cenue efceuesiee, Ssmes vener efkeÀ levog©mle Yeer jnWies~ yeehe meye yeeleW

mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 05.05.2005 efjJee. ``ye´eïeCe efJeée keÀer efkeÀmeer Yeer DeelceeDeeW keÀes osKeles nQ, GvekeÀes efmeHe&À keÀu³eeCe keÀer ner YeeJevee mes osKeles nQ~ mecyevOe Deewj ueieeJe keÀer

YeeJevee mes veneR~ efmeHe&À F&éejer³e mesJee kesÀ YeeJe mes osKeles~ heb®elelJeeW keÀes osKeles ngS, Òeke=Àefle keÀes osKeles ngS, Òeke=Àefle kesÀ JeMe veneR

neWies~... DeYeer pees Òeke=Àefle keÀes JeMe veneR keÀj mekeÀles, Jes YeefJe<³e ceW meleesÒeOeeve Òeke=Àefle kesÀ megKe keÀes veneR hee mekeÀles~''

De.yeeheoeoe 13.6.73

``heg©<eeLeea keÀes keÀYeer Yeer ³en mecePevee veneR ®eeefnS efkeÀ cesjs heg©<eeLe& keÀjves kesÀ yeeo keÀesF& DemeHeÀuelee Yeer nes mekeÀleer nw~ meowJe mecePevee

®eeefnS efkeÀ pees heg©<eeLe& efkeÀ³ee, Jen keÀYeer J³eLe& veneR pee mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 27.4.72

``peye yeerpe DeefJeveeMeer ner nw lees HeÀue ve efvekeÀues, ³en lees nes veneR mekeÀlee~ keÀesF& heerís Deeves Jeeues nQ lees DeYeer kewÀmes Dee³eWies?... keÀye

Yeer mee|Jeme keÀjles ³en veneR osKevee Jee mees®evee efkeÀ pees efkeÀ³ee, Jen J³eLe& ie³ee~'' De.yeeheoeoe 11.7.71

``Deiej keÀesF& DekeÀle&J³e keÀe³e& osKelee Yeer nw lees osKeves keÀe Demej nes peelee nw~ GmekeÀe Yeer efnmeeye yeve peelee nw~... DeMeg× mebkeÀuhe

yegef× ceW Yeer Deiej ì®e nesles nQ lees Yeer mechetCe& Jew<CeJe Jee mechetCe& h³eesefjìer veneR keÀnWies~'' De.yeeheoeoe 22.6.71 mele³egie ceW pees keÀce& keÀjles, Keeles-heerles, GmekeÀe HeÀue lees neslee nw hejvleg Gmes efJekeÀce& ³ee heehe veneR keÀn mekeÀles ke̳eeWefkeÀ Gmemes

efkeÀmeer keÀes ogKe-megKe veneR osles, Deheveer pecee keÀceeF& Keeles jnles Deewj KeekeÀj Kelce keÀj osles~

``³en Yeer legce ye®®es DeYeer peeveles nes - 21 pevce legce hegC³eelcee jnles nes, efHeÀj heeheelcee yeveles nes~ peneB heehe neslee nw, JeneB ogKe peªj

nesiee~ ... ³es meye yeeleW GvekeÀer yegef× ceW ner yeQ"Wieer, efpevekeÀer yegef× ceW keÀuhe henues yew"eR neWieer~'' mee.yeeyee 21.8.04 efjJee. ``hejceefhelee hejceelcee mes mJeie& keÀer jepeeF& keÀe Jemee& heevee nw~ Deiej ³eneB DeekeÀj Deewj ®eues pee³es lees meYeer keÀnWies Mee³eo F&éej veneR nw~

pees Ssmes-Ssmes íesæ[keÀj efvekeÀueles nQ, GvekeÀes osKe efkeÀleves mebMe³eyegef× yeve heæ[les nQ, Gve meYeer keÀe heehe ®eæ{ peelee nw~ GvekeÀer ieefle

efyeukegÀue ievoer nes peeleer nw~'' mee.yeeyee 2.5.73 efjJee. ``³eneB keÀesF& Yeer ievoer ¢efä nesveer ve ®eeefnS~ YeeF&-yenve mecePe, efHeÀj ievoe veelee jKevee, Jen lees helee veneR efkeÀlevee mepee³eW Kee³eWies! yeæ[er

keÀæ[er mepee³eW Keeles nQ~ ieYe& pesue ceW mepee³eW Keeveer heæ[leer nQ vee! yeerceeefj³eeB Deeefo nesleer nQ, Jen Deueie nQ~ mepee³eW Deueie nQ~ ieYe& pesue

ceW mepee yengle efceueleer nQ~... legce Þeercele hej ve ®eues Deewj veece yeoveece keÀje³ee lees legcnejs efpelevee ogKe ogefve³ee ceW keÀesF& veneR osKelee~''

mee.yeeyee 14.12.73 efjJee. hejceelcee kesÀ Fve meye ceneJeeke̳eeW keÀes megveves-mecePeves kesÀ yeeo Fme mel³e keÀes O³eeve ceW DeJeM³e jKevee ®eeefnS efkeÀ pees Deeies yeæ{

jne nw, Jen Deheves ner keÀce& kesÀ HeÀue mJeªhe Deeies yeæ{ jne nw Deewj pees kegÀí ogKe Yeer Yeesie jne nw, Jen Yeer Deheves keÀce& mes ner Yeesie jne

nw, ncekeÀes jeie-Üs<e, F&<³ee&-Ie=Cee oesveeW mes cegkeÌle nes mee#eer neskeÀj osKevee nw Deewj Dehevee keÀce& Ssmee keÀjvee nw, efpemekeÀe HeÀue Deheves efueS

Yeer efnlekeÀj nes Deewj Dev³e kesÀ efueS Yeer efnlekeÀj nes~

efve<keÀece keÀce& keÀe je]pe

efve<keÀece keÀce& keÀe yengle cenlJe nw, FmeefueS efve<keÀece keÀce&³eesie keÀe Yeer iee³eve nw hejvleg ÒeÍe>> nw - ke̳ee keÀesF& keÀce& efve<keÀece neslee

nw? ³eefo neslee nw lees keÀye Deewj kewÀmes? FmekeÀe je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe keÀesF& keÀce& efve<keÀece nes veneR

mekeÀlee~ keÀce& keÀjles mece³e keÀesF& ve keÀesF& met#ce keÀecevee ceve ceW jnleer ner nw~ Yeues ner Jen keÀecevee mLetue nes ³ee met#ce~ SkeÀ hejceelcee ner

efve<keÀece keÀce& keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes Deheveer osn nw ner veneR, FmeefueS Jes HeÀue Yeesie ner veneR mekeÀles Deewj osn veneR nw lees keÀecevee efkeÀme

yeele keÀer~ FmeefueS SkeÀ hejceelcee kesÀ keÀce& ner efve<keÀece nesles nQ~

``jeFì nwC[ mesJeeOeejer DeLee&led meoe efve<keÀece mesJeeOeejer~... ieghle mesJeeOeejer DeLee&led efve<keÀece mesJeeOeejer~ lees SkeÀ nQ efve<keÀece mesJeeOeejer,

otmejs nQ veeceOeejer mesJeeOeejer~... pees efve<keÀece mesJeeOeejer nQ, Jes DeefJeveeMeer veece keÀceeves Jeeues mesJeeOeejer nQ, GvekesÀ efoue keÀe DeeJeepe

efoue lekeÀ hengB®elee nw~'' De.yeeheoeoe 22.2.86

yeeyee kesÀ keÀnves keÀe DeLe& keÀesF& mLetue ®eerpe ³ee ceeve-Meeve keÀer keÀecevee jKekeÀj mesJee veneR keÀjveer nw~ keÀce& keÀjvee nceeje

keÀle&J³e nw, HeÀue hejceelcee ³ee Òeke=Àefle kesÀ Üeje efceuesiee ner~ ncekeÀes F®íe veneR jKeveer nw ke̳eeWefkeÀ F®íe De®íe yeveves veneR osieer~

``ueuekeÀej ve nesves keÀe keÀejCe ke̳ee nw?... keÀF& yeeleeW keÀes DebieerkeÀej keÀj uesles nQ ®eens mLetue ceW ®eens met#ce ceW~... ceQheve efvekeÀuekeÀj

yeeyee-yeeyee Meyo Dee³esiee leye ueuekeÀej nesieer~ hejceelcee ceW ner hejce yeue neslee nw~... meekeÀej ªhe ceW keÀye keÀne efkeÀ ceQ ³en ®euee jne

ntB, ceQves cegjueer De®íer ®eueeF&~'' De.yeeheoeoe 2.04.70

``mvesn Deewj MeefkeÌle oesveeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ MeefkeÌle ªhe mes efJepe³eer yeveles nes Deewj mvesn ªhe mes mecyevOe ceW Deeles nes~ ... yeehe keÀes

Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve Deewj h³eej keÀe meeiej Yeer keÀnles nQ~... Deheves keÀes meoe meHeÀuelee keÀe efmeleeje mecePevee nw~ Òel³e#eHeÀue keÀer Yeer

keÀecevee veneR jKeves Jeeues meHeÀuelee keÀes heeles nQ~'' De.yeeheoeoe 5.04.70

``meYeer DeelceeDeeW keÀe yeehe SkeÀ nw, Jen DeYeer Dee³ee ngDee nw hejvleg meye lees efceue Yeer veneR mekeWÀies~ Fchee@efmeyegue nw~... ³eeo efHeÀj Yeer

heeflele-heeJeve keÀes ner keÀjles nQ~... SkeÀ yeehe ner nw pees legce ye®®eeW keÀes heæ{ekeÀj efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ, Kego veneR yeveles nQ~ FmeefueS

GvekeÀes keÀne peelee nw - efve<keÀece mesJeeOeejer~ ceveg<³e keÀnles nQ - nce HeÀue keÀer DeeMe veneR jKeles, efve<keÀece mesJee keÀjles nQ hejvleg Ssmes

neslee veneR nw~... keÀce& keÀe HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~'' mee.yeeyee 21.5.05 efjJee. efJekeÀcee&peerle mecJeled Deewj efJekeÀceea mecJeled keÀe je]pe

Yeejle ceW oes mebJeled cegK³e ªHe mes He´®eefuele nQ* SkeÀ nw efJeke´Àce mecyeled Deewj otmeje nw MekeÀ mecJeled~ Hejvleg yeeyee ves efJeke´Àce

mecJeled keÀer leguevee efJekeÀce& mecJeled mes keÀer nw Deewj GmekesÀ DeeOeej Hej efJekeÀcee&peerle Deewj efJekeÀceea mecJeled keÀe jepe mecePee³ee nw~

``efJekeÀcee&peerle mecJeled keÀes 5000 Je<e& ngS nQ, efHeÀj yeeo ceW Megª neslee nw efJekeÀce& mecJeled~... yeehe keÀnles nQ - ceQ legcekeÀes keÀce&-DekeÀce&-

efJekeÀce& keÀer ieefle mecePeelee ntB~'' mee.yeeyee 21.7.05 efjJee. keÀce& Deewj [^ecee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ mecyevOe keÀe jepe

³es me=efä SkeÀ keÀce& #es$e nw, peneB keÀesF& Yeer Deelcee mLetue Je met#ce keÀce& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~ [^eceevegmeej nj Deelcee keÀce&

keÀjleer nw Deewj keÀcee&vegmeej GmekeÀes HeÀue efceuelee nw~ keÀce& Deewj HeÀue keÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer [^ecee ceW DeefJeveeMeer vetBOee ngDee nw, efpemekesÀ

Devegmeej Deelcee pees keÀce& keÀjleer nw, GmekesÀ Devegmeej GmekeÀes HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ hejceelcee Yeer Deheves efveef½ele mece³e hej DeekeÀj

Fme efJeée-veeìkeÀ Deewj keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe mecePeelee nw~ keÀcee&leerle DeJemLee keÀe je]pe

Deelcee keÀer keÀcee&leerle DeJemLee ke̳ee Deewj keÀye nesleer nw~ Fme me=efä hej heeì& yepeeles Yeer keÀcee&leerle DeJemLee keÀe DevegYeJe ke̳ee

nesiee, Jen meye je]pe Yeer DeYeer yeeyee yeleeles nQ~ keÀcee&leerle DeLee&led keÀce& keÀjles Yeer keÀce& kesÀ yevOeve mes Deleerle DeLee&led v³eejs~ JeemleefJekeÀlee

lees ³es nw efkeÀ Deelcee keÀer hetCe& keÀcee&leerle DeJemLee peye Deelcee hejceOeece ceW nesleer nw, leye ner nesleer nw, GmekesÀ DeefleefjkeÌle Deelcee³eW pees Yeer

Deewj peye Yeer keÀce& keÀjleer nQ, GmekeÀe osMe-keÀeue Deewj heefjefmLeefle Devegmeej HeÀue efceuelee ner nw~ ³eneB Deelcee Deheveer yeerpeªhe efmLeefle ceW

efmLele neskeÀj keÀcee&leerle DeJemLee keÀe DevegYeJe ner keÀjleer nw Deewj GmekeÀer efvekeÀìlece efmLeefle DeLee&led pewmes keÀcee&leerle keÀe DevegYeJe keÀj

mekeÀleer nw~ Fme keÀce&#es$e hej Deeles Yeer hetCe& keÀcee&leerle efmLeefle SkeÀ hejceelcee keÀer ner nesleer nw~ Jen keÀcee&leerle efmLeefle hejce megKece³e nw,

FmeefueS yeeyee meoe ner ncekeÀes Gme efmLeefle kesÀ DevegYeJe kesÀ efueS ÒesjCee osles nQ Deewj GmekeÀes oerIe&keÀeefuekeÀ yeveeves keÀer efMe#ee osles nQ,

efpememes Devle mece³e nce hetCe& keÀcee&leerle efmLeefle keÀes hee mekeWÀ, pees meJe& DeelceeDeeW keÀes heeveer ner nw, Jen ®eens ³eesieyeue mes nes ³ee mepee³eW

Yeesie keÀj nes ke̳eeWefkeÀ hejceOeece Iej ceW lees keÀcee&leerle yeve keÀj ner pee mekeÀles nQ~

keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe mebiece³egie hej ner neslee nw Deewj nes mekeÀlee nw, peye ncekeÀes keÀce& mes hejs efmLeefle keÀe %eeve neslee nw,

hejceelcee Üeje GmekeÀe DevegYeJe neslee nw Deewj DeY³eeme Üeje Jen efmLeefle ef®ej-mLeeF& nesleer nw~ Deewj lees meejs keÀuhe ceW keÀceeX kesÀ efnmeeye-

efkeÀleeye kesÀ JeMeerYetle megKe-ogKe, keÀce&-mecyevOe, keÀce&-yevOeve keÀe ner DevegYeJe neslee nw~

``ye®®es ceW vee@uespe Yeer veneR nesleer Deewj keÀesF& DeJeiegCe Yeer veneR neslee, FmeefueS Gmes cenelcee keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ heefJe$e nw~... efpelevee

íesìe ye®®ee, Glevee vecyejJeve HetÀue~ efyeukegÀue ner pewmes keÀcee&leerle DeJemLee nw~ keÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀes kegÀí Yeer veneR peeveles~''

mee.yeeyee 01.12.2004 efjJee. ``DeehekesÀ Deewj yeehe kesÀ cesnceeve mecePeves ceW HeÀke&À nw~ cesnceeve GmekeÀes keÀne peelee nw pees Deelee nw Deewj peelee nw~... efpelevee Thej keÀer

efmLeefle ceW pee³eWies, Glevee Ghejece nesles pee³eWies~ Mejerj ceW nesles ngS Yeer Fme Ghejece DeJemLee lekeÀ hengB®evee nw~ efyeukegÀue osn Deewj osner

Deueie cenmetme nes~... Ssmeer efmLeefle keÀer mìspe keÀes ner keÀcee&leerle DeJemLee keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

Q. Deelcee heeJeve nesieer, keÀcee&leerle efmLeefle kesÀ efvekeÀì nesieer, Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee veneR nesiee lees GmekeÀer efveMeeveer Gme Deelcee keÀes

ke̳ee DevegYeJe nesiee Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes ke̳ee DevegYeJe nesiee?

Deelcee hejceOeece keÀer jnves Jeeueer nw, FmeefueS peye Deelcee heeheeW mes cegkeÌle, keÀcee&leerle efmLeefle kesÀ efvekeÀì nesleer nw lees Gmes ³es

meekeÀej Jeleve jeme veneR Dee³esiee~ GmekeÀes mJele: Iej keÀer DeekeÀ<e&Ce nesieer, ³eeo keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesieer~ Jen Fme peiele mes

Ghejece nesieer DeLee&led Fme peiele keÀer efkeÀmeer Jemleg ³ee J³eefkeÌle mes ueieeJe veneR nesiee, efpememes efJeée keÀer nj Deelcee kesÀ Òeefle GmekeÀer MegYe

YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee nesieer~ Deelcee ceW DeekeÀ<e&Ce nesiee, efpememes Dev³e DeelceeDeeW keÀer Yeer GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee nesieer~

Jen mJe³eb keÀes osn kesÀ yevOeve mes cegkeÌle DevegYeJe keÀjsieer Deewj cegkeÌle nesves kesÀ keÀejCe Jen otmejeW kesÀ mebkeÀuheeW keÀes menpe mecePeves

ceW meceLe& nesieer Deewj Deheves mebkeÀuheeW keÀes otmejeW lekeÀ hengB®eeves ceW meceLe& nesieer~ GmekesÀ meeefveO³e mes, Je®eve mes Dev³e Deelcee³eW Yeer Deuhe

keÀeue kesÀ efueS Deheves keÀes osn mes cegkeÌle DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW DevegYeJe keÀjWieer~

nj keÀce& ceW cesnvele keÀce Deewj meHeÀuelee DeefOekeÀ nesieer~ Deheves-heje³es keÀer ¢efä Kelce nes pee³esieer, efpememes Jen mee#eer neskeÀj

Fme efJeée keÀe meeje Kesue osKesiee Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepee³esiee~

keÀce&Yeesie nesles Yeer GmekeÀer Jesovee mes cegkeÌle nesiee~ FmeerefueS keÀne ie³ee nw - Events can't be changed but we can

change our attitude towards events. DeLee&led keÀce&Yeesie lees nesiee hejvleg GmekeÀer Jesovee keÀer cenmetmelee veneR ³ee keÀce mes keÀce nesieer~

keÀcee&leerle efmLeefle DeLee&led Deelcee keÀer efmLeefle TIJe&cegKeer nes pee³es DeLee&led Deelcee keÀes Iej hejceOeece keÀer mJeYeeefJekeÀ DeekeÀ<e&Ce nes, GmekesÀ

efueS heg©<eeLe& ve keÀjvee heæ[s~ Fme ogefve³ee ceW jnles Yeer efveefceÊe cee$e heeì& yepee³es~

``ceve Deceve leye nes peye Mejerj ceW veneR nes~ yeekeÀer ceve Deceve lees keÀYeer neslee ner veneR nw~ osn efceueleer nw keÀce& keÀjves kesÀ efueS lees efHeÀj

keÀcee&leerle DeJemLee ceW kewÀmes jnWies? keÀcee&leerle DeJemLee keÀne peelee nw cegox keÀes~ peerles peer cegoe& yevevee DeLee&led Mejerj mes ef[ìw®e~ yeehe

legcekeÀes Mejerj mes v³eeje yeveves keÀer heæ{eF& heæ{eles nQ~'' mee.yeeyee 18.12.04 efjJee. ``mvesn Deewj MeefkeÌle Jeeueer DeJemLee Deefle v³eejer Deewj Deefle h³eejer nesleer nw~ efpemekesÀ efueS mvesn nw, GmekesÀ meceeve yevevee nw, ³ener mvesn

keÀe meyetle nw~ ... efpelevee meceevelee ceW meceerhe neWies, Glevee ner mecePees keÀcee&leerle DeJemLee kesÀ meceerhe neWies~'' De. yeeheoeoe 9.11.69

``DeYeer-DeYeer Mejerj ceW Dee³es, efHeÀj DeYeer-DeYeer DeMejerjer yeve ie³es, ³en ÒewefkeÌìme keÀjveer nw~ Fmeer keÀes ner keÀcee&leerle DeJemLee keÀne peelee

nw~ ... Mejerj Deewj Deelcee oesveeW keÀe v³eejeheve ®eueles-efHeÀjles Yeer DevegYeJe nesvee nw~... Mejerj keÀer ogefve³ee, mecyevOe Jee DeveskeÀ pees Yeer

Jemleg³eW nQ, Gvemes efyeukegÀue ef[ìs®e neWies, peje Yeer ueieeJe veneR nesiee, leye v³eeje nes mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 21.1.72

``FmeceW ef®e$e Deeefo keÀer keÀesF& ojkeÀej veneR nw~ ncekeÀes keÀesF& ef®e$e Deeefo ³eeo veneR keÀjvee nw~ Devle ceW efmeHe&À ³en ³eeo jnsiee efkeÀ nce

Deelcee nQ, cetueJeleve keÀer jnves Jeeueer nQ, ³eneB nceeje heeì& nw~... ³es ef®e$e Deeefo meye nQ YeefkeÌle ceeie& keÀer ®eerpeW~''

mee.yeeyee 14.7.05 efjJee. keÀcee&leerle efmLeefle Deewj keÀce&-yevOeve keÀer efmLeefle keÀe jepe

³eLeeLe& Deewj meoekeÀeue keÀer keÀcee&leerle efmLeefle lees Deelcee keÀer Devle ceW ner nesleer nw, peye Deelcee hejceOeece peeleer nw~ Gmemes

henues Gme efmLeefle keÀe DevegYeJe Deelcee³eW DeMejerjer yevekeÀj keÀj mekeÀleer nQ~ ³es osn ceW jnles osn mes v³eejer keÀcee&leerle efmLeefle keÀe DevegYeJe

hejceevevoce³e neslee nw~ Üehej mes ueskeÀj DeelceeDeeW kesÀ pees Yeer keÀce& nQ Jes keÀce&-yevOeve kesÀ ner efveefceÊe yeveles nQ ke̳eeWefkeÀ GvekesÀ HeÀuemJeªhe

Deelcee³eW ogKe Yeesieleer nQ~ keÀcee&leerle efmLeefle ceW ve megKe keÀe mecyevOe neslee nw Deewj ve ner keÀce& kesÀ yevOeve keÀe ogKe neslee nw, ve keÀce& neslee nw

Deewj ve keÀce& keÀe mebkeÀuhe neslee nw~ Jen efveme¥keÀuhe efmLeefle nesleer nw, efpemekeÀes n"³eesie ceW efveme¥keÀuhe meceeefOe kesÀ veece peevee peelee nw Deewj

%eeve ceeie& ceW yeerpeªhe efmLeefle kesÀ veece mes peevee peelee nw

``keÀcee&leerle DeLee&led 1. ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ keÀce& Deewj mecyevOe oesveeW ceW mJeeLe& YeeJe mes cegkeÌle, 2. efheíues pevceeW kesÀ keÀceeX kesÀ

efnmeeye-efkeÀleeye Deewj Jele&ceeve peerJeve kesÀ keÀcepeesj mJeYeeJe-mebmkeÀej... Fme yevOeve mes Yeer cegkeÌle, 3. hegjeveer ogefve³ee ceW Fme hegjeves

Deefvlece Mejerj ceW efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer J³eeefOe, pees Þesÿ efmLeefle keÀes nue®eue ceW uee³es, Gmemes Yeer cegkeÌle~'' De.yeeheoeoe 18.1.87

keÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie keÀe je]pe Deewj keÀce&Yeesie mes menpe cegkeÌle nesves keÀer efJeefOe keÀe je]pe / keÀce&Yeesie kesÀ metueer mes keÀebìe yeveves keÀe je]pe

keÀce&Yeesie ogKe keÀe keÀejCe nw Deewj keÀce&³eesie megKe keÀe DeeOeej nw~ keÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie oesveeW ner Deelcee kesÀ efJekeÀceeX keÀe

Keelee Kelce keÀjves kesÀ DeeOeej nw~ keÀce&Yeesie Deves®íe mes Deewj keÀce&³eesie mJes®íe mes efJekeÀceeX keÀe Keelee Yemce keÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee³eW nQ~

keÀce&Yeesie Deewj keÀce&³eesie keÀer JeemleefJekeÀlee keÀes peevekeÀj, mJeefmLeefle ceW efmLele neskeÀj keÀce&Yeesie keÀes ®egkeÌlet keÀjves mes keÀce&Yeesie keÀer

cenmetmelee keÀce nes peeleer nw DeLee&led Metueer mes keÀebìe nes peeleer nw~ mJeefmLeefle ceW efmLele neskeÀj keÀce&Yeesie keÀes ®egkeÌlet keÀjvee ner keÀce&³eesie nw~

hejceelcee keÀer ³eeo mes ner Deelcee Deheveer mJe-efmLeefle DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle ceW efmLele nesves ceW meceLe& nesleer nw~ keÀce&³eesie ner

keÀce&Yeesie hej efJepe³e heeves ³ee Gmemes cegkeÌle nesves keÀe SkeÀcee$e Ghee³e nw~ ³eesie Üeje osn mes v³eejs nes pee³eW lees Yeer GmekeÀer Jesovee keÀer

cenmetmetlee mes cegkeÌle nes pee³eWies DeLeJee ³eesie ceW keÀce&Yeesie mes cegkeÌle nesves keÀe keÀesF& Ghe®eej Yeer ì®e nes mekeÀlee nw efpemekesÀ Üeje Yeer nce

keÀce&Yeesie mes cegkeÌle nes mekeÀles nQ~ keÀefue³egie kesÀ Devle ceW keÀce&Yeesie keÀe Deevee DeJeM³ecYeeJeer nw~ keÀesF& keÀce&Yeesie ve Dee³es ³es heefjkeÀuhevee

Yeer efvejLe&keÀ nw~ keÀce&Yeesie keÀe keÀejCe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~

keÀce&Yeesie Deelcee keÀes DevegYeJeer Yeer yeveelee lees Deefvlece hejer#ee ceW heeme nesves kesÀ efueS heLe ÒeoMe&ve Yeer keÀjlee nw~ DeelceeDeeW kesÀ

hejmhej kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjves ceW Yeer keÀce&Yeesie keÀe cenlJehetCe& mLeeve nw~ keÀce& Yeesie Dee³es leye ner Deelcee kesÀ efnmeeye efkeÀleeye

®egkeÌlet nesves keÀe DeJemej Dee³es Deewj Jen ®egkeÌlee nes~ YekeÌle keÀefJe jnerce ves iee³ee nw - jefnceve efJeheoe nt Yeueer pees veeje³eCe jle nes³es~ pewmes

keÀce&³eesie mes keÀce&Yeesie keÀer Jesovee keÀce nesleer nw, Jewmes ner keÀce&Yeesie kesÀ mece³e keÀce&Yeesie keÀe DeefOekeÀ ef®evleve keÀjves mes keÀce&Yeesie keÀer Jesovee

Deewj Yeer yeæ{ peeleer nw~ keÀce&Yeesie keÀer Jesovee keÀes menve keÀjles Yeer ceve ceW efkeÀmekesÀ Òeefle keÀesF& efveiesefìJe mebkeÀuhe ve Dee³es, ³ener keÀce&³eesie

Üeje keÀce&Yeesie hej efJepe³e heeves keÀer keÀmeewìer nw~ vesiesefìJe mebkeÀuhe keÀce&Yeesie keÀer Jesovee keÀes Yeer yeæ{eles nw lees Deeies kesÀ efue³es keÀce&Yeesie keÀe

yeerpeejesheCe Yeer keÀjles nQ DeLee&led nceeje ve³ee ogKeoe³eer efnmeeye-efkeÀleeye Yeer DeelceeDeeW kesÀ meeLe yeveeles nQ~

``yeehe pees mecePeeles nQ, GmekeÀes Gieejvee ®eeefnS~ ³en Yeer yeehe ves mecePee³ee nw - keÀce&Yeesie keÀer yeerceejer GLeue Kee³esieer, cee³ee melee³esieer

hejvleg cetBPevee veneR ®eeefnS~ yeerceejer ceW lees ceveg<³e Deewj ner YeieJeeve keÀes peemleer ³eeo keÀjles nQ~... legce Deewj meye yeeleW Yetue cegPes ³eeo

keÀjes~'' mee.yeeyee 18.10.04 efjJee.

nceeje Dehevee keÀce&Yeesie ner ncekeÀes otmejs keÀer Jesovee keÀer cenmetmelee keÀjelee nw, nceejs ¢efäkeÀesCe ceW heefjJele&ve keÀjlee nw Deewj

heerefæ[leeW kesÀ Òeefle meÓeJevee peeûele keÀjlee nw~ FmeerefueS iee³eve nw - peekesÀ hewj ve heæ[s efyeJeeF&, mees ke̳ee peeves heerj hejeF&~ Fme ÒekeÀej nce

osKeW lees keÀce&Yeesie Yeer ncekeÀes DevegYeJeer yeveelee nw~

³eefo ncekeÀes keÀesF& keÀæ[gDee HeÀue Keeves keÀes efceue jne nw ³ee nce Keeves kesÀ efueS yeeO³e nes jns nQ lees peªj nceves Ssmee yeerpe yees³ee

nw, efpemekeÀe ³es HeÀue efvekeÀuee nw~ Fme mel³e keÀes O³eeve ceW jKe ncekeÀes YetlekeÀeue keÀceex keÀes KegMeer mes ®egkeÌlee keÀjvee nw Deewj Jele&ceeve ceW

keÀesF& Ssmee keÀce& ªheer yeerpe veneR yeesvee nw, efpemekeÀe keÀæ[gJee HeÀue YeefJe<³e ceW Keevee heæ[s~

keÀce&Yeesie Dee³ee nw, Deevee DeJeM³ecYeeJeer nw ke̳eeWefkeÀ DeeOeekeÀuhe mes DeveskeÀ efJekeÀce& Deelcee ves efkeÀ³es ner nQ Deewj Deevee Yeer

®eeefnS ke̳eeWefkeÀ ³es keÀce&Yeesie Yeer ncekeÀes DeveskeÀ DevegYeJe keÀjelee nw Deewj Deefvlece hejer#ee ceW heeme nesves kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& kesÀ efueS

Òesefjle keÀjlee nw~ nce ³eneB hetCe& Deewj meoe keÀeue kesÀ efueS mJemLe nes pee³eWies ³ee keÀesF& J³eefkeÌle ³ee Ghe®eej ncekeÀes meoe keÀeue kesÀ efueS

mJemLe keÀj osiee, ³es DeeMee jKevee ³ee heefjkeÀuhevee keÀjvee Yeer De%eevelee nw DeLee&led Yetue nesieer~ hejvleg keÀce&Yeesie mes cegkeÌle nesves kesÀ efueS

³eLee mecYeJe heg©<eeLe& keÀjvee, Ghe®eej keÀjvee, men³eesie uesvee Deewj osvee nceeje keÀle&J³e nw, pees keÀjvee nw Deewj keÀjvee Yeer ®eeefn³es~ ³es Yeer

efJeée-veeìkeÀ ceW nceeje SkeÀ heeì& nw pees yepeevee ner nw Deewj yepeevee ner nesiee hejvleg Jen heeì& Yeer KegMeer mes yepee³eW ³ener %eeve nw~

DeeeflcekeÀ-mJe©he ceW efmLele neskeÀj jnvee Deewj heeì& yepeevee ner meJe& Þesÿ heg©<eeLe& Deewj Ghe®eej nw~

jeie-Üs<e kesÀ JeMeerYetle efkeÀ³es ie³es keÀce& Deelcee kesÀ yevOeve DeLee&led keÀce&Yeesie keÀe keÀejCe nQ Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes

peevekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes veäesceesne, jeie-Üs<e mes cegkeÌle neskeÀj mee#eer neskeÀj heeì& yepeevee, ³eLeesef®ele Ghe®eej keÀjvee keÀce&Yeesie

mes menpe cegkeÌle nesves keÀe meeOeve nw~

keÀce&Yeesie ®egkeÌlet keÀjves ceW Yeer Deelcee kesÀ hejmhej efnmeeye efkeÀleeye keÀe cenlJehetCe& mLeeve nw~ [^eceevegmeej keÀce&Yeesie keÀe Deevee Yeer

DeeJeM³ekeÀ nw~ ³eefo keÀce&Yeesie Dee³es ner veneR lees keÀce&³eesie keÀer hejer#ee Yeer kewÀmes nes? Yeues ner nce osKeles nQ efkeÀ ye´ïee yeeyee ves keÀce&³eesie mes

keÀce&Yeesie keÀes ®egkeÌlee efkeÀ³ee hejvleg Devle Ieæ[er lekeÀ keÀce&Yeesie ves heeríe efkeÀ³ee Deewj yeeyee keÀes keÀce&³eesie kesÀ Üeje keÀce&Yeesie mes ³eg× ueæ[vee

heæ[e Deewj Devle ceW GvneWves keÀce&³eesie mes keÀce&Yeesie hej peerle heeF&~

``Kesue lees efmeHe&À 10-15 efceveì keÀe ner Lee~ Gme Leesæ[s mes mece³e ceW ner DeveskeÀ Kesue ®eues~ GmeceW efYevve-efYevve DevegYeJe ngS~ henuee

DevegYeJe lees ³en Lee efkeÀ henues peesj mes ³eg× ®eue jner Leer~ efkeÀmekeÀer? ³eesieyeue Deewj keÀce&Yeesie keÀer~ keÀce&Yeesie Yeer HegÀue HeÀesme& ceW Deheveer

lejHeÀ KeeR®e jne Lee Deewj ³eesieyeue Yeer HegÀue HeÀesme& ceW ner Lee~ Ssmes DevegYeJe nes jne Lee efkeÀ pees Yeer Mejerj kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye jns ngS Les,

Jes HeÀì mes ³eesie-Deefive ceW Yemce nes jns Les Deewj ceQ mee#eer neskeÀj osKe jne ntB~ pewmes DeKeeæ[s ceW yew" ceuue³eg× osKeles nQ~ celeueye lees

oesveeW keÀe HeÀesme& hetje ner Lee~ kegÀí mece³e yeeo keÀce&Yeesie lees efyeukegÀue efveye&ue nes ie³ee, efyeukegÀue oo& iegce nes ie³ee~ Ssmes ner DevegYeJe nes

jne Lee efkeÀ DeeKejerve ceW ³eesieyeue ves keÀce&Yeesie hej peerle hee ueer~ Gme mece³e leerve yeeleW meeLe-meeLe ®eue jner Leer~ SkeÀ lejHeÀ lees yeeyee mes

yeeleW keÀj jne Lee... leermejer lejHeÀ ³en Yeer DevegYeJe nes jne Lee efkeÀ kewÀmes Mejerj mes Deelcee efvekeÀue jner nw~... [s[ meeFuesvme keÀe

DevegYeJe nes jne Lee~ osKe jne Lee efkeÀ kewÀmes SkeÀ-SkeÀ Debie mes Deelcee Deheveer MeefkeÌle íesæ[leer pee jner nw~ ce=l³eg ke̳ee ®eerpe nw, Jen

DevegYeJe nes jne Lee~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 7JeW efove

yeeyee keÀe keÀceje ÒeYeg h³eej keÀe DevegYeJe Yeer keÀjelee nw, lees meekeÀej leve Üeje DeelceeDeeW kesÀ h³eej Deewj heeuevee keÀer mce=efle Yeer

efoueelee nQ Deewj keÀcejs ceW yeeyee keÀer ®eejheeF& Gme ³eg×#es$e (Battle field) keÀer Yeer ³eeo efoueeleer nw Deewj ÒesjCee osleer nw efkeÀ peneB ye´ïee

yeeyee ves keÀce&Yeesie mes keÀce&³eesie keÀe ³eg× ueæ[e Deewj Deefvlece efJepe³e heeF& DeLee&led keÀce&Yeesie hej keÀce&³eesie keÀer efJepe³e ngF& Deewj ye´ïee yeeyee

keÀcee&leerle yeves~

mJe-mJeªhe keÀer efmLeefle hejceevevoce³e Yeer nw lees hejce keÀu³eeCece³e Yeer nw - peye keÀce&Yeesie veneR nw ³ee nukeÀe nw leye Fme

DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle keÀe efkeÀ³ee ngDee ¢æ{ DeY³eeme ner mece³e hej keÀece Deelee nw DeLee&led keÀce&³eesie Üeje keÀce&Yeesie mes cegkeÌle keÀjves

ceW men³eesieer neslee nw~ ³eefo henues mes DeY³eeme ve efkeÀ³ee lees keÀce&Yeesie kesÀ mece³e ve ³es efmLeefle nesieer Deewj ve Fme efmLeefle keÀe DeY³eeme

mecYeJe nesiee~ henues mes efkeÀ³ee ngDee DeY³eeme ner Gme mece³e keÀece Deelee nw DeLee&led Gme ogKe-oo& keÀer cenmetmelee mes cegkeÌle nesves ceW

men³eesieer neslee nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee osn keÀe keÀef"ve keÀce&Yeesie nesles Yeer GmekeÀer cenmetmelee mes cegkeÌle nesieer Deewj

osneefYeceeveer Deelcee nukesÀ keÀce&Yeesie keÀer heeræ[e Yeer DeefOekeÀ cenmetme keÀjsieer~

``Jeen-Jeen kesÀ ieerle ieeDees~ ye´eïeCe peerJeve DeLee&led Jeen-Jeen, ne³e-ne³e veneR~ MeejerefjkeÀ J³eeefOe ceW Yeer ne³e-ne³e veneR, Jeen-Jeen! ³en

Yeer yeesPe Glejlee nw~... cesje ner efnmeeye nw! Òeeefhle kesÀ Deeies efnmeeye lees kegÀí Yeer veneR nw~'' De.yeeheoeoe 30.11.99

``keÀesF& yeerceejer Jee ogKe Deeefo nw lees legce efmeHe&À ³eeo ceW jnes~ ³en efnmeeye-efkeÀleeye DeYeer ner ®egkeÌlet keÀjvee nw~... iee³ee peelee nw KegMeer

pewmeer KegjekeÀ veneR~'' mee.yeeyee 27.11.04 efjJee. ``Fme mece³e kesÀ Fme SkeÀ pevce (heg©<eeLe& keÀe HeÀue) keÀe DeveskeÀ pevceeW lekeÀ ®euelee nw Deewj Jen DeveskeÀ pevceeW keÀe (Keelee) SkeÀ pevce

ceW Kelce neslee nw~ lees DeveskeÀ pevceeW keÀe efnmeeye-efkeÀleeye SkeÀ pevce ceW Kelce keÀjves kesÀ keÀejCe keÀye-keÀye Jen HeÀesme& ªhe ceW Deelee nw~...

peye mee#eer neskeÀj osKeves ueie heæ[les lees ³en J³eeefOe yeouekeÀj Kesue ªhe ceW nes peeleer nw~'' De.yeeheoeoe 23.3.70

Deelcee kesÀ efueS owefnkeÀ Yeesievee, ogKe-oo& Flevee ogKeoe³eer veneR nw, efpelevee efJekeÀejeW keÀer yeerceejer, J³eLe& mebkeÀuhe keÀer yeerceejer,

ceeveefmekeÀ yeerceejer ogKeoe³eer nw~ osn mes v³eeje neskeÀj ner Fve meye YeesieveeDeeW mes efveoeve hee mekeÀles nQ~ FmeceW J³eLe& mebkeÀuheeW keÀer meyemes

yeæ[er yeeOee nw, pees ve Gme efmLeefle ceW efmLele nesves osleer nw Deewj ve ner GmekesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀjves osleer nw~ efJekeÀej ner keÀce&Yeesie ³ee

owefnkeÀ Yeesievee kesÀ cetue keÀejCe nQ Deewj ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee DeLee&led osn mes v³eeje nesves keÀe heg©<eeLe& ner DeYeerä heg©<eeLe& nw, pees efmLeefle

meJe& ÒekeÀej keÀer keÀce&Yeesie keÀer Jesovee mes cegkeÌle nw~

``cegK³e MeefkeÌle³eeB nQ - leve keÀer, ceve keÀer, Oeve keÀer Deewj mecyevOe keÀer~ ®eejesb ner DeeJeM³ekeÀ nQ~... leve keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nesles Yeer

mJe-efmLeefle kesÀ keÀejCe mJemLe DevegYeJe keÀjlee nw~ GvekesÀ cegKe hej, ®esnjs hej yeerceejer kesÀ keÀä kesÀ ef®evn veneR jnles~... ke̳eeWefkeÀ yeerceejer

keÀe JeCe&ve Yeer yeerceejer keÀer Je=ef× keÀjves keÀe keÀejCe yeve peelee nw~ Jen keÀYeer Yeer yeerceejer kesÀ keÀä keÀe DevegYeJe veneR keÀjsiee, ve otmejs keÀes

keÀä megveekeÀj keÀä keÀer uenj HewÀuee³esiee~'' De.yeeheoeoe

``legce ye®®eeW keÀes Deheveer Fme ueeFHeÀ mes keÀYeer lebie veneR nesvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ ³en nerjs pewmee pevce iee³ee ngDee nw~ FmekeÀer mecYeeue Yeer

keÀjveer nesleer nw~... yeerceejer ceW Yeer vee@uespe megve mekeÀles nQ, yeehe keÀes ³eeo keÀj mekeÀles nQ~ efpeleves efove efpe³eWies keÀceeF& nesleer jnsieer, efnmeeye-

efkeÀleeye ®egkeÌlet neslee jnsiee~... keÀcee&leerle yevevee nw~'' mee.yeeyee 10.02.2005 efjJee.

efyevee keÀce& kesÀ Deelcee keÀes keÀesF& Yeer ÒekeÀej keÀer Yeesievee nes veneR mekeÀleer Deewj keÀesF& Yeer keÀce& efyevee HeÀue kesÀ nes veneR mekeÀlee

DeLee&led Deelcee keÀes keÀesF& Yeer megKe ³ee ogKe GmekesÀ keÀce& kesÀ HeÀue mJeªhe ner efceuelee nw~ keÀce&Yeesie Meyo keÀe Òe³eesie yengOee ogKe keÀer

Yeesievee kesÀ efueS ner Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw hejvleg ³eefo GmekeÀer mel³elee hej efJe®eej keÀjW lees megKe ³ee ogKe oesveeW ner keÀce&Yeesie kesÀ ªhe nQ~

SkeÀ nw megKe keÀe Yeesie Deewj otmeje nw ogKe keÀe Yeesie~ ogKe keÀe keÀce&Yeesie Deelcee keÀe ogKe ³ee efJekeÀceeX keÀe Keelee keÀce keÀjlee nw Deewj

megKe keÀe Yeesie Deelcee keÀe Þesÿ keÀceeX kesÀ pecee keÀe Keelee keÀce keÀjlee nw~ FmeerefueS lees mele³egie kesÀ 1250 meeue ceW Deelcee keÀer oes

keÀuee³eW keÀce nes peeleer nQ~ keÀesF& Yeer Deelcee Deheves keÀce& kesÀ Yeesie mes ye®e veneR mekeÀleer, FmeefueS De®íe ³ener nw efkeÀ nce mJes®íe Deewj

Meeefvle mes GmekeÀes Yeesie keÀj hetje keÀjW, ³ener %eeve nw~ pewmes keÀce&Yeesie Deelcee keÀe efJekeÀceeX keÀe Keelee Kelce keÀjlee nw, megKe keÀe Yeesie

Deelcee keÀe Þesÿ keÀce& kesÀ pecee keÀe Keelee keÀce keÀjlee nw, Ssmes ner keÀce&³eesie Deelcee kesÀ Þesÿ keÀce& keÀe Keelee pecee keÀjves keÀe DeeOeej nw~

``³en hegjevee Mejerj nw, kegÀí ve kegÀí keÀce&Yeesie ®euelee jnlee nw~ FmeceW yeeyee ceoo keÀjs, ³en Gcceero veneR jKeveer ®eeefnS~... yeehe keÀnWies

³en legcneje efnmeeye-efkeÀleeye nw~ Deheveer Deehe ner cesnvele keÀjes, ke=Àhee ceebiees veneR~ efpelevee yeehe keÀes ³eeo keÀjWies, FmeceW ner keÀu³eeCe nw~''

mee.yeeyee 18.1.05 efjJee.

``peye keÀce&Yeesie keÀe peesj neslee nw~ keÀcexefvê³eeb efyeukegÀue keÀce&Yeesie kesÀ JeMe Deheves lejHeÀ DeekeÀ<e&Ce keÀjW, efpemekeÀes keÀne peelee nw yengle

oo& nw~... Ssmes mece³e keÀce&Yeesie keÀes keÀce&³eesie ceW heefjJele&ve keÀjves Jeeues, mee#eer nes keÀcexefvê³eeW keÀes YeesieJeeves Jeeues pees nesles nQ, GvekeÀes ner

Deä jlve keÀne peelee nw, pees Ssmes mece³e efJepe³eer yeve efoKeeles nQ~'' De.yeeheoeoe 4.12.72

``Ssmes ner mecePekeÀj ®euees efkeÀ DeYeer-DeYeer DeuhekeÀeue kesÀ efueS veer®es Glejs nQ keÀe³e& keÀjves DeLe& uesefkeÀve meoekeÀeue keÀer Deesefjpeveue

efmLeefle Jener nw~ efHeÀj efkeÀlevee Yeer keÀe³e& keÀjWies uesefkeÀve keÀce&³eesieer kesÀ meceeve keÀce& keÀjles ngS Yeer Deheveer efvepeer efmLeefle Deewj mLeeve keÀes

YetueWies veneR~ ³en mce=efle ner meceLeea efoueeleer nw~ ... meJe& MeefkeÌle³eeb ner ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe pevceefme× DeefOekeÀej nQ~''

De.yeeheoeoe 22.6.71 ``Fme DeueewefkeÀkeÀ peerJeve ceW Deelcee Deewj Òeke=Àefle oesveeW keÀer levog©mleer DeeJeM³ekeÀ nw~ peye Deelcee mJemLe nw lees leve keÀe efnmeeye-efkeÀleeye

Jee leve keÀe jesie Metueer mes mes keÀebìe yeve peelee nw~... GmekesÀ efueS Jejoeve DeLee&le ogDee oJeeF& keÀe keÀece keÀj osleer nw~... leve keÀer

MeefkeÌle DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej meoe DevegYeJe keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 29.10.87

``yeerceejer keÀe JeCe&ve Yeer yeerceejer keÀer Je=ef× keÀjves keÀe keÀejCe yeve peelee nw~... keÀce&³eesieer heefjJele&ve keÀer MeefkeÌle mes keÀä keÀes mevlegälee ceW

heefjJele&ve keÀj mevlegä jn DeewjeW ceW Yeer mevlegälee keÀer uenj HewÀuee³esiee~... Depeea [eueves Jeeues keÀYeer Yeer meoe jepeer veneR jn mekeÀles

nQ~'' De.yeeheoeoe 29.10.87

``efvejekeÀej Deewj meekeÀejer oesveeW mJe©he keÀer mce=efle mes mJele: ner meceLeea-mJe©he yeve pee³eWies DeLee&led nsuLe, JesuLe Deewj nwheervesme keÀe

DevegYeJe nj mece³e nesiee~ ®eens Mejerj keÀe keÀce&Yeesie metueer mes efkeÀlevee Yeer yeæ[s ©he ceW nes uesefkeÀve meoe Deheves keÀes mee#eer mecePeves mes keÀce&-

Yeesie kesÀ JeMe veneR neWies~ nj keÀce&Yeesie metueer mes keÀebìs meceeve DevegYeJe nesiee~'' De.yeeheoeoe 27.1.76

owefnkeÀ Deewj ceeveefmekeÀ J³eeefOe³eeW kesÀ keÀejCe Deewj GvekesÀ efveoeve keÀe je]pe

DeveskeÀ pevceeW kesÀ efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe ceeveefmekeÀ ³ee owefnkeÀ J³eeefOe keÀe Deevee mJeYeeefJekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ DeYeer Deelcee kesÀ meJe&

efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee nesles nQ hejvleg GmekeÀer Jesovee mes cegkeÌle nesves keÀe menpe Ghe®eej JewÐejepe hejceelcee ves ncekeÀes yelee³ee nw, efpememes

nce GmekeÀer Jesovee mes cegkeÌle nes mekeÀles nQ~ meJe& ceeveefmekeÀ Deewj owefnkeÀ J³eeefOe³eeW keÀer Jesovee mes cegkeÌle nesves keÀe SkeÀcee$e meHeÀue Ghe®eej nw

osn mes v³eejs Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nes peevee ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe meJe& J³eeefOe³eeW mes cegkeÌle nw~ Fme efmLeefle kesÀ efueS DeeeflcekeÀ

mJeªhe keÀe yengle mece³e keÀe DeY³eeme DeefveJee³e& nw ke̳eeWefkeÀ J³eeefOe kesÀ mece³e ³es DeY³eeme mecYeJe veneR nw~

JeemleefJekeÀlee keÀes osKee pee³es lees J³eeefOe keÀe Deevee Deewj Jesovee keÀer cenmetmelee ner ncekeÀes GmekesÀ Ghe®eej kesÀ efueS yeeO³e keÀjleer

nw, pees yeeO³elee DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ meeLe kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye keÀes ®egkeÌlee keÀjves keÀe meeOeve nw~ meyekesÀ meeLe kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee

nesves kesÀ yeeo ner GmekeÀe hetCe& efveoeve mecYeJe nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee

kesÀ Jee³eye´sMeve osvee Yeer SkeÀ meHeÀue Ghe®eej nw, efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjves keÀe heg©<eeLe& nw~ keÀce& yevOeve Deewj keÀce& mecyevOe keÀe je]pe

yevOeve ogKe keÀe keÀejCe nw DeLee&led ÒeleerkeÀ nw Deewj mecyevOe megKe keÀe DeeOeej DeLee&led ÒeleerkeÀ nw~ keÀce& ner Deelcee kesÀ yevOeve

DeLee&led ogKe keÀe keÀejCe yevelee nw Deewj keÀce& ner Deelcee kesÀ megKeoe³eer mecyevOe keÀe DeeOeej nw~ keÀceeX kesÀ DeeOeej hej ner ogKeoe³eer ³ee

megKeoe³eer mecyevOe yeveles nQ~ keÀuhe kesÀ efnmeeye mes mele³egie-$eslee keÀce&-mecyevOe keÀer ogefve³ee nw Deewj Üehej-keÀefue³egie keÀce&-yevOeve keÀer

ogefve³ee nw~ mele³egie-$eslee ceW Deelcee mJelev$e neskeÀj Mejerj kesÀ Üeje keÀce& keÀjleer nw, FmeefueS yevOeve keÀer yeele veneR uesefkeÀve Üehej-

keÀefue³egie ceW Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMe neskeÀj DeLee&led yevOeve ceW keÀce& keÀjleer nw FmeefueS Jes keÀce& yevOeve DeLee&led ogKe keÀe keÀejCe yeve

peeles nQ~ mele³egie-$eslee ceW keÀce&-mecyevOe megKeoe³eer nesles nQ ke̳eeWefkeÀ Fve keÀce&-mecyevOeeW keÀe yeerpe mebiece³egie hej hejceelcee keÀer Þeercele kesÀ

DeeOeej hej yees³ee nw~ Üehej mes osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle keÀce& Deelcee kesÀ yevOeve keÀe keÀejCe yeveles nQ DeLee&led Gme

mece³e pees Yeer mecyevOe nesles nQ, Jes ogKeoe³eer ner nesles nQ, FmeefueS GvekeÀes keÀce&-yevOeve keÀne peelee nw~ DeYeer efHeÀj hejceelcee osner

DeefYeceeveer neskeÀj megKeoe³eer keÀce&-mecyevOeeW keÀe yeerpe yeesves keÀer Þeercele os jne nw, jemlee efoKee jne nw~ pees keÀjlee nw Jen heelee nw~

``yeebOesueer nQ~ JeemleJe ceW GveceW Deiej %eeve keÀer hejekeÀeÿe nes pee³es lees keÀesF& Yeer GvekeÀes hekeÀæ[ ve mekesÀ~ hejvleg ceesn keÀer jie yengle nw~...

Mejerj meefnle meyekeÀes Yetue peevee nw, Deheves keÀes Deelcee mecePe yeeyee keÀes ³eeo keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee. ``pees me®®es ye®®es nesles nQ, GvekeÀer DeJemLee hekeÌkeÀer jnleer nw, peje Yeer efJekeÀej keÀer lejHeÀ K³eeue veneR peelee nw~ Ssmes ye®®eeW hej Deiej

keÀesF& peyejomleer peguce keÀjles nQ lees GmekeÀe heehe Gve hej veneR ®eæ{lee nw~... efpelevee peemleer ceejWies, legce Deewjner veäesceesne nesleer

pee³eWieer~ ceej Yeer De®íe heo yevee uesleer nw~... ³es efmelece Yeer keÀce&Yeesie nQ~ heg©<e, ðeer keÀes ceejlee nw, Ssmes ner keÀesF& ceej mekeÀlee nw

ke̳ee? legceves Yeer GvekeÀes ceeje nesiee, Jen efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet nes jne nw~ ³en meye keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye nw~... Deye legce Þeercele

hej Þesÿ keÀce& keÀj jns nes~ meyemes Þesÿ keÀce& nw meyekeÀes yeehe keÀe heefj®e³e osvee~'' mee.yeeyee 30.6.02 efjJee. ``leermejs ves$e ceW keÀcepeesjer Deeves keÀer Yeer Jener oes yeeleW nQ... SkeÀ ueieeJe Deewj otmeje hegjevee mJeYeeJe~... Deiej Deheveer efkeÀmeer efJeMes<elee

ceW Yeer ueieeJe nw lees Jen Yeer yevOeve-³egkeÌle keÀj osiee, yevOeve-cegkeÌle veneR keÀjsiee ke̳eeWefkeÀ ueieeJe DeMejerjer yeveves veneR osiee~''

De.yeeheoeoe 15.7.73

``DeveskeÀ mebkeÀuheeW keÀer meceeefhle neskeÀj SkeÀ Meg× mebkeÀuhe jn pee³es, Fme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀj jner nes? Fme efmLeefle keÀes ner

MeefkeÌleMeeueer, meJe& keÀce&-yevOeveeW mes v³eejer Deewj Deefle h³eejer efmLeefle keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 22.6.71 ``peye yevOevecegkeÌle nes pee³eWies lees pewmes ìsueerHeÀesve ceW SkeÀ oes keÀe DeeJee]pe kewÀ®e keÀj mekeÀles nQ, Jewmes keÀesF& kesÀ mebkeÀuhe ceW ke̳ee nw Jen Yeer

kewÀ®e keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 13.3.71

``oes Meyo nQ SkeÀ mee#eer Deewj meeLeer~ SkeÀ lees meeLeer meowJe meeLe jKees~ otmeje mee#eer yevekeÀj nj keÀce& keÀjes~ lees meeLeer Deewj mee#eer ³es

oes Meyo ÒewefkeÌìme ceW uee³ees~ lees ³en yevOevecegkeÌle keÀer DeJemLee yengle peuoer yeve mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 13.3.71

mee#eer - keÀcee&leerle - cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe je]pe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes Deelcee mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeles ngS Deewj Fmes osKeles ngS

hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ mee#eer efmLeefle ner Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee keÀe ohe&Ce nw~

³eesie kesÀ Üeje Deelcee heeJeve yeveleer nw Deewj Devle ceW keÀcee&leerle efmLeefle keÀes OeejCe keÀj hejceOeece peeleer nw, pees ner Deelcee keÀer

cegkeÌle efmLeefle nw~ pees Deelcee³eW heg©<eeLe& mes keÀcee&leerle yeveleer nQ, Jes ³eneB Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj YeefJe<³e veF&

peerJevegkeÌle ogefve³ee ceW Yeer Þesÿ heo heeleer nQ~

Fme peerJeve ceW %eeve mes keÀcee&leerle Deewj mee#eer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjvee ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~ DeYeer

keÀe ³es DevegYeJe ³eLeeLe& Deewj Deefle Þesÿ DevegYeJe nw~ JeemleJe ceW hejceOeece ceW lees cegefkeÌle keÀe keÀesF& DevegYeJe ner veneR nesiee Deewj mele³egie ceW

meoekeÀeue keÀe megKe lees neslee nw hejvleg peerJevecegefkeÌle ke̳ee nesleer nw, FmekeÀe Yeer JeneB %eeve veneR nesiee~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe&

DevegYeJe DeYeer ner neslee nw, peye ncekeÀes meeje %eeve hejceelcee mes efceuelee nw~

``³en keÀye Yeer veneR mecePevee efkeÀ Deefvlece mìspe keÀe DeLe& ³en nw efkeÀ Jen mìspe Devle ceW ner DeeJesieer~ uesefkeÀve DeYeer mes Gme mechetCe& mìspe

keÀes peye ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueeles peeJeWies leye Deefvlece mìspe keÀes Devle ceW hee mekeWÀies~ Deiej DeYeer mes Gme mìspe keÀes meceerhe veneR ueeles jnWies

lees otj ner jn peeJeWies, hee ve mekeWÀies~ Fmeefue³es Deye heg©<eeLe& ceW peche ueieeDees~'' De.yeeheoeoe 9.11.72

``Fme osn kesÀ Yeeve keÀes Yeer Dehe&Ce keÀjves mes peye Deheveeheve efceì peelee nw lees ueieeJe Yeer efceì peelee nw~... Ssmes mecehe&Ce nesves JeeueeW keÀer

efveMeeveer ke̳ee jnsieer? SkeÀ lees meoe ³eesie³egkeÌle Deewj otmeje meoe yevOevecegkeÌle~ pees ³eesie³egkeÌle nesiee, Jen yevOeve cegkeÌle pe©j nesiee~

³eesie³egkeÌle keÀe DeLe& ner nw osn kesÀ DeekeÀ<e&Ce kesÀ yevOeve mes Yeer cegkeÌle~'' De.yeeheoeoe 25.3.71

``efpevneWves Yeer neLe G"e³ee Jen keÀYeer mebkeÀuhe cee$e Yeer mebkeÀuhe Jee Mejerj kesÀ heefjefmLeefle³eeW kesÀ DeOeerve Jee mebkeÀuhe ceW Leesæ[s mece³e kesÀ

efueS Yeer hejsMeeveer Je GmekeÀe Leesæ[e Yeer uesMecee$e DevegYeJe keÀjles nQ Jee Gmemes Yeer hejs nes ie³es nQ? peye yevOevecegkeÌle nQ lees ceve kesÀ JeMe

DeLee&led J³eLe& mebkeÀuheeW kesÀ JeMe veneR neWies~'' De.yeeheoeoe 13.3.71 ``peye yevOevecegkeÌle nQ lees ceve kesÀ JeMe DeLee&led J³eLe& mebkeÀuheeW kesÀ JeMe veneR neWies~ J³eLe& mebkeÀuheeW hej hetje keÀvì^esue nesiee~ heefjefmLeefle³eeW

kesÀ JeMe Yeer veneR neWies heefjefmLeefle³eeW keÀes meecevee keÀjves keÀer mechetCe& MeefkeÌle nesieer~... pees yevOevecegkeÌle nesiee Jen meowJe ³eesie³egkeÌle nesiee~''

De.yeeheoeoe 13.3.71

``keÀcee&leerle DeJemLee kesÀ meceerhe hengb®eves keÀer efveMeeveer peeveles nes? meceerhelee keÀer efveMeeveer `meceevelee'nw~ efkeÀme yeele ceW? DeeJee]pe ceW

Deevee Je DeeJee]pe mes hejs nes peevee, meekeÀej mJeªhe ceW keÀce&³eesieer yevevee Deewj meekeÀej mce=efle mes hejs v³eejs efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele

nesvee, megvevee Deewj mJeªhe nesvee... Fme meYeer yeeleeW ceW meceevelee~ GmekeÀes keÀne peelee nw - keÀcee&leerle DeJemLee keÀer meceerhelee~''

De.yeeheoeoe 1.09.75 keÀcee&leerle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe je]pe

keÀcee&leerle DeLee&led keÀceex mes Deleerle, yeerpe©he efmLeefle DeLee&led cegkeÌle DeLee&led efveme&kebÀuhe efmLeefle~ efJekeÀcee&peerle DeLee&led peerJeve-

cegkeÌle efmLeefle DeLee&led efvee|JekeÀuhe efmLeefle DeLee&led efJekeÀceex mes cegkeÌle Deewj MegYe keÀceex ceW ÒeJe=le efmLeefle~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele

Deelcee ner keÀcee&leerle Deewj efJekeÀcee&peerle efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~ FmekeÀe %eeve Yeer DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw~

``cee³ee hej peerle heekeÀj keÀcee&leerle DeJemLee ceW peevee nw~ henues-henues legce Dee³es nes keÀce& mecyevOe ceW~ GmeceW Deeles-Deeles efHeÀj DeeOee

keÀuhe yeeo legce keÀce& yevOeve ceW Dee ie³es~ henues-henues legce heefJe$e Les~ ve megKe keÀe keÀce&yevOeve, ve ogKe keÀe~... cegPes ³eeo keÀjes lees

legcnejs heehe efceì pee³eWies Deewj legce cesjs heeme Iej ceW Dee pee³eWies~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee. ``keÀce&³eesieer kesÀ Deeies keÀesF& kewÀmee Yeer Dee pee³es uesefkeÀve Jen mJe³eb meoe v³eeje Deewj h³eeje jnsiee~ vee@uespe Üeje peevesiee efkeÀ FmekeÀe ³en

heeì& ®eue jne nw~ Ie=Cee Jeeues mes mJe³eb Yeer Ie=Cee keÀj ues, ³en ngDee keÀce& keÀe yevOeve~ Ssmee keÀce& kesÀ yevOeve ceW Deeves Jeeuee SkeÀjme veneR

jn mekeÀlee~... FmeefueS De®ís keÀes De®íe mecePekeÀj mee#eer neskeÀj osKees Deewj yegjs keÀes jnceefoue yeve jnce keÀer efveieen mes heefjJele&ve

keÀjves keÀer MegYe YeeJevee mes mee#eer neskeÀj osKees~'' De. yeeheoeoe 18.4.82

``legcnejer ³eeo keÀer ³ee$ee hetjer leye nesieer peye legcnejer keÀesF& Yeer keÀcexefvo³eeb OeesKee ve oW~ keÀcee&leerle DeJemLee nes pee³es~... legcekeÀes hetje

heg©<eeLe& keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 6.7.05 efjJee.

keÀcee&leerle efmLeefle Deewj efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe peye Deelcee heeJeve nesleer nw lees GmekesÀ efueS ogefve³ee DeLee&led Òeke=Àefle Yeer heeJeve ®eeefnS~ pewmes yeeyee GoenjCe osles nQ efkeÀ pewmee

J³eefkeÌle neslee nw, Jewmee ner GmekeÀe HeÀveea®ej neslee nw~ peye Deelcee³eW keÀcee&leerle DeLee&led heeJeve yeve pee³eWieer lees Jes heeflele ogefve³ee ceW jn veneR

mekeÀleer, GvekesÀ efueS ogefve³ee Yeer heeJeve ®eeefnS~ peye ogefve³ee heeJeve yevesieer lees heeflele ogefve³ee keÀe efJeveeMe Yeer DeJeM³e nesiee~ Fme ÒekeÀej

osKeW lees keÀcee&leerle efmLeefle ner efJeveeMe keÀe DeeOeej nw~ pees Deelcee³eW efJeveeMe kesÀ henues keÀcee&leerle yeveWieer, Jes ner heeJeve ogefve³ee ceW henues

pee³eWieer Deewj pees efJeveeMe kesÀ DeeOeej hej heeJeve yeveWieer, Jes Devle ceW pevce ueWieer~

``Deiej %eeve keÀer OeejCee nes lees Jen veMee meoe ®eæ{e jns~ veMee keÀesF& keÀes yengle cegefMkeÀue ®eæ{e jnlee nw~ efce$e mecyevOeer Deeefo meye lejHeÀ

mes ³eeo efvekeÀeuekeÀj SkeÀ yesno keÀer KegMeer ceW "nj pee³eW, ³en nw yeæ[er keÀceeue~ neB, ³en Yeer Devle ceW nesiee, efheíeæ[er ceW meye keÀcee&leerle

DeJemLee keÀes hee uesles nQ~'' mee.yeeyee 09.02.2005 efjJee. ``yeehe ves ³eeo keÀer ³ee$ee efmeKeueeF& nw, efpememes nce keÀce&-yevOeve mes v³eejs nes keÀcee&leerle nes pee³eWies~... Devle ceW meye mee#eelkeÀej neWies,

efHeÀj kegÀí keÀj veneR mekeWÀies~ ... DeHeÀmeesme keÀjWies, efHeÀj Yeer mepee lees Keeveer ner heæ[sieer~'' mee.yeeyee 06.05.2005 efjJee.

``Ssmee mebkeÀuhe Fcepe& nesvee ®eeefnS efkeÀ Deye meJe&-DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe nes~ meJe& leæ[heleer ngF&, ogKeer Deewj DeMeevle Deelcee³eW Jejoelee

yeehe Deewj ye®®eeW Üeje Jejoeve Òeehle keÀj meoe Meevle Deewj megKeer yeve peeSb Deewj Deye Iej ®eueW~ ³en mce=efle mece³e keÀer meceerhelee ÒeceeCe

lespe nesveer ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Fme mebkeÀuhe mes ner Deewj Fme mce=efle mes ner efJeveeMe pJeeuee Yeæ[keÀ G"sieer Deewj meJe& keÀe keÀu³eeCe nesiee~''

De.yeeheoeoe 3.02.74

``pees iee³eve nw efkeÀ keÀjles ngS DekeÀlee&~ mecheke&À-mecyevOe ceW jnles ngS keÀcee&leerle~ ke̳ee Ssmeer mìspe jnleer nw? keÀesF& Yeer ueieeJe ve nes

Deewj mee|Jeme Yeer ueieeJe mes ve nes uesefkeÀve efveefceÊeYeeJe mes nes, Fmemes ner keÀcee&leerle yeve pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 3.02.74

``mì[er hetjer leye nesieer, peye efJeveeMe kesÀ efueS meeceûeer lew³eej nesieer~ efHeÀj mecePe pee³eWies efkeÀ Deeie peªj ueiesieer~... efheíeæ[er ceW

keÀcee&leerle DeJemLee nesveer nw~ Fme mece³e efkeÀmekeÀer keÀcee&leerle DeJemLee nesvee DemecYeJe nw~ keÀcee&leerle DeJemLee nes pee³es efHeÀj lees ³en Mejerj

Yeer ve jns~'' mee.yeeyee 29.06.2005 efjJee. Oece& Deewj keÀce& keÀe je]pe

mele³egie-$eslee³egie ceW Oece&-meÊee Deewj jep³e meÊee meeLe-meeLe jnleer nw, FmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve hejceelcee mebiece³egie hej ner efmeKeeles

nQ~ hejceelcee ye´eïeCe peerJeve ceW Oece& Deewj keÀce& keÀes meeLe-meeLe keÀjvee efmeKeeles nQ, efpememes keÀce& Þesÿ nesles nQ Deewj ³es mebmkeÀej ner Deelcee

mele³egie ceW ueskeÀj peeleer nw~ Üehej mes Dev³e Oece& peye mLeeheve nesles nQ lees Oece&-meÊee Deewj jep³e meÊee Deueie-Deueie nes peeleer nw~

``mebiece hej ner ye´eïeCe Oece& Deewj keÀce& keÀes keÀcyeeFC[ keÀjles nQ ... Oece& keÀe DeLe& nw - efoJ³e iegCe OeejCe keÀjvee~ ... Oece& Yeer nes Deewj

keÀce& Yeer nes, FmekeÀe ner DeY³eeme hejceelcee efmeKeueeles nQ~... Oece& Deewj keÀce& keÀe ÒeJe=efÊe ceeie& keÀnes ³ee keÀce& Deewj ³eesie keÀe ÒeJe=efÊe ceeie&

keÀnes, yeele SkeÀ ner nes peeleer nw~'' De.yeeheoeoe 3.02.76

heeflele Deewj heeJeve keÀe je]pe / heeJeve mes heeflele Deewj efHeÀj heeflele mes heeJeve yeveves keÀe je]pe

Deelcee ner heeJeve Deewj Deelcee ner heeflele yeveleer nw, FmeefueS hegC³eelcee, heeheelcee keÀne peelee nw~ peye Deelcee heb®e lelJeeW kesÀ

mecheke&À ceW Deeleer nw, heb®e lelJeeW mes yevee Mejerj OeejCe keÀj heeì& yepeeleer nw leye mes ner Deelcee keÀer heefJe$elee keÀer keÀuee³eW (Degree) efiejvee DeejcYe nes peeleer nQ~ ³es efiejleer keÀuee keÀer Òeef¬eÀ³ee mele³egie kesÀ ÒeLece pevce kesÀ Deeefo keÀeue mes ÒeejcYe nes peeleer nw hejvleg

mele³egie-$eslee ceW ³es ieefle cevo nesleer nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe Fefvê³eeW hej Deelcee keÀe DeefOekeÀej neslee nw,

FmeefueS efJekeÀej Deewj efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle efJekeÀce& veneR nesles~ Üehej mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme nesves kesÀ keÀejCe Deelcee hej

osneefYeceeve neJeer nes peelee nw Deewj Deelcee efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nes peeleer nw, efpememes efiejleer keÀuee keÀer ieefle leerJe´ mes leerJe´lej nesleer

peeleer nw~ keÀece efJekeÀej Deelcee kesÀ heeflele yeveves ceW cegK³e YetefcekeÀe efveYeelee nw~

hejceelcee heeflele-heeJeve nw~ keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie kesÀ Deeefo kesÀ mebiece³egie hej peye hejceelcee Deeles nQ Deewj

DeelceeDeeW keÀes Deelcee, me=efä-®e¬eÀ, keÀce& keÀe %eeve oskeÀj jepe³eesie efmeKeueeles nQ, leye ner Deelcee kesÀ heeJeve yeveves keÀer Òeef¬eÀ³ee DeejcYe

nesleer nw Deewj jepe³eesie kesÀ melele DeY³eeme mes Deelcee heeJeve yeveleer nw~ pees Deelcee³eW jepe³eesie kesÀ Üeje heeJeve veneR yeveleer, Jes keÀce&Yeesie

kesÀ ªhe ceW mepee³eW KeekeÀj heeJeve yeveleer nw~

``legce ³en 84 pevceeW keÀe mJeoMe&ve ®e¬eÀ efHeÀje³eWies lees legcnejs pevce-pevceevlej kesÀ heehe keÀì pee³eWies~ ®e¬eÀ keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw, ³en

%eeve efkeÀmeves efo³ee, GvekeÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~ yeeyee ncekeÀes mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yevee jns nQ~... yeehe keÀes ³eeo keÀjves Deewj mJeoMe&ve

®e¬eÀ keÀes efHeÀjeves mes ner legcnejs heehe keÀìles nQ~'' mee.yeeyee 12.10.04 efjJee. ``³en HeÀe³eoe Deewj Ieeìe leye osKeves ceW Deelee nw peye Deelcee Mejerj kesÀ meeLe nw~... yeehe mecePeeles nQ - osneefYeceeve nesves kesÀ keÀejCe

efJekeÀejeW keÀe efkeÀlevee efkeÀ®eæ[e nw~... Deelcee ceW efkeÀleveer cewue nw, ³en DeYeer helee heæ[e nw~... legce heefJe$e yeve pee³eWies lees efHeÀj keÀesF&

DeheefJe$e keÀer MekeÌue osKeves keÀer Yeer efoue veneR nesieer~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee.

``nce ke̳ee Les, efHeÀj ke̳ee mes ke̳ee yeve peeles nQ, ³es yeeleW legce ye®®es ner mecePeles nes~... DeYeer legce ye®®es peeveles nes nceejer Deelcee ceW kewÀmes

efkeÀ®eæ[e Yejlee ie³ee nw~... legce ye®®eeW keÀes %eeve efceuee nw efkeÀ Deheves keÀes Deelcee mecePees Deewj yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees Deelcee mes efkeÀ®eæ[e

efvekeÀue pee³esiee~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee.

``megKeOeece ceW yeehe veneR ues pee³eWies~ GvekeÀer efueefceì nes peeleer nw Iej lekeÀ hengB®eevee~ ³en meeje %eeve yegef× ceW jnvee ®eeefnS~... keÀeue keÀes

ngkeÌce veneR nw veF& ogefve³ee ceW Deeves keÀe~... yeehe keÀnles - cegPes Yeer veF& ogefve³ee ceW Deeves keÀe ngkeÌce veneR nw~ ceQ lees heefleleeW keÀes ner heeJeve

yeveeves Deelee ntB~'' mee.yeeyee 15.10.04 efjJee.

hejceefhelee hejceelcee Deelcee keÀes heeJeve yeveelee veneR nw hejvleg heeJeve yeveves keÀe jemlee yeleelee nw DeLee&led Jen %eeve oslee nw Deewj

GvekeÀer ³eeo mes Deelcee ceW %eeve keÀer OeejCee nesleer nw osneefYeceeve Kelce neslee nw Deewj Deelcee keÀer cetue (Original) mJeYeeJe-mebmkeÀej, iegCe-MeefkeÌle³eeb peeie=le nes peeleer nQ~

``DeYeer yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw ke̳eeWefkeÀ yeehe keÀer ³eeo mes yewìjer keÀes ®eepe& keÀjvee nw~ ... cetueJeleve ceW lees nQ ner Deelcee³eW, Mejerj lees nw

veneR, FmeefueS yewìjer keÀce nesves keÀer yeele veneR~ ceesìj peye ®eues leye yewìjer ®eeuet nesieer~'' (Mejerj kesÀ meeLe ner yewìjer ef[m®eepe& nesleer lees

®eepe& Yeer Mejerj kesÀ meeLe ner nesleer nw~) mee.yeeyee 30.8.04 efjJee. ``yeehe ves yelee³ee nw - ³en ³eg× keÀe cewoeve nw, ìeFce ueielee nw heeJeve yeveves ceW~ Flevee ner mece³e ueielee nw efkeÀ peye lekeÀ ueæ[eF& hetjer nes~

Ssmes veneR efkeÀ pees Megª ceW Dee³es nQ, Jes hetjs heeJeve nes ie³es~'' mee.yeeyee 19.11.04 efjJee. ``efJekeÀejer veece ner efJeMeMe keÀe nw~ heeflele ner yegueeles nQ DeekeÀj heeJeve yeveeDees~ ¬eÀesOeer veneR yegueeles nQ~... legce ye®®eeW keÀes efkeÀlevee

Deleerefvê³e megKe ceW jnvee ®eeefnS~ legce ³eneB DeefJeveeMeer %eeve-Oeve mes yengle meentkeÀej yeve jns nes~'' mee.yeeyee 13.7.05 efjJee. ``keÀì ®eæ{leer nw Deeefnmles Deeefnmles, pewmes Deeìs ceW uetve~ efHeÀj Üehej ceW yengle keÀì ®eæ{leer nw~ efJekeÀejeW keÀer keÀuee³eW Deeefnmles-Deeefnmles

yeæ{leer nQ~ 16 keÀuee mes 14 keÀuee nesves ceW 1250 Je<e& ueie peeles nQ~'' mee. yeeyee 16.1.72 efjJee. heehe-hegC³e keÀe je]pe

cevmee, Jee®ee, keÀce&Cee, mecyevOe DeLee&led leve-ceve-Oeve Deelcee kesÀ heehe Deewj hegC³e kesÀ ojJeepes nQ DeLee&led Fmemes ner Deelcee keÀe

heehe ³ee hegC³e yevelee nw DeLee&led Fvemes ner Deelcee keÀce& keÀjkesÀ hegC³eelcee ³ee heeheelcee yeveleer nw~

``pevce-pevceevlej keÀe heeheeW keÀe yeesPee efmej hej jne ngDee nw, ³en kewÀmes helee heæ[s~... osKevee nw - yeehe mes nceejer efoue ueieleer nw ³ee

osnOeeefj³eeW mes~ keÀce& mecyeefvOe³eeW Deeefo keÀer ³eeo Deeleer nw lees mecePevee ®eeefnS nceejs efJekeÀce& yengle nQ~... yeehe keÀes ³eeo keÀj Deheves efmej

mes heeheeW keÀe yeesPee Gleejvee nw~'' mee.yeeyee 30.04.05 efjJee. ``Deiej keÀesF& Yeer keÀcepeesj Jee heeflele Jee³egceC[ue keÀe JeCe&ve Yeer keÀjles nQ lees ³en Yeer heehe nw~ ke̳eeWefkeÀ Gme mece³e yeehe keÀes Yetue peeles

nQ~... Jee³egceC[ue keÀe JeCe&ve keÀjvee - ³en Yeer J³eLe& ngDee vee~ peneb J³eLe& nw Jeneb meceLe& keÀer mce=efle veneR~... efkeÀlevee Yeer keÀesF& ceeHeÀer ues

uesJes uesefkeÀve pees keÀesF& heehe keÀce& Jee J³eLe& keÀce& Yeer ngDee lees GmekeÀe efveMeeve efceìlee veneR~ efveMeeve heæ[ ner peelee nw~''

De.yeeheoeoe 10.5.72

``pewmee mebkeÀuhe Jewmee mJeªhe yeveves Jeeues me®®es Jew<CeJe nes, Ssmes me®®es Jew<CeJeeW keÀes ke̳ee keÀesF& ít mekeÀves keÀe meenme keÀj mekeÀlee nw?

Deiej ít uesles nQ, lees íesìs ceesìs heehe yeveles peeles nQ~ Ssmes met#ce heehe, Deelcee keÀes Tb®e mìspe hej peeves mes jeskeÀves kesÀ efveefceÊe yeve peeles nQ

ke̳eeWefkeÀ heehe DeLee&led yeesPee, Jen HeÀefjMlee yeveves veneR osles yeerpe ªhe efmLeefle Je JeeveÒemLe efmLeefle ceW efmLele veneR nesves osles~''

De.yeeheoeoe 23.5.74

``heeB®e efJekeÀejeW kesÀ JeMe efkeÀ³es ngS keÀce&, efJekeÀce& ³ee heehe keÀns peeles nQ - ³en nw heeheeW keÀe ceesìe ªhe~ Ssmes ner cenerve hegª<eeLe& DeLee&led

cenejLeer kesÀ meeceves heeB®e lelJe Deheveer lejHeÀ, efYevve-efYevve ªhe mes DeekeÀe|<ele keÀj cenerve heehe yeveeves kesÀ efveefceÊe yeveles nQ~ heeB®e efJekeÀejeW

keÀes mecePeevee Deewj GvneW keÀes peerlevee menpe nw uesefkeÀve heeB®e lelJeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes hejs jnvee, ³en cenejefLe³eeW kesÀ efueS efJeMes<e hegª<eeLe&

nw~'' De.yeeheoeoe 23.5.74

hejceOeece keÀer Meeefvle ³ee efmLeefle heehe-hegC³e oesveeW mes hejs nw, mele³egie-$eslee³egie keÀer Meeefvle Deewj efmLeefle megKece³e nw hejvleg Jen

Yeer heehe-hegC³e mes hejs nQ~ Üehej-keÀefue³egie keÀer efmLeefle heehe-hegC³e oesveeW mes ³egkeÌle nw uesefkeÀve GmeceW heehe keÀer efmLeefle DeefOekeÀ nw, hegC³e keÀer

keÀce~ mebiece³egie keÀer DeLee&led nceejer Jele&ceeve efmLeefle ner hegC³ece³e nw~ mebiece³egie DeLee&led peye nceejer yegef× keÀe keÀebìe hejceOeece ceW

hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe ueìkeÀe ngDee nes Deewj nceejs mebkeÀuhe keÀce& efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW jle neW~ GmekesÀ DeefleefjkeÌle mece³e

keÀer efmLeefle lees keÀefue³egie keÀer ner nw DeLee&led heehece³e ner nw~ ³es heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe mece³e ner hejceevevoce³e nw~

``keÀesF& ®eerpe efíheekeÀj Kee uesles nQ~ mecePeles Leesæ[s ner nQ efkeÀ ³en Yeer heehe nw~ ®eesjer ngF& vee~ mees Yeer efMeJeyeeyee kesÀ ³e%e keÀer ®eesjer keÀjvee

yengle Kejeye nw~'' mee.yeeyee 21.7.05 efjJee. Q. nceejs efmej hej heeheeW keÀe yeesPee efkeÀlevee nw, GmekeÀer keÀmeewìer ke̳ee nw? Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee efkeÀleves pevceeW mes ®eæ{e nw Deewj

Deelcee hej pebkeÀ efkeÀleves pevceeW mes ®eæ{er nw?

Deelcee kesÀ hegC³eelcee Deewj heeheelcee yeveves keÀe je]pe / hegC³eelcee, heefJe$eelcee Deewj heeheelcee keÀe je]pe

³es efJeée-veeìkeÀ efiejves Deewj ®eæ{ves keÀe Kesue nw~ DeelceeDeeW keÀer efiejleer keÀuee lees mele³egie keÀer Deeefo DeLee&led henues pevce kesÀ

henues #eCe mes ner DeejcYe nes peeleer nw, efpemekesÀ HeÀue mJeªhe $eslee kesÀ Devle lekeÀ Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀer 4 keÀuee³eW keÀce nes peeleer nQ

hejvleg leye lekeÀ DeelceeDeeW kesÀ Üeje keÀesF& heehe-keÀce& veneR neslee nw, FmeefueS Jes ve heeheelcee yeveleer nQ Deewj ve ner Deelcee keÀes efkeÀmeer ÒekeÀej

keÀe ogKe neslee nw~ Üehej mes Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMe keÀece efJekeÀej ceW peeleer nw, leye ner GmekeÀes heeheelcee keÀne peelee nw Deewj Fme

heeheelcee yeveves keÀer Yeer ef[ûeer nw~

hegC³eelcee, heefJe$eelcee Deewj heeheelcee keÀe je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw efkeÀ ¬eÀesOeJeeues keÀes heeleelcee

veneR keÀnles nQ, heeheelcee keÀece efJekeÀej Jeeues keÀes keÀne peelee nw~ ¬eÀesOe lees mev³eeefme³eeW ceW Yeer neslee nw hejvleg Jes ye´Ô®eejer jnles nQ lees

GvekeÀes heefJe$eelcee keÀnles nQ, GvekeÀes efmej PegkeÀeles nQ~ hegC³eelcee Deewj heefJe$eelcee keÀe Devlej Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~

``efJekeÀej ceW peeves mes ner heeheelcee yeveles nQ~... ceveg<³eeW keÀes helee veneR nw efkeÀ osJelee³eW, pees hegC³eelcee nQ, Jes ner efHeÀj hegvepe&vce ceW Deeles-

Deeles heeheelcee yeveles nQ~... legce ye®®eeW keÀes ³en yeele meyekeÀes mecePeeveer nw, mee|Jeme keÀjveer nw~'' mee.yeeyee 1.11.04 efjJee.

hegC³e ke̳ee nw Deewj heehe ke̳ee nw, hegC³eelcee³eW keÀneB nesleer nQ Deewj heeheelcee³eW keÀneB nesleer nw~ hegC³eelcee kewÀmes yeveles nQ, heeheelcee

kewÀmes yeveles nQ, ³es meye je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³es nQ~ mele³egie ceW Yeue Deelcee heefJe$e nesleer nw, megKe-Meeefvle ceW nesleer nw hejvleg

JeneB heehe ³ee hegC³e keÀer yeele ner veneR nw Deewj osJeleeDeeW keÀes heehe-hegC³e MeyoeW keÀe Yeer %eeve veneR nw~ ³es Meyo Üehej mes ner efvekeÀueles nQ,

peye Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle heehe-keÀce& ceW ÒeJe=Êe nesleer nw~ heehe kesÀ keÀejCe Deelcee keÀes ogKe neslee nw Deewj heeheeW mes cegkeÌle

hegC³eelcee yeveves kesÀ efueS heg©<eeLe& Yeer keÀjles nQ hejvleg efHeÀj Yeer efoveeWefove heeheelcee ner yeveles peeles nQ ke̳eeWefkeÀ pees Yeer keÀce& keÀjles, GmeceW

osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀejeW keÀe DebMe neslee ner nw~

heeb®e efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle Deelcee pees Yeer keÀce& keÀjleer nw, Jen heehe ner neslee nw Deewj Gmemes Deelcee keÀer efiejleer keÀuee nesleer nw~

heeflele-heeJeve hejceelcee keÀer ³eeo ceW pees Yeer keÀce& keÀjles nQ Jes ner hegC³e keÀce& nesles nQ ke̳eeWefkeÀ Gmemes ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer

nw, Gmemes otmejer DeelceeDeeW keÀe Yeer keÀu³eeCe neslee nw~ kesÀJeue DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW pees keÀce& nesles nQ, Jes heehe Deewj hegC³e oesveeW mes hejs nesles

nQ, FmeefueS ner mele³egie-$eslee ceW DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX keÀes DekeÀce& keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Gvemes ve heehe neslee nw Deewj ve ner hegC³e neslee nw~

YeefkeÌle-ceeie& ceW pees oeve-hegC³e keÀjles nQ, Gvemes DeuhekeÀeue kesÀ efueS hegC³e neslee nw hejvleg Deefvlece heefjCeece heehe keÀe ner neslee nw ke̳eeWefkeÀ

Gvemes efiejleer keÀuee ner nesleer nw~

``DeYeer ye®®es ®eueles-efHeÀjles DeLeJee ³eneB yew"s-yew"s pevce-pevceevlej kesÀ pees heehe efmej hej nQ, Gve heeheeW keÀes ³eeo keÀer ³ee$ee mes efJeveeMe

keÀjles nQ~... ye®®es mecePeles nQ - nce ³eeo keÀer ³ee$ee mes Deheves heehe keÀeì jns nQ, iees³ee Dehevee keÀu³eeCe keÀj jns nQ~''

mee.yeeyee 16.9.04 efjJee. heeheelcee yeveves keÀe cetue keÀejCe ke̳ee nw? yeeyee ves DeveskeÀ yeej cegjueer ceW keÀne nw - ¬eÀesOeer keÀes heeheelcee veneR keÀnWies~ Yeue ¬eÀesOe

mes Yeer Deelcee keÀe heleve neslee nw~ FmeerefueS mev³eeefme³eeW ceW ¬eÀesOe nesles Yeer keÀece efJekeÀej keÀes íesæ[ves kesÀ keÀejCe GvekeÀes heeflele ceveg<³e efmej

PegkeÀeles nQ~

``³en Yeer legce peeveles nes - keÀye mes heehe Megª efkeÀ³es nQ, peye mes keÀece ef®elee hej ®eæ{s nes~ lees legcnejer yegef× ceW meeje ®e¬eÀ nw~... legce

yeepeesueer Jee 84 kesÀ ®e¬eÀ keÀes Yeer peeveles nes~... ³en ®e¬eÀ yegef× ceW meowJe efHeÀjlee jnvee ®eeefnS~ ³en veeuespe DeYeer legce ye´eïeCeeW kesÀ heeme

ner nw, ve MetêeW kesÀ heeme Deewj ve osJeleeDeeW kesÀ heeme nw~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee.

Q. Deelcee ceW DeefJeveeMeer mebmkeÀej nQ - lees Deelcee Deesefjefpeveueer hegC³eelcee nw ³ee heeheelcee? Deewj nw lees kewÀmes nw?

Deelcee hejceOeece mes mele³egie ceW Deeleer nQ, peneB heefJe$e nesleer nQ hejvleg JeneB hegC³e-heehe keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR G"lee Deewj

hejceOeece ceW Yeer hegC³e-heehe keÀe ÒeÍe>> veneR nw~ Üehej mes peye Deelcee³eW osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle nesleer nQ, leye ner hegC³eelcee-heeheelcee keÀe

ÒeÍe>> G"lee nw Deewj DeelceeDeeW keÀe heehe yeæ{lee peelee nw, efpememes Deelcee keÀuhe kesÀ Devle ceW hetjer heeheelcee yeve peeleer nQ~ mebiece³egie hej

hejceelcee mes ³eLeeLe& %eeve efceuelee nw, efpeme %eeve ÒekeÀeMe ceW Deelcee megkeÀce& keÀjkesÀ heeheelcee mes hegC³eelcee yeveleer nQ~ mebiece³egie hej Deelcee

peye Deheves cetue mJeªhe ceW efmLele nesleer nw, lees GmekesÀ efJe®eej, mJeYeeJe-mebmkeÀej meoe Þesÿ Deewj meJe& kesÀ keÀu³eeCeeLe& nesles nQ, FmeefueS

Deelcee Deesefjpeveueer hegC³eelcee nw~

``legce peeveles nes nce ner henues hegC³eelcee Les, efHeÀj heeheelcee yeves, Deye efHeÀj hegC³eelcee yeveles nQ~ ³en legce ye®®eeW keÀes vee@uespe efceue jner nw,

efHeÀj legce DeewjeW keÀes os Deehe meceeve yeveeles nes~... DeYeer legcekeÀes meejer me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe nw~''

mee.yeeyee 2.11.2004 efjJee. ``mce=efle mes nw HeÀe³eoe Deewj efJemce=efle mes nw Ieeìe~ Deheveer ³en peeB®e keÀjveer nw~... ®ewkeÀ keÀjes nceves peerJeve ceW ke̳ee-ke̳ee efkeÀ³ee, keÀesF& Yeer

yeele efoue Devoj Keeleer lees veneR nw?... ³eneB lees heehe nesles ner nQ~ ceveg<³e efpemekeÀes hegC³e keÀe keÀece mecePeles nQ, Jen Yeer heehe ner nw~ ³en

nw ner heeheelceeDeeW keÀer ogefve³ee~ ³eneB legcnejer uesve-osve Yeer heeheelceeDeeW kesÀ meeLe ner nw~'' mee.yeeyee 18.11.2004 efjJee. ``mev³eeefme³eeW keÀes keÀnWies heefJe$e-Deelcee Deewj pees oeve Deeefo keÀjles nQ, GvekeÀes keÀnWies hegC³eelcee~... Deelcee efveuexhe veneR nw~''

mee.yeeyee 12.07.2005 efjJee. Deelcee keÀe Keelee pecee Deewj vee (-) nesves keÀe je]pe / heeheeW keÀe yeesPe ®eæ{ves Deewj heehe Yemce keÀj heeJeve yeveves keÀe jepe

meejs keÀuhe ceW Deelcee keÀes megKe ³ee ogKe GmekesÀ Deheves ner hegC³e-heehe kesÀ keÀceex kesÀ HeÀuemJeªhe efceuelee nw~ Deelcee pees Yeer keÀce&

keÀjleer nw, GmekeÀe Keelee mebef®ele neslee peelee nw, pees mece³e hej megKe ³ee ogKe kesÀ ªhe ceW HeÀue oslee nw~ heehe-hegC³e oesveeW ner keÀceeX mes

Deelcee keÀe Keelee yevelee nw hejvleg hegC³e kesÀ Keeles keÀes pecee keÀe Keelee keÀne peelee nw Deewj heehe kesÀ Keeles keÀes vee keÀe Keelee keÀne peelee

nw ke̳eeWefkeÀ Gmemes GmekeÀe hegC³e keÀce nes peelee nw~ Deelcee keÀe hegC³e keÀe Keelee kewÀmes Deewj keÀewve mes keÀceeX mes pecee neslee nw Deewj heeheeW keÀe

Keelee kewÀmes yeæ{lee nw DeLee&led Deelcee keÀe hegC³e keÀe Keelee kewÀmes Kelce neslee nw Deewj Deelcee hej heehe keÀe yeesPe kewÀmes ®eæ{lee nw - ³es meye

je]pe Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ Deewj heehe keÀe yeesPe Kelce keÀjkesÀ hegC³e keÀe Keelee pecee keÀjves keÀer efJeefOe Yeer yeleeF& nw~ mele³egie-

$eslee ceW Deelcee³eW keÀesF& heehe keÀce& veneR keÀjleer nQ uesefkeÀve pees meeOeve-mecheefÊe keÀe GheYeesie keÀjleer nQ, Gmemes GvekeÀe hegC³e keÀe pecee Keelee

keÀce neslee peelee nw~ DeYeer mebiece³egie Deewj meejs keÀuhe ceW Deelcee³eW pees Yeer meeOeve-meÊee keÀe GheYeesie keÀjleer nQ, Gmemes GvekeÀe hegC³e keÀe

Keelee keÀce neslee nw~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ DeYeer legce efkeÀmemes mesJee ve uees, J³eLe& GheYeesie ve keÀjes, efpememes legcneje hegC³e keÀe Keelee

Kelce nes pee³es~ ogDee³eW oes, ogDee³eW uees, megKe oes, megKe uees lees legcneje Keelee pecee neslee jnsiee~ ³eLeeLe& jerefle osKee pee³es lees meejs

keÀuhe ceW Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e DeYeer mebiece³egie ner nw Deewj lees meejs keÀuhe Keelee Kelce ner neslee peelee nw~ Yeue YeefkeÌle ceeie&

DeLee&led Üehej-keÀefue³egie ceW Deelcee³eW hegC³e keÀjves keÀe heg©<eeLe& keÀjleer nQ hejvleg hegC³e mes heehe DeefOekeÀ nesves kesÀ keÀejCe hegC³e keÀe mebef®ele

Keelee keÀce ner neslee peelee nw, pees keÀefue³egie kesÀ Devle ceW vee kesÀ yejeyej jn peelee nw~

``meejs keÀuhe ceW Þesÿ Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e efmeHe&À ³ener mebiece³egie nw~... Fme ³egie Deewj Fme peerJeve keÀer efJeMes<elee nw efkeÀ Deye ner

pees efpelevee pecee keÀjvee ®eens, Jen keÀj mekeÀles nQ~... Fme mece³e ner Þesÿ keÀceeX keÀe, Þesÿ %eeve keÀe, Þesÿ mecyevOe keÀe, Þesÿ MeefkeÌle³eeW

keÀe, Þesÿ iegCeeW keÀe Keelee pecee keÀjles nes~'' De.yeeheoeoe 6.01.86

Deelcee kesÀ Thej DeveskeÀ pevceeW kesÀ heeheeW keÀer cewue peceer ngF& nw, yeesPee ®eæ{e ngDee nw, Jen kewÀmes Yemce neslee nw Deewj Deelcee kewÀmes

heeJeve nesleer nw, Jen je]pe Deewj GmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve Yeer hejceelcee DeYeer mebiece³egie hej osles nQ, leye ner Deelcee heeJeve yeveleer nw~

ÒeÍe>> nw efkeÀ Deelcee DeefJeveeMeer nw, Gme hej cewue kewÀmes ®eæ{leer nw Deewj Jen cewue ke̳ee nw?

JeemleJe ceW Deheves cetue mJeªhe keÀes Yetueves mes Deelcee osn-Yeeve Deewj efHeÀj osneefYeceeve ceW Dee peeleer nw~ ³en osn-Yeeve Deewj

osneefYeceeve ner Deelcee hej cewue DeLee&led Keeo nw, pees efoveesefove ienjer nesleer peeleer nw~ osnYeeve mes peye Deelcee osneefYeceeve ceW Deeleer nw

GmekesÀ JeMeerYetle Deelcee mes DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJekeÀce& DeLee&led heehe-keÀce& nesles nQ, pees Deelcee kesÀ ogKe keÀe keÀejCe yeveles nQ~ mebiece³egie hej

hejceelcee DeelceeDeeW keÀes Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä-®e¬eÀ, keÀceeX Deeefo keÀe ³eLeeLe& %eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeeles nQ~ Gme %eeve

Deewj ³eesie kesÀ DeY³eeme mes Deelcee keÀes hegve: Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer mce=efle peeûele nes peeleer nw Deewj GmekesÀ melele DeY³eeme keÀjves mes

Jen mce=efle hekeÌkeÀer nesleer peeleer nw~ ³eLeeLe& %eeve Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle mes keÀce&Yeesie Yeer menpe meceehle neslee nw Deewj Deelcee

heeJeve yeve peeleer nw~

nj Deelcee Fme peiele ceW megKe ³ee ogKe Deheves pecee kesÀ Keeles kesÀ Devegmeej ner heeleer nw~ nceeje peerJeve meoe megKece³e nes, FmekesÀ

efueS nj Deelcee keÀes Deheves Þesÿ keÀceeX keÀe Keelee pecee keÀjves keÀe heg©<eeLe& keÀjvee ®eeefnS~ FmekesÀ efueS nceeje Þesÿ keÀceeX keÀe Keelee

efkeÀme efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej pecee neslee nw Deewj efkeÀme Devegmeej vee DeLee&led Kelce neslee nw, GmekeÀe %eeve Yeer nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ

nw~ hejceelcee efhelee ves ncekeÀes Þesÿ keÀceeX kesÀ Keeles keÀes pecee keÀjves keÀe efJeefOe-efJeOeeve yelee³ee nw, efpemekesÀ Devegmeej DeYeer Dehevee Keelee

pecee keÀjles nQ Deewj GmekesÀ HeÀuemJeªhe mele³egie ceW Þesÿ heo heeles nQ~

Deelcee pees keÀce& keÀjleer nw, Gmemes pees Keelee pecee neslee, GmekeÀe HeÀue Deelcee keÀes Fme pevce ceW Yeer efceuelee nw Deewj DeveskeÀ

pevceeW lekeÀ efceue mekeÀlee nw~ mebiece³egie hej efkeÀ³es ie³es Þesÿ keÀceeX keÀe HeÀue Deelcee keÀes 21 pevce lekeÀ lees efceuelee ner nw yeeo ceW Yeer Jen

pecee keÀe Keelee jnlee nw~

peæ[ lelJeeW keÀe GheYeesie nes ³ee ®esleve DeelceeDeeW kesÀ meeLe J³eJenej, meyekesÀ efueS ncekeÀes Glevee ner DeefOekeÀej nw efpelevee nceejs

Deewj mecemle efJeée kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ Deewj Ghe³eesieer nw, GmekesÀ DeefleefjkeÌle Ghe³eesie ³ee J³eJenej mes nceeje megKe keÀe Keelee keÀce neslee

nw Deewj ³eefo nce meeOeveeW keÀe og©he³eesie keÀjles nQ lees pecee keÀe Keelee vee neslee nw DeLee&le ogKe keÀe Keelee Megª nes peelee nw~

Þesÿ keÀceeW keÀe Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e ³es mebiece³egie ner nw Deewj lees meejs keÀuhe ceW Deefvlece heefjCeece ceW Keelee keÀce ner

neslee nw ke̳eeWefkeÀ mele³egie-$eslee ceW keÀesF& Þesÿ keÀce& veneR keÀjles ke̳eeWefkeÀ Þesÿ keÀceeX keÀe ve %eeve neslee nw Deewj ve ner DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw,

FmeefueS JeneB kesÀ keÀce& DekeÀce& keÀnueeles nQ hejvleg Jes Yeer Deelcee kesÀ hegC³e keÀe Keelee keÀce DeJeM³e keÀjles nQ~ Üehej-keÀefue³egie ceW ceveg<³e

De®ís-yegjs oesveeW ÒekeÀej kesÀ keÀce& keÀjlee nw hejvleg Deefvlece heefjCeece yegjs keÀe ner Yeejer neslee nw ke̳eeWefkeÀ osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle Deelcee mes

yegjs keÀce& ner DeefOekeÀ nesles nQ, De®ís yengle keÀce nesles nQ~

``cegK³e ³en leerveeW Kepeeves - mebkeÀuhe, mece³e Deewj MJeebme Dee%ee ÒeceeCe meHeÀue nesles nQ? J³eLe& lees veneR peeles?... pecee keÀe Keelee Fme

mebiece hej ner pecee keÀjvee nw~... meejs keÀuhe kesÀ efueS pecee Fme mebiece hej ner keÀjvee nw~... Fme íesìs mes pevce kesÀ mebkeÀuhe, mece³e Deewj

mJeebme efkeÀleves Decetu³e nQ!'' De. yeeheoeoe 15.11.1999

``pecee keÀjves keÀer efJeefOe yengle menpe nw~ efmeHe&À efyevoer ueieeles peeDees~... Deelcee Yeer efyevoer, yeehe Yeer efyevoer Deewj [^ecee ceW pees yeerle

®egkeÀe, Jen Yeer HegÀue-mìe@he DeLee&led efyevoer~... pecee keÀe Keelee yeæ{eves keÀer efJeefOe nw `efyevoer' Deewj ieBJeeves keÀe jemlee nw keÌJes½eve ceeie&,

Dee½e³e& keÀer cee$ee ueieevee~'' De.yeeheoeoe 30.11.99

``Fme mece³e pees kegÀí keÀjles nQ, Jen F&éejer³e mee|Jeme ceW efMeJeyeeyee keÀes osles nQ~ ye´ïee keÀes veneR osles nes~ legce efMeJeyeeyee keÀes osles nes~ yeeyee

keÀnles nQ - FvekeÀes osves mes legcneje kegÀí Yeer pecee veneR nesiee~ pecee Jen neslee nw, pees legce efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀj FvekeÀes osles nes~''

mee.yeeyee 17.9.04 efjJee. Q. Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee efkeÀleves pevceeW keÀe nw Deewj pebkeÀ efkeÀleves pevceeW keÀer ®eæ{er nw?

Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee 63 pevceeW DeLee&led Üehej ³e´gie mes heeheeW keÀe yeesPee ®eæ{vee DeejcYe ngDee Deewj pebkeÀ lees mele³egie kesÀ

Deeefo pevce mes ner ®eæ{vee DeejcYe nesieF&, peye mes Deelcee Deheves Demeueer mJeªhe keÀes YetuekeÀj osn-Yeeve ceW DeeF&~ FmeefueS mele³egie kesÀ

Deeefo mes ner Deelcee keÀer keÀuee³eW efiejvee DeejcYe nes ieF& hejvleg DeeeflcekeÀ MeefkeÌle mebef®ele nesves kesÀ keÀejCe oes ³egieeW lekeÀ heehekeÀce& veneR ngS~

Q. nceejs efmej hej heeheeW keÀe yeesPee efkeÀlevee nw, GmekeÀer keÀmeewìer ke̳ee nw? Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee efkeÀleves pevceeW mes ®eæ{e nw Deewj

Deelcee hej pebkeÀ efkeÀleves pevceeW mes ®eæ{er nw?

``pevce-pevceevlej keÀe heeheeW keÀe yeesPee efmej hej jne ngDee nw, ³en kewÀmes helee heæ[s~... osKevee nw - yeehe mes nceejer efoue ueieleer nw ³ee

osnOeeefj³eeW mes~ keÀce& mecyeefvOe³eeW Deeefo keÀer ³eeo Deeleer nw lees mecePevee ®eeefnS nceejs efJekeÀce& yengle nQ~... yeehe keÀes ³eeo keÀj Deheves efmej

mes heeheeW keÀe yeesPee Gleejvee nw~'' mee.yeeyee 30.04.2005 efjJee. ``DeYeer lees DeveskeÀ DeelceeDeeW kesÀ DeveskeÀ pevceeW kesÀ yeves ngS Keeles, efpemekeÀes heehe-keÀceeX keÀe Keelee keÀne peelee nw, GmekeÀes Yemce keÀjeves

kesÀ Deehe efveefceÊe nes~ pees Dev³e kesÀ J³eLe& Keeles keÀes Yemce keÀjeves Jeeues nQ, Jes mJe³eb Dehevee Ssmee Keelee yevee veneR mekeÀles~ ³en lees hegjeves

Keeles nQ~ Deehe lees hegjeves Keeles meceehle keÀj ve³ee pevce, ve³es Keeles yeveeves Jeeues nes~ hegjeves Keeles meye Kelce nes jns nQ - Ssmee DevegYeJe

neslee nw?'' De.yeeheoeoe 4.02.75

``yegef× keÀes Deheveer lejHeÀ ke̳ee KeeR®elee nw, ke̳eeW KeeR®elee nw? yeesPee nw keÀesF&, pees Deheveer lejHeÀ KeeR®elee nw? nukeÀer ®eerpe keÀYeer Yeer veer®es

veneR Dee³esieer, Jen ®eæ{leer keÀuee ceW ner nesieer~ efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀe yeesPe nw lees efkeÀlevee Yeer Thej keÀjvee ®eenW lees Thej veneR pee³esiee,

yeefukeÀ veer®es ner Dee³esiee~ Ssmes ner meejs efove ceW cevmee, Jee®ee, keÀceCee& ceW, mecheke&À Deewj mesJee - Fve yeeleeW mes ®ewkeÀ keÀjes~''

De.yeeheoeoe 4.02.75

Q. Deelcee ceW Keeo ke̳ee heæ[leer nw Deewj kewÀmes heæ[leer nw?

(De%eevelee ner Keeo nw, De%eeveleeJeMe Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle efJekeÀce&, efJekeÀceeX kesÀ JeMeerYetle ogKe)

³es osn Deelcee keÀe Jeðe nw~ Deelcee Fme osn ceW Ye=kegÀìer ceW jnleer nw~ Deelcee kesÀ osn ceW ÒeJesMe nesves mes ner Deelcee keÀer ®eslevelee

efme× nesleer nw~ osn ceW Deeves mes ner Deelcee hej De%eevelee kesÀ JeMeerYetle osneefYeceeve keÀer keÀì ®eæ{leer nw~ pewmeer Deelcee keÀer efmLeefle nesleer nw,

Jewmee ner Deelcee keÀes Mejerj efceuelee nw~ efpemekeÀes yeeyee keÀnles nQ pewmee Deemeeceer, Gme Devegmeej ner GmekeÀe HeÀveea®ej neslee nw~

``efmeHe&À Iej keÀes ³eeo keÀjWies lees heehe efJeveeMe veneR neWies~ yeehe keÀes ³eeo keÀjWies lees heehe efJeveeMe nes Deewj legce Deheves Iej ®eues pee³eWies~''

mee.yeeyee 6.5.05 efjJee. Q. heehe veeMe nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee ke̳ee nw?

``otmejeW keÀes osvee, Jen Ke®ee& veneR nw~ ³en lees SkeÀ osvee efHeÀj ueeKe heevee nw~... peye Deheves efJeIveeW kesÀ Òeefle MeefkeÌle keÀe Òe³eesie keÀjles nes,

Jen neslee nw Ke®e&~... Deye ye®ele keÀer mkeÀerce yeveeDees~ Ke®ex keÀes HegÀue mìe@he ueieeDees~ DeYeer lees osles jnes, DeYeer uesves keÀes kegÀí jne nw

ke̳ee? Deiej jne ngDee nw lees efme× neslee nw efkeÀ yeehe ves hetje Jemee& efo³ee veneR nw~ yeehe ves Deheves heeme kegÀí jKee veneR nw~ Jen lees SkeÀ

meskeÀC[ ceW ner hetje Jemee& os osles nQ~ pees kegÀí uesves keÀes jnlee ner veneR nw~'' De.yeeheoeoe 8.7.73

``DeYeer kesÀ mece³e ÒeceeCe ceemìj j®eef³elee keÀes keÀewvemee heesleecesue osKevee nw? ke̳ee-ke̳ee ieueleer keÀer? ³en lees ye®eheve keÀe heesleecesue

nw... Deehe ceemìj j®eef³elee nj MeefkeÌle keÀes meeceves jKeles ngS ³en heesleecesue osKees efkeÀ Deepe kesÀ efove meJe& MeefkeÌle³eeW ceW mes keÀewve-meer

MeefkeÌle Deewj efkeÀleveer hejmesvìspe ceW pecee keÀer~'' De.yeeheoeoe 8.07.73

``Ssmes ner mLetue Oeve Yeer Deiej F&éejer³e keÀe³e& ceW, nj Deelcee kesÀ keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW Jee Deheveer Gvveefle kesÀ keÀe³e& ceW ve ueieekeÀj Dev³e

keÀesF& mLetue keÀe³e& ceW ueiee³ee lees J³eLe& ueiee³ee vee~... ³e%e efveJeeefme³eeW kesÀ efueS ³e%e keÀer mesJee, ³e%e keÀer Jemleg keÀer SkeÀevee@ceer ©heer Oeve

mLetue Oeve mes Yeer p³eeoe keÀceeF& keÀe meeOeve nw~'' De.yeeheoeoe 15.3.72

Q. me=efä-®e¬eÀ Deewj peerJeve ceW megKe-ogKe, hegC³e-heehe kesÀ mebef®ele keÀe ¬eÀce ke̳ee ®euelee nw?

mele³egie-$eslee³egie ceW Üehej-keÀefue³egie ceW mebiece³egie hej hegC³e - megKe hegC³e - megKe SJeb hueme ceeFveme heehe-ogKe hueme ceeFveme HeeHe Deewj hegC³e keÀe Keelee keÀce neslee peelee heehe Deewj HegC³e HeefjCeece ceW HeeHe HegC³e, hegC³e DeLee&led megKe hueme neslee

DeLee&led ogKe hueme neslee peelee ves®egjue ves®egjue heg©<eeLe& mes

Oece&je]pe Deewj Oece&jepehegjer keÀe je]pe Q. ke̳ee Oece&jepe mepee³eW oslee nw? GmekeÀe keÀesF& Deueie mJeªhe nw, keÀesF& Deueie Oece&jepehegjer nw, peneB DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX keÀe efveCe&³e

neslee nw Deewj GvekeÀer mepee³eW efceueleer nQ?... JeemleefJekeÀlee ke̳ee nw?

JeemleefJekeÀlee keÀes osKee pee³es lees ve Oece&jepe keÀe keÀesF& Deueie DeefmlelJe Deewj ve ner Deueie keÀesF& Oece&jepe hegjer nw~ ye´ïee leve ceW

DeJeleefjle ngS hejceelcee keÀe ner Devle ceW Oece&jepe keÀe mJeªhe yeve peelee nw ke̳eeWefkeÀ peye hejceelcee meeje %eeve os oslee nw lees Devle mece³e

mee#eer neskeÀj Oece&jepe kesÀ ªhe ceW keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye keÀjlee nw Deewj Deelcee³eW Devle mece³e mLetue Deewj met#ce Mejerj mes Deheves

keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye hetje keÀjleer nQ, GmekeÀes Yeesieleer nQ~

ceveg<³e mecePeles nQ efkeÀ Oece&jepe hegjer keÀe keÀesF& efJeMes<e mLeeve nw Deewj JeneB Oece&jepe keÀe ojyeej ueielee nw Deewj Oece&jepe keÀceeX

Devegmeej De®íe ³ee yegje HeÀue oslee nw~ ye´ïee leve ceW DeJeleefjle hejceelcee keÀe mJeªhe ner DeYeer yeehe keÀe nw DeLee&led h³eej keÀe nw Deewj yeeo

ceW Jener v³ee³ekeÀejer ªhe DeLee&le Oece&jepe keÀe yeve peelee nw DeLee&led v³ee³e-ÒeOeeve efmLeefle nes peeleer nw~ keÀuheevle ceW hejceOeece peeves kesÀ

mece³e DeelceeDeeW keÀes Dehevee meeje efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjvee neslee nw~ Fme meekeÀej Mejerj mes ueskeÀj met#ce Mejerj Deewj met#ce Jeleve

lekeÀ Deelcee Deheves keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye Yeesie mekeÀleer nw Deewj Devle ceW GmekesÀ meejs keÀce& GmekesÀ meeceves Deeles nQ Deewj GvekeÀer

mepee³eW Yeesieveer nesleer nQ - ³ener Oece&jepehegjer keÀer mepee³eW nQ~

``Tb®e mes Tb®e yeehe nw, GvekesÀ meeLe Oece&jepe Yeer nw~ Oece&jepe Üeje yengle keÀæ[er mepee Keeles nQ~... yeeyee kesÀ heeme hetje efnmeeye jnlee

nw~... Oece&jepe hetje efnmeeye ueWies~'' mee.yeeyee 4.7.05 efjJee. Oece&jepehegjer kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe

pewmes ogefve³ee ceW heehe-keÀce& keÀer mepee kesÀ efueS efJeefOe-efJeOeeve nQ, Jewmes Fme efJeée ceW Yeer efJekeÀceeX keÀer mepeeDeeW kesÀ De¢M³e efJeefOe-

efJeOeeve, efpevekesÀ Devegmeej nj Deelcee keÀes Deheves keÀceeX keÀe HeÀue mJele: ner efceuelee nw~ hejceelcee keÀesF& efnmeeye jKelee veneR nw uesefkeÀve nj

Deelcee keÀe meskesÀC[ yeeF& meskesÀC[ keÀe keÀce& Deewj GmekeÀe HeÀue vetBOee ngDee nw Deewj vetBOe neslee jnlee nw~ hejceelcee, Òeke=Àefle Deewj Deelcee³eW

nj Deelcee kesÀ keÀce& kesÀ ieJeen yeveles nQ DeLee&led mepee kesÀ mece³e GvekeÀe mee#eelkeÀej neslee nw~

``®eueles-efHeÀjles Yeer efJe®eej-meeiej cevLeve keÀjles jnvee nw~... ³eesie veneR nesiee lees SkeÀoce efiej heæ[Wies~... keÀF& ye®®es ef[memee|Jeme keÀj

Deheves keÀes Þeeefhele keÀjles nQ~... Yetue keÀe he½eeleehe keÀjles nQ~ efHeÀj Yeer he½eeleehe mes keÀesF& ceeHeÀ veneR nes mekeÀlee nw~''

mee.yeeyee 4.07.05 efjJee. ``Fme pevce ceW keÀesF& heehe keÀce& lees veneR efkeÀ³es nQ?... Fme pevce kesÀ heehe yeehe keÀes yelee oes lees nukesÀ nes pee³eWies, veneR lees efoue Devoj

Keelee jnsiee~... nceeje ye®®ee yevekeÀj efHeÀj Yetue keÀjves mes meewiegCee Je=ef× nes peeleer nw~'' (meewiegCee oC[ heæ[ peelee nw)

mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``yengleeW keÀes yengle Kejeye K³eeueele Deeles nQ, efHeÀj FvekeÀer mepee Yeer yengle keÀæ[er nw~... DeJemLee efiej peeleer nw~ DeJemLee keÀe efiejvee ner

mepee nw~'' mee.yeeyee 7.12.04 efjJee. ``yeskeÀe³eos ®eueve mes vegkeÀmeeve yengle neslee nw~ nes mekeÀlee nw efHeÀj keÀæ[er mepee³eW Yeer Keeveer heæ[s~ Deiej Deheves keÀes mecYeeueWies veneR lees yeehe

kesÀ meeLe-meeLe Oece&jepe Yeer nw, GvekesÀ heeme yesno keÀe efnmeeye-efkeÀleeye jnlee nw~'' mee.yeeyee 7.12.04 efjJee. ``DeYeer Leesæ[s mece³e ceW Oece&jepe keÀe ªhe Òel³e#e ªhe ceW DevegYeJe keÀjWies~... efHeÀj DevegYeJe keÀjWies efkeÀ SkeÀ mebkeÀuhe keÀer Yetue mes SkeÀ keÀe

meewiegCee oC[ kewÀmes efceuelee nw~'' De.yeeheoeoe 22.10.70

``peje Yeer mechetCe& Deengefle keÀer keÀceer jn ie³eer lees mechetCe& meHeÀuelee veneR nesieer~ efpelevee Deewj Flevee keÀe efnmeeye nw~ efnmeeye keÀjves ceW

Oece&jepe Yeer nw~ Gvemes keÀesF& Yeer efnmeeye jn veneR mekeÀlee~... efmeHe&À efve½e³e Deewj efnccele ®eeefnS~ efve½e³e JeeueeW keÀer efJepe³e keÀuhe henues

Yeer ngF& Leer Deewj DeYeer Yeer ngF& heæ[er nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``ceQ efvejekeÀej ªhe ceW lees kegÀí osKe veneR mekeÀlee ntB~ Deejievme efyeiej Deelcee kegÀí Yeer keÀj ve mekesÀ~... ³en lees DevOeÞe×e nw, pees keÀnles

nQ F&éej meye kegÀí osKelee nw~... De®íe ³ee yegje keÀece nj SkeÀ [^ecee Devegmeej keÀjles nQ~ ceQ Leesæ[sner yew" Fleves keÀjesæ[eW ceveg<³eeW keÀe

efnmeeye jKetBiee~ cegPes Mejerj nw leye meye kegÀí keÀjlee ntB~ keÀjve-keÀjeJevenej Yeer leye keÀnles nQ, peye Mejerj ceW Deeles nQ~ veneR lees keÀn ve

mekeWÀ~... heeì& efyeiej keÀesF& kegÀí keÀj ve mekesÀ~ Mejerj efyeiej Deelcee kegÀí keÀj veneR mekeÀleer~'' mee.yeeyee 1.2.05 efjJee.

³es efJeée-veeìkeÀ keÀce& Deewj HeÀue hej DeeOeeefjle nw~ nj Deelcee keÀe keÀce& Deewj HeÀue keÀe efJeefOe-efJeOeeve [^ecee ceW vetbOee ngDee nw,

efpeme Devegmeej Deelcee keÀce& Yeer keÀjleer nw Deewj GmekeÀe HeÀue Yeer heeleer nw~ yeeyee Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetCe& %eelee nw, Jener DeekeÀj FmekeÀe

%eeve oslee nw~ keÀce& Deewj GmekeÀe HeÀue [^ecee Devegmeej ®euelee nw, GmekesÀ efueS hejceelcee keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ me=efä kesÀ

efve³eceevegmeej keÀce& keÀe De®íe ³ee yegje HeÀue efceuevee Oece&jepe keÀe mJeªhe nw, pees efJeefOe-efJeOeeve keÀuhe kesÀ Deeefo mes Devle lekeÀ ®euelee

jnlee nw ke̳eeWefkeÀ Oece&jepe ceevee megÒeerce pepe DeLee&led cegK³e v³ee³eeOeerMe~ keÀuhe kesÀ Devle ceW meejs keÀuhe keÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee neslee

nw Deewj Devle ceW yegje ogKeoeF& efnmeeye-efkeÀleeye DeefOekeÀ neslee nw, FmeefueS GmekeÀes Oece&jepe kesÀ veece mes peevee peelee nw~ yeeyee ves Yeer

Oece&jepe keÀe veece efue³ee nw ke̳eeWefkeÀ Gme mece³e DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ mee#eelkeÀej Deeefo Yeer nesles nQ~

ye´eïeCe peerJeve ceW keÀceeX keÀe HeÀue keÀF& iegCee yeæ{ peelee nw, pees De®ís keÀe Yeer neslee nw lees yegjs keÀceeX keÀe Yeer neslee nw ke̳eeWefkeÀ

ye´eïeCe peerJeve ceW hejceelcee mes meye ÒekeÀej keÀe %eeve efceuelee nw~ ye´eïeCe peerJeve hejce megKece³e peerJeve nw, Gme peerJeve keÀe me®®ee megKe

DevegYeJe ve nesvee Yeer Oece&jepe keÀer mepee ner nw~ ³eesieevevo hejceevevo nw Deewj ³eesie ceW yew"les mece³e ³ee ®eueles-efHeÀjles ³eesie keÀe Deevevo

DevegYeJe ve nesvee Yeer Oece&jepe keÀer mepee³eW ner nQ~ efJeMes<e ªhe mes ³eesie ceW yew"ves kesÀ mece³e mebkeÀuhe-efJekeÀuhe ®euevee, ³eesie kesÀ Deevevo keÀe

DevegYeJe ve nesvee Yeer Oece&jepe keÀer mepee³eW ner nQ~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw efkeÀ Oece&jepe keÀer efì^y³egveue Yeer ye´eïeCeeW kesÀ efueS ner yew"sieer

ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes yeeyee ves meeje %eeve efo³ee efHeÀj Yeer GvneWves veneR ceevee Deewj efJekeÀce& efkeÀ³es~

``³en meye Jee³eos yeehe kesÀ heeme ef®e$eieghle kesÀ ªhe ceW efnmeeye kesÀ Keeles ceW vetBOes ngS nQ~... he$e pees efueKekeÀj efo³ee Jen he$e Jee mebkeÀuhe

met#ceJeleve ceW yeeheoeoe heeme meoe kesÀ efueS efjkeÀe[& ceW jn ie³ee~'' De.yeeheoeoe 31.3.86

``®eesjer keÀer, GmekeÀe meewiegCee oC[ nes ner peelee nw~ yeehe peevekeÀj ke̳ee keÀjWies~... F&éej keÀe ye®®ee yevekeÀj efHeÀj ®eesjer keÀjlee, efMeJe

yeeyee efpevemes Flevee Jemee& efceuelee nw, GvekesÀ YeC[ejs keÀer ®eesjer keÀjlee nw, ³en lees yengle yeæ[e heehe nw~'' mee.yeeyee 7.5.05 efjJee. ``ueieeJe Jeeues keÀes Oece&jepe keÀes meueece Yejvee ner heæ[siee~ ueieeJe Jeeues mechetCe& HeÀmì& pevce keÀe jep³eYeei³e hee ve mekeWÀ~ Fmeer ÒekeÀej

hegjeves mJeYeeJe Jeeues ve³es peerJeve, ve³es ³egie keÀe mechetCe& Deewj meoe megKe keÀe DevegYeJe veneR keÀj heeles~... Deye meYeer ÒekeÀej kesÀ ueieeJe

Deewj mJeYeeJe keÀes meceehle keÀjes~'' De.yeeheoeoe 15.7.73

``DeYeer efHeÀj Yeer keÀesF& J³eLe& DeLeJee DeMeg× mebkeÀuhe ®eueves keÀer Òel³e#e ©he ceW keÀesF& mepee veneR efceue jner nw, uesefkeÀve Leesæ[e Deeies ®eueWies

lees keÀce& keÀer lees yeele ner íesæ[es uesefkeÀve DeMeg× Jee J³eLe& pees mebkeÀuhe ngDee, efkeÀ³ee GmekeÀer mepee keÀe Yeer DevegYeJe keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 3.5.72

``met#ce mepee³eW met#ce ceW efceueleer jnleer nQ Deewj efove Òeefleefove p³eeoe efceueleer pee³eWieer uesefkeÀve F&éejer³e ce³ee&oeDeeW kesÀ ÒeceeCe keÀesF& Yeer

Deiej Dece³ee&oe keÀe keÀle&J³e keÀjles nQ, ce³ee&oe keÀe GuuebIeve keÀjles nQ lees Ssmeer Dece³ee&oe mes ®eueves Jeeues keÀes mLetue mepee³eW Yeer Yeesieveer

heæ[Wieer~'' De.yeeheoeoe 3.5.72

Oece&jepe keÀer mepee³eW Deewj mepeeDeeW mes ye®eves keÀe je]pe yeeyee ves ³es Yeer %eeve efo³ee nw efkeÀ Oece&jepe hegjer keÀer mepee³eW ke̳ee nQ Deewj kewÀmes Oece&jepe keÀer mepeeDeeW mes ye®e mekeÀles nQ, GmekesÀ

efueS ke̳ee heg©<eeLe& keÀjvee ®eeefnS~ Devle mece³e Deelcee keÀes Deheves peerJeve kesÀ meYeer heehe keÀceeX keÀe mee#eelkeÀej neslee nw Deewj Deelcee Gme

mece³e he½eeleehe keÀjleer nw, Jen he½eeleehe Deewj ogKe keÀer cenmetmelee ner Oece&jepe keÀer mepee³eW nQ~

``heg©<eeLe& mepeeDeeW mes ye®eves keÀe keÀjvee nw~ veneR lees yeehe kesÀ Deeies mepee Keeveer heæ[sieer~... yeehe kesÀ meeLe Oece&jepe Yeer lees nw vee~ Jen lees

pevcehe$eer peeveles nQ~... yeehe keÀe yeveves kesÀ yeeo ³en efJe®eej nj ye®®es keÀes Deevee ®eeefnS efkeÀ nce yeehe keÀe yeves nQ lees mJeie& ceW ®eueWies ner

hejvleg nce mJeie& ceW ke̳ee yeveWies~'' mee.yeeyee 1.03.05 efjJee. ``mJe³eb ner mJe³eb keÀe pepe yevees~ Oece&jepehegjer ceW peeves mes henues pees mJe³eb, mJe³eb keÀe pepe yevelee nw, Jen Oece&jepehegjer keÀer mepee mes ye®e

peelee nw~... mees®e-mecePe keÀj keÀce& keÀjes~... keÀce& mes henues mebkeÀuhe Glhevve neslee nw~ ³en mebkeÀuhe yeerpe nw~... ³en mebkeÀuhe peerJeve

keÀe Þesÿ Kepeevee nw~'' De.yeeheoeoe 27.9.75

``Mejerj lees peæ[ nw, GmeceW peye ®eslev³e Deelcee ÒeJesMe keÀjleer nw, GmekesÀ yeeo ieYe& ceW mepee Keeves ueieleer nw~ Deelcee mepee Keeleer nw~

mepee³eW Yeer kewÀmes Keeleer nw? efYevve-efYevve Mejerj OeejCe keÀj efpeve-efpeve keÀes efpeme ªhe mes ogKe efo³ee nw, Jen mee#eelkeÀej keÀjles peeles nQ

Deewj oC[ efceuelee peelee nw~ $eeefn-$eeefn keÀjles nQ, FmeefueS ieYe& pesue keÀnles nQ~ [^ecee kewÀmee De®íe yevee ngDee nw~''

mee.yeeyee 19.5.72 efjJee. ``pevce-pevceevlej keÀe yeesPee efmej hej nw~ mee#eelkeÀej keÀjeles mepee osles pee³eWies~ yengle mepee³eW nQ, efpevekeÀe heejeJeej veneR~ SkeÀ-SkeÀ

pevce kesÀ heeheeW keÀe mee#eelkeÀej keÀjekeÀj mepee osles nQ~ Jen lees pewmes pevce-pevceevlej keÀer mepee³eW nes ieF&~ neslee efyepeueer cegDeeefHeÀkeÀ nw

hejvleg GmekeÀer Yeemevee Ssmeer nesleer nw pewmesefkeÀ meskeÀC[ ceW npeejeW Je<e& keÀer mepee Keeles nQ~'' mee.yeeyee 5.12.73 efjJee.

Oece&jepe keÀer efì^y³egveue keÀe je]pe keÀce& keÀe HeÀue lees nj Deelcee keÀes efceuelee ner nw, ³en Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe Deveeefo efve³ece nw hejvleg pees Deelcee peeveles ngS,

hejceelcee kesÀ cevee keÀjves hej Yeer keÀesF& ieuele keÀce& keÀjlee nw, GmekesÀ efueS efì^yegveue yew"leer nw Deewj GmekeÀe keÀF& iegCee oC[ efceuelee nw~

efpemekesÀ efueS yeeyee ves keÀF& yeej keÀne nw efkeÀ efì^y³egveue Gve ye®®eeW kesÀ efueS yew"sieer, efpevekeÀes yeeyee ves %eeve efo³ee nw, meeJeOeeve efkeÀ³ee nw

efHeÀj Yeer Jes efJekeÀce& keÀjles nQ, yeehe keÀe veece yeoveece keÀjles nQ~ yeeyee ves ³es Yeer keÀne nw efkeÀ Gme mece³e Oece&jepe ³es meye mee#eelkeÀej

keÀje³esiee efkeÀ legcekeÀes ye´ïee Üeje DecegKe ªhe mes, DecegKe mLeeve hej meeJeOeeve efkeÀ³ee, efHeÀj Yeer legceves heehe keÀce& efkeÀ³es, Deye Gve keÀceeX keÀer

mepee Keeveer ner heæ[sieer~ keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Devegmeej efJeOeeve keÀes peeveles ngS efJekeÀce& keÀjvee, hejceelcee kesÀ cevee keÀjves hej Yeer efJekeÀce&

keÀjvee, GmekeÀer mepee DeefOekeÀ efceueleer nw, ³en je]pe Yeer [^ecee ceW vetBOee ngDee nw efkeÀ Ssmes keÀceeX keÀe Devle mece³e mee#eelkeÀej neslee nw,

efpememes he½eeleehe keÀer cenmetmelee yeæ{ peeleer nw~

``legcnejs efueS lees efì^y³egveue yew"sieer~ Keeme Gve ye®®eeW kesÀ efueS pees mee|Jeme uee³ekeÀ yevekeÀj efHeÀj ì^sìj yeve peeles nQ~... oeve oskeÀj efHeÀj

yengle Keyejoej jnvee nw~ efHeÀj ues efue³ee lees meewiegCee oC[ heæ[ peelee nw~'' mee.yeeyee 3.11.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - SkeÀ-oes mes mesJee cele uees~ keÀesF& DenbkeÀej veneR Deevee ®eeefnS~ otmejs mes mesJee uesvee, ³en Yeer osn-DenbkeÀej nw~ yeeyee

keÀes mecePeevee lees heæ[s vee~ veneR lees peye efì^y³egveue yew"sieer leye keÀnWies, ncekeÀes helee Leesæ[s ner Lee keÀe³eos-keÀevetve keÀe~ FmeefueS yeehe mecePee

osles nQ, efHeÀj mee#eelkeÀej keÀje³es mepee oWies~'' mee.yeeyee 5.3.2001 efjJee. ``Þeercele hej ve ®eueles lees veece yeoveece keÀjles nQ~ Yeue ye®®es nQ hejvleg ye®®eeW keÀes Ssmes Leesæ[s ner íesæ[Wies~ neB efì^y³egveue yew"leer nw ye®®eeW

keÀes lees Deewj ner keÀæ[er mepee efceueleer nw ke̳eeWefkeÀ OeesKee osles nQ~... yeehe lees Gme mece³e cegmkeÀjeles nQ~ keÀnles nQ FvekeÀes kegÀuneæ[er mes

ìgkeÀæ[e-ìgkeÀæ[e keÀjes~ HeÀebmeer keÀer mepee osves Jeeues jesles nQ ke̳ee? Ssmes Leesæ[sner ye®®eeW hej o³ee keÀj oWies~'' mee.yeeyee 22.11.73 efjJee. keÀye´oeefKeue Deewj keÀye´ mes peieeves keÀe je]pe / keÀ³eecele DeLee&led efJeveeMe keÀe je]pe

kegÀí OeceeX ceW ce=l³eg kesÀ yeeo MeJe keÀes peueeles nQ Deewj kegÀí OeceeX ceW oHeÀveeles nQ DeLee&led keÀye´oeefKeue keÀjles nQ~ pees keÀye´oeefKeue

keÀjles GvekeÀer ceev³elee nw efkeÀ ke̳eecele kesÀ mece³e hejceelcee DeekeÀj GvekeÀes peieeles nQ Deewj GvekesÀ keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye keÀjles nQ~

Fme mel³e keÀe Yeer DeYeer helee heæ[e efkeÀ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀes YetuekeÀj osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle nesvee ner JeemleJe ceW keÀye´oeefKeue

nesvee nw Deewj DeYeer efJeveeMe kesÀ mece³e hejceelcee DeekeÀj ³eLeeLe& %eeve oskeÀj Fme osneefYeceeve mes peieeles nQ Deewj heeJeve yeveeles nQ~ ³en meye

%eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw Deewj nce meYeer DeelceeDeeW keÀes osneefYeceeve ªheer keÀye´ mes peiee³ee nw Deewj ncekeÀes Deheves keÀceeX kesÀ

efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlee keÀjves keÀe jemlee yelee jne nw, GmekesÀ Devegmeej pees Deheves efnmeeye-efkeÀleeye keÀes ®egkeÌlee veneR keÀjWies, GvekeÀe

efnmeeye-efkeÀleeye efJeveeMe kesÀ mece³e Oece&jepe kesÀ ojyeej ceW hetje nesiee DeLee&led Devle mece³e mepee³eW KeekeÀj hetje keÀjvee nesiee~

``DeYeer nw ner keÀ³eecele keÀe mece³e~ meyekeÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet neslee nw~... ³en yevee-yevee³ee Deveeefo [^ecee nw, efpemekeÀes mee#eer neskeÀj

osKeles nQ efkeÀ keÀewve De®íe heg©<eeLe& keÀjles nQ~... cee³ee keÀe letHeÀeve DeLeJee kegÀmebie heerís nìe oslee nw, KegMeer iegce nes peeleer nw~''

mee.yeeyee 20.1.05 efjJee. ``Yeejle ceW ner jecejep³e Lee, Yeejle ceW ner jeJeCe jep³e nw~ jeJeCe jep³e ceW 100 hejmesvì ogKeer yeve peeles nQ~ ³en Kesue nw~... [^ecee ceW

pees vetBOe nw, Jen efHeÀj Yeer nesiee~ nce efkeÀmekeÀer iueeefve veneR keÀjles nQ~ ³en lees yevee-yevee³ee Deveeefo [^ecee nw~''

mee.yeeyee 20.1.05 efjJee. ``³en nw keÀ³eecele keÀe mece³e, meYeer keÀe hegjevee efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet nesvee nw Deewj ve³ee pevce nesvee nw~ ®eewheæ[e neslee nw Oeve keÀe, ³eneB

efHeÀj ®eewheæ[e nw keÀceeX kesÀ Keeles keÀe~ DeeOeekeÀuhe keÀe Keelee nw~ ceveg<³e pees heehe keÀce& keÀjles nQ, Jen Keelee ®euelee Dee³ee nw~''

mee.yeeyee 20.8.02 efjJee. ``mecePeles veneR efkeÀ yeehe kesÀ meeLe ceW Oece&jepe Yeer nw~ Deiej kegÀí Ssmee keÀjles nQ lees nceejs Thej yengle Yeejer oC[ heæ[lee nw~... peye

mece³e Dee³esiee lees yeehe Fve meyemes efnmeeye ueWies~ keÀ³eecele kesÀ mece³e meyekeÀe efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet neslee nw vee~''

mee.yeeyee 25.4.05 efjJee. Q. Oece&jepe keÀe mJeªhe ke̳ee nw Deewj Jen kewÀmes mepee³eW osiee?

Q. Oece&jepe keÀer mepee³eW ke̳ee nQ Deewj keÀye Deewj kewÀmes efceueWieer?

Q. ke̳ee keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye Oece&jepe kesÀ heeme nw Deewj Jen keÀce& keÀe HeÀue oslee nw? ³eefo nw Deewj oslee nw lees kewÀmes, ³eefo veneR lees

nj Deelcee keÀes keÀce& keÀe HeÀue kewÀmes efceuelee nw?

Q. ke̳ee Oece&jepe keÀer mepee³eW keÀuheevle ceW efJeveeMe kesÀ mece³e ner efceueWieer ³ee DeYeer Yeer peerJeelcee keÀes pees keÀce&Yeesie Deeefo kesÀ ªhe ceW

oC[ efceuelee nw, Jen Yeer Oece&jepe kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej ner efceuelee nw DeLee&led Jes Yeer Oece&jepe keÀer mepee³eW ner nQ?

Q. ke̳ee Oece&jepe mepee³eW oslee nw? Oece&jepe keÀe keÀesF& Deueie mJeªhe nw, keÀesF& Deueie Oece&jepe hegjer nw, peneB DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX keÀe

efveCe&³e neslee nw Deewj mepee³eW efceueleer nQ?... JeemleefJekeÀlee ke̳ee nw?

Q. ke̳ee osJelee³eW keÀcee&leerle neWies ³ee GvekeÀes keÀcee&leerle keÀne pee³esiee?

A. veneR~ osJelee³eW efJekeÀcee&peerle nesles nQ, keÀcee&leerle veneR ke̳eeWefkeÀ mele³egie-$eslee³egie ceW efJekeÀej veneR neslee hejvleg keÀce& lees nesles nQ Deewj

keÀce& keÀe HeÀue Yeer neslee nw, FmeefueS GvekeÀes keÀcee&leerle veneR keÀne pee mekeÀlee nw~ keÀcee&leerle Deelcee hejceOeece ceW ner nesleer nw ³ee hejceefhelee

hejceelcee keÀce& ceW Deeles Yeer keÀcee&leerle nQ ke̳eeWefkeÀ Jes efvejekeÀej nQ, GvekeÀes Dehevee Mejerj veneR nw, FmeefueS GvekeÀe keÀesF& Yeer keÀce& GvekeÀer

efmLeefle keÀes ÒeYeeefJele veneR keÀjlee nw~ ®eej Meyo nQ - keÀcee&leerle - efJekeÀcee&peerle - efJekeÀceea - megkeÀceea

Q. ke̳ee osJeleeDeeW kesÀ keÀceeX keÀes megkeÀce& keÀne pee mekeÀlee nw?

A. veneR~ megkeÀce& GvekeÀes ner keÀne peelee nw, efpememes efkeÀmeer Deelcee keÀe keÀu³eeCe nes, ®eæ{leer keÀuee nes~ mele³egie ceW efkeÀmeer ÒekeÀej

DekeÀu³eeCe ner veneR lees keÀu³eeCe efkeÀmekeÀe Deewj mele³egie ceW Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee Yeer veneR nesleer FmeefueS osJeleeDeeW kesÀ keÀceeX keÀes

megkeÀce& Yeer veneR keÀne pee mekeÀlee nw~ osJeleeDeeW mes keÀesF& efJekeÀce& veneR neslee nw, FmeefueS GvekeÀes efJekeÀcee&peerle keÀne peelee nw~

Q. ke̳ee heeJeve ³ee keÀcee&leerle Deelcee keÀes otmejer DeelceeDeeW kesÀ megKe-ogKe keÀer HeÀerefueie nesieer?

A. veneR, keÀcee&leerle Deelcee mee#eer neskeÀj Fme meejs Kesue keÀes osKeleer nw hejvleg GmekesÀ meYeer keÀce& DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& mJele: ner

nesles nQ~ Jen megKe-ogKe oesveeW mes v³eejer nesleer nw hejvleg keÀesF& Yeer Deelcee efpemeves Mejerj OeejCe keÀj ³eneB heeì& yepee³ee, Jen ³eneB meekeÀej

Jeleve ceW ³ee met#ceJeleve ceW Mele ÒeefleMele keÀcee&leerle efmLeefle ceW veneR nes mekeÀleer~ Mele ÒeefleMele keÀcee&leerle lees SkeÀ hejceelcee ner nw~ ye´ïee

met#ceJeleve ceW nQ, GvekeÀes ye®®eeW kesÀ megKe-ogKe keÀer cenmetmelee nesleer nw, FmeefueS GvekeÀes jnce heæ[lee nw~ hejceelcee oesveeW mes v³eeje nw~

``cetmeueeOeej Jejmeele, DeLe&-keÌJeskeÀ Deeefo meye nesvee nw~ DeYeer legce ye®®eeW ves [^ecee keÀe meye jepe mecePee nw~... legce ye®®eeW keÀes De®íer

jerefle mecePekeÀj DeewjeW keÀes Yeer mecePeevee nw, KegMeer ceW Yeer jnvee nw~... Yeue efkeÀleves Yeer ogKe, ceewle Deeefo neWies, legce Gme mece³e KegMeer ceW

neWies~ legce peeveles nes ceewle lees nesvee ner nw~ keÀuhe-keÀuhe keÀe ³en Kesue nw, efHeÀkeÀjele keÀer keÀesF& yeele veneR~''

mee.yeeyee 24.7.04 efjJee. Q. oes<eer DeLee&led GÊejoe³eer keÀewve?

Fme peiele ceW SkeÀ yeæ[er hensueer nw~ Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve, keÀceeX kesÀ ³eLeeLe& %eeve hej efJe®eej keÀjW Deewj Fme hensueer

keÀe nue mees®eW, lees GmekeÀe ke̳ee GÊej efvekeÀuelee nw~ efkeÀmeer ogIe&ìvee mes heerefæ[le J³eefkeÌle keÀer Gme mece³e keÀer heefjefmLeefle keÀes ner osKeles nQ

lees DevegYeJe neslee nw efkeÀ efJejesOeer he#e ner oes<eer nw hejvleg Fme efJeée-veeìkeÀ, keÀce&-efme×evle Deewj DeveskeÀ pevceeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye keÀes

efJe®eej keÀjW lees ³ener heefjCeece efvekeÀuelee nw efkeÀ heerefæ[le Deelcee mJe³eb ner oes<eer nw~

heefJe$elee keÀe je]pe

heefJe$elee DeLee&led ye´ïe®e³e& Fme ye´eïeCe peerJeve keÀe DeLee&led Fme heg©<eeLeea peerJeve keÀe cetueeOeej nw~ pewmes DeeOeej kesÀ efyevee YeJeve

veneR yeve mekeÀlee Jewmes ner ye´ïe®e³e& kesÀ efyevee heg©<eeLe& keÀer meHeÀuelee nes veneR mekeÀleer hejvleg ye´ïe®e³e& kesÀJeue keÀece efJekeÀej keÀes íesæ[vee ner

veneR uesefkeÀve ye´ïe®e³e& DeLee&led ye´ïee®eejer DeLee&led ye´ïe ceW efmLele DeelceeDeeW kesÀ meceeve heefJe$e efmLeefle~ Deelcee kesÀ heeflele Deewj heeJeve nesves ceW

keÀece-efJekeÀej keÀer cetue YetefcekeÀe nw, GmekesÀ DeeOeej ner Deelcee keÀes heeflele ³ee heeJeve keÀne peelee nw~

``heefJe$elee Deelcee keÀer megKe-Meeefvle keÀe cegK³e DeeOeej nw~ heefJe$e Deelcee keÀes keÀye ogKe-DeMeeefvle nes veneR mekeÀleer~ ... cegK³e yeele nw

heefJe$elee keÀer~ ... yeehe keÀnles nQ - keÀece ceneMe$eg nw, Fme hej peerle henvees~ Fme hej peerle heeves mes ner legce heefJe$e yeveWies~ ... peye Deelcee

mechetCe& yeve pee³esieer lees efHeÀj ³en heeflele Mejerj veneR jnsiee~ efHeÀj peekeÀj heeJeve Mejerj ueWies~'' mee.yeeyee 11.10.04 efjJee.

``cetue yeele nw heefleleeW keÀes heeJeve yeveeves keÀer~ Jewmes ogefve³ee ceW heeJeve lees yengle nesles nQ~ mev³eemeer Yeer heefJe$e jnles nQ~... Jes keÀesF& ogefve³ee

keÀes heefJe$elee keÀer ceoo veneR os mekeÀles nQ~ ceoo leye nes peye Þeercele hej heeJeve yeveW Deewj ogefve³ee keÀes heeJeve yevee³eW~... efMeJeyeeyee keÀer

³eeo efyeiej nce mechetCe& heeJeve yeve veneR mekeÀles~'' mee.yeeyee 16.9.04 efjJee. Q. mechetCe& heefJe$elee ke̳ee nw? ke̳ee ye´ïe®e³e& kesÀ heeueve keÀjves Jeeues keÀes heefJe$e keÀnWies? ³eefo neB lees ke̳eeW Deewj ³eefo veneR lees ke̳eeW? ke̳ee

osJeleeDeeW keÀes mechetCe& heeJeve keÀnWies? ³eefo osJelee³eW mechetCe& heeJeve nQ lees keÀye lekeÀ Deewj keÀneB lekeÀ? ke̳ee mechetCe& efvee|JekeÀejer Deewj

mechetCe& heefJe$e ceW keÀesF& Devlej nw? mele³egie ceW pees Deelcee otmeje pevce uesleer nw, GmekeÀes mechetCe& heefJe$e keÀnWies? efvee|JekeÀejer Deewj mechetCe&

efvee|JekeÀejer ceW keÀesF& Devlej nw?

``heefJe$elee keÀer MeefkeÌle kesÀ keÀejCe peneB heefJe$elee nw, JeneB megKe-Meeefvle mJele: ner nw~ heefJe$elee HeÀeGC[sMeve nw~ heefJe$elee keÀes ceelee keÀnles

nQ Deewj megKe-Meeefvle GvekesÀ ye®®es keÀnles nQ~ lees peneB heefJe$elee nw, JeneB megKe-Meeefvle mJele: ner nw~ FmeefueS nwhheer Yeer nes~... peneB

heefJe$elee nw, JeneB megKe-Meeefvle-KegMeer mJele: ner Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 22.3.86 ``DeehekeÀes mJe-Oece&, mJe-osMe, mJe keÀe efhelee Deewj mJe mJeªhe, mJe keÀce& meyekeÀer vee@uespe efceueer nw lees vee@uespe keÀer MeefkeÌle mes cegefMkeÀue

Deefle menpe nes ie³ee~... meejs efJeée kesÀ Deeies ®esuesvpe mes keÀn mekeÀles nes efkeÀ heefJe$elee lees nceeje mJe-mJeªhe nw~''

De.yeeheoeoe 22.3.86 ``Deehe meYeer heefJe$elee keÀes OeejCe keÀjvee efkeÀlevee menpe mecePeles nes ke̳eeWefkeÀ yeeheoeoe Üeje vee@uespe efceueer Deewj vee@uespe keÀer MeefkeÌle mes

peeve efue³ee efkeÀ cegPe Deelcee keÀe Deveeefo Deewj Deeefo mJeªhe nw ner heefJe$e~... JeemleefJekeÀ keÀes Deheveevee menpe nes ie³ee vee~'']

De.yeeheoeoe 22.3.86

``Deehe pees Þesÿ Deelcee³eW nes Jen meowJe Jew<CeJe DeLee&led leceesiegCeer mebkeÀuhe Jee leceesiegCeer mebmkeÀejeW keÀes Yeer ì®e veneR keÀj mekeÀles nes~...

Fmeer ÒekeÀej Deiej Deheveer keÀcepeejer kesÀ keÀejCe keÀesF& Yeer hegjevee leceesiegCeer mebmkeÀej Jee mebkeÀuhe Yeer ì®e keÀj osles nQ lees efJeMes<e ©he mes

%eeve-mveeve keÀjvee ®eeefnS DeLee&led yegef× ceW efJeMes<e ©he mes yeehe keÀer ³eeo DeLeJee yeehe mes ©nefjneve keÀjveer ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 15.5.72

``heefJe$elee Deewj DeheefJe$elee keÀe keÀejCe ke̳ee neslee nw - mce=efle~ mce=efle nw efkeÀ ³en osJeer nw lees mce=efle ¢efä Deewj Je=efÊe keÀes heefJe$e yeveeles nQ~

peye mce=efle nw efkeÀ ³en HeÀercesue nw lees Jen mce=efle Je=efÊe Deewj ¢efä DeheefJe$elee keÀer lejHeÀ KeeR®eleer nw~'' De.yeeheoeoe 25.8.71 ``yeehe mes meJe& mecyevOeeW kesÀ jme Je mvesn keÀe DevegYeJe ve nesves kesÀ keÀejCe osnOeejer ceW Je=efÊe Deewj ¢efä ®eb®eue nesleer nw~ Ssmes mece³e ceW yeehe

keÀes Oece&jepe kesÀ ªhe ceW meeceves ueevee ®eeefnS Deewj mJe³eb keÀes SkeÀ jewjJe veke&ÀJeemeer Je efJeÿe keÀe keÀeræ[e mecePeevee ®eeefnS Deewj meeceves

osKees efkeÀ keÀneB ceemìj meJe&MeefkeÌleceeve Deewj keÀneB ceQ~'' De.yeeheoeoe 11.7.74

``heefJe$elee kesÀ Þe=bieej keÀer DevegYetefle ®esnjs mes, ®eueve mes DeewjeW keÀes nes~ ¢efä ceW, cegKe ceW, neLeeW ceW, heebJees ceW meoe heefJe$elee keÀe Þe=bieej

Òel³e#e nes~... pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve nw, Jewmes heefJe$elee keÀer heefjYee<ee Yeer yeæ[er ieg¿e nw~ heefJe$elee ner HeÀeGC[sMeve nw~''

De.yeeheoeoe 17.10.1987

Q. heefJe$elee Deewj ye´ïe®e³e& ceW ke̳ee Devlej nw?

heefJe$elee DeLee&led DeelceeefYeceeveer efmLeefle~ SkeÀ ye®®ee Deewj mev³eemeer ye´ïe®eejer nes mekeÀles nQ hejvleg Jes heefJe$e Yeer nes, ³en

DeeJeM³ekeÀ veneR~ Deelcee hetCe& heefJe$e lees hejceOeece Iej peeles Deewj Iej mes Deeles mece³e ner nesleer nw~ osn ceW Deeles ner Deelcee keÀer heefJe$elee

keÀer keÀuee³eW keÀce nesves ueieleer nQ~ FmeefueS DeveskeÀ yeej yeeyee ves keÀne hetCe& heefJe$e Þeerke=À<Ce keÀes ner keÀnWies, ue#ceer-veeje³eCe keÀes Yeer veneR~

mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀe je]pe / me®®eer heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ heefJe$elee keÀe je]pe

Deelcee keÀer me®®eer heefJe$elee nw ye´ïe®eejer Deewj ye´ïee®eejer DeLee&led ye´ïee yeehe kesÀ meceeve DeeeflcekeÀ mJeªhe efmLele~ DeeeflcekeÀ

mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀer ¢efä-Je=efÊe Yeer DeeeflcekeÀ nesleer nw~ hejceelcee mes Òeehle ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee Deewj SkeÀ hejceelcee keÀer

DeJ³eefYe®eejer ³eeo ner me®®eer heefJe$elee keÀe SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~ ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve Deewj hejceelcee keÀer ³eeo ner heefJe$elee

keÀe DeeOeej nw~ hejceOeece ceW heefJe$e Deelcee³eW ner pee mekeÀleer nQ~ meYeer Deelcee³eW Devle mece³e lekeÀ ³eesieyeue mes ³ee mepee³eW KeekeÀj heefJe$e

yeveveer ner nQ hejvleg pees ³eesieyeue mes heefJe$e yevelee Jen YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW Tb®e heo heelee nw~ Deelcee keÀe cetue mJeªhe ner heefJe$elee nw~

heefJe$e Deelcee ceW mece³e hej ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: Deelee nw Deewj GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®e mJele:

nesleer nw~ meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle GmekeÀer MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee nesleer nw, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe otmejeW keÀer GmekesÀ Òeefle MegYe

YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee mJele: nesleer nw~ GmeceW peerJeve ceW jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle keÀe veece-efveMeeve Yeer veneR neslee nw~

``Deheveer Ssmeer Þesÿ Je=efÊe yeveeDees pees kewÀmee Yeer efJekeÀejer, heeflele DeehekeÀer Je=efÊe kesÀ Jee³egceC[ue mes heefjJele&ve nes pee³es~... Je=efÊe yeoue

ieF& nw? mechevve heefJe$elee, ³en me®®ee-me®®ee Je´le uesvee Jee Òeefle%ee keÀjvee nw~... efkeÀleves yeej mechetCe& yeves nes, ³eeo nw? keÀesF& veF& yeele

veneR nw~ keÀuhe-keÀuhe yeves nes, yeveer ngF& nw, efmeHe&À efjheerì keÀjvee nw~ yeveer keÀes yeveevee nw, FmeefueS keÀne peelee nw yevee-yevee³ee [^ecee~ yevee

ngDee nw, efmeHe&À DeYeer efjheerì keÀjvee DeLee&led yeveevee nw~'' De.yeeheoeoe 7.03.05

Q. mechevve heefJe$elee mes yeeyee keÀe YeeJe-DeLe& ke̳ee nw? mechevve heefJe$elee keÀer efmLeefle ke̳ee nw, GmekeÀer DevegYetefle ke̳ee nw?

`mechetCe& heefJe$elee, mechevve heefJe$elee' Deeefo Meyo DeYeer mebiece³egie hej ner yeeyee ves keÀns nQ~ osJeleeDeeW keÀer ceefncee `meJe&iegCe

mechevve... DeeEnmee hejcees osJeer-osJelee Oece&' keÀnles nQ hejvleg `mechetCe& heefJe$elee' ³ee `mechevve heefJe$elee' Meyo Òe³eesie veneR keÀjles nQ,

efpememes efme× nw efkeÀ DeYeer keÀer heefJe$elee osJeleeDeeW keÀer heefJe$elee mes Yeer Þesÿ nw~ DeYeer ner heefJe$e yevekeÀj HeÀefjMlee yeveles nQ, ®eæ{leer keÀuee

ceW peeles nQ~ DeYeer keÀer heefJe$elee ceW %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb, megKe-Meeefvle-Deevevo meye mecee³ee ngDee nw, FmeefueS HeÀefjMles osJeleeDeeW mes Yeer

Tb®e nQ~ peye osJelee yeveles nQ lees JeneR mes ner osnYeeve DeejcYe nes peelee nw, efpememes efiejleer keÀuee DeejcYe nes peeleer nw~ osJelee³eW Yeer Meeoer

keÀjles nQ, ye®®eeW keÀes pevce osles nQ, Yeues ner Jes efJekeÀej mes pevce veneR osles nQ hejvleg owefnkeÀ DeekeÀ<e&Ce lees peªj neslee ner nw, efpemekesÀ

DeeOeej hej ner Meeoer Deeefo keÀjles nQ hejvleg GvekesÀ peerJeve ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe Fefvê³eeW hej Meemeve neslee nw, efpememes

Òeke=Àefle GvekeÀer oemeer nesleer nw Deewj megKe kesÀ Devevle meeOeve Òeehle nesles nQ hejvleg %eeve Deewj Deevevo GvekesÀ peerJeve ceW veneR neslee nw~ %eeve

Deewj Deevevo mebiece³egie keÀer ner Òeeefhle nw, efpemekesÀ keÀejCe ner Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee nw~ osJelee³eW Yeues ner mJeYeeefJekeÀ osner-DeefYeceeveer

nesles nQ hejvleg Jes SkeÀ-otmejs keÀes Deelcee ªhe ceW Yeer veneR osKeles nQ ke̳eeWefkeÀ Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve lees jnlee veneR nw~ GvekeÀer mJeYeeefJekeÀ

DeeeflcekeÀ efmLeefle nesleer nw~ Fve meye yeeleeW hej efJe®eej keÀjW lees mechevve heefJe$elee mebiece ³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle nw ke̳eeWefkeÀ FmeceW %eeve,

iegCe, MeefkeÌle³eeb, Deevevo meye mecee³ee ngDee nw~ peye nce Deheves ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesles nQ lees ³es meye DevegYeJe Deelcee keÀes

neslee nw~

mechetCe&lee-mechevvelee yeehe keÀe Jemee& nw Deewj ³eLeeLe& ceW yeehe DeYeer efceuee nw lees yeehe keÀe Jemee& Yeer DeYeer ner efceuevee ®eeefnS~

mele³egie keÀe Jemee& lees Fme mebiece³egie kesÀ Jemex keÀe ÒeefleHeÀue nw~ peye Deelcee Fme F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ meeLe osn ceW jnles osn

mes v³eejer yeehe meceeve DeJ³ekeÌle efmLeefle OeejCe keÀjleer nw lees osJe-ogue&Ye hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, pees Deye kesÀ efmeJeeS ef$eueeskeÀ

Deewj ef$ekeÀeue ceW keÀneB Yeer DevegYeJe veneR nes mekeÀlee~ FmekeÀe DevegYeJe hejceelcee nj Deelcee keÀes Jemex kesÀ ªhe ceW keÀjelee nw, efpemekeÀes

oerIe&keÀeue Deewj meoe keÀeue yeveevee nj Deelcee keÀe Dehevee heg©<eeLe& nw~ ³ener mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀer ³eLeeLe& DevegYetefle nw~ yeehe

keÀe neLe meoe nceejs efmej hej nw Deewj yeehe nceejs meeLe nw, pees Fme mel³e keÀe DevegYeJe keÀjkesÀ efvejekeÀej Deewj DeJ³ekeÌle yeehe keÀer mce=efle ceW

nesiee leLee efpemekeÀer ¢efä-Je=efÊe DeeeflcekeÀ nesieer, Jener Fme mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀer DevegYetefle keÀj mekeÀlee nw~ ³eefo efvejekeÀej ³ee

DeJ³ekeÌle yeehe keÀer mce=efle veneR nesieer lees efkeÀme ve efkeÀme Jemleg-J³eefkeÌle keÀer ³eeo DeJeM³e nesieer ke̳eeWefkeÀ ceve-yegef× keÀye Keeueer veneR nesles

Deewj Jen Deelcee mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee keÀer efmLeefle, ®eæ{leer keÀuee keÀe DevegYeJe keÀj veneR mekeÀleer~ Jen DeJeM³e ner Glejleer keÀuee

ceW nesiee~

HeÀefjMlee efmLeefle ner mechevve Deewj mechetCe& efmLeefle nw, mechetCe& heefJe$e efmLeefle nw, pees mele³egieer osJeleeDeeW mes Yeer Tb®e nw~ peye

met#ce Jeleve ceW peeles, pewmes ye´ïee yeeyee nQ, leye ner Jen efmLeefle meoe keÀeue nesleer nw hejvleg ³eneB mLetue Jeleve ceW peye DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW

Deelcee efmLele nesleer nw lees Gme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, efpemekeÀes meoe keÀeue yeveeves keÀe heg©<eeLe& efkeÀ³ee peelee nw~

Deevevo, Deleerefvê³e megKe mechetCe& Deewj mechevve heefJe$elee Jeeuee ner DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ osJeleeDeeW kesÀ peerJeve ceW megKe nesiee uesefkeÀve

Deevevo mebiece³egie keÀer Òeeefhle nw~

``³ener h³eesefjìer meyemes Þesÿ Deewj menpe heefyueefmeìer nw Deewj ³ener Deefvlece heefyueefmeìer keÀe ©he nw~ pees Dev³e keÀesF& Yeer DeelceeSW keÀj veneR

mekeÀleeR~ efJeée heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW meyemes hee@JejHegÀue heefyueefmeìer keÀe meeOeve Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀe ³ener nw~''

De.yeeheoeoe 24.4.74 ``pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve ieeF& nw, Jewmes heefJe$elee keÀer heefjYee<ee Yeer Deefle ieg¿e nw~ heefJe$elee cee³ee kesÀ DeveskeÀ efJeIveeW mes ye®eves keÀer

í$eíe³ee nw~ heefJe$elee keÀes ner megKe-Meeefvle keÀer peveveer keÀne peelee nw~... efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes ogKe keÀe peje Yeer DevegYeJe neslee nw lees

mechetCe& heefJe$elee keÀer keÀceer nw~'' De.yeeheoeoe 14.11.87

ye´ïe®e³e& Je´le Deewj ye´ïe®eejer peerJeve keÀe je]pe

Oece& keÀer mLeehevee Deewj peerJeve ceW efoJ³e iegCeeW keÀer OeejCee kesÀ efueS ye´ïe®e³e& keÀe heeueve hejceeJeM³ekeÀ nw~ pees Yeer hejceelcee kesÀ

ye®®es yeveles nQ, GvekesÀ efueS Fme Je´le keÀer OeejCee hejceeJeM³ekeÀ nw~ efyevee ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee kesÀ keÀesF& Yeer ye´ïeekegÀceej-ye´ïeekegÀceejer

keÀnuee veneR mekeÀlee Deewj peye lekeÀ ye´ïee kesÀ ye®®es veneR yeveW leye lekeÀ hejceelcee mes mJeie& keÀe Jemee& Yeer veneR efceue mekeÀlee nw~ meYeer Oece&-

efheleeDeeW Deewj ceneheg©<eeW ves ye´ïe®e³e& keÀes Dehevee³ee nw Deewj GmekesÀ efueS otmejeW keÀes Yeer ÒesjCee oer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner GvekesÀ

Oece&JebMe keÀer mLeehevee nesleer nw, keÀesF& ceneve keÀe³e& keÀjves ceW meceLe& ngS nQ~ nce ye´eïeCeeW kesÀ efueS ye´ïe®e³e& SkeÀ Je´le ner veneR nw uesefkeÀve

nceejer peerJeve ner ye´ïe®eejer peerJeve nw DeLee&led ³en Je´le meejer peerJeve kesÀ efueS nw~

``keÀF& kegÀceeefj³eeB DeLeJee kegÀceej keÀnles nQ yeeyee ceele-efhelee yengle veejepe nesles nQ Meeoer ve keÀjves hej~ yeeyee keÀnles nQ peekeÀj Meeoer keÀjes~

hetíles nes vee, Kego legcnejer efoue nw~... efMeJe yeeyee keÀes ³eeo keÀjles cej Yeer ie³es lees legcneje yengle Tb®e heo nesiee~''

mee.yeeyee 20.6.72 efjJee. ye´ïe®e³e& Je´le Deewj heefJe$elee ceW Devlej keÀe je]pe

ye´ïe®e³e& Je´le Deewj heefJe$elee ceW yengle yeæ[e Devlej nw~ heefJe$elee keÀer OeejCee Jeeues efveef½ele ner ye´ïe®eejer neWies hejvleg ³es DeeJeM³ekeÀ

veneR efkeÀ ye´ïe®eejer heefJe$e Yeer nes~ SkeÀ ye®®ee ye´ïe®eejer nes mekeÀlee nw, hejvleg heefJe$e veneR~ Deelcee ceW hetCe& heefJe$elee lees Gmeer mece³e nesleer

nw, peye Deelcee hejceOeece mes Fme Oeje hej Deeleer nw leLee peye keÀuheevle ceW hejceelcee DeekeÀj ³eLeeLe& %eeve osles nQ Deewj Deelcee DeYeerä

heg©<eeLe& keÀj Deheves efJekeÀceeX keÀe Keelee Kelce keÀj keÀcee&leerle DeLee&led heeJeve yeveleer nw Deewj Iej peeleer nw~ GmekesÀ yeeo lees efmLeefle

vecyejJeej Deewj mece³e Devegmeej ner nesleer nw~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne nw mechetCe& heefJe$e Þeerke=À<Ce keÀes ner keÀnWies, GmekesÀ yeeo pewmes yeæ[s

nesles nQ heefJe$elee keÀer keÀuee³eW keÀce nesleer peeleer nQ~

``Ssmes yengle nQ, pees pevce mes yeeue ye´ïe®eejer jnles nQ~ Jes keÀesF& ogefve³ee keÀes heefJe$elee keÀer ceoo veneR os mekeÀles~ ceoo leye nes peye heeJeve

yeve ogefve³ee keÀes Yeer heeJeve yevee³eW Þeercele hej~ yeehe keÀes ceoo keÀjles ner nQ ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnves mes~'' mee.yeeyee 17.10.69 efjJee.

``Deeuem³e Deewj Deueyesueeheve Yeer efJekeÀej nw~ pees ³eLeeLe& keÀce& veneR nw, Jen meye efJekeÀej nw~... heefJe$elee kesÀ DeeOeej hej ner keÀce& keÀer

ieefle-efJeefOe keÀe DeeOeej nw~ ye´ïe®eejer jns ³ee efveceexner jns - efmeHe&À FmekeÀes ner heefJe$elee veneR keÀnWies~ heefJe$elee ye´eïeCe peerJeve keÀe Þe=bieej

nw~'' De.yeeheoeoe 17.10.87

``mJehve ceW Yeer ye´ïe®e³e& KeefC[le neslee nw... F&<³ee& Jee DeeJesMe kesÀ JeMe keÀce& neslee nw... FmekeÀes Yeer heefJe$elee keÀe KeC[ve ceevee pee³esiee~

peye mJehve keÀe Yeer ÒeYeeJe heæ[lee nw lees meekeÀej ceW efkeÀ³es ngS keÀce& keÀe efkeÀlevee ÒeYeeJe heæ[lee nesiee~'' De.yeeheoeoe 17.10.87

``meHeÀueleecetle& yeveves kesÀ efueS cegK³e oes ner efJeMes<elee³eW ®eeefnS - SkeÀ h³eesefjìer Deewj otmejer ³egefveìer~ Deiej h³eesefjìer ceW keÀceer nw lees

³egefveìer ceW Yeer keÀceer nesieer~ h³eesefjìer efmeHe&À ye´ïe®e³e& Je´le keÀes veneR keÀne peelee nw~ mebkeÀuhe, mJeYeeJe, mebmkeÀej ceW Yeer h³eesefjìer~''

De.yeeheoeoe 31.10.75 mebiece³egie keÀer heefJe$elee Deewj GmekeÀe YeefkeÌle ceeie& kesÀ hetp³e mJeªhe mes mecyevOe keÀe je]pe

pees Deelcee³eW mebiece³egie hej efpeleveer heefJe$e yeveleer nQ, Jes Gleves ner mele³egie ceW Þesÿ heo kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQ Deewj YeefkeÌle ceeie&

ceW Gleves ner hetp³e yeveles nQ ke̳eeWefkeÀ DeYeer keÀer heefJe$elee keÀer OeejCee mes ner mJeie& keÀer Òepee Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ YekeÌle yeveles nQ~ heefJe$elee

DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle~ DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle ceW efmLele nesves mes ner Deelcee³eW nceejs peerJeve mes ÒesjCee uesles nQ~ pees

ÒesjCee ueskeÀj OeejCee keÀjles Jes Òepee Deewj pees GmekeÀer ceefncee cee$e keÀjles nQ, Jes YekeÌle yeve peeles nQ~ Fme efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe Yeer

hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~

``Deehe hetp³e Deelcee³eW mebmeej kesÀ efueS veF& jesMeveer nes~... ye´eïeCe yevevee DeLee&led hetp³e yevevee ke̳eeWefkeÀ ye´eïeCe mees osJelee yeveles nQ Deewj

osJelee³eW DeLee&led hetpeveer³e~... hetpeveer³e yeveves keÀe efJeMes<e DeeOeej heefJe$elee kesÀ Thej nw~ efpelevee meJe& ÒekeÀej keÀer heefJe$elee keÀes Deheveeles

nes, Glevee ner meJe& ÒekeÀej mes hetpeveer³e yeveles nQ~... meJe& ÒekeÀej keÀer heefJe$elee ke̳ee nw? nj mebkeÀuhe, yeesue, keÀce& ceW meJe& %eeveer-De%eeveer

DeelceeDeeW kesÀ mecyevOe-mecheke&À ceW meoe heefJe$e Je=efÊe-¢efä, Jee³eye´sMeve menpe Deewj mJele: nes~... mJehve ceW Yeer ye´ïe®e³e& KeefC[le ve

nes~... ¬eÀesOe kesÀ DebMe keÀes Yeer heefJe$elee keÀe KeC[ve ceevee pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 17.10.87

``YekeÌle Deehe ÒeeefhlemJeªhe DeelceeDeeW keÀe megefcejCe keÀjles-keÀjles GmeceW Kees peeles nQ... Jen DeuhekeÀeue keÀe DevegYeJe Gve DeelceeDeeW kesÀ

efueS efkeÀlevee v³eeje Deewj h³eeje neslee nw DeLee&led ueJeueerve nes peeles nQ~... ke̳eeWefkeÀ Deehe Deelcee³eW yeehe kesÀ mvesn ceW meoe ueJeueerve jner

nQ, Òeeefhle³eeW ceW meoe KeesF& ngF& jner nQ~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

mJeie& keÀer mLeehevee Deewj mJeie& keÀer jepeOeeveer keÀer mLeehevee keÀe je]pe

hejceefhelee hejceelcee jepe³eesie efmeKeueekeÀj Oece& Deewj jep³e oesveeW keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ keÀefue³egie kesÀ Devle ceW Òee³e: meYeer

osMeeW ceW Òepeelev$e DeLee&led Òepee keÀe Òepee hej jep³e nes ie³ee nw~ peye Ssmeer efmLeefle nes peeleer nw leye hejceelcee DeekeÀj owJeer jep³e keÀer

mLeehevee keÀjles nQ~ ogefve³ee ceW lees jep³e keÀer mLeehevee kesÀ efueS DeveskeÀ ÒekeÀej mes jkeÌleheele neslee nw hejvleg hejceelcee efpeme jep³e keÀer

mLeehevee keÀjles nQ Jen efkeÀmeer eEnmekeÀ ueæ[eF& ³ee jkeÌleheele mes veneR mLeeheve nesleer, Jen jepe³eesie keÀer heæ{eF& mes mLeeheve nesleer nw~ pees

Deelcee³eW Deheves leve-ceve-Oeve mes hejceelcee kesÀ Fme efoJ³e keÀle&J³e ceW men³eesieer yeveleer nQ, jepe³eesie kesÀ melele DeY³eeme kesÀ keÀceXefvê³eeW kesÀ

jepee yeveleer nQ, me=efä-®e¬eÀ kesÀ %eeve keÀes OeejCe keÀj Dev³e DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjleer nQ, Jes Deelcee³eW ner vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej

Deheveer l³eeie-lehem³ee-mesJee kesÀ HeÀuemJeªhe mele³egie keÀe jepeYeeie Òeehle keÀjleer nQ DeLee&led jepee yeveleer nQ~ yeeyee ves keÀne nw - Üehej-

keÀefue³egie ceW jepee mLetue Oeve keÀe oeve keÀjves mes yeveles nQ Deewj mele³egie-$eslee³egie kesÀ jepee³eW Fme jepe³eesie keÀer heæ{eF& Deewj DeefJeveeMeer

%eeve jlveeW kesÀ oeve keÀjves mes yeveles nQ~ owJeer ogefve³ee ceW jep³e meÊee Deewj Oece& meÊee SkeÀ kesÀ ner neLe ceW nesleer nw~

mJeie& ceW Tb®e heo heeves keÀe je]pe

hejceelcee ncekeÀes mJeie& ceW jepeheo heeves kesÀ efueS heæ{e jns nQ~ pees De®íer jerefle heæ{les DeLee&led ³eesi³e yeveles Deewj leve-ceve-Oeve mes

efpelevee mJeie& keÀer mLeehevee ceW ceooieej yeveles, Jes Gme Devegmeej ner JeneB jepeheo heeles nQ~ efve³ece nw pees keÀjsiee mees hee³esiee, pees mLeehevee

keÀjsiee, Jener heeuevee keÀjsiee~ mJejep³e DeefOekeÀejer ner efJeée keÀe jep³e DeefOekeÀejer yevesiee ke̳eeWefkeÀ mJejep³e DeefOekeÀejer DeLee&led mJe-efmLeefle

Jeeuee ner otmejeW keÀes mJe-efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjekeÀj me®®eer mesJee keÀj mJeie& kesÀ ³eesi³e yevee mekeÀlee nw~ pees ³eneB otmejeW keÀer mesJee

keÀjlee, Jes ner JeneB GmekeÀer Òepee ceW Deeles nQ Deewj GmekeÀes jepee ceeveles nQ~

``³eeo mes heeJeve nes pee³eWies hejvleg heo Yeer heevee nw~ heeJeve lees cees®eje KeekeÀj Yeer meyekeÀes nesvee ner nw hejvleg yeehe Dee³es nQ efJeée keÀe

ceeefuekeÀ yeveeves~ heæ{eF& De®íer jerefle heæ{vee nw~... yeehe keÀnles nQ - osn meefnle pees kegÀí osKeles nes, Gme meyekeÀes Yetue peeDees~... efmeJeeS

SkeÀ efMeJeyeeyee kesÀ Deewj kegÀí Yeer ³eeo ve Dee³es~'' mee.yeeyee 19.8.04 efjJee. ``legce ye®®es meYeer keÀes hewieece oes, ìer®ej yevekeÀj DeewjeW keÀes Yeer mecePeeDees~ pees ìer®ej veneR yeveles, GvekeÀe heo keÀce nesiee~ ìer®ej yeveves

efyeiej efkeÀmekeÀer DeeMeerJee&o kewÀmes efceuesieer~'' mee.yeeyee 6.12.68

heg©<eeLe& keÀe je]pe ``heg©<eeLe& Meyo keÀe DeLe& ke̳ee keÀjles nes? Fme jLe ceW jnles Deheves keÀes heg©<e DeLee&led Deelcee mecePekeÀj ®euees, FmekeÀes keÀnles nQ

heg©<eeLeea~... Ssmee heg©<eeLeea keÀye nej veneR Kee mekeÀlee~... heg©<eeLe&nerve nes peeles nQ leye nej nesleer nw~... MeJe keÀes osKeves mes efMeJe keÀes

Yetue peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 3.5.72

heg©<eeLe& efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, ³eLeeLe& heg©<eeLe& ke̳ee nw Deewj kewÀmes efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw? FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee

nw Deewj hejceelcee ves ner ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀer efJeefOe Yeer yeleeF&, efpememes Deelcee heeJeve yeveleer nw Deewj meoe megKe-Meeefvle keÀes heeleer nw~

efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deheves keÀes Deelcee mecePe osn Deewj osn keÀer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj SkeÀ hejceelcee keÀes ³eeo keÀjvee

ner me®®ee heg©<eeLe& nw, efpememes ner heg©<e DeLee&led Deelcee heeJeve yeveleer nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe keÀes heeleer nw~

hejceelcee ves menpe heg©<eeLe& keÀer efJeefOe yeleeF& nw, pees keÀesF& Yeer Deelcee keÀj mekeÀleer nw~ Jen efJeefOe nw - Deheves cetue DeeeflcekeÀ

mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer mvesnce³eer ³eeo~ nce osn veneR, Deelcee nQ - Fme mel³e keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn kesÀ meJe&

mecyevOeeW keÀes YetuekeÀj Deheves hejceevevoce³e DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceelcee efhelee keÀes mvesn mes ³eeo keÀjvee ner menpe heg©<eeLe&

nw~ ³es JewjeFìer [^ecee nw, FmeceW nj Deelcee keÀe heeì& Deueie-Deueie nww, FmeefueS heg©<eeLe& Yeer nj SkeÀ keÀe vecyejJeej neslee nw~ cetue

heg©<eeLe& nw Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deheves keÀes Deelcee mecePe Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee~ efHeÀj yeehe keÀer

³eeo mJele: Dee³esieer, efpememes osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mJele: Yetue pee³esieer, ye´ïe®ee³e& keÀer OeejCee mJele: nesieer, meJe& kesÀ Òeefle DeeeflcekeÀ

¢efä mJele: jnsieer~

Deelcee SkeÀ mJelev$e meÊee nw FmeefueS DeeO³eeeflcekeÀ Gvveefle kesÀ efueS nj Deelcee mJelev$e nw Deewj GmekeÀe J³eefkeÌleiele heg©<eeLe& nw

ke̳eeWefkeÀ DeeO³eeeflcekeÀ heg©<eeLe& Deewj heg©<eeLe& keÀe DeeOeej nw - veäesceesne mce=efle mJeªhe~ FmeceW ve keÀesF& Deelcee efkeÀmekeÀe meeOekeÀ nw Deewj

ve ner yeeOekeÀ~ mJeie& veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee ceW DeelceeDeeW keÀe mebieef"le heg©<eeLe& neslee nw hejvleg hejceelcee Deewj Òeke=Àefle efve³eceevegmeej

keÀce& Deewj HeÀue keÀe Deìue efJeOeeve nw DeLee&led pees Deelcee Deheves leve-ceve-Oeve mes ve³es efJeée keÀer j®evee ceW efpelevee Deewj pewmee men³eesie

keÀjlee nw, Gme Devegmeej GmekeÀes HeÀue DeJeM³e efceuelee nw~ FmeefueS %eeveer heg©<e keÀye jeie-Üs<e kesÀ JeMeerYetle veneR nesles nQ~

osn ceW jnles osn mes v³eejer DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle meJe& ogKeeW mes cegkeÌle, meJe& megKeeW mes mechevve meJe&Þesÿ efmLeefle nw, efpeme

efmLeefle ceW Deelcee keÀce&Yeesie kesÀ nesles Yeer keÀce&Yeesie keÀer Jesovee mes cegkeÌle DevegYeJe keÀjleer nw~ Gme efmLeefle kesÀ efueS ¢æ{ mebkeÀuhe Deewj melele

DeY³eeme keÀer meeOevee DeeJeM³ekeÀlee nw, efpeme meeOevee ceW keÀesF& Yeer J³eefkeÌle meeOekeÀ ³ee yeeOekeÀ yeve veneR yeve mekeÀlee nw~ FmeefueS Deelcee

keÀes efkeÀmemes jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, mebkeÀuhe-efJekeÀuhe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~

``mesHeÌìer HeÀmì&~ mesHeÌìer ke̳ee nw? ³eeo keÀer ³ee$ee mes legce yengle mesHeÀ jnles nes~ cetue yeele nw ³en... SkeÀ yeehe ner efJeosner nw, Jen legce

ye®®eeW keÀes keÀnles nQ - legcekeÀes Yeer efJeosner yevevee nw~ ceQ Dee³ee ntB legcekeÀes efJeosner yeveeves... yeehe lees efMe#ee osles jnWies~ Yeue [^ecee Yeer

keÀnles jnWies~ [^eceevegmeej heg©<eeLe& efyeukegÀue "erkeÀ ner ®eue jne nw, efHeÀj Deeies kesÀ efueS Yeer mecePeeles jnWies~''

mee.yeeyee 27.9.04 efjJee.

``ye®®es, henues-henues ³en ÒewefkeÌìme keÀjes efkeÀ nce Deelcee nQ, ve efkeÀ Mejerj~ peye Deheves keÀes Deelcee mecePeWies leye ner hejceefhelee hejceelcee

keÀes ³eeo keÀj mekeWÀies~... peye ³es ÒewefkeÌìme hekeÌkeÀer nesieer efkeÀ ceQ Deelcee ntB leye ner ©neveer yeehe keÀer ³eeo "njsieer~''

mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``Deheves keÀes hekeÌkeÀe-hekeÌkeÀe Deelcee mecePeWies leye yeehe Yeer hekeÌkeÀe ³eeo jnsiee~ osneefYeceeve nesiee lees yeehe keÀes ³eeo keÀj veneR mekeWÀies~...

³en osner-DeefYeceeveer yeveves keÀer efMe#ee yeehe DeYeer ner osles nQ, mele³egie ceW ³es efMe#ee veneR efceueleer nw~'' mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``efJekeÀej Yeer DeOece& nw vee~ meye DeOeceeX keÀe efJeveeMe Deewj SkeÀ Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjves cegPes Deevee heæ[lee

nw~ Yeejle ceW peye mele³egie Lee lees SkeÀ ner Oece& Lee, Jener Oece& efHeÀj DeOece& yevelee nw~... pees efpelevee heg©<eeLe& keÀjWies, Glevee Tb®e heo

hee³eWies~ Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 1.9.04 efjJee. ``efkeÀlevee yeeyee keÀer mee|Jeme ceW peerJeve meHeÀue keÀjles nQ~ Ssmes veneR efkeÀ Fme ye´ïee ves Iejyeej íesæ[e nw, FmeefueS veeje³eCe yeveles nQ~ ³es Yeer

cesnvele keÀjles nQ vee~ ... legce ye®®eeW ceW efpemeves efpelevee %eeve G"e³ee nw, Gme Devegmeej ner mee|Jeme keÀj jns nQ~ cegK³e yeele nw ner ieerlee kesÀ

YeieJeeve keÀer~... ³en yeeyee Yeer heg©<eeLeea nw, heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee lees yeehe nw~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ``pewmes Fme Mejerj keÀes uesves Deewj íesæ[ves keÀe DevegYeJe meYeer keÀes nw Jewmes ner peye ®eenes leye Mejerj keÀe Yeeve efyeukegÀue íesæ[keÀj DeMejerjer

yeve peevee Deewj peye ®eenes leye Mejerj keÀe DeeOeej ueskeÀj keÀce& keÀjvee - Fme DevegYeJe keÀes Deye yeæ{evee nw~'' De.yeeheoeoe 22.1.70

``®eefj$e keÀes osKees Deewj ®esleve DeLee&led efJeef®e$e keÀes osKees~ Deiej ³es oes yeeleW osKees lees osn keÀer DeekeÀ<e&Ce pees ve ®eenles Yeer ngS Yeer KeeR®e

uesleer nw, Jen otj nes pee³esieer~... J³ekeÌle ceW nesles Yeer DeJ³ekeÌle ceW jnes~ ³en henuee hee" ner Yetue pee³eWies lees efHeÀj ì^seEveie ke̳ee keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 18.9.69

``mee#eer-¢äe neskeÀj Deheves keÀes cenerve ªhe mes mJe keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ keÀneB F&éejer³e ÒeJe=efÊe ceW met#ce ceW ceQ Deewj cesjeheve lees veneR efíhee

ngDee nw~... Dece=leJesues mebieef"le ªhe ceW Deye Ssmes meJe& DeelceeDeeW keÀes meJe& efkeÀjCeW osves keÀe DeY³eeme keÀjes~ efHeÀj peneB Yeer peeDees, JeneB

³en DeY³eeme mece³e keÀes, mJe³eb keÀes Deewj meJe& keÀes cegkeÌle keÀj cegefkeÌle kesÀ hee$e yevee³esiee~''

De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 04.04.05 iegupeej oeoer kesÀ Üeje

DeeeflcekeÀ mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee meef®®eoevevomeeiej hejceelcee keÀer JebMeOej nw~ osn mes v³eejs DeeeflcekeÀ

mJeªhe ceW efmLele Deelcee mJele: ner hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neWies lees ³en peerJeve hejceevevoce³e

DevegYeJe nesiee~ heg©<eeLe& nw Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe ve efkeÀ Deevevo kesÀ efueS~

``yeesueles ngS yeesueves mes hejs keÀer efmLeefle nes mekeÀleer nw?... Deye nes mekeÀleer nw ³ee kegÀí ceeme Jee kegÀí Je<e& ®eeefnS?... Deiej nes mekeÀleer

nw lees Deye mes ner nes mekeÀleer nw? ÒewefkeÌìme Deewj ÒewefkeÌìkeÀue meeLe-meeLe nesvee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 26.3.70

``84 pevceeW kesÀ mebmkeÀej Òeyeue nQ ³ee Fme megneJeves mebiece³egie kesÀ SkeÀ meskesÀC[ ceW DeMejerjer, JeeCeer mes hejs Deheveer Deveeefo mìspe keÀe

DevegYeJe Òeyeue nw? ke̳ee mecePeles nes?... p³eeoe DeekeÀ<e&Ce keÀewve keÀjlee nw, JeeCeer ceW Deeves keÀe mebmkeÀej ³ee JeeCeer mes hejs nesves keÀe

DevegYeJe? JeemleJe ceW ³en SkeÀ meskesÀC[ keÀe DevegYeJe yengle mece³e kesÀ DevegYeJe keÀe DeeOeej nw~... Þeercele nw - SkeÀ meskesÀC[ ceW mee#eer

DeJemLee ceW efmLele nes peeDees~... SkeÀ meskesÀC[ ceW Deheves keÀes efmLele keÀjves kesÀ Fme heg©<eeLe& keÀes ner leerJe´ heg©<eeLe& keÀne peelee nw~''

De.yeeheoeoe 4.5.73

``efme× keÀjves Jeeuee keÀYeer Yeer Òeefme× veneR nes mekeÀlee~ JeemleJe ceW Òeefme× nesves Jeeuee keÀesF& Yeer yeele keÀes efme× veneR keÀjsiee DeLee&led efpeÎ

keÀjves Jeeuee keÀYeer Yeer Òeefme× veneR nes mekeÀlee~ efpeÎ keÀjves Jeeuee keÀYeer efmeef× keÀes hee veneR mekeÀlee~ efmeef× keÀes heeves Jeeues, mJe³eb keÀes

veceÏef®ele, efvecee&ve, nj yeele ceW Deheves DeehekeÀes iegCeûeenkeÀ yevee³esiee~'' De.yeeheoeoe 16.5.74

³ece DeLee&led meb³ece Deewj efve³ece keÀe jepe

³eesie ceeie& ceW meHeÀuelee keÀe DeeOeej nw %eeve Deewj ³ece-efve³ece keÀer heeuevee~ pees yeeyee kesÀ yelee³es efve³ece-meb³ece keÀes meoe heeueve

keÀjlee nw, GmekeÀer efkeÀmeer keÀe³e& ceW DemeHeÀuelee nes veneR mekeÀleer~ efve³eceeW ceW Yeer cetue efve³ece nw heefJe$elee keÀe, %eeve keÀe DeO³e³eve Deewj

Devve SJeb mebie keÀer Megef×~ pees Deelcee efvel³e cegjueer keÀe DeO³e³eve keÀjlee Deewj Devve SJeb mebie keÀer efJeefOehetJe&keÀ hejnspe jKelee, Jen Deheves

heg©<eeLe& ceW DeJeM³e meHeÀue neslee nw~

``Deiej yeer®e ceW ³en meb³ece jKe oes lees ³en osn keÀer DeekeÀ<e&Ce DeekeÀe|<ele veneR keÀjsieer~ FmekesÀ efueS leerve yeeleeW keÀes ³eeo jKevee nw - SkeÀ

mJe³eb keÀer ³eeo, otmeje meb³ece Deewj leermeje mece³e~ ³es leerveeW yeeleW ³eeo jKeWies lees ke̳ee yeve pee³eWies - ef$eves$eer, ef$ekeÀeueoMeea Deewj

ef$eueeskeÀerveeLe~ ³en nw legcneje mebiece³egie keÀe ìeFefìue~'' De.yeeheoeoe 18.9.69

``mJe³eb keÀes Deewj meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀes hetCe& jerefle mes peeveves kesÀ efueS meb³ece ®eeefnS~ peye meb³ece keÀes Yetueles nes lees mJe³eb keÀes Yeer

Yetueles nes Deewj meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀes Yeer Yetueles nes~... Deiej meb³ece "erkeÀ nw lees mJe³eb keÀer efmLeefle Yeer "erkeÀ nw Deewj peye mJe³eb keÀer

efmLeefle "erkeÀ nw lees meye yeeleW "erkeÀ nQ~'' De.yeeheoeoe 18.9.69

``ceQ pees ntB, pewmee ntB - Ssmes ceevekeÀj ®eueWies lees ke̳ee efmLeefle nesieer? osn ceW efJeosner, J³ekeÌle ceW nesles DeJ³ekeÌle, ®eueles-efHeÀjles HeÀefjMlee Jee

keÀcee&leerle~ ke̳eeWefkeÀ peye mJe³eb keÀes De®íer lejn mes peeve Deewj ceeve uesles nQ; lees pees mJe³eb keÀes peevelee nw Gme Üeje keÀesF& Yeer meb³ece

efve³ece veer®es-Thej veneR nes mekeÀlee~ meb³ece keÀes peevevee DeLee&led meb³ece ceW ®euevee~'' De.yeeheoeoe 3.02.72

``mJe³eb keÀer efmLeefle ceW efmLele nesves Jeeuee pees keÀce& keÀjlee nw, pees yeesue yeesuelee nw, pees mebkeÀuhe keÀjlee nw Jener meb³ece yeve peelee nw~ pewmes

meekeÀej ceW mJe³eb keÀer mce=efle ceW jnves mes pees keÀce& efkeÀ³ee, Jener ye´eïeCe heefjJeej keÀe meb³ece nes ie³ee vee~ lees mJe³eb keÀer mce=efle ceW jnves mes nj

keÀce& meb³ece yeve ner peelee nw Deewj meeLe-meeLe mece³e keÀer hen®eeve Yeer GvekesÀ meeceves meowJe mheä jnleer nw~'' De.yeeheoeoe 3.02.72

``cenejLeer DeLee&led Ssmee ceneve hegª<eeLe& keÀjves Jeeues, efJeIve keÀes otj mes Yeieeves keÀe hegª<eeLe& ner cenejLeerheve keÀer efveMeeveer nQ~... keÀesF& Yeer

efJeIve Deeves Jeeuee nesiee lees yegef× ceW mebkeÀuhe Dee³esiee efkeÀ kegÀí nesves Jeeuee nw~ efHeÀj efpelevee-efpelevee ³eesie-³egkeÌle Deewj ³egefkeÌle-³egkeÌle nesiee

Gmes Glevee ner Deeves Jeeuee efJeIve mheä ªhe ceW ve]pej Dee³esiee~ Ssmee ohe&Ce lew³eej nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 6.02.74

``pewmes YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer oeve keÀer ngF& Jemleg Deheves Òeefle veneR ueieeles nQ, "erkeÀ Fmeer ÒekeÀej ³eneB Yeer efnmeeye-efkeÀleeye nQ~ mJe³eb keÀer

keÀcepeesjer Òeefle Je mJe³eb kesÀ hegª<eeLe& kesÀ Òeefle Jemleg ueieevee ³en pewmes efkeÀ Deceevele ceW K³eevele nes peeleer nw~ Ssmee cenerve hegª<eeLe&

cenejLeer keÀer efveMeeveer nw~'' De.yeeheoeoe 6.2.74

heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe jepe

³es efJeée-veeìkeÀ heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe hej DeeOeeefjle SkeÀ Ieìvee-®e¬eÀ nw~ heg©<eeLe& Deelcee keÀe efvepeer mJeYeeJe nw ke̳eeWefkeÀ ³en

keÀce&#es$e nw, peneB Deelcee keÀce& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~ heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe oesveeW SkeÀ otmejs kesÀ heerís ®eueles nQ~ efyevee heg©<eeLe& kesÀ

keÀesF& ÒeeueyOe veneR efceueleer nw Deewj heg©<eeLe& Yeer [^ecee Devegmeej ner Deelcee keÀjleer nw~ keÀesF& Yeer Deelcee SkeÀ #eCe Yeer heg©<eeLe& kesÀ efyevee

veneR jn mekeÀleer~ FmeerefueS efkeÀmeer ceneheg©<e ves keÀne nw - heg©<eeLe& ner peerJeve nw Deewj heg©<eeLe& nervelee ner ce=l³eg nw~

heg©<eeLe& ner ÒeeueyOe keÀe DeeOeej nw~ keÀesF& Yeer ÒeeueyOe DeLee&led HeÀue efyevee heg©<eeLe& kesÀ veneR efceuelee nw~ me®®ee heg©<eeLe& lees

mebiece³egie hej ner neslee nw, peye hejceelcee DeekeÀj heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe keÀe %eeve osles nQ, efpeme heg©<eeLe& mes DeelceeDeeW keÀer Deewj efJeée keÀer

®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ Fme mel³e keÀes Yeer Yetuevee veneR ®eeefnS efkeÀ ³es mebiece³egie kesÀJeue heg©<eeLe& kesÀ efueS ner veneR nw uesefkeÀve DeYeer keÀe

heg©<eeLe& Yeer Òeeefhle nw DeLee&led heg©<eeLe& Yeer hejce megKece³e nw~ ³eLeeLe& heg©<eeLe& nw ner efJeée-veeìkeÀ keÀes peevekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele nesves keÀe Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw~ pees ³eLeeLe& heg©<eeLeea nesiee, Jen meoe ner Fme peerJeve ceW hejceevevo keÀe DevegYeJe

keÀjsiee~

``osJeleeDeeW keÀes JeneB helee Leesæ[s ner jnlee nw efkeÀ nceves ³en jep³e kewÀmes hee³ee?... ³es yeæ[er mecePeves keÀer ieg¿e yeeleW nQ~ mecePeoej ner

mecePeW~ yeekeÀer pees yetæ{er ceelee³eW nQ, GveceW Fleveer yegef× lees nw veneR~ ³en Yeer [^ecee huesve Devegmeej nj SkeÀ keÀe Dehevee heeì& nw~ Ssmes lees veneR

keÀnWies - ns F&éej yegef× oes~ nce meyekeÀes SkeÀ pewmeer yegef× oW lees meye veeje³eCe yeve pee³eW~'' mee.yeeyee 18.09.2004 efjJee. ``yengleeW keÀes efce$e-mecyevOeer Deeefo ³eeo heæ[les nQ, yeehe keÀer ³eeo nw veneR~ Devoj ner IegìkeÀe Keeles jnles nQ~... yeehe lees efHeÀj Yeer ye®®eeW mes

heg©<eeLe& keÀjeles jnles nQ~... FmeceW efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee heæ[lee nw~... ³en lees peeveles nes, cenejepee-cenejeveer yeveWies lees GvneW kesÀ

oeme-oeefme³eeb Yeer ®eeefnS, Jes Yeer ³eneR mes yeveWies~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ``nj SkeÀ keÀe Jener heeì& yepelee nw, pees keÀuhe-keÀuhe yepelee nw~ GmeceW keÀesF& HeÀke&À veneR nes mekeÀlee~ ³en meeje yevee-yevee³ee Kesue nw~

keÀesF& hetíles nQ - heg©<eeLe& yeæ[e ³ee ÒeeueyOe yeæ[er? Deye heg©<eeLe& efyeiej ÒeeueyOe efceueleer veneR nw~ [^ecee Devegmeej heg©<eeLe& mes ner ÒeeueyOe

efceueleer nw~'' mee.yeeyee 27.12.04 efjJee.

Q. uee@mì heshej `veäesceesne mce=efle mJeªhe' meskesÀC[ keÀe nesvee nw, FmeceW heeme ueemì mees HeÀemì Yeer nes mekeÀlee nw Deewj yengle mece³e mes

%eeve ceW Dee³ee Yeer nes mekeÀlee nw lees oesveeW keÀer ÒeeueyOe ceW cetueYetle Devlej ke̳ee nesiee? Deewj yengle mece³e mes ®eueves Jeeues hejvleg meskeÀC[

kesÀ Fme ueemì heshej ceW veeheeme Deewj ueemì mees HeÀemì ceW heeme nesves Jeeues keÀer ÒeeueyOe ceW ke̳ee Devlej nesiee?

Q. mele³egie kesÀ ÒeLece pevce ceW Deeves Jeeues cenejepee-cenejeveer, jepee-jeveer, oeme-oemeer, Òepee Deewj $eslee kesÀ ®e¬eÀJeleea jepee-jeveer,

meeOeejCe jepee-jeveer, Òepee, oeme-oemeer ceW ke̳ee cetueYetle Devlej nesiee Deewj GmekeÀe DeeOeej ke̳ee yevesiee?

``ueemì mees HeÀemì heg©<eeLe& keÀer efJeefOe nw - Òeefle%ee~... mebkeÀuhe efkeÀ³ee Deewj mJeªhe ngDee~... ueemì heshej keÀe mece³e ke̳ee efceuesiee?

SkeÀ meskeÀC[~ ueemì heshej keÀe ìeFce Yeer efHeÀkeÌme nw Deewj heshej Yeer efHeÀkeÌme nw~ heshej megvee³ee Lee vee - veäesceesne, mce=efle mJeªhe~ SkeÀ

meskeÀC[ ceW Dee[&j ngDee - veäesceesne yeve peeDees lees SkeÀ meskesÀC[ ceW Deiej veäesceesne, mce=efle mJeªhe ve yeves... HesÀue~''

De.yeeheoeoe 23.6.73

``Deiej efJeefOe ³eLeeLe& nw lees efJeefOe mes efmeef× DeLee&led meHeÀuelee Deewj Þesÿlee DeJeM³e ner efove Òeefleefove Je=ef× keÀes heeles ngS DevegYeJe keÀjWies~

Fme heefjCeece mes Deheves heg©<eeLe& keÀer ³eLeeLe& efmLeefle keÀes hejKe mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 25.8.71

``DeefJeveeMeer Òeeefhle nesles Yeer efJeveeMeer Deuhe-keÀeue keÀer Òeeefhle Deye Yeer DeekeÀe|<ele keÀjleer nw~... Þesÿ ef"keÀevee peeveles ngS Yeer

DeuhekeÀeue kesÀ ef"keÀeves DeeFJesue kesÀ efueS yevee keÀj jKes nQ... yeehe mes ®elegjeF& keÀjles nQ... keÀceeX keÀer ieefle keÀes peeveves Jeeues keÀes Yeer...

uesves ceW hetje uesvee Deewj íesæ[ves ceW kegÀí ve kegÀí ígheevee~'' De.yeeheoeoe 01.02.76

``yeehe mes ®elegjeF& keÀjles nQ... Ssmes ®elegj ye®®eeW kesÀ meeLe [^eceevegmeej keÀewvemeer ®elegjeF& nesleer nw... mJeie& kesÀ DeefOekeÀejer lees meye yeve peeles

nQ uesefkeÀve jepeOeeveer ceW vecyejJeej lees nesles ner nQ vee~... [^eceevegmeej pewmee heg©<eeLe& Jewmee heo mJele: Òeehle nes peelee nw~''

De.yeeheoeoe 1.02.76

``cesnvele efyeiej HeÀue Leesæ[sner efceue mekeÀlee nw~ yeehe lees heg©<eeLe& keÀjeles jnles nQ~ Yeue neslee [^ecee Devegmeej ner nw hejvleg heg©<eeLe& lees

keÀjvee neslee nw~... heg©<eeLe& lees legcekeÀes keÀjvee ner nw~ heg©<eeLe& Deewj ÒeeueyOe nesleer nw~ ceveg<³e hetíles nQ - heg©<eeLe& yeæ[e ³ee ÒeeueyOe? Deye

yeæ[er lees ÒeeueyOe nw hejvleg heg©<eeLe& keÀes yeæ[e jKee peelee nw, efpememes ÒeeueyOe yeveleer nw~'' mee.yeeyee 06.08.2004 efjJee. ``mebiece³egie hej ner yeehe ³en meye mecePeeles nQ~... yeehe jemlee yeleeles nQ, Ssmes veneR efkeÀ yeehe megKe osles nQ~ megKe keÀe jemlee yeleeles nQ~

jeJeCe Yeer ogKe osles veneR nQ uesefkeÀve ogKe keÀe Guìe jemlee yeleeles nQ~ yeehe ve ogKe osles nQ, ve megKe osles nQ, megKe keÀe jemlee yeleeles nQ~

efHeÀj pees efpelevee heg©<eeLe& keÀjs~... Deiej yeehe oslee nes lees efHeÀj meyekeÀes SkeÀ pewmee Jemee& efceuevee ®eeefnS~''

mee.yeeyee 13.07.2004 efjJee. heg©<eeLe& Deewj Yeei³e keÀe je]pe

heg©<eeLe& keÀjvee nj Deelcee keÀe keÀle&J³e nw Deewj heg©<eeLe& Devegmeej ner HeÀue efceuelee nw~ YetlekeÀeue ceW efkeÀ³es ie³es heg©<eeLe& keÀe HeÀue

ner Jele&ceeve keÀe Yeei³e nw Deewj Jele&ceeve ceW efkeÀ³es ie³es heg©<eeLe& keÀe HeÀue ner YeefJe<³e keÀe Yeei³e nesiee~ ³es heg©<eeLe& Deewj Yeei³e keÀe Deìtì

Deewj DeefJeveeMeer mecyevOe nw leLee efJeée-veeìkeÀ keÀe Deìue efve³ece nw efkeÀ [^ecee ceW Yeei³e efveef½ele nesles ngS Yeer GmekesÀ efueS heg©<eeLe&

DeJeM³e keÀjvee nesiee~ keÀesF& Yeer Deelcee efyevee heg©<eeLe& kesÀ Yeei³e keÀes hee veneR mekeÀleer~ Yeei³e efJeOeelee yeehe kesÀ Yeei³e osves keÀe efJeOeeve nw -

SkeÀ keÀoce heg©<eeLeea keÀe Deewj npeej keÀoce yeehe keÀer ceoo DeLee&led efyevee heg©<eeLe& kesÀ Yeei³e efJeOeelee yeehe Yeer keÀesF& Yeei³e veneR oslee nw~

``OeejCee veneR keÀj mekeÀles lees yeehe keÀnWies, FvekeÀer lekeÀoerj ceW jep³e-Yeei³e veneR nw~... jepeeF& ³eneB ner yeveleer nw~ jepeOeeveer ceW veewkeÀj-

®eekeÀj, ®eC[eue Deeefo meye ®eeefnS~ ³en jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~'' mee.yeeyee 3.11.04 efjJee. ``megneie Deewj Yeei³e keÀne peelee nw~... megneie meoe keÀe³ece jns, GmekesÀ efueS ®eej yeeleW - SkeÀ lees meowJe peerJeve keÀe GÎsM³e, otmeje

yeeheoeoe keÀe DeeosMe, leermeje mevosMe Deewj ®eewLee mJeosMe~... heg©<eeLe& keÀer keÀceer keÀes Yejves kesÀ efueS ³es ®eej Meyo meoe meeceves jKees~''

De.yeeheoeoe 14.5.70 heg©<eeLe&, Òeeefhle (megKe-ogKe) Deewj [^ecee keÀe je]pe

heg©<eeLe& Deelcee keÀe mJeYeeefJekeÀ mJeYeeJe nw Deewj heg©<eeLe& Devegmeej Òeeefhle DeJeM³e nesleer nw~ hejvleg [^ecee ceW heg©<eeLe& Deewj Òeeefhle

keÀer DeefJeveeMeer vetBOe nw~ [^eceevegmeej Deelcee keÀes efpeme mece³e pees megKe ³ee ogKe efceuevee neslee nw, Gme Devegmeej heg©<eeLe& DeLee&led keÀce&

DeJeM³e neslee nw ³ee keÀnW efkeÀ [^eceevegmeej Deelcee keÀe pees heg©<eeLe& ®euelee nw DeLee&led keÀce& neslee nw, Gme Devegmeej ner GmekeÀes megKe-ogKe

keÀer Òeeefhle nesleer nw~ hejvleg efJeMJe-veeìkeÀ ceW Deelcee keÀe heeì&, heg©<eeLe& Deewj Òeeefhle keÀe Devet"e mevlegueve nw, kegÀí Yeer Thej-veer®es veneR nes

mekeÀlee~ hejvleg DeeO³eelce ceW heg©<eeLe& Meyo Deelce-keÀu³eeCeeLe& efkeÀ³es ie³es keÀce& kesÀ efueS Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ ³eLeeLe& heg©<eeLe& nw ner

[^ecee kesÀ ³eLeeLe& je]pe keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes veäesceesne neskeÀj, v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee,

pees efmLeefle megKe Deewj ogKe oesveeW mes hejs nw DeLee&led keÀce&Yeesie nesles Yeer keÀce&Yeesie keÀer Jesovee mes cegkeÌle hejceevevoce³e nw~

Q. mebiece³egie megKeeW Deewj mele³egie kesÀ megKeeW kesÀ efueS SkeÀ ner heg©<eeLe& nw ³ee Deueie-Deueie heg©<eeLe& nw?

pees mebiece³egie kesÀ megKeeW keÀe GheYeesie keÀjlee nw, Jener mele³egie kesÀ megKeeW keÀe GheYeesie keÀj mekeÀlee nw~ mele³egie kesÀ megKe lees mebie-

ce³egie kesÀ megKeeW keÀe Òeefleefyecye cee$e nQ DeLee&led mebiece³egie kesÀ megKe ner mele³egie kesÀ megKeeW keÀe yeerpe nQ~ mebiece³egie kesÀ megKe Deefle ceneve nQ,

pees mebiece³egie kesÀ megKeeW keÀe GheYeesie keÀj ueslee nw, Gmes mele³egie kesÀ megKeeW kesÀ heg©<eeLe& keÀer keÀesF& DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~ FmeerefueS

iee³eve nw - mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe efo yesmì~ DeeeflcekeÀ mJeªhe hejceevevoce³e nw, efpemekeÀe ³eLeeLe& %eeve Deewj efmLeefle leLee Gme hejce-Deevevo

keÀer DevegYetefle mebiece³egie hej ner nesleer nw~ mele³egie ceW lees Deelcee keÀes DeeeflcekeÀ %eeve veececee$e neslee nw yeekeÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw,

FmeefueS Òeke=Àefle oemeer nesleer nw

``Deiej Deheves Devoj Yeer heg©<eeLe& keÀe Jee meHeÀuelee keÀe keÀesF& Dejceeve jn peelee nw lees FmekeÀe keÀejCe keÀneB ve keÀneB keÀesF& ve keÀesF&

HeÀjceeve veneR heeueve neslee nw~... mebkeÀuhe ªhe ceW Dejceeve DeLee&led GuePeve Dee³es lees ®eskeÀ keÀjes efkeÀ keÀewvemes HeÀjceeve keÀer keÀceer nw~...

nj keÀce& Deewj nj mece³e kesÀ efueS HeÀjceeve efceuee ngDee nw~'' De.yeeheoeoe 15.9.71

%eeveer let Deelcee Deewj ³eesieer let Deelcee keÀe je]pe

³eLeeLe& %eeveer Jen nw, efpemekeÀer OeejCee ceW %eeve nes~ %eeve keÀe ³eLeeLe& megKe DevegYeJe keÀjs, J³eJenej ceW %eeve nes~ Ssmes ner ³eesieer

Deelcee Jen nw, efpemekeÀes ³eesie keÀe heg©<eeLe& ve keÀjvee heæ[s DeLee&led ³eesie mJeYeeefJekeÀ nes~ ³eesie meoe ueiee jns, meoe Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe

ceW efmLele nes~ ³eLeeLe& %eeveer ³eesieer DeJeM³e nesiee Deewj ³eLeeLe& ³eesieer %eeveer Yeer DeJeM³e nesiee ke̳eeWefkeÀ %eeve Deewj ³eesie SkeÀ ner ieeæ[er kesÀ oes

heefn³es nQ, pees meceeveevlej ®eueles nQ~

``lees ®eskeÀ keÀjes - nj meypeskeÌì keÀes DevegYeJe ceW uee³ee nw? %eeve megvevee-megveevee lees menpe nw uesefkeÀve %eeve mJeªhe yevevee nw~ %eeve keÀes

mJeªhe ceW uee³ee lees mJele: ner nj keÀce& vee@uespeHegÀue DeLee&led vee@uespe keÀer ueeFì-ceeFì Jeeuee nesiee~ vee@uespe keÀes keÀne ner peelee nw ueeFì

Deewj ceeFì~'' De.yeeheoeoe 30.11.2003

``ceemìj veeuespeHegÀue kesÀ cegKe mes `vee ceeuetce' Meyo veneR efvekeÀuevee ®eeefnS~ peye me=efä kesÀ Deeefo,ceO³e,Devle keÀes leerveeW keÀeueeW keÀes peeve

ie³es nes, ceemìj veeuespeHegÀue yeve ie³es nes lees Ssmes ceemìj veeuespeHegÀue kesÀ cegKe mes ³en Meyo veneR efvekeÀue mekeÀlee efkeÀ vee ceeuetce~''

De.yeeheoeoe 5.03.71 cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle DeLee&led ieefle-meÃefle keÀe jepe

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~ nj Deelcee hejceOeece ceW cegefkeÌle ceW jnleer nw Deewj mele³egie

$eslee ceW meYeer Deelcee³eW Yeer peerJevecegefkeÌle ceW nesleer nQ Deewj keÀuhe kesÀ efnmeeye mes Yeer peerJevecegefkeÌle keÀe mece³e neslee nw~ Jewmes lees nj Deelcee

keÀe Deheves heeì& kesÀ efnmeeye mes DeeOee mece³e peerJevecegefkeÌle keÀe neslee nw DeLee&led peerJeve ceW nesles Yeer ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle nesleer nQ~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes neslee nw~ JeemleJe ceW cegefkeÌleOeece DeLee&le hejceOeece ceW

Deelcee keÀes cegefkeÌle keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR neslee nw, Jen DeelceeDeeW keÀer megmeghle DeJemLee nw Deewj mele³egie-$eslee ceW ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ

keÀejCe peerJevecegefkeÌle keÀe keÀesF& efJeMes<e DevegYeJe veneR neslee nw~ heg©<eesÊece mebiece³egie hej peye %eeve meeiej hejceelcee DeJeleefjle nesles nQ Deewj

Gvemes efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve efceuelee nw, leye Deelcee³eW %eeve meefnle Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejer

yeerpeªhe efmLeefle DeLee&led efveme¥keÀuhe efmLeefle ceW efmLele nes cegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj keÀce&³eesieer yevekeÀj F&éejer³e mesJee kesÀ keÀle&J³e

keÀes keÀjles ngS, efvee|JekeÀuhe efmLeefle ceW jnkeÀj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ ³es mebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner

³eLeeLe& DevegYeJe nw, efpemekeÀes Deelcee³eW ogKe kesÀ mece³e YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeo keÀjleer nw~

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw hejveleg ³es efJeée-veeìkeÀ megKe-ogKe, peerle-nej keÀe

Deveeefo-DeefJeveeMeer melele heefjJele&veMeerue Kesue nw, pees keÀuhe-keÀuhe hegvejeJe=Êe neslee nw FmeefueS meoe keÀeue kesÀ efueS cegefkeÌle ³ee peerJeve-

cegefkeÌle ceW keÀesF& Yeer Deelcee veneR jn mekeÀleer hejvleg keÀuhe ceW Fme efmLeefle keÀe DevegYeJe nj Deelcee keÀes DeJeM³e neslee nw, pees DeelceeDeeW keÀes

hejceelcee efhelee keÀe Jemee& nw~

hejceefhelee hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw~ Jen nj Deelcee keÀes efkeÀme ve efkeÀme ªhe ceW ³es

DevegYeJe DeJeM³e keÀjelee nw~ Yeues ner nce GmekeÀes peeves ³ee ve peeves~ Jen meJe& DeelceeDeeW keÀe yeehe nw, lees Gmes ³es DevegYeJe meJe& DeelceeDeeW

keÀes keÀjevee ner nw, FmeefueS ner Deelcee³eW YeefkeÌle ceeie& ceW GmekeÀes ³eeo keÀjleer nQ~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe %eeve Fme mebiece³egie hej ner

hejceelcee Üeje efceuelee nw, efpememes nce cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjles nQ~ ³es DevegYeJe cegefkeÌleOeece keÀer cegefkeÌle Deewj

mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle mes heoceiegCee Þesÿ Deewj Deevevoce³e nw~

``meYeer Deelcee³eW Meeefvle ®eenleer nQ~ DeYeer legce efMeJeyeeyee mes Meeefvle keÀe Jemee& ues jns nes~ yeehe keÀes ³eeo keÀjles-keÀjles legcekeÀes

MeeefvleOeece peevee nw peªj~ veneR ³eeo keÀjWies lees Yeer meye Deelcee³eW MeeefvleOeece pee³eWieer peªj~... pees ³eesieyeue mes heeJeve yeveWies, Jes

mele³egie ceW Dee³eWies~'' mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& lees Òeehle nesiee ner uesefkeÀve DeYeer kesÀ peerJeveyevOe mes peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe mele³egie mes Yeer

p³eeoe Þesÿ nw~ lees DeYeer Yeer Deheves %eeve Deewj ³eesie keÀer MeefkeÌle mes peerJevecegkeÌle DeJemLee keÀe DevegYeJe keÀjles nes~''

De.yeeheoeoe 5.12.78 heeìea

``efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW kesÀ cegefkeÌleoelee efveefceÊe Deehe nes ke̳eeWefkeÀ yeehe kesÀ meeLeer nes~ lees mece³e keÀer jHeÀleej ÒeceeCe DeYeer SkeÀ ner

mece³e FkeÀùe leerve mesJee³eW keÀjveer nw~ SkeÀ JeeCeer, otmeje mJe keÀer MeefkeÌleMeeueer efmLeefle Deewj leermeje Þesÿ ©neveer Jee³eye´sMeve mes~''

De.yeeheoeoe 17.3.03

``efoueejece kesÀ efoue ceW Deehe mecee³es ngS jnWies Deewj DeehekesÀ efoue ceW efoueejece mecee³ee ngDee nw lees efkeÀmeer Yeer ªhe keÀer cee³ee ®eens met#ce,

®eens je@³eue ªhe ceW, ®eens ceesìs ªhe ceW Dee veneR mekeÀleer~ mJehve Deewj mebkeÀuhe cee$e Yeer cee³ee Dee veneR mekeÀleer~ cesnvele mes cegkeÌle nes

pee³eWies vee~... cesnvele-cegkeÌle ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe 19.03.2000

``³en lees ye®®eeW keÀes hekeÌkeÀe nw vee efkeÀ efpelevee nce yeehe keÀes ³eeo keÀjWies, Glevee heefJe$e yeveWies~ efpelevee nce De®íe ìer®ej yeveWies, Glevee

Tb®e heo hee³eWies~ yeehe legcekeÀes heæ{evee efmeKeeles nQ, legcekeÀes efHeÀj DeewjeW keÀes efmeKeevee nw~... ìer®ej ªhe ceW me=efä-®e¬eÀ keÀer vee@uespe osveer

heæ[leer nw~... osn meefnle osn kesÀ meJe& Oece& íesæ[ cegPes ³eeo keÀjves mes legce heeJeve yeveWies Deewj Deheves Iej cegefkeÌleOeece ®eues pee³eWies~...

peerJevecegefkeÌle keÀe ceoej heæ{eF& hej nw, cegefkeÌle keÀe ceoej ³eeo hej nw~'' mee.yeeyee 23.11.04 efjJee. ``SkeÀ DeebKe ceW cegefkeÌle, SkeÀ ceW peerJevecegefkeÌle~ lees efJeveeMe cegefkeÌle keÀe iesì Deewj mLeehevee peerJevecegefkeÌle keÀe iesì nQ, lees oesveeW DeebKeeW mes

³en efoKeeF& oW efkeÀ ³en hegjeveer ogefve³ee peeves Jeeueer nw - DeehekesÀ vewve Deewj cemlekeÀ ³en yeesueW~'' De.yeeheoeoe 19.7.72

``cegefkeÌle keÀer DeJemLee keÀe Deiej DevegYeJe keÀjles nes lees cegkeÌle nesves kesÀ yeeo peerJeve-cegefkeÌle keÀe DevegYeJe Dee@ìescesefìkeÀueer nes peelee nw~...

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe DeYeer keÀjvee nw ve efkeÀ YeefJe<³e ceW~... Jen nw Þesÿ keÀceeX keÀer ÒeejyOe uesefkeÀve Þesÿ keÀce& lees DeYeer nesles

nQ vee, lees Òeeefhle keÀe Yeer DevegYeJe DeYeer nesiee vee~'' De.yeeheoeoe 11.7.72

ye´ïee keÀe jepe / ye´ïee kesÀ DeefmlelJe DeLee&led kewÀmes efMeJeyeeyee keÀer ye´ïee leve ceW ÒeJesMelee Deewj ye´ïee veecekeÀjCe keÀe je]pe

ye´ïee keÀes me=efä keÀe j®elee keÀne peelee nw hejvleg ye´ïee keÀewve nw, ye´ïee me=efä keÀe j®elee nw lees ye´ïee keÀe Yeer lees keÀesF& j®elee nesiee,

Jen keÀewve nw? me=efä keÀes Deveeefo-DeefJeveeMeer keÀne peelee nw lees ye´ïee GmekeÀe j®elee kewÀmes nw? ³es meye yeeleW GuePeer ngF& Leer, efpevekeÀe

³eLeeLe& %eeve efkeÀmekeÀes Yeer veneR nw~ kesÀJeue keÀnves cee$e ner keÀnles jnles nQ~ DeYeer hejceelcee ves ner ³es meye %eeve efo³ee nw efkeÀ ceQ Fme leve ceW

ÒeJesMe neskeÀj Fme me=efä keÀer veF& keÀuece ueieelee ntB Deewj FvekeÀe veece ye´ïee jKelee ntB~ ye´ïee keÀe ner S[ce, Deeoce, Deeefo-osJe kesÀ ªhe ceW

Dev³e OeceeX ceW Yeer JeCe&ve nw hejvleg ³eLeeLe&lee keÀe efkeÀmekeÀes helee veneR nw~

``yeehe keÀnles nQ - efove-Òeefleefove legcekeÀes ieg¿e les ieg¿e yeeleW megveelee ntB~ Deeies ceeuetce Lee ke̳ee efkeÀ ceele-efhelee efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw?

efhelee mes Jemee& efceuelee nw ye´ïee Üeje~ ceelee Yeer ®eeefnS vee ke̳eeWefkeÀ legce ye®®eeW keÀes S[e@hì keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 24.9.04 efjJee. ``Òepeeefhelee ye´ïee keÀes keÀnles nQ DeLee&led Òepee keÀes j®eves Jeeuee~ hejvleg GvekeÀes YeieJeeve veneR keÀn mekeÀles~ YeieJeeve Òepee veneR j®eles nQ~

YeieJeeve kesÀ lees meye Deelcee³eW ye®®es nQ~... legcekeÀes YeieJeeve ves ye´ïee yeehe Üeje S[e@hì efkeÀ³ee nw~... FvekeÀes Òepeeefhelee ye´ïee leye keÀnles

nQ, peye FveceW efMeJeyeeyee ves ÒeJesMe efkeÀ³ee nw~'' mee.yeeyee 18.09.04 efjJee. ye´ïee, ye´ïee leye ner keÀnueelee nw, peye Fme leve ceW hejceelcee ÒeJesMe keÀjles nQ~ ye´ïee yeeyee keÀer Deelcee Next to God nw DeLee&led

DeelceeDeeW ceW otmeje vecyej ye´ïee keÀe ner nw, FmeefueS GvekesÀ keÀce&-mebmkeÀej Yeer hejceelcee kesÀ meceeve ner nesves ®eeefnS Deewj nQ Yeer~ meejs

keÀuhe ceW heeì& yepeeves kesÀ yeeo peye hejceelcee GvekesÀ leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ lees Jes legjvle Deheveer Gme efmLeefle keÀes Òeehle keÀj uesles nQ~

efMeJeyeeyee ves ner ye´ïee yeeyee keÀe ye´ïee veece jKee nw Deewj ye´ïee kesÀ Üeje nce ye´eïeCeeW keÀes pevce efo³ee nw~ ye´ïee meejs keÀuhe-Je=#e keÀe Deeefo

efhelee nw, FmeefueS Dev³e Oece& Jeeues Yeer ye´ïee keÀes efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW ceeveles nQ~ ye´ïee keÀes ûesì-ûesì ûesC[ HeÀeoj keÀnles nQ~ ye´ïee Üeje

ner efMeJeyeeyee veF& me=efä keÀer j®evee j®eles nQ~ henues ye´eïeCeeW keÀer j®evee j®eles nQ Deewj ye´eïeCe ner osJelee yeveles nQ~ veF& ogefve³ee j®eves kesÀ

efueS ye´ïee Üeje ner efMeJeyeeyee ©ê ieerlee %eeve ³e%e keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj ³e%e keÀer mecYeeue kesÀ efueS ye´eïeCeW keÀer j®evee j®eles nQ~

``Deepe yeeheoeoe keÀer Deeheme ceW Jeleve ceW ªn©neve ®eueer~ kewÀmes oesveeW SkeÀ-oes ceW ªn-©neve keÀjWies? pewmes ³eneB Fme ogefve³ee ceW Deehe

ueesie `ceesvees SeEkeÌìie' keÀjles nes vee!... meekeÀejer ogefve³ee ceW SkeÀ Deelcee oes heeì& yepeeleer nw Jewmes ner yeehe-oeoe oes Deelcee³eW SkeÀ Mejerj

mes ªn©neve keÀjles nQ~'' De.yeeheoeoe 19.03.2000

``Òepeeefhelee ye´ïee keÀe veece lees yeeuee nw~... ye´ïee keÀe efove Deewj jele ieeF& peeleer nw ke̳eeWefkeÀ ye´ïee ner hetjs ®e¬eÀ ceW Deeles nQ~ DeYeer legce

ye´eïeCe nes, efHeÀj osJelee yeveWies~ cegK³e lees ye´ïee ngDee vee~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee.

``Deiej ³en ye´ïee veneR neslee lees efMeJeyeeyee Yeer veneR neslee~ Deiej keÀesF& keÀns efkeÀ nce lees efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjles nQ, ye´ïee keÀes veneR~

hejvleg efMeJeyeeyee yeesueWies kewÀmes?... DeYeer legce efMeJeyeeyee kesÀ meccegKe yew"s nes~ efHeÀj pees mecePeles nQ ye´ïee lees kegÀí veneR lees GvekeÀer ke̳ee

ieefle nesieer? ogie&efle keÀes hee uesles nQ~ ceveg<³e lees hegkeÀejles nQ - Dees iee@[ HeÀeoj, efHeÀj iee@[ HeÀeoj megvelee nw ke̳ee? keÀnles nQ - Dees

efueyejsìj DeeDees lees ke̳ee JeneB mes ner efueyejsì keÀjWies? keÀuhe-keÀuhe kesÀ heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner yeehe Deeles nQ~ efpemeceW Deeles nQ

GvekeÀes ner Gæ[e oW lees ke̳ee keÀnWies?'' mee.yeeyee 21.12.04 efjJee. ye´ïee kesÀ 84 pevceeW Deewj hejceelcee kesÀ ye´ïee leve ceW ÒeJesMe nesves keÀe jepe

hejceelcee ner ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj ye´ïee yeeyee kesÀ 84 pevceeW keÀe je]pe yeleeles nQ~ ye´ïee kesÀ meeLe ye´eïeCeeW kesÀ 84 pevceeW keÀe

je]pe Yeer mecePe ceW Dee ner peelee nw~ ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW FmekeÀe JeCe&ve nw efkeÀ hejceelcee DeekeÀj ye´ïee kesÀ pevceeW keÀe je]pe yeleeles nQ, Yeues ner

GmeceW veece Depeg&ve keÀe efoKee³ee nw~ ye´ïee ner Depeg&ve nw Deewj hejceelcee keÀes Þeerke=À<Ce kesÀ ªhe ceW efoKee³ee nw~ SkeÀ Deelcee kesÀ meejs keÀuhe

ceW DeefOekeÀ mes DeefOekeÀ 84 pevce nes mekeÀles nQ, GmeceW Yeer hetjs 84 pevce Deewj hetje mece³e ye´ïee yeeyee keÀe ner nw~ Deewj lees meYeer kesÀ pevce

keÀe mece³e vecyejJeej keÀce neslee peelee nw~

``ceQ FvekesÀ leve ceW ÒeJesMe keÀjlee nB, efpemeves hetjs 84 pevce efue³es nQ~ Deye ³es Yeer heeJeve yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjles nQ~... ³es peeveles nQ yeeyee

nceejs yeepet ceW yew"e nw, cesje yeeyee nw vee, cesjs Iej ceW yew"e nw~... HeÀmì& mees ueemì, ueemì mees HeÀmì&~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``³en 84 pevceeW keÀer keÀneveer nw~ YeieJeevegJee®e nw vee Depeg&ve kesÀ Òeefle efkeÀ legce Deheves pevceeW keÀes veneR peeveles nes~ SkeÀ keÀes ner ke̳eeW keÀnles

nQ? ke̳eeWefkeÀ SkeÀ keÀer ieejvìer nw~... meye ye®®es lees hetjs 84 pevce uesves Jeeues veneR nw~... FvekeÀer lees meìxve nw~... ceQ FvekesÀ efueS keÀnlee

ntB, efpevekesÀ efueS legcekeÀes Yeer meìxve nw~'' (SkeÀ kesÀ yeeo nj Deelcee hetjs 84 pevce mes kegÀí ve kegÀí mece³e keÀce lees DeJeM³e nes

pee³esiee) mee.yeeyee 19.02.2005 efjJee. Deelcee³eW DeefJeveeMeer nQ Deewj hejceelcee Yeer DeefJeveeMeer nw lees hejceelcee efhelee kewÀmes nw, GmekeÀe je]pe

hejceelcee Fme Oeje hej DeekeÀj ye´ïee Üeje DeelceeDeeW keÀes ieeso keÀe ye®®ee yeveeles nQ Deewj GvekeÀes Jemex ceW mJeie& keÀe jepeYeeie osles

nQ, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe pevceefme× DeefOekeÀej osles nQ FmeefueS hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe yeehe keÀnueelee nw Deewj Deelcee³eW ye®®es

keÀnueeleer nQ~ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& nj Deelcee keÀes pevceefme× DeefOekeÀej kesÀ ªhe ceW hejceelcee mes efceuelee nw~ pees Deelcee³eW

[e³ejskeÌì ye´ïee kesÀ ye®®es veneR yeveles, Jes Yeer Fv[e³ejskeÌì ye´ïee kesÀ ye®®es ner nQ Deewj efMeJeyeeyee Üeje cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& heeles ner

nQ~

hejceelce kesÀ ceele-efhelee yeveves keÀe je]pe

ieeles nQ - legce ceele-efhelee nce yeeuekeÀ lesjs~ hejvleg hejceelcee kewÀmes ceele-efhelee nw, ³en keÀesF& veneR peeveles nQ~ keÀesF& Deelcee keÀe

leve ³ee lees ceelee keÀe nesiee ³ee efhelee keÀe nesiee DeLee&led Jen ³ee lees ceelee nesieer ³ee efhelee nesiee, oesveeW veneR nes mekeÀlee hejvleg hejceelcee keÀes

ceelee-efhelee keÀnles nQ lees Jen kewÀmes ceele-efhelee oesveeW nw, FmekeÀe je]pe Yeer yeehe ner yeleueeles nQ Fme leve ceW hejceelcee ÒeJesMe keÀjles nQ lees

hejceelcee Fme leve mes efhelee kesÀ ªhe ceW Jemee& Yeer osles nQ lees ceelee kesÀ ªhe ceW ye®®eeW keÀes S[e@hì keÀj heeuevee Yeer keÀjles nQ~ efHeÀj efMeJeyeeyee

keÀes efhelee keÀnles nQ lees ye´ïee keÀes ceelee Yeer keÀnles nQ hejvleg oesveeW keÀe leve SkeÀ ner nw, FmeefueS ceelee-efhelee oesveeW nw~

``yeehe ves Fme ceelee Üeje legce meyekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw~ efMeJeyeeyee keÀnles nQ ceQ Fme cegKe Üeje legce ye®®eeW keÀes %eeve-otOe efheueelee ntB~''

mee.yeeyee 08.9.04 efjJee. ``Yeejle ceW ner legce hejceelcee keÀes ceele-efhelee keÀnkeÀj yegueeles nes~... Yeejle keÀes ner ceoj keÀvì^er keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ ³eneB ner

efMeJeyeeyee ceele-efhelee kesÀ ªhe ceW heeì& yepeeles nQ~'' mee.yeeyee 8.7.05 efjJee.

``SkeÀ-SkeÀ yeele mecePeves mes legce ye®®eeW keÀes yengle KegMeer nesveer ®eeefnS~... ye®®ee HeÀeoj keÀns Deewj keÀYeer efceues ner veneR lees Jen HeÀeoj

kewÀmes nes mekeÀlee! yeehe meejer ogefve³ee kesÀ ye®®eeW keÀer DeeMe hetCe& keÀjles nQ~ meyekeÀer keÀecevee jnleer nw efkeÀ nce MeeefvleOeece pee³eW~ Deelcee keÀes

Dehevee Iej ³eeo heæ[lee nw~'' mee.yeeyee 22.7.04 efjJee. Q. meJe& Deelcee³eW yeehe kesÀ ye®®es nQ lees Jes meye keÀye Deewj keÀneB Deewj kewÀmes yeehe mes efceueleer nQ?

peieleefhelee Deewj hejceefhelee keÀe je]pe

hejceefhelee hejceelce nw meJe& DeelceeDeeW keÀe yeehe Deewj peieleefhelee ye´ïee nw meJe& peerJeelceeDeeW keÀe yeehe~ ³en jepe Yeer yeehe ves

mecePee³ee nw~ ye´ïee keÀes meYeer OeceeX keÀe Deeefo efhelee efheleecen keÀne peelee nw~

``peieleefhelee keÀe ìeFefìue ye´ïee keÀe ner nw~ efpelevee ner peiele keÀe h³eeje, Glevee ner peiele mes v³eeje yeve DeYeer DeJ³ekeÌle ªhe ceW HeÀe@uees

DeJ³ekeÌle efmLeefle YeJe keÀe hee" heæ{e jns nQ~ efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀe Ssmee Deewj Flevee v³eejeheve keÀe heeì& veneR neslee~''

De.yeeheoeoe 19.12.85 peieocyee Deewj peieleefhelee keÀe je]pe

peiele Fme efJeée keÀes ner keÀne peelee nw, lees peieocyee Deewj peieleefhelee Yeer ³eneB ner neWies~ ³es ye´ïee Deewj mejmJeleer ner peiele efhelee

Deewj peieocyee nQ~ DeelceeDeeW keÀe Deveeefo efhelee efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee ye´ïee leve ceW ÒeJesMe keÀj ye´ïee, mejmJeleer Deewj ye®®eeW keÀes

j®eles nQ Deewj ye´ïee-mejmJeleer keÀes peieleefhelee Deewj peieocyee kesÀ ªhe ceW Òeefleefÿle keÀjles nQ~ ye´ïee Deewj mejmJeleer veece Yeer efMeJeyeeyee ves

ner GvekeÀes efo³es nQ~

``³en nQ peiele-Decyee Deewj peiele-efhelee~ YeejleJeemeer ner ³eeo keÀjles nQ - legce ceele-efhelee... yejesyej DeYeer megKe Ievesjs efceue jns nQ,

efHeÀj pees efpelevee heg©<eeLe& keÀjs~'' mee.yeeyee 9.12.04 efjJee. ``ye´ïee keÀes ef¬eÀ³esìj keÀnles nQ lees pees Yeer YekeÌle nQ, %eeveer nQ, De%eeveer nQ uesefkeÀve ye´eojer lees Jes Yeer nQ vee~... heefjJele&ve ceW ueeves kesÀ efueS

ke̳ee keÀjvee heæ[siee? nj ®eerpe keÀes ueewefkeÀkeÀ mes DeueewefkeÀkeÀ ceW heefjJele&ve keÀjvee nw~... Deheveer ¢efä-Je=efÊe, mce=efle, mecheefÊe, mece³e

meyekeÀes heefjJele&ve ceW ueeDees~'' De. yeeheoeoe 28.11.1969

ye´ïee Deewj ye´ïee-mejmJeleer keÀe je]pe

ye´ïee keÀes %eeve keÀe osJelee Deewj mejmJeleer keÀes %eeve keÀer osJeer keÀne peelee nw~ FmeefueS ner ye´ïee kesÀ neLe ceW ®eejes Jeso efoKeeles nQ,

GvekesÀ ®eej cegKe efoKeeles nQ Deewj mejmJeleer kesÀ neLe ceW %eeve keÀe ÒeleerkeÀ JeerCee efoKeeles nQ~ hejvleg ye´ïee-mejmJeleer keÀe Deeheme ceW ke̳ee

mecyevOe nw, FmekesÀ efJe<e³e ceW efkeÀmekeÀes ³eLeeLe& %eeve veneR nw, FmeefueS J³eLe& keÀer YeÏecekeÀ ceveie{ble yeeleW yeleeles nQ~ DeYeer efMeJeyeeyee ves oesveeW

efkeÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw efkeÀ mejmJeleer ye´ïee keÀer S[e@hìs[ ye®®eer nw, GvekeÀe mecyevOe yeehe Deewj ye®®eer keÀe nw, pees ner mele³egie

ceW veeje³eCe Deewj ue#ceer yeveles nQ~ DeYeer efMeJeyeeyee ves %eeve keÀe keÀue<e ceeleeDeeW-yenveeW hej jKee nw, efpeveceW cegK³e mejmJeleer nw~

``peieocyee keÀes ceelee-ceelee lees keÀnles hejvleg Jen keÀewve nw?... peieocyee nw ye´eïeCeer, ye´ïee keÀer yesìer mejmJeleer~ ceveg<³e Leesæ[s ner ³en je]pe

peeveles nQ~'' mee.yeeyee 4.12.04 efjJee. yesno kesÀ efove Deewj jele DeLee&led ye´ïee kesÀ efove Deewj ye´ïee keÀer jele keÀe je]pe

yesno kesÀ efove Deewj jele keÀes ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀer jele Yeer keÀne peelee nw hejvleg ³es efove Deewj jele ke̳ee nw Deewj ke̳eeW

FvekeÀes efove Deewj jele keÀer meb%ee oer ieF& nw, FmekeÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ Fme me=efä-®e¬eÀ keÀe henuee DeeOee Yeeie DeLee&led

mele³egie-$eslee efove DeLee&led %eeve ÒekeÀeMe keÀe mece³e Deewj otmeje DeeOee Yeeie DeLee&led Üehej-keÀefue³egie jele DeLee&led De%eeve DebOekeÀej keÀe

mece³e keÀnueelee nw~ FmekeÀes ner ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀer jele kesÀ ªhe ceW iee³eve keÀjles nQ~ ye´ïee keÀe efove Deewj jele mees ye´eïeCeeW keÀe

efove Deewj jele~ jele Deewj efove kesÀ yeer®e neslee nw keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie DeLee&led Dece=leJesuee keÀe megneJevee mece³e, peye %eeve-met³e&

hejceelcee Gefole neskeÀj %eeve ÒekeÀeMe mes jele keÀes efove yeveeles nQ~

Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ Kesue keÀes efove-jele, peerle-nej, megKe-ogKe keÀe Kesue keÀne peelee nw~ efove %eeve DeLee&led ÒekeÀeMe keÀe

ÒeleerkeÀ nw Deewj jele De%eevelee DeLee&led DebOekeÀej keÀe ÒeleerkeÀ nw~ mebiece³egie nw Dece=leJesuee peye efove Deewj jele oesveeW keÀe mebiece neslee nw,

oesveeW keÀe %eeve neslee nw~ mebiece³egie hej %eeve meeiej yeehe DeekeÀj ye´ïee keÀes Fme mel³e keÀe %eeve osles nQ, FmeefueS ye´ïee keÀe ner efove Deewj

jele keÀne peelee nw, efJe<Ceg keÀe veneR ke̳eeWefkeÀ efJe<Ceg keÀes Fme mel³e keÀe %eeve ner veneR neslee nw~ ye´ïee kesÀ Üeje ner nce meyekeÀes ³es %eeve

efceuelee nw~

hejceOeece ceW lees efove Deewj jele keÀe ÒeÍe>> ner veneR G"lee ke̳eeWefkeÀ JeneB met³e&-®eebo ner veneR nQ, efove Deewj jele Fme meekeÀej me=efä ceW

nesles nQ~ JeemleJe ceW yesno keÀe efove Deewj yesno keÀer jele nj Deelcee kesÀ efueS GmekesÀ heeì& kesÀ Devegmeej neslee nw ke̳eeWefkeÀ nj Deelcee keÀe

Deheves mece³e Deewj heeì& kesÀ Devegmeej megKe-ogKe keÀe heeì& ®euelee nw~ me=efä-®e¬eÀ kesÀ efnmeeye mes ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀer jele nesleer nw

ke̳eeWefkeÀ hetjs ®e¬eÀ ceW GvekeÀe ner heeì& nw~

``³en pees 5 npeej Je<e& keÀe ®e¬eÀ nw, GmeceW megKe Deewj ogKe keÀe Kesue nw~ megKe keÀes keÀne peelee nw efove, ogKe keÀes keÀne peelee nw jele

Deewj efove kesÀ yeer®e ceW Deelee nw mebiece~'' mee.yeeyee 9.10.04 efjJee. ``Deye efJe<Ceg keÀer jele DeLeJee efove ke̳eeW veneR keÀnles~ JeneB FvekeÀes Yeer %eeve ner veneR~ legcekeÀes JeneB ³en helee veneR jnlee nw~ ye´eïeCeeW keÀes

ceeuetce nw leye yelee³ee peelee nw - ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀer jele~... efMeJe yeeyee keÀe efove Deewj jele veneR keÀnWies~''

mee.yeeyee 28.6.72 efjJee. ye´ïee mees efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg mees ye´ïee DeLee&led ye´ïee Deewj ke=À<Ce keÀe je]pe

ye´ïee keÀer Deelcee ner mele³egie kesÀ ÒeLece pevce ceW Þeerke=À<Ce Deewj ieÎer hej yew"ves kesÀ yeeo veeje³eCe yeveleer nw Deewj veeje³eCe keÀes

efJe<Ceg keÀe DeJeleej keÀne peelee nw~ Jener efJe<Ceg keÀer Deelcee Deefvlece pevce ceW ye´ïee yeveleer nw~ Fme ÒekeÀej ye´ïee mees efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg mees

ye´ïee yevelee nw~ Fme mel³e keÀe %eeve DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw Deewj ye´ïee keÀes efJe<Ceg yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjeles nQ~

``yeehe ves legcnejer yegef× keÀe leeuee Keesuee nw~ ye´ïee Deewj efJe<Ceg keÀe je]pe Yeer mecePee³ee nw~... Òepeeefhelee ye´ïee Deeefo osJe nw, GvekeÀes

Debûespeer ceW keÀnWies ûesì-ûesì ûesC[ HeÀeoj~... ³en peªj meyekeÀes ceeuetce nesvee ®eeefnS efkeÀ Yeejle yeæ[s les yeæ[e leerLe& nw, peneB yesno keÀe yeehe

Deeles nQ Deewj meJe& DeelceeDeeW keÀer ieefle-meÃefle keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 25.9.04 efjJee. ``yeehe ves mJeie& keÀe HeÀeGC[sMeve lees ueiee efo³ee nw~... mele³egie keÀer mLeehevee yeehe ves keÀer nw, efHeÀj legce Dee³eWies lees mJeie& keÀer jepeOeeveer

efceue pee³esieer~ yeekeÀer mJeie& keÀer DeesheeEveie mesjerceveer keÀewve keÀjsiee? yeehe lees JeneB Deeles veneR~'' mee.yeeyee 09.09.2004 efjJee. ``MeeðeeW ceW efueKee nw efJe<Ceg keÀer veeYeer mes ye´ïee efvekeÀuee, efHeÀj ye´ïee kesÀ neLe ceW Meeðe os efo³es nQ~ Deye efJe<Ceg keÀer veeYeer mes ye´ïee kewÀmes

efvekeÀueles nQ, efkeÀlevee jepe nw~ ye´ïee mees efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg mees ye´ïee yeveles nQ~ ye´ïee keÀes efJe<Ceg yeveves ceW meskesÀC[ ueielee nw~''

mee.yeeyee 20.07.2005 efjJee. Q. mJeie& keÀer DeesheeEveie mesjerceveer keÀewve keÀjsiee?

peªj mJeie& keÀe HeÀmì& efÒevme Þeerke=À<Ce ner keÀjsiee~ M³eece-megvoj keÀe je]pe

peye Deelcee hejceOeece mes Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nw lees meleesÒeOeeve hetCe& heeJeve DeLee&led megvoj nesleer nw hejvleg heb®e lelJeeW

keÀer osn ceW ÒeJesMe keÀjles ner Deelcee keÀer keÀuee³eW keÀce nesves ueieleer nQ Deewj Devle ceW Jen leceesÒeOeeve heeflele DeLee&led M³eece yeve peeleer nw~

Þeerke=À<Ce me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo ceW hejceOeece mes Deeves Jeeuee DeLee&led mele³egie kesÀ Deeefo ceW ÒeLece jepekegÀceej nw, pees henues-henues ³eesieyeue

mes pevce ueslee nw~ Þeerke=À<Ce keÀes ner mechetCe& heeJeve keÀnWies Deewj GvekeÀer Deelcee ner Deefvlece pevce ceW meyemes heeflele yeveleer nw hejvleg heeflele

yeveves keÀe YeeJe-DeLe& ke̳ee nw, Jen Deueie yeele nw~ FmeefueS M³eece-megvoj Þeerke=À<Ce keÀes ner keÀne peelee nw~

Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee pees Deheves 84JeW pevce ceW leceesÒeOeeve M³eece yeveleer nw, GvekeÀes ner hejceelcee efhelee DeekeÀj efHeÀj megvoj

yeveeles nQ~ DeYeer ye´ïee yeeyee ner ÒeLece ceveg<³e nQ, pees ceveg<³e mes HeÀefjMlee yeves nQ Deewj efHeÀj osJelee yeveWies DeLee&led Þeerke=À<Ce yeveWies~

JeemleJe ceW peye M³eece nQ lees GvekeÀes ye´ïee Yeer veneR keÀn mekeÀles, Gme mece³e GmekeÀe veece oeoe uesKejepe ner keÀnWies ke̳eeWefkeÀ oeoe

uesKejepe kesÀ leve ceW peye hejceelcee ÒeJesMe keÀjles nQ, leye GvekeÀe veece ye´ïee jKeles nQ Deewj peye ye´ïee yeveles nQ leye lees M³eece mes megvoj

yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjles nQ~ FmeefueS M³eece-megvoj ye´ïee yeeyee keÀes keÀne pee mekeÀlee nw ke̳eeWefkeÀ Jes ner M³eece nQ Deewj megvoj yeveves keÀe

heg©<eeLe& keÀjles nQ lees Gme mece³e GveceW oesveeW iegCeeW keÀe meceeJesMe nw~

``M³eece Deewj megvoj, FvekeÀe veece Yeer Ssmee jKee ngDee nw~ hejvleg ceveg<³e DeLe& veneR mecePeles nQ~ ke=À<Ce keÀer Yeer keÌueer³ej mecePeeveer efceueleer

nw~... YeieJeeve efkeÀlevee vee@uespeHegÀue, mecePeoej yeveeles nQ~... heeJeve nQ lees ue#ceer-veeje³eCe veece nw Deewj heeflele nQ lees ye´ïee veece nw~

ye´ïee keÀe efove Deewj ye´ïee keÀer jele keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 17.11.04 efjJee. ``yeehe ves M³eece Deewj megvoj keÀe Yeer je]pe mecePee³ee nw~ legce Yeer mecePeles nes - DeYeer nce megvoj yeve jns nQ, henues M³eece Les~... legce

DeYeer heg©<eesÊece mebiece³egie hej Dee ie³es nes~'' mee.yeeyee 27.06.2005 efjJee. ``Þeerke=À<Ce keÀes M³eecemegvoj ke̳eeW keÀnles nQ? FmekeÀe DeLe& yeehe kesÀ efmeJeeS keÀesF& yelee veneR mekesÀ~... ke=À<Ce meebJeje Leesæ[s ner neslee nw~

veece-ªhe lees yeoue peelee nw vee~ Deelcee meebJejer yeveleer nw~... yeehe ves 84 pevceeW keÀe je]pe Yeer mecePee³ee nw~ yeehe ner DeekeÀj meye je]pe

mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 11.10.04 efjJee. ``yeehe ves mecePee³ee nw - %eeve mes nesleer nw meÃefle~ meÃefle Yeer meyekeÀer nesleer nw, ogie&efle Yeer meyekeÀer nesleer nw~ ... pees vecyejJeve megvoj, Jener

vecyej ueemì leceesÒeOeeve M³eece yevee nw~ ... legce Dee³es nes mJeie&Jeemeer megvoj yeveves kesÀ efueS~'' mee.yeeyee 7.5.05 efjJee. ``yeehe ves M³eece Deewj megvoj keÀe Yeer je]pe mecePee³ee nw~ legce Yeer mecePeles nes - DeYeer nce megvoj yeve jns nQ, henues M³eece Les~... legce

DeYeer heg©<eesÊece mebiece³egie hej Dee ie³es nes~'' mee.yeeyee 27.06.2005 efjJee. ye´ïee keÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW Deewj ®elegceg&Ke keÀe je]pe

ye´ïee keÀer DeveskeÀ Yegpee³eW efoKeeles nQ, ye´ïee keÀes cegKe Yeer ®eej efoKeeles nQ hejvleg FmekeÀer JeemleefJekeÀlee ke̳ee nw - ³en keÀesF& veneR

peevelee nw, pees DeYeer yeeyee ves yeleeF& nw~ ye®®es keÀes Yeer yeehe keÀer Yegpee keÀne peelee nw~ meejer ogefve³ee keÀer Deelcee³eW ye´ïee yeeyee kesÀ ye®®es nQ

Deewj pees meekeÀej ceW GvekesÀ ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ, Jes Òel³e#e ceW ye®®es keÀnueeles nQ, pees GvekesÀ efoJ³e keÀle&J³e ceW men³eesieer yeveles nQ, Jes

meYeer ye®®es GvekeÀer Yegpee³eW nQ~ ye´ïee keÀes ®eejes ³egieeW Deewj ®eejes efoMeeDeeW keÀe %eeve nw, FmeefueS GvekesÀ ®eej cegKe efoKee³es ie³es nQ~ keÀneB

ye´ïee kesÀ leerve cegKe keÀe Yeer iee³eve nw DeLee&led ye´ïee keÀes ner mebiece³egie hej YetlekeÀeue, Jele&ceeve mebiece³egie Deewj YeefJe<³e keÀe %eeve hejceelcee

kesÀ Üeje efceuelee nw~

``meekeÀej yeehe ye´ïee keÀer DeveskeÀ Yegpee³eW Òeefme× nQ~ ... jeFì nsC[ keÀer efJeMes<elee meoe mJe®í DeLee&led Meg× Deewj Þesÿ nw~... jeFì

nsC[ meoe Þesÿ keÀe³e& DeLe& mJe³eb keÀes efveefceÊe mecePekeÀj ®eueles nQ~'' De.yeeheoeoe 6.02.76

meekeÀej ye´ïee yeehe kesÀ meekeÀej meeLe keÀe je]pe

meekeÀej ye´ïee yeehe kesÀ meekeÀej meeLe keÀe efkeÀlevee cenlJe nw Deewj meekeÀej keÀe meeLe ke̳ee Deewj kewÀmes nw, GmekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves

DeYeer yelee³ee nw~

``pees ³eneB Deheves peerJeve ceW peerJeve kesÀ Deeefo mes Devle lekeÀ yeehe kesÀ meeLe jns nQ DeLee&led yegef׳eesie mes meeLe jns nQ, meekeÀej ªhe ceW meeLe

jnvee - ³en lees uekeÀ nw~... HeÀmì& Deelcee kesÀ meceeve veMee Deewj KegMeer nesieer~... DeYeer keÀe meeLe efveYeeves keÀe DeeOeej meejs keÀuhe kesÀ

meeLe keÀe DeeOeej yeve peelee nw~'' De.yeeheoeoe 12.10.75

ye´ïee yeeyee keÀer mechetCe&lee Deewj mecehe&Celee keÀe je]pe efMeJeyeeyee Fme Oeje hej DeJeleefjle neskeÀj %eeve oskeÀj Deewj jepe³eesie efmeKeueekeÀj osJelee yeveves keÀe heg©<eeLe& keÀjeles nQ, efpeme

heg©<eeLe& ceW ye´ïee yeeyee meyemes DeûeCeer nQ Deewj meyemes Þesÿ heg©<eeLe& keÀjkesÀ meyemes henues mechetCe& yeveles nQ~ FmeefueS efMeJeyeeyee heg©<eeLe& ceW

ye´ïee yeeyee keÀes HeÀe@uees keÀjves keÀer ÒesjCee osles nQ~ ye´ïee yeeyee kesÀ ceneve l³eeie, DeKeC[ lehem³ee Deewj mesJee leLee leve-ceve-Oeve keÀer

mecehe&Celee, efpemekesÀ Üeje ye´ïee yeeyee ves mechetCe&lee keÀes hee³ee nw, GmekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~

``legcekeÀes heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee efMeJeyeeyee nw~ osnOeejer meye heg©<eeLe& keÀjles nQ~ ³en Yeer osnOeejer nw, FvekeÀes Yeer efMeJeyeeyee heg©<eeLe& keÀjeles

nQ~... legcekeÀes Þeercele osves Jeeuee efMeJeyeeyee nw~ ³en ye´ïee keÀer cele veneR nw~ ³en lees heg©<eeLeea nw hejvleg FvekeÀe heg©<eeLe& peªj Flevee Tb®e

nw, leye lees veeje³eCe yeveles nQ~ lees ye®®eeW keÀes ³en HeÀe@uees keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 16.9.04 efjJee. ``efJeue hee@Jej kewÀmes Dee mekesÀieer? efJeue hee@Jej Deeves keÀe meeOeve keÀewvemee nw?... meekeÀej ceW keÀce& keÀjkesÀ efoKee³ee~ henuee-henuee keÀoce

keÀewvemee G"e³ee? meYeer kegÀí efJeue keÀj efo³ee, efJeue keÀjves ceW osjer lees veneR keÀer~... Deiej keÀesF& mees®e-mees®e keÀj efJeue keÀjlee nw lees

GmekeÀe Flevee HeÀue veneR efceuelee~'' De.yeeheoeoe 18.1.70

``keÀesF& hetíles nce mJeene kewÀmes neW? yeeyee keÀnles - ye®®es, legce Fme yeeyee keÀes osKeles nes vee~ ³en Kego keÀjkesÀ efmeKee jns nQ~ pewmee keÀce&

nce keÀjWies, ncekeÀes osKe Deewj keÀjWies~ yeehe ves Fvemes keÀce& keÀje³ee vee~ meeje ³e%e ceW mJeene keÀj efo³ee~'' mee.yeeyee 25.6.05 efjJee. ``³eeo nw ye´ïee yeehe ves Deeefo ceW efkeÀleves mece³e ceW meye meHeÀue efkeÀ³ee? Devle lekeÀ Dehevee mece³e-mebkeÀuhe meye meHeÀue efkeÀ³ee~... ueemì

efove Yeer cegKe mes ceneJeeke̳e G®®eejCe efkeÀ³es~ ueemì efove lekeÀ meye meHeÀue efkeÀ³ee, FmeerefueS meHeÀuelee keÀes Òeehle nes ie³es~ lees HeÀe@uees

HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 31.12.02

``³en ye´ïee meekeÀejer nw, ³ener efHeÀj met#ceJeleveJeemeer HeÀefjMlee yeveles nQ~ Jen DeJ³ekeÌle, ³en J³ekeÌle~ yeehe keÀnles nQ - ceQ FvekesÀ yengle

pevceeW kesÀ Devle kesÀ Yeer Devle ceW ÒeJesMe keÀjlee ntB~ pees vecyejJeve heeJeve Lee, Jener efHeÀj vecyejJeve heeflele~ FvekeÀes ner efHeÀj vecyejJeve

heeJeve yevevee nw~'' mee.yeeyee 08.01.2005 efjJee. ``meeLe kewÀmes jnWies, meceeve yeveves mes~ meceevelee kewÀmes uee³eWies? meekeÀej yeehe kesÀ meceeve yeveves mes~ DeYeer yeeheoeoe keÀnles nes vee~ GveceW

meceevelee kewÀmes DeeF&? mecehe&Celee mes meceevelee meskeÀC[ ceW DeeF&~ Ssmes mecehe&Ce keÀjves keÀer MeefkeÌle ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 1.11.70

``HeÀesìes efvekeÀeueles mece³e meYeer ÒekeÀej keÀe O³eeve efo³ee peelee nw~ Ssmes ner nj mece³e Deheves Thej O³eeve jKevee nw~ SkeÀ-SkeÀ meskeÀC[

Fme meJeexÊece heg©<eesÊece mebiece³egie hej [^ecee ªheer kewÀcejs ceW Deehe meYeer keÀe HeÀesìes efvekeÀuelee peelee nw~ ³ener ef®e$e efHeÀj ®eefj$e kesÀ ªhe ceW

iee³es-hetpes peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 5.11.70

``Ssmes ner mecePees efkeÀ nce yesno keÀer mìspe hej heeì& yepee jns nQ~ meejs efJeée keÀer DeelceeDeeW keÀer vepej cesjer lejHeÀ nw~ Ssmes mecePeves mes

mechetCe&lee keÀes peuoer OeejCe keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 5.11.70

ye´ïee yeeyee ves Deheves Thej Ssmee O³eeve jKekeÀj heg©<eeLe& efkeÀ³ee, leye ner mechetCe&lee keÀes hee³ee nw~ ye´ïee yeeyee ner Fme me=efä ceW

henues ceeveJe nQ, efpevneWves heg©<eeLe& keÀjkesÀ mechetCe&lee keÀes hee³ee nw, HeÀefjMlee yeves nQ~

ye´ïee yeeyee keÀer cenevelee keÀe je]pe

ye´ïee yeeyee kesÀ leve ceW hejceelcee keÀer ÒeJesMelee Leer Deewj GvekesÀ keÀceeX keÀe meeje Þes³e hejceelcee kesÀ efueS nes mekeÀlee nw hejvleg ye´ïee

yeeyee henues ceveg<³e pees mechetCe& DeLee&le HeÀefjMlee yeveW~ ³en mel³e Fme yeele keÀe ÒeceeCe nw efkeÀ ye´ïee yeeyee ves efkeÀleveer ceneve lehem³ee keÀer

pees ceveg<³e mes HeÀefjMlee yeveW Deewj meekeÀej ceW SJeb HeÀefjMlee yevekeÀj Yeer nce DeelceeDeeW keÀer Gvveefle kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀj jns nQ~ Fve meye

je]peeW keÀes Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj ye´ïee yeeyee kesÀ meceeve heg©<eeLe& keÀjves keÀer Þeercele oer nw~

``pewmes mebkeÀuhe MeefkeÌle nw, yegef× keÀer efveCe&³e MeefkeÌle nw, Jewmes ner mebmkeÀej Yeer SkeÀ MeefkeÌle nw~... meekeÀej kesÀ efueS iee³eve nw - `pees keÀce&

ceQ keÀªBiee, cegPes osKe Deewj keÀjWies' - ³en efvejekeÀej kesÀ yeesue veneR nw~'' De.yeeheoeoe 15.10.75

``Fleveer efnccele Yeer lees ®eeefnS vee~ Fme yeehe kesÀ meeceves efkeÀleves nbieeceW ngS~ yeeyee keÀes keÀYeer jbpe ngDee osKee!... `veeELeie v³et', ³en lees

keÀuhe henues cegDeeefHeÀkeÀ neslee nw, FmeceW [j keÀer yeele ke̳ee nw~ ncekeÀes lees Deheves yeehe mes Jemee& uesvee nw~ yeehe mecePeeles nQ efkeÀ ye®®es keÀesF&

Yeer yeele ceW [jes cele~ [jves mes Flevee Tb®e heo hee veneR mekeWÀies~'' mee.yeeyee 10.10.2001 efjJee. ``³en lees Peì mJeen nes ie³ee~ meYeer kegÀí pees FvekesÀ heeme Lee meYeer os efo³ee~ yeeyee yeesuee yesiej yeve peeDees, lees efHeÀj Ssmee efÒevme

yeveeTbiee~...mehetle ye®®es ceeB-yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjles nQ~ yeehe heeJeve yeves, ye®®ee ve yeves lees Jen keÀhetle "nje~ FmeefueS yeeyee ves Yeer Ssmes

efkeÀ³ee vee~ ye®®eeW keÀes keÀn efo³ee legce heeflele yeveves ®eenles nes lees Dehevee jemlee uees~ hewmes lees meye F&éej DeLe& os efo³es~ DeYeer SkeÀ Yeer hewmee

veneR os mekeÀles~ FmeceW lees veäesceesne yevevee neslee nw~ cesje lees SkeÀ efMeJe yeeyee otmeje ve keÀesF&~'' mee.yeeyee 17.09.71 efjJee.

HeÀe@uees HeÀeoj keÀe je]pe

HeÀe@uees HeÀeoj ke̳ee keÀjvee nw Deewj kewÀmes keÀjvee nw, ³en %eeve Yeer yeeyee ner osles nQ~ pewmes ye´ïee yeehe ves efMeJeyeeyee keÀes HeÀe@uees

efkeÀ³ee, Ssmes ner ncekeÀes Yeer efMeJeyeeyee keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw hejvleg GmekesÀ efue³es ye´ïee yeeyee ves ke̳ee heg©<eeLe& efkeÀ³ee, Jen Yeer HeÀe@uees keÀjvee

nw~ ncekeÀes efvejekeÀej efMeJeyeeyee Deewj meekeÀej ye´ïee yeeyee oesveeW keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~ efmLeefle ceW efvejekeÀej efMeJeyeeyee keÀes Deewj heg©<eeLe&

ceW ye´ïee yeeyee keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~

``³en yetæ{e yeeyee heæ{keÀj Flevee Tb®e heo heeles nQ lees nce ke̳eeW veneR yeveWies~ ³en Yeer heæ{eF& nw~... keÀnles meye Leesæ[sner jepee yeveWies~... ke̳ee

mketÀue ceW Ssmes keÀnles meye Leesæ[sner mkeÀe@uejefMehe hee³eWies? heæ{ves ueie heæ[les nQ~'' mee.yeeyee 15.6.05 efjJee. ``ye´ïee yeehe keÀer efJeMes<elee - efveCe&³e-MeefkeÌle meoe HeÀemì jner~... peye meeLe ®euevee ner nw lees HeÀe@uees ye´ïee yeehe~ keÀce& ceW HeÀe@uees ye´ïee

yeehe Deewj efmLeefle ceW efvejekeÀejer efMeJe yeehe keÀes HeÀe@uees keÀjvee nw~... ceve mJe®í Deewj yegef× keÌueer³ej~'' De.yeeheoeoe 15.2.2K

``ke̳ee HeÀe@uees keÀjvee nw? ieg© ªhe mes cegK³e HeÀe@uees ³ener keÀjvee nw - DeMejerjer, efvejekeÀejer, v³eeje yevevee nw~... pewmes heæ{eF& kesÀ mece³e

ìer®ej meeLe jnles nQ, Jewmes DeYeer meeLe veneR nQ~ DeYeer Thej mes De®íer jerefle osKe jns nQ~... otj mes ner mekeÀeMe osles nQ~''

De.yeeheoeoe 26.6.69

``meekeÀej ªhe kesÀ mebmkeÀej Ghejece Deewj mee#eer-¢äe ³en meekeÀej kesÀ mechetCe& efmLeefle kesÀ Þesÿ ue#eCe Les~ Fve mebmkeÀejeW ceW meceevelee

ueeveer nw~ Fve iegCeeW mes meJe& kesÀ efoueeW hej efJepe³eer neWies~ pees mebiece hej meJe& kesÀ efoueeW hej efJepe³eer yevelee nw, Jener YeefJe<³e ceW efJeée-

cenejepeve yevelee nw~'' De.yeeheoeoe 2.4.70

``peye mece³e yeoue ie³ee lees Deheves heg©<eeLe& keÀes Yeer yeoueWies vee~ Deye yeehe ves meHeÀuelee keÀe ªhe efoKeuee efo³ee lees ye®®es Yeer... mce=efle

MeefkeÌleJeeve nw lees efmLeefle Deewj keÀce& Yeer MeefkeÌleJeeve neWies~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``pewmes yeeheoeoe J³ekeÌle ceW Deeles Yeer nQ lees Yeer DeJ³ekeÌle ªhe kesÀ, DeJ³ekeÌle osMe kesÀ, DeJ³ekeÌle ÒeJeen ceW jnles nQ~ Jener ye®®eeW keÀes Yeer

DevegYeJe keÀjeves kesÀ efueS Deeles nQ~ Ssmes Deehe meYeer Yeer Deheveer DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe DeewjeW keÀes keÀjeDees~''

De.yeeheoeoe 24.1.70

``Megª ceW JeeCeer keÀe yeue veneR Lee uesefkeÀve DeueewefkeÀkeÀ efmLeefle keÀe yeue Lee~ DeYeer legcekeÀes JeeCeer keÀe yeue nw uesefkeÀve DeueewefkeÀkeÀ efmLeefle

keÀe yeue ieghle nes ie³ee nw~... pewmes meekeÀej ªhe kesÀ efueS JeCe&ve keÀjles nQ~ keÀesF& Yeer Devpeeve mecePe mekeÀlee Lee efkeÀ ³en keÀesF& DeueewefkeÀkeÀ

J³eefkeÌle nw~ npeejeW kesÀ yeer®e ceW Jen nerje ®ecekeÀlee Lee~ lees HeÀe@uees HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 20.12.69

HeÀe@uees HeÀeoj keÀye Deewj kewÀmes? efvejekeÀej yeehe meceeve iegCe SJeb keÀle&J³eeW ceW Deewj HeÀefjMlee mJeªhe ye´ïee yeehe meceeve HeÀefjMlee mJeªhe kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW ceW

DeLee&led yeerpeªhe efmLeefle ceW Deewj DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ efueS oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀes OeejCe keÀjvee nw~ osner-

DeefYeceeveer efmLeefle ceW efmLele neWies leye ner oesveeW efvejekeÀej Deewj meekeÀej yeehe meceeve yeve mekeWÀies Deewj oesveeW kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀes O³eeve ceW

jKekeÀj heg©<eeLe& keÀjWies leye ner osner-DeefYeceeveer efmLeefle ceW efmLele jn mekeWÀies~ osner-DeefYeceeveer efmLeefle DeLee&led ³es mLetue Jeleve ner cetueJeleve

Deewj met#ceJeleve nes pee³es~ nj Deelcee Deheves cetue mJeªhe ceW ³ee HeÀefjMlee mJeªhe ceW ner efoKeeF& os~

``ye´ïee yeeyee meowJe ye®®eeW keÀes henues uee³es, Fme ¢efä-Je=efÊe keÀes Deeies jKee~ Fme ÒekeÀej `HeÀeuees HeÀeoj' keÀjves Jeeueer nj Deelcee Fme

yeele ceW HeÀe@uees HeÀeoj keÀjsieer lees meHeÀuelee meew ÒeefleMele ieues keÀer ceeuee yevesieer~'' De.yeeheoeoe 23.9.73

``legce peeveles nes ³en ceccee yeeyee YeefJe<³e ceW ue#ceer-veeje³eCe yeveles nQ~ DeYeer heg©<eeLe& keÀj jns nQ, FmeefueS keÀne peelee nw HeÀe@uees ceoj-

HeÀeoj~ pewmes ³en heg©<eeLe& keÀjles nQ legce Yeer keÀjes~... DeewjeW keÀes Yeer cewmespe osvee nw efkeÀ Ssmes heeflele mes heeJeve yevee peelee nw, keÀcee&leerle

DeJemLee keÀes heeves kesÀ efueS heg©<eeLe& efkeÀ³ee peelee nw~'' mee.yeeyee 28.6.71 efjJee. ``efkeÀmeer yeele ceW HesÀue ve neW, FmekesÀ efueS SkeÀ yeele ³eeo jKevee - HeÀe@uees HeÀeoj~ meekeÀej ªhe ceW pees keÀjkesÀ efoKee³ee Jen HeÀe@uees keÀjes

lees keÀesF& Yeer yeele ceW HesÀue veneR nes mekeÀles~'' De. yeeheoeoe 25.10.69

```ceQ keÀewve ntB?' - peevevee, ceevevee Deewj ®euevee~... ueemì mìspe keÀes DeC[jueeFve keÀjkesÀ SJej-ueeeEmìie yeveeDees~... pewmee yeehe Jewmes

ye®®es~ pees mJeYeeJe-mebmkeÀej ³ee mebkeÀuhe yeehe keÀe nw ke̳ee Jener ye®®eeW keÀe nw?... uee³ekeÀ ye®®es keÀe HeÀpe& keÀewvemee neslee nw - HeÀe@uees

HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 30.6.73

``efJe<Ceg keÀe efmecyeue lees nw YeefJe<³e keÀe uesefkeÀve mebiece keÀe efmecyeue lees meekeÀej yeehe ner nw vee~ lees efmecyeue keÀes meeceves osKeles ngS

meceevelee ueeles jnles nQ vee~ mee|JemeSyegue, mesvmeeryegue Deewj FmesvmeHegÀue leerveeW iegCeeW ceW meceevelee DevegYeJe keÀjles nes ?''

De.yeeheoeoe 4.08.72

``meekeÀej ©he ceW osKee cemlekeÀ mes Deewj ve³eveeW mes h³egefjìer kesÀ ¬eÀeGve keÀe mee#eelkeÀej DeveskeÀeW keÀes ngDee~ lees HeÀeuees HeÀeoj keÀjvee nw~

Deiej Ssmes ner mJe©he keÀe mee#eelkeÀej DeelceeDeeW keÀes keÀjeDees lees mee|Jeme ceW meHeÀuelee Deehe kesÀ ®ejCeeW ceW PegkesÀieer~''

De.yeeheoeoe 18.4.71 ``peye Deelcee keÀceeF& ceW peeie=le nesleer nw lees Gmes LekeÀeJeì Yeer veneR nesleer~ lees pewmes ceeb-yeehe ves veeRo keÀes ³eesie ceW yeouee lees Deehe Yeer

HeÀmì& ûes[ kesÀ cenejefLe³eeW keÀes Ssmee ner HeÀe@uees keÀjvee nw~ Deye Ssmee DevegYeJe lees keÀjles nes efkeÀ veeRo keÀce nesleer peeleer nw, uesefkeÀve Ssmeer

DeJemLee yeveeveer nw~'' De.yeeheoeoe 24.6.74 ``meye ÒeÍe>>eW keÀe peyeeye ye´ïee yeehe keÀer peerJeve nw~... Deehe meeFuesvme JeeueeW kesÀ efueS ye´ïee keÀer peerJeve ner Ske̳etjsì keÀch³etìj nw~

FmeefueS ke̳ee-kewÀmes kesÀ yepee³es peerJeve kesÀ keÀch³etìj mes osKees~... meekeÀej j®evee kesÀ efveefceÊe meekeÀej Þesÿ peerJeve keÀe meschegue ye´ïee ner

yevelee nw~'' De.yeeheoeoe 19.12.85

``meoe Meeve ceW jnves keÀe, meoe Òeeefhle mJeªhe efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe menpe meeOeve nw - `HeÀe@uees HeÀeoj'~... meYeer ÒeÍe>>eW keÀe GÊej

SkeÀ ner yeele nw - `HeÀe@uees HeÀeoj'~ ... keÀce& yevOeveeW mes cegkeÌle nesves ceW, keÀce& mecyevOe keÀes efveYeeves ceW, osn ceW jnles efJeosner efmLeefle ceW

efmLele jnves ceW, leve kesÀ yevOeveeW keÀes ®egkeÌlet keÀjves ceW, ceve keÀer ueieve ceW ceieve jnves keÀer efmLeefle ceW, Oeve keÀe SkeÀ-SkeÀ ve³ee hewmee meHeÀue

keÀjves ceW, meekeÀej ye´ïee meekeÀej peerJeve ceW efveefceÊe yeves~'' De.yeeheoeoe 19.12.85

``DeKeyeej ceW mecee®eej yengle Deeles nQ~ yeeyee DeKeyeej heæ{les nQ, jsef[³ees megveles nQ~ keÀejCe nesiee vee~ ye®®eeW keÀes MeewkeÀ veneR DeKeyeej

heæ{ves keÀe~ HeÀeuees keÀjvee ®eeefnS~ hejvleg HeÀe@uees keÀjves keÀe Yeer DekeÀue veneR nw~ DeKeyeej heæ{keÀj Gmemes efHeÀj mee|Jeme keÀjveer nw~ hetívee

®eeefnS yeeyee Deehe lees ceeefuekeÀ nes efHeÀj jsef[³ees ke̳eeW megveles nes~ Deye ceeefuekeÀ lees efMeJeyeeyee nw, ncekeÀes kewÀmes helee heæ[s Jee³egceC[ue ke̳ee

nw?'' mee.yeeyee 19.04.1972 efjJee. meve Meespe HeÀeoj Deewj HeÀeoj Meespe meve keÀe jepe

pewmes ye´ïee yeeyee ves ye®®eeW keÀes Deeies jKe ye®®eeW keÀe veece yeeuee efkeÀ³ee Ssmes ner ye®®eeW keÀes Yeer Deheves iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW mes

yeeheoeoe keÀe veece yeeuee keÀjvee keÀjvee nw~ yeehe keÀes Òel³e#e keÀjvee nw~ FmeerefueS iee³eve nw - meve Meespe HeÀeoj Deewj HeÀeoj Meespe meve~

pewmes ye´ïee yeehe ves Deheves iegCe-keÀle&J³eeW mes efMeJeyeeyee keÀes Òel³e#e efkeÀ³ee Deewj efMeJeyeeyee ves ye´ïee yeehe kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀes mheä keÀjkesÀ,

GvekeÀer cenevelee keÀes yeleekeÀj, GvekeÀes Òel³e#e efkeÀ³ee~ Ssmes ner ye®®eeW keÀes oesveeW yeehe keÀe Mees keÀjvee nw~

``³en heeì& Yeer yengle Leesæ[eW keÀe nw~ Devle lekeÀ Yeer yeehe keÀer Òel³e#elee keÀjles pee³eWies~... ÒewefkeÌìme Ssmeer nesveer ®eeefnS pees SkeÀ meskesÀC[ ceW

DeMejerjer nes pee³eW~ meskesÀC[ Yeer yengle nw~ mees®evee Deewj keÀjvee meeLe-meeLe ®eues~'' De.yeeheoeoe 20.12.69

``heerís Ssmes-Ssmes DeveesKes ce=l³eg ye®®eeW kesÀ nesves nQ, pees meve Meespe HeÀeoj keÀjWies~ meYeer keÀe SkeÀ pewmee veneR nesiee~ keÀF& Ssmes ye®®es Yeer nQ

efpevneWkeÀe [^ecee ceW Fme ce=l³eg kesÀ DeveesKes heeì& keÀe iee³eve nw - meve Meespe HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 20.12.69

``HeÀe@uees HeÀeoj keÀne peelee nw~ pewmes yeehe (ye´ïee yeeyee) ³eeo keÀjles nQ, Ssmes ³eeo keÀjes~ ³en (efMeJeyeeyee) lees heg©<eeLe& keÀjles veneR nQ~ ³es

keÀjles nQ, FmeefueS FvekeÀes HeÀe@uees keÀjves Jeeues ner Tb®e heo heeles nQ~'' mee.yeeyee 04.12.68

ye´ïee yeeyee Deewj efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀe je]pe

ye´ïee yeeyee heg©<eeLe& keÀjkesÀ heeflele mes heeJeve yeveles nQ Deewj efMeJeyeeyee meoe heeJeve nw, GvekeÀes heg©<eeLe& keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee

veneR nw~ Jen heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee nw~ ye´ïee yeeyee ves %eeve OeejCe efkeÀ³ee nw hejvleg efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw, %eeve osves Jeeuee nw~ ye´ïee

yeeyee %eeve keÀe ef®evleve keÀjles nQ, Deheves DevegYeJe mes ye®®eeW keÀes ÒesjCee osles nQ hejvleg efMeJeyeeyee keÀes ef®evleve keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR

nw, FmeefueS GvekeÀe SkeÀ iegCe Demees®elee Yeer nw~ ye´ïee yeeyee ceW meejs ®e¬eÀ kesÀ megKe-ogKe keÀe DevegYeJe nw, peyeefkeÀ hejceelcee keÀes megKe-ogKe

keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR nw uesefkeÀve Jen %eeve keÀe meeiej nw FmeefueS megKeOeece, ogKeOeece keÀe meeje ner %eeve megveelee nw~ SkeÀ %eeve keÀe

meeiej nw Deewj otmeje hetje ner DevegYeJeer cetle& nw, FmeefueS oesveeW efceuekeÀj ve³es efJeée keÀer j®evee keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ efueS oesveeW yeeleeW

keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~

``nerjs-peJeenjeW kesÀ cenue neWies~ ³en efve½e³e Yeer mee|JemeSyegue ye®®eeW keÀes ner nesiee~ pees keÀce heo heeves Jeeues neWies, GvekeÀes keÀYeer Ssmes-Ssmes

K³eeue Dee³eWies ner veneR efkeÀ nce cenue Deeefo kewÀmes yevee³eWies~... pewmes ³en yeeyee nw, yeeyee keÀes K³eeueele jnleer nw vee~... efMeJeyeeyee keÀer

lees SkeÀ ner SkeÌì nw - ye®®eeW keÀes heæ{evee, efmeKeueevee~'' mee.yeeyee 10.1.05 efjJee. ``yeehe yew"keÀj ye®®eeW keÀes meejs me=efä-®e¬eÀ keÀe ieg¿e je]pe mecePeeles nQ, pees Deewj keÀesF& veneR peeveles~ FmekeÀes ieg¿e Yeer keÀne peelee nw,

ieg¿eleced Yeer keÀne peelee nw~ ³en Yeer legce peeveles nes yeehe keÀesF& Thej mes yew" veneR mecePeeles nQ, ³eneB DeekeÀj mecePeeles nQ~''

mee.yeeyee 24.12.04 efjJee. ``leoJeerj keÀjeves Jeeuee lees SkeÀ yeehe ner nw~ efkeÀmeer keÀer lekeÀoerj ceW veneR nw lees leoJeerj Yeer ke̳ee keÀjs~ FmeceW keÀesF& keÀer heeme-Keeeflejer Yeer

veneR nes mekeÀleer~... yeehe lees meyekeÀes SkeÀ ner cenecev$e osles nQ - cevceveeYeJe~ ³eeo keÀjvee legce ye®®eeW kesÀ neLe ceW nw~''

mee.yeeyee 25.12.04 efjJee. ``efMeJeyeeyee keÀnles nQ - ceQ heæ{eves Deelee ntB~... ³en yeeyee keÀnles nQ - nceves pees osKee nw, Jen yeleueeles nQ~ efMeJeyeeyee keÀnles nQ - ceQ lees

efmeHe&À vee@uespe oslee ntB~ efMeJeyeeyee %eeve keÀer yeeleW megveeles nQ, ³en Deheves DevegYeJe keÀer yeeleW megveeles jnles nQ~ oes nQ vee~''

mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀe je]pe DeLee&led %eeve

ye´ïee yeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³e ke̳ee nw, GveceW ke̳ee efJeMes<elee³eW nQ, Jes Yeer meeiej kesÀ meceeve nQ~ pewmes efMeJeyeeyee kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW

keÀer meeiej mes leguevee nesleer nw, Jewmes ner otmejs vecyej keÀer Deelcee kesÀ iegCe-keÀle&J³e Yeer lees meceeve ner neWies~ GvekeÀe JeCe&ve keÀjW lees SkeÀ

Meeðe yeve pee³esiee Deewj GvekesÀ efJe<e³e ceW lees nce meye DevegYeJeer nQ ner~ yeeyee efkeÀleves efvecee&Ce Deewj ceneve Les, Jen cegjueer kesÀ efvecve

ceneJeeke̳eeW mes ner DevegYeJe nes peelee nw~

``legce peemleer ³eeo keÀj mekeÀles nes ke̳eeWefkeÀ FvekesÀ Thej lees ceeceuee yengle nw~ Yeue [^ecee keÀnkeÀj íesæ[ osles nQ, efHeÀj Yeer kegÀí uewme

peªj Deeleer nw~... uewme Dee peeleer nw~ Gme mece³e ³en veneR mecePeles efkeÀ ³en Yeer [^ecee yevee ngDee nw~ ³en efHeÀj yeeo ceW K³eeue Deelee nw

efkeÀ ³en lees [^ecee ceW vetBOe nw vee~'' mee.yeeyee 2.11.04 efjJee. ``Deye HeÀe@uees efkeÀmekeÀes keÀjvee ®eeefnS~ iee³eve nw vee HeÀe@uees HeÀeoj~ pewmes ³en yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ, heg©<eeLe& keÀjles nQ, FvekeÀes HeÀe@uees

keÀjes~ heg©<eeLe& keÀjeves Jeeuee lees yeehe nw, Jen lees heg©<eeLe& keÀjles veneR, heg©<eeLe& keÀjeles nQ~'' mee.yeeyee 5.11.04 efjJee. ``Deeies HeÀercesue heæ{leer veneR LeeR~ cegmeueceeveeW kesÀ jep³e ceW SkeÀ DeebKe KeesuekeÀj yeenj efvekeÀueleer LeeR~ ³en yeeyee DevegYeJeer nw~ yeehe keÀnles

nQ - ceQ ³en meye veneR peevelee, ceQ lees Thej ceW jnlee ntB~ ³en meye yeeleW ³en ye´ïee legcekeÀes megveeles nQ~ ³en DevegYeJeer nw~ ceQ lees cevceveeYeJe

Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe je]pe mecePeelee ntB, pees ³en veneR peeveles~'' mee.yeeyee 5.11.04 efjJee. ``DeelceeDeeW keÀes hejceefhelee hejceelcee ves S[e@hì efkeÀ³ee nw? veneR, legcekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw ye´ïee ves~ DeYeer legce nes ye´ïeekegÀceej-

ye´ïeekegÀceeefj³eeB~ efMeJeyeeyee S[e@hì veneR keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ Deelcee³eW Deveeefo-DeefJeveeMeer nQ~'' mee.yeeyee 3.12.04 efjJee. ``yeeyee keÀes ³en meye heæ{ves keÀe yengle MeewkeÀ jnlee Lee~ íesìsheve ceW Jewjei³e Deelee Lee~ efHeÀj SkeÀ yeej yeeFmkeÀeshe osKee, yeme Je=efÊe Kejeye

ngF&, meeOethevee yeoue ie³ee~... yeeyee ves FmeceW ÒeJesMe efkeÀ³ee lees efkeÀleveer ieeueer KeeF&~... yeeyee ves keÀne - Fleveer yeæ[er mLeehevee keÀjveer nw,

meye Fme mesJee ceW ueiee oes~ SkeÀ hewmee Yeer efkeÀmekeÀes osvee veneR nw~ veäesceesne Flevee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 6.1.05 efjJee. ``Fme yeeyee keÀes Gíue DeeF& vee~ Deesnes! yeeyee ncekeÀes efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ, efHeÀj ³en Oeve-ceeue ke̳ee keÀjWies, íesæ[es meye~...

OevOee Deeefo meye íesæ[keÀj Dee ie³es~ KegMeer keÀe heeje ®eæ{ ie³ee~... jepeeF& efceueveer nw, kewÀmes efceuesieer, ke̳ee nesiee? ³en kegÀí Yeer helee

veneR~ efHeÀj Oeerjs-Oeerjs vee@uespe efceueleer jnleer nw~'' mee.yeeyee 25.5.05 efjJee. keÀceeueemeve Deewj keÀceueemeveOeejer keÀe je]pe / v³eejs Deewj h³eejs yeveves keÀe je]pe

n"³eesie ceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ DeemeveeW keÀe JeCe&ve nw, GveceW SkeÀ keÀceueemeve Yeer nw~ keÀceueemeve keÀe ³eLeeLe& jepe Yeer DeYeer

yeeyee ves yelee³ee nw~ yeeyee ves keÀne nw - pees efpelevee keÀceueemeveOeejer yeveles nw Jes Glevee jepe eEmenemeveOeejer yeveles nQ~

``keÀceueemeve efJeMes<e ye´ïee yeehe meceeve Deefle v³eejer Deewj Deefle h³eejer efmLeefle keÀe efmecyeue nw~ Deehe ye´eïeCe ye®®es HeÀe@uees HeÀeoj keÀjves

Jeeues nes~... osnYeeve mes v³eeje, osn kesÀ meJe& mecyevOeeW ceW ¢efä-Je=efÊe Deewj ke=ÀefÊe ceW v³eeje, osn kesÀ efJeveeMeer heoeLeeX ceW Yeer v³eejeheve Deewj

hegjeves mJeYeeJe-mebmkeÀej mes Yeer v³eeje - Fve ®eejesb yeeleeW ceW v³eejs yevevee nw~'' De.yeeheoeoe 25.10.87

``ye´ïee yeehe Yeer keÀceue-DeemeveOeejer yeves leye vecyejJeve yeehe kesÀ h³eejs yeves, ye´eïeCeW kesÀ h³eejs yeves~... ®eejesb Deesj kesÀ v³eejsheve ves efJeée

keÀe v³eeje yevee efo³ee~ lees Ssmes ner ®eejes Deesj kesÀ v³eejs Deewj meJe& kesÀ h³eejs yevees~'' De.yeeheoeoe 25.10.87

``keÀceueemeveOeejer DeLee&le osnYeeve mes v³eeje DeLee&led ves®egjue DeelceeefYeceeveer efmLeefle, osn Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele ve keÀjs~... osn kesÀ

meJe& mecyevOe mes v³eejs DeLee&led ¢efä-Je=efÊe Deewj ke=ÀefÊe ceW Gve meyemes v³eeje~ osner keÀe mecyevOe ner mce=efle ceW jns~... osn kesÀ efJeveeMeer heoeLeeX

ceW Yeer v³eejeheve DeLee&led keÀesF& Yeer heoeLe& keÀcexefvê³eeW keÀes efJe®eefuele ve keÀjs~... cee³eepeerle kesÀ meeLe Òeke=Àeflepeerle Yeer yevevee nw~... uekeÀerj

jn peeleer nw, Jen Yeer mece³e Deeves hej OeesKee os osleer nw~... keÀesF& Yeer hegjevee mJeYeeJe-mebmkeÀej DebMecee$e Yeer ve jns~''

De.yeeheoeoe 25.10.87 ye´ïee yeeyee - mele³egie kesÀ ÒeLece veeje³eCeDeewj ÜeHej ceW jepee efJe¬eÀceeefol³e keÀe jepe

efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw, Jes DeekeÀj me=efä-®e¬eÀ keÀe meeje %eeve osles nQ, ye´ïee yeeyee kesÀ 84 pevceeW keÀer keÀneveer cenlJehetCe& nw

ke̳eeWefkeÀ Jen meejs keÀuhe keÀer keÀneveer keÀe DeeOeej nw~ pewmes nb[s ceW ®eeJeue hekeÀeles nQ lees SkeÀ ®eeJeue keÀes osKekeÀj nb[s kesÀ ®eeJeueeW keÀe

helee ®euelee nw~ Ssmes ner efMeJeyeeyee SkeÀ ye´ïee yeeyee kesÀ 84 pevceeW keÀer keÀneveer yeleekeÀj 84 pevceeW keÀe je]pe yeleeles nQ~ ye´ïee kesÀ Deeefo-

ceO³e-Devle kesÀ pevce keÀe je]pe mecePeekeÀj meejs keÀuhe keÀe je]pe mecePeeles nQ~ ye´ïee ner ÒeLece pevce ceW Þeerke=À<Ce Deewj ieÎer hej yew"ves kesÀ

yeeo Þeerveeje³eCe DeLee&led hetp³e mJeªhe ceW, ceO³e ceW jepee efJe¬eÀceeefol³e kesÀ ªhe ceW YeefkeÌle ceeie& keÀe DeejcYe Deewj Devle ceW oeoe uesKejepe

kesÀ ªhe ceW meeOeejCe ªhe ceW, pees efMeJeyeeyee keÀer ÒeJesMelee kesÀ yeeo ye´ïee yeveles nQ~ Deehesner hetp³e Deewj Deehesner hegpeejer kesÀ je]pe keÀe

DeeOeej Yeer ye´ïee yeeyee keÀe ner peerJeve cegK³e nw~

Deeefo osJe, Deeoce, S[ce keÀe je]pe

efMeJeyeeyee meJe& DeelceeDeeW keÀe Deveeefo efhelee nw Deewj ye´ïee yeeyee Fme ceveg<³e-me=efä keÀe Deeefo efhelee nw, FmeefueS GvekeÀes efheleecen

³ee ûesì-ûesì ûesC[ HeÀeoj keÀnles nQ Deewj efJeefYevve OeceeX ceW efYevve veeceeW mes GvekeÀes peevee peelee nw~ pewmes pewve Oece& ceW DeeefoosJe kesÀ ªhe ceW,

cegmeueceeve GvekeÀes Deeoce kesÀ veece mes Deewj ef¬eÀef½e³eve Oece& ceW S[ce keÀnles nQ~ Dev³e OeceeX ceW Yeer Ssmes ner efYevve veece mes peevee peelee nw~

Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves ner efo³ee nw efkeÀ efkeÀme lejn mes ye´ïee meJe& Oece&JebMeeW keÀe Deeefo efhelee nw~ efMeJeyeeyee ye´ïee kesÀ Üeje

Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj Dev³e Oece&efhelee³eW Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece&JebMe keÀer ner efkeÀmeer Deelcee

kesÀ leve keÀe DeeOeej ueskeÀj Deheves Oece&JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& JebMe keÀer kegÀí Deelcee³eW GmeceW

heefjJee|lele neskeÀj Gme Oece&JebMe keÀer Je=ef× kesÀ efveefceÊe yeveleer nQ~ ³es meye je]pe Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ ye´ïee ner meJe& OeceeX keÀe

Deeefo efhelee nw~

ye´eïeCe Deewj ye´eïeCeeW kesÀ efÜpe pevce keÀe je]pe / ye´ïeekegÀceej-kegÀceeefj³eeW keÀe jepe

ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW ye´eïeCeeW keÀes efÜpe keÀne peelee nw DeLee&led SkeÀ ner Mejerj ceW jnles otmeje pevce uesves Jeeues~ ³e%eesheJeerle nesves

kesÀ yeeo GvekeÀe otmeje pevce ceevee peelee nw hejvleg efÜpe keÀe ³eLeeLe& jnm³e ke̳ee nw, ³en keÀesF& veneR peevelee nw, pees DeYeer hejceelcee ves

yelee³ee nw efkeÀ nce henues Metê mecÒeoe³e kesÀ Les, DeYeer hejceefhelee hejceelcee ves ye´ïee kesÀ Üeje S[e@hì keÀjkesÀ otmeje pevce efo³ee nw, ye´eïeCe

yevee³ee nw~ ³es nceeje efÜpe pevce nw~ meejs keÀuhe ceW ³en pevce meJe&Þesÿ pevce nw, FmeerefueS ye´eïeCeeW keÀes meyemes Tb®e ®eesìer ceevee peelee nw~

``³en Yeei³eMeeueer jLe nw vee~ veece Yeer ye´ïee jKee nw~ ... ceQ legce ye®®eeW (DeelceeDeeW) keÀes S[e@hì veneR keÀjlee ntB, legce Deelcee³eW meowJe

cesjs ye®®es nes ner~... ye´ïee ves ner legcekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw~'' mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``ye´ïeekegÀceej Jee efMeJekegÀceej ³en oesveeW mce=efle jKeves mes keÀye Yeer HesÀue veneR neWies~ ke̳eeWefkeÀ ye´ïeekegÀceej mecePeves mes ye´ïeekegÀceej kesÀ

keÀle&J³e, ye´ïeekegÀceej kesÀ iegCe ke̳ee nQ, Jes Yeer mce=efle ceW jnles nQ~'' De.yeeheoeoe 28.7.71

``peye mev³eeme keÀjles nQ lees veece yeoueles nQ~ Yeejle ceW efjJeepe nw efkeÀ Meeoer ceW kegÀceejer keÀe veece yeoueles nQ~... ye´eïeCe Yeer Metê yeve

peeles nQ, FmeefueS veece veneR jKeles nQ~ ... Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ye®®es ye´eïeCe "njs~'' mee.yeeyee 8.8.05 efjJee. ³eesieyeue - Yeesieyeue keÀe je]pe

pewmes DeelceeefYeceeveer Deewj osneefYeceeveer Meyo nQ, Jewmes ner ³eesieyeue Deewj Yeesieyeue Meyo Yeer nQ~ mele³egie ceW osneefYeceeve neslee veneR,

meYeer DeelceeefYeceeveer nesles nQ, FmeefueS JeneB meejs keÀe³e& ³eesieyeue mes mechevve ngS ceeves peeles nQ Deewj Üehej mes peye osneefYeceeveer yeveles lees

meejs keÀe³e& Yeesieyeue mes nesles nQ~

``legce ³eesieyeue mes efJeée hej jep³e keÀjles nes~... legce keÀnles nes - yeeyee, nce keÀuhe-keÀuhe Deehemes mele³egie keÀe mJejep³e uesles nQ, efHeÀj

ieBJeeles nQ, efHeÀj uesles nQ~... ³en j®elee Deewj j®evee keÀe %eeve legcekeÀes DeYeer efceuee nw~ Fve ue#ceer-veeje³eCe keÀes Yeer ³en %eeve veneR

nesiee~'' mee.yeeyee 2.5.05 efjJee. ³eesieyeue - Yeesieyeue Üeje mevleeveeslheefÊe keÀe je]pe

³eesieyeue DeLee&led DeeeflcekeÀ yeue Deewj Yeesieyeue DeLee&led MeejerefjkeÀ yeue DeLee&led YeeweflekeÀ yeue~ Fme efJeée kesÀ J³eJenej ceW meejs

keÀuhe ceW oesveeW ÒekeÀej kesÀ yeueeW keÀe ÒeYeeJe nw~ mele³egie-$eslee ceW ³eesieyeue ÒeOeeve neslee nw Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW Yeesieyeue ÒeOeeve neslee

nw~ JeemleJe ceW ³eesieyeue mebiece³egie keÀer Òeeefhle nw hejvleg Gme ³eesieyeue mes pees DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw, Jener DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle meejs keÀuhe ceW keÀece keÀjleer nw hejvleg mele³egie-$eslee ceW Jen DeeeflcekeÀ MeefkeÌle ÒeOeeve nesleer nw, FmeefueS mele³egie-$eslee keÀer ogefve³ee

keÀes Deewj JeneB kesÀ ef¬eÀ³ee-keÀueeheeW keÀes ³eesieyeue mes mechevve ng³es keÀne peelee nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme nes peelee

nw DeLee&led ³eesieyeue keÀce nes peelee nw lees Yeesieyeue ÒeOeeve nes peelee nw~

Fve oesveeW MeyoeW keÀe Òe³eesie Deewj mheäerkeÀjCe kesÀ efueS Fve oesveeW keÀe Òe³eesie mevleeveeslheefÊe kesÀ #es$e ceW efJeMes<e ªhe mes peevee peelee

nw~ mele³egie-$eslee³egie ceW mevleeveeslheefÊe ³eesieyeue mes nesleer nw Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW mevleeve Yeesieyeue DeLee&led efJe<e³e-Yeesie kesÀ Üeje nesleer

nw~ ³eesieyeue mes mevleeveeslheefÊe kesÀ efJe<e³e ceW yeeyee ves ceesj keÀe, heheerles Deeefo keÀe GoenjCe Yeer efo³ee nw~ yeeyee ves cegKe kesÀ h³eej Deeefo mes

mevleeveeslheefÊe keÀer yeele Yeer keÀner nw~ keÀnves keÀe leelhe³e& efkeÀ mele³egie-$eslee³egie ceW mevleeveeslheefÊe efJe<e³e-Yeesie mes veneR nesieer, FmeerefueS

GmekeÀes mJeie& keÀne peelee nw Deewj Yeesieyeue keÀer ogefve³ee keÀes veke&À keÀne peelee nw~

Þeerke=À<Ce kesÀ cegkegÀì ceW ceesj hebKe keÀe je]pe

ogefve³ee ceW efkeÀmeer jepekegÀceej ³ee cenejepee-cenejeveer kesÀ cegkegÀì ceW ³ee efkeÀmeer osJeer-osJelee kesÀ cegkegÀì ceW efkeÀmeer heb#eer kesÀ hebKe keÀes

veneR efoKeeles nQ hejvleg Þeerke=À<Ce kesÀ cegkegÀì ceW ceesj hebKe keÀes efoKeeles nQ~ FmekeÀe ke̳ee jnm³e nw, ³en efkeÀmekeÀes helee veneR nw, pees DeYeer yeeyee

ves yelee³ee nw efkeÀ ceesj SkeÀ Ssmee he#eer nw, efpemekeÀer mevleeveeslheefÊe efJekeÀej mes veneR nesleer~ mevleeveeslheefÊe kesÀ efueS ceesj-ceesjveer efJe<e³e-Yeesie

ceW ve peekeÀj ceesjveer, ceesj kesÀ Deñeg heerkeÀj ieYe& OeejCe keÀjleer nw~ Þeerke=À<Ce ner veF& heeJeve me=efä kesÀ ÒeLece je]pekegÀceej nesles nQ, efpevekeÀe

pevce Yeesieyeue mes ve neskeÀj ³eesieyeue mes neslee nw, GmekesÀ yeeo GvekesÀ mecekeÀ#e meYeer jepekegÀceejeW Deewj jepekegÀceeefj³eeW Deewj meeOeejCe Òepee

keÀe pevce Yeer ³eesieyeue mes ner neslee nw~ FmeefueS Þeerke=À<Ce kesÀ cegkegÀì ceW ceesjhebKe efoKeeles nQ Deewj Þeerke=À<Ce keÀes ceesjcegkegÀìOeejer kesÀ veece mes

hegkeÀejles nQ~ DeeOee keÀuhe lekeÀ meejer me=efä ceW ³eesieyeue kesÀ pevce keÀer ³en ÒeLee ®eueleer nw~ oes ³egieeW kesÀ yeeo peye DeelceeDeeW ceW ³en

³eesieyeue keÀce nes peelee nw Deewj Jes ³eesieyeue mes mevleeveeslheefÊe ceW DemeceLe& nes peeles nQ, leye Yeesieyeue mes mevleeveeslheefÊe keÀer ÒeLee DeejcYe

nesleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer efceuee nw efkeÀ mele³egie ceW mevleeve ³eesieyeue mes nesieer, Yeesieyeue mes veneR~ mJeie& Deewj veke&À keÀer hen-

®eeve ceW Fme mel³e keÀer Denced YetefcekeÀe nw~

``legce nes [yeue DeeEnmekeÀ~ ve keÀece keÀìejer, ve Jen ueæ[eF&~... Þeerke=À<Ce keÀe ef®e$e lees keÀe@ceve nw – ceesj cegkegÀìOeejer~ legce ye®®eeW ves

mee#eelkeÀej Yeer efkeÀ³ee nw efkeÀ JeneB pevce kewÀmes neslee nw~'' mee.yeeyee 4.2.05 efjJee. ³eesieyeue mes osn-OeejCe keÀjves Deewj osn-l³eeie keÀe je]pe

pewmes Þeerke=À<Ce keÀe pevce ³eesie yeue mes neslee nw, Yeesieyeue mes veneR, Ssmes ner mele³egie ceW ce=l³eg Meyo veneR neslee nw DeLee&led keÀce&Yeesie

kesÀ JeMeerYetle osn keÀe l³eeie veneR keÀjles~ osn keÀe l³eeie Yeer ³eesieyeue mes keÀjles nQ DeLee&led osn kesÀ l³eeie kesÀ mece³e Yeer l³eeieves Jeeues keÀes

mee#eelkeÀej neslee nw efkeÀ Deye ncekeÀes ³es hegjevee Jeðe íesæ[keÀj ve³ee OeejCe keÀjvee nw Deewj men<e& osn keÀe l³eeie keÀjles nQ leLee GmekesÀ

heefjJeej Jeeues Yeer men<e& GvekeÀes efJeoeF& osles nQ~ oesveeW keÀes ner ogKe keÀer keÀesF& DevegYetefle veneR nesleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves

DeYeer efo³ee nw efkeÀ kewÀmes mJeie& ceW ³eesieyeue mes osn OeejCe keÀjles Deewj osn keÀe l³eeie keÀjles nQ~ FmeefueS Gme me=efä keÀes veäesceesne me=efä

keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes osn keÀe Yeer ceesn veneR neslee nw~

³eesieyeue Deewj Yeesieyeue mes mevleeveeslheefÊe Deewj GmekesÀ efJeée hej ÒeYeeJe keÀe je]pe

mele³egie ceW osJelee³eW mJes®íe mes Mejerj íesæ[les nQ, JeneB ce=l³eg keÀe veece veneR neslee nw Deewj Mejerj OeejCe Yeer ³eesieyeue mes keÀjles nQ,

Yeesieyeue mes veneR~ Fme mel³e keÀe JeCe&ve jecee³eCe Deewj ceneYeejle ceW Yeer nw Deewj Dev³e Oece& ûevLeeW ceW Yeer nw~

³es efJeée veeìkeÀ 5000 Je<e& yeeo nt-ye-nt hegvejeJe=le nesves Jeeuee Deveeefo DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw pees ®eej meceeve YeeieeW DeLee&led

mele³egie-$eslee-Üehej-keÀefue³egie ceW efJeYeeefpele nw~ mele³egie-$eslee mJeie& Deewj Üehej-keÀue³egie veke&À keÀnueelee nw~ mJeie& ceW Deelcee ceW

DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, FmeefueS mevleeveeslheefle ³eesieyeue mes nesleer, ce=l³eg keÀe veece vener neslee Deewj Üehej keÀefue³egie ceW Deelcee osn

DeefYeceeve kesÀ JeMeerYetle nes peeleer, efpememes efJekeÀejes keÀer ÒeJesMelee nesves kesÀ keÀejCe ³eesieyeue Kelce nes peelee nw Deewj mevleeveeslheefle Yeesieyeue

mes nesleer nw Deewj HeÀuemJeªhe Deelcee keÀes ogKe-DeMeeefvle nesleer nw~ ³es ³eesieyeue Deewj Yeesieyeue ner me=efä keÀes DeLee&led me=efä-®e¬eÀ keÀes oes

YeeieeW ceW efJeYeeefpele keÀjlee nw~

pewmes ogefve³ee ceW Deelce-yeue Deewj yeengyeue keÀe iee³eve nw, Ssmes ner mevleeveeslheefÊe kesÀ efueS Yeer efJeée-veeìkeÀ ceW ³eesieyeue Deewj

Yeesieyeue keÀe iee³eve nw~ MeeðeeW ceW Yeer oes ÒekeÀej mevleeveeW keÀe iee³eve nw, hejvleg GmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& keÀesF& veneR peevelee nw, FmeefueS DeYeer

peye hejceelcee ³eesieyeue mes mevleeveeslheefÊe keÀe JeCe&ve keÀjles nQ lees efkeÀmekeÀes menpe efJeéeeme veneR neslee nw~ DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ

³eesieyeue Deewj Yeesieyeue keÀe efJeée-veeìkeÀ ceW ke̳ee ÒeYeeJe nw~ mJeie& Deewj veke&À keÀer meercee jsKee keÀes jsKeebefkeÀle keÀjves Jeeues ³es ner oes Meyo

nQ~ jsKee kesÀ SkeÀ lejHeÀ ³eesieyeue nw, efpemes mJeie& keÀne peelee nw Deewj peye ³eesieyeue Kelce nes peelee nw lees Gme jsKee keÀes ueebieles nQ Deewj

Yeesieyeue keÀe DeejcYe neslee nw lees GmekeÀes veke&À keÀne peelee nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer yeeyee ves DeYeer ncekeÀes efo³ee nw, efpememes nce

Yeesieyeue keÀes íesæ[keÀj ³eesie yeue keÀes OeejCe keÀjves keÀe meHeÀue heg©<eeLe& keÀjles nQ~

³eesieyeue mes pees Deelcee³eW heeJeve yeveleer nQ, Jes mJeie& ceW peekeÀj peerJevecegefkeÌle keÀe megKe Yeesieleer nQ Deewj pees Yeesieyeue DeLee&led

keÀce&Yeesie keÀes oC[ kesÀ ªhe ceW YeesiekeÀj heeJeve yeveleer Jes Üehej-keÀefue³egie ceW DeuhekeÀeue keÀe megKe Yeesieleer nQ~

yeeyee ves mJeie& Deewj veke&À keÀe pees %eeve efo³ee nw, GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe pees %eeve efo³ee nw, GmeceW ³en Yeer mheä efkeÀ³ee nw efkeÀ

mele³egie ceW mevleeveeslheefÊe Yeesieyeue mes veneR nesieer~ JeneB mevleeve ³eesieyeue mes nesleer nw, efpemekesÀ efueS yeeyee ves heheerles keÀer Òepeveve ef¬eÀ³ee,

ceesj keÀer Òepeveve ef¬eÀ³ee Deeefo keÀe GoenjCe Yeer efo³ee nw Deewj ³es Yeer keÀne nw efkeÀ cegKe kesÀ h³eej mes Yeer ye®®ee hewoe nes mekeÀlee nw~

Yeesieyeue keÀer efJekeÀejer Òeef¬eÀ³ee keÀe DeO³e³eve keÀjW lees mheä neslee nw efkeÀ efJekeÀej keÀer GlheefÊe henues ¢efä mes ner nesleer nw, GmekesÀ

yeeo ner Fefvê³eeW keÀer ®eb®euelee, cegKe keÀe h³eej, mheMe& Deeefo keÀer ®esäe Deewj Òeef¬eÀ³ee nesleer nw~ DeveskeÀ efJekeÀejer h³eej JeeueeW keÀes h³eej ceW

®egcyeve, SkeÀ-otmejs keÀer efpeJne Deeefo keÀes ì®e keÀjles ng³es osKee peelee nw, pees Fme yeele keÀe mebkesÀle nw efkeÀ Gmemes Yeer SkeÀ-otmejs kesÀ mesume

ì^evmeHeÀj nesles nQ, pees mevleeveeslheefÊe keÀe meeOeve yeve peeles nQ~ Fmemes mheä neslee nw efkeÀ Yeesieyeue Üeje mevleeveeslheefÊe kesÀ DeefleefjkeÌle

³eesieyeue keÀer Yeer mevleeveeslheefÊe nes mekeÀleer nw, pees henues ¢efä mes, yeeo ceW cegKe kesÀ h³eej mes, GmekesÀ yeeo mheMe& Deeefo mes nesleer nesieer

DeLee&led Fme ÒekeÀej mes mesume ì^evmeHeÀj nesles neWies~

nj ³eesefve keÀer ceeoe ceW ieYe& OeejCe kesÀ mece³e vej keÀes Deheves mebkeÀuhe, ¢efä, Je=efÊe mes DeekeÀe|<ele keÀjves keÀer ÒeJe=efÊe nesleer nw, pees

efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW mele³egie ceW Yeer DeJeM³e nesieer, efpemekesÀ keÀejCe vej kesÀ Deheveer ¢efä-Je=efÊe, cegKe kesÀ h³eej, mheMe& Deeefo mes mesume

ì^evmeHeÀj nesles neWies, pees Üehej mes efJekeÀej kesÀ ªhe ceW nesles nQ~

``mele³egie keÀes mJeie& keÀne peelee nw~... mele³egie keÀes keÀne peelee nw ³eesieer ogefve³ee ke̳eeWefkeÀ JeneB Yeesie-efJeueeme neslee veneR~ keÀefue³egie nw

Yeesieer ogefve³ee, veke&À~'' mee.yeeyee 8.10.04 efjJee. ``peye oes ³egie heemì ngS efHeÀj Deelee nw Üehej³egie, jeJeCe keÀe keÀe jep³e~ osJelee³eW Jeece ceeie& ceW ®eues peeles nQ lees efJekeÀej keÀe efmemìce

yeve peelee nw~ mele³egie-$eslee ceW meYeer efvee|JekeÀejer jnles nQ~'' mee.yeeyee 16.11.04 efjJee. Q. veF& ogefve³ee mJeie& keÀer mLeehevee keÀewve keÀjlee nw, efMeJeyeeyee Deewj ye´ïeeyeeyee kesÀ heeì& ceW ke̳ee Devlej nw ³ee oesveeW keÀe heeì& SkeÀ ner nw?

Yeejle keÀe je]pe

Yeejle Yetefce keÀer ceefncee ceneve, peneB Deeles efMeJe YeieJeeve~

``³en meeje veeìkeÀ Yeejle hej ner yevee ngDee nw, yeekeÀer meye nQ yeeF&-huee@ìdme~... Deye Yeejle jbkeÀ-efYeKeejer nw, mele³egie ceW [yeue efmejleepe

cenejepee-cenejeveer keÀe jep³e Lee~... Yeejle ceW ner keÀewjJeeW Deewj ³eJeveeW keÀer ueæ[eF& ueieer~ iee³ee Yeer ngDee nw jkeÌle keÀer veefo³eeb yenleer

nQ~... Ssmeer ®eerpeW yeveeF& nQ, pees HeÀì mes Keueeme keÀj oWies~ legce ye®®es peeveles nes [^eceevegmeej Deye yeæ[er ueæ[eF& ueie veneR mekeÀleer ke̳eeWefkeÀ

jepeeF& mLeeheve nesveer nw~'' mee.yeeyee 16.6.05 efjJee.

Yeejle efJeée keÀer Oegjer nw DeLee&led efJeée keÀe kesÀvê efyevog Yeejle nw~ meejs efJeée keÀe Fefleneme Yeejle kesÀ GlLeeve Deewj heleve hej ner

DeeOeeefjle nw~ Yeejle keÀes DeefJeveeMeer KeC[ keÀne peelee nw~ Yeejle keÀesF& Jele&ceeve Yeejle ³ee FefC[³ee ³ee efnvogmleeve veneR uesefkeÀve mele³egie-

$eslee ceW meeje efJeée ner SkeÀ Lee, FmeefueS Yeejle ³ee otmejs efkeÀmeer KeC[ keÀe keÀesF& Deueie veece veneR Lee~ Üehej mes peye Dev³e Oece& mLeeheve

ngS Dev³e meY³elee³eW DeefmlelJe ceW DeeF& Deewj osMe-ogefve³ee keÀe YeewieesefuekeÀ keÀejCeeW Deewj SsefleneefmekeÀ keÀejCeeW mes efJeYeepeve nesvee DeejcYe

ngDee lees ogefve³ee keÀe pees kesÀvê efyevog Lee ³ee pees ®e¬eÀJeleea jep³e Lee, efpemekeÀer jepeOeeveer Jele&ceeve Yeejle ceW efouueer ³ee efouueer kesÀ Deeme

heeme Leer, Jen jepeeF& Deewj jep³e Yeejle keÀnuee³ee, pees melele efJeYeepeve kesÀ keÀejCe GmekeÀer meercee³eW yejeyej mebkegÀef®ele nesleer ieF& Deewj

heefjCeece mJeªhe Yeejle keÀer Jele&ceeve efmLeefle nes ieF&~ Deye mece³e Dee ie³ee nw peye Yeejle Deheves hetJe& DeefmlelJe keÀes hegve: Òeehle keÀjsiee~

``Yeejle efieje nw lees meye efiejs nQ~ Yeejle ner jsmheeefvmeyegue nw Deheves keÀes efiejeves Deewj meyekeÀes efiejeves kesÀ efueS~... ³en nej-peerle keÀer

keÀneveer Yeer meejer Yeejle keÀer ner nw~ Yeejle ceW ner [yeue efmejleepe Deewj eEmeieue leepe Jeeues jepee³eW yeveles nQ~''

mee.yeeyee 9.8.05 efjJee. ``³es ef®e$e meeLe ceW jnvee ®eeefnS~ yeleevee nw Yeejle ceW FvekeÀe jep³e Lee Deewj keÀesF& Oece& veneR Lee~... legce efme× keÀj mekeÀles nes henues SkeÀ

ner Yeejle Lee, SkeÀ ner jep³e Lee, SkeÀ ner Yee<ee Leer~... efme× keÀj mekeÀles nes Deepe keÀe vekeÌMee ³en nw, keÀue keÀe vekeÌMee ³en nw~...

Yeejle DeefJeveeMeer KeC[ nw~... Deewj keÀesF& ceW Yeer ³en yeleeves keÀer leekeÀle veneR nw~... FmeceW cetBPeves keÀer ojkeÀej veneR nw~''

mee.yeeyee 24.11.04 efjJee. Yeejle Deewj YeieJeeve keÀe je]pe

Yeejle Deewj YeieJeeve keÀe ienje mecyevOe nw~ Yeejle Yetefce ceneve nw, Yeejle ceW Deeyet leerLe& ceneve nw, peneB efMeJe YeieJeeve ves DeekeÀj

veF& ogefve³ee yeveeves keÀe efoJ³e keÀle&J³e efkeÀ³ee~ peerJeelcee peneB jnleer nw, peneB keÀce& keÀjleer nw peneB heb®e lelJeeW ceW heb®e lelJe keÀer osn efJeueerve

nesleer nw, GmekeÀe ÒeYeeJe Gme JeeleeJejCe ceW, Gme Yetefce ceW jnlee ner nw, efpemekeÀes meYeer Deelcee³eW DevegYeJe keÀjleer nQ, FmeefueS Jes De®íer

Deelcee³eW peneB osn OeejCe keÀjleer, keÀce& keÀjleer, osn keÀe l³eeie keÀjleer, Jes leerLe& yeve peeles nQ~ efMeJe hejceelcee ye´ïee leve ceW Dee³es, peneB

Gme leve mes hejceelcee ves Dehevee efoJ³e keÀle&J³e efkeÀ³ee, peneB Jen heb®e lelJeeW yevee Yeei³eMeeueer leve heb®e lelJeeW ceW efJeueerve ngDee, lees Jen

leerLe& yevevee mJeYeeefJekeÀ nw~ FmeerefueS Yeejle Yetefce Deewj Deeyet ceneve leerLe& iee³es ngS nQ, pees efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW keÀes DeekeÀe|<ele keÀjles

nQ Deewj keÀjles jnWies~ hejceelcee DeefJeveeMeer nw Deewj ve³es efJeée keÀe j®eef³elee nw, Jen Yeejle ceW ner Deeles nQ FmeefueS Yeejle Yetefce Yeer

DeefJeveeMeer nw DeLee&led Fme Yetefce keÀe, ³eneB meY³elee ³ee pevemebK³ee keÀe hetCe& efJeveeMe veneR neslee nw~ Devle ceW ³eneB ner pevemebK³ee ye®eleer nw

Deewj ³eneB ner mJeie& keÀer mLeehevee nesleer nw~

``Yeejle keÀer ner yeele nw~ yeehe Deeles ner Yeejle ceW nQ~ Yeejle ner Fme mece³e heeflele yevee nw, Yeejle ner heeJeve Lee~... Yeejle keÀes me®eKeC[

keÀne peelee nw~ Pet"KeC[ ner efHeÀj me®eKeC[ yevelee nw~ me®®ee yeehe ner DeekeÀj me®eKeC[ yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 8.10.04 efjJee. ``Yeejle keÀes lees Yeei³e nw ner uesefkeÀve [yeue efJeosMeer otj jnles h³eej ceW meye heeme nQ~ osKees Yeejle keÀes lees Yeei³e efceuee nw, meyemes yeæ[e

Yeei³e efceuee nw efkeÀ yeehe Yeejle ceW ner Dee³es nQ~ yeehe keÀes DecesefjkeÀe hemevo veneR DeeF&, uesefkeÀve Yeejle hemevo Dee³ee nw~''

De.yeeheoeoe 15.10.04

``Yeejle ceW yeehe keÀe keÀle&J³e ®euee nw FmeefueS yeehe kesÀ meeLe Deehe meyekesÀ ef®e$e Yeer Yeejle ceW ner nQ~ p³eeoe ceefvoj Yeejle ceW yeveeles

nQ~... efJeosMe ceW yeæ[s HeÀue nesles nQ uesefkeÀve ìsmìer veneR nesles~ Yeejle kesÀ HeÀue íesìs nesles uesefkeÀve ìsmì De®íer nesleer nw~ HeÀeGC[sMeve lees

meye ³eneB ner heæ[lee nw~'' De.yeeheoeoe 4.03.86

``Yeejle efkeÀlevee Tb®e Lee, efJekeÀej keÀe veece-efveMeeve veneR Lee~ Jen Lee JeeFmeuesme Yeejle, DeYeer nw efJeMeMe Yeejle~... Deepe mes 5 npeej

Je<e& henues ceQves Yeejle keÀes efMeJeeue³e yevee³ee Lee~'' mee.yeeyee 6.8.05 efjJee. Yeejle Deewj mJeie&-veke&À keÀe je]pe

me=efä kesÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej pees meleesÒeOeeve yevelee nw, Jener leceesÒeOeeve Yeer yevelee nw~ Ssmes ner Yeejle ner mJeie&

yevelee nw lees Yeejle ner veke&À yevelee nw~ Yeejle ceW ner Ieer-otOe keÀer veefo³eeb yenleer nQ lees Ketve keÀer veefo³eeb Yeer Yeejle ceW ner yenveer nQ~ Fme

mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer ncekeÀes efo³ee nw~

``DeYeer legce mecePe ie³es nes - %eeve, YeefkeÌle Deewj efHeÀj nw Jewjei³e~ ... yeehe keÀnles nQ - Yeejle lees yengle heefJe$e Lee~ Flevee heefJe$e Deewj

keÀesF& KeC[ neslee veneR~ Yeejle keÀer lees yengle Tb®eer ceefncee nw, pees YeejleJeemeer Kego veneR peeveles nQ~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee.

³es Yeejle Yetefce ner mele³egie-$eslee ceW mJeie& yeveleer nw DeLee&led Yeejle ceW mJeie& neslee nw Deewj ³eneB ner Üehej-keÀefue³egie ceW veke&À yevelee

nw DeLee&led meyemes heeflele, ogKeer Yeer Yeejle ner yevelee nw~

``Ssmes Yeer veneR efkeÀ meejer ogefve³ee mJeie& ceW pee³esieer~ pees keÀuhe henues mJeie& ceW Dee³es Les, Jes ner YeejleJeemeer efHeÀj Dee³eWies Deewj mele³egie-$eslee

ceW osJelee yeveWies~ Jes ner efHeÀj Üehej mes Deheves keÀes efnvot keÀnuee³eWies~ ³etB lees efnvot Oece& ceW Deye lekeÀ Yeer pees Deelcee³eW Thej mes Glejleer

jnleer nQ, Jes Yeer Deheves keÀes efnvot keÀnueeleer nQ uesefkeÀve Jes osJelee veneR yeveWieer Deewj ve ner mJeie& ceW Dee³eWieer~ Jes efHeÀj Yeer Üehej kesÀ yeeo

Deheves mece³e hej ner GlejWieer~ osJelee legce ner yeveles nes, efpevekeÀe Deeefo mes Devle lekeÀ heeì& nw~ ³en Yeer [^ecee ceW yeæ[er ³egefkeÌle nw~''

mee.yeeyee 15.9.04 efjJee. ``YeejleJeemeer ner osJeer-osJelee Les, efpevneWves 82,83,84 pevce efueS nQ~ Jes ner heeflele yeves nQ~ Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ iee³ee ngDee nw~

peye Yeejle ceW ue#ceer-veeje³eCe keÀe jep³e Lee leye Fmes veF& ogefve³ee, ve³ee Yeejle keÀne peelee Lee~... ³en jeJeCe nw Yeejle keÀe DeeOee keÀuhe

keÀe ogMceve~ ... ieerlee ceW Yeer nw YeieJeevegJee®e - keÀece ceneMe$eg nw~ Yeejle keÀe JeemleefJekeÀ Oece&Meeðe nw ner ieerlee~... SkeÀ ner meesceveeLe kesÀ

ceefvoj ceW efkeÀleves nerjs-peJeenjele Les, Yeejle efkeÀlevee meeueJesvì Lee~ DeYeer lees FvmeeueJesvì nw~... ³en jeJeCe nw Yeejle keÀe vecyejJeve

ogMceve~'' mee.yeeyee 13.9.04 efjJee. ``Yeejle ves efJeosMe keÀes nsC[dme efo³es nQ~ Yeejle Yeer yengle yeæ[e nw~ mJeie& lees Yeejle keÀes ner yeveevee nw, efJeosMe lees efhekeÀefvekeÀ mLeeve yeve

pee³esiee~ ... yeehe Üeje Dee[&j nesvee ner nw~ keÀye keÀjWies, Jen [sì veneR yelee³eWies~ [sì yelee³eW lees meye vecyejJeve heeme nes pee³eW~ De®eevekeÀ

ner keÌJes½eve Dee³esiee~ SJej-js[er nes vee~'' De.yeeheoeoe 27.02.86 ``keÀnles nQ ¬eÀeFmì mes 3 npeej Je<e& henues Yeejle ner Lee, GmekeÀes mJeie& keÀne peelee Lee~... Fme ®e¬eÀ ceW meeje %eeve Yeje ngDee nw~...

5000 Je<e& keÀe efnmeeye legce keÌueer³ej mecePeeles nes~... ®e¬eÀ keÀer Yeer meejer vee@uespe legcnejer yegef× ceW nw lees Fleveer KegMeer jnveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 1.10.04 efjJee. ``yeehe legce ye®®eeW keÀes yew" mecePeeles nQ - Yeejle ceW ner Ieesj DebefOe³eeje ngDee nw, Deye Yeejle ceW ner meesPeje ®eeefnS~ legce De%eeve veeRo ceW

mees³es heæ[s Les, yeehe DeekeÀj efHeÀj mes peieeles nQ~... meye yeeleeW keÀe DeLe& mecePevee ®eeefnS vee~ ³en nw meyemes yeæ[er heæ{eF&~''

mee.yeeyee 08.9.04 efjJee.

``³etjesheJeemeer Yeer FmekeÀes mecePevee ®eenles nQ~ Yeejle hewje[eF]pe Lee, lees efkeÀmekeÀe jep³e Lee? ³en hetje keÀesF& veneR peeveles nQ~ Yeejle ner

nsefJeve mJeie& Lee~ legce meyekeÀes mecePee mekeÀles nes~ ³en menpe jepe³eesie nw, efpememes Yeejle mJeie& yevelee nw~... mJeie& kesÀ osJeer-osJeleeDeeW keÀer

jepeeF& menpe jepe³eesie mes Yeejle keÀes ner Òeehle nesleer nw~'' mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. ``³es efHeÀj yesno kesÀ Deepe Deewj keÀue keÀe [^ecee nw~ Deepe Yeejle hegjevee veke&À nw, keÀue ve³ee mJeie& nesiee~... 5 npeej Je<e& henues Deeefo

meveeleve osJeer-osJeleeDeeW keÀe Oece& Lee... DeYeer lees [sefJeue Jeu[& nw~ [sefJeue Jeu[& keÀer FC[ Deewj ef[ìer Jeu[& keÀer Deeefo keÀe Deye nw

mebiece~'' mee.yeeyee 29.12.04 efjJee. ``legce meye mevosMeer nes~ legcekeÀes Keeme Yeejle Deewj Deece meejer ogefve³ee keÀes ³en mevosMe hengB®eevee nw efkeÀ Yeejle Deye efHeÀj mes mJeie& yeve

jne nw DeLeJee mJeie& keÀer mLeehevee nes jner nw~ Yeejle ceW yeehe keÀes nsefJeveueer iee@[ HeÀeoj keÀnles nQ, Jen mJeie& keÀer mLeehevee keÀjves Dee³es nQ~

... legcekeÀes Devoj ceW ³en KegMeer jnveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee. yeehe keÀnles nQ - cew Dee³ee ntB legcnejer mesJee ceW, legce meye ye®®es Yeer Yeejle keÀer DeueewefkeÀkeÀ mesJee ceW nes~... legce ye®®eeW keÀes Yeejle kesÀ efueS

efkeÀlevee ueJe nw~ me®®eer mesJee lees legce keÀjles nes, Keeme Yeejle keÀer Deewj Deece meejer ogefve³ee keÀer~ legce Yeejle keÀes efHeÀj mes jecejep³e

yeveeles nes, pees yeehet peer ®eenles Les~ mee.yeeyee 15.1.05 efjJee. ``Fme megKe-ogKe kesÀ Kesue keÀes Yeer legce peeveles nes~... ³es cetmeue Deeefo meye [^ecee ceW vetBOe nQ~ ieerlee ceW Yeer cetmeue De#ej nw~... mJeie&-

veke&À Yeejle keÀer ner yeele nw~... ³eneB ner mJeie&Jeemeer Les, ³eneB ner efHeÀj veke&ÀJeemeer yeveles nQ~ ³en vee@uespe nw vej mes veeje³eCe yeveves keÀer~''

mee.yeeyee 28.4.05 efjJee. ``legce ye®®eeW kesÀ meeLe-meeLe Yeejle KeC[ Yeer meyemes meewYeei³eMeeueer nw~ Fve pewmee meewYeei³eMeeueer otmeje keÀesF& KeC[ veneR nw~ ³eneB yeehe

Deeles nQ~ Yeejle ner nsefJeve Lee, efpemekeÀes iee[&j Dee@HeÀ Deuueen keÀnles nQ~ yeehe DeYeer efHeÀj mes Yeejle keÀes HetÀueeW keÀe yeieer®ee yevee jns

nQ~'' mee.yeeyee 17.5.05 efjJee. ``2500 Je<e& lekeÀ Fve osJeleeDeeW keÀer [e³evesmìer ®eueer~... ue#ceer-veeje³eCe efo HeÀmì&, efo meskesÀC[, Ssmes ®euee Deelee nw~... Yeejle 5 npeej Je<e& henues efkeÀlevee meentkeÀej Lee~... legce peeveles nes efMeJeyeeyee Yeejle keÀes nsefJeve yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 23.5.05 efjJee. ``YeejleJeemeer Deheves Oece& keÀes efyeukegÀue veneR peeveles Deewj meye Deheves Oece& keÀes peeveles nQ~ YeejleJeemeer keÀnles - nce Oece& keÀes ceeveles ner

veneR~... DeYeer legce Peeæ[ Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀes peeveles nes~... ye´ïee Üeje Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjelee ntB~''

mee.yeeyee 20.6.05 efjJee. ``Yeejle keÀer ®eæ{leer keÀuee Deewj Glejleer keÀuee kewÀmes nesleer nw~... Yeejle pewmee heefJe$e osMe Deewj keÀesF& neslee veneR nw~... veke&À mes mJeie&

yeehe ner yevee³esiee~'' mee.yeeyee 23.7.05 efjJee. Yeejle keÀer mechevvelee Deewj cenevelee keÀe je]pe

hejceelcee ceW hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee nw, Yeejle ner mJeie& yevelee lees Yeejle ner veke&À yevelee nw~ Yeejle keÀer Òeeke=ÀeflekeÀ efmLeefle

Yeer meejer ogefve³ee mes efJeMes<e nw, efpememes Yeejle ceW meYeer $e+leg³eW Deewj Òee³e: meYeer ÒekeÀej kesÀ HeÀue-HetÀue Yeer hewoe nesles nQ~ ³eneB HeÀueeW keÀer

hejceelcee Yeer ye´ïee leve mes ceefncee keÀjles nQ~ Yeejle efpelevee mechevve osMe Deewj keÀesF& veneR yevelee nw hejvleg yeeyee ³es Yeer keÀnles nQ efkeÀ

Yeejle ner efmejleepe yevelee nw lees Yeejle ner ceesnleepe Yeer yevelee nw~ Yeejle keÀer mechevvelee mes ner ÒeYeeefJele neskeÀj DeveskeÀ efJeosefMe³eeW ves

Yeejle hej Dee¬eÀceCe efkeÀ³es Deewj uetìe leLee DeveskeÀeW ves Yeejle kesÀ meeLe J³eeheej Deeefo efkeÀ³ee~

Yeejle keÀer Jeerj ieeLee Yeer Dev³e osMeeW mes efJeMes<e nw~ efouueer kesÀ Deefvlece efnvot jepee he=LJeerjepe ®eewneve ves DeHeÀieeefvemleeve kesÀ

MeemekeÀ ceesncceo ieewjer keÀes 16 yeej kewÀo keÀjves kesÀ yeeo Yeer #eceeoeve efo³ee Deewj Devle ceW ceesncceo ieewjer ves 17JeeR yeej he=LJeerjepe keÀes

nje efo³ee Deewj GvekeÀes kewÀo keÀj efue³ee, GvekeÀer DeebKeW HeÀesæ[ oer lees Yeer GmekesÀ ner Iej ceW GmekesÀ keÀce& keÀe HeÀue GmekeÀes ®eKee³ee~ mJeie&

keÀe JeCe&ve lees meYeer peeveles nQ Deewj meye OeceeX ceW mJeie& keÀe JeCe&ve nw~ efpemekeÀes Yeer yeeyee ³eeo keÀjles nQ~ jepee efJe¬eÀceeefol³e, efpevneWves

YeefkeÌle ceeie& keÀe DeejcYe efkeÀ³ee, jepee heesjme Deewj efmekeÀvoj ceneve keÀe Fefleneme Yeer Yeejle keÀer JeerjieeLee keÀer SkeÀ DeefÜleer³e keÀneveer nw~

cenejeCee Òeleehe, efMeJeepeer YeieleeEmen keÀe nbmeles ngS HeÀebmeer hej Petue peevee, peewnj, Peebmeer keÀer jeveer, Deeefo-Deeefo Yeejle keÀer cenevelee

Deewj JeerjieeLee kesÀ DeefÜleer³e GoenjCe nQ, efpeveceW DeveskeÀeW keÀes yeeyee Yeer cegjefue³eeW ceW ³eeo keÀjles nQ~ efmekeÀvoj, ceesncceo ieewjer, cegncceo

iepeveJeer Deeefo ves Yeejle keÀer mechevvelee mes ÒeYeeefJele neskeÀj Yeejle hej Dee¬eÀceCe efkeÀ³ee~ keÀesuecyeme, JeemkeÀesef[ieecee Deeefo ves Yeer Yeejle

keÀer mechevvelee mes ÒeYeeefJele neskeÀj GmekeÀer Keespe keÀe mebkeÀuhe efkeÀ³ee~

``Yeejle ceW ner efMeJe pe³evleer ceveeF& peeleer nw~ efvejekeÀej peªj meekeÀej ceW Dee³esiee vee~ Mejerj efyeiej Deelcee kegÀí keÀj mekeÀleer nw

ke̳ee?... Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ nw~... Yeejle ner mJeie& Deewj Yeejle ner veke&À yevelee nw~'' mee.yeeyee 1.7.05 efjJee. ``yeenj Jeeues Yeer peeveles nQ efkeÀ Yeejle ner Òee®eerve yeefnMle Lee~ FmeefueS Yeejle keÀes yengle ceeve efceuelee nw~... yeehe nw %eeve keÀe meeiej, Jes

ner Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer mecePee jns nQ~... ceefncee efmeHe&À SkeÀ yeehe keÀer ner nw~'' mee.yeeyee 1.7.05 efjJee. ``Yeejle efpemekeÀes meesves keÀer ef®eefæ[³ee keÀnles Les, DeYeer lees Jen ef"keÌkeÀj keÀer Yeer veneR nw~ Yeejle 100 hejmesvì mee@ueJesvì Lee, DeYeer 100 hejmesvì Fvmee@ueJesvì nw~'' mee.yeeyee 16.7.05 efjJee. ``Yeejle yeehe keÀer DeJelejCe Yetefce nw Deewj Yeejle Òel³e#elee keÀe DeeJeepe yeguevo keÀjves kesÀ efveefceÊe Yetefce nw~ Deeefo mes Devle lekeÀ Yeejle ceW

ner heeì& nw~ efJeosMe keÀe men³eesie Yeejle ceW Òel³e#elee keÀje³esiee Deewj Yeejle keÀer Òel³e#elee keÀe DeeJeepe efJeosMe lekeÀ hengB®esiee~...

YeejleJeemeer ye®®eeW kesÀ Yeei³e keÀe meYeer iee³eve keÀjles nQ~'' De.yeeheoeoe 10.11.87

``Yeejle ner Tb®e KeC[ nw, pees Yeer ceveg<³e cee$e nQ, GvekeÀe ³en leerLe& nw~ meJe& keÀer meÃefle keÀjves yeehe ³eneB ner Deeles nQ~... Yeejle efkeÀlevee

meeueJesvì Lee... Yeejle efMeJeeue³e Lee, efpemekeÀes JeC[j Dee@HeÀ Jeu[& keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 23.7.05 efjJee. ``SkeÀ Yeejle ner nw, efpemeves keÀesF& keÀe jep³e íervee veneR nw ke̳eeWefkeÀ Yeejle Demeue ceW DeeEnmekeÀ nw vee~ meejer ogefve³ee keÀe Yeejle ceeefuekeÀ

Lee~ Jen mebmkeÀej lees Deelcee ceW nQ FmeefueS Leesæ[s jep³e kesÀ efueS keÀye Yeejle ueæ[lee veneR nw~ legce YeejleJeeefme³eeW keÀes yeehe efJeée keÀe

ceeefuekeÀ yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 07.09.69 efjJee. Yeejle KeC[ keÀer DeefJeveeM³elee keÀe je]pe

Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ nw ke̳eeWefkeÀ ³eneB hej DeefJeveeMeer hejceelcee keÀe DeJelejCe neslee nw~ Fme mel³e keÀe MeeðeeW ceW Yeer

JeCe&ve nw hejvleg ³eLeeLe& mel³elee keÀe %eeve DeYeer ner hejceelcee osles nQ~ MeeðeeW ceW Yeer efJeveeMe kesÀ mece³e ceveg, mel³eªhee Deewj mehle-$e+ef<e³eeW

kesÀ ye®eves keÀe iee³eve nw, pees Yeejle ceW ner ye®es efoKeeles nQ~

``iee³eve nw - Deheves kegÀue keÀe efJeveeMe keÀjles nQ~ ³en Yeejle lees Deueie keÀesves ceW nw~ yeekeÀer meye Keueeme nes peeves nQ~ ³eesieyeue mes legce

meejs efJeée hej efJepe³e heeles nes~... Yeejle ner hewje[eFpe DeLee&led mJeie& Lee~'' mee.yeeyee 24.9.04 efjJee. ``me®e yeehe me®e megveeles nQ, efpememes legce ye®®es me®e yeve peeles nes Deewj me®e KeC[ Yeer yeve peelee nw~ Yeejle me®eKeC[ Lee~ vecyejJeve

Tb®e leW Tb®e leerLe& Yeer ³en nw ke̳eeWefkeÀ meJe& keÀer meÃefle keÀjves Jeeuee yeehe Yeejle ceW ner Deeles nQ~ ... %eeve, YeefkeÌle Deewj Jewjei³e~ %eeve nw

efove, YeefkeÌle nw jele~ Jewjei³e nw jele keÀe~... Jen nw no keÀe Jewjei³e, legcekeÀes lees meejer yesno keÀer ogefve³ee mes Jewjei³e nw~ mebiece hej ner yeehe

DeekeÀj legcnW yesno keÀer yeeleW mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 2.9.04 efjJee.

``³en nw meyemes yeæ[e leerLe&, peneB yesno keÀe yeehe yew"keÀj ye®®eeW keÀes me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles nQ Deewj meyekeÀer meÃefle

keÀjles nQ~ Yeejle keÀer ceefncee Dehejceheej nw hejvleg ³en Yeer legce mecePe mekeÀles nes~ Yeejle nw JeC[j Dee@HeÀ efo Jeu[&~... YeejleJeemeer ner

®eenles nQ efkeÀ efJeée ceW Meeefvle Yeer nes Deewj megKe Yeer nes~ mJeie& ceW oesvees nesles nQ~'' mee.yeeyee 27.7.04 efjJee. ``legce peeveles nes Fme efJeveeMe ceW ner Keeme Yeejle Deewj Deece meejer ogefve³ee keÀer YeueeF& nw~ ³en yeele ogefve³ee Jeeues veneR peeveles~ efJeveeMe

nesiee lees meye ®eues pee³eWies cegefkeÌleOeece~... yeehe keÀnles nQ- peye-peye Yeejle ceW Oece& keÀer iueeefve nesleer nw, leye ceQ Deelee ntB~ pees YeejleJeemeer

nQ, yeehe GvneW mes ner yeele keÀjles nQ~ yeehe Deeles Yeer Yeejle ceW ner nQ, Deewj keÀesF& peien veneR Deeles nQ~ Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ nw, yeehe

Yeer DeefJeveeMeer nw~'' mee.yeeyee 15.9.04 efjJee. ``DeYeer legce yeehe Üeje %eeve keÀer DeLee@ìea yeves nes~... ³en meeje Kesue legce YeejleJeeefme³eeW hej ner nw~ 84 keÀe ®e¬eÀ Yeejle hej ner nw~

Yeejle nw DeefJeveeMeer KeC[~... efMeJeyeeyee Yeejle keÀes jep³e oskeÀj ie³ee Lee, ³es ue#ceer-veeje³eCe jep³e keÀjles Les~''

mee.yeeyee 13.5.05 efjJee. ``Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ nw~ Yeejle ner mJeie& yevelee nw~... YeejleJeemeer ner efHeÀj veke&ÀJeemeer yeveles nQ, efHeÀj Jes ner mJeie&Jeemeer yeveWies~

Deewj meYeer KeC[ efJeveeMe nes pee³eWies, yeekeÀer Yeejle ner jnsiee~ Yeejle KeC[ keÀer ceefncee DehejceDeheej nw~... Yeejle efpelevee megKeer,

OeveJeeve, heefJe$e Deewj keÀesF& KeC[ nw veneR~'' mee.yeeyee 14.4.05 efjJee. Yeejle kesÀ GlLeeve-heleve Deewj GmekesÀ efJeée kesÀ GlLeeve-heleve mes mecyevOe keÀe je]pe

³es meeje efJeée-veeìkeÀ Yeejle kesÀ GlLeeve Deewj heleve keÀer SkeÀ keÀneveer nw~ Fme GlLeeve Deewj heleve keÀer meeræ{er keÀe je]pe DeYeer

yeeyee ves yelee³ee nw~ ³en Yeejle ceW ner mJeie& yevelee nw Deewj Yeejle ner meyemes DeefOekeÀ veke&À yevelee nw~ ³eneB heefJe$e osJeer-osJeleeDeeW keÀe jep³e

Lee Deewj ³eneB ner meyemes DeefOekeÀ Deemegjer iegCeeW Jeeues ceveg<³e nQ~ Yeejle ceW ner otOe-Ieer keÀer veefo³eeb yenleer nQ DeLee&led meyemes DeefOekeÀ meche-

vvelee nesleer nw Deewj Yeejle ceW Ketve keÀer veefo³eeB yenWieer ke̳eeWefkeÀ ³eneB ner efmeefJeue Jeej ceW meyemes DeefOekeÀ jkeÌleheele nesiee~ Fme mel³e keÀe

%eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ legcekeÀes mJeie& keÀer KegMeer Yeer nesveer ®eeefnS lees Devle mece³e Ketveer-veenskeÀ Kesue keÀes osKeves kesÀ

efueS Deheves Devoj ³eesieyeue keÀer MeefkeÌle Yeer pecee keÀjveer ®eeefnS, leye ner legce efJeveeMe keÀe Deefvlece ¢M³e osKe mekeWÀies~

Yeejle kesÀ GlLeeve Deewj heleve keÀe efJeée kesÀ GlLeeve Deewj heleve mes meerOee mecyevOe nw~ Yeejle mJeie& yevelee nw lees meeje efJeée mJeie&

yevelee nw Deewj Yeejle veke&À yevelee lees meeje efJeée ner veke&À yeve peelee nw~ Yeue otmejs KeC[ pees yeeo ceW DeefmlelJe ceW Deeles nQ DeLee&led peneB

yeeo ceW meY³elee keÀe efJekeÀeme neslee nw, JeneB Dehes#eeke=Àle megKe neslee nw hejvleg Jen megKe veececee$e ner neslee nw~ DeveskeÀ KeC[ pees efJeveeMe kesÀ

mece³e peueceive nes peeles nQ, Jes yeeo ceW yeenj Deeles nQ, FmeefueS JeneB Òeeke=ÀeflekeÀ mecheoe nesleer nw, efpemekesÀ keÀejCe YeeweflekeÀ megKe neslee nw

hejvleg veke&À kesÀ meye ef®evn JeneB jnles ner nQ~ pevce-ce=l³eg keÀe ÒeYeeJe Yeer veke&À kesÀ meceeve ner neslee nw~ FmeefueS meeje efJeée ner veke&À yeve

peelee nw~

``yeehe mecePeeles nQ - ye®®es, [^ecee kesÀ huesve Devegmeej Deye yeekeÀer Leesæ[e mece³e nw~ meeje efnmeeye legcnejer yegef× ceW nw~ keÀnles nQ ¬eÀeFmì mes

3 npeej Je<e& henues Yeejle ner Lee, GmekeÀes mJeie& keÀne peelee Lee~... legcneje veece efJeuee³ele mes ner efvekeÀuesiee ke̳eeWefkeÀ GvneW keÀer yegef×

efHeÀj Yeer YeejleJeeefme³eeW mes leerKeer nw~ Jes Yeejle mes heerme Yeer ceebieles nQ~... YeejleJeeefme³eeW mes Jes ³es %eeve-³eesie meerKeWies~ GvneWkeÀe peye

DeeJeepe efvekeÀuesiee leye YeejleJeemeer peeieWies~'' mee.yeeyee 1.10.04 efjJee. ``legcneje veece efJeuee³ele mes ner efvekeÀuesiee~... YeejleJeemeer SkeÀoce Ieesj veeRo ceW mees³es ngS nQ~ Jes Leesæ[e keÀce mees³es nQ, FmeefueS GvneW keÀe

DeeJeepe De®íe efvekeÀuesiee~'' mee.yeeyee 1.10.04 efjJee. ``meeræ{er kesÀ ef®e$e mes legce efkeÀmekeÀes Yeer mecePee³eWies efkeÀ Yeejle keÀer ³en ieefle nw~ efueKee ngDee Yeer nw GlLeeve Deewj heleve keÀer keÀneveer~...

Yeejle kesÀ efueS meeræ{er keÀe ef®e$e cegK³e nw~ Yeejle ceW %eeve Lee lees yengle OeveJeeve Lee, DeYeer Yeejle ceW De%eeve nw lees efkeÀlevee kebÀieeue nw~''

mee.yeeyee 20.10.04 efjJee. ``osJeer-osJelee Yeejle ceW ner jep³e keÀjkesÀ ie³es nQ vee~ efHeÀj yeeo ceW efkeÀleves ceefvoj yeveeles nQ~... Yeejle ner meleesÒeOeeve mees Yeejle ner

leceesÒeOeeve yevelee nw~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``yeehe legce ye®®eeW keÀes %eeve jleveeW mes mepeeles jnles nQ~... Yeejle efkeÀlevee efmejleepe Lee, meye Yetue ie³es nQ~... efkeÀleveer yeæ[er-yeæ[er ceefCe³eeb

jepeeDeeW kesÀ leepe ceW jnleer LeeR~'' mee.yeeyee 7.1.05 efjJee.

``meYeer heg©<eeLe& Devegmeej vecyejJeej heo heeles nQ~ meyekeÀes vecyejJeej heeì& efceuee ngDee nw~ ³en [^ecee yevee ngDee nw~... Fme mece³e meyemes

peemleer FvmeeueJesvì Yeejle nw~ ³en Kesue ner Yeejle hej nw~'' mee.yeeyee 25.7.05 efjJee. Yeejle keÀer meerceeDeeW Deewj Yeejle keÀer meerceeDeeW kesÀ efJemleej Deewj mebkegÀ®eve keÀe je]pe

Yeejle keÀer meerceeDeeW keÀe efJemleej DeLee&led mJeie& keÀer meerceeDeeW keÀe efJemleej ke̳eeWefkeÀ henues-henues Yeejle ner mJeie& yevelee nw Deewj

yeeo ceW ³ee Oeerjs-Oeerjs GmekeÀer DeeJeemeer³e meerceeDeeW keÀe efJemleej neslee peelee nw, pees $eslee Devle lekeÀ ®euelee nw ke̳eeWefkeÀ $eslee Devle lekeÀ

osJeleeDeeW keÀer jepeeF& keÀer Je=ef× nesleer nw~ efHeÀj Üehej ogefve³ee veke&À yeve peeleer nw Deewj veke&À keÀer meerceeDeeW keÀe efJemleej DeejcYe neslee nw

Deewj Yeejle keÀer meerceeDeeW keÀe mebkegÀ®eve DeejcYe nes peelee nw ke̳eeWefkeÀ efJeée ceW veke&À keÀe DeejcYe neslee nw ³ee Ssmes keÀnW efkeÀ mJeie& ner veke&À

yeve peelee nw~ veke&À keÀer meerceeDeeW keÀe ³es efJemleej keÀefue³egie kesÀ Devle lekeÀ neslee jnlee nw hejvleg veke&À keÀer meerceeDeeW kesÀ efJemleej kesÀ meeLe

Yeejle keÀer meerceeDeeW keÀe mebkegÀ®eve DeejcYe nes peelee nw, pees keÀefue³egie Devle lekeÀ ®euelee nw Deewj Devle ceW Yeejle keÀer Jele&ceeve efmLeefle nes

peeleer nw~ Devle ceW Yeer nce osKeW lees meve 1947 lekeÀ Yeejle Jele&ceeve Yeejle mes yeæ[e Lee, 1947 ceW Yeejle efnvogmleeve Deewj heeefkeÀmleeve kesÀ

ªhe ceW efJeYeepeve ngDee Deewj Yeejle Jele&ceeve efmLeefle ceW Dee ie³ee~ efHeÀj mebiece³egie hej hejceefhelee hejceelcee Yeejle ceW DeekeÀj mJeie& keÀer

mLeehevee keÀjles nQ Deewj [^ecee Devegmeej DeCeg-³eg×, Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Deewj ie=n-³eg× kesÀ Üeje veke&À keÀe efJeveeMe neslee nw Deewj Yeejle

DeLee&led meeje efJeée mJeie& yeve peelee nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer ³es Òeef¬eÀ³ee Deveeefo keÀeue mes ®eueleer Dee jner nw Deewj Devevle keÀeue lekeÀ ®eueleer

jnsieer~

³eÐeefhe mele³egie-$eslee ceW keÀesF& otmeje osMe veneR neslee nw, mecemle efJeée hej SkeÀ ner ®e¬eÀJeleea jepe-meÊee nesleer nw, efpemekeÀe kesÀvê

efyevog Yeejle ceW FvêÒemLe neslee nw~ hejvleg mele³egie Deeefo mes $eslee Devle lekeÀ Yeejle keÀer DeeJeemeer³e meerceeDeeW keÀe efJemleej neslee jnlee nw

ke̳eeWefkeÀ efvejvlej pevemebK³ee keÀer Je=ef× nesleer peeleer nw DeLee&led Yeejleer³e meY³elee keÀe efJemleej neslee nw~ Üehej mes Dev³e Oece& Deeles nQ,

osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle DeelceeDeeW ceW DenbkeÀej-ueesYe Deeefo kesÀ mebmkeÀej peeûele nesles nQ, efpememes efJeYeepeve keÀer Òeef¬eÀ³ee DeejcYe nes

peeleer nw Deewj Oeerjs-Oeerjs Yeejle keÀer meercee³eW mebkegÀef®ele nesleer peeleer nw~ Dev³e osMeeW Deewj meY³eleeDeeW keÀe pevce neslee nw, efpememes pees SkeÀ

osMe, SkeÀ jep³e Lee, Jen efJeYeeefpele neslee peelee nw Deewj keÀefue³egie kesÀ Devle ceW Yeejle keÀer Jele&ceeve efmLeefle yeve peeleer nw~

``JeneB ieebJe keÀesF& otj-otj veneR nesles nQ~ SkeÀ-oes kesÀ vepeoerkeÀ ner nesles nQ ke̳eeWefkeÀ JeneB ì^sve Deeefo lees veneR nesieer vee~ SkeÀ-oes kesÀ vepeoerkeÀ

jnles neWies efHeÀj Deefnmles-Deefnmles me=efä HewÀueleer peeleer nw~'' mee.yeeyee 7.10.04 efjJee. ``Ssmes veneR efkeÀ mele³egie ceW ®eerve, ³etjeshe Deeefo veneR neWies~ neWies hejvleg JeneB ceveg<³e veneR neWies~ mele³egie ceW efmeHe&À osJelee Oece& Jeeues ner neWies,

Dev³e Oece& Jeeues nesles veneR nQ~'' mee.yeeyee 11.12.04 efjJee. Dee³e& Deewj Devee³e& keÀe je]pe

Yeejle keÀe Òee®eerve veece Dee³ee&Jele& ner Lee~ yeeyee ves Dee³e& Deewj Devee³e& Meyo keÀe je]pe Yeer yelee³ee nw efkeÀ Dee³e& DeLee&led megOejs ngS

ceveg<³e~ megOejs ngS ceveg<³e lees osJelee³eW ner Les~

Q. ke̳ee Dee³e& Yeejle ceW ceO³esefMe³ee mes Dee³es?

JeemleJe ceW Dee³eeX keÀe cetue mLeeve Yeejle ner nw Deewj Yeejle keÀe SkeÀ veece Dee³ee&Jele& Yeer nw~ Üehej mes peye Dev³e Oece& mLeeheve ngS

Deewj Deelcee³eW osneefYeceeve kesÀ keÀejCe heeb®e efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nes ieF&~ efJekeÀejeW kesÀ keÀejCe efJeée pees SkeÀí$e Lee, GmeceW efJeYeepeve

nesves ueiee lees KeC[ Yeejle mes Deueie ngS Deewj GveceW jnves JeeueeW ceW efpevekeÀe Yeejleer³e Oece& Deewj meY³elee mes mvesn Lee, Jes JeneB mes Yeejle

ceW Dee ie³es~ Ssmes ner kegÀí ceO³esefMe³ee kesÀ osMeeW mes Yeer Yeejle ceW Dee³es neWies hejvleg FmekeÀe DeLe& ³es veneR efkeÀ Dee³e& Yeejle ceW veneR Les~ Dee³eeX

keÀe cetue mLeeve Yeejle ner nw~

Yeejle Deewj YeieJeeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe /Yeejle Deewj efJeefYevve Oece& Deewj meY³eleeDeeW keÀe Yeejle mes mecyevOe keÀe je]pe / Yeejle Yetefce hej efJeefYevve OeceeX Deewj meY³eleeDeeW kesÀ Meemeve keÀe je]pe

Yeejle meJee&lceeDeeW kesÀ yeehe keÀer DeJelejCe Yetefce nw Deewj hejceelcee efhelee ves Yeejle ceW mJeie& keÀer mLeehevee keÀer lees meJe& DeelceeDeeW

keÀes hejceelcee keÀe Jemee& efceuevee Yeer mJeeYeeefJekeÀ ner Lee~ FmeerefueS Òee³e: meYeer Oece&JebMe Deewj meY³eleeDeeW ves peeves-Devpeeves Yeejle Yetefce

hej jep³e efkeÀ³ee ner Deewj hejceelcee efhelee kesÀ mecyevOe mes keÀjvee Yeer Lee ner ke̳eeWefkeÀ Jen GvekeÀe pevceefme× DeefOekeÀej Lee~ hejvleg DeYeer

Yeejle mJelev$e nw, Yeejle ceW Oece&-efvehex#elee keÀe jep³e nw Deewj DeYeer efHeÀj mes YeieJeeve Yeejle keÀes mJeie& yevee jns nQ~ Yeejle keÀe Deeefo

meveeleve osJeer-osJelee Oece& ner meJe& OeceeX Deewj meY³eleeDeeW keÀe DeeOeej mlecYe nw, pees je]pe hejceelcee ves keÀuhe-Je=#e kesÀ ef®e$e mes mheä efkeÀ³ee

nw~ FmeerefueS hejceelcee meJee&lceeDeeW keÀes yeehe keÀe mevosMe osves kesÀ efueS nce ye®®eeW keÀes Òesefjle keÀjles nQ~ Yeejleer³e meY³elee keÀe ÒeeCe ner

nw- `JemegOewJe kegÀìcyekeÀced' keÀer YeeJevee~

hejceelcee ves Yeejle ceW ner mJeie& keÀer mLeehevee keÀer, FmeerefueS Òee³e: meYeer OeceeX Deewj meY³eleeDeeW keÀe Yeejle kesÀ Òeefle DeekeÀ<e&Ce Yeer

jne nw Deewj GvneWves jep³e Yeer efkeÀ³ee, pees [^ecee ceW vetBOee ngDee nw efkeÀ kewÀmes peeves-Devpeeves efhelee keÀer mecheefÊe ceW meYeer Dehevee Yeeie ues ner

uesles nQ~

``Fme ogKeOeece mes Jewjei³e~ Ssmes Yeer veneR mev³eeefme³eeW efcemeue Iejyeej íesæ[vee nw~ yeehe mecePeeles nQ GvekeÀe Jewjei³e SkeÀ lejHeÀ De®íe nw

lees otmejer lejHeÀ yegje Yeer nw~ legcneje lees De®íe ner De®íe nw~ peye osJelee³eW Jeece ceeie& ceW peeles nQ lees Yeejle keÀes Leceeves kesÀ efueS

heefJe$elee peªj ®eeefnS~ GmeceW Jes ceoo keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``Yeejle ner DeefJeveeMeer KeC[ nw, peneB yesno keÀe yeehe Deeles nQ~ ³en meyemes yeæ[e leerLe& nes ie³ee~ meJe& keÀer meÃefle yeehe ner DeekeÀj keÀjles

nQ, FmeefueS Yeejle Tb®e mes Tb®e osMe nw~... ef¬eÀef½e³eve ef[vee³emìer keÀe ke=À<Ce ef[vee³emìer mes keÀveskeÌMeve nw~''

mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``YeejleJeemeer JeemleJe ceW nQ ner osJeer-osJelee Iejeves kesÀ~ hejvleg YeejleJeeefme³eeW keÀes Deheves Iejeves keÀe ceeuetce ve nesves kesÀ keÀejCe efnvot keÀn

osles nQ~... Meeðe Yeer Yeejle keÀe SkeÀ ner nw~ ef[ìer ef[vee³emìer keÀer mLeehevee nesleer nw, efHeÀj GmeceW efYevve-efYevve ye´ev®espe nes peeleer nQ~ yeehe

mLeeheve keÀjles nQ osJeer-osJelee Oece&~ cegK³e nQ 4 Oece&~ HeÀeGC[sMeve osJeer-osJelee Oece& keÀe ner nw, jnves Jeeues meye cegefkeÌleOeece kesÀ nQ~''

mee.yeeyee 22.11.04 efjJee. ``Yeejle keÀes yesno keÀe Jemee& Lee Deewj efkeÀmekeÀes ³es Jemee& neslee veneR~ Yeejle keÀes ner me®eKeC[ keÀne peelee nw Deewj yeehe keÀes ì°Le keÀne

peelee nw~... [^ecee ceW heeì& ner Ssmee nw, pees Yeejle keÀes ner DeekeÀj mJeie& yeveeles nQ~ Yeejle ner henuee osMe nw~... ve³ee Yeejle Lee, Deye

hegjevee Yeejle keÀnWies~... Yeejle ceW yesno keÀe jep³e Lee, ³es ue#ceer-veeje³eCe yesno keÀe jep³e keÀjles Les~''

mee.yeeyee 10.12.04 efjJee. legcnejs ceefvojeW keÀes yengleeW ves uetìe nw~ ³en Yeer [^ecee ceW heeì& nw, efHeÀj peªj GvneW mes ner Jeeheme efceuevee nw~... Yeejle DeefJeveeMeer KeC[

nw~... [^ecee ceW vetBOe nw, keÀpee& G"eles ner jnles nQ~ efjìve& nes jne nw~ legce peeveles nes nceejer jepeOeeveer mes yengle hewmes ues ie³es nQ, mees efHeÀj os

jns nQ... mee.yeeyee 27.4.05 efjJee. Yeejle Deewj efJeée-heefjJele&ve keÀe je]pe

hejceelcee ve³es efJeée keÀe j®eef³elee Deewj hegjeveer ogefve³ee Deewj DeveskeÀ DeOeceeX keÀe efJeveeMe keÀjeves Jeeuee nw~ mel³elee ³es nw efkeÀ

hejceelcee keÀesF& efJeveeMe keÀjelee veneR nw, peye veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee hejceelcee kesÀ Üeje nes peeleer nw lees hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe [^ecee

Devegmeej mJele: neslee nw~ efJeée heefjJele&ve keÀe ³es efoJ³e keÀle&J³e hejceelcee Yeejle Yetefce hej DeekeÀj ner keÀjles nQ~ DeefJeveeMeer yeehe keÀer

DeJelejCe Yetefce nesves kesÀ keÀejCe Yeejle Yeer DeefJeveeMeer Yetefce yeve peeleer nw~ efJeée-heefjJele&ve keÀe DeeOeej Yeejle ner yevelee nw~ peye Deelcee³eW

heefJe$e yeveleer nQ lees GvekesÀ efueS heefJe$e ogefve³ee ®eeefnS, FmeefueS efJeveeMe Yeer nesvee DeJeM³e mecYeeJeer nw~

Üehej mes peye osJelee³eW Jeece ceeie& ceW peeles nQ DeLee&led heeflele yeveles nQ lees Yeer ogefve³ee ceW heefjJele&ve neslee nw, YetkeÀche Deeefo nesles nQ,

efpemeceW owJeer meY³elee efJeueerve nes peeleer nw Deewj veF& meY³elee keÀe pevce neslee nw~ henues efJeée ceW pees meoe yenej ceewmece neslee nw, Jen Yeer

heefjJele&ve neslee nw ke̳eeWefkeÀ henues he=LJeer 90 DebMe kesÀ keÀesCe hej meerOeer Leer Jen 23.5 DebMe SkeÀ lejHeÀ PegkeÀ peeleer nw, efpememes meejs efJeée

keÀer YeewieesefuekeÀ efmLeefle heefjJele&ve nes peeleer nw~

``yeehe Yeer Yeejle ceW ner Deeles nQ~ ogefve³ee ceW heerme keÀye Leer efHeÀj Jen heerme keÀye Deewj kewÀmes nesieer - ³en yeele lees legce ye®®es ner yelee mekeÀles

nes~ veF& ogefve³ee ceW Yeejle ner hewje[eF]pe Lee~... meyemes peemleer helLejyegef× ³es YeejleJeemeer ner yeves nQ~ ³en ieerlee Meeðe Deeefo meye nQ

YeefkeÌle ceeie& kesÀ~'' mee.yeeyee 1.10.04 efjJee. `Deeyet leerLe& ceneve' keÀe je]pe

hejceelcee efJeée-heefjJele&ve Deewj meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle osves keÀe efoJ³e keÀle&J³e Yeejle ceW Deewj Yeejle ceW Deeyet

heJe&le mes ner keÀjles nQ, FmeefueS ner Yeejle Yetefce Deewj GmeceW Yeer ³es Deeyet heJe&le ceneve Yetefce nw, ceneve leerLe& nw~ Yeues Fme %eeve ³e%e keÀer

mLeehevee efmevOe nwojeyeeo ceW ngF& uesefkeÀve JeneB meyeves lehem³ee keÀer Deewj Gve lehemJeer DeelceeDeeW ves efJeée ceW mevosMe osves keÀe keÀle&J³e Deeyet

heJe&le mes DeejcYe efkeÀ³ee~

``meJe& keÀe meÃefle oelee Deeyet ceW ner Deeles nQ, FmeefueS yeæ[s mes yeæ[e leerLe& Deeyet "nje~ pees Yeer Oece&-mLeehekeÀ DeLeJee ieg© Deeefo nQ, meyekeÀer

meÃefle yeehe ³eneB ner DeekeÀj keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee. ``ieerlee ceW Yeer keÀesF& meej veneR nw~ Yeue ieerlee keÀes meJe& MeeðeceF& efMejesceCeer keÀnles nQ~... Jewmes ner meJe& leerLeeX ceW Þesÿ leerLe& Deeyet nw~ meejs

Jeu[& kesÀ leerLeeX ceW ³en nw meyemes yeæ[e leerLe& nw, peneB yeehe yew" meyekeÀer meÃefle keÀjles nQ~... legcekeÀes ³eneB yew"s efoue ceW yeæ[er KegMeer nesveer

®eeefnS efkeÀ nce nsefJeve keÀer mLeehevee keÀj jns nQ~'' mee.yeeyee 20.9.04 efjJee. ``yengle kegÀí mecePeves keÀe nw~ yeehe ves Deeyet keÀer ceefncee hej mecePee³ee nw, Fme hej K³eeue keÀjvee ®eeefnS~ legcnejer yegef× ceW Deevee ®eeefnS-

legce ³eneB yew"s nes~ legcneje ³eeoieej osueJeeæ[e ceefvoj keÀye yevee, efkeÀleves Je<e& yeeo yevee nw~... Fve yeeleeW hej mees®e lees ®euelee nw vee...

yeehe pees mecePeeles nQ, GmekeÀes Gieejvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ``³eneB Deeyet ceW ner yeehe meejs efJeée keÀes veke&À mes mJeie& yevee jns nQ lees ³ener meyemes Tb®e les Tb®e leerLe& "nje~... Deye ogefve³ee keÀes kewÀmes helee

heæ[s efkeÀ ³en Deeyet meyemes Tb®e leerLe& nw~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ceOegyeve (heeC[Je YeJeve) keÀe je]pe / ceOegyeve efveJeeefme³eeW kesÀ Yeei³e keÀe je]pe

peerJeelcee keÀer efmLeefle keÀe peæ[ lelJeeW hej Yeer cenlJehetCe& ÒeYeeJe heæ[lee nw, efpemekeÀe DeeYeeme Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer JeneB Deeves

mes ner nesves ueielee nw~ Fmeer mevoYe& ceW leguemeeroeme keÀer jecee³eCe keÀer SkeÀ hebefkeÌle ³eeo Deeleer nw-

Oev³e Yetefce Jeve hebLe heneje, peneB peneB veeLe heebJe legce Oeeje~

Fmeer mevoYe& ceW DeJ³ekeÌle yeeheoeoe ves DeveskeÀ yeej ceOegyeve kesÀ cenlJe keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee nw Deewj Gme cenlJe keÀes peevekeÀj Gme

veMes Deewj efve½e³e ceW jnves keÀer ÒesjCee oer nw Deewj GmekesÀ cenlJe keÀes yeæ{eves Deewj efmLej jKeves kesÀ efueS keÀle&J³e keÀe Yeer %eeve efo³ee nw~

ceOegyeve keÀer Yetefce hej efMeJeyeeyee ves ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj Dehevee efoJ³e keÀle&J³e efkeÀ³ee, GmekeÀe ÒeJeen Fme Yetefce kesÀ keÀCe-

keÀCe ceW J³eehle nw Deewj efMeJeyeeyee kesÀ jLe ye´ïee yeeyee ves DeKeC[ lehem³ee mes Fme Yetefce keÀes meeR®ee Deewj Jen heb®e lelJe keÀe Mejerj Fme

Yetefce ceW ner heb®e lelJeeW ceW efJeueerve nes ie³ee, FmeefueS Gme lehem³ee keÀe ÒeYeeJe Yeer Fme Yetefce ceW nw Deewj meoe jnsiee~ Yeues ³e%e keÀe efJemleej

nes jne nw Deewj neslee jnsiee hejvleg Fme Yetefce keÀer cenÊee Deheveer ner jnsieer, efpemekeÀe efMeJeyeeyee mJe³eb JeCe&ve keÀjles nQ~ Yeue Dev³e lehemJeer

Deelcee³eW Yeer peneB-peneB jnleer nQ, GmekeÀe Yeer cenlJe neslee ner nw~

``ceOegJeve DeLee&led efpelevee mvesner (ceOeg) neWies, Glevee yesno keÀe Jewjei³e (Jeve) nesiee~ lees vecyejJeve ìer®ej yeve mekeÀles nes ke̳eeWefkeÀ pewmeer

Deheveer OeejCee nesieer Jewmes DeewjeW keÀes DevegYeJe ceW uee mekeWÀies~ Fve oesveeW iegCeeW keÀer Deheves ceW OeejCee keÀjveer nw~... peye mJe³eb meHeÀuelee

mJeªhe yeveWies leye otmejer DeelceeDeeW keÀes Yeer meHeÀuelee keÀe ceeie& yelee mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``ceOegyeve nw meJe& Òeeefhle³eeW keÀer Keeve~... SkeÀ-SkeÀ meskeÀC[ ceW heoceeW keÀer keÀceeF& keÀj mekeÀles nes~ heoceeheoce Yeei³eMeeueer lees nes

uesefkeÀve Fme Yeei³e keÀes meoe keÀe³ece jKeves kesÀ efueS heg©<eeLe& meoe mechetCe&lee keÀe jKevee~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

``Deelcee keÀer Demeueer efmLeefle ke̳ee nw?... Jewmes Deheveer Demeueer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS ³eneB Dee³es nes~ ceOegyeve ceW Dee³es nes

Gme efmLeefle keÀer ìsmì keÀjves~ ìsmì keÀjves kesÀ yeeo Gmes meoe kesÀ efueS Deheveeves keÀe heg©<eeLe& keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

``nj SkeÀ keÀe ®esnje ®ewlev³e c³egefpe³ece yeve pee³es~... DeehekesÀ ®ewlev³e c³egefpe³ece ceW leerve cegK³e ef®e$e nQ~ Ye=kegÀìer, ve³eve Deewj cegKe~ Gve

Üeje ner DeehekeÀer mce=efle, Je=efÊe, ¢efä Deewj JeeCeer keÀe ceeuetce heæ[lee nw~'' De.yeeheoeoe 6.12.69

``Fme ceOegyeve kesÀ efueS ner iee³eve nw efkeÀ keÀesF& Ssmee-Jewmee ³eneB heeBJe veneR jKe mekeÀlee~ ceOegyeve nw meewYeei³e keÀer uekeÀerj~... FmekesÀ Devoj

keÀesF& Dee veneR mekeÀlee~ Yeues keÀesF& Dehevee MeerMe Yeer Gleej keÀj jKe os~ meekeÀej ªhe ceW mvesn efceuevee keÀesF& íesìer yeele veneR nw~ Deeies

®euekeÀj peye ueesieeW keÀe jesvee osKeWies, leye Deehe ueesieeW keÀes GmekeÀer Jewu³et keÀe ceeuetce heæ[siee~... [^ecee ceW Fleves Tb®e Yeei³e keÀes meowJe

meeceves jKevee~'' De. yeeheoeoe 6.12.69

``ceOegyeve kesÀ HetÀueeW ceW ke̳ee efJeMes<elee³eW nesveer ®eeefnS? henueer efJeMes<elee nw ceOegjlee~... ceOegjlee mes ner ceOegmetove keÀe veece yeeuee

keÀjWies~... lees henues yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe ®eeefnS, efHeÀj Fmemes meejer yeeleW Dee pee³eWieer~... ³es oes efJeMes<elee³eW OeejCe keÀjveer nw -

ceOegjlee Deewj yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe~ otmejs MeyoeW ceW keÀnWies mvesn Deewj MeefkeÌle~'' De. yeeheoeoe 9.11.69

``ceOegyeve efveJeeefme³eeW mes ceOegJeve keÀer MeesYee nw~ efHeÀj Yeer yengle uekeÌkeÀer nes~ Deheves keÀes peevees ³ee ve peevees efHeÀj Yeer uekeÌkeÀer nes~ mLeeve kesÀ

cenlJe keÀes, mebie kesÀ cenlJe keÀes, Jee³egceC[ue kesÀ cenlJe keÀes Yeer peevees lees SkeÀ meskeÀC[ ceW ceneve yeve pee³eWies~''

De.yeeheoeoe 22.11.72 ceOegyeve Jeeefme³eeW mes ``Deehe meYeer mes Þesÿ mLeeve hej nes lees FmekeÀe Yeer Demej efmLeefle hej nesvee ®eeefnS~ Þesÿ Jejoeve Yetefce kesÀ efveJeemeer nQ lees Deheveer efmLeefle

Yeer meoe meYeer keÀes osves Jeeueer yeveeveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 28.7.71

``meyemes p³eeoe efJeefOehetJe&keÀ ye´ïee-Yeespeve Yeer ceOegyeve ceW ner neslee nw~... meyemes p³eeoe [e³ejskeÌì cegjefue³eeB ceOegyeve Jeeues ner megveles nQ~

lees ceOegyeve efveJeemeer meoe Þesÿ Yeei³e kesÀ DeefOekeÀejer Deelcee³eW nQ~ mesJee Yeer efoue mes keÀjles nQ~... ye´eïeCeeW keÀer ceve mes DeeMeerJee&o Òeehle

nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``Fme ceOegyeve keÀe veece nw cene³e%e, heefjJele&ve Yetefce Deewj Jejoeve Yetefce~ lees pewmee veece Jewmee keÀece keÀjes~... Fme Yetefce kesÀ cenlJe keÀes Yeer

De®íer jerefle peevees~ Fme Yetefce keÀes meeOeejCe Yetefce veneR mecePevee~... ceneve yevevee DeLee&led cenlJe keÀes peevevee~''

De.yeeheoeoe 24.10.75

``ceOegyeve keÀer ke̳ee ceefncee keÀjles nes? keÀnles nes efkeÀ ³en heefjJele&ve Yetefce nw~ Deehe meYeer heefjJele&ve Yetefce ³ee Jejoeve Yetefce ceW Dee³es ngS

nes~ mJe³eb ceW Je Dev³e ceW Jejoeve keÀe DevegYeJe keÀjles nes? ³eneB Deevee DeLee&led Jejoeve heevee, heefjJele&ve keÀjvee~... Ssmeer Deefive keÀe ªhe

yeveeDees efkeÀ efpeme Deefive ceW meJe& J³eLe& mebkeÀuhe, meJe& keÀcepeesefj³eeB Je meye jns ngS hegjeves mebmkeÀej Yemce nes peeSW~''

De.yeeheoeoe 18.1.75 osueJeeuee, De®eueieæ{ ceefvoj Deewj leerLe&jepe Deeyet keÀe je]pe

hejceelcee kesÀ efoJ³e keÀle&J³e keÀe ³eLeeLe& ³eeoieej efoueJeeuee ceefvoj Yeer Deeyet ceW ner nw Deewj [^ecee Devegmeej Fme %eeve ³e%e keÀe

cegK³eeue³e Yeer Deeyet ceW ner yevee nw~ Yeejle ceW Deeyet keÀes leheesYetefce ceevee peelee nw ke̳eeWefkeÀ ³eneB YeefkeÌleceeie& ceW DeveskeÀ $e+ef<e-cegefve³eeW ves

lehem³ee keÀer nw, efpevekeÀer ³eeoieej ceW efJeefYevve ceefvoj Deewj DeeÞece Deeefo nQ Deewj jepe³eesie keÀe ³eeoieej efoueJeeuee ceefvoj Yeer nw~ %eeve

ceeie& ceW Yeer meYeer jepe³eesieer DeelceeDeeW ves kegÀí ve kegÀí lehem³ee ³eneB DeJeM³e keÀer nw~ Tb®e les Tb®e efMeJeyeeyee keÀer keÀce&Yetefce Deewj ceccee-

yeeyee leLee ye´ïee JelmeeW keÀer lehem³ee Yetefce ³en Deeyet nw, FmeerefueS FmekeÀes leerLe&jepe keÀne peelee nw~ efoueJeeuee DeLee&led meJe& DeelceeDeeW keÀer

efoue uesves Jeeuee, efoue keÀes jenle osves Jeeuee lees SkeÀ hejceelcee ner nw~ Jen peye ye´ïee leve ceW Deelee nw, leye ner meyekeÀer efoue ueslee nw Deewj

efoue keÀes jenle oslee nw~ FmeefueS yeeyee ves keÀne nw - ³en ye´ïee leve ner me®®ee efoueJeeuee ceefvoj nw, ³en heeC[Je YeJeve me®®ee efoueJeeuee

ceefvoj nw ke̳eeWefkeÀ ³eneB yew"keÀj efoueJeeuee hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀer efoue ueslee nw, meJe& DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& keÀe³e& keÀjlee nw~

Jen efoueJeeuee ceefvoj lees FmekeÀe ³eeoieej nw~ ³en nw me®®ee-me®®ee ®ewlev³e efoueJeeuee ceefvoj~ oesveeW ner ³eneB Deeyet ceW nQ~

``efoueJeeuee jepe³eesie keÀe Ske̳etjsì ceefvoj nw~... efyeukegÀue Ske̳etjsì ³eeoieej nw~ yegef× mes keÀece ues "erkeÀ yevee³ee nw~... ³en mJeie& Deewj

mebiece³egie kesÀ jepe³eesie keÀe cee@[ue ªhe ceW yevee³ee nw~... Deeefo mebiece³egie keÀes keÀnes ³ee mele³egie keÀes keÀnes~''

mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``osueJeeuee ceefvoj ceW peieleefhelee-peieocyee, Deeefo osJe, Deeefo osJeer yew"s nQ~... ³en S[ce-F&Je Deye lehem³ee keÀj jns nQ~ ³es ceveg<³e me=efä

kesÀ efmepejs kesÀ ns[ nQ~ ³en je]pe Yeer yeehe ner mecePeeles nQ~ hejceefhelee hejceelcee keÀes ner %eeve keÀe meeiej, Deevevo keÀe meeiej keÀne peelee

nw~'' mee.yeeyee 14.12.04 efjJee. ``yengle kegÀí mecePeves keÀe nw~ yeehe ves Deeyet keÀer ceefncee hej mecePee³ee nw, Fme hej K³eeue keÀjvee ®eeefnS~ legcnejer yegef× ceW Deevee ®eeefnS-

legce ³eneB yew"s nes~ legcneje ³eeoieej osueJeeæ[e ceefvoj keÀye yevee, efkeÀleves Je<e& yeeo yevee nw~... Fve yeeleeW hej mees®e lees ®euelee nw vee~...

yeehe pees mecePeeles nQ, GmekeÀes Gieejvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ³en Yeer [^ecee keÀer efJeMes<elee nw efkeÀ mel³e %eeve ve nesles Yeer YeefkeÌle ceeie& ceW DeelceeDeeW keÀes mel³elee keÀer ìeE®eie nesleer DeJeM³e nw,

efpemekesÀ ³eeoieej ceW Meeðe efueKeles nQ, ceefvoj Deeefo yeveeles nQ~

``legce ye®®es peeveles nes efkeÀ ³en me=efä keÀe ®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw? efJeveeMe lees nesvee ner nw~... Yeejle lees DeefJeveeMeer heefJe$e KeC[ nw~

GmeceW Yeer Deeyet meyemes heefJe$e leerLe& mLeeve nw, peneB yeehe DeekeÀj meJe& keÀer meÃefle keÀjles nQ~ osueJeeæ[e ceefvoj efkeÀlevee De®íe ³eeoieej nw,

efkeÀlevee DeLe& meefnle nw~ hejvleg efpevneWves yeveJee³ee nw, Jes ³en veneR peeveles~ efHeÀj Yeer De®ís mecePeoej lees Les vee~... legce peeveles nes nce nQ

®eslev³e ceW, Jen nceeje ner peæ[ ³eeoieej nw~'' mee.yeeyee 21.12.04 efjJee. ``meowJe veMes ceW efmLele jnves keÀe ³eeoieej keÀewve mee nw? De®eueIej~ meowJe Gme veMes ceW jnves mes De®eue, De[esue yeve pee³eWies~ efHeÀj cee³ee

mebkeÀuhe ©he ceW Yeer efnuee vener mekeÀleer~... ³en cesje ³eeoieej nw, Ssmee efve½e³e yegefÜ yeveves mes efJepe³e DeJeM³e Òeehle nes peeleer nw~''

De.yeeheoeoe 24.5.71 efouueer ojyeej - FvêÒemLe keÀe je]pe

Yeejle DeefJeveeMeer KeC[ nw Deewj efouueer keÀuhe kesÀ Deeefo mes ueskeÀj DeYeer Devle lekeÀ jepeOeeveer jner nw~ mele³egie-$eslee ceW

osJeleeDeeW keÀer jepeOeeveer jner Deewj FvêÒemle kesÀ veece mes efJeK³eele Leer Deewj Üehej-keÀefue³egie ceW efouueer kesÀ veece mes peeveer peeves ueieer~

mele³egie-$eslee kesÀ ®e¬eÀJeleea jepeeDeeW keÀer jepeOeeveer efouueer ner Leer, GmekesÀ DeefleefjkeÌle Dev³e Deewj Yeer jepee³eW Les, pees efouueer ojyeej kesÀ

men³eesieer jepee³eW Les~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW keÀne nw efkeÀ ye®®es jepe lees efouueer ceW ner keÀjvee nw lees efouueer keÀer mesJee lees keÀjveer

nesieer~

``©neveer yeehe ³en ©neveer vee@uespe Yeejle ceW ner DeekeÀj osles nQ~ JeemleJe ceW efnvogmleeve keÀnvee lees jebie nw~ legce peeveles nes Yeejle ner mJeie&

Lee lees efmeHe&À nceeje ner jep³e Lee Deewj keÀesF& Oece& veneR Les~ v³et Jeu[& Leer~ veF& osnueer keÀnles nQ vee~ osnueer keÀe veece Demeue osnueer veneR

Lee~ heefjmleeve keÀnles Les~ JeneB ve hegjeveer Deewj ve veF& osnueer nesieer~ heefjmleeve keÀne pee³esiee~ osnueer keÀes kesÀefheìue keÀnles nQ~ Fve ue#ceer-

veeje³eCe keÀe jep³e nesiee~'' mee.yeeyee 9.10.04 efjJee. ``osnueer keÀer oes efJeMes<elee³eW nQ - SkeÀ osnueer efoueejece keÀer efoue nw Deewj otmeje ieÎer keÀe mLeeve nw~... DeYeer kesÀ mJejep³e DeefOekeÀejer mees

YeefJe<³e ceW efJeée jep³e DeefOekeÀejer~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

Yeejle Deewj Yeejle kesÀ Òee®eerve jepe³eesie keÀe je]pe efJeosMeeW ceW Yeejle kesÀ Òee®eerve jepe³eesie keÀer yengle ceefncee nw, FmeefueS Yeejle mes DeveskeÀ meble-cenelcee³eW Yeejle kesÀ Òee®eerve

jepe³eesie kesÀ veece hej DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ n"³eesie efmeKeeles nQ~ efJeosMeeW mes DeveskeÀ ieCeceev³e J³eefkeÌle Yeer Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie

meerKeves Yeejle ceW Deeles nQ hejvleg Jen jepe³eesie ke̳ee nw, ³en ³eLeeLe& yeele mJe³eb YeejleJeemeer Yeer veneR peeveles nQ, pees yeele DeYeer hejceelcee ves

DeekeÀj yeleeF& nw efkeÀ Jen keÀewve mee ³eesie nw, efpememes Yeejle ceW mJeie& keÀer mLeehevee ngF&, osJeer-osJeleeDeeW keÀer jepeeF& mLeeheve ngF&~ DeYeer

hejceelcee Jener jepe³eesie efmeKeuee jns nQ Deewj owJeer jepeeF& keÀer mLeehevee nes jner nw~ hejceelcee keÀe ³es mevosMe meJe& DeelceeDeeW keÀes osvee nw~

``Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie Yeer iee³ee ngDee nw~ Keeme efJeuee³ele JeeueeW keÀes peemleer GlmegkeÀlee jnleer nw jepe³eesie meerKeves keÀer~

YeejleJeemeer lees leceesÒeOeeve yegef× nQ~... Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie veeceerûeeceer nw, efpememes ner Yeejle mJeie& yevee Lee~... nsefJeve ³ee

hewje[eFpe nw - meyemes JeC[j DeeHeÀ Jeu[&~'' mee.yeeyee 27.9.04 efjJee. Yeejle keÀer jepeveweflekeÀ SJeb DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee-hejlev$elee keÀe je]pe

Yeejle ceW peye mJeie& neslee nw lees Deelcee³eW osner-DeefYeceeveer efmLeefle ceW nesleer nQ Deewj Yeejle ceW jepeveweflekeÀ SJeb DeeO³eeeflcekeÀ oesveeW

ner ÒekeÀej keÀer mJelev$elee nesleer nw, FmeefueS meJe&$e Meeefvle Deewj megKe keÀe meeceÏep³e neslee nw~ Üehej mes Deelcee³eW osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle

nes peeleer nQ, efpememes DeelceeDeeW keÀer J³eefkeÌleiele Deewj Yeejle keÀer meecetefnkeÀ DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee Kelce nes peeleer nw~ DeeO³eeeflcekeÀ

mJelev$elee ner YeeweflekeÀ ³ee jepeveweflekeÀ mJelev$elee keÀe DeeOeej nw~ FmeerefueS peye Yeejle ceW DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee Kelce nes peeleer nw lees

jepeveweflekeÀ mJelev$elee Yeer Kelce nesves ueieleer nw~ DeveskeÀ efJeosMeer meY³eleeDeeW kesÀ Yeejle hej Dee¬eÀceCe Megª nes peeles nQ, efpemekesÀ

HeÀuemJeªhe meefo³eeW lekeÀ Yeejle keÀes jepeveweflekeÀ hejlev$elee keÀe meecevee keÀjvee heæ[lee nw~ Yeues DeYeer Yeejle kesÀ yeehet ieebOeer peer ves Yeejle

keÀes jepeveweflekeÀ mJelev$elee lees efoueeF& hejvleg DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee ve nesves kesÀ keÀejCe jepeveweflekeÀ mJelev$elee Yeer hejlev$elee kesÀ meceeve

ner ogKeoe³eer nw~ meJe&$e ogKe-DeMeeefvle keÀe JeeleeJejCe nw, efmeefJeue Jeej kesÀ Deemeej yeveles pee jns nQ~ hegve: megKe-Meeefvle keÀe meeceÏep³e

heeves kesÀ efueS DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee hejceeJeM³ekeÀ nw Deewj ³es DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee efoueevee efkeÀmeer ceveg<³eelcee kesÀ JeMe keÀer yeele

veneR nw, Jen keÀe³e& efJeée kesÀ yeehet hejceefhelee hejceelcee keÀe nw~ Jen keÀe³e& efJeée keÀe yeehet hejceefhelee hejceelcee DeYeer keÀj jne nw~ DeYeer

hejceelcee ves meejer me=efä keÀer pees efnmì^er-pee@ûeeHeÀer yeleeF& nw Deewj jepe³eesie efmeKee jns nQ, Gmemes ner Keeme Yeejle ceW Deewj Deece meejs efJeée

ceW DeeO³eeeflcekeÀ mJelev$elee Deeves Jeeueer nw, efpememes meejs efJeée ceW megKe-Meeefvle keÀe meeceÏep³e hegve: mLeeheve nesves Jeeuee nw, efpemes mJeie&

keÀne peelee nw~ JeneB DeelceeDeeW keÀes DeeO³eeeflcekeÀ, jepeveweflekeÀ Deewj YeeweflekeÀ leerveeW ner ÒekeÀej keÀer mJelev$elee nesieer~

Yeejle Deewj mLeehevee-efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe / Yeejle Deewj efJeée-heefjJele&ve keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe je]pe

³es efJeée Deelcee Deewj Òeke=Àefle keÀe Kesue nw~ peye Deelcee heefJe$e nesleer nw lees Òeke=Àefle Yeer heefJe$e yeveleer nw, efJeée ceW DeecetueYetle

heefjJele&ve neslee nw, efpemekeÀes mLeehevee Deewj efJeveeMe keÀe veece efo³ee peelee nw hejvleg peye Deelcee heeflele yeveleer DeLee&led efJekeÀejer yeveleer lees

Yeer Òeke=Àefle ceW kegÀí efJeMes<e heefjJele&ve nesles nQ~ YetkeÀche Deeefo Deeles nQ~ FmekeÀe Yeer yeeyee ves %eeve efo³ee nw~

``³en nej-peerle keÀe Kesue nw~ legce ye®®es Þeercele hej ®euekeÀj DeYeer cee³ee ªheer jeJeCe hej peerle heeles nes~ efHeÀj DeeOee keÀuhe yeeo jeJeCe

jep³e Megª neslee nw (jeJeCe peerle hee ueslee nw)~... yeehe keÀes vee@uespeHegÀue keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 29.1.05 efjJee. ``Yeejle henues meyemes heefJe$e Lee efHeÀj peye osJelee³eW Jeece ceeie& ceW peeles nQ lees efHeÀj DeLe&keÌJeskeÀ Deeefo ceW meye mJeie& keÀer meeceûeer, meesves kesÀ

cenue Deeefo Keueeme nes peeles nQ~... GheêJe nesles nQ peye jeJeCe jep³e Megª neslee nw~'' mee.yeeyee 10.2.05 efjJee. ``legcekeÀes Deveefievele yeej heæ{e³ee nw, efHeÀj 5 npeej Je<e& yeeo legcekeÀes ner heæ{e³eWies~... meJe&Meeðe efMejesceefCe ieerlee YeieJeeve ves ieeF& nw

hejvleg YeieJeeve efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, ³en YeejleJeeefme³eeW keÀes helee veneR nw~... Yeejle pees meesves keÀer ef®eefæ[³ee Lee, Jen Deye ke̳ee yeve

heæ[e nw?'' mee.yeeyee 16.12.04 efjJee.

``hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe nesvee ner nw~ ³en SìeefcekeÀ ueæ[eF& Deefvlece ueæ[eF& nw~ ³en ueæ[eF& Megª nesieer lees ©keÀ veneR mekeÀleer~ ³en

ueæ[eF& Megª ner leye nesieer peye legce keÀcee&leerle DeJemLee keÀes hee³eWies Deewj mJeie& ceW peeves kesÀ uee³ekeÀ yeve pee³eWies~''

mee.yeeyee 16.12.04 efjJee. ``³eneB mes pees mebmkeÀej ues pee³eWies, JeneB Jen meye yeveeves ueie heæ[Wies~ legcnejs ceW Yeer jepeeF& kesÀ mebmkeÀej Yejs peeles nQ, legce jepeeF& keÀjWies~

Jes efHeÀj Gme jepeeF& ceW DeekeÀj pees ngvej meerKeles nQ, Jener keÀjWies~... Jener mebmkeÀej ues pee³eWies~'' mee.yeeyee 27.4.05 efjJee. Yeejle Deewj Ketves veenskeÀ Kesue keÀe je]pe

yeeyee ves efJeveeMe Deewj mLeehevee keÀe meeje je]pe mecePee³ee nw Deewj ³es Yeer yelee³ee nw efkeÀ Devle mece³e yengle oo&veekeÀ ¢M³e meeceves

Deeves Jeeues nQ~ efmeefJeue Jeej, ves®egjue kesÀuesefceìerpe, Sìe@efcekeÀ Jeej Deeefo ceW keÀjesæ[eW ceveg<³e, heMeg-he#eer cejWies~ Ketve keÀer veefo³eeb yenWieer~

Fve meye ¢M³eeW keÀes osKeves Deewj Deheveer DeJemLee keÀes SkeÀjme jKeves kesÀ efueS yengle efnccele ®eeefnS~ yegef× SkeÀ hejceelcee kesÀ meeLe ueieer

nesieer lees ³es ¢M³e ÒeYeeefJele veneR keÀjWies~

``legce peeveles nes DeYeer Ketves veenskeÀ Kesue nesvee nw~... ves®egjue kesÀuesefceìerpe neWieer, meyekeÀe ceewle nesiee~ FmekeÀes osKeves keÀer yeæ[er efnccele

®eeefnS~ [jheeskeÀ lees Peì yesnesMe nes pee³eWies~ FmeceW efve[jhevee yengle ®eeefnS~'' mee.yeeyee 29.1.05 efjJee. ``YeejleJeemeer ner efMeJe-pe³eefvle veneR ceveeles nQ, FmeefueS ner Yeejle keÀer ³en yegjer ieefle ngF& nw~ YeejleJeeefme³eeW keÀe ceewle Yeer yegjer ieefle mes

neslee nw~ Jes lees iewme efvekeÀuee Deewj Keueeme~... efJeveeMe keÀe mece³e peye nesiee lees [^ecee huesve Devegmeej yee@cyeme SkeÌì ceW Dee pee³eWies~

[^ecee efJeveeMe peªj keÀje³esiee~ jkeÌle keÀer veefo³eeb ³eneB yenWieer~'' mee.yeeyee 26.1.05 efjJee. ``³en nw Ketves veenskeÀ Kesue, ves®egjue kesÀuesefceìerpe Yeer neWieer~... yengle DeeHeÀleW Dee³eWieer~ legce ye®®eeW keÀes DeYeer Ssmeer ÒewefkeÌìme keÀjveer nw,

pees Devle ceW SkeÀ efMeJeyeeyee ner ³eeo jns~... veneR lees yengle heíleevee heæ[siee~'' mee.yeeyee 13.4.05

``ne³e-ne³e kesÀ yeeo efHeÀj pe³e-pe³ekeÀej nesveer nw~ Yeejle ceW ner jkeÌle keÀer veoer yenveer nw~ efmeefJeueJeej kesÀ Deemeej Yeer efoKeeF& os jns

nQ~... legce ye´eïeCe DeYeer Yeejle keÀes mJeie& yevee jns nes~'' mee.yeeyee 14.4.05 efjJee.

``Fve ves®egjue kewÀuesefceìerpe keÀer Yeer vetBOe nw [^ecee ceW~ keÀuhe henues Yeer ngF& LeeR~ peye ³en Peeæ[ peæ[peæ[erYetle nes peelee nw leye meejs YebYeesj

keÀes Deeie ueie peeleer nw~ ye®®eeW keÀes K³eeue keÀjvee ®eeefnS efkeÀlevee nenekeÀej nesiee~ yengle cejWies~ yengle Ketvejspeer nesieer~... Yeejle ceW ³en

ueæ[eF& yengle keÀæ[er nw~ Deewj peien Fleveer keÀæ[er ueæ[eF& veneR ueieleer nw~ ³en ³eJeveeW keÀer ueæ[eF& ieeF& ngF& nw~ ®eer[-HeÀeæ[ nesieer... yengle

Kejeye ueæ[eF& nw~ osKe Yeer ve mekeWÀies~ Yeejle ceW jkeÌle keÀer veoer yenveer nw~'' mee.yeeyee 19.3.73 efjJee. ``³en Yeer legce peeveles nes efkeÀ efheíeæ[er keÀes ³eneB jkeÌle keÀer veefo³eeB yenleer nQ~ Gme lejHeÀ lees DeLe& keÌJeskeÀ mes cejles nQ~ GmeceW keÀesF& jkeÌle keÀer

veefo³eeB veneR yenleer~ ³eneB lees SkeÀ oes keÀes Ketve keÀjles nQ lees jkeÌle keÀer veefo³eeB yenleer nQ~ ³en yengle Kejeye Ye³eYeerle keÀjves Jeeuee vepeeje

neslee nw~ keÀesF& menve keÀj ve mekesÀ~ keÀcepeesj lees HeÀeB nes pee³eWies~'' mee.yeeyee 7.4.73 efjJee. meesceveeLe ceefvoj, jepee efJe¬eÀceeefol³e Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ ÒeejcYe nesves keÀe je]pe

Üehej mes peye YeefkeÌle ceeie& keÀe DeejcYe ngDee lees jepee efJe¬eÀceeefol³e ves henues-henues meesceveeLe keÀe efMeJeyeeyee keÀe efJeéeefJeK³eele

ceefvoj yeveJee³ee, efpemeceW nerjs keÀe efMeJeeEueie yevee³ee~ meesceveeLe kesÀ ceefvoj ceW Deheej Oeve-mecheefÊe Leer, efpemekeÀe Devoepe Fmeer mes ueiee³ee

pee mekeÀlee nw efkeÀ DeHeÀieeefvemleeve kesÀ MeemekeÀ cenceto iepeveJeer ves GmekesÀ ÒeueesYeve ceW peesefKece Yeje Flevee uecyee meHeÀj le³e keÀjkesÀ

meesceveeLe kesÀ ceefvoj keÀes uetìe Deewj Jen Òe®egj Oeve-mecheefÊe uetìkeÀj DeHeÀieeefvemleeve ues ie³ee~ pewmes %eeve ceeie& kesÀ Deeefo kesÀ efueS

efvejekeÀej efMeJeyeeyee kesÀ meekeÀej ceeO³ece ye´ïee yeeyee yeves Deewj Deheveer mLetue Oeve-mecheefÊe mes ³e%e keÀer mLeehevee keÀer, Ssmes ner ye´ïee yeeyee

keÀer Deelcee ves ner jepee efJe¬eÀceeefol³e kesÀ ªhe ceW henues meesceveeLe keÀe ceefvoj yeveJeekeÀj YeefkeÌle ceeie& keÀe DeejcYe efkeÀ³ee~ GmekesÀ yeeo lees

DeveskeÀ Dev³e jepeeDeeW ves Yeer efMeJe kesÀ ceefvoj yeveekeÀj YeefkeÌle DeejcYe keÀer~ henues YeefkeÌle Yeer DeJ³eefYe®eejer Leer DeLee&led SkeÀ efMeJeyeeyee

keÀer ner YeefkeÌle keÀjles Les, pees yeeo ceW J³eefYe®eejer nes ieF& DeLee&led DeveskeÀeW keÀer YeefkeÌle nesves ueieer~

ke=À<Ce Deewj ef¬eÀef½e³evme kesÀ mecyevOe keÀe je]pe

efJeée keÀe vecyejJeve Oece& nw Deeefo-meveeleve-osJeer osJelee Oece&, efpemekeÀe ÒeLece jepekegÀceej nw Þeerke=À<Ce Deewj Deefvlece efJemleej keÀes

hee³ee ngDee Oece& nw ef¬eÀef½e³eve, efpevekesÀ neLe ceW meejer meÊee nw~ efJeveeMe ceW ef¬eÀef½e³evme keÀer meÊee meceehle nesleer nw Deewj ke=À<Ce kesÀ neLe ceW

meÊee Deeleer nw~ ke=À<Ce keÀer keÀce&Yetefce ³ee jepeYetefce Yeejle hej ef¬eÀef½e³evme ves jep³e efkeÀ³ee Deewj ³eneB mes efJehegue Oeve-mecheefÊe uetìkeÀj ues

ie³es, Jen efHeÀj GvekeÀes Jeeheme keÀjveer ner nw~ Fme mel³e keÀe %eeve yeeyee ves DeYeer ncekeÀes efo³ee nw~ me=efä-®e¬eÀ Fme mel³e je]pe keÀes peeveves mes

GvekesÀ Òeefle Yeer nceeje Ie=Cee YeeJe meceehle nes peelee nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe je]pe

heg©<eesÊece mebiece³egie DeLee&led keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie kesÀ Deeefo keÀe mebiece³egie~ meejs keÀuhe ceW heg©<eesÊece mebiece³egie

ceneve ³egie nw, peye Deelcee keÀe hejceelcee mes efceueve neslee nw Deewj hejceelcee mes meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe neslee nw~ heg©<eesÊece mebiece³egie

keÀe DevegYeJe ner ceneve nw ke̳eeWefkeÀ Gme mece³e ogKe-megKe, Tb®e-veer®e, Òeeefhle-DeÒeeefhle, veke&À-mJeie&, jele-efove oesveeW keÀe %eeve neslee nw Deewj

DevegYeJe neslee nw~ DeÒeeefhle kesÀ meeceves ner Òeeefhle keÀe cenlJe nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie ner meejs keÀuhe kesÀ efueS Yeei³e keÀe, meejs keÀuhe keÀer jerefle-efjJeepeeW keÀe keÀe yeerpe yeesves keÀe ³egie nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer Òeeefhle³eeW Deewj DevegYeJe kesÀ DeeOeej hej ner meYeer Oece& Jeeues hejceelcee keÀes ³eeo keÀjles nQ~

``GvneW keÀe Yeer DeeOeej efleefLe Deewj Jesuee hej neslee nw~ Jewmes ner ³eneB Yeer cejpeerJee pevce keÀer efleefLe, Jesuee Deewj efmLeefle nw~ ... Deehe ueesie

Yeer Fve leerveeW yeeleeW efleefLe, Jesuee Deewj efmLeefle keÀes peeveles ngS Deheves mebiece³egie keÀer ÒeejyOe Je mebiece³egie keÀer YeefJe<³e efmLeefle Deewj YeefJe<³e

pevce keÀer ÒeejyOe keÀes Deheves Deehe Yeer peeve mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 24.4.73

``yengle mece³e keÀe celeueye ³es veneR efkeÀ mLetue leejerKeeW Je Je<eeX kesÀ efnmeeye mes nw uesefkeÀve peye mes pevce efue³ee leye mes yengle mece³e keÀer

ueieve nes~... Deiej keÀesF& 35 Je<e& kesÀ yeoues 15 Je<e& mes Dee jns nQ uesefkeÀve 15 Je<e& ceW yengle mece³e heg©<eeLe& keÀer meHeÀuelee ceW jne nw lees

GvekeÀer efieveleer peemleer ceW Dee³esieer~ yengle mece³e meHeÀuelee kesÀ DeeOeej hej efievee peelee nw~'' De.yeeheoeoe 24.4.73

``FmekeÀes keÀnWies ®eæ{leer keÀuee keÀe heefjJele&ve~ heefjJele&ve lees Üehej ceW Yeer neslee nw hejvleg Jen nw efiejleer keÀuee keÀe heefjJele&ve~ DeYeer mebiece

hej nw ®eæ{leer keÀuee keÀe heefjJele&ve~'' De.yeeheoeoe 11.4.73

``mebiece³egie keÀe Demeueer mebmkeÀej nw pees meoe vee@uespe oslee Deewj ueslee jnlee nw, GmekeÀes meoe %eeve mce=efle ceW jnsiee Deewj Jen meoe ne|<ele

jnsiee~... Deheves pevce Deewj mece³e kesÀ cenlJe keÀes peevees leye ner ceneve keÀle&J³e keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 16.6.72

`` efpelevee l³eeie keÀjWies, Glevee ner Yeei³e Òeehle keÀjWies~ Jele&ceeve ceW Yeer Deewj YeefJe<³e ceW Yeer~ Ssmes veneR mecePevee efkeÀ mebiece³egie ceW efmeHe&À

l³eeie keÀjvee nw Deewj YeefJe<³e ceW Yeei³e uesvee nw~ Ssmes veneR nw~ pees efpelevee l³eeie keÀjlee nw Deewj efpeme Ieæ[er l³eeie keÀjlee nw, Gmeer Ieæ[er

efpelevee l³eeie GmekesÀ efjìve& ceW GvekeÀes Yeei³e pe©j Òeehle neslee nw~'' De.yeeheoeoe 15.3.72

``DeYeer pees Yeei³e yevee³ee Jen meejs keÀuhe ceW Yeesievee heæ[lee nw - ®eens Þesÿ, ®eens veer®e~ uesefkeÀve ³en mebiece³egie ner nw efpemeceW Yeei³e yevee

mekeÀles nes~ efpelevee ®eenes Glevee yevee mekeÀles nes ke̳eeWefkeÀ Yeei³e yeveeves Jeeuee yeehe meeLe nw~'' De.yeeheoeoe 15.3.72

``pewmes ueesieeW keÀes ÒeoMe&veer ceW mebiece kesÀ ef®e$e hej Keæ[e keÀjkesÀ hetíles nes efkeÀ DeYeer Deehe keÀneb nes Deewj keÀewve nes?...ke̳eeWefkeÀ mebiece nw

Tb®e les Tb®e mLeeve Jee ³egie~ Fmeer ÒekeÀej Deheves Deehe keÀes Tb®eer mìspe hej Keæ[e keÀjes Deewj efHeÀj Deheves Deehe mes hetíes efkeÀ ceQ meoe Òeerle

yegef× ntB?'' De.yeeheoeoe 2.2.72

``pewmes yeehe DeekeÀej ceW efvejekeÀej DeelceeDeeW keÀes ner osKeles nQ, Jewmes ner yeehe meceeve yeves nes?... DeekeÀej ceW efvejekeÀej osKeves Dee³es,

FmeceW Devle lekeÀ Yeer Deiej DeY³eemeer jnWies lees osner-DeefYeceeveer keÀe DeLeJee Deheves Demeueer mJeªhe keÀe pees Deevevo Jee megKe nw, Jen

mebiece³egie hej DevegYeJe veneR keÀjsies! mebiece³egie keÀe Jemee& keÀye Òeehle neslee nw, mebiece³egie keÀe Jemee& keÀewvemee nw ?'' De.yeeheoeoe 28.7.71

heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj GmekeÀer ³eeoieej heg©<eesÊece ceeme keÀe je]pe

Fme me=efä-®e¬eÀ ceW mebiece³egie keÀe mece³e meyemes Þesÿ Deewj megneJevee neslee nw ke̳eeWefkeÀ Gme mece³e hejceelcee Üeje meejs me=efä-®e¬eÀ

keÀe %eeve efceuelee nw, efpememes FmekesÀ Deeefo-ceO³e-Devle leerveeW keÀeueeW keÀes peeveles ngS nce hegjeveer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj veF& ogefve³ee kesÀ efueS

heg©<eeLe& keÀjles nQ~ Jele&ceeve mece³e keÀuhe keÀe heg©<eesÊece mebiece³egie nw, pees keÀuhe keÀe meJeexÊece mece³e nw~ DeYeer keÀe mece³e Deewj megKe

mele³egie mes Yeer ceneve nw~ DeYeer keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner ³eLeeLe& cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe nw~ hejceOeece ceW

Deelcee keÀes cegefkeÌle keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR nw Deewj mele³egie keÀer peerJevecegefkeÌle SJeb peerJeveyevOe keÀe %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe ³eLeeLe& DevegYeJe

veneR neslee DeLee&led GmekeÀe Glevee cenlJe veneR jnlee nw~ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe DevegYeJe ner ³eLeeLe& DevegYeJe nw~ Òee³e: meYeer OeceeX ceW

YeefkeÌle ceeie& ceW Fmeer mece³e kesÀ DevegYeJe keÀes ner Deelcee³eW ³eeo keÀjleer nQ~

³en heg©<eesÊece mebiece³egie efJeée-veeìkeÀ keÀer leceesÒeOeevelee Deewj meleesÒeOeevelee, mJeie& Deewj veke&À, jele-efove keÀe mebiece nw~ DeYeer ner

Deelcee Deewj hejceelcee keÀe cebieue efceueve neslee nw Deewj hejceelcee mes meejs keÀuhe keÀe %eeve efceuelee nw, efpememes nce meejs keÀuhe keÀes peeve

peeles nQ~ efpeme %eeve Deewj hejceelcee kesÀ mebie kesÀ DeeOeej hej DeYeer ner Deelcee³eW Deewj meejer me=efä lelJeeW meefnle leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve

yeveleer nw~ ³ener DeelceeDeeW keÀer Deewj me=efä keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe ³egie nw~

``Fme %eeve mes legcnejer Deelcee Yejhetj jnleer nw, efHeÀj Keeueer nes peeleer nw~ mele³egie, $eslee, Üehej, keÀefue³egie, efHeÀj Deeles nQ Fme mJeerì

mebiece hej~ FvekeÀes mJeerì keÀnWies~ MeeefvleOeece keÀesF& mJeerì veneR nw~ meyemes mJeerì nw heg©<eesÊece keÀu³eeCekeÀejer mebiece³egie~ [^ecee ceW legcneje

Yeer De®ís les De®íe heeì& nw~ legce efkeÀleves uekeÀer nes pees yesno kesÀ yeehe kesÀ legce yeveles nes~'' mee.yeeyee 12.10.04 efjJee. keÀuhe kesÀ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer ³eeoieej ceW ner Yeejle ceW heg©<eesÊece ceeme keÀes meJe& ceemeeW mes Þesÿ ceeme mecePeles nQ Deewj Gme ceeme

ceW YeefkeÌle-YeeJevee, oeve-hegC³e, l³eeie-lehem³ee, Je´le-efve³ece Deeefo efJeMes<e keÀjles nQ Deewj GmekeÀe HeÀue Yeer efJeMes<e ceevee peelee nw~ YeefkeÌle

YeeJevee Jeeueer Deelcee³eW heg©<eesÊece ceeme ceW efJekeÀej ceW peevee Yeer yeæ[e heehe mecePeles nQ, FmeefueS heefJe$e jnles nQ~ ³es meye efve³ece-meb³ece,

keÀce&-keÀeC[ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer ner ³eeoieej nQ~ Fme mebiece³egie hej Deelcee, hejceelcee kesÀ mebie mes heeJeve yeveleer nw, efpemekeÀer

³eeoieej ceW efJeefYevve veefo³eeW kesÀ mebiece hej Deewj iebiee meeiej keÀe cesuee ueielee nw~

³es heg©<eesÊece mebiece³egie yengle ner cenlJehetCe& mece³e nw~ ³es mebiece³egie hej ner meJe& ÒekeÀej kesÀ %eeve kesÀ ®ejceeslkeÀ<e& keÀe mebiece neslee

nw DeLee&led DeYeer DeeO³eeeflcekeÀ %eeve, efJe%eeve kesÀ #es$e ceW YeeweflekeÀ efJe%eeve, ef®eefkeÀlmee-efJe%eeve, Deeefo kesÀ %eeve keÀe Yeer mebiece nw~ Deelcee

Deewj hejceelcee keÀe Yeer mebiece nw, mLeehevee-efJeveeMe keÀe Yeer mebiece nw, keÀuhe kesÀ efove-jele keÀe Yeer mebiece nw, keÀuhe kesÀ Deeefo-Devle keÀe Yeer

mebiece nw, mJeie&-veke&À keÀe Yeer mebiece nw~ osJeleeDeeW Deewj DemegjeW keÀe Yeer mebiece nw DeLee&led owJeer Deewj Deemegjer mebmkeÀejeW keÀe Yeer mebiece nw~

Fve meye mel³eeW hej efJe®eej keÀjW lees Fve meyekeÀer DeYeer ®ejce meercee nw~ mce=efle-efJemce=efle keÀe Yeer mebiece nw DeLee&led DeYeer hejceelcee mes

DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer mce=efle³eeb efceueleer nQ, pees mele³egie kesÀ ÒeLece pevce mes efJemce=efle ceW ®eueer peeleer nQ~ efJe%eeve kesÀ #es$e ceW meJe& ÒekeÀej keÀer

cenlJehetCe& DevegmebOeeve Fme mebiece³egie hej ner ng³es nQ, pees ner mele³egie kesÀ efvecee&Ce ceW keÀece Deeleer nw Deewj JeneB mes ner mece³eevlej Jen %eeve

ueeshe nesves ueielee nw, pees $eslee kesÀ Devle Deewj Üehej kesÀ Deeefo kesÀ mebiece³egie lekeÀ hetje ner ueeshe nes peelee nw~

Q. ³eLeeLe& mebiece ke̳ee Deewj keÀye nw?

keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie kesÀ Deeefo keÀe mebiece hJeeFvì, peye nce meye hejceOeece peeles nQ Deewj mele³egie ceW Deeles nQ, Jen

hJeeFvì ner ³eLeeLe& mebiece keÀe nw~ Jewmes lees peye mes hejceelcee Deeles nQ Deewj heeJeve yeveekeÀj hejceOeece peeles nQ, Jen hetje ner mece³e mebiece-

³egie keÀe nw, pees meew meeue kesÀ ueieYeie neslee nw~

``DeYeer legce nes heg©<eesÊece mebiece³egie hej~ legce heg©<eesÊece yeve jns nes~... legce ye®®eeW keÀes yeehe keÀe veece yeeuee keÀjvee nw, legcneje cegKeæ[e

meowJe ne|<ele jnvee ®eeefnS~ cegKe mes meowJe jlve efvekeÀueW... DeYeer legce pees %eeve jlve uesles nes, Jes efHeÀj me®®es nerjs-peJeenjele yeve peeles

nQ~... %eeve jlveeW keÀer ceeuee Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner yeveleer nw~'' mee.yeeyee 3.12.04 efjJee. ``leerveeW ueeFìdme keÀe mee#eelkeÀej nesiee lees DeYeer mes ner Dehevee iee³eve megveWies~ Üehej keÀe iee³eve keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw uesefkeÀve Ssmes

mee#eelkeÀejcetle& Deewj mee#eele cetle& yeveves mes DeYeer ner Dehevee iee³eve megveWies~ DeehekesÀ Deeies Deeves mes ueeFì ner ueeFì osKeves ceW Dee³es~''

De.yeeheoeoe 19.6.70 heg©<eesÊece mebiece³egieer peerJeve kesÀ cenlJe keÀe je]pe / ye´eïeCe peerJeve keÀer cenevelee keÀe je]pe

ye´eïeCe peerJeve efkeÀlevee ceneve nw, GmekeÀe meejs keÀuhe ke̳ee cenlJe nw, FmekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw Deewj ³eefo nce Gme

cenlJe keÀes mecePekeÀj ®eueW lees peerJeve hejce megKece³e DevegYeJe nesiee Deewj nceejs keÀce&-mebmkeÀej Yeer Þesÿ jnWies~

³en ye´eïeCe peerJeve hejce-Meeefvle, hejceevevo, hejce-megKe keÀes DevegYeJe keÀjves keÀer peerJeve nw~ pees Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele neslee, hejceelcee keÀes meeLe jKekeÀj ®euelee, efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle peevekeÀj Gme efmLeefle ceW efmLele neslee, ye´eïeCe peerJeve kesÀ

keÀle&J³e ceW mebueive jnlee Jen hejce-Meeefvle, hejceevevo, hejce-megKe keÀes DevegYeJe keÀjlee nw~

``³en F&éejer³e ieeso SkeÀ ner yeej efceueleer nw~... ³en pevce ogue&Ye nw~ nerjs pewmee legce ³eneB mebiece³egie hej yeveles nes~... Yeejle ceW ner iee³ee

peelee nw - nerjs pewmee pevce DeceesuekeÀ~'' mee.yeeyee 18.8.05 efjJee. ``³en DeueewefkeÀkeÀ, DeJ³eefkeÌle efceueve YeefJe<³e mJeCe& ³egie ceW Yeer veneR nes mekeÀlee~ efmeHe&À Fme mece³e Fme efJeMes<e ³egie keÀes Jejoeve nw yeehe

Deewj ye®®eeW kesÀ efceueves keÀe~ FmeefueS Fme ³egie keÀe veece ner nw mebiece³egie~... yeeheoeoe Yeer Ssmes keÀesìeW ceW keÀesF& Þesÿ Yeei³eJeeve DeelceeDeeW

keÀes osKe ne|<ele nesles nQ Deewj mce=efle efoueeles nQ~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

``yeehe ves efkeÀleveer mce=efle³eeb efoueeF& nQ, ³eeo keÀjes lees uecyeer efuemì efvekeÀue Dee³esieer~... pees YekeÌle Deehe mce=efle-mJeªhe DeelceeDeeW kesÀ nj

keÀce& keÀer efJeMes<elee keÀe megefcejCe keÀjles jnles nQ~... ceive nes peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

``YekeÌle Deehe Òeeefhle-mJeªhe DeelceeDeeW keÀe megefcejCe keÀjles-keÀjles GmeceW Kees peeles nQ... Jen DeuhekeÀeue keÀe DevegYeJe Gve DeelceeDeeW kesÀ

efueS efkeÀlevee v³eeje Deewj h³eeje neslee nw DeLee&led ueJeueerve nes peeles nQ~... ke̳eeWefkeÀ Deehe Deelcee³eW yeehe kesÀ mvesn ceW meoe ueJeueerve jner

nQ, Òeeefhle³eeW ceW meoe KeesF& ngF& jner nQ~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

``mele³egie ceW ³en %eeve veneR jnsiee~ JeneB legcekeÀes ³en Leesæ[s ner ceeuetce jnlee nw efkeÀ nce efHeÀj efiejWies~ ³en ceeuetce nes lees megKe keÀer Yeemevee

ner ve Dee³es~ ³en [^ecee keÀe %eeve efmeHe&À DeYeer legcnejer yegef× ceW nw~ ye´eïeCe ner DeefOekeÀejer nQ Fme %eeve kesÀ~ ye´eïeCeeW keÀes ner yeehe %eeve

megveeles nQ~... yegef× ceW jns lees Deheej KegMeer jns~'' mee.yeeyee 09.06.2005 efjJee. ``peye [e³ejskeÌì meeLe efveYeeves keÀe Jee³eoe nw lees Jee³eos keÀe HeÀe³eoe G"eDees~ Fme mece³e oes yeehe kesÀ meeLe J³eefkeÌleiele DevegYeJe nes mekeÀlee

nw, pees efHeÀj meejs keÀuhe ceW veneR nesiee~ ³en efmeHe&À DeYeer keÀer ner Òeeefhle nw~ lees GmekeÀe hetje-hetje ueeYe G"eDees~ keÀesF& Yeer yeele nes meoe

yeeyee ner ³eeo jns~ FmekeÀes keÀne peelee nw, `efvejvlej ³eesieer'~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

``mJe³eb keÀes meJe& MeefkeÌle³eeW mes mechevve DevegYeJe keÀjes ke̳eeWefkeÀ mechevvelee keÀe Jejoeve mebiece³egie hej ner efceuelee nw~ efmeJeeS mebiece³egie

mechevve mJeªhe keÀe DevegYeJe Deewj keÀneR Yeer veneR keÀj mekeWÀies~ owJeer peerJeve ceW meJe&iegCe mechevve nesves keÀe, 16 keÀueeDeeW keÀe iee³eve nw

uesefkeÀve mechevve mJeªhe ke̳ee neslee nw, iegCeeW Deewj keÀueeDeeW keÀer vee@uespe Fme F&éejer³e peerJeve ceW ner nw~ FmeefueS mechevve yeveves keÀe Deevevo

Fme F&éejer³e peerJeve ceW ner Òeehle keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 21.9.75

``mebiece³egie keÀer efJeMes<elee nw efkeÀ Fme ³egie ceW ner yeehe Yeer Òel³e#e nesles nQ, Tb®e les Tb®e ye´eïeCe Yeer Òel³e#e nesles nQ~ Deehe meyekesÀ 84 pevceeW keÀer keÀneveer Yeer Òel³e#e nesleer nw~ Þesÿ vee@uespe Yeer Òel³e#e nesleer nw~ Fme keÀejCe ner Òel³e#e HeÀue efceuelee nw~''

De.yeeheoeoe 10.9.75

``³en keÀye Yetuees cele efkeÀ nce heg©<eesÊece mebiece³egieer nQ~... legceves Òeefle%ee keÀer nw efkeÀ nce efmeJeeS SkeÀ yeehe kesÀ Deewj keÀesF& keÀes ³eeo veneR

keÀjWies~... Fme ogefve³ee kesÀ megKe Yeer keÀeie efJeäe kesÀ meceeve nQ, legce heæ{les nes veF& ogefve³ee kesÀ efueS~'' mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. ``nce Òepeeefhelee ye´ïee keÀer mevleeve nQ lees peªj veF& ogefve³ee kesÀ ngS vee~ mele³egieer osJelee³eW veF& ogefve³ee kesÀ nQ ³ee ye´eïeCe veF& ogefve³ee kesÀ nQ~

ye´eïeCeeW keÀer ®eesìer nw vee~ ®eesìer veF& ³ee ceeLee ve³ee~'' mee.yeeyee 12.6.72 efjJee. ``efJeOeelee Üeje Deehe meYeer Þesÿ DeelceeSb efJeOeeve yeveeves Jeeueer yeveer nes~... ke̳eeWefkeÀ Fme mece³e legce ye´eïeCeeW keÀe pees Þesÿ keÀce& nw Jener

efJeée kesÀ efue³es meejs keÀuhe kesÀ Devoj efJeOeeve yeve peelee nw~ Ssmes Deheves keÀes efJeOeeve kesÀ j®eef³elee mecePe keÀj nj keÀce& keÀjvee nw~''

De.yeeheoeoe 24.12.72 efmeef×-mJeªhe efmLeefle keÀe je]pe

efmeef×-mJeªhe efmLeefle ke̳ee nw Deewj efmeef×-mJeªhe kewÀmes yeveW, ³en meye je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³es nQ, efpememes nce efmeef×

mJeªhe efmLeefle keÀes Òeehle keÀj mekeWÀ~

``keÀesF& Yeer efmeef× keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS efmeef× keÀer efJeefOe ceW cegK³e oes yeeleW keÀjles nQ - SkeÀ lees SkeÀevle Deewj otmejer SkeÀeûelee~...

DeehekesÀ mebkeÀuhe ªheer yeerpe kesÀ keÀejCe ner Òel³e#e efmeef× veneR nesleer nw ke̳eeWefkeÀ mebkeÀuhe ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ meeOeejCe mebkeÀuhe nesles nQ~''

De.yeeheoeoe 1.10.75

``efmeef× mJeªhe DeLee&le Òel³e#e HeÀue heeves kesÀ efueS mebkeÀuhe ªheer yeerpe keÀes ¢æ{ efve½e³eªheer peue mes efkeÀ ³es lees ngDee ner heæ[e nw, nesvee ner

nw - Fme peue mes hee@JejHegÀue yeveeDees~... SkeÀeûelee keÀce nesves kesÀ keÀejCe ¢æ{ efve½e³e keÀer keÀceer nesleer nw Deewj SkeÀevleJeemeer keÀce nesves kesÀ

keÀejCe ner meeOeejCe mebkeÀuhe yeerpe keÀes keÀcepeesj yevee oslee nw~'' De.yeeheoeoe 1.10.75

ye´eïeCe peerJeve keÀer efmeef׳eeW keÀe je]pe ``legcnejer efkeÀleveer efJeMeeue yegef× Deewj KegMeer jnveer ®eeefnS~ Thej mes ueskeÀj meeje %eeve legcnejer yegef× ceW nw~ ye´eïeCe ner %eeve G"eles nQ~

³en %eeve ve MetêeW ceW nw Deewj ve osJeleeDeeW ceW nw~'' mee.yeeyee 13.6.05 efjJee. meejs keÀuhe ceW mebiece³egie efJeMes<e ³egie nw~ mebiece³egie hej nce pees Yeer keÀe³e& keÀjles nQ, GmekeÀe HeÀue keÀF& iegCee DeefOekeÀ efceuelee nw

ke̳eeWefkeÀ [e³ejskeÌì hejceelcee keÀer Þeercele hej hejceelcee kesÀ meeLe keÀce& keÀjles nQ~ mebiece³egie meejs keÀuhe kesÀ efueS keÀceeF& keÀe mece³e nw~

meeje keÀuhe Glejleer keÀuee keÀe mece³e nw, mebiece³egie keÀe mece³e ner ®eæ{leer keÀuee keÀe mece³e nw~ DeYeer keÀer keÀceeF& ner meejs keÀuhe ®eueleer

nw~ mebiece³egie hej ner Deelcee %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ ienveeW mes mepeleer nw~

ye´eïeCe peerJeve kesÀ cenlJe keÀes mecePeves Deewj GmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS ye´eïeCe peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀe peevevee Deewj

GvekeÀe DevegYeJe nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

hejceelce-Òeeefhle³eeB hejceelcee mes mel³e %eeve keÀer Òeeefhle

ye´eïeCe heefjJeej kesÀ mebie keÀer Òeeefhle

heg©<eeLe& keÀer efJeefOe keÀer Òeeefhle

Deleerefvê³e megKe keÀer Òeeefhle

Hejceelcee keÀer ieeso keÀer He´eefHle

Hejceelce-men³eesie keÀer He´eefHle

DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg ye´eïeCeeW kesÀ peerJeve ceW

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Gmemes Òeehle %eeve ner mel³e %eeve nw Deewj Jener Deelcee keÀe ®eæ{leer keÀuee keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw~

meejs keÀuhe ceW ³es ye´eïeCe peerJeve ®eæ{leer keÀuee keÀe peerJeve nw~

``DeYeer legce mebiece³egie hej Keæ[s nes~ mebiece hej ner legce oesveeW lejHeÀ osKe mekeÀles nes~... G"les-yew"les meeje keÀuhe-Je=#e yegef× ceW ³eeo jns,

³en nw heæ{eF&~'' mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``efpelevee Deìtì mvesn nesiee, Glevee ner Deìtì men³eesie efceuesiee~ men³eesie veneR efceuelee, GmekeÀe keÀejCe mvesn ceW keÀceer nw~... mebkeÀuhe Deewj

mece³e oesveeW ner mebiece³egie kesÀ efJeMes<e Kepeeves nQ, efpevemes yengle keÀceeF& keÀj mekeÀles nes~... Deiej mece³e ÒeceeCe ³egefkeÌle ve nesleer nw lees

mecePevee ®eeefnS ³eesieyeue veneR nw~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``yeehe keÀes lees iece Deewj KegMeer keÀer yeele ner veneR~ ³en [^ecee yevee ngDee nw~ legcekeÀes Yeer keÀesF& iece veneR nesvee ®eeefnS~ yeehe efceuee Deewj

ke̳ee ®eeefnS~... mele³egie ceW lees %eeve keÀer yeele ner veneR~ ³eneB legcekeÀes yesno keÀe yeehe efceuee nw lees legcekeÀes mJeie& mes Yeer peemleer KegMeer nesveer

®eeefnS~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``%eeve legcekeÀes DeYeer mebiece hej ner efceuelee nw~ ceefncee meejer Fme mebiece³egie keÀer nw, peye efkeÀ yeehe yew" legcekeÀes %eeve mecePeeles nQ~... Fme

mece³e legce ye®®es yengle meewYeei³eMeeueer nes ke̳eeWefkeÀ legce ³eneB F&éejer³e mevleeve nes~... DeYeer legce F&éejer³e yegef× Jeeues nes~''

mee.yeeyee 29.4.05 efjJee. ``Fme mece³e keÀer efJeMes<eleeDeeW keÀes efvekeÀeuees lees DeveskeÀeveskeÀ efJeMes<elee³eW efoKeeF& oWieer~... mece³e keÀer Þesÿlee ke̳ee nw, pees Deewj keÀesF&

mece³e keÀer veneR nes mekeÀleer? Fme mebiece³egie keÀer efJeMes<elee ³en nw efkeÀ mebiece³egie keÀe nj meskeÀC[ ceOegj cesuee nw~... ³en yeehe mes ceOegj

cesues keÀer efJeMes<elee Deewj keÀesF& Yeer ³egie ceW veneR nw~'' De.yeeheoeoe 11.7.72

``meoe ³en mce=efle ceW jKevee efkeÀ ³en heg©<eesÊece Þesÿ mebiece³egie keÀe mece³e keÀce neslee peelee nw~ Fme Leesæ[s mes mebiece kesÀ mece³e keÀes

Jejoelee Üeje Jejoeve efceuee ngDee nw efkeÀ keÀesF& Yeer Deelcee Deheves leerJe´ heg©<eeLe& mes efpelevee Jejoeve uesvee ®eens ues mekeÀles nQ~''

De.yeeheoeoe 1/30.11.71

``Deiej Deheveer ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes Òeehle keÀjves keÀer DeeMe DeYeer lekeÀ hetCe& ve keÀjWies lees otmejeW keÀer kewÀmes keÀjWies! cegefkeÌle-peerJeve

cegefkeÌle keÀe JeemleefJekeÀ DevegYeJe ke̳ee neslee nw, Jen ke̳ee cegefkeÌleOeece Jee peerJevecegefkeÌleOeece ceW DevegYeJe keÀjWies? cegefkeÌle ceW lees DevegYeJe keÀjves

mes hejs neWies Deewj peerJevecegefkeÌle ceW peerJeveyevOe ke̳ee neslee nw, Jen DeefJeÐee nesves kesÀ keÀejCe nce peerJevecegefkeÌle ceW nQ, Jen Yeer ke̳ee DevegYeJe

keÀjWies! yeehe Üeje pees cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& Òeehle neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe lees DeYeer ner keÀj mekeÀles nQ~''

De.yeeheoeoe 24.10.71 ``Deepe [yeue leepeOeejer, efleuekeÀOeejer, leKleveMeerve, jepe$e+ef<e ojyeej osKe jns nQ~ YeefJe<³e keÀer ojyeej lees Fme ojyeej kesÀ Deeies HeÀerkeÀer

ueieleer nw~... DeYeer Dehevee mebiece³egieer leepe, efleuekeÀ Deewj leKleveMeerve ce³ee&oe heg©<eesÊece mechevve mJeªhe osKees Deewj meeLe-meeLe Dehevee

YeefJe<³e mJeªhe Yeer osKees lees oesveeW ceW keÀewvemee ªhe mheä, DeekeÀ<e&keÀ, DeueewefkeÀkeÀ, efoJ³e Jee ©neveer osKeves ceW Dee³esiee?''

De.yeeheoeoe 11.9.71

``[yeue Òeeefhle keÀewvemeer nw? Deleerefvê³e megKe Òeeefhle, GmeceW Meeefvle Deewj KegMeer meceeF& ngF& nw~ ³en ngDee mebiece³egie keÀe Jemee&~ DeYeer pees

Òeeefhle nw, Jen efHeÀj meejs keÀuhe ceW keÀye Yeer Òeehle veneR nes mekeÀlee~ lees [yeue Òeeefhle nw - yeehe Deewj Jemee&~ yeehe DeYeer Òeehle nw Deewj yeehe

Üeje Jemee& Yeer DeYeer efceuelee nw, efHeÀj keÀye veneR efceuesiee~'' De.yeeheoeoe 20.8.71

``³en mebiece³egie keÀe megneJevee mece³e efpelevee p³eeoe nes, Glevee De®íe nw ke̳eeWefkeÀ mecePeles nes meejs keÀuhe ceW ³en yeehe Deewj ye®®eeW keÀe

efceueve efHeÀj veneR nesiee~... meowJe ³ener ue#³e jKees efkeÀ SJej-js[er jnW~ yeekeÀer ³en Deleerefvê³e megKe keÀe Jemee& efvejvlej DevegYeJe keÀjves kesÀ

efueS jns ngS nQ ve efkeÀ Deheveer keÀcepeesefj³eeW kesÀ efueS~'' De.yeeheoeoe 28.7.71

``Deiej DeYeer Yeer cee³ee keÀe Jeej neslee jnsiee lees efHeÀj Dehevee Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀye keÀjWies? Jen lees DeYeer keÀjvee nw vee~

jep³e Yeei³e keÀe lees YeefJe<³e ceW DevegYeJe keÀjWies~ uesefkeÀve Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe lees DeYeer keÀjvee nw vee~'' De.yeeheoeoe 30.5.71 ``leepe, efleuekeÀ Deewj leKle ³en leerveeW ner mebiece³egie keÀer yeæ[er mes yeæ[er Òeeefhle kesÀ Deeies YeefJe<³e jep³e kegÀí Yeer veneR~ efpemeves mebiece³egie

keÀe leepe leKle ve efue³ee Gmeves kegÀí Yeer veneR efue³ee~'' De.yeeheoeoe 24.5.71

``pees iee³eve nw Òeke=Àefle oemeer yeveleer nw, Jen ke̳ee mele³egie ceW nesveer nw? mele³egie ceW lees ³en ceeuetce ner veneR heæ[siee efkeÀ Òeke=Àefle kesÀ Thej

efJepe³e Òeehle keÀjves mes ³en Òeeefhle ngF& nw~... Òeke=Àefle hej efJepe³e keÀe HeÀue Jee Òeeefhle Fme Þesÿ pevce ceW ner osKeWies~... DeefOekeÀejer yevekeÀj

Òeke=Àefle kesÀ keÀle&J³e keÀes osKeWies~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

``peye ef®e$eeW kesÀ Deeies efmej PegkeÀ peelee nw lees ke̳ee ®ewlev³e ®eefj$eJeeve meJe& iegCeeW ceW yeehe meceeve ®eslev³e cete|le kesÀ meeceves efmej veneR

PegkeÀe³eWies ³ee mecePeles nes efkeÀ ³en efjpeuì YeefJe<³e keÀer nw~... ³en F&éejer³e ©neye OeejCe keÀj efkeÀmekesÀ Yeer meeceves peeDees lees osKees efjpeuì

ke̳ee efvekeÀueleer nw~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

``cenevelee keÀced DeLee&led %eeve keÀer cenervelee keÀe DevegYeJeer keÀce... ceneve Deelcee keÀe keÀle&J³e ke̳ee neslee nw, ³en mce=efle ceW jKees~ ceneve

Deelcee GmekeÀes keÀnles nQ, pees ceneve keÀle&J³e keÀjkesÀ efoKee³es~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

meejs keÀuhe ceW ye´eïeCe pevce ner meyemes Tb®e Deewj Þesÿ nw, FmeefueS ye´eïeCeeW keÀes ®eesìer keÀne peelee nw~ Fme peerJeve keÀer ke̳ee-ke̳ee

cenevelee nw, Jen meye je]pe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~

``³en SkeÀ ner ye´eïeCe pevce nw pees hejceefhelee hejceelcee Üeje [e³ejskeÌì neslee nw~ osJelee pevce Yeer Þesÿ DeelceeDeeW kesÀ Üeje ner neslee nw...

pees yeehe kesÀ iegCe nQ, Jes ner ye´eïeCe DeelceeDeeW kesÀ iegCe nesves ®eeefnS~... pewmes Fme ye´eïeCe peerJeve ceW ef$ekeÀeueoMeea, ef$eves$eer, %eeve mJeªhe

yeveles nes Jewmes Deewj efkeÀmeer pevce ceW yeveWies ke̳ee?'' De.yeeheoeoe 13.6.73

``Fme mece³e nes hejceelce-efÒe³e ye´eïeCe Deelcee³eW, mele³egie-$eslee ceW neWies jep³e DeefOekeÀejer hejce Þesÿ owJeer Deelcee³eW Deewj Üehej mes Deye

keÀefue³egie lekeÀ yeveles nes hetp³e Deelcee³eW~ leerveeW ceW Þesÿ DeYeer nes, Fme mece³e nes hejceelce-efÒe³e ye´eïeCe mees HeÀefjMlee Deelcee³eW~ Fme

mece³e keÀer Þesÿlee kesÀ DeeOeej hej ner meeje keÀuhe Þesÿ jnles nes~'' De.yeeheoeoe 4.03.86 ``mee|Jeme keÀer efpeccesJeejer keÀe leepe nw... mebiece keÀer ojyeej mele³egieer ojyeej mes Yeer Tb®eer nw... mebiece³egie kesÀ Þe=bieej meejs mele³egieer Þe=bieej

mes Yeer Þesÿ nQ~ mele³egieer leepe Fme leepe kesÀ Deeies kegÀí veneR nw~ mebiece³egie keÀe leepe heæ[e ngDee nw?'' De.yeeheoeoe 14.5.70

``yeehe yeïee leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ, FmeefueS FvekeÀes YeeieerjLe keÀne peelee nw... legce peeveles nes DeYeer nce F&éejer³e mevleeve nQ, efHeÀj owJeer

mevleeve yeveWies lees ef[ûeer keÀce nes pee³esieer~ Fve ue#ceer-veeje³eCe keÀer Yeer ef[ûeer keÀce nQ ke̳eeWefkeÀ FveceW %eeve veneR nw~ %eeve ye´eïeCeeW ceW ner

nw~'' mee.yeeyee 11.6.05 efjJee. ``mebiece³egie keÀer efJeMes<elee mevlegälee nw Deewj mevlegälee keÀer efveMeeveer Òemevvelee nw~ ³en nw ye´eïeCe peerJeve keÀer efJeMes<e Òeeefhle... ye´eïeCe

peerJeve keÀe nw ner mevlegälee, Òemevvelee... ye´eïeCe peerJeve keÀe Jemee& SJeb Òee@heìea mevlegälee nw Deewj ye´eïeCe peerJeve keÀer heme&vewefueìer Òemevvelee

nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``³en ©neveer ef[^ue meowJe yegef× Üeje keÀjles jnes~... peye Ssmes mce=efle-mJeªhe nes pee³eWies lees pees mees®eWies, pees yeesueWies, Jener ÒewefkeÌìkeÀue ceW

osKeWies~ FmekeÀes keÀnles nQ - `efmeef×-mJeªhe'~'' De.yeeheoeoe 16.10.75 ``DeYeer meerpeve nw efmeef×-mJeªhe yeveves keÀer~ nj yeesue Deewj mebkeÀuhe efme× neW, Jen leye neWies peye GvekeÀe nj yeesue Deewj nj mebkeÀuhe

[^eceevegmeej meled Deewj meceLe& nes~'' De.yeeheoeoe 16.10.75

Q. DeYeer heg©<eesÊece mebiece³egie hej Deelcee keÀes ke̳ee-ke̳ee Òeeefhle³eeb nQ?

A. efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve, me=efä-®e¬eÀ kesÀ Jele&ceeve, Yetle Deewj YeefJe<³e keÀes peeveves keÀer MeefkeÌle~ mevlegälee, mebiece³egie keÀer meyemes

yeæ[er Òeeefhle nw~

Q. ke̳ee DeYeer pees heg©<eeLe& keÀjles nQ, Jen YeefJe<³e kesÀ efueS ner nw?

A. DeYeer keÀer Òeeefhle³eeb YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeW mes keÀF& iegCee Þesÿ Deewj megKeoe³eer nQ~

J³ekeÌle ceW DeJ³ekeÌle efceueve keÀe je]pe / DeJ³ekeÌle neskeÀj DeJ³ekeÌle efceueve kesÀ megKe keÀe je]pe

DeJ³ekeÌle efceueve keÀe DeueewefkeÀkeÀ megKe Fme heg©<eesÊece mebiece³egie hej Deelcee keÀes DevegYeJe neslee nw, peye hejceelcee J³ekeÌle ceW

DeekeÀj DeJ³ekeÌle efceueve keÀe %eeve osles Deewj Gme megKe keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ~

hejceelcee pees ye´ïee leve ceW DeJeleefjle ngS, Jes ye´ïee yeeyee mechetCe& efmLeefle keÀes Òeehle nes ie³es nQ Deewj met#ce Jeleve ceW DeJ³ekeÌle

ªhe ceW efmLele nQ lees Gvemes efceueve ceveeves kesÀ efueS Yeer DeJ³ekeÌle DeLee&le HeÀefjMlee yevekeÀj ner Gvemes efceueve cevee mekeÀles nQ~ Deleerefvê³e

megKe keÀe DevegYeJe DeJ³ekeÌle yevekeÀj DeJ³ekeÌle efceueve kesÀ efueS Òesefjle keÀjlee nw Deewj DeJ³ekeÌle efceueve ceW Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle

nesleer nw~ ³es DeJ³ekeÌle efceueve Deewj Deleerefvê³e megKe SkeÀ-oes kesÀ DeeOeej nQ Deewj SkeÀ-oes kesÀ heerís ®eueles nQ ke̳eeWefkeÀ ogefve³ee keÀj nj

Kesue ®e¬eÀJele nw~

``Deepe ceQ Deehe meYeer ye®®eeW mes DeJ³ekeÌle ªhe ceW efceueves Dee³ee ntB~ pees cesjs ye®®es DeJ³ekeÌle ªhe ceW efmLele neWies Jes ner FmekeÀes mecePe

mekeWÀies~... Deiej J³ekeÌle ceW osKeWies lees yeehe keÀes veneR osKe mekeWÀies~... DeYeer Yeer Ssmee veneR mecePevee efkeÀ yeehe nw oeoe veneR nw ³ee oeoe nw

lees yeehe veneR nw~ nce oesveeW SkeÀ-oes mes SkeÀ heue Yeer Deueie veneR nes mekeÀles~ Ssmes ner Deehe Deheves keÀes ef$ecete|le (yeehe, oeoe Deewj ceQ) ner

mecePees~'' De.yeeheoeoe 23.1.69

``J³ekeÌle Üeje DeJ³ekeÌle efceueve, ³en meYeer leerJe´lee mes heefjJele&ve nesves nQ~ Fme keÀejCe DeJ³ekeÌle efceueve keÀe efJeMes<e DevegYeJe efJeMes<e ªhe

mes keÀje³ee nw Deewj Deeies Yeer DeJ³ekeÌle efmLeefle Üeje DeJ³ekeÌle efceueve kesÀ efJeef®e$e DevegYeJe yengle keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 23.1.73

``DeJ³eefkeÌle efceueve keÀe cetu³e nw - J³ekeÌle YeeJe keÀes íesæ[vee... GvekesÀ nj keÀce& ceW SkeÀ lees DeueewefkeÀkeÀlee Deewj nj keÀcexefvê³e mes

Deleerefvê³e megKe keÀer cenmetmelee Dee³esieer~'' De.yeeheoeoe 17.5.69

``pewmes yeehe DeJ³ekeÌle nw Jewmes DeJ³ekeÌle yevekeÀj ner DevegYeJe keÀj mekeÀles nes~ ³en DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS meoe J³ekeÌle YeeJe

mes, J³ekeÌle osMe keÀer mce=efle mes Ghejece DeLee&led mee#eer yeveves mes ner nj mece³e meeLeer keÀe DevegYeJe keÀj hee³eWies~'' De.yeeheoeoe 29.4.71

``³en DeJemLee Ssmeer nw pewmes yeerpe ceW meeje Je=#e mecee³ee ngDee neslee nw, Jewmes ner Fme DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW pees Yeer mebiece³egie kesÀ efJeMes<e

iegCeeW keÀer ceefncee keÀjles nes Jen meJe& efJeMes<e iegCe Gme mece³e DevegYeJe ceW Deeles nQ~'' De.yeeheoeoe 9.04.71 ``yeeheoeoe kesÀ heeme meejs efove ceW heeB®e ÒekeÀej keÀer ke̳et ueieleer nw SkeÀ ke̳et nesleer nQ efYevve-efYevve ÒekeÀej keÀer Depeea ues Deeves JeeueeW keÀer~

keÀYeer mJe³eb kesÀ Òeefle nceW MeefkeÌle oes, men³eesie oes... otmejer ke̳et nesleer nw keÀcheuesvì keÀjves JeeueeW keÀer, GvneW keÀer Yee<ee ner Ssmeer nesleer nw -

³en ke̳eeW, ³en kewÀmes, keÀye Deewj ke̳eeW nesiee?... leermejer ke̳et yeeheoeoe keÀes p³eesefle<eer mecePekeÀj ke̳et ueieeles nQ~ ke̳ee nceejer yeerceejer

efceìsieer, ke̳ee mee|Jeme ceW meHeÀuelee nesieer?... ®eewLeer ke̳et nesleer nw Gunvee osves JeeueeW keÀer Deehe Ssmes ìeFce hej ke̳eeW Dee³es peye nce yegæ{er

yeve ieF&... heeB®eJeer ke̳et Yeer nesleer nw Jen Deye keÀce nesleer pee jner nw Jen nw je@³eue ªhe mes ceebieves keÀer~'' De.yeeheoeoe 8.7.74

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egieer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe keÀe je]pe

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe heg©<eesÊece mebiece³egie hej ner neslee nw, peye Deelcee keÀes cegefkeÌle, peerJeve cegefkeÌle, peerJeve

yevOe Deewj meejs ®e¬eÀ keÀe %eeve neslee nw~ mebiece³egie keÀe DevegYeJe ner ³eLeeLe& DevegYeJe nw ke̳eeWefkeÀ hejceOeece ceW cegefkeÌle keÀe keÀesF& DevegYeJe veneR

nesiee ke̳eeWefkeÀ JeneB osn ner veneR nesleer lees DevegYeJe keÀneB mes Deewj mele³egie ceW peerJeveyevOe keÀe %eeve neR veneR lees peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe

kewÀmee ke̳eeWefkeÀ efkeÀmeer ®eerpe keÀe DevegYeJe GmekesÀ efJehejerle ®eerpe kesÀ DevegYeJe kesÀ nesles ngS ner neslee nw~

``mev³eemeer Deeefo Deeles... yeleevee ®eeefnS legce jepeeF& keÀes ceeveles ner veneR nes Deiej cegefkeÌleOeece, efveJee&CeOeece ceW peevee ®eenles nes lees Deheves

keÀes Deelcee mecePe hejceelcee yeehe keÀes ³eeo keÀjes~ Deheves keÀes hejceelcee veneR, Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjesies lees legcnejs pevce

pevceevlej kesÀ heehe keÀì pee³eWies Deewj legce cegefkeÌleOeece ®eues pee³eWies~'' mee.yeeyee 04.09.1969 efjJee. hejceelcee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe

hejceelcee meoe cegkeÌle nw Deewj meJee&lceeDeeW keÀe cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw~ meJe& Deelcee³eW GvekesÀ ye®®es nQ, FmeefueS

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle meJe& DeelceeDeeW keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~ osMe-keÀeue-heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej ³es DeefOekeÀej hejceelcee

meJe& DeelceeDeeW keÀes oslee ner nw Deewj meJe& Deelcee³eW Gmes DevegYeJe keÀjleer nQ~ FmeefueS ner Deelcee³eW hejceelcee keÀes h³eej mes ³eeo keÀjleer nQ~

efYevve-efYevve Yee<eeDeeW ceW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes efYevve-efYevve MeyoeW mes ³eeo keÀjles nQ, GmekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjleer nQ~ hejceelcee keÀes

Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee, efueyejsìj-ieeF[ Deeefo kesÀ ªhe ceW ³eeo keÀjles nQ~

``yeeyee keÀuhe-keÀuhe DeekeÀj ncekeÀes ³en vee@uespe osles nQ~ yejesyej Yeejle mJeie& Lee, JeneB efkeÀleves Leesæ[s ceveg<³e neWies... JeneB neslee ner nw SkeÀ

Oece&, yeekeÀer meye Deelcee³eW ®eueer peeleer nQ hejceOeece... yeehe Yeejle ceW ner DeekeÀj meyekeÀes %eeve osles nQ... Yeejle ner me®®ee leerLe& nw, peneB

yeehe DeekeÀj meyekeÀes cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle osles nQ~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``Jes GheêJeeW keÀes efceìeves kesÀ efueS ³e%e j®eles nQ, mecePeles nQ efkeÀ ³en ueæ[eF& Deeefo ve ueies~ Dejs ueæ[eF& veneR ueiesieer lees mele³egie kewÀmes

Dee³esiee... peªj hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe keÀjevee nesiee~ meyekeÀes cegefkeÌleOeece ues peelee ntB... legcekeÀes cegefkeÌle ceW peekeÀj efHeÀj peerJeve

cegefkeÌle ceW Deevee nw~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``cegefkeÌle peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& yeehe ner DeekeÀj osles nQ hejvleg efkeÀmekeÀes [e³ejskeÌì Deewj efkeÀmekeÀes Fv[e³ejskeÌì... yeehe keÀnles nQ ceQ ye®®eeW

kesÀ ner meccegKe neslee ntB~ efove Òeefleefove osKeWies yeeyee ceOegJeve kesÀ yeenj keÀneB pee³eWies ner veneR~ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW jKee ner ke̳ee nw~

efMeJeyeeyee keÀnles nQ ncekeÀes mJeie& ceW peeves DeLeJee mJeie& keÀes osKeves keÀer Yeer KegMeer veneR nesleer, yeekeÀer Fme ogefve³ee ceW keÀneB pee³eWies~''

mee.yeeyee 29.11.72 efjJee. Deelcee Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe je]pe

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw Deewj nj Deelcee ves cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe

efkeÀ³ee nw leLee nj keÀuhe keÀjleer ner nw, FmeerefueS ner peerJeveyevOe ³ee ogKe kesÀ mece³e meJe& Deelcee³eW cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer ®eenvee keÀjleer

nQ~ Jele&ceeve peerJeveyevOe keÀer ogefve³ee ceW efkeÀleveer Yeer yeæ[er Òeeefhle nes efHeÀj Yeer Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer F®íe jKeleer ner nw ke̳eeWefkeÀ

Jener Meeefvle Deewj megKe keÀe ®ejceeslkeÀ<e& nw~ meeOeve-mecheefÊe keÀer Òeeefhle cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ceeheoC[ veneR nw hejvleg ³es Deelcee keÀer

DeevleefjkeÀ h³eeme nw, pees Deelcee ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee Deewj mJeªhe ceW efmLele nesves mes ner keÀj mekeÀleer nw, pees %eeve hejceelcee ner osles

nQ~ keÀuhe-keÀuhe hejceelcee DeekeÀj nj Deelcee keÀes GmekesÀ heeì& Deewj heeì& kesÀ mece³e Devegmeej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjelee

ner nw~

``legce mebiece³egie kesÀ Òeeefhle³eeW kesÀ Jejoeveer mece³e kesÀ DeefOekeÀejer nes... Òeeefhle mJeªhe kesÀ Yeei³e keÀes menpe DevegYeJe keÀjes... cesnvele ceW

ueies jnWies lees Òeeefhle-mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀye keÀjWies?'' De.yeeheoeoe 9.10.87

``Ssmes veneR efkeÀ nce heeì& mes ítì pee³eW, Dee³eW ner veneR~ heeì& mes ítìvee nes veneR mekeÀlee~ [^ecee Devegmeej Dee³eWies peªj... efheíeæ[er JeeueeW

keÀes cegefkeÌleOeece ceW peemleer jnves kesÀ keÀejCe cegefkeÌleOeece ner peemleer ³eeo heæ[siee~ legcekeÀes peerJevecegefkeÌleOeece ³eeo heæ[lee nw... FmeceW Yeer

keÀu³eeCe nw~ efveJee&CeOeece ceW jnves ®eenles nQ, megKeOeece ceW veneR Deeves ®eenles lees Fmemes mecePe pee³eWies efkeÀ FvekeÀe heeì& veneR efoKelee nw~''

mee.yeeyee 20.9.73 efjJee. mebiece³egie Deewj Dece=leJesuee keÀe je]pe

pewmes efove-jele kesÀ efnmeeye mes Òeele:keÀeue jele-efove keÀe meefvOekeÀeue Dece=leJesuee ceevee peelee nw, Jewmes keÀeue-®e¬eÀ kesÀ efnmeeye mes

³es mebiece³egie keÀuhe keÀer Dece=le-Jesuee nw~ Dece=le-Jesuee keÀe mece³e meyemes Þesÿ Deewj MegYe ceevee peelee nw, efpeme mece³e efJeMes<e ªhe mes

YekeÌle ueesie YeefkeÌle, meeOevee, iebiee mveeve Deeefo keÀjles nQ, GmekeÀe efJeMes<e HeÀue neslee nw~ keÀuhe kesÀ mebiece³egie DeLee&led Dece=leJesuee hej

hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes %eeve oskeÀj, GvekeÀer efJeMes<e heeuevee keÀjles nQ~ hejceelcee ves Yeer jele-efove kesÀ meefvOekeÀeue keÀes efJeMes<e

cenlJe efo³ee nw Deewj keÀne nw efkeÀ ³en mece³e efJeMes<e ye´eïeCe ye®®eeW kesÀ efueS nw, Fme mece³e yeeyee efJeMes<e heeuevee keÀjles nQ~ keÀeue-®e¬eÀ

Deewj he=LJeer keÀer ieefle keÀes osKeW lees nj #eCe Dece=le-Jesuee keÀe neslee nw ke̳eeWefkeÀ efkeÀmeer ve efkeÀmeer osMe ceW met³eexo³e keÀe mece³e neslee ner nw,

FmeefueS hejceelcee nj #eCe DeelceeDeeW keÀer %eeve-iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW mes heeuevee keÀjles ner nQ hejvleg Jen mece³e Gme osMe kesÀ efueS efJeMes<e

cenlJehetCe& nw, meyekesÀ efueS veneR~ nj mLeeve Deewj osMe keÀe Dece=leJesuee keÀe mece³e Gme mLeeve kesÀ J³eefkeÌle³eeW kesÀ efueS cenlJehetCe& nw ke̳eeWefkeÀ

JeneB hej hejceelce-heeuevee keÀe Jen meyemes De®íe mece³e nw~

pewmes keÀuhe keÀer Dece=leJesuee keÀer efJeMes<e efJeMes<elee³eW nQ, efJeMes<e Òeeefhle³eeb nQ, Jewmes ner Fme jele-efove kesÀ mebefOekeÀeue keÀer Yeer efJeMes<e

efJeMes<elee³eW nQ, efpememes meeOevee ceW efJeMes<e mene³elee efceueleer nw~ efpeme J³eefkeÌle keÀes Gve efJeMes<eleeDeeW keÀe efpelevee %eeve nesiee, efve½e³e nesiee,

Jen Glevee ner GvekeÀe ueeYe G"e mekesÀiee~

``Dece=leJesues hee@Jej neGme mes HegÀue hee@Jej uesves keÀe pees efve³ece nw, GmekeÀes yeej-yeej ®eskeÀ keÀjes~... G"keÀj yew" ie³es, ³en lees efve³ece

heeueve efkeÀ³ee uesefkeÀve keÀveskeÌMeve "erkeÀ nw DeLee&led Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe neslee nw?... Dece=leJesues keÀe keÀveskeÌMeve DeLee&led meJe& hee@Jeme& keÀe

Deewj meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DevegYeJe nesvee~... Deiej Deeefo keÀeue "erkeÀ ve nesiee lees ceO³e Deewj Devle Yeer "erkeÀ ve nesiee~''

De.yeeheoeoe 8.07.73

``DeKegì Kepeeves kesÀ yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ nes Deewj Ssmes efHeÀj otmejeW mes MeefkeÌle keÀe GOeej uesJes lees GvekeÀes ke̳ee keÀne pee³es... yepeì

yeveevee DeLee&led Deheveer yegef× keÀe, JeeCeer keÀe Deewj efHeÀj keÀce& keÀe, meYeer keÀe Dehevee nj mece³e keÀe Òeesûeece efHeÀkeÌme keÀjes... MeefkeÌle³eeW keÀes

pecee keÀjves keÀer menpe ³egefkeÌle ³ener nw efkeÀ jespe Dece=leJesues Dehevee cevmee, Jee®ee, keÀce&Cee keÀe huesve yeveeDees~'' De.yeeheoeoe 8.07.73

``menpe ³egefkeÌle keÀewvemeer nw, pees efjJeeFpe keÀesme& ceW Yeer yengle efjJeeFpe nes jner nw? Jen nw Dece=leJesues Deheves Deehemes Deewj yeehe mes

ªn©neve keÀjvee Jee Dece=leJesues keÀes cenlJe osvee... Dece=leJesues kesÀ mece³e Deheveer Deelcee keÀes Dece=le mes Yejhetj keÀj osves mes meeje efove

keÀce& Yeer Ssmes ner neWies~ keÀce& Deewj mebkeÀuhe Yeer meeje efove Þesÿ nesiee~... Dece=leJesuee meejs efove kesÀ mece³e keÀer HeÀeGC[sMeve Jesuee nw~''

De.yeeheoeoe 24.6.72

``Dece=leJesuee keÀes ye´ïe-cegntle& keÀnles nQ~ ye´ïee-cegntle& Meyo jeFì nw ke̳eeWefkeÀ ye´ïee meceeve efove keÀe DeejcYe keÀjles nes~ ... Gme mece³e keÀe

Jee³egceC[ue Ssmee neslee nw pees Deelcee menpe ner ye´ïe-efveJeemeer yeveves keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 24.6.72

yeeyee kesÀ Ghe³eg&keÌle ceneJeeke̳eeW mes nce Dece=leJesues kesÀ cenlJe mecePe mekeÀles nQ Deewj mecePekeÀj ueeYe G"evee ner nceeje heeJeve keÀle&J³e nw~

meeb³ekeÀeue kesÀ meefvOekeÀeue keÀe jepe

iee³eve nw vegceeMeece kesÀ mece³e osJelee³eW ®e¬eÀ ueieeles nQ~ pewmes Dece=leJesues keÀe mece³e keÀe efJeMes<e cenlJe nw, Jewmes meeb³ekeÀeue keÀe

meefvOekeÀeue Yeer efJeMes<e cenlJehetCe& nw~ Gme mece³e Yeer efJeMes<e YeefkeÌle YeeJevee, DeeO³eeeflcekeÀ heg©<eeLe& Deeefo keÀjles nQ~ yeeyee ves Yeer ³eesie

meeOevee kesÀ efueS Fme mece³e efJeMes<e cenlJe yelee³ee nw Deewj lehem³ee keÀjeF& nw~ DevegYeJe Yeer ³ener keÀnlee nw efkeÀ Fme mece³e yegef× keÀes

SkeÀeûe keÀjves ceW JeeleeJejCe keÀe efJeMes<e men³eesie neslee nw~

``ye®®es efpelevee yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ Glevee yeehe-oeoe Yeer efjìve& ceW keÀjles nQ~... pewmes ye®®es yeehe keÀe Dee»eve keÀjles nQ, Jewmes efJeée

keÀer Deelcee³eW Deehe meye meJe&Þesÿ DeelceeDeeW keÀe Dee»eve keÀj jneR nQ~ Ssmes Deeueehe keÀeveeW ceW megveeF& osles nQ~ efJeMes<e Fme `vegceeMeece' kesÀ

mece³e peye met³e& kesÀ meeLe uekeÌkeÀer efmeleejeW keÀes, DevOekeÀej efceìeves Jeeues p³eesefle mJe©he mecePekeÀj Fme no keÀer ueeFì keÀes vecemkeÀej keÀjles

nQ... Ssmes vecemkeÀej-³eesi³e mJe³eb keÀes DevegYeJe keÀjles nes?'' De.yeeheoeoe 22.1.76

YetlekeÀeue Deewj YeefJe<³ekeÀeue keÀe Jele&ceeve mes mecyevOe keÀe je]pe

Jele&ceeve YetlekeÀeue keÀe HeÀue Deewj YeefJe<³e keÀer DeeOeej efMeuee nw DeLee&led leerveeW keÀeueeW keÀe hejmhej Ieefveä mecyevOe nw, GvekeÀe

ke̳ee Deewj kewÀmee mecyevOe nw, Jen je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~

Jele&ceeve ner YeefJe<³e keÀe DeeOeej nw~ nceejs Jele&ceeve kesÀ keÀce&-mebmkeÀej ner YeefJe<³e peerJeve kesÀ mecyevOeeW keÀe efvecee&Ce keÀjles nQ~

DeYeer nceejs efpeve DeelceeDeeW kesÀ meeLe leve-ceve-Oeve mes pewmes efnmeeye-efkeÀleeye yeveWies, Gme Devegmeej ner YeefJe<³e ceW Yeer nceejs mecyevOe neWies~

DeYeer kesÀ ner mecyevOeeW kesÀ uesveosve keÀe efnmeeye YeefJe<³e ceW ®euelee nw~ Fme mel³e keÀes efJe®eej keÀj otmejer DeelceeDeeW kesÀ meeLe meod-J³eJenej

keÀjves mes nce Deheves YeefJe<³e kesÀ efueS De®ís mecyevOeeW keÀe efvecee&Ce keÀj mekeÀles nQ~ Fme mebiece³egie keÀe cenlJe Deewj Fme mel³elee keÀe mheä

%eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw~ YeefJe<³e nceejs Jele&ceeve kesÀ keÀceeX keÀe ner HeÀue nesiee~

``Fme mece³e meye efoueleKleveMeerve mJejep³e DeefOekeÀejer jepee ye®®ee nes~ Flevee ©neveer veMee jnlee nw vee! ke̳eeWefkeÀ Fme mece³e kesÀ

mJejep³e mes ner YeefJe<³e efJeée keÀe jep³e Òeehle neslee nw~ ³en mebiece³egie yengle-yengle-yengle Decetu³e Deewj Þesÿ nw~''

De.yeeheoeoe 31.12.2002

``Deiej Deye lekeÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe Deuhe keÀeue keÀe ner DevegYeJe nw lees efHeÀj ke̳ee nesiee~ mebiece³egie keÀe Jemee& Deewj YeefJe<³e keÀe

Jemee& oesveeW ner Deuhe mece³e Òeehle nesiee~ mecePee~ pees hetje mece³e Jemee& Òeehle keÀjves keÀe nw Jen veneR keÀj mekeWÀies~ Deuhe mece³e keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 11.3.71

``DeYeer ìer®eme& keÀes efmeKeueeleer nes... pewmes YeefJe<³e ceW leepe, leKle OeejCe keÀjkesÀ efHeÀj íesæ[keÀj ®eueles pee³eWies, leye otmejs Gme mìspe

hej Dee³eWies~ YeefJe<³e keÀer ªhejsKee ³eneB ner ®euesieer vee~'' De.yeeheoeoe22.11.72

``³en menpe ³eesie JeneB Yeer menpe jep³e keÀje³esiee~ JeneB Yeer keÀesF& cegefMkeÀue veneR nesieer~ ³eneB kesÀ mebmkeÀej ner JeneB ues pee³esies~''

De.yeeheoeoe 4.07.71

``yeeheoeoe mebiece hej ner leepe Je leKleveMeerve yevee yevee osles nQ~ Fme leepe Deewj leKle kesÀ DeeOeej mes YeefJe<³e leepe leKle efceuelee nw~

DeYeer OeejCe ve keÀjWies lees YeefJe<³e ceW kewÀmes OeejCe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 24.5.71

``peye DeYeer ³en efmej PegkeÀe³eWies leye Deehe kesÀ peæ[ ef®e$eeW kesÀ Deeies mLetue efmej PegkeÀe³eWies~ pees efpelevees keÀe DeYeer efmej PegkeÀe³eWies, Gleves ner

Deehe kesÀ peæ[ ef®e$eeW kesÀ Deeies efmej PegkeÀe³eWies~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

Yetle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e efmLeefle kesÀ ohe&Ce keÀe jepe

Jele&ceeve nj Deelcee kesÀ Yetle keÀeue Deewj YeefJe<³e keÀeue keÀe ohe&Ce nw~ Fme mel³e keÀe %eeve DebMecee$e ceW lees henues Yeer Lee hejvleg

DeYeer yeeyee ves ncekeÀes mheä ohe&Ce efo³ee nw, efpemeceW nce Deheves YetlekeÀeue kesÀ peerJeve Deewj YeefJe<³e kesÀ peerJeve keÀes osKe mekeÀles nQ~ nce

Deheves Jele&ceeve peerJeve kesÀ keÀce&, mebmkeÀej-mJeYeeJe mes mecePe mekeÀles nQ efkeÀ nceeje YetlekeÀeue kewÀmee jne nw ke̳eeWefkeÀ Jele&ceeve nceejs

YetlekeÀeue keÀe ner HeÀue nw~ pewmes efkeÀmeer Je=#e kesÀ HeÀue mes GmekesÀ yeerpe keÀe helee ®euelee nw~ Ssmes ner efkeÀmeer yeerpe keÀes yeesles mece³e Gmemes

Glhevve nesves Jeeues YeefJe<³e kesÀ HeÀueeW keÀes nce Jele&ceeve ceW lees veneR osKeles nQ hejvleg Gme yeerpe kesÀ iegCe-OeceeX mes YeefJe<³e ceW hewoe nesves Jeeues

HeÀueeW keÀe mee#eelkeÀej keÀj mekeÀles nQ~ Ssmes ner nce Deheves Jele&ceeve peerJeve kesÀ keÀce&, mJeYeeJe-mebmkeÀej mes Deheves YeefJe<³e peerJeve keÀe

mee#eelkeÀej DeJeM³e keÀj mekeÀles nQ~ ³es ohe&Ce DeYeer yeeyee ves nce meYeer keÀes efo³ee nw Deewj Deheves YeefJe<³e keÀes Þesÿ yeveeves keÀe meeOeve Yeer

yelee³ee nw~

``Ssmeer %eeveer let Deelcee Deewj ³eesieer let Deelcee keÀe YeefkeÌle ceeie& ceW iee³eve Deewj hetpeve ®euelee jnlee nQ~ Jele&ceeve mece³e ceW Yeer Jen

Deelcee³eW hetpeveer³e Deewj iee³eve-³eesi³e nQ~ hetpeveer³e DeLee&led Tb®eer Deelcee³eW Deewj iee³eve-³eesi³e DeelceeSbDeLee&led Ssmeer DeelceeDeeW kesÀ iegCeeW

keÀe iee³eve Je JeCe&ve Deye Yeer meye keÀjles nQ~ YeefJe<³e kesÀ iee³eve Deewj hetpeve keÀe DeeOeej Jele&ceeve hej nw~'' De.yeeheoeoe 10.2.75

``pees ³eneB mebiece ³egie hej leKle veMeerve yeveles nQ, Jener JeneB mele³egie ceW leKle veMeerve yeveles nQ - mebiece³egie ceW keÀewvemee leKle efceuelee nw~

yeeheoeoe kesÀ efoue keÀe leKle~'' De.yeeheoeoe13.11.69 Jele&ceeve Òeeefhle³eeW keÀe YeefJe<³e Òeeefhle³eeW mes mecyevOe keÀe jepe

DeYeer hejceelcee mes ncekeÀes pees %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb efceueleer nQ, GvekesÀ Üeje pees Deelcee efpelevee Fme peerJeve keÀer Òeeefhle³eeW keÀe

megKe DevegYeJe keÀjleer nw, GmekesÀ Devegmeej ner YeefJe<³e mele³egie ceW GmekeÀes mLetue Òeeefhle³eeW keÀer Òeeefhle nesleer nw Deewj GvekeÀe megKe DevegYeJe

neslee nw~ DeYeer keÀe megKe ner YeefJe<³e megKe keÀe DeeOeej nw ke̳eeWefkeÀ pees Deelcee DeYeer Fme peerJeve keÀe megKe DevegYeJe keÀjleer nw, GmekesÀ

DeeOeej hej ner Jen efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee ceW men³eesie keÀjlee nw Deewj Òeke=Àefle kesÀ lelJeeW Deewj ®esleve DeelceeDeeW keÀes heefjJele&ve keÀjves ceW

men³eesie keÀjlee nw, GmekesÀ DeeOeej hej ner YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeb efceueleer nQ~

``veeRo ceW Yeer ÒeYeg-efceueve cevee mekeÀles nes~ ³eesie-efvevêe DeLee&led DeMejerjerheve keÀer efmLeefle keÀer DevegYetefle... meejs keÀuhe kesÀ efceueve keÀe

efnmeeye Fme íesìs mes ³egie ceW hetje keÀjles nes... FmeefueS keÀnles MJeebmeeW-MJeebme efmecejes~'' De.yeeheoeoe14.10.87

``yeehe yeïee leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ, FmeefueS FvekeÀes YeeieerjLe keÀne peelee nw... legce peeveles nes DeYeer nce F&éejer³e mevleeve nQ, efHeÀj owJeer

mevleeve yeveWies lees ef[ûeer keÀce nes pee³esieer~ Fve ue#ceer-veeje³eCe keÀer Yeer ef[ûeer keÀce nQ ke̳eeWefkeÀ FveceW %eeve veneR nw~ %eeve ye´eïeCeeW ceW ner

nw~'' mee.yeeyee 11.6.05 efjJee.

Q. peerJeve peerves keÀe DeLe& ke̳ee nw?

Q. peerJeve meeLe&keÀ kewÀmes nes? peerJeve ceW me®®eer KegMeer DeLee&led me®®eer megKe-Meeefvle keÀe jepe

hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw Deewj Deelcee GvekeÀer mevleeve meef®®eoevevo mJeªhe nw~ Deelcee peye Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele nesleer nw lees meoe mechevvelee keÀer DevegYetefle keÀjleer Deewj mechevve Deelcee hejceevevo keÀer DevegYetefle keÀjleer nw~ mechevvelee KegMeer keÀe

SkeÀcee$e DeeOeej nw~ mechevvelee DeLee&led mLetue Deewj met#ce mecheefÊe mes heefjhetCe& F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle~ iee³eve nw –

ieewOeve, iepeOeve, yeeefpeOeve Deewj jlve-Oeve Keeefve, pees DeeJes mevlees<e Oeve meye Oeve Oetefj meceeve~

%eeve hejce Oeve nw, efpememes ner Deelcee mechetCe&lee - mechevvelee - mevlegälee keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ mechetCe&lee kesÀ efueS %eeve keÀer

mel³elee keÀe DevegYeJe, Gme hej efve½e³e hejceeJeM³ekeÀ nw~ %eeve meeiej yeehe ves ncekeÀes pees %eeve efo³ee nw, Jen efkeÀlevee ceneve Deewj peerJeve kesÀ

efueS efkeÀlevee Ghe³eesieer nw, Gme mel³e keÀe DevegYeJe Deewj Gme hej efve½e³e Jeeuee ner GmekesÀ me®®es megKe keÀes DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~

Deelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw~ pees ³eLeeLe& %eeve keÀes OeejCe keÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neslee nw, Jener peerJeve ceW me®®es megKe

keÀes DevegYeJe keÀjlee nw~ Dev³eLee mLetue Oeve nesles Yeer Deelcee ogKe-DeMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

Q. peerJeve ceW meJeexÊece megKe ke̳ee nw Deewj GmekeÀe DeeOeej ke̳ee nw?

osn mes v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJe©he ceW efmLele neskeÀj efJeée veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj mee#eer neskeÀj osKevee Deewj

ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeves ceW ner meyemes Þesÿ megKe nw FmekesÀ efue³es efkeÀmeer meeOeve-megefJeOee keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw FmekesÀ efue³es ³eLeeLe&

%eeve keÀer OeejCee ®eeefn³es, efpemekesÀ efue³es mebkeÀuhe keÀer ¢æ{lee hejceeJeM³ekeÀ nw~ peye ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee nesleer nw lees Deelcee hejceelcee

kesÀ h³eej ceW Deewj DeelceeDeeW keÀer mesJee ceW me®®eer KegMeer DevegYeJe keÀjleer nw, pees me®®es megKe keÀe ohe&Ce nw~

``cegK³e yeele nw heeJeve yeveves keÀer~ efpelevee heeJeve yeveWies, Glevee vee@uespe OeejCe nesieer Deewj KegMeer Yeer nesieer~ ye®®eeW keÀes lees yengle KegMeer

nesveer ®eeefnS - nce meyekeÀe G×ej keÀjW~ yeehe ner DeekeÀj meyekeÀer meÃefle keÀjles nQ~ yeehe keÀes lees iece Deewj KegMeer keÀer yeele ner veneR~ ³en

[^ecee yevee ngDee nw~ legcekeÀes Yeer keÀesF& iece veneR nesvee ®eeefnS~ yeehe efceuee Deewj ke̳ee ®eeefnS... mele³egie ceW lees %eeve keÀer yeele ner veneR~

³eneB legcekeÀes yesno keÀe yeehe efceuee nw lees legcekeÀes mJeie& mes Yeer peemleer KegMeer nesveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``legce mecePeles nes - nce ner yeehe mes yeeoMeener uesles nQ Deewj efHeÀj iebJeeles nQ... G"les-yew"les, ®eueles-efHeÀjles Devoj ceW ³en %eeve ìhekeÀvee

®eeefnS~ pewmes yeeyee kesÀ heeme %eeve nw vee~ legcekeÀes Yeer Ssmes OeejCe keÀjvee nw~ yeehe Dee³es ner nQ legcekeÀes heæ{ekeÀj osJelee yeveeves~ lees Fleveer

DeLeen KegMeer ye®®eeW keÀes jnveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 01.10.2004 efjJee. ``ye®®eeW keÀes ³eeo jKevee nw yeehe ncekeÀes DeLeen Oeve osles nQ~ ye®®es ieHeÀuele keÀjles nQ, lees Yetue peeles nQ, efpememes pees hetjer KegMeer nesveer

®eeefnS Jen keÀce nes peeleer nw... DeYeer nce mebiece³egie hej yew"s nQ, ³en ³eeo lees peªj ye®®eeW keÀes nesveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 15.11.04 efjJee.

``Kepeeves keÀes ceveve keÀjves mes ceive DeJemLee DeeìescesìerkeÀueer Þesÿ nesleer~ KegMeer Yeer efceue peeleer nw~ KegjekeÀ Yeer efceueleer nw Deewj Kepeeves

keÀer mce=efle Yeer Dee peeleer nw~ leerveeW ner yeeleW mce=efle ceW nQ~ Fme peerJeve keÀes Þesÿ peerJeve keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 8.06.71 ``ye®®es keÀnles nQ yeeyee KegMeer veneR jnleer~ Dejs yeeyee legcekeÀes mJeie& keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ Deewj legce keÀnles nes KegMeer veneR jnleer! lees peneB

mes KegMeer efceues JeneB peekeÀj OekeÌkeÀe KeeDees~ [e³ejskeÌMeve hej Deceue veneR keÀjles nes lees KegMeer efHeÀj keÀneB mes Dee³esieer~ peye keÀesF& ogKe nes

lees yeeyee keÀes efueKees nceeje ceve YeìkeÀ jne nw~ efHeÀj yeeyee meJeeue hetíWies ke̳ee legce yeehe keÀes Yetue peeles nes~ peªj keÀneB yegef× HebÀmeer ngF&

nw~ .. legcneje lees Fvpeece nw - cesje lees SkeÀ efMeJe yeeyee, otmeje ve keÀesF&~'' mee.yeeyee 07.07.1972 efjJee. megKe - ogKe keÀe jepe

megKe leerve ÒekeÀej kesÀ nesles nQ~ SkeÀ nw F&éejer³e megKe, otmejs nQ owJeer megKe Deewj leermejs nQ Deemegjer megKe~ F&éejer³e megKe nQ ®eæ{leer

keÀuee kesÀ megKe Deewj owJeer megKe SJeb Deemegjer megKe nQ Glejleer keÀuee kesÀ megKe~ F&éejer³e megKe hejeYeeweflekeÀ DeLee&led efpevekeÀe DeeOeej

YeeweflekeÀ heoeLe& ve neskeÀj F&éejer³e mebie, F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb nQ Deewj owJeer SJeb Deemegjer megKe nQ YeeweflekeÀ megKe pees osnOeejer

J³eefkeÌle³eeW kesÀ mebie Deewj YeeweflekeÀ heoeLeeX mes efceueles nQ DeLee&led efpevekeÀe DeeOeej YeeweflekeÀ heoeLe& nesles nQ~ F&éejer³e megKe keÀe heefjCeece owJeer

megKeeW keÀer Òeeefhle nw, owJeer megKeeW keÀe heefjCeece Deemegjer megKe nQ ke̳eeWefkeÀ owJeer megKeeW keÀe GheYeesie keÀjles-keÀjles Deelcee efiejleer peeleer nw

Deewj DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀce nesves mes Jes owJeer megKe Yeer keÀce nesles peeles nQ Deewj Devle ceW Deelcee Deemegjer megKeeW ceW HebÀme keÀj ogKe keÀe

DevegYeJe keÀjleer nw~ Deemegjer megKe nesles Yeer Deelcee F&éejerme megKeeW kesÀ efueS hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw~

Q. ke̳ee ³es efJeée-veeìkeÀ megKe-ogKe keÀe nw? ³eefo nw lees kewÀmes Deewj ³eefo veneR lees ke̳eeW?

veneR, JeemleJe ceW ³en efJeée-veeìkeÀ lees hejceevevoce³e nw hejvleg Deelcee³eW Deheves keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe megKe-ogKe keÀe DevegYeJe

keÀjleer nQ~ DeelceeDeeW kesÀ ogKe keÀe keÀejCe De%eevelee Deewj De%eevelee kesÀ JeMeerYetle efJekeÀce& nQ, megKe keÀe DeeOeej F&éejer³e %eeve, iegCe,

MeefkeÌle³eeb Deewj %eeve kesÀ ÒekeÀeMe ceW efkeÀ³es ie³es megkeÀce& nQ~ %eeve, %eeve meeiej hejceelcee keÀe DeelceeDeeW keÀes hejce Jejoeve nw~ ³eefo efJeée-

veeìkeÀ ner megKe-ogKe keÀe neslee lees hejceefhelee hejceelcee keÀes Yeer megKe-ogKe nesvee ®eeefnS hejvleg Jes megKe-ogKe oesveeW mes v³eejs nQ ke̳eeWefkeÀ

GvekeÀes FmekeÀe hetCe& %eeve nw~ Deelcee Yeer Deiej ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee keÀj osn mes v³eejer Deheveer cetue efmLeefle ceW efmLele nes lees Jen Yeer

megKe-ogKe mes v³eejer hejceevevoce³e efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjsieer~ Ssmeer efmLeefle keÀe %eeve Deewj nceejer Ssmeer efmLeefle yeveeves kesÀ efueS ner hej-

ceelcee keÀe DeJelejCe neslee nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle megKe-Meeefvle keÀe DeeOeej nw~ ³en efJeée-veeìkeÀ megKece³e nw

uesefkeÀve megKe Deewj ogKe keÀe DeelceeDeeW keÀe heeì& nw, pees GvekeÀes yepeevee ner heæ[lee nw~

Q. megKe Deewj ogKe keÀer heefjYee<ee ke̳ee nw?

F®íeDeeW-DeeMeeDeeW Deewj Òeeefhle³eeW ceW mevlegueve ner megKe nw~ F®íeDeeW Deewj DeeMeeDeeW keÀer DeefOekeÀlee Deewj Òeeefhle³eeW keÀer keÀceer

SJeb efJekeÀce& ner Deelcee kesÀ ogKe keÀe keÀejCe nw~ mele³egie-$eslee ceW Òeeefhle³eeb DeefOekeÀ Deewj F®íe³eW-DeeMee³eW keÀce FmeefueS meoe megKe neslee

nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW efJekeÀejeW kesÀ keÀejCe F®íe³eW-DeeMee³eW DeefOekeÀ Deewj Òeeefhle³eeb keÀce nesves kesÀ keÀejCe ogKe neslee nw~ mebiece³egie hej

hejceelce Òeeefhle Deewj Gvemes %eeve Oeve keÀer Òeeefhle mes Deelcee Deheves mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees GmekeÀer meJe& F®íe³eW Deewj DeeMee³eW hetCe&

nesleer nQ Deewj Deelcee keÀes Deleerefvê³e megKe keÀer Òeeefhle nesleer nw, pees mele³egie kesÀ megKe mes Yeer Þesÿ nw Deewj GmekeÀer DevegYetefle mele³egieer megKe

keÀe cetueeOeej yeveleer nw~

Jele&ceeve peiele ceW meeOeve-mecheefÊe keÀes ner megKe-Meeefvle keÀe ceeheoC[ ceevee peelee nw hejvleg ³es SkeÀ Jewje³eìer [^ecee nw, FmeceW

meYeer DeelceeDeeW keÀes SkeÀ meceeve meeOeve-mecheefÊe efceuevee keÀYeer Yeer mecYeJe veneR nw~ megKe-Meeefvle Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw Deewj

meeOeve-mecheefÊe Gme ue#³e keÀes Òeehle keÀjves kesÀ DeveskeÀ meeOeveeW ceW SkeÀ meeOeve cee$e nw~ hejceelcee megKe-Meeefvle keÀe oelee nw, Gmeves megKe-

Meeefvle keÀe ceeie& meJe& DeelceeDeeW keÀes yelee³ee nw Deewj DevegYeJe keÀje³ee nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee hetCe& megKe-Meeefvle

keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, GmeceW efkeÀmeer mLetue meeOeve-mecheefÊe keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~

³es efJeée-veeìkeÀ megKe-ogKe keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer Kesue nw~ nj Deelcee keÀes Deheves heeì& keÀe DeeOee mece³e megKe Deewj DeeOee

mece³e ogKe keÀe heeì& yepeevee ner heæ[lee nw~ FmeefueS Deelcee keÀes keÀce&Yeesie ³ee ogKe ceW nleeMe veneR nesvee ®eeefnS~ mel³e %eeve keÀes OeejCe

keÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nes Deheves megKece³e heeì& keÀer mce=efle keÀjkesÀ ogKe kesÀ heeì& keÀes Oew³e& mes hetje keÀjvee ®eeefnS~

³es melele heefjJele&veMeerue efJeée-veeìkeÀ nw, FmeefueS FmeceW meoe keÀeue SkeÀ meceeve efmLeefle Deewj heefjefmLeefle veneR jnleer nw~ osMe

keÀeue-heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej Deheves ceW heefjJele&ve keÀjvee ner ceveg<³e keÀer yegef×ceeveer nw Deewj megKe keÀe DeeOeej nw~

``³en megKe Deewj ogKe keÀe Kesue nw~ megKe ceevee jece, ogKe ceevee jeJeCe~ jeJeCe hej peerle heeles nes lees efHeÀj jecejep³e Deelee nw, efHeÀj

DeeOee keÀuhe yeeo jeJeCe jecejep³e hej peerle henve jeJeCe jep³e neslee nw, efHeÀj legce jeJeCe hej peerle heeles nes... henues neslee nw megKe,

heerís ogKe~ pees Yeer veF& Deelcee³eW Thej mes Deeleer nQ, GvekeÀes henues ogKe nes veneR mekeÀlee~'' mee.yeeyee 22.11.04 efjJee. ``veF& Deelcee Thej mes Deeleer nw, GvekeÀes ogKe lees nes veneR mekeÀlee~ uee@ veneR keÀnlee~ Deelcee melees, jpees, lecees ceW Dee³es leye ogKe nes~ uee@

Yeer nw vee... DeYeer lees keÀesF& mechetCe& yeves veneR nw~ mechetCe& yeveWies lees efHeÀj Mejerj íesæ[ oWies~ keÀcee&leerle DeJemLee Jeeues keÀes keÀesF& ogKe nes ve

mekesÀ~'' mee.yeeyee 18.11.04 efjJee. ``jep³e-meÊee, Oece&-meÊee, YeefkeÌle keÀer meÊee Deewj Òepee keÀer meÊee - ³en ®eejes ner meÊee³eW efyeukegÀue MeefkeÌlenerve, KeesKeueer efoKeeF& oeR...

ceeveJe peerJeve ceW pees meejs efove keÀer LekeÀeJeì keÀe, mebkeÀuheeW keÀes meceeves keÀe meeOeve efveêe keÀe efve³ece yevee ngDee nw, Deepe Jen DeuhekeÀeue

keÀe ®ewve Yeer Yeei³e ceW veneR nw~'' De.yeeheoeoe 19.10.75

``megKeoelee yeehe kesÀ ye®®es yevekeÀj Yeer Deiej ogKe keÀer HeÀereEueie Deeleer nw lees yeehe keÀnles nQ - ye®®es, ³en legcneje yeæ[e keÀce&Yeesie nw~ peye

yeehe efceuee lees ogKe keÀer HeÀereEueie Deeveer veneR ®eeefnS~ pees hegjeves keÀce&Yeesie nQ, Gmes ³eesieyeue mes ®egkeÌlet keÀjes~''

mee.yeeyee 12.8.05 efjJee. ogKe-DeMeeefvle keÀer hensueer kesÀ nue keÀe jepe

ogKe keÀe keÀejCe Deewj efveJeejCe keÀe je]pe Yeer yeehe ves yelee³ee nw~ De%eevelee kesÀ keÀejCe osneefYeceeve Deewj osneefYeceeve kesÀ JeMe

efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee Deewj efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle efJekeÀce& ner ogKe keÀe keÀejCe nQ Deewj F&éejer³e %eeve, F&éej keÀe mebie ner osneefYeceeve Deewj

osneefYeceeve peefvele ogKe mes cegkeÌle keÀjlee nw~

Òee³e: mebmeej keÀe nj ÒeeCeer ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle nesves keÀe heg©<eeLe& keÀjlee nw hejvleg ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle keÀesF& neslee veneR

nw, Deewj ner ogefve³ee ceW ogKe-DeMeeefvle efoveeWefove yeæ{leer ner peeleer nw~ FmeefueS ogKe-DeMeeefvle SkeÀ hensueer yeve ieF& nw, efpemekeÀe nue efkeÀmeer

Yeer ceveg<³e kesÀ heeme veneR nw~ hejceelcee ves DeYeer Fme hensueer keÀe nue yelee³ee nw efkeÀ ogKe-DeMeeefvle keÀe cetue keÀejCe Deelcee kesÀ Deheves ner

efJekeÀce& nQ, efJekeÀceeX keÀe keÀejCe heeb®e efJekeÀej nQ, efJekeÀejeW keÀe keÀejCe osneefYeceeve nw Deewj osneefYeceeve keÀe keÀejCe De%eevelee nw~ De%eevelee

keÀe efvejekeÀjCe mel³e %eeve mes ner efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw~ mel³e %eeve DeYeer keÀuheevle ceW mebiece³egie hej %eeve meeiej hejceelcee os jne nw~ pees

Gme %eeve keÀes OeejCe keÀjsiee, GmekesÀ Devegmeej peerJeve yevee³esiee, Jen DeJeM³e ner ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle nes pee³esiee~ `Deye veneR lees keÀye

veneR~'

``³en Yeer mecePeles nes - ogKe Yeer DeLeen nQ lees megKe Yeer DeLeen nQ~ yeehe DeLeen megKe osles nQ~ megKeer yeveves keÀer oJeeF& nw - efmeHe&À cegPes ³eeo

keÀjes lees heeJeve meleesÒeOeeve yeve pee³eWies, meye ogKe otj nes pee³eWies... yesno kesÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes Devoj ceW KegMeer nesleer nw efkeÀ nce

efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveWies~'' mee.yeeyee 20.11.04 efjJee.

``keÀefue³egie ceW meoe megKeer lees nes ve mekeWÀ, ogKe lees peªj Yeesievee ner nw~ meeræ{er Glejveer ner nw~ yeehe veF& ogefve³ee kesÀ Deeefo mes hegjeveer

ogefve³ee kesÀ Devle lekeÀ kesÀ meye je]pe mecePeeles nQ~ yeehe DeefJeveeMeer yewÐe nw, Jen mecePeeles nQ - meye ogKeeW keÀer oJeeF& SkeÀ nw - legce Deheves

keÀes Deelcee mecePe cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~'' mee.yeeyee 20.11.04 efjJee.

Q. megKe keÀe meJe&Þesÿ heLe ke̳ee nw?

hejceelcee megKe keÀe meeiej nw, ogKenlee&-megKekeÀlee& nw, GmekeÀes osKevee Deewj Gmeves pees efo³ee nw, GmekeÀes osKevee Deewj OeejCe

keÀjvee~ ceveg<³e ve kegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve ner kegÀí ues mekeÀlee nw, FmeefueS ceveg<³e keÀe efo³ee Deewj efue³ee ve osKevee nw, ve ³eeo jKevee

nw Deewj ve ceveg<³e mes keÀesF& DeeMee jKevee nw~ [^ecee keÀer JeemleefJekeÀlee keÀes mecePekeÀj meye Yetue peevee Deewj hejceelcee keÀe efo³ee meoe ³eeo

jKevee~ hejceelcee meeiej nw, GmekeÀer SkeÀ yetBo DeLee&led `nce Deelcee nQ' Yeer peerJeve ceW hejce megKe keÀes osves Jeeueer nw~ meoe ®eskeÀ keÀjes -

Gmeves ncekeÀes ke̳ee efo³ee nw Deewj nceves ke̳ee efue³ee nw DeLee&led OeejCe efkeÀ³ee nw~ ceveg<³e mJe³eb ner uesves Jeeuee nw, Jen efkeÀmekeÀes ke̳ee os

mekeÀlee nw! ceveg<³e pees kegÀí Yeer oslee-ueslee nw Jen meye [^ecee Devegmeej nceejs efnmeeye-efkeÀleeye keÀer meercee lekeÀ ner oslee Deewj ueslee nw~

FmeefueS GmekeÀes mebkeÀuhe cee$e Yeer ³eeo veneR keÀjvee ®eeefnS~

hejce megKe Deewj hejce ogKe keÀe jepe

mebiece³egie nw hejce-ogKe Deewj hejce-megKe kesÀ mebiece keÀe mece³e~ hejce-ogKe kesÀ mece³e ner hejceelcee DeekeÀj hejce-megKe keÀe ceeie&

yeleeles nQ~ mebiece hej ner hejceelcee mes hejce megKe keÀer Òeeefhle nesleer nw, pees mele³egie kesÀ YeeweflekeÀ megKe mes Devevle iegCee Þesÿ nw~ DeYeer

mebiece³egie hej ner DeelceeDeeW keÀes hejce ogKe Yeer neslee nw~ pees Deelcee³eW hejceelcee keÀer yeve peeleer nQ, GvekesÀ yelee³es ceeie& hej ®eueleer nQ, Jes

hejce-megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj pees hejceelcee keÀes peevekeÀj Yeer GvekesÀ yelee³es ceeie& hej veneR ®eueleer, Jes hejce-ogKe keÀe DevegYeJe

DeJeM³e keÀjleer nQ~ mebiece³egie oesveeW kesÀ cesue keÀe mece³e nw~ DeYeer ogKe keÀe mece³e yeerle jne nw Deewj hejceelcee mes hejce megKe efceue jne

nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deewj hejceelcee kesÀ meeLe mes Deelcee hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

``Fve ue#ceer-veeje³eCe pewmee ne|<elecegKe nesves kesÀ efueS legce heg©<eeLe& keÀj jns nes~ FveceW %eeve lees nw veneR, legcekeÀes lees %eeve Yeer nw lees efkeÀleveer

KegMeer jnveer ®eeefnS... vee@uespe keÀer Yeer KegMeer nesleer nw Deewj yeehe kesÀ efceueves keÀer Yeer KegMeer nesleer nw~'' mee.yeeyee 27.11.04 efjJee. ``Ssmes Yeer veneR mees®evee efkeÀ DeYeer mece³e heæ[e nw, heg©<eeLe& keÀj ueWies~ uesefkeÀve mece³e kesÀ henues meceeefhle keÀjkesÀ Deewj Fme efmLeefle keÀe

DevegYeJe Òeehle keÀjvee nw~ Deiej mece³e Deeves hej Fme DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee... mece³e meceehle lees DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe

DevegYeJe Yeer meceehle nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

peerJeve keÀer hejce Òeeefhle keÀe jepe

hejceelcee ves pees %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb nj Deelcee keÀes osMe-keÀeue Deewj heeì& kesÀ Devegmeej meceeve ªhe mes oer nQ~ pees Deelcee

Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj FvekeÀe Ghe³eesie keÀjlee nw, Jen Jele&ceeve ceW hejceMeeefvle, hejceevevo Deewj hejce megKe keÀe DevegYeJe

keÀjlee nw Deewj YeefJe<³e kesÀ efueS Devevle mLetue megKeeW keÀe Keelee mebef®ele keÀjlee nw~ pees mLetue meeOeveeW Deewj mLetue Òeeefhle³eeW kesÀ efueS

ef®evleve keÀjlee nw Jen Jele&ceeve Deewj YeefJe<³e oesveeW keÀer Òeeefhle³eeW mes Jebef®ele jn peelee nw~

Òee³e: keÀce&Yeesie Deelcee keÀes ogKeer keÀjlee nw hejvleg keÀce&Yeesie mes Tye keÀj peerJeve mes efJecegKe nesvee keÀce&Yeesie keÀe meceeOeeve veneR nw

ke̳eeWefkeÀ efkeÀ³es ngS keÀceeX mes keÀesF& Yeer Deelcee ye®e veneR mekeÀleer, Jen Fme peerJeve ceW veneR lees YeefJe<³e peerJeve ceW Yeesievee ner heæ[siee, FmeefueS

Fme peerJeve ceW Yeesie keÀj hetje keÀjvee ner yegef×ceeveer nw~ YeefJe<³e Yeer JeneR mes DeejcYe nesiee, peneB mes DeYeer nce íesæ[Wies~

³es Jele&ceeve peerJeve Deewj mece³e ner meejs keÀuhe keÀer keÀceeF& keÀe SkeÀcee$e mece³e nw, efpemekeÀe DeeOeej F&éejer³e %eeve nw~ Fme %eeve

kesÀ ÒekeÀeMe ceW DeYeerä heg©<eeLe& keÀjkesÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejce megKe, hejceevevo Deewj hejceMeeefvle keÀe DevegYeJe keÀjvee

Deewj Þesÿ keÀce& keÀjkesÀ YeefJe<³e kesÀ efueS Keelee pecee keÀjvee ner peerJeve keÀer meHeÀuelee nw, efpemekesÀ efueS hejceelcee ves ncekeÀes hetje DeJemej

efo³ee nw, GmekeÀe ueeYe G"evee nj Deelcee keÀe Dehevee keÀle&J³e nw~ Deye veneR lees keÀye veneR~ hejce megKe, hejceevevo, hejce Meeefvle kesÀ efueS

mLetue meeOeveeW Deewj mLetue Òeeefhle³eeW keÀe keÀesF& DeefmlelJe veneR nw, pees nceejs hejceeoMe& ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes mheä keÀj efo³ee nw~

hejce Meeefvle, hejceevevo Deewj hejce megKe kesÀ DevegYeJe ceW cetue yeeOekeÀ keÀece-¬eÀesOe Deeefo efJekeÀej nQ, efpevemes cegefkeÌle DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele neskeÀj ner hee³eer pee mekeÀleer nw~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee ner otmejeW keÀes Yeer DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW osKe mekeÀleer nw

Deewj otmejeW keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW osKevee ner Fve keÀece-¬eÀesOeeefo efJekeÀejeW mes cegefkeÌle keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw~ FmekesÀ heg©<eeLe& ceW ve keÀesF&

Deelcee meeOekeÀ nw Deewj ve ner yeeOekeÀ nw~ ³es nj Deelcee keÀe Dehevee mJelev$e heg©<eeLe& nw~

pees otmejeW keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKelee nw, Jen meowJe ogKeer jnlee nw Deewj pees Deheveer Òeeefhle³eeW keÀes osKekeÀj GvekeÀe megKe ueslee nw

Deewj DeYeerä heg©<eeLe& keÀjlee nw, Jen peerJeve keÀe hejce megKe heelee nw~ hejceelcee meJe& DeelceeDeeW keÀe efhelee nw, Gmeves pees efo³ee nw, Jener

Deelcee keÀes hejce megKe, hejceevevo, hejce Meeefvle keÀes osves Jeeuee nw~ GmeceW ve efkeÀmeer Deelcee keÀes DeefOekeÀ Deewj ve efkeÀmeer Deelcee keÀes keÀce

efceuee nw~ osMe, keÀeue Deewj heeì& keÀer DeeJeM³ekeÀlee Devegmeej nj Deelcee keÀes hetje-hetje Òeehle nw~ F&éejer³e %eeve, iegCe,MeefkeÌle³eeB ner F&éejer³e

Òeeefhle³eeb nQ, pees Jele&ceeve ceW hejce megKe, hejceevevo, hejce Meeefvle keÀes osves Jeeueer Deewj YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeW keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nQ~ Fme

mel³e keÀes peevekeÀj hejce megKe, hejceevevo Deewj hejceMeeefvle keÀes DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees, ³ener peerJeve keÀer meeLe&keÀlee nw~

``henues vecyej kesÀ ®ee$ekeÀeW keÀer efmLeefle meoe ³ener jnleer efkeÀ `heevee Lee mees hee efue³ee'... Jele&ceeve mece³e ÒeceeCe efmLeefle nj mece³e

meJe&Òeeefhle kesÀ DevegYeJe keÀer nesveer ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ yeehe ves meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe ceemìj yevee efo³ee~'' De.yeeheoeoe 8.12.75

``legcekeÀes efkeÀleveer De®íer vee@uespe efceueleer nw... efpevekeÀer yegef× ceW ³en vee@uespe ìhekeÀleer jnsieer, GvekeÀes Deheej KegMeer nesieer~ legcnejs efmeJeeS

keÀesF& veneR, pees ³en vee@uespe mecePe mekesÀ~ iee@[ HeÀeoj keÀes ner Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@ìea, vee@uespeHegÀue keÀne peelee nw... legcekeÀes vee@uespe

osves Jeeuee yeehe nw... meowJe yegef× ceW ³en %eeve ìhekeÀlee jns lees legce KegMeer ceW jnWies, efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~''

mee.yeeyee 03.10.2001 efjJee. megKe, hejce megKe Deewj heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ megKe keÀe jepe

megKe Deelcee keÀer cetueYetle F®íe nw, efpemekesÀ efueS Deelcee melele Òe³elveMeerue nw hejvleg ³eLeeLe& megKe ke̳ee nw Deewj Deelcee keÀes

keÀye Deewj kewÀmes Òeehle neslee nw~ ³en je]pe efkeÀmekeÀes helee veneR nw, pees hejceelcee yeleelee nw~ Deleerefvê³e megKe meyemes Þesÿ megKe nw Deewj

efJe<e³e-megKe meyemes efveke=Àä megKe nw~ mebiece³egie hej Fve oesveeW keÀe ner meyemes yeæ[e ³eg× neslee nw~ hejceelcee megKeoelee nw Deewj Deelcee keÀe

hejce efce$e nw, FmeefueS hejceelcee ves Yeer keÀece keÀes ceneMe$eg keÀne nw Deewj Gme hej peerle heeves keÀer ÒesjCee oer nw~ heg©<eesÊece mebiece³egie hej

hejceelcee mes Òeehle hejcemegKe DeLee&led Deleerefvê³e megKe keÀe osJe-ogue&Ye DevegYeJe Òeehle neslee nw, efpememes ner Deelcee keÀes keÀefue³egie kesÀ meyemes

efveke=Àä megKe efJe<e³e-megKe hej peerle heeves keÀer MeefkeÌle Òeehle nesleer nw~ Fme YeeJevee mes ner ³eneB hej mebieg³egie kesÀ kegÀí efJeMes<e megKeeW keÀe JeCe&ve

keÀjles nQ, efpevekeÀe %eeve ncekeÀes mebiece³egie kesÀ Fve megKeeW keÀe DevegYeJe keÀjves ceW men³eesie osiee Deewj efpememes nce keÀefue³egie kesÀ megKeeW mes

Ghejece neskeÀj Fme peerJeve keÀes meHeÀue yevee mekeÀles nQ, pees DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ heleve kesÀ keÀejCe nQ~

Deefleefvê³e megKe ³ee Deevevo, pees mebiece³egie keÀe ner DevegYeJe nw Deewj efkeÀmeer ³egie ceW mecYeJe veneR nw~

megKeoelee hejceelcee kesÀ meeefveO³e keÀe megKe

F&éejer³e %eeve kesÀ efJeefYevve efyevogDeeW kesÀ %eeve Deewj ef®evleve keÀe megKe

F&éejer³e mesJee keÀe megKe ke̳eeWefkeÀ F&éejer³e mesJee mes hejceelcee Deewj DeelceeDeeW keÀer ogDee³eW Òeehle nesleer nQ, pees Yeer Deelcee keÀes megKe keÀe

DevegYeJe keÀjeleer nQ~

osn mes v³eejs DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe megKe

ef$eueeskeÀer kesÀ %eeve mes leerveeW ueeskeÀeW ceW mewj keÀjves keÀe megKe

ef$ekeÀeueoMeea yeve Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves keÀe megKe

efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve mes mee#eer yevekeÀj Fme veeìkeÀ keÀes osKeves Deewj ì^mìer yevekeÀj heeì& yepeeves keÀe megKe

Fme megKe-ogKe kesÀ Kesue keÀes Kesue-YeeJevee mes osKeves keÀe megKe

³eg× keÀe megKe - ³ees×e keÀes ³eg× ner megKe oslee nw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀe ue#³e ³eg× Deewj efJepe³e ner neslee nw~ Ssmes ner Fme cee³ee jeJeCe

kesÀ ³eg× ceW pees ³ees×e efJepe³e keÀe ue#³e ueskeÀj hejceelcee keÀes meeLe ceW jKekeÀj ³eg× keÀjlee nw, GmekeÀes Fme ³eg× ceW Yeer megKe keÀe DevegYeJe

neslee nw~

heæ{eF& Deewj hejer#ee keÀe megKe - mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe efo yesmì - mìt[sCì keÀes heæ{eF& Deewj hejer#ee ceW ner megKe Yeemelee nw~

efJeée heefjJeej keÀe megKe

F&éejer³e heefjJeej keÀe megKe

efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe keÀe megKe DeLee&led ³eesieevevo

Òeke=Àefle keÀe Yeer Dehes#eeke=Àle megKe- pewmeer Deelcee keÀer efmLeefle neslee Jewmee ner Òeke=Àefle Yeer megKe osleer nw~ Yeues Jen keÀesF& Yeer ³egie nes~

F&éejer³e Deewj DeeeflcekeÀ iegCe Deewj MeefkeÌle³eeW keÀe megKe

[e³ejskeÌì F&éejer³e mevleeve yeveves keÀe megKe

F&éejer³eieeso keÀe megKe-ye®®es keÀes ceeB keÀer ieeso keÀe megKe-mJee|Cece eEmenemeve Deewj efkeÀmeer Yeer YeeweflekeÀ megKe mes cenlJehetCe& neslee nw~

hejceelcee kesÀ efoueleKeveMeerve nesves keÀe megKe

meeFvme kesÀ Yeer meYeer megKeeW keÀe DevegYeJe mebiece³egie hej DeJeM³e neslee nw~

oeve Yeer Deelcee keÀes yengle megKe oslee nw Deewj %eeve oeve mes Deelcee keÀes megKe DevegYeJe neslee nw~

F&éejer³e JejoeveeW keÀe megKe

Fme ÒekeÀej nce osKeW lees mebiece³egie kesÀ megKeeW keÀer efuemì yengle uecyeer nw Deewj pees mebiece³egie hej Òeehle neslee nw, Jen ef$eueeskeÀ Deewj ef$ekeÀeue

ceW keÀneB Deewj keÀye Yeer Òeehle veneR nes mekeÀlee~ mebiece³egie kesÀ megKeeW keÀe Ssmee cenlJe peevekeÀj GvekeÀe megKe DevegYeJe keÀjvee Deewj keÀjevee

ner mebiece³egieer peerJeve keÀer meHeÀuelee nw~

``Deeheves mele³egieer megKeeW keÀer Deewj keÀefue³egieer ogKeeW keÀer efuemì lees ueieeF& nw uesefkeÀve mebiece kesÀ megKeeW keÀer efuemì yevee³eWies lees Fmemes Yeer

oesiegCeer nes pee³esieer... nj JekeÌle megKeeW keÀer efuemì, jlveeW keÀer efuemì yegef× ceW oewæ[eles jnes, megKeeW ªheer jlveeW mes Kesueles jnes lees keÀye Yeer

[^ecee kesÀ Kesue ceW nej ve nes~'' De.yeeheoeoe 17.5.69

``YeefJe<³e keÀe leepe Deewj leKle Fme leepe Deewj leKle kesÀ Deeies kegÀí Yeer veneR nw... efJeée kesÀ cenejepeve yeveves mes Yeer DeYeer keÀe leepe Deewj

leKle Þesÿ nw~ Deiej mebiece³egie kesÀ jepee veneR yeves lees YeefJe<³e kesÀ Yeer veneR yeve mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 6.06.73

YeeweflekeÀ megKe, Fefvê³e megKe Deewj Deleerefvê³e megKe, %eeve keÀe megKe, hejceelce efceueve kesÀ megKe keÀe jepe

hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw, GvekeÀer mce=efle hejceevevoce³e nw~ Deelcee hejceelcee keÀer DeefJeveeMeer mevleeve nw, FmeefueS

DeeeflcekeÀ mJeªhe Yeer meef®®eoevevoce³e nw~ Deelcee meJe& F&éejer³e iegCeeW, MeefkeÌle³eeW mes heefjhetCe& nw~ peye Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele nesleer nw lees hejceevevo keÀe DevegYeJe DeJeM³e keÀjleer nw~ ³eLeeLe& %eeve Deewj hejceefhelee hejceelcee keÀer ³eLeeLe& ³eeo mes Deelcee Gme

efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj melele DeY³eeme mes GmekeÀes ef®ej mLeeF& yevee mekeÀleer nw~

mele³egie ceW Deelcee heeJeve nesleer nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve Deewj hejceelcee keÀe meeLe ve nesves kesÀ keÀejCe JeneB Deleerefvê³e megKe keÀe

DevegYeJe veneR nes mekeÀlee nw~ mele³egie ceW Deelcee keÀes osneefYeceeve veneR hejvleg osn-Yeeve lees neslee ner nw, efHeÀj Yeer Deelcee ceW DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle nesleer nw FmeefueS Deelcee keÀe osn DeLee&led Fefvê³eeW hej Meemeve neslee nw, efpememes Òeke=Àefle oemeer nesleer nw~ JeneB pevemebK³ee keÀce nesleer

nw, YeeweflekeÀ megKe-meeOeve DeLee&led Fefvê³e megKe Òe®egj cee$ee ceW nesles nQ, ogKe keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw~

peye Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle nes peeleer nw lees ogKe DeejcYe neslee nw Deewj keÀefue³egie kesÀ Devle ceW Deelcee hejce ogKe keÀe

DevegYeJe keÀjleer nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW Deelcee³eW megKe Deewj ogKe oesveeW keÀes ner DevegYeJe keÀjleer nw hejvleg efvejvlej ogKe keÀer Je=ef× nesleer

peeleer nw Deewj Devle ceW Deelcee hejce ogKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~

heg©<eesÊece mebiece³egie nw hejce ogKe Deewj hejce megKe keÀe mebiece~ Deefleefvê³e megKe Deelcee keÀes mebiece³egie hej ner efceuelee nw, peye

Deelcee keÀe hejceelcee mes efceueve neslee nw Deewj hejceelcee mes mel³e DeeeflcekeÀ %eeve efceuelee nw~ %eeve keÀe Yeer Dehevee efJeMes<e megKe nw, pees

%eeve kesÀ ceveve-ef®evleve mes Deelcee DevegYeJe keÀjleer nw~

Q. Deeflevêer³e megKe Deewj Fefvê³e megKeeW keÀer efJe<e³e-Jemleg, iegCe-Oece&, ÒeYeeJe ceW ke̳ee Devlej nw? Deefleefvê³e megKe keÀe DevegYeJe nesles Deewj

cenlJe keÀes peeveles ngS Yeer ye´eïeCe peerJeve ceW Fefvê³e megKe Fefvê³eeW mes hejs Deelcee keÀes ke̳eeW DeekeÀe|<ele keÀj uesles nQ?

J³ekeÌle YeeJe keÀes íesæ[vee Deewj Deheves cetue DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee ner Fme heg©<eeLeea peerJeve keÀer DeeOeej-efMeuee nw~

efve³ece-meb³ece Fme ye´eïeCe peerJeve DeLee&led heg©<eeLeea peerJeve keÀe Þe=bieej nQ, GvekeÀer keÀceer ³ee GvekeÀe GuebIeve ner Deelcee keÀes Deleerefvê³e megKe

mes Jebef®ele keÀj oslee nw Deewj Deleerefvê³e megKe mes Jebef®ele Deelcee keÀes Fvêer³e megKe DeJeM³e ner DeekeÀe|<ele keÀjWies~ Devve Deewj mebie kesÀ

efve³ece-meb³ece keÀes heeueve keÀjves Jeeuee keÀye cee³ee mes OeesKee Kee veneR mekeÀlee~ ³eefo keÀesF& OeesKee Keelee nw lees DeJeM³e ner GmekesÀ mener

efve³ece-meb³ece keÀer keÀceer nw~

Deelcee keÀer hejceelcee mes efceueve keÀer h³eeme pevce-pevceevlej keÀer nw hejvleg ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Jen hetjer veneR ngF&~

DeYeer hejceelcee Üeje Deelcee Deewj hejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve efceuee nw, leye ner Deelcee Gvemes efceueve cevee mekeÀleer nw hejvleg Fefvê³e megKeeW

kesÀ JeMeerYetle Deelcee keÀye Gme efceueve keÀes veneR cevee mekeÀleer nw ke̳eeWefkeÀ Gme efceueve kesÀ efueS Fvêer³e megKeeW mes hejs nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~

``³eneB yew"s nes lees Yeer legce ye®®eeW keÀes Devoj ceW yengle ieodieo nesvee ®eeefnS~ Fve DeebKeeW mes pees kegÀí osKeles nes, Jen meye kegÀí efJeveeMe

nesves Jeeuee nw... DeYeer yeeyee Dee³ee nw Iej ues peeves kesÀ efueS~'' mee.yeeyee 6.12.04 efjJee. ``³en meye yeeleW megve-megve keÀj ieoieo nesvee ®eeefnS~ Deiej íer-íer yeveW lees Jen KegMeer Dee³esieer ner veneR, Yeue efkeÀlevee Yeer ceeLee ceejs~ Jen

efHeÀj nceejs peeefle YeeF& veneR... ³en ieerlee Sheermees[ nw, efpemeceW heefJe$elee cegK³e nw~'' mee.yeeyee 6.12.04 efjJee. ``F&éejer³e mee|Jeme kesÀ Òel³e#e HeÀue keÀe DevegYeJe neslee nw? YeefJe<³e lees yevelee ner nw uesefkeÀve YeefJe<³e mes Yeer p³eeoe DeYeer keÀer Òeeefhle nw~

DeYeer pees F&éejer³e Deleerefvê³e megKe efceuelee nw, Jen YeefJe<³e ceW veneR efceue mekeÀlee nw... Ssmee Kepeevee DeYeer yeehe Üeje efceuelee nw~''

De.yeeheoeoe 23.1.70

Q. Deefleefvê³e megKe Deewj Deevevo ceW ke̳ee Devlej nw leLee megKe Deewj Deevevo ceW ke̳ee Devlej nw?

Deefleefvê³e megKe DeLee&led Deevevo mebiece³egie keÀer efJeMes<e Òeeefhle nw, pees mebiece³egie hej ner Òeehle nesleer nw~ Deefleefvê³e megKe Deewj

Deevevo oesveeW he³ee&³eJee®eer Meyo nQ~ megKe ceW Meeefvle-DeMeeefvle Deewj GmekesÀ %eeve keÀer yeele veneR nesleer hejvleg Deevevo megKe-Meeefvle Deewj

%eeve kesÀ meeLe ner DevegYeJe neslee nw ke̳eeWefkeÀ Deevevo ceW megKe-ogKe, Meeefvle-DeMeeefvle oesveeW keÀe %eeve jnlee nw hejvleg Jes Gmes ÒeYeeefJele veneR

keÀjleer nQ~

``heefJe$elee keÀer Òel³e#e efveMeeveer nw - nwhheer DeLee&led KegMeer~ Deiej KegMeer veneR nw lees DeJeM³e keÀesF& DeheefJe$elee nw DeLee&led mebkeÀuhe Jee keÀce&

³eLeeLe& veneR nQ leye KegMeer veneR nw... ©neveer DeevleefjkeÀ KegMeer Jee Deefleefvê³e megKe meejs keÀuhe ceW Òeehle veneR nes mekeÀlee nw, Jen Òeehle

keÀjves kesÀ efueS ye´eïeCe yeves nes~'' De.yeeheoeoe 13.01.86

``peye lekeÀ Deleerefvê³e megKe keÀer, meJe& Òeeefhle³eeW keÀer Yeemevee veneR leye lekeÀ DeuhekeÀeue keÀer keÀesF& ve keÀesF& Jemleg Deheves lejHeÀ pe©j

DeekeÀ<e&Ce keÀjsieer... heæ{eF& keÀe ue#³e ner nw osn-DeefYeceeve mes v³eejs nes osner-DeefYeceeveer yevevee~ osn-DeefYeceeve mes ítìves kesÀ efueS cegK³e

³egefkeÌle ³en nw - meoe Deheves mJeceeve ceW jnes~'' De.yeeheoeoe 21.1.72

``DeYeer lees DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe efmeHe&À Leesæ[e-mee DevegYeJe efkeÀ³ee nw~ efmeHe&À ®eKe keÀj osKee nw~ peye GmeceW Kees peeDeesies leye keÀnWies

Kee³ee Yeer Deewj mJe©he ceW Yeer uee³ee~ DeYeer yengle DevegYeJe keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ peye Fme DevegYeJe ceW ®eues peeDeesies lees efHeÀj ³en

íesìer-íesìer yeeleW mJele: ner efkeÀveeje keÀj ueWieer~'' De.yeeheoeoe 25.1.74

``DeveskeÀeW keÀes ÒeÍe>> G"lee nw - peyeefkeÀ %eeve ieg¿e nes jne nw, mece³e meceerhe Dee jne nw, mesJee kesÀ meeOeve Yeer yengle Òeehle nes jns nQ, efHeÀj

Yeer henuee pewmee DevegYeJe ke̳eeW veneR neslee? cewpeeefjìer keÀe ³en DevegYeJe osKee~ FmekeÀe keÀejCe ke̳ee?... keÀesF& no keÀer heespeerMeve ceW Dee

peeles... nceMejerkeÀ meeefLe³eeW keÀer Dee@heespeerMeve keÀjves ceW ueie peeles... mLetue mewueJesMeve uesves ceW ueie peeles... keÀesF& keÌJes½eve Deewj

keÀjskeÌMeve ceW ueie peeles... keÀesF& otmejs kesÀ ¢äevle mes Dehevee efme×evle yeveeves ueie peeles nQ~ Fve heeb®eeW ceW mes keÀesF& ve keÀesF& Guìe ceeie&

Dehevee uesles nQ... DeeOeej ieuele nesves kesÀ keÀejCe GvnW Deheveer Gvveefle keÀe DevegYeJe veneR neslee... Fve yeeleeW ceW Deeves kesÀ keÀejCe pees Deeefo

keÀe veMee Deewj KegMeer keÀe DevegYeJe neslee nw, Jen Kelce nes peelee nw~'' De.yeeheoeoe 27.10.75

``DeelceeDeeW mes mvesn meceehle nes, meeOeveeW mes h³eej yeæ{lee pee jne nw~ FmeefueS keÀF& ÒekeÀej keÀer Òeeefhle kesÀ nesles ngS Yeer mvesn keÀer DeÒeeefhle

kesÀ keÀejCe mevlegä veneR~ Deewj Yeer efove Òeefleefove ³en Demevlegälee yeæ{sieer~ cenmetme keÀjWies efkeÀ ³en meeOeve cebefpeue mes otj keÀjves Jeeues,

YeìkeÀeves Jeeues nQ... pewmes keÀuhe henues keÀe iee³eve nw efkeÀ DevOes keÀer Deewueeo DevOes, ce=ie le=<Cee kesÀ meceeve meJe&-Òeeefhle mes Jebef®ele ner jns~''

De.yeeheoeoe 29.8.75

``mecePe efceue peeleer nw lees efHeÀj jele-efove KegMeer jnveer ®eeefnS~ nce F&éej kesÀ mevleeve nQ~ JeneB efJe<Ceg kesÀ owJeer mevleeve keÀes Fleveer KegMeer

veneR nesieer, efpeleveer KegMeer DeYeer nw~ osJelee³eW F&éejer³e mevleeve mes Tb®es veneR nQ~ lees F&éejer³e mevleeve keÀes efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 11.3.72 efjJee. hejceelcee kesÀ efoueleKle Deewj efoue leKleveMeerve nesves keÀe jepe

hejceelcee keÀes efoueejece Yeer keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jen DeelceeDeeW keÀer efoue uesves Jeeuee, DeelceeDeeW keÀer efoue keÀes Deejece osves

Jeeuee nw~ pees Deelcee³eW me®®eer efoue mes hejceelcee keÀer yeveleer nQ, hejceelcee kesÀ efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀle&J³e ceW efoue mes mesJee keÀjleer nQ, Jes

Deelcee³eW hejceelcee kesÀ efoue-leKle hej efJeje]peceeve nesleer nQ DeLee&led hejceelcee Yeer GvekeÀes efoue mes ³eeo keÀjlee nw~ Jele&ceeve ceW hejceelcee

kesÀ efoue-leKle veMeerve Deelcee ner YeefJe<³e jepe-leKle veMeerve yeveleer nw~ leerve ÒekeÀej kesÀ leKleeW keÀe efJeMes<e iee³eve nw - SkeÀ mele³egie keÀer

jepeeF& keÀe leKle, otmeje nwMejerj ceW Deelcee keÀe efveJeeme mLeeve Ye=kegÀìer keÀe DekeÀeue leKle Deewj leermeje nw hejceelcee keÀe efoue-leKle~

hejceelcee keÀe efoue-leKle meyemes Þesÿ Deewj megKeoe³eer nw, pees mele³egie kesÀ jepeeF&-leKle mes Yeer heoceiegCee Þesÿ Deewj megKece³e nw~

``hejceelce efoueleKle meejs keÀuhe ceW Deye Deehe efmekeÀerueOes, ueeæ[ues ye®®eeW keÀes ner Òeehle neslee nw~ Ye=kegÀìer keÀe leKle lees meJee&lceeDeeW keÀes

nw uesefkeÀve hejceelce efoueleKle ye´eïeCe DeelceeDeeW kesÀ efmeJeeS keÀesF& keÀes Yeer Òeehle veneR nw~ ³en efoueleKle ner efJeée keÀe leKle efoueelee

nw~'' De.yeeheoeoe 30.11.2002

``efoueejece keÀes hemevo nw me®®eer efoue Jeeues... efoceeie Jeeues veece keÀceeles nQ hejvleg efoue Jeeues ogDee³eW keÀceeles nQ~''

De.yeeheoeoe 18.01.1986 ``efpelevee-efpelevee pees Decetu³e jleve nesiee, Glevee-Glevee Jen yeeheoeoe kesÀ efoue-leKleveMeerve yeveWies... ³en meejs peneve kesÀ leKleeW mes

Þesÿ nw... Fme leKle hej jnves mes cee³ee kesÀ meJe& yevOeveeW mes cegkeÌle jnWies~'' De. yeeheoeoe 13.11.69

``®eens ÒeJe=efÊe ceW nes, ®eens mesvìj hej nes uesefkeÀve efoue mes keÀne - `cesje yeeyee' lees yeeyee ves Dehevee yevee³ee~ ³en efoue keÀe meewoe nw~ cegKe

keÀe mLetue meewoe veneR nw~ mejsC[j ceevee Þeercele kesÀ DeC[j jnves Jeeues~'' De.yeeheoeoe 20.3.87

``yeehe kesÀ efoue-leKleveMeerve keÀer ³eeoieej efveMeeveer keÀewvemeer nw? peneB yew"s nes Jener ³eeoieej nw~ efoueJeeuee nw vee... efoue-leKleveMeerve

keÀewve nes mekeÀlee nw? pees efoueejece keÀes efoue osves Jeeuee Deewj yeehe keÀe efoue uesves Jeeuee nw~ efmeHe&À osvee veneR, uesefkeÀve efpemekeÀes osvee Deewj

uesvee oesveeW Deelee nw, Jen nw efoue-leKleveMeerve~'' De.yeeheoeoe 6.6.73

``pees yeehe kesÀ efoue keÀe Þesÿ mebkeÀuhe nes, Gme mebkeÀuhe keÀes hetje keÀjvee DeLee&led efoue uesvee... JeemleJe ceW Deiej osvee Deelee nw lees uesvee

Dee@ìescesefìkeÀueer Dee peelee nw~'' De.yeeheoeoe 6.6.73

``meYeer mes Þesÿ leKle lees yeeheoeoe kesÀ efoue leKle veMeerve yevevee ner nw~ meeLe-meeLe Fme leKle hej yew"ves kesÀ efue³es Yeer De®eue De[esue,

SkeÀjme efmLeefle keÀe leKle ®eeefnS~ Deiej Fme efmLeefle kesÀ leKle hej efmLele veneR nes heeles lees yeeheoeoe kesÀ efoue ©heer leKle hej efmLele Yeer

veneR nes mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe 20.8.71

``Deheves Fme Ye=kegÀìer kesÀ leKle hej DekeÀeuecetle& yeve efmLele neWies lees SkeÀjme efmLeefle kesÀ leKle hej Deewj yeeheoeoe kesÀ efoue leKle hej

efJejepeceeve nes mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 20.8.71

``leerve leKle keÀewve-mes nQ? SkeÀ nw- yesiecehegj kesÀ yeeoMeen yeveves keÀe mee#eer efmLeefle ceW efmLele nesves Jeeuee, mee#eerheve keÀe leKle~ otmeje nw-

hee@JejHegÀue ceemìj meJe&MeefkeÌleceeve yeehe meceeve meyetle yeveeves JeeueeW keÀe, yeehe keÀe efoue ªheer leKle~ leermeje nw- YeefJe<³e efJeée cenejepeve

keÀe leKle~'' De.yeeheoeoe 11.7.74 DekeÀeue leKle keÀe jepe

efmekeÌKeeW kesÀ mJeCe& ceefvoj kesÀ DekeÀeue leKle keÀe yengle iee³eve nw, efpemekesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ pees Gme leKle hej yew"keÀj efveCe&³e

keÀjlee nw, Jen meye efmekeÌKeeW keÀes ceev³e neslee nw hejvleg me®®ee-me®®ee DekeÀeue leKle ³en Ye=kegÀìer nw, peneB DekeÀeue Deelcee, efpemekeÀes keÀye

keÀeue Keelee veneR nw, Jen efJejepeceeve nesleer nw~ Deelcee Deheves DekeÀeue leKle hej yew"keÀj DeLee&led osner-DeefYeceeveer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj

pees efveCe&³e keÀjleer nw, Jen mel³e ner neslee nw, meoe meHeÀue neslee nw~ ³en je]pe Yeer yeehe ves DeYeer yelee³ee nw Deewj Dee%ee Yeer oer nw efkeÀ meoe

Deheves DekeÀeueleKle hej efJejepeceeve neskeÀj ner keÀesF& Yeer keÀe³e& keÀjes~

``cenekeÀeue keÀe Yeer ceefvoj nw~ efmekeÌKe ueesieeW keÀe Yeer DekeÀeueleKle nw~ JeemleJe ceW DekeÀeueleKle ³en Ye=kegÀìer nw, peneB DekeÀeue Deelcee

efJeje]peceeve nesleer nw~'' mee.yeeyee 4.2.2005 efjJee. ``ke̳ee Deehe ye®®es Deheves keÀes ef$ecete|le leKleveMeerve mecePeles nes? Deepe keÀer meYee ef$ecete|le leKleveMeerve keÀer nw~ Deheves ef$ecete|le leKle keÀes

peeveles nes vee! SkeÀ nw DekeÀeuecetle& Deelcee keÀe ³en Ye=kegÀìer ªheer leKle~ otmeje nw - efJeée kesÀ jep³e keÀe leKle~ leermeje nw - meJe&Þesÿ

yeeheoeoe keÀe efoue ªheer leKle~'' De.yeeheoeoe 2.09.75

``mele yeehe keÀes ke̳ee efÒe³e ueielee nw? me®®eeF&~ peneB me®®eeF& nw DeLee&led mel³elee nw JeneB mJe®ílee Je meHeÀeF& DeJeM³e ner nesleer nw~

iee³eve Yeer nw `me®®es efoue hej meenye je]peer'~ efoue leKleveMeerve mee|JemeSyegue DeJeM³e nw - uesefkeÀve mee|JemeSyegue keÀer efveMeeveer mecyevOe

Deewj mecheke&À ceW me®®eeF& Deewj meHeÀeF& nj mebkeÀuhe Deewj nj yeesue ceW efoKeeF& osieer~'' De.yeeheoeoe 2.09.75

heeC[Je-keÀewjJe Deewj ³eeoJe mesvee keÀe jepe

Yeejle ceW ceneYeejle keÀe yengle ceeve nw, GmekeÀe ner SkeÀ DeO³ee³e ieerlee nw~ ceneYeejle ceW heeC[Je, keÀewjJe Deewj ³eeoJe mesvee keÀe

iee³eve nw hejvleg ceneYeejle ceW Jee|Cele heeC[Je-keÀewjJe Deewj ³eeoJe mesvee ke̳ee nw, keÀewve Gme mesvee ceW nQ, ³en je]pe ³eLeeLe& jerefle keÀesF& veneR

peevelee nw, pees DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj DeelceeDeeW keÀes keÀewjJe Deewj ³eeoJe mecÒeoe³e mes efvekeÀuekeÀj heeC[Je mecÒeoe³e ceW Deeves

DeLee&led hejceelcee mes Òeerleyegef× neskeÀj efJepe³eer yeveves keÀe %eeve efo³ee nw ke̳eeWefkeÀ Devle mece³e efJepe³e heeC[JeeW keÀer ner nesves Jeeueer nw~

efJeÒeerleyegef× ³eeoJe Deewj keÀewjJe lees efJeveeMe keÀes ner Òeehle neWies~ pees keÀewjJe Deewj ³eeoJe mesvee mes efvekeÀuekeÀj heeC[Je mesvee ceW Dee³eWies

DeLee&led ³eLeeLe& mel³e keÀes mecePekeÀj hejceelcee mes Òeerleyegef× yeveWies, Jes ner efJepe³e keÀes hee³eWies, mJeie& kesÀ jepeYeeie keÀes hee³eWies~

``iee³eve nw heeC[Je heneæ[eW hej ieue ie³es~ heneæ[eW hej veneR uesefkeÀve Tb®eer efmLeefle DeLee&led efve®eeF& mes efyeukegÀue Thej DeJ³ekeÌle efmLeefle nw,

GmeceW ieue ie³es DeLee&led DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW mechetCe&lee keÀes Òeehle ngS... mechetCe& mecehe&Ce DeLee&led leve-ceve-Oeve, mece³e Deewj mecyevOe meye

Dehe&Ce~'' De.yeeheoeoe 3.10.69

``³en nw ³egefOeefÿj, ³eg× kesÀ cewoeve ceW ye®®eeW keÀes Keæ[e keÀjves Jeeuee... henueer cegK³e eEnmee nw keÀece keÀìejer keÀer~ FmeefueS keÀece ceneMe$eg

keÀne nw, Fve hej ner efJepe³e heeveer nw~'' mee.yeeyee 19.2.05 efjJee.

``heeC[JeeW kesÀ efue³es pees keÀuhe henues keÀe iee³eve nw, ke̳ee Jen meye efJeMes<elee³eW Jele&ceeve mece³e peerJeve ceW DevegYeJe nesleer nQ? ³en pees

iee³eve nw efkeÀ GvneWves heneæ[eW hej mJe³eb keÀes ieuee³ee - FmekeÀe jnm³e ke̳ee nw? efkeÀme yeele ceW ieuee³ee?... efpemekeÀes efvepeer mebmkeÀej Je

ves®ej keÀne peelee nw~ lees Ssmes efvepeer mebmkeÀejeW keÀes ieueevee~'' De.yeeheoeoe 11.2.75

ieerlee, ieerlee %eeve Deewj ieerlee %eeve-oelee keÀe jepe ieerlee ceneYeejle keÀe SkeÀ Debie nw~ ieerlee ceW nw YeieJeevegJee®e, hejvleg YeieJeeve keÀewve nw, ieerlee ke̳ee nw, ieerlee %eeve ke̳ee nw, Fme

meyekeÀe je]pe hejceelcee ner DeekeÀj yeleeles nQ~ ³eLeeLe& ieerlee %eeve lees hejceelcee ves meccegKe ceW DeekeÀj efo³ee nesiee, keÀesF& ieerlee heæ{keÀj veneR

efo³ee nesiee, FmeefueS DeYeer pees Òe®eefuele ieerlee nw, Jen ³eLeeLe& ieerlee veneR nw~ Jen lees Üehej ³egie mes YeefkeÌle ceeie& ceW ieerlee %eeve Deewj ieerlee

%eeve oelee keÀer ³eeoieej ceW yeveeF& ieF& nw~ ceveg<³e ieerlee %eeve-oelee Þeerke=À<Ce keÀes mecePeles nQ hejvleg ieerlee keÀes heæ{ves mes helee ®euelee nw efkeÀ

ieerlee-%eeveoelee keÀesF& osnOeejer ceveg<³e veneR nes mekeÀlee~ ieerlee-%eeveoelee lees %eeve-meeiej efvejekeÀej hejceelcee efMeJe nw, Jener YeieJeeve nw~

efkeÀmeer osnOeejer keÀes YeieJeeve veneR keÀne pee mekeÀlee nw~ Þeerke=À<Ce lees owJeeriegCeeW mes mechevve SkeÀ ceveg<³e leveOeejer osJelee Les, efpevneWves ieerlee

%eeve kesÀ Üeje ³es heo hee³ee nw~ Fve meye je]peeW keÀes DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw, leye ner nce cevceveeYeJe-ceO³eepeerYeJe, veäesceesne-mce=efle

mJeªhe efmLeefle keÀes OeejCe keÀjles nQ, pees ner ieerlee %eeve keÀe meej nw~

``ieerlee ceW efueKee nw - cevceveeYeJe~ ³en De#ej ceMentj nw... Deye Jener ieerlee keÀe YeieJeeve yew" jepe³eesie efmeKeueeles nQ lees legce heeflele mes

heeJeve yeve peeles nes~ DeYeer nce YeieJeeve mes ieerlee megveles nQ, efHeÀj DeewjeW keÀes megveeles nQ~'' mee.yeeyee 23.9.04 efjJee. ``legce mev³eeefme³eeW mes Yeer hetí mekeÀles nes efkeÀ ieerlee ceW pees YeieJeevegJee®e nw efkeÀ osn meefnle osn kesÀ meye Oece& íesæ[ ceeceskeÀced ³eeo keÀjes~

ke̳ee ³es ke=À<Ce keÀnles nQ - ceeceskeÀced ³eeo keÀjes?... JeemleJe ceW SkeÀ ieerlee ner nw, pees efMeJeyeeyee ves megveeF& nw~''

mee.yeeyee 18.9.04 efjJee. ``legce Deheves leve-ceve-Oeve mes Deheves efueS jepeOeeveer mLeeheve keÀjles nes~ pees keÀjsiee, Jen hee³esiee~ pees veneR keÀjles, Jes hee³eWies Yeer veneR~

keÀuhe-keÀuhe legce ner keÀjles nes~ legce ner efve½e³eyegef× nesles nes~ legce mecePeles nes yeehe, yeehe Yeer nw, ìer®ej Yeer nw, Jener ieerlee keÀe %eeve Yeer

³eLeeLe& jerefle megveeles nQ... ³en efueKeW - ieerlee keÀe YeieJeeve ke=À<Ce veneR, hejceefhelee hejceelcee efMeJe nw~'' mee.yeeyee 3.9.04 efjJee. ``ieerlee ceW ke=À<Ce keÀe veece efueKe efo³ee nw, Jen lees nes veneR mekeÀlee~ DeYeer [^ecee Devegmeej legcnejer yegef× ceW yew"e nw... legceves efkeÀleveer yeæ[er

Yetue keÀer nw~ yeehe mecePeeles nQ - [^ecee ceW Ssmee nw~ peye Ssmes yevees leye lees ceQ DeeTb~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``keÀce&-DekeÀce&-efJekeÀce& keÀer ienve ieefle hejceelcee DeekeÀj yeleeles nQ - ieerlee ceW Yeer ³es De#ej nQ~ ceQ Fme leve ceW ÒeJesMe keÀjlee ntB, FmeefueS

FvekeÀes Yeei³eMeeueer jLe keÀne peelee nw~ Kego keÀnles nQ - ceQ FvekesÀ yengle pevceeW kesÀ Devle ceW Deelee ntB~ ieerlee ceW De#ej Ske̳etjsì nQ~ ieerlee

keÀes ner meJe& Meeðe efMejesceCeer keÀne peelee nw... ieerlee ceW Yeer nw - osn meefnle osn kesÀ meye Oece& íesæ[ Deheves keÀes Deelcee mecePees~''

mee.yeeyee 16.11.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀes mecePee³ee ie³ee nw - ³en nw meJe&Meeðe efMejesceCeer ieerlee keÀe %eeve~ Þeercele DeLee&led Þesÿ cele~ Þesÿ mes Þesÿ cele nw SkeÀ

YeieJeeve keÀer, efpemekeÀer Þesÿ cele mes legce osJelee yeveles nes... henueer-henueer efjueerpeme yegkeÀ nw ieerlee... Fme ieerlee %eeve Üeje ner ceveg<³e mes

osJelee yeves nQ, pees DeYeer yeehe os jns nQ~ FmekeÀes ner Yeejle keÀe Òee®eerve jepe³eesie keÀne peelee nw~ ieerlee ceW ner keÀece ceneMe$eg efueKee ngDee

nw~'' mee.yeeyee 2.12.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - keÀece efJekeÀej legcneje ceneMe$eg nw~ Deeies Yeer ³en ieerlee keÀe %eeve megveles Les leye ³en meYeer yeeleW mecePe ceW veneR Deeleer

LeeR~ DeYeer yeehe [e³ejskeÌì ieerlee megveeles nQ~ DeYeer yeehe ves legce ye®®eeW keÀes efoJh³e-yegef× oer nw, leye legce mecePeles nes~''

mee.yeeyee 20.12.04 efjJee. ``nj ye®®es keÀe mebkeÀuhe nw efkeÀ peuoer mes peuoer yeehe keÀes Òel³e#e keÀjW~ uesefkeÀve [^ecee ceW jepe ³en nw efkeÀ peye lekeÀ ye®®es Deheves DeehekeÀes

yeehe meceeve peerJeve ceW Òel³e#e veneR keÀjles leye lekeÀ yeehe Òel³e#e nes veneR mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 4.4.05 iegupeej oeoer kesÀ Üeje

Q. yeeyee keÀnles legcnejer peerle leye nesieer peye ieerlee keÀe YeieJeeve efme× nes, lees ieerlee keÀe YeieJeeve keÀye Deewj kewÀmes efme× nesiee?

``ieerlee %eeve keÀe henuee hee" nw DeMejerjer Deelcee yevees Deewj Deefvlece hee" nw - veäesceesne, mce=efle mJeªhe yevees... henues Fme hee" keÀes

mJe³eb heæ{vee DeLee&led yevevee efHeÀj DeewjeW keÀes efveefceÊe yeve heæ{evee... efvejekeÀejer, efvee|JekeÀejer, efvejnbkeÀejer efmLeefle keÀes ogefve³ee kesÀ Deeies

Òel³e#e ªhe ceW ueeDees~ FmekeÀes keÀnles nQ yeehe meceeve yevevee~'' De.yeeheoeoe 18.1.87

``ÞeerceÓieJele ieerlee ceelee ieeF& peeleer nw~ YeieJeeve kesÀ cegKe-keÀceue mes efvekeÀuee ngDee ieerlee keÀe %eeve... ³en nw mebiece³egie, keÀefue³egie mes

mele³egie, heeflele mes heeJeve yeveves keÀe ³egie~ FmeefueS FmekeÀes heg©<eesÊece mebiece³egie keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 23.5.05 efjJee. ``ieerlee keÀer hJeeFvìdme mes ³ee lees nenekeÀej nesiee ³ee pe³epe³ekeÀej nesieer... nesvee lees [^eceevegmeej ner nw uesefkeÀve pees efveefceÊe yevelee nw,

GmekeÀe meejs ye´eïeCe kegÀue ceW veece yeeuee neslee nw~'' De.yeeheoeoe 31.10.75

``yeehe DeekeÀj meeje je]pe mecePeeles nQ~ henues-henues legce ye®®es Fme yeele hej peerle hee³eWies efkeÀ YeieJeeve SkeÀ efvejekeÀej nw, ve efkeÀ

meekeÀej... Þeerke=À<Ce keÀn veneR mekeÀlee efkeÀ osn kesÀ meye Oece& íesæ[ ceeceskeÀced ³eeo keÀjes... ³en vee@uespe Deewj keÀesF& veneR peeveles, yeehe

Deehener DeekeÀj Dehevee heefj®e³e osles nQ~ Jener ieerlee keÀe YeieJeeve nw~ ³en legce efme× keÀj yelee³eWies lees legcneje veece yengle yeeuee nes

pee³esiee~'' mee.yeeyee 27.07.2005 efjJee. ``ieerlee kesÀ YeieJeeve Jeeuee ef®e$e nw cegK³e~ Gme ieerlee hej ke=À<Ce keÀe ef®e$e nes Deewj Fme ieerlee hej ef$ecete|le keÀe ef®e$e nesves mes ceveg<³eeW keÀes

mecePeeves ceW menpe nesiee... yeehe lees mLeehevee Deewj efJeveeMe oesveeW keÀjeles nQ~ neslee nw meye [^ecee Devegmeej ner~''

mee.yeeyee 05.08.2005 efjJee. ³eoe ³eoeefn... me=peec³enb keÀe jepe

yeehe ner DeekeÀj yeleeles nQ efkeÀ peye-peye ogefve³ee ceW Oece& keÀer iueeefve nesleer Deewj DeOece& yeæ{ peelee nw leye ceQ DeekeÀj DeveskeÀ

DeOeceeX keÀe efJeveeMe SkeÀ mel³e Oece& keÀer mLeehevee keÀjlee ntB~ Oece& keÀer iueeefve DeLee&led DeeeflcekeÀ iegCe-OeceeX keÀe Ûeme Deewj DeOece& keÀer Je=ef×

DeLee&led osneefYeceeve Deewj GmekesÀ iegCe-OeceeX DeLee&led 5 efJekeÀejeW keÀer Je=ef×~ Deelcee kesÀ mJeeYeeefJekeÀ iegCe-Oece& %eeve, Deevevo, heefJe$elee,

DeeEnmee, Òesce, o³ee, Deeefo nQ~ peye Deelcee³eW Gvemes efJecegKe neskeÀj osn kesÀ OeceeX keÀes meyekegÀí mecePe uesles nQ, efpememes ogefve³ee ceW ogKe-

DeMeeefvle yeæ{leer nw, leye hejceelcee DeekeÀj DeOece& keÀe veeMe keÀj mele Oece& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~

``keÀeuee cegbn keÀj uesles nQ~ ³en nw ner keÀeBìeW keÀer ogefve³ee~ ... yeehe keÀnles nQ - peye-peye Oece& keÀer iueeefve nesleer nw, leye ceQ Deelee ntB~ DeYeer

meye nQ leceesÒeOeeve, Deeheme ceW ueæ[les jnles nQ... ye®®es osner-DeefYeceeveer yevees~'' mee.yeeyee 19.01.2005 efjJee. peerJeelcee Dehevee Deehesner efce$e nw Deewj Deehesner Dehevee Me$eg nw keÀe jepe

efce$e-Me$eg keÀe jepe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ De%eeveleeJeMe peerJeelcee otmejeW keÀes Dehevee efce$e ³ee Me$eg ceevekeÀj J³eJenej

keÀjlee nw hejvleg mel³elee lees ³es nw efkeÀ peerJeelcee Dehevee Deehesner efce$e Deewj Deehesner Dehevee Me$eg nw~ hejceelcee ves efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe&

%eeve Deewj keÀceeX keÀe %eeve oskeÀj Fme mel³elee keÀe DeeYeeme keÀje efo³ee nw efkeÀ [^eceevegmeej nj Deelcee kesÀ Deheves keÀce& ner GmekesÀ megKe ³ee

ogKe keÀe cetue keÀejCe nesles nQ, otmejs lees efveefceÊe cee$e ner nesles nQ~ %eeveer heg©<e keÀye efkeÀmeer otmejs keÀes efce$e-Me$eg ceevekeÀj J³eJenej veneR

keÀjles nQ~ ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW Yeer Fme mel³e keÀe JeCe&ve nw hejvleg efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Gme je]pe keÀes ³eLeeLe&

jerefle keÀesF& mecePe veneR mekeÀlee nw, pees DeYeer hejceelcee ves mecePee³ee nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee Fme efJeée-veeìkeÀ Deewj keÀce& oesveeW keÀe %eeve osles

nQ~ cevceveeYeJe-ceO³eepeer YeJe, veäesceesne - mce=efle ueyOee keÀe je]pe

ieerlee %eeve keÀe meej nw `veäesceesne, mce=efle-mJeªhe' hejvleg ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW ³en meye heæ{les ngS ve FmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& mecePe ceW

Dee³ee, FmeefueS Deepe lekeÀ efkeÀmeer ves Yeer Fme efmLeefle keÀes veneR hee³ee~ ieerlee %eeve keÀe Deeefo nw mce=efle mJeªhe Deewj Devle DeLee&led hetCe&lee nw

veäesceesne~ pees DeYeer ieerlee %eeve-oelee hejceelcee efMeJe ves yelee³ee nw~ efpeme je]pe keÀes peeveves mes nce mce=efle mJeªhe - veäesceesne yeves nQ

Deewj yeve jns nQ~ ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW peye ³eLeeLe& jerefle Deelcee keÀe ner %eeve veneR lees mce=efle mJeªhe efkeÀme yeele ceW! peye Deelcee Deewj

hejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve nesiee, GmekeÀer mce=efle nesieer leye ner Deheveer osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes veäesceesne yeve mekeWÀies~ JeemleJe ceW

veäesceesne Deewj mce=efle mJeªhe efmLeefle Yeer ®e¬eÀJele (Cyclic) nw DeLee&led veäesceesne neWies lees mce=efle mJeªhe yeveWies Deewj mce=efle mJeªhe yeveWies

lees veäesceesne neWies~

ceveceveeYeJe-ceO³eepeer YeJe ieerlee kesÀ Deeefo kesÀ ceneJeeke̳e nQ Deewj veäesceesne-mce=efleueyOee Devle kesÀ ceneJeeke̳e nQ~ ceveceveeYeJe-

ceO³eepeer YeJe keÀer efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eeme mes ner Deelcee veäesceesne-mce=efleueyOee efmLeefle Òeehle keÀjleer nw~

``DeYeer yeehe keÀnles nQ legce efmeHe&À oes De#ej DeLe& meefnle ³eeo keÀjes~ ieerlee ceW nw ceveceveeYeJe, ceeceskeÀced... DeYeer legce j®eef³elee Deewj

j®evee oesveeW keÀes peeve ie³es nes, lees DeYeer DeeefmlekeÀ yeve ie³es nes~'' mee.yeeyee 4.11.04 efjJee. ``meowJe Deheves DeehekeÀes osKees efkeÀ ceQ efvejekeÀejer Deewj DeuebkeÀejer ntB - ³ener nw ceveceveeYeJe, ceO³eepeerYeJe... keÀesF& Yeer ÒekeÀej keÀe DenbkeÀej

neslee nw lees Jen DeuebkeÀejnerve yevee oslee nw~'' De.yeeheoeoe 3.12.70

``legce ye®®eeW keÀes keÀYeer Yeer keÀesF& efHeÀkeÀjele veneR nesveer ®eeefnS~ meye SkeÌìme& nQ, meyekeÀes SkeÀ Mejerj íesæ[keÀj otmeje ueskeÀj heeì& yepeevee

ner nw~ ³en yevee-yevee³ee [^ecee nw~ ... Deelcee ceW ner meeje heeì& vetBOee ngDee nw, pees mece³e hej Fcepe& neslee nw~'' mee.yeeyee 20.10.04 efjJee.

``efpelevee veäesceesne yeveWies, Glevee mce=efle mJeªhe yeveWies~ ... efpelevee pees mJe³eb keÀes yeehe kesÀ Deeies mecehe&Ce keÀjles nQ, Glevee ner yeehe Yeer

Gve ye®®eeW kesÀ Deeies mecehe&Ce nesles nQ DeLee&led pees yeehe keÀe Kepeevee nw, Jen mJele: ner GvekeÀe yeve peelee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``efpemeves ceve os efo³ee, GmekeÀer DeJemLee ke̳ee nesieer? ceveceveeYeJe... pees cevceveeYeJe nesiee, GmeceW ceesn nes veneR mekeÀlee nw~ lees ceesnpeerle

yeveves kesÀ efueS Deheves Jee³eos keÀes ³eeo keÀjes~'' De.yeeheoeoe 18.9.69

``efpelevee-efpelevee DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele neWies lees keÀesF& cegKe mes yeesues ve yeesues uesefkeÀve GvekesÀ Devoj kesÀ YeeJe keÀes henues mes ner peeve

ueWies... Deheves keÀes cesnceeve mecePeWies lees efHeÀj J³ekeÌle ceW nesles ngS Yeer DeJ³ekeÌle ceW jnWies~ cesnceeve keÀe efkeÀmeer Yeer Jemleg ³ee J³eefkeÌle kesÀ

meeLe ueieeJe veneR neslee nw~'' De.yeeheoeoe 17.7.69

``J³ekeÌle YeeJe ceW Dee peeles nQ, GmekeÀe keÀejCe nw pees Deheves keÀes cesnceeve veneR mecePeles nQ~ JemlegDeeW hej Yeer Dehevee DeefOekeÀej mecePeles nQ~

FmeefueS GveceW Deìs®ecesvì nes peeleer nw~ Deiej Deheves keÀes cesnceeve mecePees lees efHeÀj ³en meYeer yeeleW Deehener Kelce nes pee³eW~''

De.yeeheoeoe 17.7.69

``nbme Deewj yeiegues FkeÀùs jn ve mekeWÀ~ yengle cegefMkeÀue nw... efHeÀj ke̳ee keÀjvee heæ[s~ FmeceW yeæ[er veäesceesne efmLeefle ®eeefnS~''

mee.yeeyee 19.5.05 efjJee. ``meJe& DeekeÀ<e&Ce meceehle nes pee³eW, FmekeÀes keÀne peelee nw - mechetCe& veäesceesne~ efpeme Jemleg mes ceesn DeLee&led ueieve nesleer nw, Jen Deheveer

lejHeÀ yeej-yeej DeekeÀe|<ele keÀjleer nw~'' De.yeeheoeoe 24.4.73

``mce=efle-mJe©he keÀe megKe Jee mce=efle-mJe©he keÀer KegMeer keÀe DevegYeJe ke̳eeW veneR neslee nw? GmekeÀe cegK³e keÀejCe ke̳ee nw? DeYeer lekeÀ meJe&

©heeW mes veäesceesne veneR ngS nes... veäesceesne vee nesves keÀejCe mece³e Deewj MeefkeÌle³eeb pees yeehe Üeje Jemex ceW Òeehle nes jner nQ, GvneW keÀes Yeer

veä keÀj osles nes, keÀece ceW veneR uee mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 24.5.72

``yeehe mecePeeles nQ Deiej efJekeÀej kesÀ efueS peyejomleer keÀjles nQ, legce kegÀí veneR keÀj mekeÀleer nes, legce lees Deyeuee nes~ Ssmes veneR efkeÀ Jen

keÀesF& legcnejs Thej heehe ®eæ{lee nw... ieJecesvì keÀes efjheesì& keÀjs~ hejvleg veäesceesne ®eeefnS... Yeue GvekeÀes hekeÀæ[ keÀj ues pee³es, hejJeen ve

jnveer ®eeefnS~...hejvleg me®®eer efoue ®eeefnS~'' mee.yeeyee 21.6.71 efjJee. ``keÀesF&2 ceesn keÀe keÀeræ[e nesves kesÀ keÀejCe efHeÀj OeejCee veneR nesleer~ legce ieeles nes `Deewj mebie leesæ[ Deehe mebie peesæ[Wies' yeehe keÀnles nQ cegPes

³eeo keÀjes lees Devle celes mees ieefle nes pee³esieer~ ³es yeeleW yegef× ceW ke̳eeW veneR yew"leer~ osneefYeceeve yengle nw FmeefueS OeejCee veneR nesleer~''

mee.yeeyee 25.4.71 efjJee. Þeercele DeLee&led F&éejer³e cele, owJeer cele Deewj Deemegjer cele keÀe jepe

Þeercele DeLee&led F&éejer³e cele, owJeer cele Deewj Deemegjer cele keÀe je]pe hejceelcee ner yeleeles nQ~ Þeercele mes ner Deelcee heeJeve yeveleer

nw~ owJeer cele Deewj Deemegjer cele oeWvees ner Glejleer keÀuee keÀer celeW nQ hejvleg owJeer cele mes heehe veneR neslee nw, Deemegjer cele mes heehe-keÀce& nesles

nQ Deewj Deelcee keÀes heehe keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe ogKe Yeesievee neslee nw~ owJeer cele JeeueeW keÀes ogKe keÀer cenmetmelee nes veneR mekeÀleer~ DeYeer

mebiece³egie hej osJeer-osJelee³eW lees nQ veneR, FmeefueS owJeer cele efceue veneR mekeÀleer~ DeYeer nw F&éejer³e cele Deewj Deemegjer cele~ F&éejer³e cele mes

®eæ{leer keÀuee Deewj Deemegjer cele mes efiejleer keÀuee nesleer nw~

Þeercele Deewj ef®evleve, mJeeO³ee³e, mJe-®eseEkeÀie - ®eeì&, mesJee - cevmee mesJee, Jee®ee mesJee, keÀce&Cee mesJee, meeQo³e& ÒemeeOeveeW keÀe

Òe³eesie, ÒeJe=efÊe, ì^mìer peerJeve, kegÀceej-kegÀceejer peerJeve, JeeveÒemle peerJeve, mecee|hele peerJeve, ìer®eme& peerJeve, ce=l³eg DeLee&led Devle Ieæ[er Deeefo

Deeefo meye yeeleeW kesÀ efueS yeeyee ves Þeercele oer nw~ pees efpelevee GmekeÀe heeueve keÀjlee, Jen Glevee ner Þesÿ yevelee nw~

``YeieJeevegJee®e nw Yeer ieerlee~ ieerlee-%eeve keÀe hegmlekeÀ nw ieerlee hejvleg YeieJeeve keÀesF& hegmlekeÀ neLe ceW G"ekeÀj veneR heæ{eles nQ~ ³en lees

[e³ejskeÌì YeieJeevegJee®e nw... FmekeÀes 84 kesÀ ®e¬eÀ keÀe veeìkeÀ keÀne peelee nw~ ³en yevee-yevee³ee Kesue nw~ ³es yeæ[er mecePeves keÀer yeeleW nQ

ke̳eeWefkeÀ DeYeer Tb®e les Tb®e YeieJeeve keÀer cele efceueleer nw~'' mee.yeeyee 8.10.04 efjJee. ``meJe& Meeðe efMejesceCeer ÞeerceÓieJele ieerlee nw F&éejer³e cele keÀer~ F&éejer³e cele, owJeer cele Deewj Deemegjer cele keÀe je]pe SkeÀ F&éej ner yeleeles

nQ, jepe³eesie keÀer vee@uespe osles nQ... mele³egie-$eslee nw %eeve keÀe HeÀue, Ssmes veneR efkeÀ JeneB %eeve efceuelee nw~ yeehe DeekeÀj YeefkeÌle keÀe HeÀue

%eeve osles nQ~ Deye SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees meleesÒeOeeve yeve pee³eWies, j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes ³eeo keÀjes lees ®e¬eÀJeleea jepee

yeve pee³eWies~'' mee.yeeyee 23.8.04 efjJee. ``ieerlee ceW Yeer nw ceveceveeYeJe~ hejvleg yeehe keÀesF& mebmke=Àle ceW veneR yeleueeles nQ~ yeehe ceveceveeYeJe keÀe DeLe& yeleeles nQ~ osn meefnle osn kesÀ

meJe& Oece& íesæ[ Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjes Deewj cegPe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~'' mee.yeeyee 17.10.04 efjJee. ``DeYeer legce ye®®eeW keÀes Þeercele efceue jner nw, Þesÿ yeveves kesÀ efueS~ ceveg<³e cele ke̳ee keÀnleer nw, F&éejer³e cele ke̳ee keÀnleer nw lees peªj

F&éejer³e cele hej ®euevee heæ[s... legce Deemegjer cele hej Les, DeYeer legcekeÀes F&éejer³e cele efceueleer nw~'' mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``SkeÀ F&éej keÀer cele keÀes ner ueerieue cele keÀne peelee nw, ceveg<³e cele keÀes Fuueerieue cele keÀne peelee nw... meyemes Fuueerieue keÀece nw

efJekeÀej keÀe Yetle~ osneefYeceeve keÀe Yetle lees meye ceW nw ner... yeehe lees nw efJeosner, ye®®es Yeer efJeef®e$e nQ~ ³en mecePe keÀer yeele nw

mee.yeeyee 22.10.04 efjJee. ``yeeyee Dehevee YeefkeÌle ceeie& keÀe DevegYeJe megveeles nQ... yegef× Deewj lejHeÀ ke̳eeW peeleer nw? DeeKejerve efJeveeMe Yeer osKee, mLeehevee Yeer osKeer~

mee#eelkeÀej keÀer DeeMe hetjer ngF&, mecePee Deye veF& ogefve³ee Deeleer nw, nce ³en yeveWies~ yeekeÀer ³en hegjeveer ogefve³ee lees efJeveeMe nes pee³esieer~

hekeÌkeÀe efve½e³e nes ie³ee... ³en ngF& F&éejer³e yegef×~ F&éej ves ÒeJesMe keÀj ³en yegef× ®eueeF&~ %eeve keÀue<e ceeleeDeeW keÀes efceuelee nw, lees

ceeleeDeeW keÀes ner meye kegÀí os efo³ee~'' mee.yeeyee 16.11.04 efjJee. ''iee³ee peelee nw - ceveg<³e cele, F&éejer³e cele, owJeer cele~ Deye legcnW efceueleer nw F&éejer³e cele, efpememes legce ceveg<³e mes osJelee yeveles nes...

DeYeer ³en heg©<eesÊece mebiece³egie nw, peye legcekeÀes Þeercele efceueleer nw~ mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``Þesÿ keÀce& mes Þesÿ peerJeve mJele: ner yeveleer nw, FmeefueS nj keÀe³e& kesÀ henues Deheveer ®eseEkeÀie keÀjveer nw efkeÀ Jen keÀce& Þeercele kesÀ Devegmeej

nw?'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``SkeÀ yeej Deheveer keÀefce³eeW keÀes yeehe kesÀ Deeies jKeves kesÀ yeeo Deiej ogyeeje keÀj efue³ee lees #ecee kesÀ meeiej kesÀ meeLe 100 iegCee mepee Yeer

[^ecee ÒeceeCe mJele: ner efceue peeleer nw... nj keÀe³e& Deewj mebkeÀuhe keÀes DeJ³ekeÌle yeue mes DeJ³ekeÌle ªhe Üeje JesjerHeÀe³e keÀjeDees~ pewmes

meekeÀej ceW JesjerHeÀeF keÀjeles Les~'' De.yeeheoeoe 23.10.70

``FvekeÀer SefkeÌìefJeìer keÀe ceQ ner jsmheeefvmeyegue ntB... keÀoce-keÀoce F&éejer³e [e³ejskeÌMeve mecePekeÀj ®eueWies lees keÀYeer Ieeìe veneR nesiee~

efve½e³e ceW ner efJepe³e nw~'' mee.yeeyee 17.1.05 efjJee. ``legcekeÀes SkeÀ yeehe keÀer cele hej ner ®euevee nw~ yeer.kesÀ. keÀer cele efceueleer nw, mees Yeer peeb®e keÀjveer nesleer nw efkeÀ ³en cele jeFì nw Jee jebie

nw? Deye legce ye®®eeW keÀes jeFì Deewj jebie keÀer mecePe efceueer nw~'' mee.yeeyee 31.1.05 efjJee.

``DeYeer legce ves DeveskeÀ celeeW Deewj F&éejer³e cele keÀes Yeer mecePee nw~ efkeÀlevee HeÀke&À nw... keÀesF& Yeer owJeer cele Jee ceveg<³e cele mes Jeeheme veneR

pee mekeÀles~ owJeer cele mes Yeer legce Glejles ner nes ke̳eeWefkeÀ keÀuee³eW keÀce nesleer peeleer nQ~ Deemegjer cele mes Yeer Glejles nes~ hejvleg owJeer cele ceW

megKe nw Deewj Deemegjer cele ceW ogKe nw... Þeercele ner Þesÿ yeveeleer nw~'' mee.yeeyee 23.12.04 efjJee. ``hetíles nQ - ye®®es keÀer Meeoer keÀje³eW... hetíles nQ lees Fmemes ner mecePee peelee nw efkeÀ efnccele veneR nw, lees yeeyee keÀn osles nQ Yeue

keÀjeDees... ceesn Yeer lees nw vee... ³en lees mecePeves keÀer yeele nw efkeÀ ncekeÀes HeÀue yevevee nw lees heefJe$e kesÀ neLe keÀe Keevee nw~ GmekesÀ efueS

Dehevee ÒeyevOe keÀjvee nw~ FmeceW hetívee Leesæ[sner neslee nw~'' mee.yeeyee 22.6.05 efjJee. ``Deye Þeercele efceueleer nw [^ecee Devegmeej~ pees kegÀí keÀne mees [^ecee Devegmeej~ GmeceW peªj keÀu³eeCe ner nesiee~ vegkeÀmeeve neslee nw, GmeceW

Yeer keÀu³eeCe ner nw~ nj yeele ceW keÀu³eeCe nw~ efMeJeyeeyee nw ner keÀu³eeCekeÀejer~ GvekeÀer cele De®íer nw, Deiej Gme hej keÀesF& ®euelee jns

lees~'' mee.yeeyee 24.10.73 efjJee. ``Yeespeve Yeer Meg× uesvee nw~ Deiej uee®eejer nw, veneR efceuelee nw lees je³e hetíes... legce efpelevee Þeercele hej ®eueWies, Glevee Þesÿ yeveWies...

yeehe legcekeÀes Ssmes keÀce& efmeKeueeles nQ, pees keÀesF& Yeer efJekeÀce& ve yeveW~ efkeÀmeer keÀes ogKe ve oes, heeflele keÀe Devve cele KeeDees, efJekeÀej ceW cele

peeDees~'' mee.yeeyee 3.8.05 efjJee. efJeveeMekeÀeues hejceelcee mes Òeerleyegef× efJepe³eefvle Deewj efJehejerle yegef× efJeveM³eefvle keÀe jepe

efve½e³e ceW meoe efJepe³e meceeF& nesleer nw~ Fefleneme ceW Ssmes DevekesÀ GoenjCe nQ, efpeveceW DemecYeJe pewmes keÀe³e& keÀes Yeer efve½e³e kesÀ

DeeOeej hej mecYeJe keÀj efoKee³ee~ hejceelcee ves Yeer Fme %eeve ceeie& ceW meHeÀuelee ceW efve½e³e keÀe cenlJehetCe& mLeeve yelee³ee nw~ efve½e³e kesÀ

efueS yeeyee ves keÀne nw efkeÀ hejceelcee ceW efve½e³e, Deheves Deehe ceW efve½e³e, [^ecee ceW efve½e³e kesÀ meeLe-meeLe hejceelcee kesÀ nj ceneJeeke̳e ceW Yeer

efve½e³e hejceeJeM³ekeÀ nw~ efve½e³e kesÀ DeeOeej hej efJe<e Yeer Dece=le nes peelee nw Deewj Dece=le Yeer efJe<e keÀe keÀece keÀjlee nw~ Ssmes ner efpeme

keÀe³e& ceW Deheves Devoj mebMe³e neslee nw, Jen menpe keÀe³e& Yeer keÀef"ve nes peelee nw Deewj GmeceW hetCe& meHeÀuelee veneR nesleer nw~ %eeve ceeie& ceW

meHeÀuelee hetJe&keÀ peerJeve GmekeÀe ner ®euesiee, efpemekeÀes ³es meye efve½e³e neWies Dev³eLee peerJeve ceW Gleej-®eæ{eJe Deeles ner jnsies~

peerJeve ceW me®®es megKe Deewj meHeÀuelee kesÀ efueS Ghe³eg&keÌle ®eejes yeeleeW ceW efve½e³e kesÀ meeLe Fme owJeer heefjJeej ceW Yeer efve½e³e

DeeJeM³ekeÀ nw, efpememes owJeer heefjJeej keÀe men³eesie Deewj ogDee³eW Yeer efceueleer nQ efHeÀj Yeer meneje SkeÀ yeehe keÀes ner yeveevee nw, owJeer heefjJeej

keÀer efkeÀmeer Deelcee keÀes veneR~

``Deiej SkeÀ yeehe mes meJe& Òeeefhle keÀe mecyevOe, meJe& mecyevOeeW keÀe DevegYeJe Deewj meoe menejs-oelee keÀe Deìue efJeéeeme Deewj efve½e³e nw lees

yeeheoeoe efvejekeÀej-DeekeÀej nesles Yeer mvesn kesÀ yevOeve ceW yeeBOes ngS nQ... YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer ceerje keÀes mee#eelkeÀej veneR uesefkeÀve mee#eeled

DevegYeJe ngDee lees ke̳ee %eeve meeiej kesÀ [e³ejskeÌì %eeve mJeªhe ye®®eeW keÀes meekeÀej ªhe ceW meJe& Òeeefhle kesÀ DeeOeej cetle&, meoe menejs oelee

yeehe keÀe DevegYeJe veneR nes mekeÀlee~ efHeÀj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes íesæ[keÀj ³eLeeMeefkeÌle DeelceeDeeW keÀes meneje ke̳eeW yeveeles nes~ ³en Yeer SkeÀ

ieg¿e keÀceeX keÀe efnmeeye yegef× ceW jKees~ keÀceeX keÀe efnmeeye efkeÀlevee ieg¿e nw, FmekeÀes peevees~'' DeJ³ekeÌle yeeheoeoe 8.4.82

³eefo hejceelcee keÀe yevekeÀj Yeer ³eLeeMeefkeÌle DeelceeDeeW keÀe meneje uesles nQ lees ³es Yeer hejceelcee keÀe veece yeoveece keÀjvee nw Deewj

Gme efJekeÀce& keÀe Yeer HeÀue Gme Deelcee keÀes efceuesiee Deewj hejceelcee keÀe meneje Yeer ítì pee³esiee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀer ceoo GmekeÀes ner

efceueleer nw, pees Gme hej Þe=×e Deewj efJeéeeme jKeles nQ~

``³en pees ue#³e jKeles nes efkeÀ keÀneB-keÀneB mee|Jeme kesÀ keÀejCe PegkeÀvee heæ[siee~ ³en ue#³e ner jeBie nw~ Fme ue#³e ceW ner keÀcepeesjer Yejer ngF&

nw~ peye yeerpe ner keÀcepeesj nw lees HeÀue ke̳ee efvekeÀuesiee~ keÀesF& Yeer veF& mLeehevee keÀjves Jeeuee ³en veneR mees®elee nw efkeÀ kegÀí PegkeÀkeÀj kesÀ

keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

``Deiej efve½e³e nes efkeÀ YeieJeeve yeehe ncekeÀes heæ{eles nQ lees Deheej KegMeer jnveer ®eeefnS... Deheves keÀes Deelcee mecePe cegPe yeehe keÀes ³eeo

keÀjes lees ceQ ieejvìer keÀjlee ntB efkeÀ legce 21 pevce keÀYeer jesieer veneR yeveWies... Fme ³eeo mes heehe Yemce nesles pee³eWies'' mee.yeeyee 7.5.05 efjJee.

``heæ{keÀj Tb®e yevevee ®eeefnS~ efoueefMekeÀmle ke̳eeW nesles nes efkeÀ meYeer Leesæ[sner jepee³eW yeveWies! ³en K³eeue Dee³ee, HesÀue ngDee~ mketÀue ceW

yewefjmìjer, Fvpeerefve³eeEjie Deeefo heæ{les nQ lees Ssmes keÀnWies ke̳ee efkeÀ meye Leesæ[sner yewefjmìj yeveWies~'' mee.yeeyee 9.5.05 efjJee. efkeÀmeer Yeer keÀe³e& keÀer meHeÀuelee-DemeHeÀuelee ceW efve½e³e keÀer cenlJehetCe& YetefcekeÀe nw~ Ssmes ner Fme heg©<eeLeea peerJeve ceW meHeÀuelee kesÀ

efueS hejceelcee mes Òeerleyegef× nesvee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee mes Òeerle GmekeÀer ner pegìsieer, efpemekeÀes Gme hej hetje efve½e³e nesiee~ hej-

ceelcee mes Òeerleyegef× nesves kesÀ keÀejCe GmekeÀes meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer ceoo efceuesieer, efpememes GmekesÀ peerJeve ceW DemeHeÀuelee keÀYeer nes

veneR mekeÀleer DeLee&led GmekesÀ peerJeve ceW keÀYeer ogKe keÀer cenmetmelee Dee veneR mekeÀleer~

``©neveer mesvee meoe efJepe³e kesÀ efve½e³e Deewj veMes ceW jnles nQ vee!... ©neveer mesvee, MeefkeÌle mesvee meoe Fme efve½e³e kesÀ veMes ceW jnles nQ efkeÀ ve

efmeHe&À Deye kesÀ efJepe³eer nQ uesefkeÀve keÀuhe-keÀuhe kesÀ efJepe³eer nQ... DeYeer Yeer YekeÌle iee³eve keÀjles nQ... Òeerleyegef× efJepe³eefvle~''

De.yeeheoeoe 27.02.86 ``iee³ee Yeer peelee nw efJeveeMekeÀeues efJehejerle yegef× efJeveM³eefvle... DeYeer legcnejer vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej Òeerleyegef× nw~ hetjer veneR nw

ke̳eeWefkeÀ cee³ee Ieæ[er-Ieæ[er Yeguee osleer nw~'' mee.yeeyee 28.9.04 efjJee. ``efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej keÀer heefjefmLeefle ³ee Òeke=Àefle ³ee keÀesF& J³eefkeÌle efve½e³e kesÀ Deemeve keÀes efkeÀlevee Yeer efnueeves keÀe Òe³elve keÀjs, uesefkeÀve Jen

efnuee ve mekesÀ - Ssmee De®eue-De[esue Deemeve nw? efve½e³e kesÀ Deemeve ceW meoe De®eue jnves Jeeuee efve½e³e-yegef× efJepe³eefvle iee³ee ngDee nw~

lees De®eue jnves keÀer efveMeeveer nw - nj mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& ceW meoe efJepe³eer~ Ssmes efJepe³eer jlve mJe³eb keÀes DevegYeJe keÀjles nes?''

De.yeeheoeoe 8.2.75

``efve½e³e-yegef× yeveves keÀer cegK³e ®eej yeeleW nQ... 1. yeehe keÀe efve½e³e - pees nw, pewmee nw, efpeme mJeªhe mes heeì& yepee jns, GmekeÀes Jewmee ner

peevevee Deewj ceevevee~ 2. yeehe Üeje Òeehle ngF& vee@uespe keÀes DevegYeJe Üeje mheä peevevee Deewj ceevevee~ 3. mJe³eb Yeer pees nw, pewmee nw DeLee&led

Deheves DeueewefkeÀkeÀ pevce kesÀ Þesÿ peerJeve keÀes Je Tb®es ye´eïeCe peerJeve kesÀ Þesÿ heeì& keÀes peevevee Deewj ceevevee... 4. Jele&ceeve Þesÿ

hegª<eesÊece, keÀu³eeCekeÀejer, ®eæ{leer keÀuee kesÀ mece³e keÀes peevevee Deewj peeve keÀjkesÀ nj keÀoce G"evee... FmekeÀes keÀne peelee nw- `efve½e³e

yegef× efJepe³eefvle'~'' De.yeeheoeoe 8.2.75

``yeehe kesÀ meeLe Jemee& Yeer ³eeo Deevee ®eeefnS... yesno kesÀ yeehe keÀe Jemee& nw ner mJeie&~ yeehe mJeie& keÀer mLeehevee keÀjles nQ lees yeehe keÀer

Þeercele hej ®euevee heæ[s... yeehe Deeles nQ efJeveeMekeÀeues Òeerle yegef× yeveeves... yeehe Deeles ner nQ mebiece³egie hej peye ogefve³ee keÀes yeouevee nw~''

mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``efJeveeMe keÀeues Òeerle yegef× Deewj efJeÒeerle yegef× - ³en ³eeo kesÀ efueS keÀne peelee nw... Òeerle Yeer DeJ³eefYe®eejer ®eeefnS... yeeyee mes Òeerle

jKeles-jKeles peye keÀcee&leerle DeJemLee nesieer leye ³en Mejerj ítìsiee Deewj ueæ[eF& ueiesieer... peye meyekeÀer Òeerle yegef× nes peeleer nw, Gme

mece³e efHeÀj efJeveeMe neslee nw~'' mee.yeeyee 12.5.05 efjJee. ``hetje efve½e³eyegef× yevevee nw~ yeehe nceeje meeLeer nw, yeeyee meoe ceooieej nw~ efve½e³eyegef× efJepe³eefvle... ³en meoe mce=efle ceW jKe keÀoce

G"eDees lees efHeÀj meoe efmeef×-mJeªhe nes pee³eWies~ Deiej efJeefOe ³eLeeLe& nw lees keÀesF& mebkeÀuhe, yeesue Jee keÀce& ceW efmeef× ve nes, ³en nes ner veneR

mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 6.08.72

``®ewuesvpe keÀer nw vee 4 Je<e& keÀer~ peye ³en yeeleW megveles nes lees Leesæ[e-yengle mebkeÀuhe ®euelee nw efkeÀ - `Deiej me®eceg®e veneR ngDee lees, ³en

Yeer nes mekeÀlee nw efkeÀ 4 Je<e& ceW vee nes'... FmekeÀe celeueye ³en nw efkeÀ mebkeÀuhe ceW kegÀí nw leye lees Deelee nw... Ssmes veneR efkeÀ 4 Je<e& ceW keÀcheueerì efJeveeMe nes pee³esiee~ veneR, 4 Je<e& ceW Ssmes vepeejs nes pee³eWies, efpememes ueesie mecePeWies efkeÀ yejesyej ³en efJeveeMe nes jne nw~''

De.yeeheoeoe 2.8.72

``peye efJepe³e efveef½ele nw lees efveef½evle jnsiee vee~ keÀesF& Yeer yeele ceW ef®evlee keÀer jsKee efoKeeF& veneR osieer~ Ssmes efve½e³eyegef× efJepe³eer, efveef½ele

Deewj meoe efveef½evle jnves Jeeues nes?...yeehe ceW efve½e³eyegef× kesÀ meeLe-meeLe Deheves Deehe ceW Yeer efve½e³eyegef× nesves ®eeefnS Deewj meeLe-meeLe pees

Yeer [^ecee kesÀ nj meskeÀC[ keÀer SkeÌì efjheerì nes jner nw, GmeceW Yeer 100 ÒeefleMele efve½e³eyegef× ®eeefnS- FmekeÀes keÀne peelee nw efve½e³eyegef×~''

De.yeeheoeoe 27.2.72

``pewmes Òeerle yegef× ®eueles-efHeÀjles yeehe, yeehe kesÀ ®eefj$e Deewj yeehe kesÀ keÀle&J³e keÀer mce=efle ceW jnves mes yeehe kesÀ efceueves keÀe ÒewefkeÌìkeÀue

DevegYeJe keÀjles nQ, Jewmes efJehejerle yegef× Jeeues efJecegKe nesves mes met#ce mepeeDeeW keÀe DevegYeJe keÀjWies~... GvekesÀ meerjle mes njskeÀ DevegYeJe keÀj

mekeWÀies efkeÀ Fme mece³e ³en Deelcee mepee Yeesie jner nw~ efkeÀlevee Yeer Deheves keÀes efíheeves keÀer keÀesefMeMe keÀjWies uesefkeÀve efíhee veneR mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 2.02.72

``Deiej peje Yeer ieHeÀuele keÀer lees pewmes keÀneJele nw - SkeÀ keÀe meew iegCee ueeYe Yeer efceuelee nw Deewj SkeÀ keÀe meew iegCee oC[ Yeer efceuelee nw,

³en yeesue DeYeer ÒewefkeÌìkeÀue ceW DevegYeJe nesves Jeeues nQ~ FmeefueS meoe yeehe kesÀ meccegKe, meoe Òeerle yegef× yevekeÀj jnes~''

De.yeeheoeoe 2.02.72

``peye cee³ee mes nej Keeles nes lees ke̳ee Òeerle yegef× nes? Òeerle yegef× DeLee&led efJepe³eer~...Òeerle yegef× yeeuee keÀye Þeercele kesÀ efJehejerle SkeÀ

mebkeÀuhe Yeer veneR G"e mekeÀlee... Òeerle yegef× DeLee&led yegef× keÀer ueieve Jee Òeerle SkeÀ Òeerlece kesÀ meeLe meoe ueieer ngF& nes~ peye SkeÀ kesÀ meeLe

meoe Òeerle nw lees Dev³e efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌle Jee JewYeJeeW kesÀ meeLe Òeerle pegì veneR mekeÀleer, ke̳eeWefkeÀ Òeerle yegef× DeLee&led meoe yeeheoeoe meccegKe

DevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 2.02.72

``pees Deheves ceW 100 ÒeefleMele efve½e³eyegef× nQ, GvekeÀer keÀye nej veneR nes mekeÀleer... efnccele kesÀ meeLe Guneme Yeer ®eeefnS, efpememes otj mes

ner ceeuetce nes efkeÀ FvneW kesÀ heeme keÀesF& efJeMes<e Òeeefhle nw~'' De.yeeheoeoe 1.08.71

``Deiej DeìsvMeve keÀce jnlee nw lees ®esnjs hej ìsvMeve keÀer jsKee³eW efoKeeF& heæ[leer nQ... keÀesF& Yeer yeele cegefMkeÀue ueieleer nw lees keÀesF& keÀceer

nw peªj~ Deheves Deehe ceW efve½e³e yegef× yeveves ceW keÀye kegÀí keÀceer keÀj uesles nes~'' De.yeeheoeoe 11.7.71

``mehetle lees nes ner... mehetle ye®®es nQ leye lees Þeercele hej ®eue jns nQ~ yeekeÀer jner meyetle efoKeeves keÀer yeele, Jen lees ³eLeeMeefkeÌle efoKee jns

nQ Deewj efoKeeles jnWies~ efpelevee yeehe ye®®eeW ceW efve½e³eyegef× nQ, ye®®es Deheves ceW efve½e³eyegef× keÀce nQ~ FmeefueS nj keÀe³e& ceW efJepe³e nes, Jen

efjpeuì keÀye-keÀye efoKeeF& osleer nw~'' De.yeeheoeoe 22.6.71

``Yeùer ceW heæ[s hetbiej mesHeÀ jns, Deehe Fme efve½e³e mes ke̳eeW veneR keÀnles? Deiej ³eesie³egkeÌle nQ, lees Yeue vepeoerkeÀ Jeeues mLeeve hej vegkeÀmeeve

Yeer nesiee, heeveer Dee pee³esiee uesefkeÀve yeehe Üeje pees efveefceÊe yeves ngS mLeeve nQ, Jes mesHeÀ jn pee³eWies, ³eefo Deheveer ieHeÀuele veneR nw lees~

Deiej DeYeer lekeÀ keÀneR Yeer vegkeÀmeeve ngDee nw, lees Jen Deheveer yegef× keÀer pepecesvì keÀer keÀcepeesjer kesÀ keÀejCe ngDee nw~''

De.yeeheoeoe 13.9.74

``keÀcepeesj mebkeÀuhe keÀjvee DeLee&led mJe³eb ceW mebMe³e keÀe mebkeÀuhe... keÀcepeesefj³eeW kesÀ ªhe ceW SkeÀ Yetle kesÀ meeLe Deewj cee³ee kesÀ YetleeW keÀe

Dee»eve keÀjles nes DeLeJee yegef× ceW mLeeve osles nes... Ye³e kesÀ Yetle keÀes Yeer peye lekeÀ yegef× mes veneR efvekeÀeuee leye lekeÀ Fme Yetle kesÀ meeLe

yeehe keÀer ³eeo yegef× ceW kewÀmes jn mekeÀleer nw?... efve½e³eyegef× efJepe³eefvle~'' De.yeeheoeoe 4.7.74

``efve½e³eyegef× keÀer efveMeeveer nw - Jen nj yeele Jee nj ¢M³e keÀes efveef½ele peevekeÀj meoe efveef½evle nesiee... ³eeo keÀer ³ee$ee keÀes hee@JejHegÀue

yeveeDees Deewj %eeve-mJeªhe kesÀ DevegYeJeer yevees~'' De.yeeheoeoe 7.2.76

``efJeveeMe kesÀ DeeOeej hej "njves Jeeues ye®®eeW mes yeeheoeoe keÀe ÒeÍe>> nw efkeÀ henues mLeehevee keÀjves Jeeues efJeveeMe kesÀ DeeOeej hej jnWies lees

mLeehevee keÀjves JeeueeW keÀe YeefJe<³e ke̳ee nesiee?... nesiee, veneR nesiee, ke̳ee nesiee... mechetCe& efve½e³e kesÀ Deeies ³en Deefle met#ce ªhe keÀe

je@³eue mebMe³e nw~'' De.yeeheoeoe 23.10.75

``legce Yeer keÀnles nes nce Yeejle keÀes Þesÿe®eejer yeveekeÀj ner íesæ[Wies~ efve½e³e Jeeues ner keÀnles nQ~ keÀF& lees mecePeles nQ 5 Je<e& ceW kewÀmes nesiee~

JeemleJe ceW ³en keÀye mebMe³e ve Deevee ®eeefnS~ mebMe³e ceW Deeves mes mee|Jeme ceW {erues heæ[ pee³eWies~ Deiej mee|Jeme ve keÀer lees ke̳ee heo

efceuesiee~'' mee.yeeyee 8.8.71 efjJee.

``Ssmes keÀye veneR mecePevee nw 5 Je<e& keÀne nw, helee veneR nesiee Je veneR nesiee~ ³en ceneve mebMe³e nw - Fme mebMe³e ceW Dee³ee lees efHeÀj mee|Jeme

veneR keÀj mekeWÀies, IegìkeÀe Keeles jnWies~'' mee.yeeyee 13.8.71 efjJee. ``keÀewjJe ieJecexvì keÀer efJeveeMe keÀeues efJehejerle yegef×~ yeehe keÀnles nQ ceQ mel³e keÀnlee ntB GvneW keÀe efJeveeMe nes pee³esiee Deewj legcnejer nw yeehe

mes Òeerle yegef×~ legce efJeée hej jep³e heeles nes~ keÀF& ye®®es [jheeskeÀ Yeer yengle nQ~ mecePeles nQ nce Ssmee efueKeWies lees ieJecexvì pesue ceW [eue

osieer~ Fmeer [j mes Deiej efueKeWies lees me®eceg®e pesue ceW ®eues pee³eWies~ efve[j neskeÀj efueKeWies lees keÀye pesue ceW [eue ve mekeWÀies~''

mee.yeeyee 03.05.1971 efjJee. hejceelcee Deewj mel³e %eeve keÀer Òel³e#elee keÀe jepe

hejceelcee nceeje efhelee nw, nce meYeer Deelcee³eW YeeF&-YeeF& nQ~ meJe& DeelceeDeeW keÀes Deheves yeehe keÀe heefj®e³e nesiee leye ner meYeer

Gvemes Dehevee Jemee& ues mekeWÀieer, FmeefueS GmekeÀe meyekeÀes mevosMe osvee, GmekeÀer Òel³e#elee keÀjvee nce DeelceeDeeW keÀe hejce keÀle&J³e nw~

hejvleg Jen Òel³e#elee leye nesieer, peye Fme %eeve keÀer Òel³e#elee nesieer~ j®elee Deewj j®evee kesÀ %eeve keÀer mel³elee ner yeehe keÀes Òel³e#e keÀjsieer

Deewj %eeve leye Òel³e#e nesiee, peye Jen nceejer OeejCee ceW nesiee~ hejceelcee keÀes ³eeo lees meYeer Deelcee³eW keÀjleer nQ hejvleg hejceelcee kesÀ

efJe<e³e ceW DeveskeÀ YeÏeefvle³eeb nQ, efpemekesÀ keÀejCe hejceelcee kesÀ meekeÀej ceW Dee³es ngS Yeer Deelcee³eW GvekeÀes hen®eeveves ceW DemeceLe& nQ~ GvekeÀer

Jen DemeceLe&lee mel³e %eeve kesÀ mheä nesves mes ner efvekeÀuesieer~ %eeve keÀer Òel³e#elee keÀjvee nceeje hejce keÀle&J³e nw, pees hejceelcee keÀer

Òel³e#elee keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw~

``meekeÀej ye´ïee yeehe keÀes osKee!... DeehekeÀe keÀce&, ®eueve, ®esnje mJele: ner efme× keÀjsiee~ ³en Yee<eCe mes veneR efme× nesiee~ Yee<eCe lees

SkeÀ leerj ueieevee nw uesefkeÀve Òel³e#elee leye nesieer, peye DevegYeJe keÀjWies - FvekeÀes yeveeves Jeeuee keÀewve! j®evee, j®elee keÀes Òel³e#e keÀjleer

nw~'' De.yeeheoeoe 15.12.2003

``DeYeer keÀesF& Ssmeer efveefceÊe Deelcee yeveeDees pees keÀesF& efJeMes<e keÀe³e& keÀjkesÀ efoKee³es, pees DeehekeÀer lejHeÀ mes DeehekesÀ meceeve yeehe keÀes

Òel³e#e keÀjs~ hejceelcee keÀer heæ{eF& nw, ³en cegKe mes efvekeÀues, yeeyee-yeeyee Meyo efoue mes efvekeÀues... ³ener SkeÀ nw, ³ener SkeÀ nw... ³en

DeeJeepe HewÀues... yesOeæ[keÀ neskeÀj yeesues~ efpeme hejceelcee yeehe keÀes meYeer hegkeÀej jns nQ, ³en Jen %eeve nw~'' De.yeeheoeoe 15.10.04

``DevegYeJeeW kesÀ meeiej ceW leues ceW peeDees... Deewj Devleceg&Keer yeve ieg¿e DevegYeJeeW kesÀ jlveeW mes yegef× keÀes Yejhetj yeveeDees ke̳eeWefkeÀ Òel³e#elee

keÀe mece³e meceerhe Dee jne nw~ mechevve yevees, mechetCe& yevees lees meJe& DeelceeDeeW kesÀ Deeies mes De%eeve keÀe heoe& nì pee³es~''

De.yeeheoeoe 08.01.86

``peye DeehekeÀes Deheves yeoueves keÀer cenmetmelee Dee³esieer leye Deehe ogefve³ee keÀes yeoue mekeWÀies... Jewmes ner Deehe meYeer Yeer mecePees efkeÀ nce

ueesve ueskeÀj mee|Jeme kesÀ efveefceÊe Dee³es nQ Leesæ[s mece³e kesÀ efueS~ peye Ssmeer efmLeefle nesieer leye yeehe keÀe ÒeYeeJe ogefve³ee kesÀ meeceves Dee³esiee~''

De.yeeheoeoe 16.10.1969

``Jes Yee<eCe keÀjves Jeeues Yeues ner meYee keÀes nBmee uesles nQ ³ee ©uee osles nQ uesefkeÀve DeMejerjerheve keÀe DevegYeJe veneR keÀje mekeÀles nQ Deewj ve

yeehe mes mvesn hewoe keÀje mekeÀles nQ... nce Deelcee nQ Deewj Jen hejceelcee nw - peye lekeÀ ³en DevegYeJe veneR keÀjeDees leye lekeÀ ³en yeele

efme× kewÀmes nesieer?'' De.yeeheoeoe 2.8.73

``efmeHe&À hJeeFvìdme mes ieerlee keÀe YeieJeeve hejceelcee efMeJe nw, GvekeÀer yegef× ceW veneR yew"siee... Yee<eCe kesÀ meeLe DevegYeJe keÀjeles peeDees lees

DevegYeJe kesÀ Deeies keÀesF& yeele peerle veneR mekeÀleer~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

``F&éejer³e mvesn keÀe yeerpe meJe& keÀes men³eesieer mees menpe³eesieer Òel³e#eªhe ceW mece³e ÒeceeCe Òel³e#e keÀj jne nw Deewj keÀjlee jnsiee... peye

meJe& meÊee³eW efceuekeÀj SkeÀ DeeJeepe yeguevo keÀjW, leye ner Òel³e#elee keÀe heoe& efJeée kesÀ Deeies Keguesiee... meYeer efceuekeÀj keÀnWies efkeÀ Þesÿ

meÊee F&éejer³e meÊee, DeeO³eeeflcekeÀ meÊee nw lees SkeÀ hejceelce meÊee ner nw~'' De.yeeheoeoe 1.10.87

``Òel³e#elee [^eceevegmeej pees nesvee nw, Jen lees nes ner peevee nw uesefkeÀve efveefceÊe yeves ngS keÀes efveefceÊe yeveves keÀe HeÀue efoKeeF& os, Jen veneR

neslee~ YeeJeer keÀje jner nw~'' De.yeeheoeoe 9.12.75

``Òel³e#elee keÀe DeeOeej nw mel³elee Deewj efveYe&³elee - peye Deelce %eeve Jeeueer Deelcee³eW... Deheveer Deuhecele keÀes Òel³e#e keÀjves ceW efveYe&³e

nesleer nQ~ Pet" keÀes me®e keÀjkesÀ efme× keÀjves ceW Deìue Deewj De®eue jnleer nQ lees meJe&%e yeehe kesÀ Þesÿ cele Je Deveeefo Deeefo mel³e keÀes

Òel³e#e keÀjves ceW mebkeÀes®e keÀjvee Yeer Ye³e nw~'' De.yeeheoeoe 28.12.78

Òel³e#elee Deewj Òel³e#e ÒeceeCe keÀe jepe

efkeÀmeer ®eerpe keÀer JeemleefJekeÀlee keÀes efme× keÀjves kesÀ efueS ÒeceeCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ F&éejer³e %eeve, F&éejer³e heeuevee,

F&éejer³e mvesn keÀes efme× keÀjves kesÀ efueS efkeÀme ÒeceeCe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw? Òel³e#e ÒeceeCe meyemes yeæ[e ÒeceeCe nw, FmeefueS keÀne ie³ee nw

Òel³e#e keÀes ÒeceeCe keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~ Deheves peerJeve mes F&éejer³e %eeve keÀe HeÀue, F&éejer³e heeuevee keÀe HeÀue efoKeeF& os

leye Òel³e#elee nesieer~

``DeehekeÀer peerJeve heefjJele&ve keÀes osKekeÀj GvneW ceW Yeer heefjJele&ve keÀer ÒesjCee Dee jner nw~ Òel³e#e ÒeceeCe osKee vee~ Meeðe ÒeceeCe mes Yeer,

meyemes yeæ[e Òel³e#e ÒeceeCe nw~ Òel³e#e ÒeceeCe kesÀ Deeies Deewj meye ÒeceeCe mecee peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 1.10.87

``veeefmlekeÀ Yeer DevegYeJe keÀjles nQ DeueewefkeÀkeÀ h³eej nw Jee F&éejer³e mvesn nw... F&éejer³e h³eej nw lees Jen keÀneB mes Dee³ee? efkeÀjCeW met³e& keÀes

mJele: ner efme× keÀjleer nQ~ F&éejer³e h³eej, DeueewefkeÀkeÀ mvesn, efvemJeeLe& mvesn mJele: ner oelee yeehe keÀes efme× keÀjlee nw~''

De.yeeheoeoe 1.10.87

``ye´ïeekegÀceejer DeLee&led ye´ïee yeehe keÀes Òel³e#e keÀjves Jeeueer kegÀceejer pees ìer®eme& yeveleer nQ GvneW keÀes efmeHe&À hJeeFvì yegefÜ ceW veneR jKeveer nw

Jee JeCe&ve keÀjveer nw uesefkeÀve hJeeFvì ©he yevekeÀj hJeeFvì JeCe&ve keÀjveer nw~ Deiej mJe³eb heJeeFvì efmLeefle ceW efmLele veneR neWies lees hJeeFvì

keÀe keÀesF& ÒeYeeJe veneR heæ[siee~'' De.yeeheoeoe 25.3.71

Q. F&éejer³e mvesn keÀe DeeOeej ke̳ee nw?

``ieerlee %eeve keÀe henuee hee" nw DeMejerjer Deelcee yevees Deewj Deefvlece hee" nw - veäesceesne, mce=efle mJeªhe yevees... henues Fme hee" keÀes

mJe³eb heæ{vee DeLee&led yevevee efHeÀj DeewjeW keÀes efveefceÊe yeve heæ{evee... efvejekeÀejer, efvee|JekeÀejer, efvejnbkeÀejer efmLeefle keÀes ogefve³ee kesÀ Deeies

Òel³e#e ªhe ceW ueeDees~ FmekeÀes keÀnles nQ yeehe meceeve yevevee~'' De.yeeheoeoe 18.1.87

``DeeJee]pe ceW DeekeÀj DeelceeDeeW keÀer pees mesJee keÀjles nes, Gmemes DeefOekeÀ DeeJee]pe mes hejs efmLeefle ceW efmLele neskeÀj mesJee keÀjves mes mesJee keÀe

Òel³e#e ÒeceeCe osKe mekeWÀies... pewmes Fme meekeÀej me=efä ceW íesìs ye®®eeW keÀes ueesjer osles nQ, Jen Yeer DeeJee]pe neslee nw uesefkeÀve Jen DeeJee]pe,

DeeJee]pe mes hejs ues peeves keÀe meeOeve neslee nw~'' De.yeeheoeoe 18.1.71

``Òel³e#elee Je<e& ceveeves keÀe DeLe& nw, mJe³eb keÀes yeehe kesÀ meceeve yeveevee~ ³en mLetue meeOeve lees efveefcele cee$e meeOeve nQ~ meoekeÀeue keÀe

meeOeve efmeef× mJe©he keÀe nw~ efmeef× mJe©he mJele: efme× keÀjsiee efkeÀ Ssmee Tb®ee yeveeves Jeeuee Tb®ee YeieJeeve nw~ lees meeOeveeW kesÀ meeLe-meeLe

efmeef× mJe©he keÀes DeheveeDees~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

``pewmes Deeefo mLeehevee ceW ye´ïee ªhe ceW meowJe Þeerke=À<Ce efoKeeF& oslee Lee... pees meoe yeehe keÀer ³eeo ceW neWies Deewj ceQ-heve keÀer l³eeie-Je=efÊe ceW

neWies, GvneW mes ner yeehe efoKeeF& osiee~'' De.yeeheoeoe 28.10.75 DeeefmlekeÀ Deewj veeefmlekeÀ keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW DeeefmlekeÀ-veeefmlekeÀ Deheveer heefjYee<ee nw hejvleg DeYeer yeeyee DeeefmlekeÀ Deewj veeefmlekeÀ keÀe ³eLeeLe& je]pe yeleueeles

nQ, efpeme je]pe keÀes peevekeÀj ner nce DeeefmlekeÀ yeveles nQ Deewj efpememes Deelcee Deewj keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~

``mele³egie ceW nQ Deelce-DeefYeceeveer Deewj Fme mebiece hej legce Deelce-DeefYeceeveer Yeer yeveles nes Deewj hejceelcee keÀes Yeer peeveves Jeeues

DeeefmlekeÀ yeveles nes~ DeeefmlekeÀ GvekeÀes keÀne peelee nw, pees hejceefhelee hejceelcee Deewj GvekeÀer j®evee keÀes peeves~ DeeefmlekeÀ ve keÀefue³egie ceW,

ve mele³egie ceW nesles nQ~ DeeefmlekeÀ mebiece hej ner nesles nQ, pees DeeefmlekeÀ yeve yeehe mes mele³egie-$eslee kesÀ efueS Jemee& heekeÀj efHeÀj mele³egie ceW

jep³e keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 26.6.72 efjJee. efve½e³e, veMes Deewj efmeef×-mJeªhe keÀe je]pe

efve½e³eyegef× efJepe³eefvle keÀe iee³eve nw~ efve½e³e, veMes mes nj keÀe³e& ceW efmeef×-mJeªhe yeve peeles nQ~

``YeefkeÌle ceW Yeer keÀnles nQ efkeÀ efJe<e Yeer Dece=le nes ie³ee~ lees ³en lees íeí Leer~ efve½e³e Deewj veMee nj heefjefmLeefle ceW efJepe³eer yevee oslee nw...

Deehe efmeef×-mJeªhe keÀer Meeve ceW nes lees keÀesF& Yeer hejsMeeve veneR keÀj mekeÀlee... efpeÎ mes efme× keÀjves Jeeues keÀYeer Yeer efmeef× mJeªhe veneR

yeve mekeÀles nQ~ ³en Yeer ®eskeÀ keÀjes efkeÀ hegjevee mJeYeeJe-mebmkeÀej DebMecee$e Yeer efíhee ngDee jne lees veneR nw?''

De.yeeheoeoe 25.10.87

``peye n"³eesefie³eeW kesÀ Deeies Mesj efyeuueer yeve peelee, meebhe efKeueewvee yeve peelee lees Deehe menpe jepe³eesieer, efmeef×-mJeªhe DeelceeDeeW kesÀ

efueS ³en meye keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw~'' De.yeeheoeoe 25.10.87

``yeeyee Dee³ee ngDee nw, efve½e³e nes pee³es lees pesue Yeer ketÀokeÀj Yeeieves keÀer keÀesefMeMe keÀjs, yeehe mes efceueves keÀer... efve½e³e yeele efyeukegÀue

Deewj nw~ FmeceW yenevee ®eue ve mekesÀ~ yeehe mes Jemee& ueskeÀj efHeÀj cejs~ FmekeÀes keÀne peelee nw efve½e³e~ efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeves Jeeuee Dee

pee³es, Gvemes efceueves mes keÀesF& jeskeÀ ve mekesÀ~ efve½e³e nes lees Jen jele keÀes Yeer efìkeÀì ues Yeeies~ yeeyee keÀes yeeyee efceuee lees Peì meye kegÀí

íesæ[ efo³ee vee~'' mee.yeeyee 27.5.71 efjJee. efJeveeMe Deewj efJeveeMe keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe jepe

efJeveeMe kesÀ Ye³e mes meeje peiele Ye³eYeerle nw hejvleg efJeveeMe kewÀmes nesiee Deewj kewÀmee nesiee, ³en ³eLeeLe& %eeve efkeÀmekeÀes veneR nw~

meYeer OeceeX Deewj Oece&MeeðeeW ceW efJeveeMe keÀe kegÀí-kegÀí JeCe&ve nw ner~ efJeveeMe keÀe ³eLeeLe& je]pe hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ keÀuhe kesÀ

Devle ceW Fme heeflele ogefve³ee keÀe efJeveeMe efmeefJeue Jeej, Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW, Deewj DeCeg-³eg× kesÀ Üeje neslee nw~ DeCeg-³eg× DeefOekeÀlej

hee½eel³e Deewj GÊejer-hetJeea osMeeW ceW neslee nw~ Yeejle Deewj Yeejle kesÀ Deemeheeme kesÀ osMeeW ceW efJeveeMe efmeefJeue Jeej kesÀ ªhe ceW neslee nw~

Yeejle ceW ner Ketve keÀer veefo³eeb yenleer nQ leLee GmekesÀ yeeo Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW, mecegê keÀe peue-mlej yeæ{ves mes meejer me=efä keÀer meHeÀeF&

nesleer nw~ efJeée keÀe yengle yeæ[e Yeeie peueceive nes peelee nw~ pJeeueecegKeer Deeefo mes ueeJes kesÀ he=LJeer kesÀ Thej Deeves mes Yetefce GhepeeT nes

peeleer nw~

DeCeg efJemHeÀesì, YetkeÀche, pJeeueecegKeer Deeefo mes he=LJeer keÀefchele nesleer nw Deewj pees DeYeer Deheveer Oetjer hej pees meeæ{s lesF&me DebMe

PegkeÀer ngF& nw, Jen 90 DebMe ceW meerOeer nes peeleer nw, efpememes meeiej keÀe peue-mlej, veefo³eeW keÀe yeneJe Deeefo yeoue peelee nw~ efJeée kesÀ

DeveskeÀ YetYeeie pees DeYeer DeefmlelJe ceW nQ, Jes heeveer ceW [tye peeles nQ Deewj ve³es YetYeeie DeefmlelJe ceW Dee peeles nQ~ Fme ÒekeÀej mes ³es efJeveeMe

keÀer Òeef¬eÀ³ee ®eueleer nw~

JeemleJe ceW ³es efJeveeMe Yeer keÀu³eeCekeÀejer nw ke̳eeWefkeÀ FmekesÀ yeeo ner veF& ogefve³ee DeefmlelJe ceW Deeleer nw, mJeie& keÀer mLeehevee nesleer

nw, Deelcee³eW heeJeve yevekeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle ceW peeleer nQ~ keÀuhe keÀe ve³ee ®e¬eÀ DeejcYe neslee nw~ me=efä keÀer peueJee³eg megKeoe³eer nes

peeleer nw~ Fme efJeveeMe kesÀ yeeo ner Yeejle ceneve yevelee nw~ yeæ[s-yeæ[s ceneÜerhe ìehet cee$e jn peeles nQ~

efJeée keÀer pevemebK³ee mes DeefOekeÀebMe Deelcee³eW Mejerj íesæ[keÀj hejceOeece ®eueer peeleer nQ~ yengle Leesæ[er osJeer-osJelee Iejeves keÀer

Deelcee³eW Yeejle ceW ner ye®eleer nQ, efpevemes veF& ogefve³ee keÀer keÀuece ueieleer nw~ Yeejle DeefJeveeMeer KeC[ nw, FmekeÀe mechetCe& efJeveeMe veneR

neslee nw hejvleg FmekeÀe Yeer yengle yeæ[e Yeeie peueceive nes peelee nw~

``MebkeÀj keÀe heeì& ÒewefkeÌìkeÀue lees yepevee nw uesefkeÀve MeefkeÌle³eeb ner mebnej keÀe heeì& yepeeleer nQ, MebkeÀj keÀes veneR yepeevee nw... mLeehevee keÀe

keÀle&J³e efkeÀ³ee nw, Deye ³en ªhe efoKeeDees~'' De.yeeheoeoe 9.10.71

``oeefo³eeW ves keÀne - yeeyee Deeheves ner keÀne nw vee efkeÀ De®eevekeÀ nesvee nw, lees nce [sì kewÀmes yelee³eW... yeeyee kesÀ Meyo yeeyee keÀes ner os jner

nQ efkeÀ De®eevekeÀ nesvee nw lees [sì kewÀmes oW~ yeeyee ves keÀne De®íe De®eevekeÀ lees nesvee nw uesefkeÀve Deehe SJej-js[er nes?... DeYeer DeehekesÀ

jnceefoue, cemeeaHegÀue keÀer keÌJeeueerefHeÀkesÀMeve Fcepe& nesveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 07.10.2004 ``hetíles nQ efkeÀ efJeveeMe ceW yeekeÀer efkeÀlevee mece³e nw~ yeesuees, ³en hetíves keÀer yeele veneR nw~ henues lees ³en ncekeÀes efkeÀmeves mecePee³ee nw,

GvekeÀes peevees... ³en nceeje yeehe-ìer®ej-ieg© nw~ peye keÀcheueerì owJeeriegCe Dee pee³eWies lees ueæ[eF& Yeer ueiesieer~ mece³e Devegmeej legce Kego

mecePeWies efkeÀ Deye keÀcee&leerle DeJemLee keÀes hengB®e jns nQ~ DeYeer keÀcee&leerle DeJemLee ngF& keÀneB nw~ DeYeer yengle keÀece nw~ yengleeW keÀes hewieece

osvee~ yeehe mes Jemee& uesves keÀe lees meyekeÀes nkeÀ nw~'' mee.yeeyee 01.01.2004 efjJee. ``Leesæ[e mece³e Deeies ®eueWies lees ceveg<³e Kego Yeer mecePe pee³eWies efkeÀ Deye efJeveeMe neslee nw~ Deye veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee nesveer nw ke̳eeWefkeÀ

Deelcee lees efHeÀj Yeer ®eslev³e nw vee~ yegef× ceW Dee pee³esiee, yeehe Dee³ee ngDee nw~'' mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``³en lees mLeehevee kesÀ mece³e mes ner peeveles nes efkeÀ Yeejle ceW efmeefJeue Jeej nesveer ner nw... Yeejle keÀe heeì& ner efmeefJeue Jeej keÀe nw~ FmeefueS

veeELeie v³et... [^ecee keÀer yeveer ngF& YeeJeer keÀes MeefkeÌleMeeueer yeve osKeles-megveles Deewj DeewjeW keÀes Yeer MeefkeÌle osvee - ³ener keÀece nw Deehe

meyekeÀe... lees Meeefvleoelee kesÀ ye®®es meoe Meeefvleoelee yevees~'' De.yeeheoeoe 9.4.86

``³en ueæ[eF& Yeer Deefvlece ueieveer nw, Fmemes mJeie& keÀe Üej Keguevee nw... ³e%e Yeer ³en ueemì nw, efHeÀj DeeOee keÀuhe keÀesF& ³e%e nesiee ner

veneR~ meeje efkeÀ®eæ[e FmeceW mJeene nes peelee nw~ Fme ³e%e mes ner efJeveeMe pJeeuee efvekeÀueer nw~ ... FmekeÀes keÀne peelee nw jepemJe DeéecesOe

DeefJeveeMeer ©ê %eeve ³e%e~'' mee.yeeyee 24.3.05

``efpeme mece³e efJeveeMe keÀe efkeÀmekeÀes mecePeeles nes lees ³en mheä mecePeevee ®eeefnS efkeÀ Ssmes veneR efkeÀ oes Je<e& ceW keÀcheueerì efJeveeMe nes

pee³esiee~ veneR, oes Je<e& ceW Ssmes vepeejs nes pee³eWies efkeÀ efpememes ueesie ³en mecePeceWies efkeÀ yejesyej ³en efJeveeMe nes jne nw DeLee&led efJeveeMe

Megª nes ie³ee nw~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

``legce peeveles nes - efJeveeMe lees [^eceevegmeej nesvee ner nw~ Deeheme ceW ueæ[keÀj efJeveeMe nes pee³eWies~ yeekeÀer [^eceevegmeej MebkeÀj keÀe veece jKe

efo³ee nw... pees pewmee keÀce& keÀjles nQ, GmekeÀer Kego ner mepee Yeesieles nQ~ ceQ efkeÀmekeÀes mepee veneR oslee ntB, ve keÀesF& ÒesjCee mes mepee oslee ntB~ ceQ

ÒesjCee keÀªB lees pewmes ceQ ves mepee oer~ ³en Yeer oes<e nw~'' mee.yeeyee 20.5.05 efjJee. ``legce peeveles nes - efJeveeMe lees [^eceevegmeej nesvee ner nw~ Deeheme ceW ueæ[keÀj efJeveeMe nes pee³eWies~ yeekeÀer [^eceevegmeej MebkeÀj keÀe veece jKe

efo³ee nw... pees pewmee keÀce& keÀjles nQ, GmekeÀer Kego ner mepee Yeesieles nQ~ ceQ efkeÀmekeÀes mepee veneR oslee ntB, ve keÀesF& ÒesjCee mes mepee oslee ntB~ ceQ

ÒesjCee keÀªB lees pewmes ceQ ves mepee oer~ ³en Yeer oes<e nw~'' mee.yeeyee 20.5.05 efjJee. ``DeeOeej cetle& DeelceeDeeW keÀe mebkeÀuhe ner efJeveeMe DeLe& efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW keÀer ÒesjCee keÀe DeeOeej nw... FmekesÀ efueS Yeer peye

lekeÀ Deehe pJeeueeªhe veneR yeveles, leye lekeÀ ³en efJeveeMe keÀer pJeeuee Yeer mechetCe& pJeeueeªhe veneR uesleer nw~ ³en Yeæ[keÀleer nw, efHeÀj

Meerleue nes peeleer nw~'' De.yeeheoeoe 16.1.75

``legcnejer cee³ee mes ³eg× lees Devle lekeÀ ®eueleer jnsieer~ ³en Yeer peeveles nes efkeÀ ceneYeejle ueæ[eF& nesveer nw peªj~ veneR lees hegjeveer ogefve³ee

keÀe efJeveeMe kewÀmes nes~'' mee.yeeyee 15.7.05 efjJee. mLeehevee Deewj mLeehevee keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe jepe

³en me=efä Deveeefo-DeefJeveeMeer nw efHeÀj Yeer hejceelcee keÀes efJeée keÀe j®eef³elee keÀne peelee nw~ lees ÒeÍe>> G"lee nw efkeÀ Jen j®eef³elee

ke̳eeW Deewj kewÀmes nw?

JeemleJe ceW me=efä lees Deveeefo-DeefJeveeMeer nw hejvleg ³en ogefve³ee melele heefjJele&veMeerue nw, FmeefueS Òeke=Àefle kesÀ Deveeefo efJeOeeve kesÀ

Devegmeej ³en veF& mes hegjeveer Deewj hegjeveer mes veF& DeJeM³e nesleer nw~ ®eerpe Òeke=Àefle kesÀ efve³eceevegmeej meleesÒeOeeve mes leceesÒeOeeve DeJeM³e nesleer

nw, Yeues GmekeÀe efkeÀlevee ner megj#eehetCe& jKe-jKeeJe efkeÀ³ee pee³es hejvleg veF& yeveeves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw Deewj ve³ee yeveeves Jeeuee Yeer

keÀesF& DeJeM³e neslee nw~ FmeefueS hejceelcee veF& me=efä keÀe j®eef³elee veneR nw uesefkeÀve veF& ogefve³ee keÀe j®eef³elee DeJeM³e nw ke̳eeWefkeÀ Jener

DeekeÀj FmekeÀes hegjeveer mes ve³ee yeveeles nQ~ hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes Metê mes ye´eïeCe yeveekeÀj, me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe

%eeve oskeÀj Deewj jepe³eesie efmeKeueekeÀj heeJeve yeveeles nQ~ Deelcee³eW %eeve-³eesie, l³eeie-lehem³ee kesÀ yeue mes owJeer mebmkeÀejeW keÀes OeejCe

keÀjleer nQ Deewj heeJeve yeveleer nQ~ peye Deelcee³eW heeJeve yeve peeleer nQ lees GvekesÀ efueS me=efä Yeer heeJeve ®eeefnS, FmeefueS hegjeveer ogefve³ee keÀe

efJeveeMe neslee nw~ heeJeve Deewj DeeO³eeeflcekeÀ MeefkeÌle mes mechevve nesves kesÀ keÀejCe efJeveeMe kesÀ mece³e Ssmeer kegÀí Deelcee³eW ye®e peeleer nQ,

efpevemes veF& ogefve³ee mJeie& keÀer mLeehevee nesleer nw~

me=efä Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, FmeefueS ogefve³ee keÀe ve keÀYeer ve³ee efvecee&Ce ngDee nw Deewj ve ner keÀYeer hetCe& efJeveeMe neslee nw~ efJeveeMe

kesÀ mece³e keÀewve, keÀne@ Deewj kewÀmes ye®eWies? ³es Yeer SkeÀ jnm³ece³e hensueer nw, efpemekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves cegjefue³eeW ceW mece³e-mece³e hej

mecePee³ee nw~

``%eeve meeiej yeehe me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles nQ... hejceefhelee hejceelcee SkeÀ ner yeej heg©<eesÊece mebiece³egie hej Deeles

nQ, hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe Deewj veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee keÀjves... veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee ye´ïeekegÀceej-kegÀceeefj³eeW kesÀ Üeje nesveer nw~

efpevekeÀes hekeÌkeÀe efve½e³e nw, Jes mee|Jeme hej ueies ngS nQ~'' mee.yeeyee 21.10.04 efjJee. ``efMeJeyeeyee efMeJeeue³e yevee³eWies vee~ Jen kewÀmes yeveeles nQ, mees Yeer legce peeveles nes~ ceneÒeue³e, peueceF& Deeefo lees nesleer veneR nw... ³en meye

[^ecee ceW vetBOe nw~ meskeÀC[ yeeF& meskesÀC[ veF& yeele nesleer jnleer nw, ®e¬eÀ efHeÀjlee jnlee nw~'' mee.yeeyee 12.11.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀes mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee leerveeW keÀer ³eeo nesveer ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ leerveeW keÀle&J³e meeLe-meeLe FkeÀùe ®euelee nw vee... ³en

Yeer ³eeo jKevee nw efkeÀ nce heefJe$e yeveWies efHeÀj Fme Fch³eesj ogefve³ee keÀe efJeveeMe Yeer peªj nesiee~'' mee.yeeyee 28.11.04 efjJee. S[Jeevme heeìea, GvekesÀ keÀle&J³e keÀe je]pe / S[Jeevme heeìea Deewj ³eesieyeue mes pevce keÀe jepe

hejceelcee keÀe veF& me=efä keÀer j®evee keÀe keÀe³e& DeveskeÀ ÒekeÀej mes ®euelee nw~ kegÀí Deelcee³eW hejceelcee kesÀ meeLe meJe& DeelceeDeeW

keÀes %eeve oskeÀj mele³egie kesÀ ³eesi³e yeveeves keÀe heg©<eeLe& keÀjleer nQ, keÀesF& %eeveer-³eesieer Deelcee³eW efpevekeÀe Fme osn mes heeì& hetje nes peelee nw, Jes

peekeÀj otmeje pevce ueskeÀj ve³es efJeée keÀer j®evee ceW Dehevee men³eesie osleer nQ, efpevekeÀes S[Jeevme heeìea kesÀ veece mes peevee peelee nw Deewj

keÀesF& Deelcee Fme hegjeveer me=efä kesÀ efJeveeMe kesÀ efueS lew³eejer keÀjleer nQlees keÀesF& Deelcee ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀ efueS keÀe³e& keÀjleer nw~

Q. S[Jeevme heeìea ke̳ee nw, GmeceW keÀewve Deewj kewÀmeer DeelceeDeeW keÀer ieCevee nesieer?

Jewmes lees pees Yeer Deelcee³eW %eeve ceW Deeleer nQ Deewj efve½e³eyegef× efmLeefle ceW yeeyee keÀer ³eeo ceW Mejerj íesæ[leer nQ, JesmeYeer S[Jeevme

heeìea ceW ner nQ ke̳eeWefkeÀ Jes mebiece hej F&éejer³e mesJee ceW jnles ngS Mejerj íesæ[leer nQ lees Jes YeefJe<³e ceW Yeer F&éejer³e mesJee ceW DeJeM³e ner

ceooieej jnWieer Yeues ner Jes hegvepe&vce ueskeÀj %eeve ceW Dee³eW ³ee ve Dee³eW hejvleg pees Deelcee³eW %eeve ceW Deeleer nQ, mesJee keÀjleer nQ hejvleg

mebMe³eyegef× neskeÀj %eeve íesæ[ osleer nQ, GmekesÀ yeeo Jes Mejerj íesæ[leer nQ lees GvekeÀes S[Jeevme heeìea ceW veneR keÀne pee mekeÀlee nw~

S[Jeevme heeìea JeeueeW ceW Yeer keÀesF& Deelcee³eW hegvepe&vce ueskeÀj %eeve ceW [e³ejskeÌì Dee³eWieer, keÀesF& veneR Yeer Dee³eWieer hejvleg men³eesieer

jnWieer Deewj otj jnles Yeer Deheves mecyevOe-mecheke&À, iegCeeW, MeefkeÌle³eeW Deewj keÀle&J³eeW mes Dev³e DeelceeDeeW keÀes yeeyee Deewj %eeve keÀer lejHeÀ

Òesefjle keÀjWieer, ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀ efueS Òesefjle keÀjWieer~ S[Jeevme heeìea JeeueeW ceW Yeer kegÀí Deelcee³eW hejceelcee kesÀ meeLe ner

Mejerj íesæ[keÀj Iej pee³eWieer Deewj henueer jepeeF& ceW ner Dee³eWieer hejvleg Deheves Üeje Ssmeer DeelceeDeeW keÀes pevce oskeÀj pee³eWieer pees Deeies

³eesieyeue mes mele³egie kesÀ ÒeLece pevce ceW Deeves Jeeueer DeelceDeeW keÀes pevce os mekeWÀ, pees efHeÀj kegÀí mece³e yeeo DeLee&led 20-25 Je<e& kesÀ yeeo

hejceOeece Iej pee³eWieer~ ³es ve³es efJeée keÀer keÀuece ueieves keÀe keÀe³e& yeæ[e ner ieg¿e, JeC[jHegÀue Deewj jepe³egkeÌle nw~ yeeyee ves Fme meyekesÀ

efJe<e³e ceW FMeejs efo³es nQ, GvekeÀes mecePevee nj Deelcee keÀer Deheveer-Deheveer MeefkeÌle nw~

S[Jeevme heeìea ner De%eeveer DeelceeDeeW keÀes Òesefjle keÀjkesÀ ÒeLece pevce ceW Deeves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes ³eesieyeue DeLee&led efJe<e³eYeesie

kesÀ efyevee pevce osves kesÀ efueS lew³eej keÀjWieer Deewj ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce kesÀ efueS Yeer Ssmeer DeelceeDeeW keÀes lew³eej keÀjWieer, pees JeneB

cenue, megKe-meeOeve Deeefo lew³eej keÀjWies~ Jes Deelcee³eW Yeer Deheveer mesJee kesÀ HeÀuemJeªhe yeeo ceW mele³egie-$eslee ceW Dee³eWieer~ Fme ÒekeÀej nce

efJe®eej keÀjW lees ³eesieyeue mes pevce osves kesÀ efueS %eeve keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw hejvleg heefJe$elee DeLee&led ye´ïe®e³e& keÀer hejce DeeJeM³ekeÀlee

nw~ Fme mecyevOe ceW yeeyee ves Yeer keÀne nw efkeÀ Devle ceW heeC[Je mecÒeoe³e Deewj keÀewjJe mecÒeoe³e oesveeW ceW mes ner ye®eWies, pees ve³es efJeée keÀe

veJe-efvecee&Ce keÀjWies~

``Jen lees JeeFmeuesme ogefve³ee Leer~ JeneB efJekeÀejer yevevee veneR neslee~ keÀnles nQ leye ye®®es kewÀmes hewoe neWies~ Dejs Jen lees pees jmece nesieer, Jewmes

neWies~ ye®®es lees peªj hewoe nesles nQ~ hejvleg Jen lees nw mechetCe& efvee|JekeÀejer ogefve³ee~ mecePees ³eesie yeue mes hewoe nesles nQ~ henues mee#eelkeÀej

neslee nw~ cegKe keÀe h³eej neslee nw~ FmeefueS keÀne peelee nw cegKeJebMeeJeueer~ ³en yeæ[er ieg¿e yeeleW nQ~ ve³es keÀes Fve yeeleeW ceW veneR ueevee nw~''

mee.yeeyee 28.11.73 efjJee. ``S[Jeevme heeìea JeeueeW kesÀ heefjJeej ceW peeDees, ve peeDees uesefkeÀve pees mLeehevee keÀe keÀe³e& nesvee nw, GmekesÀ efueS Jes efveefceÊe yeveWies... Gve

heefjJeejeW kesÀ yeæ[s Yeer ye®®eeW keÀer je³e keÀes efjiee[& oWies~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

Q. ke̳ee S[Jeevme ceW ieF& DeelceeDeeW keÀe heg©<eeLeea peerJeve nw? ³eefo neB lees GvekeÀe kewÀmee heg©<eeLe& nesiee?

mLeehevee-efJeveeMe Deewj efmeefJeue Jeej, Sìe@efcekeÀ Jeej, ves®egjue kesÀuesefceìerpe keÀe jepe

[^ecee Devegmeej ceveg<³eeW kesÀ ®eeefjef$ekeÀ heleve Deewj efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe efJeée ceW Òeeke=ÀeflekeÀ keÀe mevlegueve efyeieæ[siee, DekeÀeue

keÀer efJeYeeref<ekeÀe yeæ{sieer, efpememes Oeerjs-Oeerjs efJeée ceW pewmes-pewmes GheYeeskeÌlee heoeLe& keÀce nesles pee³eWies, ceveg<³eeW keÀer ueesYe-Je=efÊe yeæ{leer

pee³esieer, Jewmes-Jewmes efJeée ceW ìsvMeve yeæ{lee pee³esiee Deewj ìsvMeve mes ÒeYeeefJele DeelceeDeeW ceW ie=n³eg× nesiee, ie=n³eg× mes DeCeg-³eg× Megª nesiee

Deewj DeCeg-³eg× Deewj YetieYe& mecheoe kesÀ oesnve mes Òeeke=Àefle kesÀ heeB®ees lelJeeW mes Yeejer YetkeÀche, pJeeueecegKeer Deeefo Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW

Dee³eWieer, efpememes he=LJeer pees meeæ{s lesF&me DebMe PegkeÀer ngF& nw, Jen 90 DebMe hej meerOeer nes pee³esieer, efpememes peue hueeJeve nesiee~ peue

hueeJeve mes SkeÀ lees efJeée keÀer meHeÀeF& nesieer Deewj hegjeves YetYeeie peueceive nes pee³eWies Deewj ve³es YetYeeie DeefmlelJe ceW Dee³eWies, pees GhepeeT

neWies~

Ssmee ner peue-hueeJeve Üehej kesÀ Deeefo ceW Yeer neslee nw, peye osJelee³eW Jeece ceeie& ceW peeles nQ, efpemeceW owJeer meY³elee kesÀ DeJeMes<e Yeer YetieYe&

ceW mecee peeles nQ Deewj veF& meY³elee pevce neslee nw~

mLeehevee ceW oes ÒekeÀej keÀer mLeehevee nw - SkeÀ nw Deelcee kesÀ Deemegjer mebmkeÀejeW keÀes yeouekeÀj owJeer mebmkeÀej yeveeves keÀer Òeef¬eÀ³ee,

pees keÀefue³egie kesÀ Deefvlece 75 Je<eeX ceW nesleer nw Deewj otmejer nw efJeée kesÀ mLetue veJe-efvecee&Ce keÀer Òeef¬eÀ³ee pees mele³egie kesÀ Deeefo kesÀ 25 Je<eeX ceW nesleer nw~

``³en lees mecePe nw efkeÀ Deiej mLeehevee keÀer lew³eejer keÀce nw, lees efJeveeMe keÀer lew³eejer kewÀmes nesieer Fve oesveeW keÀe Deeheme ceW mecyevOe nQ?

mece³e hej lew³eej nes ner pee³eWies, ³en mecePevee Yeer jeBie nw~'' De.yeeheoeoe 23.1.74

``Deepe yeeheoeoe Deheves leerve ÒekeÀej kesÀ ye®®eeW keÀe heesleecesue osKe jns Les~ SkeÀ cegKe JebMeeJeueer ye´eïeCe... otmejs meoe cemle jnves Jeeues

YekeÌle Deewj leermejs hegjeveer ogefve³ee keÀes heefjJele&ve kesÀ efveefceÊe yeves ngS ³eeoJe... YekeÌle DeLee&led DeuhekeÀeue keÀer Òeeefhle ceW KegMe... ³eeoJe

mesvee keÀe keÀe mecee®eej... keÌJes½eve ceeke&À nw - DeejcYe keÀewve keÀjs, ceQ keÀªB ³ee Jen keÀjs, Deye keÀjW ³ee keÀye keÀjW, FmekeÀer efjpeuì ke̳ee

nesieer?... ®eewLee keÌJes½eve - ³en meye keÀjeves Jeeuee keÀewve?... Fvlepeece nw uesefkeÀve Gme meskeÀC[ keÀer ÒesjCee kesÀ Fvlepeej ceW nQ... ÒesjCee

uesves Jeeues lees lew³eej nQ uesefkeÀve ÒesjCee osves JeeueeW keÀe ke̳ee neue nw?'' De.yeeheoeoe 2.02.76

``efmeef×-mJeªhe ve yeveves keÀe keÀejCe YeeJevee yeoue keÀj keÀecevee nes peevee nw~ FmeefueS heg©<eeLe& pJeeueeªhe veneR yevelee nw~ ye´eïeCeeW keÀe

pJeeueeªhe efJeveeMe pJeeuee keÀes ÒeppJeefuele keÀjsiee... lees Deheveer Meeve mes hejsMeeve DeelceeDeeW keÀes Meeveefle Deewj ®ewve keÀe Jejoeve oes~''

De.yeeheoeoe 2.02.76

``meJe&MeefkeÌleceeve meeLeer nesles ngS Yeer J³eLe& mebkeÀuhe Glhevve nesvee - GmekeÀes ke̳ee keÀnWies? Ssmes J³eLe& mebkeÀuhe meceehle keÀj efpeme mLeehevee

kesÀ keÀe³e& kesÀ efveefceÊe nes...Deheveer ueieve keÀer Deefive keÀes leerJe´ keÀjes~ efpeme ueieve keÀer Deefive mes ner efJeveeMe keÀer Deefive leerJe´ ieefle keÀe

mJeªhe OeejCe keÀjsieer~ Deheves j®es ngS DeefJeveeMeer %eeve ³e%e, efpemekesÀ efveefceÊe ye´eïeCe yeves ngS nes, Fme ³e%e ceW henues mJe³eb keÀer meJe&

keÀcepeesefj³eeW Je keÀefce³eeW keÀer Deengefle [euees~ leYeer meejer hegjeveer ogefve³ee keÀer Deengefle heæ[ves kesÀ yeeo meceeefhle nesieer~''

De.yeeheoeoe 8.02.75 mLeehevee, efJeveeMe Deewj heeuevee kesÀ mecyevOe keÀe jepe

pees mLeehevee keÀjlee nw, Jener heeuevee Yeer keÀjlee nw~ otmejs Oece&-mLeehekeÀeW kesÀ efueS Yeer yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ Jes Deheves Oece& keÀer

mLeehevee keÀjles nQ lees efYevve veece-ªhe-osMe-keÀeue ceW GvekeÀes ner Gme Oece& keÀer heeuevee Yeer DeJeM³e keÀjveer nw~

``pees mLeehevee keÀjles nQ, efHeÀj heeuevee Yeer Jes ner keÀjWies~ mLeehevee kesÀ mece³e keÀe veece, ªhe, osMe, keÀeue Deueie nw Deewj heeuevee keÀe veece,

ªhe, osMe, keÀeue Deueie nw... ³en lees SkeÀ yeehe keÀe ner keÀece nw, pees Fme meejer me=efä keÀes nsue mes nsefJeve yeveeles nQ... peye meYeer keÀe

Devle neslee nw, leye ceQ Deelee ntB, meYeer keÀes %eeve mes heej ues peelee ntB~ ceQ DeekeÀj Fve ye®®eeW kesÀ Üeje keÀe³e& keÀjelee ntB~ yeehe meyekeÀes meeLe

ues peeles nQ~'' mee.yeeyee 31.5.04 efjJee. mJe-heefjJele&ve mes efJeée-heefjJele&ve keÀe je]pe / mJe-keÀu³eeCe mes efJeée-keÀu³eeCe keÀe jepe

J³eefä mes meceefä keÀe efme×evle nw DeLee&le mJe-heefjJele&ve mes ner efJeée keÀe heefjJele&ve mecYeJe nw~ J³eefä mes meceefä DeLee&led J³eefkeÌle

kesÀ heefjJele&ve mes meejs mebmeej keÀe heefjJele&ve nesiee~ FmeefueS yeeyee ves keÀne keÀye otmejeW keÀes veneR osKees, Deheves keÀes osKees~ pewmee keÀce& ceQ

keÀªBiee, cegPes osKe Deewj Yeer keÀjWies~ SkeÀ-SkeÀ mes ner heefjJeej, heefjJeej mes meceepe Deewj meceepe mes veiej, veiej mes osMe Deewj osMe kesÀ

heefjJele&ve mes efJeée-heefjJele&ve efveef½ele ner nesiee~ pees Yeer mebmeej ceW ceneve heg©<e ngS nQ, Jes henues DekesÀues ner ®eues nQ, GvekeÀes osKekeÀj

meceepe Deewj osMe GvekesÀ heerís ®euee nw~ Deheves h³eejs ye´ïee yeeyee ves Yeer henues DekesÀues ner keÀoce Deeies yeæ{e³ee Deewj mecehe&Ce efkeÀ³ee efHeÀj

GvekeÀes osKekeÀj Deewj Yeer Deeies Dee³es Deewj Fleves yeæ[s ³e%e keÀer mLeehevee ngF&, efJeée heefjJele&ve keÀer efoMee ceW Deeies yeæ{lee pee jne nw~

keÀneJele nw - nce yeoueWies lees peie yeouesiee DeLee&led mJe-heefjJele&ve mes ner efJeée-heefjJele&ve nesiee, FmeefueS yeeyee meowJe keÀnles nQ

otmejs keÀes yeoueves mes henues Deheves keÀes yeouees~

mJe-heefjJele&ve ner mJe-keÀu³eeCe nw Deewj mJe-keÀu³eeCe mes ner efJeée-keÀu³eeCe keÀe keÀe³e& nes mekeÀlee nw~ pees osn Deewj osn kesÀ

mecyeefvOe³eeW kesÀ keÀu³eeCe keÀer ef®evlee keÀjles nQ, Jen ³eLeeLe& ceW mJe-keÀu³eeCe nw ner veneR~ mJe-keÀu³eeCe Jeeueer Deelcee efJeée-keÀu³eeCe kesÀ

keÀe³e& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀleer~

``Deheves keÀes heefjJele&ve ceW ueeles-ueeles me=efä keÀe Yeer heefjJele&ve nes pee³esiee ke̳eeWefkeÀ Deheves heefjJele&ve kesÀ DeeOeej mes ner me=efä keÀes heefjJele&ve

ceW ueeves keÀe keÀe³e& keÀj mekeWÀies... meowJe ³en mce=efle jns efkeÀ nceejs nj mebkeÀuhe kesÀ heerís efJeée-keÀu³eeCe keÀe mecyevOe nw~''

De.yeeheoeoe 2.8.73

``DeYeer nce #eerjKeC[ nes jns nQ~ Gme lejHeÀ efove-Òeefleefove ueveheeveer nesles peeles nQ~ Deeheme ceW ueæ[keÀj Kelce nesves Jeeues nQ... hegjeveer

ogefve³ee hetjer nesleer nw, veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee nes jner nw~ veF& mees hegjeveer Deewj hegjeveer mees veF& efHeÀj yevesieer~'' mee.yeeyee 20.5.05 efjJee. ``DeefOekeÀejer DeLee&le efJeée-keÀu³eeCekeÀejer Deewj efJeée kesÀ jep³e DeefOekeÀejer... oesveeW DeefOekeÀejeW keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS efJeMes<e mJe

heefjJele&ve keÀer MeefkeÌle ®eeefnS... henuee heefjJele&ve - ceQ Mejerj veneR Deelcee ntB... otmeje heefjJele&ve - ceQ efkeÀmekeÀe ntB, meJe& mecyevOe efkeÀmemes

nQ, meJe& Òeeefhle³eeb efkeÀmemes nQ~ henues osn keÀe heefjJele&ve, efHeÀj osn kesÀ mecyevOe keÀe heefjJele&ve, efHeÀj mecyevOe kesÀ DeeOeej hej Òeeefhle³eeW keÀe

heefjJele&ve~ Fme heefjJele&ve keÀes ner menpe ³eeo keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 31.12.70

``pees efJeMes<elee³eW yeehe keÀer nQ, ke̳ee Jes Deheves ceW DevegYeJe keÀjles nes? ®eej meypeskeÌìdme kesÀ ÒeceeCe ®eej efJeMes<elee³eW nQ - vee@uespeHegÀue,

hee@JejHegÀue, mee|JemeSyegue Deewj efyuemeHegÀue... SkeÀ nw mesuHeÀ-mee|Jeme Deewj otmejer nw efJeée-keÀu³eeCe kesÀ Òeefle mee|Jeme~ oesveeW keÀe yewuesvme

®eeefnS~ ... pewmes Deewj huesvme yeveeles nes, Jewmes Deheveer Gvveefle kesÀ Òeefle Yeer keÀesF& efJeMes<e huesve ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueevee ®eeefnS... hee@JejHegÀue

ve nesves kesÀ keÀejCe vee@uespe keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW veneR keÀj heeles nes~'' De.yeeheoeoe 17.5.73

``DeYeer Leesæ[s mece³e ceW meejer efJeée keÀer DeelceeDeeW keÀes mevosMe osves, %eeve Deewj ³eesie keÀe heefj®e³e os yeehe keÀer hen®eeve keÀjeves keÀe keÀle&J³e

keÀjvee ner nw, meeLe-meeLe Fme Òeke=Àefle keÀes Yeer heeJeve yeveevee nw, leye ner efJeée heefjJele&ve nesiee~'' De.yeeheoeoe 25.5.73

``SkeÀ lees `mee#eeled yeehe-cetle&' Deewj otmeje `mee#eer Deewj mee#eelkeÀej-cetle&', peye lekeÀ ³en oesveeW cetle& ve yeveeR nQ, leye lekeÀ meejs efJeée keÀe

heefjJele&ve Leesæ[s mece³e ceW keÀj veneR hee³eWies... pewmes Jen mìspe Deewj mheer®e lew³eej keÀjles nes, Jewmes ner DeehekeÀes Deheveer efmLeefle keÀer mìspe

lew³eej keÀjveer heæ[s~'' De.yeeheoeoe 25.5.73

``F&éejer³e h³eej ®egcyekeÀ kesÀ meceeve mJele: ner meceerhe ues peelee nw~ FmekeÀes keÀnles nQ F&éejer³e mvesn keÀe Òel³e#e HeÀue... F&éejer³e mvesn

heefjJele&ve keÀe HeÀeGC[sMeve nw DeLeJee peerJeve heefjJele&ve keÀe yeerpe mJeªhe nw... heefjJele&ve keÀe yeerpe HeÀue peªj efoKeelee nw~ efmeHe&À keÀesF&

HeÀue peuoer efvekeÀuelee nw Deewj keÀesF& HeÀue mece³e hej efvekeÀueelee nw~'' De.yeeheoeoe 1.10.87

``Deiej mJe³eb keÀes meJe& lejHeÀ mes mecesì keÀj SJej-js[er yevee³ee lees DeehekesÀ SJej-js[er yeveves mes efJeveeMe Yeer js[er nes pee³esiee~ peye Deeie

ÒepJeefuele keÀjves Jeeues ner Meerleue nes yew" peeJeWies lees Deeie ke̳ee nesieer? lees Deeie ceO³ece heæ[ pee³esieer vee? FmeefueS Deye pJeeueeªhe nes

Deheves SJej-js[er yeveves kesÀ hee@JejHegÀue mebkeÀuhe mes efJeveeMe pJeeuee keÀes lespe keÀjes~'' De.yeeheoeoe 3.02.74

``peye lekeÀ Deehe pJeeuee©he ve yeves, leye lekeÀ FMeeje veneR keÀj mekeÀles~ Fmeefue³es Deye mJe³eb keÀer lew³eejer kesÀ meeLe-meeLe efJeée kesÀ

heefjJele&ve keÀer Yeer lew³eejer keÀjes~ ³en nw DeehekeÀe ueemì keÀle&J³e ke̳eeWefkeÀ ³ener MeefkeÌle mJe©he keÀe keÀle&J³e nw~'' De.yeeheoeoe 3.02.74 ``Deehe efJeMes<e Deelcee³eW ve³es efJeée kesÀ DeeOeejcetle&, hetp³eveer³e Deelcee³eW nes... DeehekeÀer ®eæ{leer keÀuee lees efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw

Deewj Deehe efiejleer keÀuee ceW Deeles nes lees mebmeej keÀer Yeer efiejleer keÀuee nesleer nw~ Deehe heefjJele&ve nesles nes lees efJeée Yeer heefjJele&ve neslee nw~''

De.yeeheoeoe17.10.87

``mechetCe& efve½e³e yegef× Deheves efJeée-heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW efove-jele efyepeer jnWies... meJe& ye´eïeCeeW kesÀ Devoj jnce keÀer YeeJevee, efJeée-

keÀu³eeCe keÀer YeeJevee, meJe& DeelceeDeeW ogKeeW mes ígæ[eves keÀer MegYe keÀecevee³eW peye lekeÀ efoue mes Glhevve veneR neWieer leye lekeÀ efJeée-heefjJele&ve

©keÀe ngDee nw~'' De.yeeheoeoe 23.10.75

``ìer®ej ves ìer®ejheve keÀe veMee jKee lees ©neveer veMee veneR jnsiee~ ³en veMee Yeer yee@[erkeÀevmeme nw~ ©neveer veMee nw- ceQ efJeée-keÀu³eeCekeÀejer

yeehe keÀer men³eesieer Deelcee ntB~ keÀu³eeCe leye keÀj mekeWÀies, peye mJe³eb mechevve neWies~'' De.yeeheoeoe 11.10.75

``efJeée keÀes heefjJee|lele keÀjves Jeeues keÀes henues mJe³eb keÀes heefjJee|lele keÀjvee heæ[s~ meowJe ³en mees®ees efkeÀ peye ceQ ntB ner efJeée keÀes heefjJele&ve

keÀjves kesÀ efveefceÊe, lees mJe³eb keÀes heefjJele&ve keÀjvee ke̳ee yeæ[er yeele nw? lees HeÀewjve ner heefjJele&ve keÀjves keÀer MeefkeÌle Dee pee³esieer~ `kewÀmes

nesiee, ke̳ee nesiee, nesiee Je veneR nesiee?' ³en keÌJes½eve veneR G"siee~'' De.yeeheoeoe 9.02.75

``mJe-heefjJele&ve mes ner efJeée-heefjJele&ve mecYeJe nw... mJe-heefjJele&ve kesÀ efyevee efJeée-heefjJele&ve kesÀ keÀe³e& ceW efoue-hemevo meHeÀuelee veneR

nesleer nw ke̳eeWefkeÀ ³en DeueewefkeÀkeÀ F&éejer³e mesJee SkeÀ ner mece³e hej leerve ÒekeÀej keÀer mesJee keÀer efmeef× nw~ Jen leerve ÒekeÀej nQ - Je=efÊe,

Jee³eye´sMeve Deewj JeeCeer~'' De.yeeheoeoe 2.11.87

``mJe-heefjJele&ve keÀe cetue DeeOeej SkeÀ efJeMes<e MeefkeÌle keÀer keÀceer nw, Jen efJeMes<e MeefkeÌle nw cenmetmelee keÀer MeefkeÌle~ keÀesF& Yeer heefjJele&ve keÀe

menpe DeeOeej cenmetmelee-MeefkeÌle nw... cenmetmelee ner DevegYeJe keÀjeleer nw Deewj peye DevegYeJe neslee nw leye ner heefjJele&ve neslee nw~''

De.yeeheoeoe 2.11.87

``Deheves mJeYeeJe Deewj mebmkeÀej keÀes meskeÀC[ ceW heefjJele&ve keÀj mekeÀles nes? Deheveer Deelcee kesÀ efkeÀmeer Yeer mecheke&À keÀes meskeÀC[ ceW

heefjJele&ve keÀj mekeÀles nes? Deheves mebkeÀuhe keÀes meskeÀC[ ceW, J³eLe& mes meceLe& ceW heefjJele&ve keÀj mekeÀles nes? Deheves hegª<eeLe& keÀer jHeÌleej keÀes

meskeÀC[ ceW meeOeejCe mes leerJe´ keÀj mekeÀles nes?... FmekeÀes keÀneB peelee nw heefjJele&ve MeefkeÌle~'' De.yeeheoeoe 13.9.75

¢efä-Je=efÊe Deewj me=efä heefjJele&ve keÀe jepe hejceelcee DeekeÀj me=efä keÀe heefjJele&ve keÀjles nQ~ me=efä heefjJele&ve keÀe DeeOeej nw ceveg<³eeW keÀer ¢efä-Je=efÊe keÀe heefjJele&ve~ hejceelcee

%eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀer ¢efä keÀes heefjJele&ve keÀjles nQ DeLee&led osneefYeceeveer mes osner-DeefYeceeveer yeveeles nQ DeLee&led mel³e %eeve oskeÀj owefnkeÀ

¢efä mes DeeeflcekeÀ ¢efä yevee osles nQ, efpememes mebkeÀuhe ®esvpe neslee nw Deewj mebkeÀuhe mes Je=efÊe ®esvpe nesleer nw, efpemekeÀe ÒeYeeJe JeeleeJejCe

Deewj Dev³e DeelceeDeeW hej Yeer heæ[lee nw~ hejceelcee nceejer ¢efä-Je=efÊe keÀes heefjJele&ve keÀjves ceW nceejer ceoo keÀjlee nw Deewj ncekeÀes Dev³e

DeelceeDeeW keÀer ¢efä-Je=efÊe heefjJele&ve keÀjves keÀer mesJee oslee nw~ Fme ÒekeÀej ¢efä-Je=efÊe heefjJele&ve mes ner veF& mele³egieer me=efä keÀe efvecee&Ce neslee

nw~ ³es je]pe Deewj efJeefOe-efJeOeeve Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw~

``keÀneJele nw efkeÀ ¢efä mes me=efä yevesieer... DeeeflcekeÀ ¢efä yeveeveer nw... efpemekeÀes osKeles nes, Jen DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efoKeeF& os... ¢efä

yeoue ieF& lees keÀye OeesKee veneR osieer~'' De.yeeheoeoe 6.08.70

``pees Deheveer Je=efÊe ceW nesiee, Jewmee Dev³e DeehekeÀer ¢efä mes osKeWies... me=efä ve yeoueves keÀe keÀejCe nw ¢efä keÀe ve yeouevee Deewj ¢efä ve

yeoueves keÀe keÀejCe nw Je=efÊe keÀe ve yeouevee~'' De.yeeheoeoe 6.08.70

``ve³eveeW keÀer ¢efä Üeje Gve DeelceeDeeW keÀer ¢efä, Je=efÊe, mce=efle Deewj ke=ÀefÊe ®esvpe keÀj oes~ ceefmle<keÀ Üeje Deheves Je meYeer kesÀ mJeªheeW keÀe

mheä mee#eelkeÀej keÀjeDees, ®esnjs Üeje Jele&ceeve Þesÿ heespeerMeve Deewj YeefJe<³e heespeerMeve keÀe mee#eelkeÀej keÀjeDees~ Deheves Þesÿ mebkeÀuhe

Üeje Dev³e DeelceeDeeW kesÀ J³eLe& mebkeÀuheeW Je efJekeÀuheeW keÀes... Meg× mebkeÀuheeW ceW heefjJee|lele keÀj [euees~'' De.yeeheoeoe 25.5.73

``Je=efÊe ®eb®eue Jee meeOeejCe nesves keÀe keÀejCe nw efkeÀ pees Deeves mes henuee Je´le uesles nes Jee Òeefle%ee keÀjles nes, Gmemes veer®es Dee peeles nes~

henuee-henuee Je´le nw - ceve, JeeCeer, keÀce& ceW heefJe$e jnWies~ otmeje Je´le nw - SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&... Je´le keÀes nukeÀe keÀjves mes ner Je=efÊe

®eb®eue nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 6.08.72

``efpevekeÀes jeKeer yeebOeles nes, Jen heefJe$e yeveles nQ Jee Je´le uesles nQ?... yeebOeves JeeueeW keÀer cevmee ceW DeheefJe$elee Dee peeleer nw~ Fme keÀejCe

efpeleveer yeebOeves Jeeues ceW keÀceer nw, lees efpevekeÀes yeebOeles nes, GvekesÀ Thej Yeer Flevee DeehekeÀer heefJe$elee kesÀ DeekeÀ<e&Ce keÀe ÒeYeeJe veneR heæ[lee

nw~'' De.yeeheoeoe 6.08.72

``Deiej Deehe Þesÿ Je=efÊe ceW efmLele nes lees keÀesF& Yeer Jee³egceC[ue-Jee³eye´sMeve Deeefo DeehekeÀes [ieceie keÀjles mekeÀles nQ ke̳ee? Je=efÊe mes ner

Jee³egceC[ue yevelee nw~ Deiej DeehekeÀer Je=efÊe Þesÿ nw lees Je=efÊe kesÀ DeeOeej mes Jee³egceC[ue keÀes Meg× yevee mekeÀles nes~''

De.yeeheoeoe 6.08.72

``mce=efle DeLee&led Je=efÊe yeoueves mes keÀce& Yeer yeoue peelee nw~ keÀce& keÀe DeeOeej nw Je=efÊe~ Je=efÊe mes ner heefJe$e-DeheefJe$e yeveles nQ... peye SkeÀ

yeehe mes meJe& mecyevOe keÀer Òeeefhle keÀer efJemce=efle nesleer nw leye ner Je=efÊe ®eb®eue nesleer nw... pewmeer cegPe efveefceÊe yeveer ngF& Deelcee keÀer Je=efÊe

nesieer, Jewmee Jee³egceC[ue yevesiee~'' De.yeeheoeoe 26.10.71

``mce=efle Jee Je=efÊe ceW meoe Dehevee efveJee&CeOeece Deewj efveJee&Ce efmLeefle jnveer ®eeefnS Deewj ®eefj$e ceW efvecee&ve~ lees efvecee&Ce, efvecee&ve Deewj

efveJee&Ce- ³en leerveeW ner mce=efle ceW jnves mes ®eefj$e, keÀle&J³e Deewj efmLeefle leerveeW ner meceLe&Jeeve nes peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 26.10.71

``Jee³egceC[ue kewÀmes yeve mekeÀlee nw ? Je=efÊe mes Jee³egceC[ue yevelee nw... Jee³egceC[ue keÀe HeÀeGC[sMeve nw Je=efÊe~ Je=efÊe³eeW keÀes peye lekeÀ

hee@JejHegÀue veneR yevee³ee, leye lekeÀ Jee³egceC[ue ceW ©neefve³ele veneR Dee mekeÀleer Deewj mee|Jeme ceW pewmeer Je=ef× ®eenles Jen nes veneR mekeÀleer~''

De.yeeheoeoe 9.10.71

``¢efä mes me=efä yeoueleer nw~ ³en Yeer DeYeer keÀneJele nw~ kewÀmeer Yeer leceesiegCeer Je jpeesiegCeer Deelcee³eW Dee³eW uesefkeÀve Deheveer meleesiegCeer ¢efä

mes GvekeÀer me=efä, GvekeÀer efmLeefle yeoue pee³es, GvekeÀer Je=efÊe yeoue pee³es~'' De.yeeheoeoe 20.5.71

``pewmes mLetue ves$eeW kesÀ vewve-®ewve, jemlee ®eueles ngS Deelcee keÀes Yeer Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀj uesles nQ, Ssmes ner ³en lekeÀoerj keÀer

lemJeerj Yeer meJe& DeelceeDeeW keÀes Deheveer ©neveer ¢efä Je meoe mce=efle Deewj Je=efle mes Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele pe©j keÀjleer nw~''

De.yeeheoeoe 18.7.74

``Je=efle Deewj mce=efle oesveeW ner hegª<eeLe& ceW Deeies yeæ{ves ceW men³eesieer nesles nQ~ mce=efle yeveleer nQ mebie mes Deewj Je=efle yeveleer nw JeeleeJejCe Je

Jee³egceC[ue mes~... lees Deehe ueesieeW keÀes Dece=leJesues mes ueskeÀj jele lekeÀ meeje efove ³ener Þesÿ mebie nQ, MegOo JeeleeJejCe nw Deewj Meevle

Jee³egceC[ue nw~... lees mce=efle Deewj Je=efle menpe ner Þesÿ nes mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 20.2.74

``Ssmeer Deheveer Þesÿ Je=efÊe yeveeDees pees kewÀmee Yeer efJekeÀejer, heeflele DeehekeÀer Je=efÊe kesÀ Jee³egceC[ue mes heefjJele&ve nes pee³es~ ... Je=efÊe yeoue

ieF& nw? mechevve heefJe$elee, ³en me®®ee-me®®ee Je´le uesvee Jee Òeefle%ee keÀjvee~'' De.yeeheoeoe 7.03.05

``pewmes ceues®í Yeespeve keÀer yeoyet mecePe ceW Dee peeleer nw, Jewmes ceues®í mebkeÀuhe ªheer Deenej mJeerkeÀej keÀjves Jeeueer DeelceeDeeW kesÀ

Jee³eye´sMeve mes yegef× ceW mheä ìeE®eie nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 28.10.1975

``Ssmeer h³egefjìer keÀer heme&vewefueìer nes efkeÀ pees cemlekeÀ Üeje Meg× Deelcee Deewj meleesÒeOeeve Deelcee efoKeeF& os DeLee&led DevegYeJe keÀj mekesÀ,

ve³eveeW Üeje YeeF&-YeeF& keÀer Je=efÊe DeLee&led Meg×-Þesÿ Je=efÊe Üeje Jee³egceC[ue Je Jee@³eye´sMeve heefjJee|lele keÀj mekeÀes~... Ssmeer je@³euìer Deewj

heme&vewefueìer mJe³eb ceW Òel³e#e ªhe ceW ueeDees~'' De.yeeheoeoe 5.02.75

jece Deewj jeJeCe keÀe jepe / jeJeCe kesÀ ome MeerMe keÀe jepe

Keeme Yeejle ceW Deewj Deece meejer ogefve³ee ceW jece-jeJeCe keÀe iee³eve lees keÀjles nQ hejvleg jece keÀewve nw Deewj jeJeCe keÀewve nw, Fme

mel³e keÀe %eeve efkeÀmeer keÀes veneR Yeer veneR nw, pees DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj DeelceeDeeW jeJeCe keÀer pesue mes cegkeÌle keÀjkesÀ jecejep³e

ceW ®eueves kesÀ efueS DeeJeeÚ keÀj jns nQ~ jece hejceefhelee hejceelcee efMeJe keÀe ÒeleerkeÀ nw~ jece Meyo oes YeeJe-DeLe& mes ³eeo efkeÀ³ee peelee nw~

SkeÀ jece hejceelcee keÀe ÒeleerkeÀ nw Deewj otmeje jece $eslee keÀe jepee neslee nw~ jece hejceelcee meerlee ªheer DeelceeDeeW keÀes heeb®e efJekeÀejeW kesÀ

yevOeve mes cegkeÌle keÀjles nQ, FmeefueS Deelcee³eW jece hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nQ~ otmeje jece pees $eslee keÀe jepee yevelee nw, Jen Fme

jepe³eesie keÀer heæ{eF& ceW HesÀue nesves DeLee&led keÀce ceekeÌme& uesves kesÀ keÀejCe $eslee keÀe jepee yevee, mele³egie keÀe cenejepee veneR yeve mekeÀe~

DeveefYe%elee kesÀ keÀejCe ceveg<³eeW oesveeW jece keÀes SkeÀ mecePe efue³ee nw~ JeemleJe ceW pewmes mele³egie keÀer ieÎer keÀe veece ue#ceer-veeje³eCe nw, Jewmes

ner $eslee keÀer ieÎer keÀe veece meerlee-jece nw~

efJe<Ceg ®elegYeg&pe kesÀ meceeve ner jeJeCe DeheefJe$e ³egieue mJeªhe keÀe ÒeleerkeÀ nw - Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee

nw~ jeJeCe keÀesF& uebkeÀe keÀe jepee veneR Lee yeefukeÀ meejer ogefve³ee ner uebkeÀe nw Deewj meejer ogefve³ee ceW jeJeCe keÀe jep³e nw~ ome MeerMe Jeeuee

keÀesF& ceveg<³e ve ngDee nw Deewj ve nes mekeÀlee nw~ 5 efJekeÀej heg©<e ceW Deewj 5 efJekeÀej ðeer kesÀ efceueekeÀj ome MeerMe Jeeuee jeJeCe efoKee³ee

ie³ee nw~ jeJeCe keÀes yengle efJeÜeve efoKeeles nQ, efHeÀj Yeer GmekesÀ Thej ieOes keÀe MeerMe Yeer efoKeeles nQ~ jeJeCe keÀer veeYeer ceW Dece=le efoKeeles

nQ, pees Fme yeele keÀe ÒeleerkeÀ nw efkeÀ ³es efJekeÀej menpe veneR cejles nQ, efHeÀj-efHeÀj efpevoe nes peeles nQ, FmeefueS jeJeCe hej peerle heeves kesÀ

DeefYeuee<eer heg©<eeLeea keÀes meowJe me®esle jnvee ®eeefnS Deewj Devle lekeÀ heg©<eeLe& ceW {eruee veneR nesvee ®eeefnS~

``efkeÀmekeÀes Yeer ve cesjer hen®eeve nw, ve ye´ïee, efJe<Ceg, MebkeÀj keÀer, ve ue#ceer-veeje³eCe, ve jece-meerlee keÀer hen®eeve nw~... efJe<Ceg keÀes ®eej

Yegpee³eW, jeJeCe keÀes ome MeerMe efoKeeles nQ~ ³en ke̳ee nw, efkeÀmekeÀes Yeer helee veneR nw~ yeehe ner DeekeÀj meejs Jeu[& kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer

vee@uespe osles nQ~'' mee.yeeyee 7.2.05 efjJee. ``yeehe DeekeÀj jeJeCe keÀer pesue mes ígæ[eles nQ~ DeYeer jeJeCe keÀe jep³e nw, heeflele jep³e pees DeeOeekeÀuhe mes Megª ngDee ngDee nw~ jeJeCe kesÀ

10 MeerMe efoKeeles, efJe<Ceg keÀes 4 Yegpee efoKeeles nQ~ ... ³en lees ÒeJe=efÊe ceeie& efoKee³ee peelee nw~'' mee.yeeyee 8.2.05 efjJee. ``jece ves Yeer keÀce ceekeÌme& efueS nQ leye lees #eef$e³e efoKee³ee nw~ ³en Yeer keÀesF& mecePeles veneR efkeÀ jece keÀes Oeveg<e-JeeCe ke̳eeW efoKee³ee nw~

Þeerke=À<Ce keÀes mJeoMe&ve ®e¬eÀ efoKee³ee nw~'' mee.yeeyee 2.2.05 efjJee. ``Deelcee efJekeÀejer ceeie& ceW peeleer ner leye nw, peye jeJeCejep³e Megª neslee nw~ mele³egie ceW jeJeCejep³e ner veneR lees efJekeÀej nes kewÀmes

mekeÀlee~ JeneB nw ner ³eesieyeue~ Yeejle keÀe jepe³eesie ceMentj nw~... SkeÀ yeej ef®eefvce³eevevo keÀn os efkeÀ me®eceg®e Yeejle keÀe Òee®eerve

jepe³eesie efmeJeeS ye´ïeekegÀceeefj³eeW kesÀ keÀesF& efmeKeuee veneR mekeÀles, lees yeme~ hejvleg Ssmee keÀe³eoe veneR nw pees DeYeer ³en DeeJeepe nes~''

mee.yeeyee 20.9.04 efjJee. ``yeehe kesÀ yeveles nQ lees cee³ee mes ³eg× ®eueleer nw~ ³eg× nesves mes ì^sìj yeve heæ[les nQ~ jeJeCe kesÀ Les, jece kesÀ yeves, efHeÀj jeJeCe jece kesÀ ye®®eeW

hej peerle henve Deheveer lejHeÀ ues peelee nw~ ... efHeÀj ve JeneB kesÀ jnles Deewj ve ³eneB kesÀ jnles nQ~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``DeYeer nce heje³es jep³e ceW nQ~ ... Deeies nce jeJeCe jep³e keÀes Dehevee jep³e mecePe yew"s Les~ ³en Yetue ie³es efkeÀ henues nce jecejep³e ceW

Les, 84 kesÀ ®e¬eÀ ceW Deeves mes jeJeCe jep³e ogKe ceW DeekeÀj heæ[s nQ, ogKe ceW DeekeÀj heæ[s nQ~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. ``jeJeCe meejer ogefve³ee keÀe Deece Deewj Yeejle keÀe Keeme ogMceve nw, FmeefueS jeJeCe keÀes peueeles jnles nQ~ ... legce ner Tb®e ®eæ{les nes efHeÀj

legce ner veer®es efiejles nes~ efMeJe-pe³eefvle Yeer Yeejle ceW ner nesleer nw lees jeJeCe-pe³eefvle Yeer Yeejle ceW ner nesleer nw~''

mee.yeeyee 20.11.04 efjJee. Q. jeJeCe jep³e ke̳ee nw, efpemekesÀ keÀejCe Deelcee efJekeÀej ceW ®eueer peeleer nw?

Q. jeJeCe jep³e kesÀ keÀejCe Deelcee efJekeÀej ceW peeleer nw ³ee Deelcee kesÀ efJekeÀej ceW peeves mes jeJeCe jep³e Megª neslee nw?

A. osneefYeceeve ner jeJeCe nw, efpemekesÀ Deeves mes Deelcee Jeece ceeie& DeLee&led efJekeÀej ceW ®eueer peeleer nw~ keÀece efJekeÀej ceW peeves mes Deelcee

ogKeer nes peeleer nw~ Depej-Decej Deelcee Yeer keÀece efJekeÀej kesÀ keÀejCe ce=l³eg-ogKe keÀes menve keÀjleer nw~ keÀece efJekeÀej Deelcee kesÀ ogKe keÀe

cetue keÀejCe nw~ keÀece efJekeÀej ner jeJeCejepe keÀer cegK³e hen®eeve nw DeLee&led $eslee³egie kesÀ Devle ceW Yeue Deelcee keÀer ®eej keÀuee³eW keÀce nes

peeleer nQ hejvleg Gme mece³e lekeÀ jeJeCejep³e veneR keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee keÀece-efJekeÀej ceW veneR peeleer nw~ Üehej kesÀ DeejcYe nesles

ner DeeeflcekeÀ MeefkeÌle hej osneefYeceeve neJeer nes peelee nw efpemekesÀ keÀejCe Deelcee keÀece-efJekeÀej ceW peeleer nw Deewj JeneB mes ner jeJeCe jep³e

³ee veke&À Megª neslee nw, pees keÀefue³egie kesÀ Devle lekeÀ jewjJe veke&À yeve peelee nw ke̳eeWefkeÀ JeneB meYeer Deelcee³eW keÀece kesÀ JeMeerYetle nes peeleer

nQ~ Üehej ceW keÀece peneB mevleeveeslheefÊe keÀe meeOeve Lee, JeneR keÀefue³egie kesÀ Devle ceW keÀece-Jeemevee ceveesjbpeve keÀe SkeÀ meeOeve yeve peelee nw~

``yeehe keÀye Guìer cele veneR oWies~ meccegKe DeekeÀj Þeercele osles nQ~ Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ jeJeCe keÀesF& ®eerpe nw, pees keÀesF& keÀer yegef× ceW yew"

cele osles nQ~ ³en meYeer [^ecee ceW vetBOe nw~ ceveg<³e efyeukegÀue ner heeflele yeve peeles nQ cee³ee kesÀ keÀejCe~ legce peeveles nes - nce osJelee yeveWies,

efHeÀj heeflele yevevee Megª keÀjWies~'' mee.yeeyee 20.4.73 efjJee. kegÀcYekeÀjCe keÀe jepe

kegÀcYekeÀjCe kesÀ efueS jecee³eCe ceW iee³eve nw efkeÀ kegÀcYekeÀjCe 6 ceeme meeslee Lee Deewj 6 ceeme peeielee Lee hejvleg Jen kegÀcYekeÀjCe

keÀewve nw, FmekesÀ efJe<e³e ceW kegÀí Yeer helee veneR Lee~ DevOeÞe=×e mes ceeveles jnles Les~ FmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& DeYeer helee heæ[e nw efkeÀ nce DeeOee

keÀuhe %eeve ceeie& efove ceW peeieles nQ Deewj DeeOee keÀuhe YeefkeÌle ceeie& jele ceW De%eeve veeRo ceW meesles nQ Deewj mebiece³egie hej hejceelcee DeekeÀj

De%eeve veeRo mes peieeles nQ efHeÀj Yeer pees veneR peeieles, %eeve keÀes SkeÀ keÀeve mes megvekeÀj otmejs mes efvekeÀeue osles Jes kegÀcYekeÀjCe ner nQ DeLee&led

Ieæ[s ceW DeeJeepe keÀjes lees Jen peæ[ Ieæ[e ke̳ee megvesiee!

``kegÀcYekeÀjCe keÀer veeRo ceW meYeer mees³es ngS nQ, efHeÀj yeehe DeekeÀj peieeles nQ~ DeYeer legce ye®®eeW keÀes peiee³ee nw Deewj meye mees³es heæ[s nQ~ legce

Yeer kegÀcYekeÀjCe keÀer Deemegjer veeRo ceW mees³es ngS Les~ yeehe ves DeekeÀj peiee³ee nw~... FmekeÀes keÀne peelee nw De%eeve veeRo~''

mee.yeeyee 24.12.04 efjJee. Yemceemegj keÀe jepe

MeeðeeW ceW Yemceemegj keÀe Yeer iee³eve nw efkeÀ kewÀmes GmekeÀes Jejoeve efceuee ngDee Lee, efpememes Jen efpeme hej neLe jKelee Lee Jen

Yemce nes peelee Lee Deewj efHeÀj kewÀmes Gmeves Deheves Deehe keÀes ner Yemce keÀj efo³ee~ DeYeer Yeer ceveg<³e keÀece ef®elee hej yew"keÀj Deheves keÀes

Deehener Yemce keÀj jns nQ~ keÀece Jeemevee kesÀ JeMeerYetle ceveg<³e ner Yemceemegj nQ, pees Deheves keÀes Yeer Yemce keÀjles nQ Deewj Deheveer ¢efä-Je=efÊe,

mheMe& mes otmejeW keÀes Yeer Yemce keÀjles nQ~

``DeYeer njskeÀ keÀece ef®elee hej yew"keÀj Deheves keÀes Yemce keÀj jns nQ lees Yemceemegj "njs~ legce DeYeer %eeve ef®elee hej yew"keÀj osJelee yeveles

nes~ meejer ogefve³ee keÀece ef®elee hej yew" Yemce nes ieF& nw~'' mee.yeeyee 17.2.05 efjJee. ``Yemceemegj cele yevees~ yeehe mes ³eesie veneR ueieeles nes lees yeehe Yeer cee³ee keÀes FMeeje osles, pees Þeercele hej ve ®eues cee³ee yesìer GvekeÀes Kee

peeDees~ cee³ee keÀes yesìer keÀnles nQ ke̳eeWefkeÀ ceoo keÀjleer nw~ yeenj mes Yeue efkeÀlevee Yeer ueJe keÀjles nQ, Devoj peeveles nQ efkeÀ efyeukegÀue [ìea

nQ~'' mee.yeeyee 2.5.73 efjJee. efJe<Ceg Deewj ceneue#ceer keÀer ®eej YegpeeDeeW keÀe jepe

efJe<Ceg Deewj ceneue#ceer oesveeW keÀes ®eej-®eej Yegpee³eW efoKeeles nQ hejvleg ogefve³ee ceW ®eej YegpeeDeeW Jeeuee keÀesF& ceveg<³e lees neslee veneR

nw, efHeÀj ³es ®eej Yegpee³eW ke̳eeW efoKeeles nQ, GmekeÀe je]pe Yeer DeYeer ncekeÀes yeeyee mes efceuee nw efkeÀ efJe<Ceg ®elegYeg&pe Deewj ceneue#ceer mele³egie

kesÀ heefJe$e ÒeJe=efÊe DeLee&led ue#ceer-veeje³eCe keÀe ÒeleerkeÀelcekeÀ ef®e$e nw~ oes Yegpee³eW veeje³eCe keÀer Deewj oes Yegpee³eW ue#ceer keÀer~ pewmes heeflele

ÒeJe=efÊe kesÀ ÒeleerkeÀ jeJeCe keÀes ome MeerMe efoKeeles nQ Jewmes ner heefJe$e ÒeJe=efÊe kesÀ ÒeleerkeÀ efJe<Ceg keÀes ®eej Yegpee³eW efoKeeles nQ~ ceneue#ceer Yeer

heefJe$e ÒeJe=efÊe keÀe ner ÒeleerkeÀ nw~ oes Yegpee³eW ue#ceer keÀer Deewj oes Yegpee³eW veeje³eCe keÀer~

``legce ye´ïee cegKeJebMeeJeueer ye´eïeCe kegÀueYet<eCe, mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer nes~ Deye Jes lees mJeoMe&ve ®e¬eÀ efJe<Ceg keÀes efoKeeles nQ~ efJe<Ceg keÀes ®eej

Yegpee³eW Yeer efoKeeles nQ~... legcnejs kegÀue keÀe nesiee, GmekeÀes j®elee-j®evee keÀer vee@uespe menpe ner yew" pee³esieer~''

mee.yeeyee 2.2.05 efjJee. jecee³eCe Deewj ceneYeejle keÀe jepe

JeemleJe ceW jecee³eCe Deewj ceneYeejle oesveeW Oeee|cekeÀ vee@Jesue nQ Deewj oesveeW keÀuheevle kesÀ Je=Êeevle kesÀ DeeOeej hej Deueie-Deueie

keÀefJe³eeW Deewj uesKekeÀeW kesÀ Üeje efueKes ie³es nQ, efpememes oesveeW keÀer keÀLee-Jemleg Deewj hee$e Deueie-Deueie nQ~ oesveeW ceW ner DeOece& kesÀ veeMe

Deewj Oece& keÀer mLeehevee keÀer yeele keÀner ieF& nw~ jecee³eCe ceW Yeer jece-jeJeCe keÀe ³eg× efoKeeles nQ hejvleg Jen ³eg× keÀewvemee nw, jece keÀewve,

meerlee keÀewve, jeJeCe keÀewve Deeefo Deeefo mel³eeW keÀes veneR peeveles, pees yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ jece nw hejceelcee, Deelcee nw meerlee Deewj jeJeCe

nw osneefYeceeve DeLee&led 5 efJekeÀej, efpevemes Deelcee keÀer ³eg× ®eueleer nw~ pees Deelcee hejceelcee jece keÀe meneje ueskeÀj ®eueleer nw, Jener

jeJeCe hej peerle heeleer nw~ ceneYeejle ceW heeC[JeeW Deewj keÀewjJeeW keÀer ³eg× efoKeeles nQ~ heeC[Je Oece& kesÀ ceeie& hej ®eues Deewj Jes hejceelcee mes

Òeerle yegef× Les, FmeefueS GvekeÀer efJepe³e ngF&~

³eLeeLe&lee keÀes osKee pee³es lees jecee³eCe-ceneYeejle Deeefo ceW Deeìs ceW vecekeÀ efcemeue mel³e nw, efpeme mel³e kesÀ DeeOeej hej GvekeÀe

cenlJe nw Deewj ceveg<³e GvekeÀes Þe=×e-YeeJevee mes heæ{les nQ~ oesveeW ceW keÀce& kesÀ DeveskeÀ efme×evleeW, veerefle³eeW keÀe JeCe&ve nw, pees ceveg<³e kesÀ efueS

efnlekeÀj nQ hejvleg ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe GvekeÀes mecePevee Deewj OeejCe keÀjvee DemecYeJe mee ner nw~

ceneYeejle kesÀ efJe<e³e ceW Yeejle kesÀ jeä^keÀefJe cewefLeueerMejCe ieghle ves efueKee nw - `DeefOekeÀej KeeskeÀj yew" jnvee ³es ceneog<keÀce& nw,

v³ee³eeLe& Deheves yevOeg keÀes Yeer oC[ osvee Oece& nw~

Fme O³es³e hej ner heeC[JeeW keÀe keÀewjJeeW mes jCe ngDee,

pees YeJ³e YeejleJe<e& kesÀ keÀuheevle keÀe keÀejCe ngDee~'

Fve hebefkeÌle³eeW mes helee ®euelee nw efkeÀ GvekeÀer yegef× ceW nw efkeÀ ceneYeejle ³eg× ceW Yeejle keÀe meJeeslke=Àä JewYeJe veä nes ie³ee hejvleg ³es

JeemleefJekeÀlee veneR nw~ mel³e lees hejceelcee ner yeleeles nQ efkeÀ Fme ³eg× kesÀ yeeo ner Yeejle ceneve yevelee nw, FmeefueS ner FmekeÀes ceneYeejle

keÀne peelee nw~

``Fleves meye MejerjeW keÀe efJeveeMe keÀje³es meye DeelceeDeeW keÀes meeLe ues peevee, ³en lees yengle Yeejer keÀece ngDee~ ... ye®®es peeveles nQ -

ceneYeejle ueæ[eF& ueieleer nw lees ce®íjeW me¢M³e peeles jnles nQ~ ves®egjue kewÀuesefceìerpe Yeer Deeves keÀer nQ~ ³en meejer ogefve³ee yeoueleer nw~''

mee.yeeyee 9.2.05 efjJee. ceneYeejle ³eg× keÀe je]pe

ceneYeejle ceW heeC[JeeW Deewj keÀewjJeeW kesÀ mLetue ³eg× keÀe JeCe&ve nw, GmeceW efJeefYevve ÒekeÀej kesÀ DeðeeW-MeðeeW keÀe Òe³eesie ngDee, Yeejer

jkeÌle-heele ngDee, Devle ceW heeC[JeeW keÀer efJepe³e ngF&~ hejvleg heeC[JeeW Deewj keÀewjJeeW ceW Ssmee keÀesF& ³eg× veneR ngDee nw~ heeC[Je lees DeeEnmekeÀ

ÒeJe=efÊe kesÀ nesles nQ, FmeefueS Jes eEnmekeÀ ³eg× keÀj veneR mekeÀles~ FmeefueS GvekeÀe keÀewjJeeW mes keÀesF& eEnmekeÀ ³eg× veneR ngDee nw~ heeC[Je

hejceelcee mes Òeerle yegef× nesles nQ Deewj hejceelcee heeJeve yeveves kesÀ efueS cee³ee hej peerle henveeles nQ, FmeefueS GvekeÀe ³eg× lees cee³ee DeLee&led

heeb®e efJekeÀejeW mes neslee nw~ ieerlee ceW efueKee nw - keÀece ceneMe$eg nw, FmekeÀes peerleves mes peielepeerle yeveesies~ ceneYeejle keÀe ³eg× lees SkeÀ

efJeéeJ³eeheer ³eg× nw, efpemekeÀer DeYeer lew³eejer nes jner nw~ Fme ³eg× ceW DeCeg-³eg× Deewj ie=n-³eg× oesveeW ner nesves nQ~ Fme ³eg× meeLe ner ves®egjue

kewÀuesefceìerpe Deeefo Yeer Deeveer nQ Deewj efJeée keÀe Decetue heefjJele&ve neslee nw~ Fme ³eg× kesÀ yeeo ner Yeejle ceneve yevelee nw DeLee&led mJeie&

yevelee nw~

``peye legce 16 keÀuee mechetCe& yeveWies, leye efJeveeMe keÀer lew³eejer Yeer hetjer nesieer~... keÀewjJeeW Deewj heeC[JeeW keÀer ueæ[eF& ngF& veneR nw~ ueæ[eF&

keÀewjJeeW Deewj ³eeoJeeW keÀer ueieleer nw~... ³eneB kesÀ efueS ner keÀnles nQ jkeÌle keÀer veefo³eeb yenleer nQ, leye efHeÀj Ieer keÀer veefo³eeb yenWieer~...

efmeefJeue Jeej keÀer Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~'' mee.yeeyee 12.7.05 efjJee. ``ogefve³ee SkeÀ ner nw, yeekeÀer mìeme& Deeefo ceW keÀesF& ogefve³ee nw veneR~... SkeÀ lejHeÀ Thej peekeÀj Keespe keÀjles nQ Deewj otmejer lejHeÀ ceewle

kesÀ efueS yee@cyeme yevee jns nQ~... ³es Jener ceneYeejle ueæ[eF& nw~'' mee.yeeyee 12.7.05 efjJee. Jeso-hegjeCeeW keÀe jepe

hejceelcee DeekeÀj meYeer MeeðeeW, Jeso, hegjeCeeW keÀe je]pe yeleeles nQ~ FvekesÀ heæ{ves mes efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes cegefkeÌle-peerJevecegkeÌle veneR

efceue mekeÀleer, ®eæ{leer keÀuee veneR nes mekeÀleer ke̳eeWefkeÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee lees SkeÀ heeflele-heeJeve hejceelcee ner nw, pees DeekeÀj

mel³e %eeve osles nQ~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Jen Deesjueer ner %eeve osles nQ, efkeÀmeer Jeso-Meeðe Deeefo keÀes neLe ceW veneR G"eles nQ Deewj ve

GvekesÀ %eeve keÀe keÀesF& Meeðe Deeefo yevelee nw~ GvekesÀ %eeve kesÀ DeeOeej hej Üehej ceW ieerlee Meeðe yevelee nw hejvleg GmeceW Yeer ³eLeeLe& %eeve

Deeìs ceW vecekeÀ kesÀ efcemeue nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ yeeo efJeveeMe Deewj oes ³egieeW kesÀ Devlejeue kesÀ keÀejCe meye kegÀí efJemce=le nes peelee nw~ JesoeW

kesÀ efJe<e³e ceW pees SkeÀ YeÏeefvle nw efkeÀ Jeso Deveeefo nQ, Jen Yeer mel³e veneR nw~ meYeer Jeso, Meeðe, hegjeCe, ieerlee, Deeefo Üehej mes YeefkeÌle ceeie&

ceW efueKes peeles nQ~ efJeée ceW keÀesF& Yeer ®eerpe Deheves ³eLee mJeªhe ceW Deveeefo veneR nw~ heefjJele&veMeerue peiele nw, meye mece³eevegmeej heefjJele&ve

DeJeM³e neslee nw~

peæ[-pebiece Deewj ®esleve Òeke=Àefle keÀe jepe

Fme efJeée ceW leerve ÒekeÀej keÀer Òeke=Àefle³eeb nQ - pe[, pebiece Deewj ®esleve~ Deelcee keÀer ®eslevelee ke̳ee nw Deewj Jen peæ[-pebiece mes

efkeÀme lejn mes efYevve nw, FmekeÀe je]pe Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw~ peæ[ Òeke=Àefle ceW heb®e lelJe nQ, pebiece ceW hesæ[-heewOes nQ Deewj ®esleve ceW

Deelcee³eW nQ~ hejceelcee Yeer SkeÀ ®esleve Deelcee nw, pees iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW ceW Dev³e DeelceeDeeW mes efYevve nw~ ®esleve Deelcee DeefJeveeMeer nw,

GmekeÀer mJelev$e meÊee nw Deewj GmeceW ceve-yegef×-mebmkeÀej Yeer DeefJeveeMeer nw~ pebiece keÀe yeerpe neslee nw, efpemeceW Mejerj kesÀ meceeve hesæ[ kesÀ

efJekeÀeme kesÀ mebmkeÀej nesles nQ hejvleg GmeceW keÀesF& yeenj mes ®esleve Deelcee ÒeJesMe veneR keÀjleer nw, FmeefueS GvekeÀes ®esleve veneR keÀne peelee nw~

GvekeÀes pebiece Òeke=Àefle keÀne peelee nw~ kegÀí hesæ[-heewOeeW kesÀ yeerpe nesles nQ, kegÀí keÀer keÀuece ueieleer nw, kegÀí kesÀ yeerpe Deewj keÀuece oesveeW mes

hesæ[ DeefmlelJe ceW Deelee nw~ hesæ[-heewOeeW ceW ®esleve Deelcee kesÀ meceeve cenmetmelee MeefkeÌle, mce=efle MeefkeÌle, mLeeve heefjJele&ve keÀer MeefkeÌle,

DeefJeveeM³elee MeefkeÌle veneR nesleer nw~ hesæ[-heewOeeW ceW Deueie mes keÀesF& Deelcee ÒeJesMe veneR keÀjleer nw Deewj ve Gvemes keÀesF& Deelcee efvekeÀue keÀj

otmejs hesæ[-heewOes ceW ÒeJesMe keÀjleer nw~ Fmemes mheä nw efkeÀ GveceW keÀesF& ®esleve Deelcee pewmeer mJelev$e meÊee veneR nw~ FmeefueS keÀn mekeÀles nQ

GveceW efJekeÀeme kesÀ mebmkeÀej lees nQ uesefkeÀve ®eslevelee kesÀ ÒeleerkeÀ ceve-yegef× veneR nQ~ peæ[ Òeke=Àefle ceW heb®e lelJe Deeles nQ, pees ve ye{les nQ Deewj

ve ner Ieìles nQ hejvleg GvekesÀ hejceeCegDeeW keÀe mebIeìve-efJeIeìve neslee nw~ GveceW pebiece Deewj ®esleve kesÀ meceeve mebmkeÀej veneR nesles nQ~ heeb®ees

lelJe efceuekeÀj pebiece Òeke=Àefle Deewj ®esleve Deelcee kesÀ efueS Mejerj Deeefo keÀe efvecee&Ce neslee nw~ peæ[ Deewj pebiece kesÀ efJe<e³e ceW yeeyee ves

yelee³ee nw efkeÀ ³es meye ®esleve Deelcee kesÀ efueS HeÀveea®ej nw~ pewmeer Deelcee Jewmee GmekeÀe HeÀveea®ej~

®esleve Deelcee kesÀ megKe kesÀ efueS leerveeW Òeke=Àefle³eeW keÀe cenlJe nw~ peerJeve keÀes megKece³e yeveeves ³ee peerJeve keÀe me®®ee megKe DevegYeJe

keÀjves kesÀ efue³es leervees kesÀ meeLe ceOegj J³eJenej, ceOegj mecyevOe, ceOegj leeoelce mLeeefhele keÀjvee hejceeJeM³ekeÀ nw Deewj FmekesÀ efue³es leervees

kesÀ DeefmlelJe keÀe ³eLeeLe& %eeve hejceeJeM³ekeÀ nw~ hejceelcee ³eLee DeeJeM³ekeÀ leerveeW kesÀ efJe<e³e ceW %eeve osles nQ~

``yeehe Deeles nQ keÀefue³egie Devle Deewj mele³egie Deeefo kesÀ mebiece hej~... yeehe ®ewlev³e yeerpeªhe nw, GvekeÀes meejs Peeæ[ keÀer vee@uespe nw~...

yeehe Deeles nQ osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee keÀjves~'' mee.yeeyee 21.9.04 efjJee. (JeemleJe ceW %eeve keÀes ner yeerpe keÀne pee³esiee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee peye %eeve oslee nw leye ner Fme Peeæ[ keÀer veF& keÀuece ueieleer nw DeLee&led

hejceelcee %eeve keÀe yeerpe yeeslee nw)

Deelcee keÀe ve meeFpe Ieìlee-yeæ{lee nw Deewj ve ner mebK³ee Ieìleer-yeæ{leer nw~ meeFpe Yeer efveef½ele nw Deewj mebK³ee Yeer efveef½ele nw~

``Deelcee DeefJeveeMeer nw, Mejerj efJeveeMeer nw~ Deelcee 84 pevce ueskeÀj meeje heeì& yepeeleer nw~ Deelcee Ieìleer-yeæ{leer veneR nw, Mejerj Ieìlee-

yeæ{lee nw~ Deelcee kewÀmes Mejerj ceW Deeleer, kewÀmes Deewj keÀneB mes efvekeÀueleer nw?... Deelcee Deueie nw, peerJe Deueie nw~''

mee.yeeyee 4.9.04 efjJee. ``hejceelcee keÀes ner vee@uespeHegÀue yeerpeªhe keÀne peelee nw, GvekeÀes meled-ef®eled-Deevevo keÀe meeiej ke̳eeW keÀne peelee nw? Peeæ[ keÀe yeerpe nw,

GvekeÀes Yeer Peeæ[ keÀe ceeuetce lees nw vee hejvleg Jen nw peæ[ yeerpe~ GmeceW Deelcee pewmes peæ[ nw, ceveg<³e ceW nw ®eslev³e Deelcee~ ®eslev³e Deelcee

keÀes %eeve keÀe meeiej Yeer keÀne peelee nw~ Peeæ[ Yeer íesìs mes yeæ[s nesles nQ, lees peªj GveceW Deelcee nw hejvleg yeesue veneR mekeÀleer~ hejceelcee

keÀer ceefncee nw %eeve keÀe meeiej~'' mee.yeeyee 6.8.04 efjJee. peæ[ lelJeeW kesÀ heeJeve nesves keÀe jepe

hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW kesÀ meeLe peæ[ lelJeeW keÀes heeJeve keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ heeJeve Deelcee kesÀ efueS lelJe Yeer heeJeve ®eeefnS~

yeeyee ves keÀne nw legcnejs ³eesie kesÀ ÒeYeeJe mes ³es lelJe Yeer heeJeve nesles nQ~ Deelcee heeJeve nesleer lees GmekesÀ ÒeYeeJe mes Deewj GmekesÀ efueS peæ[

lelJe Yeer heeJeve yeveles nQ~ ye´ïee yeeyee kesÀ heee|LeJe osn kesÀ Deefive mebmkeÀej kesÀ yeeo DeJ³ekeÌle yeeheoeoe pees ceneJeeke̳e G®®eejs, GveceW Fme

jnm³e keÀe Yeer %eeve efo³ee efkeÀ ³es heb®e lelJeeW keÀer osn heb®e lelJeeW ceW efJeueerve neskeÀj heb®e lelJeeW keÀes Yeer heeJeve keÀjsieer~

``peye Deheves ceW MeefkeÌle Dee peeleer nw lees efHeÀj JeeleeJejCe keÀe Yeer Demej Deheves hej veneR neslee nw uesefkeÀve nceeje Demej JeeleeJejCe hej

jns~ meJe&MeefkeÌleJeeve JeeleeJejCe nw ³ee yeehe? peye meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es nes lees efHeÀj JeeleeJejCe yeehe mes MeefkeÌleMeeueer ke̳eeW?

Deheveer MeefkeÌle keÀes Yetueves mes ner JeeleeJejCe keÀe Demej neslee nw~... ncekeÀes JeeleeJejCe yeveevee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

cesnceeve Deewj cenevelee keÀe jepe

nceeje Iej hejceOeece nw Deewj nce Fme peiele ceW cesnceeve nQ, pees cesnceeve mecePekeÀj ³eneB heeì& yepeelee nw, Jener ceneve yevelee nw~

hejceelcee meoe ner cesnceeve yevekeÀj Deeles nQ Deewj cesnceeve yevekeÀj heeì& yepeeles nQ, FmeefueS Jen meJee&lceeDeeW ceW ceneve nw Deewj Jes ncekeÀes

Yeer cesnceeve yevekeÀj heeì& yepeeves keÀe hee" heæ{eles nQ~ pees efpelevee ner Fme hee" keÀes heæ{keÀj cesnceeve yevekeÀj heeì& yepeelee nw, Jen Glevee ner

ceneve yevelee nw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀe Fme peiele keÀer Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW ceW ve ueieeJe neslee nw Deewj Üs<eYeeJe neslee nw~

``ceneve Deewj cesnceeve - Fve oesveeW mce=efle ceW jnves mes mJele: Deewj menpe ner pees Yeer keÀcepeesefj³eeb Jee ueieeJe kesÀ keÀejCe Ghejece efmLeefle ve

jn DeekeÀ<e&Ce ceW Dee peeles nQ Jen DeekeÀ<e&Ce meceehle nes Ghejece nes pee³eWies~... cesnceeve efmeHe&À Fme me=efä ceW Yeer veneR uesefkeÀve Fme Mejerj

©heer cekeÀeve ceW Yeer cesnceeve nes~'' De.yeeheoeoe 2.4.72

osn ceW jnles, osn mes v³eejs DeLee&led DeMejerjer nesves keÀe je]pe

osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle hejceevevoce³e nw~ pees Deelcee³eW Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀes hen®eeve keÀj GmeceW efmLele neskeÀj

efMeJe hejceelcee keÀer melele DeJ³eefYe®eejer ³eeo keÀe DeY³eeme keÀjleer nQ, Jes Fme efmLeefle keÀe megKe DevegYeJe keÀjleer nQ~ ³ener mebiece³egie hej

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe hejce megKe DevegYeJe keÀjves keÀer efmLeefle nw~ osn ceW jnles osn Deewj osn kesÀ mecyevOeeW mes v³eejs DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe

³eLeeLe& %eeve Deewj Gme efmLeefle ceW efmLele nesves kesÀ heg©<eeLe& keÀe menpe ceeie& DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~

DeYeer hejceelcee ves Deelcee keÀe pees ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw Deewj DeMejerjer nesves keÀe jemlee yelee³ee nw, Gmemes nce Fme ogKeer ogefve³ee

ceW jnles Yeer DeMejerjer neskeÀj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe osJe-ogue&Ye hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj keÀj mekeÀles nQ~ DeeeflcekeÀ

mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw, FmeefueS osn ceW jnles osn mes v³eejer Deelcee keÀes ³es DevegYetefle mJele: Deewj menpe nesleer nw~

Deelcee peye Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees Òeke=Àefle Yeer GmekeÀer oemeer nesleer nw Deewj peye Deheves mJeªhe keÀes Yetue

keÀe osneefYeceeveer yeve peeleer nw lees Òeke=Àefle kesÀ JeMe neskeÀj ogKe heeleer nw efHeÀj osnerDeefYeceeveer kewÀmes yeveW, ³en meye %eeve yeehe ner DeekeÀj osles

nQ~ peye Deelcee Deheves ³eLeeLe& mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees GmekesÀ efueS peerJeve Deewj ce=l³eg meceeve megKeoe³eer nes peeles nQ ke̳eeWefkeÀ Gmes

Fme osn ceW jnles Yeer efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer ogKe keÀer cenmetmelee veneR nesleer nw Deewj osn keÀes íesæ[ves Deewj íesæ[keÀj peeves keÀe keÀesF& Ye³e veneR

neslee nw ke̳eeWefkeÀ Gmes ve ³eneB keÀer efkeÀmeer ®eerpe mes ueieeJe neslee nw Deewj Gmes Dehevee YeefJe<³e GppJeue efoKeeF& oslee nw~

``Deheves keÀes Deelcee mecePe otmejs keÀes Yeer Deelcee osKeves keÀer ÒesefkeÌìme [euees, Fme ³egefkeÌle mes legcnejer ³en yeerceejer efvekeÀue pee³esieer~...

efpelevee legce osner-DeefYeceeveer neWies, Glevee legcnejs ceW keÀefMeMe Dee³esieer~ DeYeer Flevee Fme osn Deewj hegjeveer ogefve³ee mes hetje Jewjei³e veneR

Dee³ee nw~'' mee.yeeyee 6.11.04 efjJee. ``DeYeer legcekeÀes %eeve efceuelee nw~ %eeve meefnle ³eeo ceW jnves mes heehe keÀìles nQ~ ³en %eeve Deewj keÀesF& keÀes veneR nw~ ceveg<³e ³en Leesæ[sner mece-

Peles nQ - nce Deelcee Meevle mJeªhe nQ, ncekeÀes Mejerj mes ef[ìw®e neskeÀj yew"vee nw~ ³eneB legcekeÀes yeue efceuelee nw, efpememes legce Deheves keÀes

Deelcee mecePe yeehe keÀer ³eeo ceW yew" mekeÀles nes~ kewÀmes Deheves keÀes Deelcee mecePe ef[ìw®e neskeÀj yew"vee nw, ³en yeehe ner mecePeeles nQ~''

mee.yeeyee 29.9.04 efjJee. ``DeMejerjer yeveves keÀer efMe#ee keÀesF& peeveles ner veneR nQ~... legce ye®®es peye ³eneB yew"les nes lees Fme Oegve ceW yew"es efkeÀ nce meye Deelcee³eW

DeMejerjer nQ~'' mee.yeeyee 29.9.04 efjJee. ``peye ©neveer ef®e$e Je lemJeerj DeekeÀ<e&Cece³e yevee³eWies lees DeveskeÀ Deelcee³eW ®eueles-efHeÀjles Yeer osn-DeefYeceeve mes efvekeÀue osner-DeefYeceeveer

yeve pee³eWieer~ peye mLetue ef®e$eeW ceW Fleveer DeekeÀ<e&Ce nw, lees ke̳ee Deehe ©neveer ®ewlev³e ef®e$eeW ceW Gleveer ©neveer DeekeÀ<e&Ce veneR nw?''

De.yeeheoeoe 18.7.74 pevce-ce=l³e Deewj hegvepe&vce keÀe jepe

pevce, ce=l³eg Deewj pevce keÀe ³es ®e¬eÀ hejce keÀu³eeCekeÀejer nw Deewj [^ecee kesÀ meHeÀue ceb®eve kesÀ efueS ³es Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

ce=l³eg Deelcee keÀes Òeke=Àefle keÀe hejce Jejoeve nw, pees De%eevelee Deewj ceesnJeMe DeefYe<eehe yeve ieF& nw~ ³eLeeLe&lee ³es nw efkeÀ ce=l³e Deewj pevce

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW SkeÀ Deefle DeeJeM³ekeÀ, keÀu³eeCece³eer Deewj megKeoe³eer Ieìvee³eW nQ, pees De%eeveleeJeMe ogKeoe³eer nes peeleer nQ~ ce=l³eg

Deewj pevce ner Deelcee keÀes hegjevee Jeðe l³eeie keÀj ve³ee Jeðe OeejCe keÀjves keÀe DeeOeej nw~ hegvepe&vce lees [^ecee ceW heeì& yepeeves kesÀ efueS

Jeðe yeoueves pewmee ner nw~ ueewefkeÀkeÀ ieerlee ceW Yeer Ssmee ner JeCe&ve efkeÀ³ee ie³ee nw~ hejceelcee lees keÀYeer ieYe& mes pevce veneR uesles hejvleg Deewj

meYeer Deelcee³eW Mejerj OeejCe keÀjleer nQ Deewj hegvepe&vce ueskeÀj heeì& yepeeleer nQ~ FmeerefueS ieerlee ceW veäesceesne keÀe GheosMe efo³ee ie³ee nw efkeÀ

osn keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Fme osn mes Yeer ceesn efvekeÀeue oWies lees Deheveer osn kesÀ l³eeie ³ee otmejeW kesÀ osn-l³eeie mes ogKeer veneR neWies~

pevce Deewj ce=l³eg ner DeelceeDeeW keÀes Dev³e DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye yeveeves Deewj ®egkeÀlee keÀjves keÀe DeeOeej yevelee nw~

Devle&¢efä mes osKeW lees ce=l³eg Deewj pevce Fme ce=l³egueeskeÀ ceW Yeer efkeÀmeer kesÀ KegMeer keÀe DeeOeej yevelee nw lees efkeÀmeer kesÀ ogKe keÀe DeeOeej

yevelee nw~

``YeefkeÌle kesÀ mebmkeÀej Jeeues peekeÀj ceveg<³eeW kesÀ heeme pevce ueWies, %eeve kesÀ mebmkeÀej Jeeues veF& ogefve³ee ceW peekeÀj pevce ueWies~ ³en Yeer peªj

nw efkeÀ legce nes ye´eïeCe nes lees legce ye´eïeCe kegÀue ceW ner pevce ueWies, ve Metê kegÀue ceW ve osJeleeDeeW kesÀ kegÀue ceW~ ³en %eeve yegef× ceW ®ekeÌkeÀj

ueieevee ®eeefnS~ meeLe-meeLe yeeyee keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 10.10.68

ce=l³eg Deewj DecejlJe keÀe je]pe

ce=l³eg Fme peiele ceW DeefveJee³e&, Deefle-efÒe³e, meyemes De®íer Deewj megKeo Ieìvee nw, pees DeelceeDeeW keÀes Òeke=Àefle keÀe hejce Ghenej

nw~ Devle¢&efä mes osKeW lees ce=l³eg Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DeelceeDeeW kesÀ efueS Òeke=Àefle keÀe hejce Jejoeve nw ke̳eeWefkeÀ ce=l³eg ner SkeÀ peerCe&-#eerCe&

osn ªheer Jeðe keÀes Gleej keÀj ve³ee OeejCe keÀjves keÀe DeeOeej nw hejvleg De%eeveleeJeMe Jen DeefYeMeehe yeve ieF& nw~ osneefYeceeve ce=l³eg-ogKe

keÀe cetue keÀejCe nw Deewj DeeeflcekeÀ efmLeefle DecejlJe keÀe cetueeOeej nw ke̳eeWefkeÀ osn efJeveeMeer nw Deewj Deelcee DeefJeveeMeer nw~ pevce Deewj

ce=l³eg ner Deelcee kesÀ efueS SkeÀ Jeðe keÀes Gleejvee Deewj ve³es Jeðe keÀes OeejCe keÀjves keÀe DeeOeej nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner ³es efJeée-veeìkeÀ

keÀe Kesue 5000 Je<e& lekeÀ meHeÀueleehetJe&keÀ ®euelee nw~ Deelcee³eW efYevve-efYevve osn ªheer JeðeeW keÀes Gleej Deewj OeejCe keÀj heeì& yepeeleer

nQ~ ce=l³eg Deewj pevce Deelcee keÀes hegvemHetÀe|le (Refresh) Òeoeve keÀjles nQ~

``cegK³e nw efveYe&³elee keÀe iegCe~ efveYe&³elee kewÀmes nesieer, GmekesÀ efueS cegK³e meeOeve ke̳ee nw? efvejekeÀejer yevevee~ efpelevee efvejekeÀejer DeJemLee

ceW neWies Glevee efveYe&³e neWies~ Ye³e Mejerj kesÀ keÀejCe ner neslee nw~'' De.yeeheoeoe 26.5.69

Q. ce=l³eg ke̳ee nw? efMeJeeue³e-JesM³eeue³e keÀe je]pe / #eerj meeiej Deewj efJe<e³e-meeiej keÀe je]pe

efMeJeeue³e Deewj JesM³eeue³e keÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw DeLee&led JesM³eeue³e ke̳ee, keÀye Deewj keÀneB nw Deewj efMeJeeue³e

keÀye Deewj keÀneB nw~ kewÀmes hejceelcee JesM³eeue³e keÀes efMeJeeue³e yeveeles nQ, Jen Yeer yelee³ee nw~ mJeie& keÀes efMeJeeue³e keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ

efMeJeyeeyee mJeie& keÀer mLeehevee keÀjles nQ, FmeefueS GmekeÀes efMeJeeue³e keÀnles nQ~ hejceOeece keÀes Yeer efMeJeeue³e keÀnWies ke̳eeWefkeÀ efMeJeyeeyee

JeneB jnles nQ~ yeeyee ves Fme ye´ïee leve keÀes Yeer efMeJeeue³e keÀne nw ke̳eeWefkeÀ efMeJeyeeyee Fme leve ceW DeekeÀj veF& ogefve³ee j®eles nQ~ ceOegJeve keÀes

Yeer efMeJeeue³e keÀnWies ke̳eeWefkeÀ efMeJeyeeyee ³eneB DeekeÀj Dehevee keÀle&J³e keÀjles nQ~ mebiece³egie Yeer efMeJeeue³e nw ke̳eeWefkeÀ efMeJeyeeyee mebiece³egie

ceW Deeles nQ~ efMeJeyeeyee kesÀ ceefvoj keÀes Yeer efMeJeeue³e keÀnles nQ ke̳eeWefkeÀ Jen efMeJeyeeyee keÀer ³eeoieej nw~ Fme mece³e meejer ogefve³ee ner

JesM³eeue³e nw ke̳eeWefkeÀ meYeer efJe<e³e-efJekeÀejeW ceW peeles jnles nQ~ yeehe Ssmes JesM³eeue³e ceW ner DeekeÀj FmekeÀes efMeJeeue³e yeveeles nQ~

``efkeÀlevee iebo ueiee ngDee nw, FmekeÀes keÀne ner peelee nw JesM³eeue³e~ meye efJe<e mes hewoe nesles nQ~ legce ner efMeJeeue³e ceW Les... ceveg<³eeW keÀes

efMeJeeue³e keÀe helee ner veneR nw~ mJeie& keÀes keÀne peelee nw efMeJeeue³e~ efMeJeyeeyee mJeie& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~''

mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. ``efMeJeyeeyee DeekeÀj efMeJeeue³e j®eles nQ~ Deeles keÀneB nQ? JesM³eeue³e ceW... YeefkeÌle ceeie& ceW Deiej Deeceoveer nesleer lees YeejleJeemeer yengle

meentkeÀej nes peeles~'' mee.yeeyee 10.5.05 efjJee. ``³en nw ner efJe<e³e meeiej, meYeer jewjJe veke&À ceW heæ[s nQ... ³en nw íer-íer ogefve³ee, Fmemes efoue veneR ueieeveer nw~''

mee.yeeyee 1.8.05 efjJee.

Q. hetp³e osJeleeDeeW Deewj hegpeejer ceveg<³eeW ceW ke̳ee Devlej nw? peerles peer cejves keÀe jepe

Deelcee DeefJeveeMeer nw Deewj osn ªheer Jeðe keÀes OeejCe keÀj Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeleer nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj osn

Deewj osn keÀer ogefve³ee mes veäesceesne neskeÀj Deheves cetue mJeªhe DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe meHeÀue DeY³eeme keÀjvee ner

peerles peer cejvee nw~ ³es DeY³eeme ner Deelcee keÀes ce=l³eg-Ye³e Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle keÀj peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjelee nw~ peerles peer

cejves keÀe je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ Deheves hegjeves mebmkeÀejeW keÀes efceìekeÀj ve³es mebmkeÀej OeejCe keÀjvee Yeer peerles peer cejvee nw

Deewj hejceelcee keÀe ieeso keÀe ye®®ee yevekeÀj hegjeveer ogefve³ee kesÀ mecyevOeeW keÀes Yetue keÀj ve³es F&éejer³e mecyevOe ceW Deevee, GvekeÀes efveYeevee Yeer

peerles peer cejvee nw~ pees hegjeves mebmkeÀejeW keÀes YetuekeÀj ve³es mebmkeÀejeW keÀes OeejCe keÀjles nQ Jes ner meHeÀueleehetJe&keÀ hegjeveer ogefve³ee mes cejkeÀj

F&éejer pevce keÀe me®®ee megKe DevegYeJe keÀjles nQ~

ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee DeLee&led heeflele Metêheve mes efvekeÀue keÀj hejceelcee efhelee keÀer ieeso uesvee ner peerles peer cejvee nw~ pees peerles peer

Metê heefjJeej keÀes íesæ[keÀj DeLee&led mev³eeme keÀj hejceelcee keÀer ieeso ueskeÀj ye´eïeCe yevelee nw, GmekeÀe ³es efoJ³e pevce neslee nw, efpemekeÀes ner

peerles peer cejvee keÀne peelee nw~

``nce Deelcee³eW Thej mes kewÀmes Deeleer nQ, efHeÀj keÀye pee³eWieer?... ³eneB lees yeehe ves keÀne nw - legce Fme Mejerj keÀes Yetueles peeDees~ yeehe

legcekeÀes peerles peer cejvee efmeKeueeles nQ, pees Deewj keÀesF& efmeKeuee ve mekesÀ... Iej Jeeheme kewÀmes peevee nw - ³en %eeve DeYeer ner efceuelee nw...

³en heg©<eesÊece mebiece³egie peye Deelee nw leye ner Jeeheme peevee neslee nw~'' mee.yeeyee 30.8.04 efjJee. ``Leesæ[er meer ®eerpe ve efceueves mes ogKe neslee nw~ heeF& hewmes keÀer ®eerpe ve efceueves mes cegPee& peeles nQ~ ³en meye nw osneefYeceeve keÀe jesuee~ yeehe

keÀnles nQ - ceQ mee#eer neskeÀj osKelee ntB~ efkeÀleves ye®®es efJeveeMe keÀes heeles nQ~ keÀnWies ³en Yeer [^ecee~ nce DeMejerjer nQ, pewmes cejs heæ[s nQ,

ogefve³ee Yeer cejer heæ[er nw~ nceeje Fme ogefve³ee mes keÀesF& keÀece veneR nw~ nceeje keÀece nw mJeerì nesce mes~ Deheveer DeJemLee keÀes peceevee nw~''

mee.yeeyee 1.11.73 efjJee. Dece=le Deewj efJe<e keÀe jepe

%eeve Dece=le nw Deewj keÀece-Jeemevee efJe<e nw ke̳eeWefkeÀ keÀece kesÀ JeMeerYetle Deelcee ner ce=l³eg-ogKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw Deewj %eeve

keÀer OeejCee mes DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves ner DeYeer efo³ee nw~ ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve mes ceveg<³e

DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj De%eevelee kesÀ JeMeerYetle osneefYeceeve efJe<e keÀe keÀece keÀjlee nw, efpememes Deelcee ce=l³eg-ogKe keÀe

DevegYeJe keÀjleer nw~ ³en je]pe Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw, efpememes nce ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nes DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~

``%eeve keÀes Dece=le keÀne peelee nw... %eeve keÀe meeiej, peiele keÀe ieg© SkeÀ keÀes ner keÀne peelee nw~ Jen lelJeeW meefnle meJe& DeelceeDeeW keÀes

heeJeve yeveeles nQ~ [^ecee ceW GvekeÀe ner ³en heeì& nw~'' mee.yeeyee 22.10.04 efjJee. ``yeehe legcekeÀes efJe<e kesÀ meeiej mes efvekeÀeue keÀj #eerjmeeiej ceW ues peeles nQ... Fme %eeve Dece=le keÀe ner iee³eve nw~ %eeve Dece=le keÀe efieueeme

heerles jnvee nw~'' mee.yeeyee 27.11.04 efjJee. ``legce efHeÀj mes osJelee yeveles nes lees Jen veMee jnvee ®eeefnS... %eeve Dece=le n]pece ner veneR neslee nw~ efpevekeÀes veMee ®eæ{e ngDee nesiee, Jes

efkeÀmekeÀe keÀu³eeCe keÀjves kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& yeele keÀjvee Yeer De®íe veneR mecePeWies~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. Decej-ueeskeÀ Deewj ce=l³eg-ueeskeÀ keÀe jepe

mele³egie-$eslee ³egie keÀes Decej-ueeskeÀ keÀne peelee nw Deewj Üehej-keÀefue³egie keÀes ce=l³eg-ueeskeÀ keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe mele³egie-$eslee ceW peerJeelceeDeeW keÀes pevce-cejCe ceW Deeles Yeer ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e keÀer cenmetmelee veneR nesleer

nw~ JeneB hej ce=l³eg Meyo Yeer veneR neslee neslee nw~ JeneB pevce-cejCe keÀes Jeðe yeouevee mecePee peelee nw~ FmeefueS keÀuhe kesÀ Fme Yeeie keÀes

Decej-ueeskeÀ keÀne peelee nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀej Deewj efJekeÀejeW kesÀ keÀejCe peerJeelceeDeeW keÀes ce=l³eg kesÀ ogKe

Deewj ce=l³eg kesÀ Ye³e keÀer cenmetmelee nesleer nw, FmeefueS keÀuhe kesÀ Fme DeeOes Yeeie keÀes ce=l³eg-ueeskeÀ keÀne peelee nw~ osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle

keÀece-Jeemevee ceW ÒeJe=Êe Deelcee keÀes ce=l³eg-ogKe Deewj ce=l³eg-Ye³e keÀe ogKe Yeesievee ner heæ[lee nw~ FmekesÀ DeeOeej hej ner ogefve³ee keÀes

DecejueeskeÀ Deewj ce=l³eg-ueeskeÀ keÀne peelee nw~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer ner ngDee nw~

DecejueeskeÀ Deewj ce=l³egueeskeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw Deewj GvekesÀ osMe, keÀeue, efmLeefle kesÀ efJe<e³e ceW Yeer

yelee³ee nw~ DecejueeskeÀ Deewj ce=l³egueeskeÀ Meyo ke̳eeW Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw, GmekeÀe jnm³e Yeer yelee³ee nw~

``mele³egie keÀes keÀne peelee nw DecejueeskeÀ Deewj keÀefue³egie keÀes keÀne peelee nw ce=l³egueeskeÀ~ ogefve³ee ceW ³en keÀesF& veneR peeveles efkeÀ DecejueeskeÀ

Lee, Jen efHeÀj ce=l³egueeskeÀ kewÀmes yevee~ DecejueeskeÀ DeLee&led DekeÀeues ce=l³eg nesleer veneR~'' mee.yeeyee 17.3.05 efjJee.

ce=l³eg Deewj ce=l³eg-efJepe³e keÀe je]pe / ce=l³eg-ogKe, ce=l³eg-Ye³e keÀe je]pe Deewj Gvemes cegkeÌle nesves keÀe je]pe

ce=l³eg Fme Deveeefo-DeefJeveeMeer efJeée-veeìkeÀ keÀer Deheefjne³e& Ieìvee nw, pees Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe Deelcee keÀes hejce Jejoeve nw,

efpemekesÀ HeÀuemJeªhe ner Deelcee hegjevee Jeðe l³eeie keÀj ve³ee Jemle OeejCe keÀjleer nw~ hejvleg De%eevelee peefvele osneefYeceeve kesÀ keÀejCe

ceesnJeMe ³en Jejoeve DeefYe<eehe yeve ie³ee nw, efpememes Deelcee ogKeer nesleer nw~ DeYeer hejceelcee ves ³eLeeLe& jepe mecePee³ee nw, efpememes nce

ce=l³eg-Ye³e Deewj ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nes peerJeve kesÀ hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ~

Deelcee lees DeefJeveeMeer nw, Jen Jeðe kesÀ meceeve SkeÀ Mejerj íesæ[keÀj otmeje OeejCe keÀj Fme efJeée-veeìkeÀ ceW heeì& yepeeleer nw~

mel³e %eeve Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe meHeÀue DeY³eeme Jeeues keÀes ce=l³eg keÀe ve Ye³e nesiee Deewj ve ce=l³eg keÀe keÀesF& ogKe nesiee~ Deelcee keÀer

Jen efmLeefle ner DecejlJe ³ee ce=l³eg hej efJepe³e nw~ osneefYeceeve kesÀ keÀejCe ceesnJeMe Deelcee osn kesÀ l³eeie ceW ogKeer nesleer nw~ ce=l³eg-Ye³e Deewj

ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle nesves kesÀ efueS ner hejceelcee peerles peer cejves keÀe DeY³eeme keÀjeles nQ~ mele³egie ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe

Deelcee keÀes osn-l³eeie ceW ve ce=l³eg keÀe Ye³e Deewj ve ce=l³eg keÀe ogKe neslee nw~ JeemleJe ceW JeneB ce=l³eg Meyo ner veneR neslee nw~ FmeefueS

osJelee³eW Decej keÀnueeles nQ~ ³es ce=l³eg Deewj Decej Meyo Yeer Üehej-keÀefue³egie ceW ner efvekeÀueles nQ, mele³egie ceW oesveeW ner MeyoeW keÀe Òe³eesie

veneR neslee nw~

osn ceW jnles osn mes v³eejs nesves keÀe DeY³eeme ner ce=l³eg-efJepe³e, megKece³e ce=l³eg ³ee DecejlJe keÀe ³eLeeLe& heg©<eeLe& nw~ Fme heg©<eeLe&

ceW meHeÀue DeY³eemeer ner mece³e hej ce=l³eg hej peerle hee mekeÀles nQ~ ce=l³eg hej peerle heeves keÀe ³es DeLe& veneR efkeÀ Jen cejsiee veneR uesefkeÀve

mJes®íe mes megKeer ceve mes osn keÀe l³eeie keÀjsiee~ hejceelcee DeekeÀj nce DeelceeDeeW keÀes ³es peerles peer cejves keÀe DeY³eeme efmeKeeles nQ,

efpememes Deelcee ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj DeYeer keÀe ³es DeY³eeme ner YeefJe<³e 21 pevceeW lekeÀ ce=l³eg-Ye³e

mes cegkeÌle Decejheo keÀe DeeOeej yevelee nw, DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjelee nw~

ce=l³eg-efJepe³e Deewj osn mes menpe v³eeje nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe cetueeOeej nw, Deelcee keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj osn meefnle osn

kesÀ meJe& mecyevOeeW keÀes YetuekeÀj efveme¥keÀuhe neskeÀj SkeÀ hejceelcee ceW ceve-yegef× keÀes SkeÀeûe keÀjvee~ mece³e hej Fme osn mes mLeeF& ªhe mes

menpe v³eeje nesves kesÀ efueS DeYeer mes ner menpe Fme osn mes v³eeje nesves Deewj osn ceW ÒeJesMe neskeÀj keÀce& keÀjves keÀe DeY³eeme nesvee hejceeJe-

M³ekeÀ nw, leye ner Devle mece³e Jen efmLeefle nesieer, pees peerJeve keÀer Deefvlece cebefpeue nw Deewj peerJeve keÀer Deefvlece efJepe³e nw~ ³es DeY³eeme ner

ce=l³eg-efJepe³e keÀe DeYeerä heg©<eeLe& nw~

``meejs efJeée kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe legcekeÀes De®íer lejn nw... henues Deheves Iej peevee nw lees KegMeer mes peevee nw~ pewmes mele³egie

ceW osJelee³eW KegMeer mes SkeÀ Mejerj íesæ[ otmeje uesles nQ, Jewmes Fme hegjeves Mejerj keÀes Yeer KegMeer mes íesæ[vee nw~ Fmemes lebie veneR nesvee nw~ ³en

yengle Jesu³egyegue Mejerj nw~ Fme Mejerj Üeje ner Deelcee keÀes yeehe mes uee@ìjer efceueleer nw~'' mee.yeeyee 23.9.04 efjJee. ``J³eLe& kesÀ Thej DeìsvMeve osves mes ner keÀeue hej efJepe³e Òeehle keÀjves ceW meceLe& yeveWies~ peye lekeÀ mece³e J³eLe& peelee nw, leye lekeÀ efJepe³e

heeves ceW meceLe& veneR yeve mekeÀles~ Fmeer keÀejCe, pees efceueve keÀe DevegYeJe keÀjvee ®eenles nes Je efvejvlej Jee³eoe efveYeevee ®eenles nes Jen efveYee

veneR mekeÀles~ lees Deehe meye, Deheveer lekeÀoerj keÀer lemJeerj meJe&-lelJeeW hej Deewj keÀeue hej meoe efJepe³eer keÀer yeveeDees~ peye SkeÀ-SkeÀ

meskesÀC[, J³eLe& mes meceLe& ceW ®esvpe keÀjes, leye ner efJepe³eer yeveWies~'' De.yeeheoeoe 5.12.74

``yeeyee keÀer ³eeo ceW Fme hegjeveer ogefve³ee keÀe meye kegÀí Yegueevee nw~ ³eeo keÀer ìsJe heæ[ pee³esieer lees pewmes ³eeo ceW yew"s-yew"s DevkeÀevMeme nes

pee³eWies, DeMejerjer nes pee³eWies, Mejerj keÀe Yeeve veneR jnsiee... efheíeæ[er ceW Mejerj KegMeer mes ne|<ele cegKe neskeÀj íesæ[vee ®eeefnS~ yeme, nce

keÀneB pee jns nQ~'' mee.yeeyee 9.7.71 efjJee. DekeÀeues ce=l³eg keÀe jepe

JeemleJe ceW %eeve kesÀ ohe&Ce ceW ³eLeeLe& ¢efä mes osKee pee³es lees DekeÀeues ce=l³eg veece keÀer keÀesF& ce=l³eg nw ner veneR ke̳eeWefkeÀ [^eceevegmeej

nj Ieìvee keÀeue-®e¬eÀ kesÀ DeeOeej hej Deheves efveef½ele mece³e hej ner nesleer nw efHeÀj Yeer DekeÀeues ce=l³eg ke̳eeW keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ DeYeer

keÀefue³egie ceW yeæ[s YeeF& kesÀ nesles ngS íesìs YeeF& keÀer ce=l³eg nes peeleer nw, yeehe kesÀ jnles ye®®es keÀer ce=l³eg nes peeleer nw, ogIe&ìvee kesÀ JeMe ce=l³eg

nesleer nw, FmeefueS FmekeÀes DekeÀeues ce=l³eg keÀer meb%ee oer peeleer nw~ mele³egie-$eslee³egie ceW Ssmeer keÀesF& Ieìvee veneR nesleer nw~ JeneB meye

efve³eceevegmeej ®euelee nw~ JeneB veäesceesne nesves kesÀ keÀejCe Yeer efkeÀmekesÀ osn-l³eeie mes keÀesF& ogKeer veneR neslee nw~

Fme efJe<e³e ceW ieg© ieesefJevo eEmen kesÀ oes ye®®eeW kesÀ efJe<e³e ceW De®íe Je=leevle nw~ peye GvekesÀ oes ye®®eeW keÀes Deewjbiepesye ves oerJeej

ceW peerless peer ef®eveJee³ee lees peye oerJeej íesìs ye®®es kesÀ ieues lekeÀ Dee ieF& lees yeæ[e ye®®ee jesves ueiee~ GmekeÀes osKekeÀj íesìs ye®®es ves keÀne

let jeslee ke̳eeW nw, lees yeæ[s ves GÊej efo³ee efkeÀ ceQ cej jne ntB FmeefueS veneR jeslee ntB hejvleg ncekeÀes ogKe nw efkeÀ legce nceejs yeeo Dee³es nes Deewj

ncemes henues pee jns nes~

``mele³egie ceW keÀye DekeÀeues ce=l³eg neslee veneR, keÀeue Dee veneR mekeÀlee~ megKeOeece ceW keÀeue keÀes Deeves keÀe ngkeÌce veneR~ jece jep³e Deewj

jeJeCe jep³e kesÀ DeLe& keÀes Yeer mecePevee nw~'' mee.yeeyee 28.12.04 efjJee.

Q. ke̳ee efkeÀmekeÀer ce=l³eg mece³e mes henues nes mekeÀleer nw? ³eefo neB lees kewÀmes Deewj ³eefo veneR lees kewÀmes? ³eefo veneR lees DekeÀeues ce=l³eg ke̳ee

nw? megKeo pevce, megKeo peerJeve Deewj megKeo ce=l³eg keÀe je]pe

Deelcee peye heeJeve nesleer nw lees Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, Deelcee keÀe MegYe keÀceeX keÀe Keelee pecee neslee nw lees Deelcee

keÀes ce=l³eg keÀe keÀesF& Ye³e veneR neslee nw Deewj GmekesÀ efueS ce=l³eg Yeer megKeoe³eer nesleer nw Deewj peye ce=l³eg megKeoe³eer nesleer nw lees pevce Yeer

DeJeM³e ner megKeoe³eer neslee nw~ ieYe& Yeer cenue kesÀ meceeve megKeoe³eer neslee nw~ mele³egie ceW lelJe Yeer meleesÒeOeeve nesles nQ, JeneB DeeeflcekeÀ

efmLeefle Yeer MeefkeÌleMeeueer nesleer nw, FmeefueS Deelcee keÀes Devoj-yeenj keÀesF& ogKe-oo& keÀer DevegYetefle veneR nesleer nw DeLee&led ve mJe³eb ogKeer

neslee nw Deewj ve Deewj keÀesF& ogKeer efoKeeF& oslee nw, FmeefueS peye mece³e Deelee nw lees Deelcee mJes®íe mes osn keÀe l³eeie keÀjkesÀ ®eueer peeleer

nw~ Üehej keÀefue³egie ceW osneefYeceeve kesÀ keÀejCe Deelcee keÀes ogKe keÀer cenmetmelee nesleer nw, pevceles Yeer ogKe keÀer cenmetmelee nesleer nw,

ceesnpeeue Yeer neslee nw, FmeefueS osn kesÀ l³eeie mes Deelcee Ye³eYeerle nesleer nw~ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes

veäesceesne nesvee Deewj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe meHeÀue DeY³eeme ner megKeo pevce, megKeo peerJeve Deewj megKeo ce=l³eg keÀe heg©<eeLe& nw, pees

DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee ves yelee³ee nw~ pees Fme DeY³eeme keÀes efpelevee ner meHeÀuelee hetJe&keÀ keÀjlee nw, Jen Glevee ner Fme peerJeve keÀe

megKe heelee nw Deewj GmekeÀer ce=l³eg Deewj pevce Yeer megKeoe³eer nesles nQ~

``cejvee Yeer peªj nw~ meyekeÀer DeYeer JeeveÒemLe DeJemLee nw~ legcekeÀes keÀesF& keÀeue veneR Kee³esiee~ legce KegMeer mes peeles nes... [^ecee keÀer ³es

yeæ[er JeC[jHegÀue yeele nw, FmeceW cetBPeves keÀer keÀesF& yeele ner veneR nw~ Jeu[& keÀer efnmì^er-peeûeeHeÀer nt-ye-nt efjheerì nesleer nw~ FmeceW peje Yeer

HeÀke&À veneR heæ[ mekeÀlee nw~'' mee.yeeyee 13.10.04 efjJee.

jecee³eCe ceW Yeer efueKee nw - pevcele-cejle ogmen ogKe nesF&~ nce DeYeer ³en osKe ³ee DevegYeJe lees veneR keÀj mekeÀles nQ efkeÀ nceeje

YeefJe<³e pevce megKece³e nesiee ³ee ogKece³e nesiee hejvleg Deheves Jele&ceeve mes YeefJe<³e pevce keÀes mecePe mekeÀles nQ~ ³eefo DeYeer nceejer efmLeefle,

nceejs keÀce& mebmkeÀej Ssmes nQ efkeÀ nce menpe Fme osn mes v³eejs nes mekeÀles nQ lees DeJeM³e ner YeefJe<³e ceW Deeves Jeeueer ce=l³eg kesÀ mece³e Yeer Ssmes

ner menpe Mejerj íesæ[Wies Deewj peye Mejerj megKe mes íesæ[Wies lees YeefJe<³e pevce Yeer DeJeM³e Yeer megKe mes ner ueWies~ Gme mece³e Yeer ve Deheves

keÀes Deewj ve otmejs keÀes keÀesF& ogKe nesiee DeLee&led ce=l³eg Deewj pevce oesveeW megKece³e nesiee~ ce=l³eg Deewj pevce keÀe ienje mecyevOe nw~ cejves kesÀ

mece³e pewmeer efmLeefle nesleer nw, Jewmeer ner YeefJe<³e pevce uesles mece³e nesieer DeLee&led megKe-ogKe keÀer Jewmeer ner cenmetmelee nesieer~

JeemleJe ceW megKeo peerJeve keÀe ³ener jnm³e nw, pees yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ pees Fme efJeée-veeìkeÀ, keÀce& kesÀ efme×evle keÀes O³eeve ceW

jKesiee Deewj Fme osn mes v³eejs nesves keÀe meHeÀue DeY³eeme keÀjsiee, GmekeÀe ³es peerJeve meoe megKece³e nesiee Deewj ce=l³e Yeer megKeoe³eer nesiee

leLee YeefJe<³e pevce Yeer megKece³e nesiee~ ³ener mebiece³egie keÀer hejceÒeeefhle Deewj hejceelcee keÀe hejce Jejoeve nw~

``hegjevee Iej íesæ[ ve³ee Iej efue³ee, FmeceW cejves keÀer ke̳ee yeele ngF&~ jesves heerìves keÀer keÀesF& yeele ner veneR~ DeHeÀmeesme keÀjves keÀer ojkeÀej ner

veneR~ KegMeer mes hegjevee ®eesuee íesæ[ ve³ee uesles nQ lees GmekeÀes keÀne peelee nw - keÀe³ee keÀuhe le©~'' mee.yeeyee 14.8.71 efjJee. Devle ceefle mees ieefle keÀe jepe

Devle ceW pewmeer efmLeefle nesleer nw, mce=efle nesleer nw, Gme Devegmeej ner YeefJe<³e pevce neslee nw~ ogefve³ee ceW Yeer DeeO³eeeflcekeÀlee Deewj

hegvepe&vce kesÀ efme×evle hej efJeéeeme keÀjves Jeeues ueesie Fme yeele keÀes ceeveles nQ hejvleg Devle ceW nceejer ceefle De®íer jns, FmekeÀe ³eLeeLe& ceeie&

veneR mecePe heeles nQ, efpememes efove-Òeefleefove ceefle YeÏä ner nesleer peeleer nw Deewj YeefJe<³e pevce Yeer heleve keÀer Deesj ner peelee nw~ DeYeer

mebiece³egie yeehe ves ³eLeeLe& %eeve oskeÀj yelee³ee nw efkeÀ Devle ceW legcnejer yegef× ceW SkeÀ yeehe Deewj Iej hejceOeece ner ³eeo jns, FmekeÀe heg©<eeLe&

DeYeer mes keÀjvee nw~ yengle mece³e keÀe ³es DeY³eeme ner Deefvlece meHeÀuelee keÀe DeeOeej nesiee ke̳eeWefkeÀ Devle mece³e meejs peerJeve keÀer keÀce&

keÀneveer Deelcee keÀes ³eeo Deeleer nw, FmeefueS Gme mece³e hejceelcee Deewj Iej keÀer ³eeo "njleer veneR nw~ FmeefueS yengle mece³e keÀe DeY³eeme

®eeefnS~ FmekesÀ efueS yeeyee meoe keÀnles- Devle ceW SkeÀ hejceelcee, Iej Deewj veF& ogefve³ee keÀer ³eeo jns, FmekeÀe heg©<eeLe& keÀjvee nw~ Fme

efueS YeefkeÌle ceW iee³eve nw efkeÀ Devle ceW iebieepeue cegKe ceW, yeeyee keÀnles %eeveece=le yegef× ceW nes~

efkeÀmeer Jemleg ³ee J³eefkeÌle mes jeie-Üs<e ve nes DeLee&led ve Deefle h³eej DeLee&led DeemeefkeÌle nes Deewj ve Üs<e DeLee&le Ie=CeeYeeJe nes ke̳eeWefkeÀ

³es oesveeW ner Devle ceW ³eeo Deeles nQ~

efkeÀmeer Jemleg keÀes Deheves heeme efíheekeÀj Yeer veneR jKevee nw, Jen Yeer Devle ceW ³eeo Dee³esieer Deewj Þesÿ ieefle mes Jebef®ele keÀj osieer~

nj Ieæ[er keÀes Deefvlece Ieæ[er mecePekeÀj ®euevee nw ke̳eeWefkeÀ Devle efkeÀmeer Yeer mece³e Dee mekeÀlee nw~ FmeefueS Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjles jnvee nw

efkeÀ Fme #eCe nceeje Mejerj ítì pee³es lees nceejer ke̳ee ieefle nesieer?

``DeYeer Fleveer nue®eue ceW veneR DeeDees~ peye nesves Jeeuee nesiee lees DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW efmLele jnves JeeueeW keÀes mJe³eb ner DeeJeepe Dee³esiee,

ìeE®eie nesieer, met#ce mebkeÀuhe nesiee, leej hengB®esieer ³ee ì^bkeÀ-keÀeue nesiee~ uesefkeÀve peye ueeFve keÌueer³ej nesieer leye ner lees hekeÀæ[ mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 21.7.73

``meesves mes henues JeeCeer mes hejs efmLeefle ceW efmLele neskeÀj SkeÀ efove keÀes meceehle keÀjes efHeÀj otmeje efove Megª keÀjWies lees... pewmes Devle ceW

peeles mece³e DeelceeDeeW ceW pees mebmkeÀej cepe& nesles nQ, efHeÀj Jener mebmkeÀej Fcepe& neWies~... ³eeo-Deefive mes Jee mce=efle keÀer MeefkeÌle mes hegjeves

Keeles keÀes meceehle keÀj osvee ®eeefnS... veneR lees Jener keÀpe& kesÀ ªhe ceW cepe& yegef× keÀes keÀcepeesj keÀj oslee nw~'' De.yeeheoeoe 18.7.71

``efheíeæ[er ceW keÀnles nQ jece keÀes ³eeo keÀjes~ pees peemleer mece³e efpeme ef®evleve ceW jnles nQ, Devle ceW Yeer Jen ³eeo Dee peelee nw... keÀesF& osn

kesÀ mecyeefvOe³eeW keÀes ³eeo keÀjWies~ osn keÀes ³eeo efkeÀ³ee Kesue Keueeme~ ³eneB legcekeÀes SkeÀ ner yeele mecePeeF& peeleer nw efkeÀ Deheves keÀes Deelcee

mecePe SkeÀ yeehe keÀes ³eeo keÀjes~'' mee.yeeyee 28.6.71 efjJee.

ieYe&-pesue Deewj ieYe&-cenue keÀe jepe osn OeejCe keÀjvee Deewj osn keÀe l³eeie keÀjvee lees meejs keÀuhe ®euelee nw Deewj FmekesÀ DeeOeej hej ner ³es efJeée-veeìkeÀ

meHeÀueleehetJe&keÀ ®euelee nw Deewj osn kesÀ DeeOeej hej ner Deelcee megKe-ogKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw hejvleg Jele&ceeve keÀefue³egie ceW DeelceeDeeW

keÀes ieYe& ceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ ogKe menve keÀjves heæ[les nQ~ MeeðeeW ceW lees ieYe& keÀes SkeÀ pesue keÀer meb%ee oer ieF& nw, peneB Deelcee Deheves

efJekeÀceeX keÀe he½eeleehe keÀjleer nw hejvleg ³es meoe Deewj meyekesÀ efueS meceeve veneR nw~ keÀneB-keÀneB MeeðeeW ceW ieYe&-cenue keÀe Yeer JeCe&ve nw~

hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ peye Deelcee heeJeve nesleer nw lees ieYe& Yeer megKeoe³eer neslee nw~ mele³egie-$eslee Deelcee³eW heeJeve nesleer nQ,

lelJe Yeer heeJeve nesles nQ, DeelceeDeeW kesÀ keÀesF& efJekeÀce& veneR nesles, FmeefueS JeneB ieYe& Yeer cenue kesÀ meceeve megKeoe³eer neslee nw~ MeeðeeW ceW

MegkeÀosJe kesÀ efJe<e³e ceW Ssmee ner JeCe&ve nw~

ieYe&-pesue Deewj ieYe&-cenue keÀe Yeer iee³eve nw~ pesue ceW mepee³eW Keeles nQ lees cenue ceW ceewpe ceveeles nQ~ mele³egie-$eslee ceW ieYe& Yeer

cenue kesÀ meceeve megKeoe³eer neslee nw, Üehej-keÀefue³egie ceW ieYe& pesue kesÀ meceeve ogKeoe³eer nes peelee nw hejvleg Üehej-keÀefue³egie ceW ³es efveef½ele

veneR efkeÀ nj Deelcee keÀes nj mece³e ieYe& ceW mepee³eW ner Keeveer heæ[W~ pees veF& Deelcee³eW Deeleer nQ, Jes Üehej-keÀefue³egie ceW Yeer henues kegÀí

pevceeW lekeÀ megKe mes ner ieYe& ceW jnles nQ Deewj pevce uesles nQ, yeeo ceW ogKe Yeesieles nQ~ FmeceW Yeer Deelcee kesÀ keÀceeX keÀe efnmeeye-efkeÀleeye keÀece

keÀjlee nw~

``ieYe& ceW Devoj Deelcee mepee Yeesieleer nw, FmeefueS GvekeÀes ieYe&-pesue keÀne peelee nw~ efkeÀlevee JeC[jHegÀue [^ecee yevee ngDee nw~ ieYe&-pesue

ceW mepee³eW Keeles Dehevee mee#eelkeÀej keÀjles jnles nQ... mee#eelkeÀej lees keÀje³eWies vee efkeÀ legceves ³en-³en yeskeÀe³eos keÀece efkeÀ³ee nw~''

mee.yeeyee 12.10.04 efjJee. efMeJe Deewj MebkeÀj keÀe jepe

efMeJe-MebkeÀj keÀes ceeveves Jeeues ogefve³ee ceW Òee³e: meYeer oesveeW keÀes SkeÀ ner meÊee kesÀ oes Òeefleªhe mecePeles nQ hejvleg oesveeW keÀer Òeefle-

ceeDeeW keÀes osKeW lees meeOeejCe yegef× Jeeuee Yeer keÀnsiee efkeÀ ³es oes ®eerpeeW kesÀ ef®e$e ³ee Òeeflecee³eW nQ, efHeÀj Yeer ceveg<³eeW keÀer yegef× FmeceW veneR

®eueleer nw~ Fme mel³e keÀe %eeve DeYeer hejceelcee ves efo³ee efkeÀ efMeJe lees hejceelcee nw Deewj MebkeÀj SkeÀ met#ceJeleveJeemeer osJelee nw ³ee keÀnW

efkeÀ MebkeÀj hejceelcee kesÀ SkeÀ keÀle&J³e efJeveeMe keÀe ÒeleerkeÀ nw~ DeYeer ncekeÀes peye hejceelcee mes ef$ecete|le keÀe %eeve efceuee nw, leye ³en mel³e

mecePe ceW Dee³ee nw efkeÀ efMeJe lees ye´ïee, efJe<Ceg Deewj MebkeÀj keÀe Yeer j®eef³elee nw~ MebkeÀj lees GvekeÀer SkeÀ j®evee nw ³ee hejceelcee kesÀ SkeÀ

keÀle&J³e keÀe ÒeleerkeÀ nw~

``³etB lees MebkeÀj keÀesF& efJeveeMe keÀjeles veneR nQ~ peye mece³e neslee nw lees ueæ[eF& ueieleer nw... cekeÀeve hegjevee neslee nw lees efiej heæ[lee nw...

keÀefue³egie hetje nes mele³egie keÀer mLeehevee peªj nesveer nw~'' mee.yeeyee 6.5.05 efjJee. osefJe³eeW Deewj GvekeÀer DeveskeÀ YegpeeDeeW keÀe jepe

JeemleJe ceW pewmeer osefJe³eeW keÀer Òeeflecee³eW ³ee ef®e$e yeveeles nQ, Ssmeer keÀesF& osJeer ³ee osJelee neslee veneR nw Deewj ve ner efkeÀmeer Yeer ceveg<³e

keÀer Fleveer Yegpee³eW nesleer nQ~ JeemleJe ceW ³es lees mebiece³egie hej pees yenveW hejceelcee keÀe yevekeÀj GvekesÀ meeLe efJeée keÀes heeJeve yeveeves keÀe

keÀle&J³e keÀjleer nQ, pees Deelcee³eW GvekeÀer men³eesieer yeveleer nQ, GvekeÀer ³eeoieej nQ~ pewmes ye®®es keÀes yeehe keÀer Yegpee keÀne peelee nw, Jewmes ner

men³eesieer keÀes Yeer Yegpee keÀne peelee nw~ meYeer ye®®es hejceelcee Deewj ye´ïee keÀer Yegpee³eW nQ Deewj pees Deelcee³eW yenveeW kesÀ meeLe men³eesieer yeveles

nQ, Jes GvekeÀer Yegpee³eW nQ~ FmeefueS ye´ïee keÀes Deewj osefJe³eeW keÀes ner DeveskeÀ Yegpee³eW efoKeeles nQ~

efJe<Ceg Deewj efJe<Ceg kesÀ DeuebkeÀejeW keÀe jepe

efJe<Ceg kesÀ meceeve ®eej YegpeeDeeW Jeeuee keÀesF& osJelee veneR nw~ ³es heefJe$e ³egieue keÀe ÒeleerkeÀ nw~ efJe<Ceg keÀes pees DeuebkeÀej efo³es ie³es

nQ, Jes DeuebkeÀej Yeer JeemleJe ceW mele³egieer ³egieue DeLee&led efJe<Ceg kesÀ veneR nQ~ ³es DeuebkeÀej lees mebiece³egieer ye´eïeCeeW kesÀ nQ hejvleg ye´eïeCeeW keÀes ve

oskeÀj efJe<Ceg keÀes efo³es ie³es nQ ke̳eeWefkeÀ ye´eïeCeeW keÀer efmLeefle SkeÀjme veneR jnleer nw~ nj DeuebkeÀejeW kesÀ iegCe-keÀle&J³e keÀe je]pe Yeer yeeyee ves

yelee³ee nw~

``mJeoMe&ve ®e¬eÀ keÀer osJeleeDeeW keÀes ojkeÀej veneR~ Jen ke̳ee keÀjWies MebKe Deeefo keÀe~ mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer legce ye´eïeCe ye®®es nes~''

mee.yeeyee 11.10.04 efjJee. efMeJe-pe³eefvle, ieerlee-pe³eefvle, j#ee-yevOeve, oMenje, oerheeJeueer leLee Dev³e l³eesnejeW keÀe je]pe / efJeefYevve heJeeX Deewj GlmeJeeW keÀe jepe

JeemleJe ceW ke=À<Ce pevceeäceer keÀes íesæ[keÀj meejs l³eesnej mebiece ³egie kesÀ ner nQ, pees hejceelcee kesÀ efoJ³e keÀle&J³eeW Deewj hejceelcee

kesÀ meeLe ye´eïeCeeW kesÀ keÀle&J³eeW kesÀ ÒeleerkeÀ nQ~ efpevekeÀe ³eeoieej YeefkeÌle ceeie& ceW ceveeles nQ~ meYeer l³eesnejeW keÀe jnm³e %eeve meeiej yeeyee ves

yelee³ee nw~ efMeJe-pe³eefvle kesÀ meeLe ner ieerlee pe³eefvle nesleer nw Deewj GmekesÀ meeLe ner j#ee-yevOeve neslee nw~ j#ee-yevOeve kesÀ yeeo Deelcee

jece hejceelcee keÀe meeLe ueskeÀj heeb®e efJekeÀejeW ªheer jeJeCe hej efJepe³e Òeehle keÀjleer, efpemekeÀer ³eeoieej ceW oMenje ceveeles nQ~ osneefYeceeve

ªheer jeJeCe hej peerle heekeÀj Deelcee keÀe oerhekeÀ peie peelee nw Deewj efHeÀj oerheeJeueer keÀer KegefMe³eeb yeveeleer nw~ meYeer l³eesnejeW keÀe jnm³e

yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw Deewj GvekeÀes ceveeves DeLee&led yeveves keÀe je]pe Yeer yelee³ee nw~

Ssmes ner efJeefYevve heJe& Deewj GlmeJe Yeer efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW mebiece³egie hej cevee³es peeles nQ, efpevekeÀer ³eeoieej YeefkeÌle ceeie& ceW ceveeles nQ~

``oerheceeuee keÀe DeLe& ner nw meHeÀeF& Deewj keÀceeF&~ meHeÀeF& Yeer meYeer ÒekeÀej mes keÀjvee nw Deewj keÀceeF& keÀe ue#³e Yeer yegef× ceW jKevee nw~ ...

efpelevee efoJ³e-iegCeeW keÀe DeeJeeÚ keÀjles pee³eWies, Glevee DeJeiegCe Deengefle ªhe ceW Kelce nesles pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 29.10.70

Yeejle ceW DeLee&led cegK³elee efnvot Oece& ceW Deewj efJeée ceW Òee³e: pees Yeer l³eesnej cevee³es peeles nQ, Jes meYeer Fme mebiece³egie kesÀ ner

³eeoieej nQ~ Dev³e OeceeX ceW kegÀí ³eeoieej l³eesnej nQ, Jes GvekesÀ Oece&efhelee kesÀ DeJelejCe kesÀ efJe<e³e ceW nQ~ hejceelcee kesÀ DeJelejCe keÀe

GlmeJe efMeJejeef$e, hejceelcee kesÀ Üeje heefJe$elee keÀer Òeefle%ee keÀjeves keÀe GlmeJe j#ee-yevOeve, jeJeCe hej efJepe³e Òeehle keÀjves GlmeJe

oMenje, meJe& DeelceeDeeW keÀe Deelcee ªheer oerhe peieves keÀe GlmeJe oerheeJeueer, hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe Deewj veF& ogefve³ee kesÀ Deeieceve keÀe

GlmeJe nesueer Deeefo meYeer l³eesnej mebiece³egie hej efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW cevee³es peeles nQ~

``yeeheoeoe YekeÌleeW keÀes SkeÀ yeele keÀer DeeHeÀjerve osles nQ efkeÀ efkeÀmeer Yeer ªhe mes Yeejle ceW Jee nj osMe ceW Glmeen keÀer uenj HewÀueeves kesÀ

efueS GlmeJe lees De®ís yevee³es nQ~ SkeÀ-oes efove kesÀ efueS nes uesefkeÀve Glmeen keÀer uenj lees HewÀue peeleer nw vee, FmeefueS GlmeJe keÀnles

nQ~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``³en DeYeer keÀe efceueve ner meoekeÀeue keÀe GlmeJe ceveeves keÀe ³eeoieej yeve peelee nw~ pees Yeer efYevve-efYevve veeceeW mes mece³e Òeefle mece³e

GlmeJe ceveeles nQ, Jes meYeer Fme mece³e yeehe Deewj ye®®eeW kesÀ ceOegj efceueve, Glmeen Yeje efceueve, YeefJe<³e kesÀ efueS GlmeJe kesÀ ªhe ceW yeve

peelee nw~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``Fme mece³e keÀer meyemes JeC[jHegÀue yeele ³ener osKe jns nes, pees ÒewefkeÌìkeÀue Yeer cevee jns nes Deewj efveefceÊe Gme ³eeoieej keÀes Yeer cevee jns

nes~ ®eslev³e Yeer nes Deewj ef®e$e Yeer meeLe-meeLe nQ~'' De.yeeheoeoe 7.03.86 ``SkeÀ nw mLetue oerhekeÀ Deewj otmeje nw Deelcee keÀe oerhekeÀ, leermeje nw kegÀue keÀe oerhekeÀ Deewj ®eewLee nw DeeMeeDeeW keÀe oerhekeÀ... ³es ®eejes ner

oerhekeÀ peie pee³eW leye mecePees oerheceeuee ceveeF&... efpemekeÀe Kego keÀe oerhekeÀ peiee ngDee nesiee, Jen DeewjeW keÀe oerhekeÀ peieeves efyeiej jn

veneR mekeÀlee~'' De. yeeheoeoe 9.11.69

``Deepe kesÀ efove Deheves Deelcee kesÀ mebmkeÀejeW ceW meoe kesÀ efue³es heefjJele&ve ueeves keÀe efJeMes<e DeìsvMeve efo³ee? peye ³eeoieej ®euelee ©he ceW

Deepe keÀe efove hetjeves Keeles Kelce keÀjves keÀer jerefle ³eeoieej ©he ceW ®euelee Dee jne nw Jen DeJeM³e ÒewefkeÌìkeÀue ©he ceW Deehe DeelceeDeeW ves

efkeÀ³ee leye lees ³eeoieej ®euelee Dee³ee nw~'' De.yeeheoeoe 18.10.71 ``oerheceeuee - efceueve ceveeves keÀe ³eeoieej ceeuee kesÀ ©he ceW nw uesefkeÀve ¢{ mebkeÀuheeW keÀe ³eeoieej oerhekeÀ kesÀ p³eesefle ©he keÀe nw... Deelcee

kesÀ pewmes mebmkeÀej nesles nQ Gme ÒeceeCe ner ®eesuee lew³eej neslee nw~ lees ve³ee ®eesuee Jee ve³es Jeðe keÀewve mes henveWies? Deelcee ceW ve³es ³egie kesÀ

mebmkeÀej Jee ve³es ³egie kesÀ mLeehekeÀ yeehe pewmes mechetCe& mebmkeÀejeW keÀes OeejCe keÀjvee ³ener ve³es Jeðe henvevee nw~''

De.yeeheoeoe 18.10.71

``oerheceeuee Deeefo ue#ceer keÀes yegueeves kesÀ efueS veneR nesleer nw~ oerheceeuee nesleer nw keÀejesvesMeve hej~ yeekeÀer Fme mece³e pees GlmeJe cevee³es

peeles nQ, Jes JeneB nesles veneR~'' mee.yeeyee 5.8.05 efjJee. ``heeJeve yeveves keÀe jemlee keÀesF& ceveg<³e yelee veneR mekeÀles~ heeflele-heeJeve SkeÀ ner yeehe nw... DeYeer legce ye®®es heeJeve yeveves keÀer Òeefle%ee

keÀjles nes, GmekeÀe ³eeoieej nw ³en jeKeer yevOeve~'' mee.yeeyee 10.8.05 efjJee.

Q. oerheceeuee mele³egie kesÀ keÀejesvesMeve keÀer ³eeoieej nw ³ee mebiece hej oerhe mes oerhe ÒeppJeefuele keÀjles, GmekeÀer ³eeoieej nw? Þeerke=À<Ce Deewj Þeerveeje³eCe keÀe je]pe / jeOes-ke=À<Ce Deewj ue#ceer-veeje³eCe keÀe jepe

ogefve³ee kesÀ efnmeeye mes lees Þeerveeje³eCe keÀe pevce mele³egie ceW Deewj Þeerke=À<Ce keÀe pevce Üehej kesÀ Devle ceW ngDee hejvleg oesveeW keÀer

ceefncee peye ieeles nQ lees Gme ceW Þeerke=À<Ce Deewj veeje³eCe keÀe veece SkeÀ meeLe ner uesles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes GmekeÀe jnm³e veneR peeveles, pees DeYeer

hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ Þeerke=À<Ce mele³egie keÀe ÒeLece je]pekegÀceej nw, Þeerke=À<Ce ner mJe³ebJej kesÀ yeeo ieÎer hej yew"les nQ lees veeje³eCe

keÀnueeles nQ DeLee&led Þeerke=À<Ce ner Þeerveeje³eCe yeveles nQ~ Þeerke=À<Ce keÀe pevce mele³egie kesÀ Deeefo ceW ³eesieyeue mes ngDee, Üehej kesÀ Devle ceW

veneR~ Ssmes ner jeOes mJecJej kesÀ yeeo Þeerue#ceer yeveleer nw~ Fme ÒekeÀej jeOes-ke=À<Ce ner ieÎer hej yew"ves kesÀ yeeo Þeerue#ceer Deewj Þeerveeje³eCe

keÀnueeles nQ~

YeefkeÌle ceeie& ceW lees jeOes-ke=À<Ce keÀes Üehej ceW Deewj ue#ceer-veeje³eCe keÀes mele³egie ceW efoKeeles nQ~ jece keÀes $eslee³egie ceW Deewj

Þeerke=À<Ce keÀes Üehej ceW efoKeeles nQ peyeefkeÀ Þeerke=À<Ce keÀes 16 keÀuee mechetCe& Deewj GvekesÀ hetJe&Jeleea jece keÀes 12 keÀuee mechetCe& keÀnles nQ, pees

me=efä kesÀ efve³eceevegmeej mel³e veneR nw ke̳eeWefkeÀ efve³eceevegmeej 16 keÀuee Jeeuee henues nesvee ®eeefnS~ Fme ÒekeÀej ³eLeeLe&lee keÀe efkeÀmekeÀes helee

veneR nw, pees DeYeer me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle kesÀ %eelee hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ Þeerke=À<Ce keÀe pevce keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie

kesÀ Deeefo kesÀ mebiece³egie ceW ngDee, Üehej ceW veneR~ Þeerke=À<Ce kesÀ pevce mes ner mele³egie keÀe DeejcYe neslee nw~ Þeerke=À<Ce ner mele³egie kesÀ henues

cenejepee Þeerveeje³eCe yeveW~ Þeerke=À<Ce 16 keÀuee mechetCe& SkeÀ osJelee nQ hejceelcee veneR~ YeefkeÌleceeie& ceW ³eLeeLe&lee mes DeveefYe%e nesves kesÀ

keÀejCe keÀuhe kesÀ mebiece hej efvejekeÀej hejceelcee Deewj Þeerke=À<Ce kesÀ iegCe-keÀle&J³eeW, ®eefj$eeW keÀes Þeerke=À<Ce kesÀ meeLe peesæ[ efo³ee nw~ Þeerke=À<Ce

keÀe pevce keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes ngDee, ³es meye je]pe Yeer DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ efkeÀ ue#ceer-veeje³eCe keÀe ner ye®eheve keÀe veece jeOes-

ke=À<Ce nw Deewj oesveeW mele³egie ceW ner Les~ DeOece& keÀe veeMe Deewj meled Oece& keÀer mLeehevee keÀjves Jeeuee Þeerke=À<Ce veneR nw, hejceelcee efMeJe nQ, pees

Þeerke=À<Ce keÀer Deelcee kesÀ hetJe& pevce kesÀ Mejerj ceW DeJeleefjle ngS Deewj GvneWves %eeve oskeÀj GvekeÀes Þeerke=À<Ce yevee³ee, jepeYeeie efo³ee~ meled

Oece& keÀer mLeehevee keÀer~ Þeerke=À<Ce keÀe pevce Yeesieyeue mes veneR uesefkeÀve ³eesieyeue mes ngDee Deewj Gvemes ner ³eesieyeue keÀer ÒeLee DeejcYe ngF&, pees

mJeie& keÀer ÒeLece hen®eeve nw~ Þeerke=À<Ce kesÀ pevce keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW Þeerke=À<Ce keÀe pevce Üehej kesÀ Devle Deewj keÀefue³egie kesÀ Deeefo kesÀ mebiece hej efoKeeles nQ Deewj GvekesÀ pevce kesÀ

efJe<e³e ceW DeveskeÀ YeÏecekeÀ keÀLee-keÀneefve³eeb nQ, pees GvekesÀ pevce Deewj keÀle&J³e kesÀ JeCe&ve kesÀ Devegmeej mel³e Òeleerle veneR nesleer nQ~ ³eLee -

ieerlee ceW efueKee ³eoeefn ³eoeefn... Deye Üehej kesÀ yeeo lees keÀefue³egie Dee³ee pees Deewj DeOece& keÀe ³egie nw lees Oece& keÀer mLeehevee keÀneB ngF&~

cegjueerOej keÀer cegjueer keÀe jepe

YekeÌle Þeerke=À<Ce keÀes cegjueerOej mecePeles nQ, efpevekeÀer cegjueer megveles ner meYeer ieeshe-ieesefhe³eeb meye megOeyegOe YetuekeÀj ceesefnle nes peeles

Les hejvleg DeYeer lekeÀ nce ke=À<Ce keÀes hejceelcee Deewj GvekeÀer keÀe" keÀer cegjueer keÀes cegjueer mecePe uesles Les~ ³eLeeLe& cegjueer keÀe je]pe DeYeer

helee ®euee nw efkeÀ hejceelcee kesÀ meekeÀej leve Üeje G®®eejs ceneJeeke̳e ner cegjueer nQ~ hejceelcee keÀer ³en %eeve cegjueer %eeve kesÀ Devevle ienve

je]peeW mes heefjhetCe& nw Deewj Fme cegjueer ceW ³en peeot nw efkeÀ Jen nce DeelceeDeeW keÀes hejceelce h³eej ceW ceesefnle keÀjkesÀ ogefve³ee keÀer megOeyegOe

YegueekeÀj Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀjeves Jeeueer nw~

``yeehe keÀes peeotiej Yeer keÀnles nQ~ iee³ee ngDee nw cegjueer lesjer ceW peeot~ ceveg<³e mes osJelee yeve peeles nQ~ iee³eve nw - ceveg<³e mes osJelee efkeÀ³es

keÀjle ve ueeieer Jeej~'' mee.yeeyee 20.10.04 efjJee. ``peneB ueieve nesleer nw, JeneB keÀesF& efJeIve "nj veneR mekeÀles~ mJele: ner meceehle nes peeles nQ~ heæ{eF& mes Òeerle, cegjueer mes Òeerle Jeeues efJeIveeW

keÀes menpe heej keÀj uesles nQ... SkeÀ cegjueer mes h³eej, heæ{eF& mes h³eej Deewj heefjJeej keÀe h³eej efkeÀuee yeve peelee nw~ efkeÀues ceW jnves Jeeues

mesHeÀ nes peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 27.3.86 ``cegjueer nw uee"er, Fme uee"er kesÀ DeeOeej mes keÀesF& keÀceer Yeer nesieer lees Jen Yej pee³esieer~ ³en DeeOeej ner Deheves Iej lekeÀ Deewj Deheves

jep³e lekeÀ hengb®ee³esiee uesefkeÀve ue#³e mes, efve³ecehetJe&keÀ veneR... cegjueerOej mes mvesn keÀer efveMeeveer cegjueer nw~ efpelevee cegjueer mes mvesn nw,

Glevee ner mecePees cegjueerOej mes Yeer mvesn nw~ me®®es ye´eïeCe keÀer hejKe cegjueer mes nesieer~'' De.yeeheoeoe 23.10.75

``ueeFì, ceeFì Deewj ef[JeeFve FvmeeFì leerveeW keÀe³ece jnW, GmekesÀ efueS cegK³e efkeÀme yeele keÀe DeìsvMeve ®eeefnS?... pees SkeÀ efove Yeer

efjJeeFpe keÀesme& keÀer cegjueer efceme veneR keÀjles Jee OeejCee ceW DeìsvMeve veneR osles nQ, Jes neLe G"eDees... Yeue peeve ®egkesÀ nes uesefkeÀve DeYeer

yengle kegÀí peeveves keÀes jn ie³ee nw~ pees De®íer jerefle mes efjJeeFpe keÀesme& keÀes efjJeeFpe keÀjles nQ, Jes mJe³eb Yeer Ssmee DevegYeJe keÀjles nQ~''

De.yeeheoeoe 24.6.720

``SkeÀ keÀcheuesvì nw - J³eLe& mebkeÀuhe yengle Deeles nQ... otmejer cegK³e keÀcheuesvì nw - Je=efÊe Deewj ¢efä ®eb®eue nesleer nw~ ³en oesveeW

keÀcheuesvìdme leye lekeÀ nQ, peye lekeÀ jespe keÀer cegjueer Üeje pees [e³ejskeÌMevme efceueles jnles nQ Gve [e³ejskeÌMevme keÀes DeLee&led cegjueer keÀes

O³eeve mes megvekeÀj Deewj OeejCe veneR keÀjles nQ... Deiej meeje mece³e %eeve-jlveeW mes Kesueves ceW Je %eeve Kepeeves keÀes osKeves ceW, megefcejCe keÀjves

ceW yegef× keÀes efyepeer jKees, lees ke̳ee J³eLe& mebkeÀuhe Dee mekeÀles nQ?'' De.yeeheoeoe 11.7.74

``ye´eïeCe peerJeve kesÀ peer-oeve keÀe DeeOeej keÀewve-mee nQ? cegjueer, he{eF& keÀe Yeer DeeOeej nw cegjueer... efpelevee mvesn peer-oeve mes nesiee

Glevee ner mvesn, peerJeveoelee mes nesiee~ Ssmee mvesner, Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer meoe mvesner Je efvee|JeIve yevee mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 28.4.74

``Deeheme ceW %eeve ®e®ee& keÀjvee, ³en lees ye´enceCeeW keÀe keÀle&J³e nw~ efpeme yeele ceW efpemekeÀer pees ueieve nesleer nw, GmekesÀ efueS mece³e keÀer

keÀceer keÀYeer veneR nes mekeÀleer~ lees Fve oes yeeleeW hej O³eeve jKees SkeÀ lees nw-h³eesefjìer, otmeje peer³eoeve keÀe cenlJe~''

De.yeeheoeoe 28.4.74 ieesheer-JeuueYe Deewj ieeshe-ieesefhe³eeW keÀe jepe

³en je]pe Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw~ ieesheer-JeuueYe efMeJe hejceelcee nw Deewj nce Deelcee³eW pees DeYeer meekeÀej ceW GvekesÀ ye®®es

yeves nQ, DeYeer ye´ïee leve ceW DeJeleefjle hejceelcee kesÀ meeLe pees Deelcee³eW heeì& yepeeleer nQ, GvekesÀ meeLe efJeée-heefjJele&ve kesÀ efoJ³e keÀle&J³e ceW

men³eesieer nQ, Jes ner me®®es ieeshe-ieesefhe³eeb nQ, pees meoe Deleerefvê³e megKe ceW jnles nQ~ yeeyee kesÀ ceneJeeke̳e ner cegjueer nw, pees ieeshe-ieesefhe³eeW keÀe

ceve ceesefnle keÀjves Jeeueer nw, meJe& keÀe keÀu³eeCe keÀjves Jeeueer nw~ FmeerefueS iee³eve nw efkeÀ Deleerefvê³e megKe hetívee nes lees ieesheer JeuueYe keÀer

ieeshe-ieesefhe³eeW mes hetíes~

``hetCe&ceemeer keÀer jele keÀer jeme keÀe iee³eve nw~ ieeshe-ieesefhe³eeW keÀer leerve efJeMes<elee³eW ke̳ee nw... jele keÀes efove yevee³ee... otmejer peeieleer

p³eesefle Les... leermeje neLe ceW neLe Deewj leeue ceW leeue efceuee ngDee Lee DeLee&led mebmkeÀej efceues ngS Les~ cejvee heæ[siee, megvevee heæ[siee,

PegkeÀvee heæ[siee - Ssmes keÀnves mes YekeÌle yeveles nes... Ssmes jeme efceueeves Jeeues ner ceeuee kesÀ ceCekesÀ yeveles nQ~'' De.yeeheoeoe 30.9.75

ieeshe-ieesefhe³eeb Deewj cegjueer keÀe jepe

Yeejle ceW YeeieJele keÀer keÀLee keÀe yengle cenlJe nw Deewj YeeieJele ceW Þeerke=À<Ce kesÀ meeLe ieeshe-ieesefhe³eeW keÀe JeCe&ve Deelee nw efkeÀ ieeshe-

ieesefhe³eeB Þeerke=À<Ce keÀer cegjueer hej ceesefnle nes peeleer Leer~ cegjueer keÀer leeve megveles ner leve-ceve keÀer megOeyegOe Yetue peeleer Leer hejvleg Jes ieeshe-

ieesefhe³eeB keÀewve nQ Deewj Jen cegjueer keÀewve meer nw, pees ieeshe-ieesefhe³eeW keÀes leve-ceve keÀer meejer megOeyegOe Yeguee osleer nw, FmekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves

yelee³ee nw efkeÀ DeYeer pees Deelcee³eW meekeÀej ceW Dee³es hejceelcee kesÀ meeLe heeì& yepeeles nQ, Jes ner ieeshe-ieesefhe³eeb nQ Deewj hejceelcee meekeÀej ceW

pees %eeve osles nQ, Jener peeotYejer cegjueer nw, pees leve keÀer megOeyegOe YegueekeÀj DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele keÀj osleer nw, efpemeceW efmLele Deelcee

Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw, pees megKe osJeleeDeeW keÀes Yeer GheueyOe veneR nw Deewj ve Fme mebiece³egie kesÀ efmeJeeS ef$eueeske̳e ceW Òeehle

nes mekeÀlee nw~

``cegjueer mes meeBhe kesÀ efJe<e keÀes Yeer meceehle keÀj uesles nQ~ lees Ssmee cegjueerOej nes pees efkeÀmeer keÀe efkeÀlevee Yeer keÀæ[gDee mebmkeÀej-mJeYeeJe nes,

GmekeÀes Yeer JeMe keÀj os... meoe ne|<ele yevee os... cegjueer mes h³eej nw, cegjueerOej mes h³eej nw uesefkeÀve h³eej keÀe meyetle nw... pees keÀne, Jen

keÀjkesÀ efoKeevee~'' De.yeeheoeoe 11.4.86

``keÀnles HeÀueeveer [sì keÀer cegjueer ceW ³en yeele keÀner ieF& nw, Gmeer ÒeceeCe ceQ ³en keÀj jne ntB~ mece³e Deewj mejkeÀcemìevmespe keÀes veneR osKeles

uesefkeÀve Meyo hekeÀæ[ uesles nQ~'' De.yeeheoeoe 27.10.75

ue#ceer-veeje³eCe Deewj meerlee-jece keÀe jepe

ue#ceer-veeje³eCe Deewj jece-meerlee efkeÀmeer J³eefkeÌle efJeMes<e keÀe veece veneR nw uesefkeÀve ³en ieÎer keÀe veece nw~ mele³egie ceW ieÎer

ue#ceer-veeje³eCe kesÀ veece mes ®eueleer nw Deewj Þeerke=À<Ce mele³egie kesÀ ÒeLece veeje³eCe Deewj jeOes ÒeLece ue#ceer yeveleer nw DeLee&led jeOes-ke=À<Ce ner

ÒeLece ieÎer hej yew"ves kesÀ yeeo Þeerue#ceer Deewj Þeerveeje³eCe keÀnueeles nQ~ GvekesÀ yeeo pees Gme ieÎer hej yew"lee nw Jen Yeer ue#ceer-veeje³eCe ner

keÀnuee³esiee hejvleg GmekeÀes efÜleer³e ue#ceer-veeje³eCe keÀnWies hejvleg GvekesÀ ye®eheve keÀe veece Þeerke=À<Ce Deewj jeOes veneR nesiee~ ye®eheve keÀe veece

njskeÀ keÀe Deueie-Deueie nesiee~ JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ JeneB ³es efÜleer³e-le=leer³e Meyo keÀnves keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~

mele³egie kesÀ Devle Deewj $eslee³egie kesÀ mebiece hej Jener ieÎer jece-meerlee kesÀ veece mes ®eueves ueieleer nw~ Gme mece³e pees jepee ieÎer hej

yew"lee nw, Jen Gme ieÎer keÀe veece ue#ceer-veeje³eCe mes yeouekeÀj jece-meerlee jKe oslee nesiee Deewj yeeo ceW Jen ieÎer Gmeer veece mes $eslee³egie

kesÀ Devle lekeÀ ®eueleer nw~

Q. jece keÀewve, meerlee keÀewve?

A. jece hejceelcee efhelee Deewj meerlee Deelcee keÀe ÒeleerkeÀ nw~ Deelcee ªheer meerlee osneefYeceeve ªheer jeJeCe keÀer pesue DeLee&led osneefYeceeve kesÀ

JeMeerYetle nw~ Gve meYeer DeelceeDeeW keÀer cegefkeÌle DeLee&led jeJeCe keÀer pesue mes cegkeÌle keÀjves kesÀ efueS ner hejceelcee jece keÀe DeJelejCe neslee nw~

hejceelcee jece ner meJee&lceeDeeW keÀes GvekesÀ Demeueer mJeªhe Deewj MeefkeÌle keÀe DeeYeeme keÀjekeÀj jeJeCe DeLee&led osneefYeceeve kesÀ JeMe 5 efJekeÀejeW keÀer pesue mes cegkeÌle keÀjlee nw~

©ê ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe je]pe

©ê ceeuee nw meJe& DeelceeDeeW keÀer ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee nw efJe<Ceg keÀer ceeuee DeLee&led pees Deelcee³eW efJepe³eer neskeÀj henues

pevce ceW cenejepee-cenejeveer, jepee-jeveer yeveles nQ~ JeemleJe ceW ©ê ceeuee nw efvejekeÀejer DeelceeDeeW keÀer, efpemeceW efJeée keÀer meJe& Deelcee³eW

vecyejJeej efhejesF& ngF& nQ Deewj Jewpevleer ceeuee mebiece³egieer efJepe³eer DeelceeDeeW keÀer nw, efpemeceW Leesæ[er meer Deelcee³eW ner Deeleer nQ hejvleg

mebiece³egie hej ye´eïeCeeW keÀer efJepe³e keÀe ³es efveCe&³e veneR nes heelee nw, FmeefueS mele³egie ceW efJe<Ceg kesÀ ieues ceW efoKeeles nQ~ ³en jnm³e Yeer DeYeer

helee heæ[e nw~

``³en [^ecee keÀe je]pe yengleeW keÀer yegef× ceW veneR yew"lee nw lees Jes Tb®e heo Yeer veneR hee mekeÀles nQ... ³es yengle met#ce mecePeves keÀer yeeleW nQ~ pees

ye®®es ³en De®íer jerefle mecePeles nQ, Jes ner ceeuee keÀe oevee yeveles nQ~'' mee.yeeyee 15.9.04 efjJee.

``yeehe kesÀ neLe ceW neLe efceueevee DeLee&led meceeve yevevee... vecyejJeve kesÀ heerís vecyej ìt nesiee... Ssmes lees meceeve yeveW~ SkeÀ-oes kesÀ meceerhe

nesles-nesles ceeuee lew³eej nes pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 17.10.87

``8 keÀer ceeuee, 108 keÀer ceeuee, efHeÀj 16108 keÀer Yeer ceeuee yeveleer nw... legce henues nes ©ê ceeuee ceW, efHeÀj yeveles nes ©C[ ceeuee kesÀ...

©ê ceeuee ceW efMeJe Yeer nw, ©C[ ceeuee ceW efMeJe keÀneB mes Dee³es~ Jen nw efJe<Ceg keÀer ceeuee~'' mee.yeeyee 4.6.05 efjJee. ``legce ye®®eeW keÀer jsme nw ©ê ceeuee ceW efhejesves keÀer~ yegef× ceW nw nce DeelceeDeeW keÀe Yeer Peeæ[ nw~ Jen nw efMeJeyeeyee keÀer meye ceveg<³e-cee$e keÀer

ceeuee~ Ssmes veneR efkeÀ efmeHe&À 108 ³ee 16108 keÀer ceeuee nw~ ... ³en nw efHeÀj efJe<Ceg keÀer ceeuee~'' mee.yeeyee 30.7.05 efjJee. 9 jlve keÀe jepe

ceeuee Yeer henues 9 jlve keÀer yeveeles, efHeÀj 108 keÀer Deewj efHeÀj 16108 keÀer ceeuee yeveeles nQ~ 9 jlveeW keÀer efJeMes<e ceefncee nw~ veew

jlveeW ceW Dee" ³egieue oeves nQ Deewj veewJeeb efMeJeyeeyee nw~ efMeJeyeeyee kesÀ meeLe ³es Dee" jlve efJeMes<e mesJee keÀjles nQ, FmeefueS Deä jlve Deewj

9 jleve efJeMes<e iee³es Deewj hetpes peeles nQ~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves ner efo³ee nw~

``mee|Jeme keÀj efkeÀmekeÀe peerJeve nerjs pewmee yeveevee, efkeÀlevee hegC³e keÀe keÀe³e& nw... efpelevee ³eeo ceW jnWies, Glevee nerjs pewmee yeve pee³eWies...

9 jlve nesles nQ vee! keÀesF& ûen®eejer nesleer nw lees 9 jleve keÀer Debiet"er henveles nQ~'' mee.yeeyee 28.6.05 efjJee. ``8 jlveeW keÀer Yeer ceeuee nesleer nw~ 9 jlve iee³es ngS nQ~ 8 oeves Deewj 9Jeeb yeeyee~ cegK³e nQ 8 osJelee³eW, efHeÀj 16108 Menpeeos-

Menpeeefo³eeW keÀe kegÀìgcye yevelee nw $eslee kesÀ Devle lekeÀ~'' mee.yeeyee 1.12.04 efjJee. ``veew jlve keÀnles nQ~ SkeÀ nw efMeJeyeeyee, yeekeÀer nQ 8, ... keÀesF& ûen®eejer Deeefo Deeleer nw lees 9 jleve keÀer Debiet"er Deeefo henveles nQ~ ...

yeekeÀer pees 100 nQ, GvekeÀes Yeer kegÀí ve kegÀí meìkesÀ ueieles nQ~'' mee.yeeyee 21.7.05 efjJee.

9 jlve Deewj Jewpevleer ceeuee ceW keÀewve-keÀewve nes mekeÀles nQ?

efveef½ele ye´ïee yeeyee Deewj ceeleséejer

hetJe&Jeleea oeoe jleve ®evo, oeoe jerpetceue, ³eMeesoe ceelee

S[Jeevme heeìea oeroer ceveceesefnveer, oeoer heg<heMeevlee, oeoer ®evêceCeer, efceùè oeoer, oeoer ye´pesvêe, O³eeveer oeoer, mevlejer Deelce-Fvêe

oeoer, DeeuejeGC[j oeoer, oeoe Deevevo efkeÀMeesj, peieoerMe YeeF&

S[Jeevme mìspe oeoer peevekeÀer, oeoer efvece&ueMeevlee, oeoer ÒekeÀeMeceCeer, oeoer keÀceue megvojer, oeoer Ûo³eceesefnveer, MeevleeceefCe oeoer,

ceveesnj oeoer, jlveceesefnveer oeoer, ye=peMeevlee oeoer, oeoe efJeéejlve, oeoe ®evêneme, efveJezj YeeF&, jcesMe YeeF&, ye=peceesnve YeeF&

Jewpevleer ceeuee keÀe oevee yeveves keÀe jepe

Yeejle ceW ©ê-ceeuee Deewj Jewpevleer ceeuee keÀe yengle iee³eve nw Deewj YekeÌle GvekeÀe megefcejCe Yeer keÀjles nQ~ ©ê-ceeuee meJe&

DeelceeDeeW keÀer ceeuee nw Deewj Jewpevleer ceeuee efJe<Ceg keÀer ceeuee nw DeLee&led pees Deelcee³eW ©ê efMeJeyeeyee mes %eeve ueskeÀj efJekeÀejeW hej mechetCe&

efJepe³e heekeÀj mele³egie kesÀ ÒeLece pevce ceW Deeleer nQ Deewj ÒeLece jepeeF& keÀer DeefOekeÀejer yeveleer nQ~ Jewpevleer ceeuee ceW 108 ceCekesÀ nesles nQ,

pees HeÀmì& vecyej ceW heeme nesles nQ Deewj GveceW Yeer 8 heeme efJeo Dee@vej nesles nQ~

``keÀuhe henues Yeer Ssmes efvekeÀues Les, pees efJepe³e ceeuee kesÀ oeves yeves Les~ legce pees ye´eïeCe kegÀue kesÀ nes, GvekeÀer ner efJepe³e ceeuee yeveleer nw,

efpevneWves yengle ieghle cesnvele keÀer nw~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee. ``yeehe mecePeeles nQ - ye®®es, legce ner meyemes peemleer heeflele yeves nes~ henues-henues legce ner Dee³es nes heeì& yepeeves, legcekeÀes ner henues peevee

heæ[siee~ ®e¬eÀ nw vee~ henues-henues legce ner ceeuee ceW efhejes³es pee³eWies... ©ê ceeuee Deewj efJe<Ceg keÀer ceeuee ieeF& peeleer nw~''

mee.yeeyee 23.8.04 efjJee.

``©ê ceeuee Deewj efJe<Ceg keÀer ceeuee ieeF& peeleer nw, Òepeeefhelee ye´ïee keÀer ceeuee veneR... ³etB lees Òepeeefhelee ye´ïee keÀe Yeer efmepeje nw~ peye heeme

nes peeles nQ lees keÀnWies ye´ïee keÀer Yeer ceeuee nw!'' mee.yeeyee 23.8.04 efjJee. ``henues mJe hej efJepe³eer, efHeÀj meJe& hej efJepe³eer, efHeÀj Òeke=Àefle hej efJepe³eer yeveWies~ ³es leerveeW efJepe³e DeehekeÀes efJepe³e ceeuee keÀe ceCekeÀe

yevee³eWieer~'' De.yeeheoeoe 1.03.86 ``jlveeW ceW meYeer mes HeÀmì& vecyej nw vetjs jlve~ Jen keÀewve yeveles nQ? efpevekesÀ ve³eveeW ceW efmeJeeS yeehe kesÀ Deewj kegÀí Yeer osKeles ngS Yeer osKeves

ceW veneR Deelee nw... pees ieues Üeje mee|Jeme keÀjles nQ, Jes ieues keÀer ceeuee keÀe jlve yeveles nQ... pees efkeÀme ve efkeÀme ªhe ceW ceooieej yeveles nQ,

Jes yeeneW kesÀ kebÀieve kesÀ jlve yeveles nQ~'' De.yeeheoeoe 6.05.71

``yeeheoeoe meJe& ye´eïeCe kegÀue ye®®eeW ceW mes Gve efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes ®egve jns Les pees meoe mevlegälee Üeje mJe³eb Yeer meoe mevlegä jns nQ

Deewj DeewjeW keÀes Yeer mevlegälee keÀer DevegYetefle Deheveer ¢efä, Je=efle, Deewj ke=Àefle Üeje meoe keÀjeles Dee³es nQ~ lees Deepe Ssmeer mevlegäceefCe³eeW keÀer

ceeuee yevee jns Les~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``yeeheoeoe yeej-yeej mevlegäceefCe³eeW keÀer ceeuee osKe ne|<ele nes jns Les ke̳eeWefkeÀ Ssmeer mevlegäceefCe³eeB ner yeeheoeoe kesÀ ieues keÀe nej yeveleer

nw, jep³e DeefOekeÀejer yeveleer nw Deewj YekeÌleeW kesÀ efmecejCe keÀer ceeuee yeveleer nQ~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

©ê-³e%e Deewj DeéecesOe ³e%e keÀe jepe

iee³eve nw ©ê YeieJeeve ves DeekeÀj ³e%e j®ee, efpemekeÀer ³eeoieej ceW Deepe Yeer ©ê ³e%e j®eles nQ, efpemeceW SkeÀ efMeJe Deewj DeveskeÀ

meeefueûeece yeveeles nQ~ ©ê YeieJeeve ves ³es ³e%e keÀye j®ee Deewj efkeÀmeefueS j®ee, GmekeÀe heefjCeece ke̳ee ngDee, Fve meye yeeleeW mes ³e%e j®eves

Jeeues Yeer DeveefYe%e nQ~ DeYeer %eeve meeiej ©ê YeieJeeve ves mJe³eb DeekeÀj Fve meye yeeleeW keÀe %eeve efo³ee nw~

©ê hejceelcee DeekeÀj ³e%e j®eles nQ, efpemekeÀes ©ê-³e%e keÀne peelee nw~ ©ê-³e%e ceW SkeÀ efMeJe Deewj DeveskeÀ meeefueûeece yeveeles

nQ, pees hejceelcee Deewj DeelceeDeeW keÀer ³eeoieej nw~ ³en efme× keÀjlee nw efkeÀ hejceelcee SkeÀ nw Deewj Deelcee³eW DeveskeÀ nQ~ FmekeÀes DeéecesOe

³e%e Yeer keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Fme %eeve ³e%e ceW Deelcee³eW ³es osn ªheer Deée keÀes mJeene keÀjkesÀ heeJeve yeveleer nQ~

DeveskeÀ efJeée-efJepe³eer jepeeDeeW kesÀ efJe<e³e ceW DeéecesOe ³e%e j®eves keÀe Yeer iee³eve nw, efpemekeÀe yeæ[e efJemleej nw~ DeYeer yeeyee ves

ncekeÀes yelee³ee nw ³es je]pemet³e DeéecesOe DeefJeveeMeer ©ê ieerlee %eeve ³e%e nw~ Fme ³e%e ceW Deheves osneefYeceeve ªheer Deée keÀes mJeene keÀjvee

nw~ pees Fme osneefYeceeve keÀes Fme ³e%e ceW mJeene keÀjles nQ, Jes ner efJeée-efJepe³eer DeLee&led ®e¬eÀJeleea jepee yeveles nQ~

©ê efMeJeyeeyee ves Deheves ye´ïee JelmeeW keÀes efJeée-efJepe³e keÀjves Deewj efJeée ceW FmekeÀe mevosMe osves kesÀ efueS ®eejes efoMeeDeeW ceW Yespee

nw~ hejceelcee kesÀ Üeje Fme ©ê ieerlee %eeve ³e%e keÀe keÀe³e& DeYeer ®eue jne nw~

©ê ieerlee %eeve ³e%e mes efJeveeMe pJeeuee kesÀ Òeieì nesves keÀe Yeer iee³eve nw Deewj efJeée-Meeefvle keÀe Yeer iee³eve nw~ yeeyee ves DeveskeÀ

yeej keÀne nw efkeÀ efMeJeyeeyee ves peye mes ³e%e j®ee nw, leye mes ner ³es efJeveeMe keÀer lew³eeefj³eeb Yeer peesj-Meesj mes nes jner nQ Deewj efJeée-Meeefvle

keÀer mLeehevee keÀe keÀe³e& Yeer nes jne nw~

``efMeJe Deewj meeefueûeeceeW keÀer hetpee nesleer nw ke̳eeWefkeÀ ®eslev³e ceW neskeÀj ie³es nQ, kegÀí keÀjkesÀ ie³es nQ, leye GvekeÀe veecee®eej iee³ee peelee nw

DeLeJee hetpes peeles nQ~ ... osJeleeDeeW keÀer ceefncee Deueie nw, ue#ceer-veeje³eCe neskeÀj ie³es nQ, Jes heefJe$e Les, efJeée kesÀ ceeefuekeÀ Les~''

mee.yeeyee 8.10.04 efjJee. efMeJe Deewj meeefueûeeceeW keÀer hetpee nesleer nw ke̳eeWefkeÀ Jes mebiece hej kegÀí keÀjkesÀ ie³es nQ Deewj osJeleeDeeW keÀer Yeer hetpee nesleer nw ke̳eeWefkeÀ Jes

heefJe$e nQ yeekeÀer osJeleeDeeW kesÀ Deewj keÀesF& keÀle&J³e veneR nQ~ keÀle&J³e lees ©ê hejceelcee, ye´ïee yeeyee Deewj mebiece³egieer ye´eïeCeeW kesÀ ner nQ~

©ê %eeve-³e%e Deewj efJeveeMe kesÀ mecyevOe keÀe je]pe

hejceelcee veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj peye veF& ogefve³ee mLeeheve nesieer lees hegjeveer keÀe efJeveeMe nesvee mJeYeeefJekeÀ nw~

FmeerefueS peye mes efMeJeyeeyee ves ³en ©ê ³e%e j®ee nw, leye mes efJeveeMe keÀer lew³eejer Yeer peesj-Meesj mes nes jner nw~ Yeues efJeveeMe lees [^ecee

Devegmeej ner neslee nw hejvleg oesveeW keÀe³e& meeLe-meeLe ®eueles nQ FmeefueS hejceelcee kesÀ veece hej MebkeÀj keÀes efJeveeMe keÀe efveefceÊe Yeer keÀnles

nQ~ ³en meye je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ yeeyee keÀnles nQ - peye legce Deelcee³eW heeJeve yeve peeDeesieer lees legcekeÀes ogefve³ee Yeer heeJeve

®eeefnS lees Fme heeflele ogefve³ee efJeveeMe Yeer DeJeM³e nesiee~

``yeehe keÀnles nQ - ceQ heeJeve ogefve³ee yeveeTbiee lees peªj heeflele ogefve³ee keÀe efJeveeMe nesiee~ FmeefueS ner ³en ceneYeejle ueæ[eF& nw, pees Fme

©ê ³e%e mes ÒepJeefuele ngF& nw~ [^ecee ceW ³en efJeveeMe nesves keÀer Yeer vetBOe nw~'' mee.yeeyee 8.2.05 efjJee. efMeJe keÀer yeejele keÀe je]pe / hejceelcee Deewj Deelcee keÀer meieeF&, hejceelcee Deewj Deelcee kesÀ meepeve-mepeveer kesÀ mecyevOe keÀe je]pe

hejceelcee efMeJe heefle Deewj meJe& Deelcee³eW GvekeÀer mepeefve³eeb nQ~ meYeer Deelcee³eW Devle mece³e hejceelcee kesÀ heerís hejceOeece peeleer

nQ, pewmes otuns kesÀ heerís ogunve peeleer nw~ ³es meye jnm³e Yeer DeYeer hejceelcee Üeje ner helee heæ[e nw efkeÀ MeeðeeW ceW efMeJe keÀer yeejele keÀe

iee³eve ke̳eeW nw~

``efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw, Jen ncekeÀes DeYeer %eeve os jns nQ... yeejele lees efMeJe keÀer ner ieeF& ngF& nw, Deewj keÀesF& ieg© keÀer veneR~ efMeJe-

yeeyee ner meyekeÀes Jeeheme ues peeles nQ~'' mee.yeeyee 2.11.04 efjJee. ``hejceefhelee hejceelcee kesÀ legce Jeeefjme yeveles nes, pees legcekeÀes efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ... yeehe SkeÀ ner yeej Deeles nQ meeLe ues peeves kesÀ

efueS~ FmekeÀes efMeJeyeeyee keÀer yeejele keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 4.11.04 efjJee. ``veeìkeÀ hetje nes leye lekeÀ meye SkeÌìme& ³eneB nesves nQ, leye lekeÀ yeehe ³eneB nw~ peye JeneB efyeukegÀue Keeueer nes pee³eWies leye lees efMeJeyeeyee keÀer

yeejele pee³esieer~'' mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``legcnejer hejceelcee kesÀ meeLe ueJe-cewjspe ngF& nw vee... meye keÀnles nQ - nceejer efMeJeyeeyee kesÀ meeLe meieeF& nes ieF& nw... yeeyee ncekeÀes

efkeÀlevee Þe=bieej keÀjles nQ~ efMeJeyeeyee Fve Üeje Þe=bieej keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 28.12.04 efjJee. ``nceejer Deelcee keÀes Þe=bieej keÀj yeehe mJeie& ceW ues pee jns nQ~ ye®®eeW keÀes Devoj ceW Ssmes-Ssmes K³eeueele Deeves ®eeefnS... ³eneB yew"s Yeer

legcekeÀes ³es K³eeueele ®eueeves ®eeefnS~'' mee.yeeyee 28.12.04 efjJee. ``yeehe DeekeÀj meYeer DeelceeDeeW keÀes ues peeles nQ, Deheves Iej~ efMeJe keÀer yeejele ieeF& ngF& nw... heefJe$e yeveves efyeiej Deelcee Iej Jeeheme pee

veneR mekeÀleer... yegef× meoe yeehe kesÀ meeLe ueìkeÀer jns ke̳eeWefkeÀ legcekeÀes yeehe kesÀ heeme Iej peevee nw~'' mee.yeeyee 12.12.04 efjJee. DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe Deewj MeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀe jepe

jecee³eCe ceW efoKee³ee nw efkeÀ uebkeÀe ceW DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe nw, peneB jeJeCe ves meerlee keÀes jKee Lee hejvleg yeeyee ves DeYeer mel³e je]pe

yelee³ee efkeÀ jeJeCe jep³e ceW DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀneB mes DeeF&! ³en nw MeeskeÀ JeeefìkeÀe ke̳eeWefkeÀ meYeer Deelcee³eW heeb®e efJekeÀejeW ªheer jeJeCe

keÀer pesue ceW ogKeer nQ~ jesie-MeeskeÀ mes cegkeÌle keÀjves Jeeues ogKenlee&-megKekeÀlee& hejceelcee efhelee ner DeekeÀj Fme keÀefue³egieer MeeskeÀJeeefìkeÀe mes

cegkeÌle keÀj DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe DeLee&led mJeie& ceW ues peelee nw, peneB keÀesF& Yeer jesie-MeeskeÀ veneR neslee nw~ jeJeCe kesÀ ³eneB pees DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe

keÀe JeCe&ve nw, Jen Yeer ³eLeeLe& veneR nw ke̳eeWefkeÀ jeJeCe jep³e ceW lees meeje mebmeej ner MeeskeÀ JeeìkeÀe yevee ngDee nw lees DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe keÀneB

mes DeeF&? JeemleefJekeÀlee ³es nw efkeÀ Fme mece³e jeJeCe jep³e nesles Yeer Deewj meejer ogefve³ee ceW jesie-MeeskeÀ nesles Yeer pees meekeÀej ceW Dee³es

efvejekeÀej hejceelcee kesÀ ye®®es yeveles nQ Deewj GvekesÀ efve³ece-meb³ece hej ®eueles nQ, GvekesÀ peerJeve ceW MeeskeÀ nes veneR mekeÀlee Deewj Jes Fme

jeJeCe jep³e ceW jnles Yeer DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe ceW ner nQ~ meerlee yee¿e ¢efä mes jeJeCe kesÀ JeMe nesles ngS Yeer ceve mes jece keÀer ueieve ceW ner Leer,

FmeefueS Jen jeJeCe jep³e ceW nesles Yeer DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe ceW ner Leer~ pees hejceelcee kesÀ yeve peeles, GvekeÀer ueieve ceW ceieve jnles nQ Deewj

GvekesÀ keÀe³e& ceW efyepeer jnles nQ Jes keÀneB Yeer jnW DeMeeskeÀ JeeefìkeÀe ceW Deheves keÀes DevegYeJe keÀjles nQ~

efMeJe-MeefkeÌle mesvee Deewj GmekesÀ ³eg× keÀe jepe

Yeejle ceW DeveskeÀ osefJe³eeW DeLee&led MeefkeÌle³eeW keÀe iee³eve nw, pees efMeJe-MeefkeÌle³eeB keÀnueeleer nQ~ efMeJeMeefkeÌle³eeW ves DemegjeW hej

efJepe³e hee³eer~ FmeefueS meeue ceW oes yeej MeefkeÌle³eeW keÀe hetpeve neslee nw~ Deye Jes efMeJeMeefkeÌle³eeB keÀewve nQ Deewj GvneWves kewÀmes Deewj keÀewvemee

³eg× efkeÀ³ee ³es keÀesF& veneR peevelee nw~ kesÀJeue ceveie{ble yeeleW yeleeles jnles nQ Deewj osefJe³eeW kesÀ ef®e$e Deeefo Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ yeveeles nQ,

efpeveceW keÀeueer Deeefo keÀe ef®e$e lees yengle ner Ye³eevekeÀ yeveeles nQ~ efMeJe hejceelcee nw Deewj Deelcee³eW meYeer MeefkeÌle³eeB nQ, pees mJeie& keÀer

mLeehevee ceW hejceelcee keÀer ceooieej nQ, GvekeÀer mesvee nQ~ hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes Deemegjer mebmkeÀejeW mes ³eg× keÀjkesÀ Gve hej peerle

heeves kesÀ efueS %eeve-³eesie kesÀ Deðe-Meðe oskeÀj DeeO³eeeflcekeÀ ³eg× efmeKeueeles nQ~ hejceelcee keÀer MeefkeÌle mes ner Deelcee³eW Fve efJekeÀejeW hej

peerle heeleer nQ~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle MeefkeÌle³eeW keÀe keÀesF& eEnmekeÀ ³eg× veneR ngDee Deewj ve ner DemegjeW Deewj osJeleeDeeW keÀe keÀesF& ³eg× ngDee nw~

Fme mel³e keÀe %eeve DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw~ Deewj efMeJe-MeefkeÌle³eeB mJejep³e DeefOekeÀejer yeveves Deewj ve³es efJeée keÀe efvecee&Ce keÀjves

kesÀ efueS Jen ³eg× keÀj jner nQ~

``SkeÀ lejHeÀ meejer me=efä nes otmejs lejHeÀ Deehe SkeÀ Yeer nes lees Yeer DeehekeÀer MeefkeÌle Þesÿ nw~ ke̳eeWefkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe DeehekesÀ meeLeer

nQ~ FmeefueS iee³eve nw efMeJe MeefkeÌle³eeB~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

``legce nes efMeJe-MeefkeÌle, efMeJe kesÀ ye®®es~ legce yeehe mes MeefkeÌle uesles nes~ Jen efceuesieer ³eeo mes~ ³eeo mes ner efJekeÀce& efJeveeMe neWies... legce nes

efMeJe MeefkeÌle³eeB~ DeYeer legce ve hegpeejer nes Deewj ve hetp³e nes~'' mee.yeeyee 2.6.05 efjJee. ``Deheves keÀcyeeFv[ ªhe efMeJe-MeefkeÌle kesÀ ªhe keÀer mce=efle ceW jnvee ®eeefnS~ efmeHe&À MeefkeÌle Yeer veneR, efMeJe-MeefkeÌle~ keÀcyeeFv[ ªhe keÀer

efmLeefle ceW pewmes mLetue ceW oes keÀes osKeles ngS Jeej keÀjves kesÀ efueS mebkeÀes®e neslee nw~ Jewmes ner keÀcyeeFv[ efmLeefle keÀe ÒeYeeJe Gme mece³e kesÀ

Òeke=Àefle Deewj J³eefkeÌle kesÀ Thej heæ[siee DeLee&led efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej kesÀ Jeej keÀjves ceW mebkeÀes®e nesiee~... uesefkeÀve Gme meskesÀC[ heefjJele&ve

keÀjves keÀer MeefkeÌle ³et]pe keÀjes efkeÀ ceQ DekesÀueer veneR, ceQ HeÀercesue vener, efMeJe-MeefkeÌle ntB~'' De.yeeheoeoe 13.9.75

nesefuekeÀe onve keÀe je]pe - efJeveeMe Deewj keÀuhe heefjJele&ve keÀe jepe

nesefuekeÀe onve kesÀ efJe<e³e ceW Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efkeÀJeoefvle³eeb Deewj ieeLee³eW nQ hejvleg nesefuekeÀe onve ke̳ee nw Deewj keÀye neslee

nw, FmekeÀe mel³e %eeve ³eLeeLe& jerefle efkeÀmekeÀes Yeer veneR nw, pees DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ osKee pee³es lees nesefuekeÀe keÀe l³eesnej hegjeves

Je<e& kesÀ Devle Deewj ve³es Je<e& kesÀ Deeefo kesÀ mebiece hej ceveeles nQ~ peueeles hegjeves Je<e& ceW nQ Deewj ceveeles ve³es Je<e& ceW nQ~ FmeefueS nesefuekeÀe

keÀuhe kesÀ heg©<eesÊece mebiece³egie hej hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe Deewj veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee kesÀ ³eeoieej keÀe l³eesnej nw~ Yeejle ceW

Òe®eefuele MekeÀ mebJeled ceW hegjeves Je<e& keÀe Devle Deewj ve³es Je<e& keÀe MegYeejcYe Yeer nesueer mes ner neslee nw~

``peye yeehe kesÀ mebie keÀe jbie ueie peelee nw lees nj Deelcee kesÀ Òeefle Òesce neslee nw Deewj efJeée keÀer meJe& Deelcee³eW hejceelce heefjJeej yeve peeles

nQ~ hejceelce heefjJeej nesves kesÀ keÀejCe nj Deelcee kesÀ Òeefle MegYe keÀecevee mJele: ner ves®egjue mebmkeÀej yeve peeleer nw... keÀesF& Yeer Dee³esiee lees

yegef× ceW jnsiee efkeÀ ³es yeehe kesÀ ye®®es nQ~ ³en h³eej keÀe efceueve, MegYe YeeJevee keÀe efceueve Gve DeelceeDeeW keÀes Yeer hegjeveer yeeleW Yeguee oslee

nw~'' De.yeeheoeoe 25.3.86

``Deeie keÀes peueeves Jeeueer Yeer nesueer Deeleer nw, jbie ceW jbieves Jeeueer nesueer Yeer Deeleer, efyevoer ueieeves Jeeueer nesueer Yeer Deeleer Deewj cebieue

efceueve ceveeves Jeeueer nesueer Yeer Deeleer nw~ ®eejes ner ÒekeÀej keÀer nesueer Deeleer nw vee! Deiej SkeÀ Yeer ÒekeÀej keÀer keÀce nesleer lees ueeFì keÀe

leepe efìkesÀiee veneR... peye yeehe meceeve nQ lees yeehe mechevve Yeer nw Deewj mechetCe& Yeer nw~'' De.yeeheoeoe 25.3.86

hejceelcee Deewj osJeleeDeeW keÀes Yeesie Dehe&Ce keÀe jepe YeefkeÌle ceeie& ceW osJeleeDeeW keÀes Yeer Yeesie ueieeles nQ Deewj %eeve-ceeie& ceW Yeer hejceelcee keÀes Yeesie ueieeles nQ hejvleg Yeesie ve lees osJelee³eW

Keeles nQ ke̳eeWefkeÀ peæ[ cete|le lees Kee veneR mekeÀleer Deewj ve ner DeYeer hejceelcee Keeles nQ ke̳eeWefkeÀ hejceelcee lees DeYeeskeÌlee nw~ efHeÀj Yeer Yeesie

keÀe ke̳ee cenlJe Deewj ÒeYeeJe nw, efpemekesÀ keÀejCe %eeve ceeie& ceW Yeer hejceelcee Yeesie ueieeves kesÀ efueS meYeer keÀes Òesefjle keÀjles nQ~ ceveg<³e keÀer

Je=efÊe Deewj Jee³eye´sMeve keÀe ÒeYeeJe peæ[ lelJeeW hej Yeer heæ[lee nw, FmeefueS Yeesie ueieeves Jeeues keÀer YeeJevee Deewj Gme mece³e pees ³eesie keÀe

JeeleeJejCe neslee nw, GmekeÀe ÒeYeeJe Gme Yeesie hej heæ[lee nw Deewj Jen Òemeeo yeve peelee nw, efpememes ceve-yegef× Meg× nesleer nw~ cenlJe YeefkeÌle

ceeie& kesÀ Òemeeo keÀe Yeer nw ke̳eeWefkeÀ osJeleeDeeW keÀes Yeer hejceelcee mecePekeÀj Yeesie ueieeles nQ Deewj Dehes#eeke=Àle YeeJevee Deewj JeeleeJejCe Meg×

ner neslee nw, FmeefueS GmekeÀe Yeer Deuhe keÀeue keÀe HeÀue efceuelee nw~ Fme mecyevOe ceW ye´ïee yeeyee Deheves DevegYeJe mes ÞeerveeLe Üejs keÀe

DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW ceW GoenjCe osles nQ~ nce DeYeer pees Yeesie ueieeles Jen mecePekeÀj ueieeles nQ Deewj hejceelcee keÀer Þeercele Devegmeej

ueieeles nQ leLee ueieeves Jeeues Yeer ³eesieer nesles nQ, FmeefueS DeYeer keÀe Yeesie ner ³eLeeLe& Yeesie nw, efpemekeÀe HeÀue yengle Þesÿ neslee nw~ DeYeer Yeesie

ueieekeÀj Yeespeve mJeerkeÀej keÀjves mes leve Deewj ceve oesveeW ner Meg× nesles nQ~

Devve Deewj mebie leLee GvekesÀ ÒeYeeJe keÀe jepe / Keeve-heeve keÀe peerJeve hej ÒeYeeJe keÀe jepe / Keeve-heeve kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

³es peerJeve peæ[ Deewj ®esleve oesveeW Òeke=Àefle³eeW kesÀ men³eesie mes DeefmlelJe ceW Dee³ee nw, FmeefueS oesveeW kesÀ iegCe-OeceeX keÀe peerJeve hej

ienje ÒeYeeJe heæ[lee nw, oesveeW SkeÀ-otmejs keÀer hetjkeÀ nQ~ peerJeve keÀer oes cegK³e yeeleW nw, efpevekesÀ DeeOeej hej Fme peerJeve keÀe DeefmlelJe nw~

GveceW SkeÀ nw Devvece³e Deewj otmejer nw %eevece³e~ Devvece³e Mejerj nw Deewj %eevece³e Deelcee nw~ Deelcee keÀe Keeve-heeve hej Deewj Keeve-heeve

keÀe Deelcee hej ienje ÒeYeeJe heæ[lee nw~ nceeje peerJeve meoe megKece³e nes, GmekesÀ efueS nceejs Keeve-heeve keÀer Meg×lee hejceeJeM³ekeÀ nw~

kewÀmes SkeÀ keÀe otmejs hej ÒeYeeJe heæ[lee nw, %eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes oesveeW kesÀ efJe<e³e ceW %eeve efo³ee nw Deewj oesveeW keÀe hejnspe yelee³ee nw,

efpememes nceeje ³es DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve meoe meHeÀuelee kesÀ heLe hej Deûemej jns~ pees Fve oesveeW ceW F&éejer³e efve³eceeW keÀe heeueve keÀjlee nw,

Jener Fme peerJeve ceW meHeÀue neslee nw~ GmekeÀer keÀye nej nes veneR mekeÀleer~

peæ[ Deewj ®esleve kesÀ ÒeYeeJe kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej Devve keÀe ceve hej Deewj ceve keÀe Devve hej ienje ÒeYeeJe neslee nw~ Jen

ÒeYeeJe ke̳ee neslee nw, ³en SkeÀ efJemle=le efJe<e³e nw, efpeme hej yeeyee ves cegjefue³eeW ceW yengle mheä ªhe mes ÒekeÀeMe [euee nw~ mel³elee ³es nw efkeÀ

Devve ceW Òe³eesie heoeLeeX keÀe ÒeYeeJe lees neslee ner nw hejvleg Devve hej GmekeÀes keÀceeves Jeeues, yeveeves Jeeues, Keeves Jeeues, osKeves Jeeues,

JeeleeJejCe Deeefo meyekeÀe ÒeYeeJe neslee nw, FmeefueS yeeyee ves Devve kesÀ hejnspe kesÀ efueS yengle O³eeve jKeves kesÀ efueS keÀne nw~ Devve kesÀ

efJe<e³e ceW n"³eesie kesÀ cetue ÒesCeelee cene|<e helevpeefue kesÀ heelevpeefue ³eesie kesÀ SkeÀ Yee<³e ceW keÀne ie³ee nw - SkeÀ ³eesieer kesÀ neLe keÀe Devve

Yeesieer Keelee jns lees SkeÀ efove Yeesieer DeJeM³e ner ³eesieer yeve pee³esiee Deewj SkeÀ ³eesieer Yeesieer kesÀ neLe keÀe Devve Keelee jns lees ³es efveef½ele nw

efkeÀ Jen ³eesieer DeJeM³e ner Yeesieer yeve pee³esiee DeLee&led ³eesieer peerJeve mes efJecegKe nes pee³esiee~

Devve hej ¢efä kesÀ ÒeYeeJe keÀes mheä keÀjves Deewj ye®®eeW keÀes efMe#ee osves kesÀ efueS SkeÀ yeej SkeÀ mesvìj hej Yeesie yevee³ee ie³ee,

efpemekeÀes yevee³ee lees mesvìj keÀer ³eesieer yenveeW ves Lee hejvleg SkeÀ De%eeveer-heeflele J³eefkeÌle kesÀ osKe-jsKe Deewj efveoxMeevegmeej yevee³ee ie³ee Lee~

peye Gme Yeesie keÀes mevosMeer yeeyee kesÀ heeme ueskeÀj ieF& lees yeeyee ves mJeerkeÀej veneR efkeÀ³ee Deewj GmekeÀe jepe yelee³ee efkeÀ Gme Yeesie hej

heeflele-efJekeÀejer Deelcee keÀer ¢efä heæ[er nw, FmeefueS yeeyee mJeerkeÀej veneR keÀj mekeÀlee~ yeeyee hej lees GmekeÀe keÀesF& ÒeYeeJe nesves Jeeuee veneR

Lee hejvleg yeeyee ye®®eeW kesÀ peerJeve keÀe yengle O³eeve jKelee nw FmeefueS me®esle DeJeM³e keÀjlee nw~ Deheves Decetu³e Fme DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve

keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Devve kesÀ Ssmes ÒeYeeJe keÀes mecePekeÀj GmekeÀe hejnspe jKevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS mebie Yeer yengle cenlJehetCe& nw~ mebie kesÀ efueS Yeer iee³eve nw - pewmee mebie, Jewmee jbie

DeLee&led SkeÀ yegje J³eefkeÌle De®ís J³eefkeÌle³eeW kesÀ mebie ceW jns lees efveef½ele ner De®íe yeve pee³esiee Deewj SkeÀ De®íe J³eefkeÌle yegjs J³eefkeÌle³eeW

kesÀ mebie ceW jns lees SkeÀ efove DeJeM³e ner yegje nes pee³esiee~

peerJeelcee Fefvê³eeW Üeje pees osKeleer, megveleer, heæ{leer, mheMe& keÀjleer, Keeleer GmekeÀe ÒeYeeJe GmekesÀ ceve hej DeJeM³e neslee, pees

GmekesÀ YeefJe<³e peerJeve keÀer efoMee Deewj oMee keÀes efveef½ele keÀjlee nw, efpememes GmekesÀ keÀce&-mebmkeÀej ÒeYeeefJele nesles nQ Deewj Jes keÀce&-mebmkeÀej

GmekesÀ YeeJeer peerJeve kesÀ megKe-ogKe keÀe DeeOeej yeveles nQ~ pewmes yeeyee keÀe mebie yegef× mes ner neslee nw Ssmes Fve meye yeeleeW keÀe yegef× mes

mecyevOe nw Deewj GvekeÀe Yeer yegef× hej ÒeYeeJe neslee nw~ ³es meye yeeleW Yeer yegef× kesÀ mebie keÀer ner nQ~

Fme Devve Deewj mebie kesÀ efJe<e³e ceW nce Deheves ³e%e kesÀ YeeF&-yenveeW keÀer Gvveefle Deewj DeJeveefle kesÀ Fefleneme keÀes osKeles nQ lees oesveeW

kesÀ Ssmes ÒeYeeJe keÀe menpe mheäerkeÀjCe neslee nw~ efpevneWves Deeefo mes Devve Deewj mebie keÀe hejnspe jKee, Jes Decej jns nQ Deewj Deeefo mes ner

Gvveefle kesÀ heLe hej Deûemej jns nQ leLee efpevneWves oesveeW ceW mes SkeÀ keÀe Yeer GuebIeve efkeÀ³ee, GvekeÀer vew³ee [tye ner ie³eer Deewj ³eefo efkeÀmeer keÀer

[tyeer veneR lees [esueer DeJeM³e nw~

``³en vee@uespe efkeÀleveer JeC[jHegÀue nw, efpemekeÀes legcnejs efmeJeeS keÀesF& veneR peeveles nQ~ yeehe keÀer ³eeo ceW jnves efyeiej OeejCee Yeer veneR nesieer~

Keeve-heeve Deeefo keÀe Yeer HeÀke&À heæ[ves mes OeejCee ceW HeÀke&À heæ[ peelee nw~ FmeceW h³eesefjìer yeæ[er De®íer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 22.1.05 efjJee. ``SkeÀ neslee efj³eue ueJe, otmeje neslee nw Deee|ìefHeÀefMe³eue ueJe~ yeehe mes ueJe leye nes, peye Deheves keÀes Deelcee mecePeW... SkeÀ lees yeepeej

keÀer íer-íer ievoer ®eerpeW ve KeeDees Deewj ceeceskeÀced ³eeo keÀjes... mebie Yeer De®íe ®eeefnS, efpemekeÀes yeeFmkeÀeshe keÀer Deeole heæ[er Jes heeflele

yeveves efyeiej jn veneR mekeWÀies~'' mee.yeeyee 18.5.05 efjJee. ``pees meceerhe jnves Jeeues nesles nQ, GveceW meceerhe jnves Jeeues kesÀ iegCe mJele: Deewj menpe ner Dee peeles nQ~ FmeefueS keÀne peelee nw efkeÀ mebie

keÀe jbie DeJeM³e ueielee nw... Jewmes ner kegÀmebie ceW jnves Jeeueer DeelceeDeeW keÀe cee³eeJeer jbie Yeer efíhe veneR mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 19.4.73

``®eens cevmee mebkeÀuhe ceW, ®eens mecheke&À Jee mecyevOe ceW efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej mes cee³ee keÀe peje Yeer FHesÀkeÌì nesves keÀe keÀejCe ef[HesÀkeÌì neslee

nw~ ... mebieoes<e, Devveoes<e ve nes, GmekesÀ lejerkesÀ peeveles nes lees Deheves keÀes FHesÀkeÌì-ÒetHeÀ Yeer keÀj mekeÀles nes... Deiej meoe %eeve DeLee&led

mesvme ceW jns lees mesvmeeryegue keÀYeer efkeÀmekesÀ FHesÀkeÌì ceW veneR Deelee nw~'' De.yeeheoeoe 26.6.72

``Deiej yegef× keÀer ueieve meoe SkeÀ kesÀ mebie ceW nw lees DeveskeÀ mebie keÀe jbie ueie veneR mekeÀlee~ yegef× keÀer ueieve keÀce nesves keÀe keÀejCe DeveskeÀ

ÒekeÀej kesÀ mebie kesÀ DeekeÀ<e&Ce Deheveer lejHeÀ KeeR®e uesles nQ~'' De.yeeheoeoe 22.6.71 ``keÀF& ÒekeÀej kesÀ DeekeÀ<e&Ce heshej kesÀ ©he ceW Dee³eWies uesefkeÀve DeekeÀe|<ele ve nesvee... cee³ee mebkeÀuheeW kesÀ ©he ceW Yeer Deheves mebie keÀe jbie

ueieeves keÀer keÀesefMeMe keÀjleer nw~ lees Fme J³eLe& mebkeÀuheeW keÀes Jee cee³ee kesÀ DeekeÀ<e&Ce kesÀ mebkeÀuheeW ceW keÀYeer HesÀue veneR nesvee~''

De.yeeheoeoe 11.6.71

``JeeCeer Üeje Yeer Guìe mebie keÀe jbie ueie peelee nw~ Fmemes Yeer Deheves keÀes ye®eevee~ Deewj efHeÀj Devve keÀe mebieoes<e Yeer nw~ Deiej keÀye Yeer

efkeÀmekesÀ Yeer mecem³ee Devegmeej Jee keÀesF& mecyevOeer kesÀ mvesn kesÀ JeMe Yeer Devveoes<e ceW Dee ieF& lees ³en Devve Yeer Deheves ceve keÀes mebie kesÀ jbie

ceW uee oslee nw~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

``Deiej mebieoes<e ceW Dee ieF& lees otj nes pee³eWieer~ efHeÀj ve efvejekeÀejer Jeleve ceW, ve DeYeer mebiece³egie ceW, ve YeefJe<³e ceW heeme jn mekeWÀieer~ SkeÀ

mebieoes<e leerveeW ueeskeÀeW mes otj nìe oslee nw~ SkeÀ mebieoes<e mes ye®eves mes leerveeW ueeskeÀeW kesÀ leerveeW keÀeueeW ceW yeehe kesÀ meceerhe jnves keÀe Yeei³e

Òeehle keÀj mekeÀleer nes~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

``yegje ve osKevee, ve megvevee, ve yeesuevee, ve mees®evee~ Deiej Fme Dee%ee keÀes meowJe mce=efle ceW jKeWies lees efHeÀj meoe nbme yevekeÀj yeehe pees meJe&

iegCeeW keÀe meeiej nw, Gme meeiej kesÀ efkeÀveejs hej meowJe yew"s jnWies~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

``lees meoe mebieoes<e mes ye®evee nw Deewj F&éejer³e mebie ceW jnvee nw~ SkeÀ mebie íesæ[vee nw Deewj SkeÀ mebie peesæ[vee nw~ F&éejer³e mebie efmeHe&À

Mejerj mes veneR neslee uesefkeÀve yegef× Üeje Yeer F&éejer³e mebie ceW jnvee nw~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

``Deiej SkeÀ keÀe mebie nw lees DeveskeÀ mebieoes<e mes ítì peeSbies~ mebieoes<e keÀF& ÒekeÀej kesÀ oes<e hewoe keÀj osles nQ~ FmeefueS FmekeÀe yengle O³eeve

jKevee~ SkeÀ yeehe otmejs nce, leermeje ve keÀesF& peye Ssmeer efmLeefle nesieer lees efHeÀj meowJe Deehe ueesieeW kesÀ cemlekeÀ mes leermejs ves$e keÀe

mee#eelkeÀej nesiee~'' De.yeeheoeoe 25.3.71 ``keÀne peelee nw - KegMeer pewmeer KegjekeÀ veneR~ legce ye®®eeW keÀes DeLeen KegMeer nesveer ®eeefnS... KegMeer ceW Keevee Yeer yengle Leesæ[e, met#ce

Kee³eWies~ ³en Yeer SkeÀ keÀe³eoe nw... ³es %eeve keÀer yeeleW lees yeæ[er KegMeer mes megveveer-megveeveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 29.5.04 efjJee. ``meYeer mes iueeefve keÀer ®eerpe nw efJekeÀej~ mev³eeefme³eeW ceW Yeer Leesæ[e ¬eÀesOe jnlee nw ke̳eeWefkeÀ `pewmee Devve Jewmee ceve', ie=nefmLe³eeW keÀe ner

Keeles nQ~ keÀesF& Deveepe veneR Keeles, hewmes lees uesles nQ vee~ heefleleeW keÀe GmeceW Yeer Demej lees jnlee nw vee~'' mee.yeeyee 2.8.71 efjJee. ``legce nes ye´eïeCe, legcekeÀes Metê kesÀ neLe keÀe Keevee veneR nw~ yeehe keÀes ³eeo pe©j keÀjvee nw~ uee®eejer neuele ceW KeeDees lees Yeer ³eeo keÀj

Kee³eWies lees leekeÀle Yej pee³esieer~ hejvleg legce ³eeo keÀj Keeles keÀneB nes~'' mee.yeeyee 18.6.71 efjJee.

hejceelce h³eej keÀe jepe hejceelcee keÀe h³eej ke̳ee nw Deewj keÀye Deewj kewÀmes Òeehle neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe ke̳ee nw, Jen meye je]pe Deewj GmekeÀe DevegYeJe

Yeer DeYeer ner hejceelcee keÀjeles nQ, efpeme DevegYeJe keÀer mebef®ele mce=efle kesÀ DeeOeej hej YeefkeÌle ceeie& ceW Deelcee³eW GmekeÀes ³eeo keÀjleer nQ Deewj

hejceelcee keÀe iegCe-ieeve keÀjleer nQ~ ceveg<³eeW ves lees hejceelcee kesÀ h³eej kesÀ DevegYeJe keÀes `ietbies keÀe iegæ[' keÀer meb%ee oer nw DeLee&led GmekesÀ h³eej

kesÀ DevegYeJe keÀes JeCe&ve veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee nw, pees DevegYeJe keÀjs, Jener peeves~ ³en ÒeYeg-h³eej keÀe DevegYeJe DeelceeDeeW keÀes mebiece³egie hej

ner neslee nw, peye Deelcee keÀe hejceelcee mes efceueve neslee nw, Deelcee keÀes hejceelcee mes ³eLeeLe& %eeve efceuelee nw Deewj hejceelcee keÀe mebie

efceuelee nw~ Yeues ner YeefkeÌle ceeie& ceW hejceelcee kesÀ h³eej kesÀ DevegYeJe keÀes ietBies keÀe iegæ[ keÀne nw hejvleg DeYeer hejceelcee ves nce DeelceeDeeW

keÀes ³es hejceelce-h³eej keÀe DevegYeJe Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer keÀjeves keÀe keÀece Yeer efo³ee nw DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme

h³eej keÀe DevegYeJe Dev³e DeelceeDeeW keÀes keÀje³ee pee mekeÀlee nw~

``Deye mebiece hej Þesÿ Deelcee³eW nes~ ke̳ee Þesÿlee nw? mJe³eb yeeheoeoe - hejce-Deelcee Deewj Deeefo-Deelcee DeLee&led yeeheoeoe oesveeW Üeje

heeuevee Yeer uesles nes, heæ{eF& Yeer heæ{les nes, meeLe ceW melieg© Üeje Þeercele uesves kesÀ DeefOekeÀejer yeves nes~'' De.yeeheoeoe 15.12.99

``ye´eïeCe Deelcee DeLee&led meoe mechevve Deelcee... yeeheoeoe keÀes Deehe meyeceW efve½e³e nw efkeÀ Deehe meYeer ye®®es h³eej keÀe efjìve& DeJ³ekeÌle

ye´ïee yeehe meceeve DeJeM³e yeveWies~ yeveWies vee! yeeheoeoe íesæ[siee veneR~ h³eej nw vee!... ue#³e jKees - nceW HeÀefjMlee yevevee ner nw~''

De.yeeheoeoe 31.12.99

``peneB kesÀJeue mvesn neslee nw, Jen keÀye ìtì Yeer mekeÀlee nw uesefkeÀve mvesn Deewj MeefkeÌle oesveeW keÀe peneB efceueehe neslee nw, JeneB Deelcee Deewj

hejceelcee keÀe efceueehe Yeer DeefJeveeMeer DeLee&led Decej jnlee nw~'' De.yeeheoeoe 16.6.69

``efoue keÀe DevegYeJe efoueejece peeves~ meceeves keÀe mLeeve efoue keÀne peelee nw, efocee]ie veneR~ vee@uespe keÀes meceeves keÀe mLeeve efocee]ie nw...

efoue mes efocee]ie keÀer cesnvele DeeOeer nes peeleer nw~ pees efoue mes mesJee keÀjles nQ Jee ³eeo keÀjles nQ, GvekeÀer cesnvele keÀce Deewj mevlegälee p³eeoe

nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 13.3.87

hejceelce-h³eej kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe hejceelcee h³eej keÀe meeiej nw, FmeefueS GmekeÀe h³eej keÀe YeC[ej DeKegì nw~ h³eej keÀe DeKegì YeC[ej nesves kesÀ keÀejCe

hejceelcee kesÀ h³eej keÀe YeC[ej lees meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meceeve ªhe mes meoe Keguee jnlee nw hejvleg [^ecee kesÀ efve³eceevegmeej pees Deelcee

hejceelcee keÀes efpelevee h³eej keÀjleer nw, Jen Glevee ner Gmemes h³eej heeleer nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀe h³eej lees meeiej kesÀ peue kesÀ meceeve

DeieeOe nw~ efpemekeÀe efpelevee yele&ve nw, Jen Glevee ner peue meeiej mes Yej heelee nw, Ssmes ner hejceelcee keÀe h³eej Yeer nj Deelcee Deheveer yegef×

kesÀ Devegmeej ner DevegYeJe keÀj heeleer nw~ hejceelcee kesÀ h³eej heeves keÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer nw, efpemekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ

SkeÀ keÀoce Deelcee keÀe Deewj npeej keÀoce hejceelcee yeehe keÀe h³eej efceuelee nw~ jemlee yeleevee yeehe keÀe keÀece nw, pees Jen meJe& DeelceeDeeW

keÀes yeleelee nw hejvleg henuee keÀoce Deelcee keÀes G"evee nw~ ³es [^ecee keÀer DeefJeveeMeer vetBOe nw~ hejceelcee ves nce DeelceeDeeW keÀes [^ecee kesÀ Fme

efJeefOe-efJeOeeve keÀe %eeve efo³ee, ³en Yeer GmekeÀe DeelceeDeeW kesÀ Òeefle h³eej ner nw~

``JeemleJe ceW ³en efMeJejeef$e keÀe efove YeesueeveeLe yeehe keÀe efove nw~ YeesueeveeLe DeLee&led efyevee efnmeeye kesÀ Deveefievele osves Jeeuee~ Jewmes efpelevee

Deewj Gleves keÀe efnmeeye neslee nw, pees keÀjsiee, Jen hee³esiee, Glevee ner hee³esiee - ³en efnmeeye nw~ uesefkeÀve YeesueeveeLe ke̳eeW keÀnles? ke̳eeWefkeÀ

Fme mece³e osves ceW efpeleves Deewj Gleves keÀe efnmeeye veneR jKelee~ SkeÀ keÀe heoceiegCee efnmeeye nw~'' De.yeeheoeoe 7.03.86 hejceelce h³eej Deewj heeuevee keÀe jepe

hejceelcee keÀes heeuevenej keÀne peelee nw hejvleg hejceelcee keÀe h³eej ke̳ee neslee nw Deewj Jen kewÀmes nceejer heeuevee keÀjlee nw, Fme

mel³e keÀe %eeve Deewj DevegYeJe DeYeer mebiece³egie hej ner efceuee nw Deewj mecePe ceW Deelee nw~ hejceelcee keÀes heeuevenej keÀne peelee nw hejvleg

hejceelcee lees efvejekeÀej nw, Jen kewÀmes DeelceeDeeW keÀer heeuevee keÀjlee nw, ³en %eeve ve ncekeÀes Lee Deewj ve ner efkeÀmeer Deelcee keÀes nw, pees jepe

DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ kewÀmes efvejekeÀej hejceelcee meekeÀej ye´ïee leve ceW DeekeÀj ye´ïee Üeje ncekeÀes h³eej Yeer osles nQ, nceejer

heeuevee Yeer keÀjles nQ Deewj %eeve-³eesie mes nce DeelceeDeeW keÀe Þe=bieej keÀjkesÀ mele³egie kesÀ ³eesi³e Yeer yeveeles nQ~ hejceelcee kesÀ Fme h³eej Deewj

heeuevee keÀes pees Deelcee³eW ³eLeeLe& jerefle DevegYeJe keÀj uesleer nQ, Jes keÀYeer GmekeÀes Yeguee veneR mekeÀleer nQ~ YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer Fme h³eej Deewj

heeuevee keÀer mce=efle kesÀ DeeOeej hej YeefkeÌle keÀjles nQ~

``Deepe yeeheoeoe nj SkeÀ ye®®es kesÀ cemlekeÀ ceW leerve Yeei³e kesÀ efmeleejs ®ecekeÀles ngS osKe jns nQ~ SkeÀ hejceelce heeuevee keÀe Yeei³e,

hejceelce heæ{eF& keÀe Yeei³e, hejceelce JejoeveeW keÀe Yeei³e~ Ssmes leerve efmeleejs meYeer kesÀ cemlekeÀ yeer®e osKe jns nQ... yeeheoeoe keÀe h³eej

meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle SkeÀ meceeve ner nw Deewj meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle jnce Yeer nw~ yeeheoeoe keÀe h³eej nj SkeÀ ye®®es mes SkeÀ-oes mes

p³eeoe nw Deewj ³en hejceelce h³eej ner meye ye®®eeW keÀer efJeMes<e heeuevee keÀe DeeOeej nw~'' De.yeeheoeoe 15.10.04

``Deehe yeehe Deewj heefjJeej keÀer yeOeeF³eeW mes ner heue jns nes~ ... ³en heeuevee Yeer JeC[jHegÀue nw~... ³es yeOeeF³eeB ner heeuevee keÀer efJeefOe nw~

... mebiece³egie nw ner yeOeeF³eeW mes Je=ef× keÀes heeves keÀe ³egie~ ³es yeOeeF³eeb ner Þesÿ heeuevee nQ~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``efHeÀj efueHeÌì keÀe efceuevee Yeer yevo nes pee³esiee~ FmeefueS DeYeer pees kegÀí Yeer uesvee ®eenes Jen ues mekeÀles nes~ efHeÀj yeeo ceW yeehe kesÀ ªhe

keÀe mvesn yeoue keÀj megÒeerce peefmìme keÀe ªhe nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 30.5.73

``YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer Ssmeer Deelcee³eW nesleer nQ, GvekesÀ vewve-®ewve mes ÒeYeg-Òesce osKeves ceW Deelee nw~... lees ³en ÒewefkeÌìkeÀue ©neveer PeuekeÀ Deewj

HeÀefjMlesheve keÀer HeÀuekeÀ ®esnjs mes, ®eueve mes efoKeeF& os~... osKeves Jeeues DevegYeJe keÀjWies, yeehe ves FvekeÀes ke̳ee yevee³ee!''

De.yeeheoeoe 5.2.72

``yeehe Deewj ye®®eeW keÀe mvesn efJeée keÀes mvesn kesÀ met$e ceW yeeBOe jne nw~... FmeefueS efJeée keÀer Deelcee³eW mvesn kesÀ DevegYeJe mes mJele: ner

meceerhe Dee jner nQ~ ... helLej meceeve Deelcee³eW Yeer F&éejer³e heefjJeej kesÀ mvesn mes efheIeue heeveer yeve peeleer nQ~'' De.yeeheoeoe 1.10.87

``peeW Deelcee³eW ®eenleer nQ, meceerhe Deeleer nQ, mece³e osleer nQ, men³eesieer yeveer ngF& nQ - Ssmeer DeelceeDeeW keÀes Deye ceele-efhelee Üeje heeuevee

veneR efceue mekeÀleer, FmeefueS efveefceÊe yeveer DevegYeJeer cete|le³eeW Üeje ³en heeuevee efceues~... efpevneWves [e³ejskeÌì heeuevee ueer nw GvneW ceW efHeÀj

Yeer DevegYeJeeW keÀer jmevee Yejer ngF& nw~'' De.yeeheoeoe 21.1.72

DeeefMekeÀ-ceeMetkeÀ keÀe jepe

meYeer Deelcee³eW SkeÀ hejceelcee keÀer DeeefMekeÀ nQ, Jen meJee&lceeDeeW keÀe SkeÀ ner ceeMegkeÀ nw~ meYeer Deelcee³eW Gmes h³eej keÀjleer nQ

Deewj h³eej mes ³eeo keÀjleer nQ~ hejceelcee osnOeejer DeeMegkeÀ-ceeMegkeÀ keÀes Yeer ³eeo keÀjlee nw ke̳eeWefkeÀ Jes Yeer efJekeÀej kesÀ efueS SkeÀ otmejs

hej efHeÀoe veneR nesles nQ, GvekeÀe owefnkeÀ h³eej neslee nw Deewj SkeÀ-otmejs keÀes osKekeÀj megKe keÀe DevegYeJe keÀjles nQ, FmeefueS GvekeÀe veece Yeer

hejceelcee kesÀ cegKeejefyevog mes efvekeÀuelee nw~ GvekesÀ h³eej keÀe yeeyee Yeer GoenjCe oslee nw~

``meejs keÀuhe ceW Fme mece³e ner ©neveer ceeMegkeÀ Deewj DeeefMekeÀeW keÀe efceueve neslee nw~... meowJe mees®ees - nce efkeÀmekesÀ DeeefMekeÀ nQ! pees

meoe mechevve nw, Ssmes ceeMegkeÀ kesÀ nce DeeefMekeÀ nQ~'' De.yeeheoeoe 13.3.87

``me®®es DeeefMekeÀ keÀer efJeMes<elee³eW peeveles nes? SkeÀ ceeMegkeÀ Üeje meJe& mecyevOeeW keÀer mece³e ÒeceeCe DevegYetefle keÀjvee~ ... otmeje me®®es

DeeefMekeÀ nj heefjefmLeefle ceW, nce keÀce& ceW meoe Òeeefhle keÀer KegMeer ceW nesles, ... efpeme DeeefMekeÀ keÀes DevegYetefle nw, Òeeefhle nw, Jen meoe le=hle

jnWies~ ... le=efhle DeeefMekeÀ keÀer efJeMes<e efJeMes<elee nw~... mevlegälee le=efhle keÀer efveMeeveer nw~ ... me®®es DeeefMekeÀ no keÀer ®eenvee mes hejs,

meoe mechevve Deewj meceeve neWies~'' De.yeeheoeoe 13.3.87

``meoe neLe Deewj meeLe - ner me®®es DeeefMekeÀ-ceeMegkeÀ keÀer efveMeeveer nw~ ... meoe yegef× keÀe meeLe nes Deewj yeehe kesÀ nj keÀe³e& ceW men³eesie

keÀe neLe nes~'' De.yeeheoeoe 13.3.87

``³en ceeMegkeÀ Deewj DeeefMekeÀeW keÀer cenefHeÀue nw~ yeieer®ee Yeer nw lees meeiej keÀe efkeÀveeje Yeer nw~ ³en Ssmeer JeC[jHegÀue ÒeeFJesì yeer®e

(Beach) nw pees npeejeW kesÀ yeer®e (ceO³e) Yeer ÒeeFJesì nw~ nj SkeÀ DevegYeJe keÀjles nQ efkeÀ cesjs meeLe ceeMegkeÀ keÀe heme&veue h³eej nw~ ...

DeefOekeÀej ceW vecyej veneR nQ uesefkeÀve, DeefOekeÀej Òeehle keÀjves ceW vecyej nes peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 13.3.87

``Deelcee Deheves ceeMetkeÀ keÀes DeeOee keÀuhe mes ³eeo keÀjleer DeeF& nw~ Deye Jen ceeMetkeÀ Dee³ee ngDee nw~ keÀnles nQ - legce keÀece ef®elee hej

yew" keÀeues yeve ie³es nes, DeYeer nce megvoj yeveeves Dee³es nQ~ GmekesÀ efueS nw ³en ³eesie-Deefive~ %eeve keÀes ef®elee veneR keÀnWies~''

mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. ``DeeefMekeÀ-ceeMegkeÀ SkeÀ oes keÀes ³eeo keÀjles nQ lees ³eeo keÀjles ner Jen meeceves Keæ[e nes peelee nw~'' mee.yeeyee 7.5.04 efjJee.

Mecee Deewj hejJeeves keÀe jepe

cenefHeÀue ceW peue G"er Mecee hejJeeves kesÀ efueS, ogefve³ee ceW Òeerle yeveer nw cej peeves kesÀ efueS DeLee&led Deheves DeefmlelJe keÀes Yetue keÀj

Mecee kesÀ Thej yeefuenej peevee, GmekesÀ meceeve yeve peevee~ yeeyee keÀnles nQ - pewmes Jes hejJeeves DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ nesles nQ~ keÀesF& Mecee hej

SkeÀ OekeÀ mes peue cejles, keÀesF& HesÀjer henveves Jeeues nesles nQ~ Ssmes ner ³es ©neveer hejJeeves Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ nesles nQ~

``Mecee hej hejJeeves Deeles nQ~ keÀesF& lees peue cejles nQ, keÀesF& HesÀjer henvekeÀj ®eues peeles nQ~ ³eneB Yeer Ssmes nw~ keÀesF& lees SkeÀoce efHeÀoe nesles

nQ, keÀesF& megvekeÀj efHeÀj ®eues peeles nQ~'' mee.yeeyee 2.5.05 efjJee. ``Deepe ©neveer Mecee ©neveer hejJeeveeW keÀes osKe jner nw~... pewmes Mecee p³eesefle-mJeªhe nw, ueeFì-ceeFì mJeªhe nw, Jewmes mJe³eb keÀes Yeer

Mecee kesÀ meceeve ueeFì-ceeFì mJeªhe nes?... HeÀmì& vecyej nQ ueJe-ueerve hejJeeves DeLee&led yeehe kesÀ mJeªhe Deewj MeefkeÌle³eeb OeejCe keÀjves

Jeeues ... mecee peeves DeLee&le cej efceìves Jeeues~'' De.yeeheoeoe 1.02.76

``Yeues ®eues ie³es hejvleg Ssmes cele mecePevee efkeÀ Jes mJeie& ceW veneR Dee³eWies~ hejJeeves yeveW, DeeefMekeÀ ngS, efHeÀj cee³ee ves nje efo³ee lees Yeer

mJeie& ceW Dee³eWies hejvleg heo keÀce hee³eWies~'' mee.yeeyee 30.4.04 efjJee. ``³en ©neveer Mecee Deewj ©neveer hejJeeveeW keÀer DeueewefkeÀkeÀ cenefHeÀue nw~ ... Fme ©neveer DeekeÀ<e&Ce kesÀ Deeies cee³ee keÀer DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer

DeekeÀ<e&Ce leg®í ueieleer nw~ ... ³en DeekeÀ<e&Ce DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer ogKe-DeMeeefvle keÀer uenjeW mes efkeÀveeje keÀjeves Jeeueer nw~''

De.yeeheoeoe 14.11.87 ueJe SC[ uee@ keÀe je]pe

hejceelcee kesÀ meeLe Yeer nceeje ueJe nw lees DeelceeDeeW kesÀ meeLe Yeer ueJe DeeJeM³ekeÀ nw~ Deheves keÀes Yeer F&éejer³e uee@ SC[ Dee[&j ceW

®eueevee nw lees Dev³e DeelceeDeeW keÀes F&éejer³e efve³eceeW keÀe %eeve osvee nw~ hejceelcee kesÀ meeLe ueJe hejceelcee keÀer yueseEmeie keÀer DevegYetefle

keÀjelee nw Deewj otmejer DeelceeDeeW kesÀ meeLe ueJe DeelceeDeeW keÀer yueseEmeie keÀer DevegYetefle keÀjelee nw~

``ueJe ves Deehe meyekeÀes Yeer SkeÀ meskesÀC[ ceW 5000 Je<e& keÀer efJemce=le ngF& yeeleeW keÀes mce=efle ceW uee³ee nw, meJe& mecyevOe ceW uee³ee nw, meJe&mJe

l³eeieer yevee³ee nw~ ... efpelevee-efpelevee yeeheoeoe mes ueJe pegìlee nw, Glevee ner yegef× keÀe leeuee Keguelee peelee nw~''

De.yeeheoeoe 18.1.73

``ueJe uekeÀ kesÀ uee@keÀ keÀes Keesueves keÀer ®eeyeer nw~ ... Fme ®eeyeer keÀes meoe keÀe³ece jKevee nw~ ueJe DeveskeÀ JemlegDeeW ceW neslee nw~ ³eefo keÀesF&

Yeer Jemleg ceW ueJe nw lees yeehe mes ueJe hejmesvìspe ceW nes peelee nw~ ... Dehevesheve keÀes efceìevee ner yeehe keÀer meceevelee keÀes ueevee nw~''

De.yeeheoeoe 18.1.73 ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme keÀe je]pe

peerJeve keÀes Yeer Gvveefle kesÀ heLe hej ues peeves kesÀ efueS ueJe SC[ uee@ keÀe yewuesvme Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ efkeÀmeer kesÀ meeLe Deefle ueJe

GmekeÀes Deueyesuee yevee oslee nw Deewj Deefle uee@HegÀue yeveves mes Yeer GmekesÀ Devoj Ye³e keÀe yeerpe yeeslee nw, efpememes Jen DeYeerä Gvveefle veneR

keÀj mekeÀlee nw~ ueJe SC[ uee@ keÀe yewuesvme Deheves keÀes Yeer yueseEmeie efoueelee nw Deewj otmejeW keÀes Yeer yueseEmeime oslee nw~

oOeeref®e $e+ef<e Deewj GvekesÀ meceeve efmLeefle keÀe je]pe

oOeeref®e $e+ef<e keÀe MeeðeeW ceW yengle iee³eve nw, efpemeceW efoKeeles nQ efkeÀ efJeée-keÀu³eeCe DeLe& GvneWves Deheveer nef·³eeb Yeer mesJeeLe& oeve

keÀj oeR DeLee&led peerles peer DeMejerjer neskeÀj Deheveer osn keÀe meeje ceebme iee³eeW keÀes ®eìekeÀj Kelce keÀj efo³ee, efHeÀj GvekeÀer nef·³eeW mes

Deðe-Meðe yevee³es ie³es Deewj DemegjeW hej efJepe³e hee³eer ieF&~ hejvleg oOeeref®e $e+ef<e keÀewve nw, Fme mel³e keÀe %eeve efkeÀmekeÀes veneR nw, yeeyee ves

DeYeer FmekeÀe je]pe yelee³ee nw efkeÀ pees mesJee ceW Deheveer nef·³eeB mJeene keÀjlee nw, Jener me®®ee oOeeref®e $e+ef<e nw~ GveceW ye´ïee yeeyee meyemes

DeûeCeer nQ, efpevneWves Dehevee meeje leve-ceve-Oeve efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee ceW ueiee³ee Deewj Deefvlece mJeebme Yeer mesJee ceW meHeÀue efkeÀ³ee~

yeeyee ves DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW ceW keÀne nw efkeÀ legce ye®®eeW keÀes oOeeref®e $e+ef<e kesÀ meceeve Deheveer nef·³eeb Yeer mesJee ceW osveer nQ Deewj heg©<eeLe&

keÀjkesÀ Fme osneefYeceeve mes cegkeÌle yevevee nw~

jepee pevekeÀ kesÀ meceeve efJeosner efmLeefle keÀe je]pe / jepee pevekeÀ kesÀ meceeve ì^mìer efmLeefle keÀe je]pe

jepee pevekeÀ keÀes efJeosner keÀne peelee nw DeLee&led osn ceW jnles osn kesÀ OeceeX mes hejs, jepe keÀejesyeej ceW jnles Yeer Gmemes efvee|uehle~

hejvleg Jen efJeosner efmLeefle menpe kewÀmes yeveW, ³en keÀesF& veneR peevelee nw~ jepee pevekeÀ kesÀ efJe<e³e ceW iee³eve nw efkeÀ GvekeÀes Deä Je¬eÀe®ee³e& ves

SkeÀ meskesÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀje³ee Deewj ì^mìer yevekeÀj jepeYeeie mecYeeueves keÀer ÒesjCee oer~ yeeyee ves DeYeer Deelcee keÀe

³eLeeLe& %eeve oskeÀj osn mes v³eejs Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀer ³egefkeÌle yeleeF& nw~ pees Gme ³egefkeÌle kesÀ Devegmeej DeY³eeme

keÀjkesÀ Deheveer Ssmeer efmLeefle yeveelee nw, Jener me®®ee efJeosner nw~ Jen efmLeefle megKe-ogKe oesveeW mes v³eejer, hejceevevoce³e nw~ ye´ïee yeeyee ves

Jewmee yevekeÀj efoKee³ee Deewj Gme meJeexlke=Àä efmLeefle keÀe DevegYeJe Yeer Deheves peerJeve mes keÀje³ee nw~

efMeJeyeeyee ves henues ye´ïee yeeyee keÀes ³eLeeLe& %eeve oskeÀj ì^mìer yeveekeÀj Fme ³e%e keÀer mLeehevee keÀer Deewj GvekeÀe GoenjCe oskeÀj

DeveskeÀ Dev³e DeelceeDeeW keÀes ì^mìer yevee³ee~ mel³e %eeve keÀes mecePekeÀj ³es ì^mìer efmLeefle ner osn Deewj owefnkeÀ Jemleg-J³eefkeÌle³eeW mes cecelJe

efvekeÀeuekeÀj veäesceesne yeveves keÀe SkeÀcee$e meHeÀue DeeOeej nw~

``ì^mìer yevekeÀj jnes lees cecelJe efceì pee³es~ hejvleg ì^mìer yevevee ceemeer keÀe Iej veneR nw~ ³en ye´ïee Kego ì^mìer yeves nQ, ye®®eeW keÀes Yeer ì^mìer

yeveeles nQ... peye keÀnles nes- ³en F&éej keÀe efo³ee ngDee nw lees efHeÀj cejves hej jesves keÀer ke̳ee ojkeÀej nw?'' mee.yeeyee 26.1.05 efjJee.

``Deheves keÀes ì^mìer mecePekeÀj OevOee Deeefo keÀjes lees cecelJe efceì pee³esiee~ ³en yeeyee ueskeÀj ke̳ee keÀjWies! Fmeves lees Dehevee meye kegÀí

íesæ[e vee~'' mee.yeeyee 20.1.05 efjJee. ``pees ceve mes mecePeles nQ efkeÀ ³en meye kegÀí F&éej yeehe keÀe nw, ceQ ì^mìer ntB, Þeercele hej ®euekeÀj Ke®ee& keÀjles nQ, Jes efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs

mes ner Keeles nQ~ yeehe kesÀ [e³ejskeÌMeve hej ®eueles jnles nQ~... pees [e³ejskeÌMeve efceues Jen "erkeÀ nw~ Ssmes [e³ejskeÌMeve hej ®eueves Jeeues Yeer

pewmes YeC[ejs mes Keeles nQ~ yeue efceuelee nw~'' mee.yeeyee 14.7.71 efjJee. ``njskeÀ mecePe mekeÀles nQ efkeÀ nce hejJeevee yeves nQ... yeiewj hetís efkeÀmekeÀes Yeer oeve keÀjves keÀe nkeÀ veneR nw~ yeehe keÀes meye kegÀí efo³ee lees

efHeÀj je³e hej ®euevee nw~ F&éej keÀes meye kegÀí os osles nQ lees ì^mìer yeve peeles nes~'' mee.yeeyee 27.5.71 efjJee. YeeieerjLe keÀe jepe

YeeieerjLe keÀe Yeer MeeðeeW ceW yengle iee³eve nw, efpevneWves ves DeLekeÀ heg©<eeLe& keÀjkesÀ iebiee keÀes Fme Oeje hej uee³ee~ FmeerefueS YeeieerjLe

heg©<eeLe& keÀne peelee nw~ hejvleg Jen YeeieerjLe keÀewve nw, ke̳eeW GvnW YeeieerjLe keÀnles nQ, ³en keÀesF& veneR peevelee nw~ DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw

efkeÀ ³es ye´ïee yeeyee keÀe jLe ner YeeieerjLe DeLee&led Yeei³eMeeueer jLe nw, efpemeceW efvejekeÀej hejceefhelee hejceelcee DeekeÀj meJee&lceeDeeW keÀe

keÀu³eeCe keÀjles nQ~ yeeyee ves YeeieerjLe keÀe otmeje DeLe& Yeer yelee³ee nw efkeÀ Fme jLe ceW oes Deelcee³eW keÀe³e& keÀjleer nQ DeLee&led Fme jLe kesÀ

oesveeW ner Yeeieeroej nQ, SkeÀ nw hejceefhelee Deewj otmeje nw Òepeeefhelee ye´ïee, efpevekeÀes Next to God keÀne peelee nw~

Fme ye´ïee leve DeLee&led Yeei³eMeeueer jLe Üeje ner efMeJeyeeyee ves %eeve keÀer iebiee yeneF& nw, pees %eeve-peue meJe& DeelceeDeeW keÀes heeJeve

keÀjlee nw Deewj Fme %eeve mes Yejhetj %eeve-iebiee³eW meejs efJeée ceW peekeÀj yenleer nQ DeLee&led %eeve osleer nQ Deewj DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveeleer nQ

``cesje pevce efoJ³e Deewj DeueewefkeÀkeÀ nw~ ... YeieJeeve Fme jLe keÀes uesles nQ, efpemekeÀes Yeei³eMeeueer jLe keÀne peelee nw, efpemeceW yeehe keÀer

ÒeJesMelee nesleer nw, heoceeheoce Yeei³eMeeueer yeveeves kesÀ efueS~'' mee.yeeyee 5.10.04 efjJee. ``yeeyee Fme cegKe Üeje ncekeÀes mecePeeles nQ~ Fme cegKe keÀer Yeer efkeÀleveer ceefncee nw~ ieTcegKe mes Dece=le heerves kesÀ efueS keÀneB-keÀneB peekeÀj

OekeÌkesÀ Keeles nQ, efkeÀleveer cesnvele mes peeles nQ~'' mee.yeeyee 4.10.04 efjJee. ``efMeJe pe³eefvle Yeer Yeejle ceW ceveeles nQ~... ceQ Deelee Yeer Yeejle ceW ntB~ ieTcegKe keÀer yeele veneR nw ... otmejs lejHeÀ efHeÀj YeeieerjLe efoKeeles

nQ~ ... Yeejle keÀe efJeée hej jep³e Lee~ Yeejle keÀer efkeÀleveer ceefncee nw~ legce peeveles nes efkeÀ nce Þeercele hej ³en jep³e mLeeheve keÀj jns

nQ~'' mee.yeeyee 5.2.05 efjJee. ``Yeejle Òee®eerve iee³ee peelee nw lees peªj Yeejle ceW ner efjFvkeÀejvesMeve neslee nesiee~ efMeJepe³eefvle Yeer Yeejle ceW ner ceveeles nQ~ YeeieerjLe keÀe

Yeer iee³eve nw~ ... FvekeÀes Yeei³eMeeueer jLe keÀne peelee nw~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. F&éejer³e heefjJeej Deewj efJeée-yevOeglJe keÀer YeeJevee keÀe jepe

efJeée-yevOeglJe DeLee&led JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀer YeeJevee Yeejleer³e meY³elee keÀe ÒeeCe nw~ meeje efJeée nceeje heefjJeej nw DeLee&led nce

meYeer Deelcee³eW SkeÀ hejceefhelee hejceelcee kesÀ ye®®es YeeF&-YeeF& nQ - Fme mel³e keÀe %eeve DeYeer ner hejceelcee ves efo³ee nw efkeÀ nce DeefJeveeMeer

Deelcee³eW kewÀmes hejceelcee kesÀ ye®®es nQ~ DeYeer hejceelcee DeLee&led F&éej Fme Oeje hej Dee³es nQ Deewj ncekeÀes mel³e %eeve oskeÀj YeeF&-YeeF& keÀe

hee" heæ{e jns nQ DeLee&led nceejs Devoj efJeée-yevOeglJe keÀer YeeJevee peeûele keÀj jns nQ~ efpeme YeeJevee mes ÒeYeeefJele neskeÀj nce meJe& efJeée keÀer

DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& heg©<eeLe& keÀjles nQ~

Yeues ner nce DeYeer efMeJeyeeyee kesÀ Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ Üeje ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ lees pees ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ, GmekeÀes ner

F&éejer³e heefjJeej keÀnles nQ hejvleg mel³elee ³es nw efkeÀ meYeer Deelcee³eW F&éej kesÀ ye®®es nQ Deewj meeje peiele ner F&éej keÀe mees nceeje heefjJeej

nw~ ³eLeeLe& %eeveer Deelcee keÀe meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle meceeve Òesce nesiee Deewj meyekesÀ Òeefle meceeve YeeJevee nesieer~ GmekesÀ efueS cesje-lesje keÀe

ÒeÍe>> ner veneR nesiee~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ - legce hetJe&pe Deelcee³eW nes, meYeer legcnejs YeeF& nQ, Gve hej jnce keÀjes, GvekeÀes Yeer megKe-

Meeefvle keÀe jemlee yeleeDees~

``keÀesF& hetíles nQ - DeehekeÀer mebmLee keÀe GÎsM³e ke̳ee nw? yeesuees - nceeje GÎsM³e nw vej mes veeje³eCe yevevee hejvleg ³en keÀesF& mebmLee veneR

nw~ ³en lees heefjJeej nw~ ceeB, yeehe Deewj ye®®es yew"s nQ~ YeefkeÌle ceW ieeles nQ vee - legce ceele-efhelee... yesno keÀe yeehe yesno keÀe Jemee& osles nQ~''

mee.yeeyee 8.1.05 efjJee. ``Fmeer ÒekeÀej mecyevOe keÀer MeefkeÌle... Fme DeueewefkeÀ peerJeve ceW mecyevOe keÀer MeefkeÌle [yeue ªhe ceW Òeehle nesleer nw~ ... SkeÀ yeehe Üeje meJe&

mecyevOe, otmeje owJeer heefjJeej Üeje mecyevOe... mecyevOe Üeje efvemJeeLe& mvesn, DeefJeveeMeer mvesn Deewj DeefJeveeMeer men³eesie meoe ner Òeehle

neslee jnlee nw~'' De.yeeheoeoe 29.10.87

F&éejer³e heefjJeej, owJeer heefjJeej Deewj Deemegjer heefjJeej keÀe jepe / Deemegjer heefjJeej mes F&éejer³e heefjJeej ceW Deeves keÀe jepe ``DeYeer legce ye®®es F&éejer³e ogefve³ee ceW yew"s nes, Deewj meye nQ Deemegjer ogefve³ee ceW~ ³en yengle íesìe mebiece³egie nw~ legce mecePeles nes DeYeer nce

ve owJeer mebmeej ceW nQ Deewj ve Deemegjer mebmeej ceW nQ~ DeYeer nce F&éejer³e mebmeej ceW nQ~'' mee.yeeyee 29.9.04 efjJee. F&éejer³e heefjJeej Deewj owJeer heefjJeej ceW ke̳ee Devlej nw, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer ner efo³ee nw Deewj ncekeÀes ³es

%eeve DeYeer mebiece³egie hej ner nw~ DeYeer mebiece³egie hej nce F&éej kesÀ meeLe nQ Deewj ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe hetje %eeve nw~ F&éej meJe&

DeelceeDeeW keÀe yeehe nw, FmeefueS meeje efJeée nceeje F&éejer³e heefjJeej nw~ mele³egie-$eslee ceW nceeje osJeleeF& peerJeve nesiee Deewj nce owJeer

heefjJeej ceW neWies~ DeYeer keÀe ³es F&éejer³e heefjJeej mele³egie kesÀ owJeer heefjJeej mes heoceiegCee Þesÿ Deewj megKeoe³eer nw~ mele³egie ceW Yeue meYeer

DeelceeDeeW keÀe hejmhej h³eej nesiee hejvleg njskeÀ keÀe Dehevee-Dehevee heefjJeej nesiee, meYeer SkeÀ ner heefjJeej kesÀ nw, Ssmeer keÀesF& YeeJevee veneR

nesieer~

Deelcee³eW lees Deveeefo F&éej kesÀ ye®®es nQ, GvekesÀ heefjJeej kesÀ nQ hejvleg Fme efJeée-veeìkeÀ ceW peye heeì& yepeeves Deeles nQ lees peerJeelcee

ªhe ceW me=efä kesÀ efve³eceevegmeej nce F&éejer³e heefjJeej kesÀ yeveles nQ Deewj efHeÀj F&éejer³e heefjJeej mes owJeer heefjJeej ceW peeles nQ Deewj owJeer heefj-

Jeej Jeeues ner mece³eevlej ceW peye GvekesÀ keÀce&-mebmkeÀej leceÏesheOeeve yeve peeles nQ lees Jes ner Deemegjer heefjJeej kesÀ yeve peeles nQ~ efHeÀj me=efä kesÀ

Gmeer efve³eceevegmeej F&éej ³eLeeLe& %eeve oskeÀj F&éejer³e heefjJeej keÀe yeveeles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeueekeÀj F&éejer³e heefjJeej mes owJeer heefjJeej

keÀe yeveeles nQ~ me=efä keÀe ³en ®e¬eÀ Deveeefo keÀeue mes ®euelee Dee jne nw Deewj Devevle keÀeue lekeÀ ®eueves Jeeuee nw~

``Deepe Yeejle Ssmee nw, keÀue Yeejle Ssmee yeveWiee~ lees ye®®eeW keÀes efkeÀleveer KegMeer nesveer ®eeefnS~ keÀue nce jeJeCejep³e ceW Les lees veekeÀ ceW

oce Lee, Deepe nce hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe jns ngS nQ~ Deye nce F&éejer³e heefjJeej kesÀ nQ, mJe³eb YeieJeeve ncekeÀes heæ{e jns nQ~''

mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. ``mebiece³egie hej nQ, yeekeÀer keÀefue³egie ceW nQ~... Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀer ³eeo ceW jnles nes lees legce F&éejer³e heefjJeej kesÀ nes~

Deiej osneefYeceeve ceW DeekeÀj Yetue peeles nes lees Deemegjer heefjJeej kesÀ nes~ meskesÀC[ ceW F&éejer³e heefjJeej kesÀ Deewj meskesÀC[ ceW Deemegjer

heefjJeej kesÀ yeve peeles nes~'' mee.yeeyee 4.6.05 efjJee. ``³en ef®e$e efoKeekeÀj legce efkeÀmekeÀes mecePee mekeÀles nes~ Fve ue#ceer-veeje³eCe keÀes ³en jep³e kewÀmes efceuee... kegÀí ve kegÀí helLej [euevee

®eeefnS, leye lees efJe®eej meeiej cevLeve ®eues~ Deheves Fme kegÀue keÀe nesiee lees Peì uenj G"sieer~ Deheves kegÀue keÀe ve nesiee lees kegÀí Yeer

mecePeWies veneR, ®eues pee³eWies~ ³en veype osKeves keÀer yeele nw~'' mee.yeeyee 7.8.71 efjJee. F&éejer³e heefjJeej Deewj owJeer heefjJeej kesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe je]pe

Jele&ceeve mebiece³egie keÀe F&éejer³e heefjJeej ner YeefJe<³e ceW owJeer heefjJeej yevelee nw~ ³eneB kesÀ hejmhej kesÀ mecyevOe ner YeefJe<³e ceW owJeer

mecyevOeeW ceW heefjJele&ve nesles nQ, ³en je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~ F&éejer³e heefjJeej ceW Deeves mes F&éejer³e iegCe peeûele nesles nQ,

efpevekesÀ DeeOeej hej ner owJeer iegCeeW keÀer OeejCee nesleer nw Deewj owJeer heefjJeej kesÀ yeveles nQ~ ³eneB kesÀ hejmhej kesÀ mecyevOe ner YeefJe<³e owJeer

heefjJeej kesÀ mecyevOeeW keÀe DeeOeej yeveles nQ~

``owJeer kegÀue lees YeefJe<³e ceW nw hejvleg Fme ye´eïeCe kegÀue keÀe yengle cenlJe nw~ efpelevee-efpelevee ye´eïeCe kegÀue mes mvesn Deewj meceerhelee nesieer,

Glevee ner owJeer jep³e ceW meceerhelee nesieer... pewmes meekeÀej ceW keÀce& keÀjkesÀ efoKee³ee, Jener HeÀe@uees keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 18.1.70

``mesuHeÀ-efj³eueeFpesMeve keÀjvee Yeer hejKeves keÀer MeefkeÌle nw~ mesuHeÀ-efj³eueeFpesMeve keÀe DeLe& ner nw - Deheves DeehekeÀes hejKevee Jee

peevevee... Kesue ceW Yeer Deeheme ceW Kesueles-Kesueles oesmle yeve peeles nQ~ Jen ngDee mLetue Kesue~ ³eneB Yeer Kesue-Kesue ceW DeelceeDeeW keÀer

meceerhelee keÀe cesue neslee nw, DeelceeDeeW kesÀ mebmkeÀej-mJeYeeJe keÀe cesue neslee nw~'' De.yeeheoeoe 8.6.73

efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs keÀe jepe

DeeO³eeeflcekeÀ peiele ceW efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs Deewj ye´ïee Yeespeve keÀe yengle iee³eve nw hejvleg efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje ke̳ee nw Deewj

ye´ïee-Yeespeve ke̳ee nw, GmekeÀe ³eLeeLe& %eeve efMeJeyeeyee ner osles nw~ efMeJeyeeyee oelee nw, Gmeves ³en ³e%e j®ee nw, FmeefueS ³en efMeJeyeeyee keÀe

YeC[eje nw Deewj ye´ïee yeeyee Deewj ye´eïeCe FmekeÀes efveefceÊe yeve mecYeeueles nQ, Yeespeve yeveeles nQ, efpememes Deelcee Deewj leve-ceve Meg× nes

peelee nw, FmeefueS Gme heefJe$e Yeespeve keÀes ye´ïee-Yeespeve keÀne peelee nw~ efMeJeyeeyee lees DeYeeskeÌlee nw hejvleg pees Yeer ye´eïeCe Dehevee leve-

ceve-Oeve efMeJeyeeyee keÀe mecePekeÀj, GvekeÀes Yeesie ueieekeÀj Keeles nQ, Jes efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs keÀe ye´ïeeYeespeve ner Keeles nQ Deewj pees

efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀj ³e%e ceW osles nQ, GvekeÀe efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ceW pecee nes peelee nw Deewj GvekeÀes efMeJeyeeyee mes heoceiegCee neskeÀj

efceuelee nw~ efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ceW osvee Deewj peerJeve efveJee&n kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ ®eerpe efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ueskeÀj Òe³eesie keÀjvee,

³en YeeJevee heeJeve yeveves ceW yengle ceooieej nw Deewj Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

``keÀYeer Yeer ³en mebkeÀuhe veneR keÀjvee ®eeefnS efkeÀ nce efkeÀmeer ceveg<³e mes uesJeW~ yeesuees - efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ceW Yespe oes, FvekeÀes osves mes

lees kegÀí veneR efceuesiee, Deewj ner Ieeìe heæ[ pee³esiee~ Fvemes lees efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ceW [eueves mes heoce iegCee nes pee³esiee~ Deheves keÀes Yeer

Ieeìe Leesæ[sner [euevee nw~'' mee.yeeyee 17.9.04 efjJee.

``Deiej ye´ïee keÀes ³eeo keÀj efo³ee lees legcneje pecee ner veneR nesiee~ ye´ïee keÀes lees uesvee nw efMeJeyeeyee kesÀ Kepeeves mes, efpememes efMeJeyeeyee ner

³eeo heæ[siee~ legcnejer ®eerpe ke̳eeW uesJeW~ ye´ïeekegÀceej-kegÀceeefj³eeW keÀes osvee Yeer jebie nw~ yeeyee ves mecePee³ee nw - legce keÀesF& mes Yeer ®eerpe

ueskeÀj henveWies lees GvekeÀer ³eeo Deeleer jnsieer~'' mee.yeeyee 17.9.04 efjJee. ``DeYeer yeehe legcekeÀes efkeÀlevee mecePeoej yeveeles nQ~ legce efkeÀlevee OeveJeeve yeveles nes~ efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje Yejhetj nw~ efMeJeyeeyee keÀe

YeC[eje keÀewvemee nw? iee³eve nw - efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje Yejhetj keÀeue kebÀìkeÀ otj~ yeehe legce ye®®eeW keÀes %eeve jleve osles nQ~ Jen nw %eeve

jlveeW keÀe meeiej~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``®eefC[keÀe osJeer keÀe Yeer cesuee ueielee nw... ®eC[eue keÀe pevce Yeer ³eneb kesÀ ner uesles nQ~ ³eneB jnkeÀj, Kee-heerkeÀj, kegÀí oskeÀj efHeÀj

keÀnles nQ - nceves pees efo³ee Jen ncekeÀes Jeeheme oes, nce veneR ceeveles~ mebMe³e heæ[ peelee nw... kegÀí mece³e Yeer ceooieej yeveW lees mJeie& ceW

peªj Dee³eWies~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. ``yeehe lees oelee nw, meeiej nw~ pees efpelevee uesvee ®eens yeeheoeoe kesÀ YeC[ejs mes ues mekeÀlee nw~ yeeheoeoe kesÀ YeC[ejs ceW leeuee-®eeyeer veneR

nw, henjsoej veneR nw~ yeeyee keÀne, peer neefpej~ oelee Yeer nw Deewj meeiej Yeer nw lees ke̳ee keÀceer nesieer~ keÀceer oes yeeleeW keÀer nesleer nw - SkeÀ

me®®eer efoue, meeHeÀ efoue Deewj yegef× keÀer ueeFve meoe keÌueer³ej Deewj keÌueerve~'' De.yeeheoeoe 30.3.2000

``³en nw efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje~ efMeJeyeeyee kesÀ YeC[ejs ceW legce mee|Jeme keÀjles nes~ mee|Jeme veneR keÀjWies lees heeF&-hewmes keÀe heo hee³eWies~ ...

³en jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~'' mee.yeeyee 12.2.05 efjJee. ``ceQ kegÀí ueslee veneR ntB~ hewmes Deeefo pees kegÀí nw Jen FmeceW meHeÀue keÀjes... YetKe keÀesF& cej veneR mekeÀlee~ yeeyee ves meye kegÀí efo³ee, efHeÀj

ke̳ee YetKe cejles nQ~ ... efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje nw~'' mee.yeeyee 16.2.05 efjJee.

``pees [e³ejskeÌì veneR osles, GvekeÀe efMeJeyeeyee kesÀ heeme pecee veneR neslee nw~ ye´ïee Üeje mLeehevee nesleer nw lees GvekesÀ Üeje meye kegÀí keÀjvee

nw~ yeer®e ceW keÀesF& Kee ie³ee lees efMeJeyeeyee kesÀ heeme lees pecee veneR ngDee~ efMeJeyeeyee keÀes osvee nw lees Le´t ye´ïee~ mesvìj Yeer Le´t ye´ïee ner

Keesuees~'' mee.yeeyee 2.11.01 efjJee. ``meejs keÀuhe ceW Þesÿ Keelee pecee keÀjves keÀe mece³e efmeHe&À ³ener mebiece³egie nw... Üehej mes YeefkeÌle mes DeuhekeÀeue keÀe HeÀue efceuelee nw~

DeYeer-DeYeer pecee efkeÀ³ee, DeYeer-DeYeer HeÀue hee³ee Deewj Kelce ngDee... Fme ³egie keÀes Jejoeveer ³egie keÀne peelee nw~ Fme ³egie ceW mvesn kesÀ

keÀejCe yeehe Yeesues YeC[ejer yeve peeles nQ, pees SkeÀ keÀe heoceiegCee HeÀue oslee nw~'' De.yeeheoeoe 06.01.86

``Deehe ueesieeW keÀes Yeer MeefkeÌle osves keÀe uebiej ueieevee heæ[siee~ GmekesÀ efue³es Deehe keÀes Deheves ceW henues mes ner mìe@keÀ pecee keÀjvee heæ[siee~

pees iee³eve nw- êesheoer kesÀ osieæ[s keÀe~ êesheefo³eeB lees Deehe meye nes ve! êesheoer DeLee&led ³e%eceelee keÀe osieæ[e oesveeW yeeleeW ceW Òeefme× nw~ SkeÀ

lees mLetue meeOeveeW keÀer keÀesF& keÀceer veneR Deewj otmejs meJe&MeefkeÌle³eeW keÀer keÀesF& keÀceer veneR~ meJe&-MeefkeÌle³eeW mes mechevve osieæ[e keÀye Keeueer veneR

neslee~'' De.yeeheoeoe 13.9.74

``efyeiej hetís ®eerpe G"ekeÀj Kee³ee lees Jen Yeer heehe yeve peelee nw~ ... SkeÀ Kee³eWies lees Deewj Yeer Ssmes keÀjves ueie heæ[Wies~ JeemleJe ceW ³eneB

keÀesF& ®eer]pe leeues kesÀ Devoj jKeves keÀer ojkeÀej veneR nw~ uee@ keÀnlee nw Fme Iej kesÀ Devoj, efkeÀef®eve kesÀ meeceves keÀesF& DeheefJe$e Deeves veneR

®eeefnS~'' mee.yeeyee 15.8.05 efjJee. ye´ïee Yeespeve keÀe jepe

DeYeer nce Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ieeso kesÀ ye®®es ye´eïeCe nQ Deewj ³en ©ê %eeve ³e%e nw~ FmeceW pees Yeespeve yevelee nw, Jen ye´ïee Yeespeve

nw, efpemekeÀes Keeves mes nce DeelceeDeeW keÀe leve Deewj ceve Meg× neslee nw~ ye´ïee Yeespeve kesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ osJelee³eW Yeer ye´ïee Yeespeve keÀer

F®íe jKeles nQ~ mele³egie kesÀ osJelee³eW lees ³eneB kesÀ Yeespeve keÀer F®íe veneR keÀjWies ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes lees mebiece³egie kesÀ ye´ïee Yeespeve keÀe %eeve

ner veneR nesiee hejvleg pees Deelcee³eW ³eneB mes Mejerj íesæ[leer nQ, Jes met#ceJeleve ceW DeJeM³e ³e%e kesÀ ye´ïee Yeespeve keÀer F®íe jKeleer nQ,

FmeefueS yeeyee keÀer Dee%eevegmeej GvekeÀes Yeesie ueiee³ee peelee nw Deewj yeeyee GvekeÀes Fcepe& keÀjkesÀ ye´ïee Yeespeve mJeerkeÀej keÀjeles nQ~ pees

ye®®es mLetue osn mes ceW ³e%e ceW veneR jnles nQ ÒeJe=efÊe ceW jnles nQ hejvleg Deheves keÀes ì^mìer mecePekeÀj ®eueles nQ, ³e%e kesÀ efve³ece-meb³ece keÀe

heeueve keÀjles nQ, lees GvekesÀ Üeje yevee³ee ie³ee Yeespeve Yeer ye´ïee Yeespeve ner nw Deewj Jen Yeer Jewmee ner ÒeYeeJeMeeueer neslee nw, pewmes ³e%e ceW

yevee³ee ie³ee Yeespeve ke̳eeWefkeÀ ³en ³e%e efkeÀvneR meerceeDeeW ceW meerefcele veneR nw, ³en lees yesno kesÀ yeehe keÀe yesno keÀe ³e%e nw Deewj FmekeÀer

meercee³eW Yeer yesno ceW ner nQ~

``Yeerueveer mes peye ye´eïeCeer yeve peeleer nw lees efHeÀj ke̳eeW veneR Kee³eWies~ FmeefueS ye´ïee Yeespeve keÀer yengle ceefncee nw~ efMeJeyeeyee lees Kee³eWies

veneR, Jen lees DeYeeskeÌlee nQ~ yeekeÀer ³en jLe lees Keeles nQ vee~'' mee.yeeyee 5.2.05 efjJee. ``Meg× Devve hesì ceW heæ[lee nw lees ye´ïee keÀe, ke=À<Ce keÀe, efMeJeyeeyee keÀe mee#eelkeÀej nes mekeÀlee nw~... efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjles Yeespeve

yevee³eWies lees yengleeW keÀe keÀu³eeCe nes mekeÀlee nw~ Gme Yeespeve ceW leekeÀle Yej peeleer nw... ye´ïee Yeespeve keÀe iee³eve Yeer nw vee~''

mee.yeeyee 20.10.04 efjJee. Fvê, Fvê meYee Deewj GmekesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe je]pe / %eeve Je<ee& Deewj Fvê keÀe je]pe

Yeejle ceW FvêosJe keÀe yengle iee³eve nw Deewj GvekesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer efkeÀJeoefvle³eeb nQ, pees MeeðeeW ceW Yeer efueKeer nQ

Deewj meeOeejCe ceveg<³eeW ceW Yeer Òe®eefuele nQ~ peue keÀe osJelee Yeer Fvê keÀes ner ceevee peelee nw~ Yeejle ceW FvêosJe, Fvê-meYee Deewj GmekesÀ

efJeefOe-efJeOeeveeW keÀe Yeer yengle iee³eve nw~ keÀnles nQ Fvê meYee ceW heefj³eeb [evme keÀjleer nQ, Gme meYee ceW keÀesF& efJekeÀejer ÒeJesMe veneR keÀj

mekeÀlee nw~ FvêueeskeÀ keÀer keÀesF& hejer efkeÀmeer efJekeÀejer keÀes efíheekeÀj Fvê-meYee ceW ues DeeF& lees oesveeW ner Þeeefhele nes ie³es~ FvêosJe kesÀ efueS

meeOeejCe ceveg<³e mecePeles nQ efkeÀ GvekesÀ keÀnves mes ner yeeoue peue yejmeeles nQ~

Deye ³en Fvê keÀewve nQ Deewj ³es Fvê-meYee ke̳ee nw, heefj³eeb keÀewve nQ, Fvê keÀewvemee peue yejmeeles nQ, Fme meyekeÀe jnm³e DeYeer

hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ ye´ïee leve ceW meekeÀej ªhe ceW heOeejs hejceefhelee hejceelcee ner Fvê nQ Deewj GvekeÀer DeYeer keÀer ³es meYee ner me®®eer

Fvê-meYee nw~ Deiej Fme meYee ceW keÀesF& ye´eïeCeer yenve Fvê DeLee&led ye´ïee leve ceW heOeejs hejceelcee mes efyevee hetís efkeÀmeer efJekeÀejer ceveg<³e keÀes

efíheekeÀj ues Deeleer nw lees oesveeW ner Þeeefhele nes peeles nQ DeLee&led oesveeW hej ner heehe ®eæ{ peelee nw~ Fme meYee ceW hejceelcee Deewj yenveeW kesÀ

Üeje %eeve [evme ner heefj³eeW keÀe [evme nw~ hejceelcee kesÀ Üeje efo³ee pee jne %eeve ner peue nw, pees %eeve-meeiej hejceelcee yejmeeles nQ Deewj

efpemekeÀes Deheves ceW YejkeÀj DeLee&led OeejCe keÀj Deelcee ªheer yeeoue peekeÀj ogefve³ee ceW yejmeles nQ, efpememes Deelcee³eW mej-meype nesleer nQ~

³en meye jnm³e DeYeer ner hejceelcee Üeje helee heæ[e nw~

``keÀesF& yeeoue lees Ketye yejmeles nQ Deewj keÀesF& Leesæ[e yejmekeÀj ®eues peeles nQ~ legce Yeer yeeoue nes vee~ %eeve meeiej mes %eeve-peue KeeR®eles nes

Deewj yejmeles nes~ ... mebie Yeer GvekeÀe keÀjvee ®eeefnS pees De®íe yejmeles nQ~'' mee.yeeyee 1.2.05 efjJee. ``legce Fme mece³e osJeleeDeeW mes Yeer Tb®e nes ke̳eeWefkeÀ yeehe kesÀ meeLe nes~ yeehe Fme mece³e legcekeÀes heæ{eles nQ... ³en Fvê-meYee nw, peneB %eeve

Je<ee& nesleer nw... Deiej efyeiej hetís keÀesF& efJekeÀejer keÀes ues Deeles nQ lees yengle mepee efceue peeleer nw, helLejyegef× yeve peeles nQ~''

mee.yeeyee 15.9.04 efjJee. ``³es nQ veF& yeeleW, FvekeÀes ve³ee keÀesF& mecePe ve mekesÀ~ FmeefueS ve³es keÀes SueeG veneR efkeÀ³ee peelee nw~ ³en nw Fvê meYee... helLejyegef× mes

heejmeyegef× yeehe kesÀ efmeJeeS keÀesF& yevee ve mekesÀ~ yejesyej Yeejle meesves keÀer ef®eefæ[³ee Lee~ ³en ue#ceer-veeje³eCe efJeée kesÀ ceeefuekeÀ Les~''

mee.yeeyee 18.2.05 efjJee. ``³eneB yeeoue Deeles nQ efjÖesÀMe nesves, efHeÀj peekeÀj Je<ee& keÀj otmejeW keÀes efjÖesÀMe keÀjWies... yeehe je³e osles nQ - yengleeW keÀes jemlee yelee³eWies

lees Jes legce hej kegÀyee&ve pee³eWies~'' mee.yeeyee 20.1.05 efjJee. ``pees yeeoue meeiej kesÀ meeLe nQ, GvekesÀ efueS ner yejmeele nw... legce Yeer meeiej kesÀ heeme Deeles nes Yejves kesÀ efueS... ye®®eeW keÀes %eeve keÀer

OeejCee keÀjveer Deewj keÀjeveer nw~'' mee.yeeyee 25.1.05 efjJee. ``F&éej keÀer ieeso ceW DeekeÀj ...SkeÀ ves Yeer Deiej neLe íesæ[e, efJekeÀejer yevee lees GvekeÀe heehe ues Deeves JeeueeW hej Dee pee³esiee~ Ssmes keÀes

Fvê meYee ceW ve ues Deevee ®eeefnS... yeeyee heejmeveeLe yeveeles nQ efHeÀj Deiej DeJe%ee keÀer lees helLejyegef× yeve peeles nQ~''

mee.yeeyee 28.5.71 efjJee. ``DeheefJe$e keÀesF& yew" ve mekesÀ~ veneR lees helLej-efYeÊej yeve pee³eWies~ yeeyee keÀesF& Þeehe veneR osles nQ~ ³en lees SkeÀ uee@ nw~ ...yeeyee keÀe ye®®ee

yevee lees yeerceejer meejer peesj mes GLeue Kee³esieer~ [jvee ve nw~'' mee.yeeyee 28.5.71 efjJee. %eeve keÀe leermeje ves$e, kegÀC[efueveer peeiejCe keÀe je]pe

leermeje ves$e keÀesF& mLetue ªhe ceW efkeÀmekeÀes veneR neslee, ³en lees %eeve keÀe leermeje ves$e nw~ yeehe mes efoJ³e yegef× keÀe Jejoeve efceuelee

nw, Jener leermeje ves$e nw~ Fme %eeve kesÀ leermejs ves$e mes nce Deelcee, hejceelcee Deewj me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeveles nQ Deewj

osneefYeceeve keÀes íesæ[keÀj osner-DeefYeceeveer yeveles nQ~ osJeleeDeeW Deeefo keÀes Deewj pewve ceefvojeW ceW Ye=kegÀìer ceW ves$e efoKeeles nQ, Jen ves$e ner

Deelcee kesÀ leermejs ves$e keÀe ÐeeslekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee Mejerj ceW Ye=kegÀìer ceW efveJeeme keÀjleer nw~ efpemekeÀe leermeje ves$e Keguee neslee nw, Jen

otmejeW keÀes Yeer DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW ner osKelee nw~

n"³eesie ceW kegÀC[efueveer keÀes peeie=le keÀjves keÀe pees heg©<eeLe& nw, Jen keÀesF& mLetue yeele ³ee ef¬eÀ³ee veneR nw~ %eeve-³eesie kesÀ Üeje yegef×

keÀe efoJ³e Keguevee ner ³eLeeLe& kegÀC[efueveer peeie=le keÀjvee nw ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW Deelcee ceW Deheej MeefkeÌle nesleer nw, Jen leerveeW

keÀeueeW Deewj leerveeW ueeskeÀeW ceW efJe®ejCe keÀj mekeÀleer nw~ GmeceW Dee"es efmeef׳eeW Deewj veJees efveefOe³eeW keÀe megKe mecee³ee ngDee neslee nw~

``DeYeer yeehe %eeve ®e#eg osles nQ~... DeYeer legce mecePeles nes - yeehe ves ³en Mejerj OeejCe efkeÀ³ee nw, leye Dehevee Yeer Deewj me=efä kesÀ Deeefo-

ceO³e-Devle keÀe je]pe Yeer yeleeles nQ~ meejs veeìkeÀ keÀer Yeer vee@uespe osles nQ~'' mee.yeeyee 11.11.04 efjJee.

``yeehe ves ye®®eeW keÀes %eeve keÀe leermeje ves$e efo³ee nw, efpememes legce Deheves keÀes Deelcee mecePe, yeehe keÀes pees nw, pewmee nw, GmekeÀes Gmeer ªhe ceW

peevekeÀj ³eeo keÀjles nes~ ... yeeyee keÀnles nQ - osn keÀes osKeles ngS legce cegPes ³eeo keÀjes~ Deelcee keÀes Deye leermeje ves$e efceuee nw~... meowJe

%eeve kesÀ Deleerefvê³e megKe ceW jnvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 26.1.05 efjJee. ``[yeue ueeFì Deewj ceeFì neGme ke̳eeW keÀne ke̳eeWefkeÀ DeehekeÀes oes keÀe³e& keÀjves nQ - efkeÀmeer keÀes cegefkeÌle keÀe Deewj efkeÀmeer keÀes peerJevecegefkeÌle

keÀe jemlee yeleevee nw~ ... efmeHe&À ueeFì mes Yeer keÀece ve nesiee Deewj efmeHe&À ceeFì mes Yeer keÀece veneR nesiee~ oesveeW keÀe yewuesvme peye "erkeÀ

nesiee leye GvekeÀes ef[JeeFve FvmeeFì keÀe Jejoeve os mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 23.9.73

``DevOeeW keÀes ef[JeeFve FvmeeFì ³ee leermejs ves$e keÀe oeve oes, efpememes Jes cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle kesÀ ef"keÀeves keÀes osKe Yeer mekeWÀ~ Deiej

osKeWies veneR lees efHeÀj hengB®eWies kewÀmes~'' De.yeeheoeoe 23.9.73

``iee³eve nw - SkeÀ meskesÀC[ ceW leermeje ves$e Kegueves mes efJeveeMe nes ie³ee~ efJeveeMe kesÀ meeLe mLeehevee lees nw ner~... leermejs ves$e keÀes MeefkeÌle-

Meeueer yeveeves kesÀ efueS kesÀJeue cegK³e oes MeyoeW hej DeìsvMeve ®eeefnS~ leermejs ves$e ceW keÀcepeesjer Deeves keÀer Yeer Jener oes yeeleW nQ... SkeÀ

ueieeJe Deewj otmeje hegjevee mJeYeeJe~'' De.yeeheoeoe 15.7.73

``DeYeer Deelcee keÀes %eeve keÀe leermeje ves$e efceuee nw, GmekeÀes keÀne peelee nw ef$eves$eer~ ef$eves$eer yeves leye ef$ekeÀeueoMeea yeveW... hejceelcee keÀes

%eeve keÀe meeiej, vee@uespeHegÀue keÀnles nQ~ vee@uespe efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, Jen lees peye efceues leye helee heæ[s~'' mee.yeeyee 20.5.05 efjJee.

osJeleeDeeW kesÀ leermejs ves$e keÀe je]pe

Òee³e: osJeleeDeeW keÀes ef$eves$eer efoKeeles nQ hejvleg ³es leermeje ves$e ke̳ee nw, GmekeÀe %eeve efkeÀmeer keÀes veneR nw, pees hejceelcee DeekeÀj osles

nQ~ leermeje ves$e %eeve keÀe neslee nw, %eeve Deelcee ceW ner OeejCe neslee nw, FmeefueS leermeje ves$e cemlekeÀ hej Ye=kegÀìer kesÀ ceO³e ceW ner efoKeeles nQ~

JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle Deewj Deelcee kesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve ve osJeleeDeeW ceW neslee nw Deewj ve ceveg<³eeW ceW

neslee nw~ ³es %eeve ye´eïeCeeW ceW ner mebiece³egie hej neslee nw~ FmeefueS yeeyee keÀnles nQ - legcekeÀes leermejs ves$e mes leermejs ves$e keÀes ner osKevee nw

DeLee&led DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele neskeÀj DeelceeDeeW keÀes ner osKevee nw, osn keÀes veneR~ osn keÀes osKeves mes efJekeÀejeW ªheer mehe& [me ueWies~

``DeYeer yeehe legcekeÀes %eeve keÀe leermeje ves$e osles nQ~ DeYeer legcnejer ef¬eÀefceveue ¢efä keÀYeer veneR peeveer ®eeefnS~ %eeve kesÀ leermejs ves$e mes

Deelcee keÀes ner osKees~'' mee.yeeyee 4.11.04 efjJee. ``³en leermeje ves$e meowJe SkeÀ efìkeÀ nes~ ³en mee#eelkeÀej DeehekesÀ cemlekeÀ mes nesiee, ve³eveeW mes nesiee~ ... mechetCe& efmLeefle ceW Jener efìkeÀ

mekesÀiee, pees SkeÀ keÀer ner ³eeo ceW ceive nesiee~'' De.yeeheoeoe 29.6.70

``®esnje Ssmee ®ecekeÀlee ngDee nes pees Deewj Yeer DeehekesÀ ®esnjs ceW Dehevee ªhe osKe mekeWÀ~ ®esnje ohe&Ce yeve pee³es~ ... oeve keÀjves mes

MeefkeÌle efceueleer nw~ DevOeeW keÀes DeebKes osvee efkeÀlevee ceneve keÀe³e& nw~ Deehe meYeer keÀe ³ener keÀe³e& nw - De%eeveer DebOeeW keÀes %eeve-ves$e osvee Deewj

Deheveer DeJemLee meowJe De®eue nes~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``ieeles nQ - ve³evenerve keÀes jen efoKeeDees ÒeYeg~ ... Deelcee keÀes %eeve keÀe leermeje ves$e efceuelee nw~ ... DeYeer legce peeveles nes YeefkeÌle ceeie&

Deewj %eeve ceeie& ceW efkeÀlevee HeÀke&À nw~ ... leerpejer keÀer keÀLee DeLee&led leermeje ves$e efceueves keÀer keÀLee~'' mee.yeeyee 11.7.05 efjJee.

ef$eves$eer Deewj ef$ekeÀeueoMeea heve keÀe jepe

³en meye je]pe Yeer hejceelcee ner DeekeÀj yeleeles nQ efkeÀ leerve ueeskeÀ ke̳ee nQ, leermeje ves$e ke̳ee nw Deewj ef$ekeÀeueoMeea efmLeefle ke̳ee nw~

leermeje ves$e keÀesF& mLetue ceW veneR neslee~ yegef× keÀes ner leermeje ves$e keÀne peelee nw~ peye nceejer yegef× ceW ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee nesleer nw lees

nceeje leermeje ves$e Kegue peelee nw Deewj nce ef$eves$eer yeve peeles nQ~ me=efä-®e¬eÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe ³eLeeLe& %eeve peye hejceelcee osles nQ

lees ncekeÀes me=efä kesÀ YetlekeÀeue, Jele&ceeve keÀeue Deewj YeefJe<³e keÀeue keÀe %eeve nes peelee nw Deewj nce ef$ekeÀeueoMeea yeve peeles nQ~

ef$ekeÀeueoMeea ner YetlekeÀeue DeLee&led hegjeveer ogefve³ee keÀes YetuekeÀj YeefJe<³e veF& ogefve³ee kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀj mekeÀlee nw~

``keÀesF& Yeer J³eefkeÌle meeceves Dee³es lees Deehe SkeÀ meskesÀC[ ceW GmekesÀ leerveeW keÀeueeW keÀes mecePe uees~... Jele&ceeve mece³e pees Deeves Jeeuee nw,

GmeceW Deiej ³en iegCe ve nesiee, keÀceer nesieer lees OeesKes ceW Dee pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 18.5.69

mel³e veeje³eCe keÀer me®®eer keÀLee, Decej keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee keÀe jepe

³es leerveeW keÀLee³eW SkeÀ ner keÀLee kesÀ he³ee&³eJee®eer Deewj iegCeelcekeÀ veece nQ~ hejceelcee mebiece³egie hej DeekeÀj pees %eeve osles nQ,

efpememes Deelcee vej mes veeje³eCe yeveleer lees mel³e veeje³eCe keÀer keÀLee nes ie³eer~ Fme %eeve kesÀ Üeje Deelcee DecejlJe keÀe DevegYeJe keÀjleer

Deewj mJeie& ceW Decej heo heeleer lees Decej keÀLee nes ieF&~ hejceelcee pees %eeve osles, Gmemes Deelcee keÀe %eeve keÀe leermeje ves$e Keguelee nw, Fme

efueS leerpejer keÀer keÀLee keÀne peelee nw~ ³es leerveeW ner iegCe Deewj veece SkeÀ ner keÀLee kesÀ nQ, pees hejceelcee mebiece³egie hej DeekeÀj megveeles nQ~

``hejceelcee %eeve keÀe meeiej, heeflele-heeJeve nw, ieerlee keÀe YeieJeeve nw~ Jes ner %eeve Deewj ³eesieyeue mes ³es keÀe³e& keÀjeles nQ~... Yeejle keÀe

Òee®eerve ³eesie ceMentj nw~ Jen legce DeYeer meerKeles nes~ ... ieerlee keÀes ceeF&-yeehe keÀne peelee nw~... FmekeÀes ner ieerlee%eeve, Decej keÀLee,

mel³e veeje³eCe keÀer keÀLee, leerpejer keÀer keÀLee keÀnles nQ~'' mee.yeeyee 11.1.05 efjJee. ``mecePeles nQ - MebkeÀj ves heeJe&leer keÀes DecejkeÀLee megveeF&~ DecejveeLe keÀer me®®eer keÀLee lees legce DeYeer megveles nes~ ³en lees yeehe yew"keÀj

megveeles nQ~ legce Dee³es nes yeehe kesÀ heeme~ ³en nw Yeei³eMeeueer jLe~'' mee.yeeyee 25.5.05 efjJee. ``DeYeer legce peeveles nes - nce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nQ, keÀuhe-keÀuhe nce yeeyee mes ³en DecejkeÀLee megveles nQ, efMeJeyeeyee nw DecejveeLe~

... DecejkeÀLee keÀnes, mel³e-veeje³eCe keÀer keÀLee keÀnes, yeele SkeÀ ner nw~ legce Fme keÀLee mes vej mes veeje³eCe yeveles, DecejkeÀLee mes Decej

yeve peeles nes~'' mee.yeeyee 6.6.05 efjJee. ``yeehe DeYeer legcekeÀes me®®eer mel³e veeje³eCe keÀer keÀLee megvee jns nQ~ YeefkeÌle ceeie& ceW nQ heemì keÀer yeeleW, pees neskeÀj peeles nQ, GvekesÀ ³eeoieej

ceefvoj Deeefo yeveeles nQ~ pewmes efMeJeyeeyee DeYeer legcekeÀes heæ{e jns nQ efHeÀj YeefkeÌle ceeie& ceW ³eeoieej yevee³eWies~''

mee.yeeyee 15.7.05 efjJee. efncceles ye®®es ceoos yeehe keÀe ieg¿e je]pe

hejceelcee keÀer ceoo ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw~ hejceelcee efhelee keÀer ceoo lees meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meoe

nw ner nw~ GvekesÀ efueS ³en veneR keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ Jen efkeÀmekeÀes ceoo keÀjlee nw Deewj efkeÀmekeÀes veneR keÀjlee nw~ hejvleg ³en mel³e nw

efkeÀ efncceleJeeve keÀes GvekeÀer ceoo efJeMes<e efceueleer nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀer ceoo keÀe efve³ece nw - SkeÀ keÀoce ye®®eeW keÀe Deewj npeej

keÀoce ceoo yeehe keÀer~ iee³eve nw - efncceles ceoe&, ceoo os Kegoe~

``efnccele mes yeehe keÀer ceoo Yeer efceuesieer~ nce meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es nQ, yeehe keÀes ³eeo efkeÀ³ee, ³ener efnccele nw~ ... keÀesefMeMe

keÀjWies~ meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es ³en veneR keÀn mekeÀles nQ~ GvekesÀ mebkeÀuhe, JeeCeer meYeer efve½e³e keÀer nesieer~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

```efncceles ye®®es ceoo os yeehe', ye®®eeW keÀer efnccele Deewj meejs heefjJeej leLee yeeheoeoe keÀer ceoo nw ner FmeefueS keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw~

pees ®eenes Jen keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 13.3.86

``Deiej efnccele nes lees ceoo peªj efceuesieer~ FmeefueS ceooieej kesÀ meeLe kegÀí efncceleJeeve Yeer yevees~... efnccele kewÀmes Dee³esieer? nj

mece³e, nj keÀoce hej nj mebkeÀuhe ceW yeefuenej nesves mes~'' De.yeeheoeoe 19.7.69

``me®®eer efoue Deewj yegef× keÀer ueeFve keÌueer³ej nes~ ...pees efnccele jKelee nw, GmekeÀes SkeÌmì^e ceoo peªj efceueleer nw~ ... efnccele Jeeues

DeJeM³e efJepe³eer nesves ner nQ~ neWies ³ee veneR neWies? veneR, nesves ner nQ~'' De.yeeheoeoe 30.3.2000

``SkeÀ nw ³eeo keÀe yeue, otmeje nw mvesn keÀe yeue, leermeje nw men³eesie keÀe yeue Deewj ®eewLee nw menve keÀe yeue~... yeeheoeoe keÀer Yeer Òeefle%ee

keÀer ngF& nw ye®®eeW mes efkeÀ efncceles ye®®es ceoo os yeehe~'' De.yeeheoeoe 2.4.70

``hebKe lees efceue ie³es nQ vee! Gcebie-Glmeen Deewj efnccele kesÀ hebKe meyekeÀes efceues nQ Deewj yeehe keÀe Jejoeve Yeer nw~ ³eeo nw Jejoeve? SkeÀ

keÀoce efnccele keÀe DeehekeÀe Deewj npeej keÀoce ceoo yeehe keÀer... yeehe ves Deheveer ceesnyyele mes YeìkeÀves kesÀ yepee³es leerve leKle kesÀ ceeefuekeÀ

yevee efo³ee~'' De.yeeheoeoe 15.12.2004

``peye efnccele jKeles nQ lees yeehe keÀer ceoo Yeer efceueleer ner nw~ SJej-js[er peªj jnvee ®eeefnS~... Deheveer yegef× keÀer ueeFve keÌueer³ej nes~

... yeehe keÀe FMeeje efceuee lees kegÀí Yeer mees®eves keÀer peªjle ner veneR nw~... yeshejJeen, efveYe&³e neskeÀj mesJee ceW ueieve mes Deeies yeæ{les nQ lees

yeehe keÀer heoceiegCee ceoo Yeer efceueleer nw~'' De.yeeheoeoe 27.2.86

``efnccele jKeves mes ceoo mJele: ner efceueleer nw~ efnccele ceW kegÀí keÀceer nesleer nw leye ceoo ceW Yeer keÀceer heæ[leer nw~ ... henues efncceles

ye®®es, efHeÀj ceoo os yeehe nw~ DeehekeÀer SkeÀ iegCee efnccele, yeehe keÀer meewiegCee ceoo~ ... efmeHe&À yeehe kesÀ Thej jKevee efkeÀ yeeyee ceoo

keÀjsiee lees nesiee, ³en Yeer heg©<eeLe&nerve kesÀ ue#eCe nQ~'' De.yeeheoeoe 6.8.72

``HeÀefjMlee yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀer yegef× Fme osn ªheer Oejleer hej veneR jn mekeÀleer~ ³ener efveMeeveer nw HeÀefjMlesheve keÀer~ ... owJeer

heefjJeej kesÀ efjMleeW ceW Yeer HeÀefjMles veneR Deeles~ Jes lees meowJe v³eejs jnles nQ~ ... Deiej efkeÀmemes efjMlee peesæ[e lees SkeÀ mes Jen efjMlee

nukeÀe nes pee³esiee~ ... ìtìs ngS efoue keÀes yeehe mJeerkeÀej veneR keÀjles, ³en Yeer efjMleeW keÀer ieg¿e efHeÀuee@mee@HeÀer nw~'' De.yeeheoeoe 21.9.75

``mebkeÀuhe ceW Yeer keÀesF& Deelcee ve Dee³es~ ... kewÀmeer Yeer heefjefmLeefle nes~ ®eens leve keÀer, ®eens ceve keÀer ³ee mecheke&À keÀer hejvleg keÀesF& Yeer

Deelcee mebkeÀuhe ceW ve Dee³es~ ... cegefMkeÀue kesÀ mece³e yeehe kesÀ menejs keÀe ner iee³eve nw ve efkeÀ efkeÀmeer Deelcee kesÀ menejs keÀe~ ... efkeÀmekeÀe

meneje ues uesles lees yes-menejs nes pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 21.9.75

``Deeefo mes Deye lekeÀ nj SkeÀ ye´eïeCe Deelcee efnccele kesÀ DeeOeej mes yeeheoeoe keÀer ceoo kesÀ hee$e yeveer nw Deewj `efncceles ye®®es ceoo os

yeehe' kesÀ Jejoeve ÒeceeCe heg©<eeLe& ceW vecyejJeej Deeies yeæ{les jns nQ~ ye®®eeW kesÀ SkeÀ keÀoce keÀer efnccele Deewj yeehe keÀer he¨e keÀoceeW keÀer

ceoo nj SkeÀ ye®®es keÀes Òeehle nesleer nw - ³en yeeheoeoe Jee³eoe Deewj Jemee& meye ye®®eeW kesÀ Òeefle nw~'' De.yeeheoeoe 22.11.87

``efnccele mes ¢æ{ mebkeÀuhe efkeÀ³ee efkeÀ ncekeÀes heefJe$e yevevee ner nw Deewj yeehe ves he¨eiegCee ceoo oer, mce=efle efoueeF& efkeÀ Deehe Deelcee³eW

Deveeefo-Deeefo heefJe$e Leer ...yeehe ves vee@uespe keÀer MeefkeÌle keÀer ceoo Deewj ³eeo Üeje Deelcee keÀerheeJeve efmLeefle keÀer DevegYetefle keÀer MeefkeÌle keÀer

ceoo mes heefjJele&ve keÀj efue³ee~'' De.yeeheoeoe 22.11.87

``yeehe keÀer ceoo DeLee&led oelee keÀer osve, Jejoelee kesÀ Jejoeve lees meeiej kesÀ meceeve nQ uesefkeÀve meeiej mes uesves Jeeues keÀesF& ye®®es meeiej

meceeve Yejhetj yeve DeewjeW keÀes Yeer yevee jns nQ Deewj keÀesF&... Deueyesuesheve kesÀ keÀejCe ceoo keÀer efJeefOe keÀes Deheves mece³e hej Yetue peeles

nQ~'' De.yeeheoeoe 22.11.87

``keÀesF& DeefYeceeve kesÀ keÀejCe efnccele Üeje ceoo keÀer efJeefOe keÀes Yetue peeles nQ ... ³en nw DeìsvMeve jKeves ceW Deueyesueeheve~ peneB lekeÀ

peervee nw JeneB lekeÀ heæ{eF& Deewj mechetCe& yeveves keÀe, yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe keÀe DeìsvMeve jKevee ner nw~ ye´ïee yeehe keÀes osKee... vecyejJeve

ceoo kesÀ hee$e yeve vecyejJeve Òeeefhle keÀes Òeehle ngS~ YeefJe<³e efveef½ele nesles ngS Yeer Deueyesues veneR jns~'' De.yeeheoeoe 22.11.87

```efncceles ye®®es ceoo os Kegoe' - Fme jepe keÀes Yetue peeles nQ~ ³en SkeÀ [^ecee keÀer ieg¿e keÀceeX keÀer ieefle nw~ Deiej ³en efJeefOe Deewj

efJeOeeve veneR neslee lees meYeer efJeée kesÀ henues jepee yeve peeles... vecyejJeej yeveves keÀe efJeOeeve Fme efJeefOe kesÀ keÀejCe ner yevelee nw... efveefceÊe

cee$e ³en efJeOeeve [^ecee ceW vetBOee ngDee nw~'' De.yeeheoeoe 22.11.87

meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀer ceoo keÀe je]pe / hejceelcee keÀer ceoo uesves Deewj osves keÀe jepe

hejceelcee meJe&MeefkeÌleJeeve nw, GmekeÀer MeefkeÌle mes ner Deelcee efJekeÀejeW hej efJepe³e Òeehle keÀj mekeÀleer nw~ hejceelcee lees meyekeÀe

efhelee nw Deewj meJe& DeelceeDeeW hej GmekeÀe meceeve h³eej nw~ pees Deelcee efnccele mes Dehevee SkeÀ keÀoce GmekeÀer Þeercele Devegmeej G"eleer nw

lees GmekeÀes npeej keÀoce hejceelcee yeehe keÀer ceoo DeJeM³e efceueleer nw~ SkeÀ keÀoce nceeje, npeej keÀoce yeehe keÀer ceoo keÀe efJeOeeve Fme

[^ecee ceW vetBOee ngDee nw~

yeehe DeekeÀj heeflele ogefve³ee keÀes heeJeve yeveeles nQ lees yeehe keÀes Yeer ye®®eeW keÀer ceoo uesveer nesleer nw, efpeme ceoo keÀe ÒeefleHeÀue keÀF&

iegCee yeehe keÀer ceoo kesÀ ªhe ceW DeYeer Yeer efceuelee nw Deewj veF& ogefve³ee ceW Yeer efceuelee nw~ yeehe keÀes ³eeo keÀj heeJeve yevevee Deewj otmejer

DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveves keÀe jemlee yeleevee, otmejer DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveves ceW ceoo keÀjvee ner yeehe keÀer ceoo keÀjvee nw~ FmekesÀ

efueS yeehe ves Fme %eeve ³e%e keÀer mLeehevee keÀer nw~ pees efpelevee leve-ceve-Oeve mes Deewj cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee FmeceW ceoo keÀjlee nw, Jen

Glevee ner GmekeÀe HeÀue heelee nw~ FmekeÀe HeÀue kesÀJeue veF& ogefve³ee ceW ner veneR efceuelee nw yeefukeÀ DeYeer mebiece³egie hej pees Deleerefvê³e megKe

keÀer DevegYetefle nesleer nw, Jen megKe mele³egie kesÀ megKe mes keÀesefì-keÀesefì iegCee Þesÿ Deewj cenlJehetCe& nw~

``yeshejJeen, efveYe&³e neskeÀj mesJee ceW ueieve mes Deeies yeæ{les nQ lees yeehe keÀer heoceiegCee ceoo Yeer efceueleer nw~'' De.yeeheoeoe 27.2.86

``efoue mes, cegnyyele mes keÀnes - `cesje yeeyee', lees cesnvele ceesnyyele ceW yeoue pee³esieer~ cesje yeeyee keÀnves mes ner yeehe kesÀ heeme DeeJeepe

hengB®e peelee nw Deewj yeehe SkeÌmì^e ceoo osles nQ~ uesefkeÀve nw efoue keÀe meewoe, peyeeve keÀe meewoe veneR nw~ efoue keÀe meewoe nw~''

De.yeeheoeoe 15.10.04

``efnccele mes yeehe keÀer ceoo Yeer efceue peeleer nw~ veeGcceero ceW Yeer GcceeroeW kesÀ oerhekeÀ peie peeles nQ~ ... efnccele Deewj Gcebie kesÀ hebKe peye

ueie peeles nQ lees peneB Yeer Gæ[vee ®eenW Gæ[ mekeÀles nQ~ ye®®eeW keÀer efnccele hej yeeheoeoe meoe ye®®eeW keÀer ceefncee keÀjles nQ~''

De.yeeheoeoe 4.03.86

``Ssmes yengle nQ, pees pevce mes ner yeeue ye´ïe®eejer jnles nQ~ Jes keÀesF& ogefve³ee keÀes heefJe$elee keÀer ceoo veneR os mekeÀles~ ceoo leye nes peye

Þeercele hej heeJeve yeve ogefve³ee keÀes Yeer heeJeve yevee³eW~ yeehe keÀes ceoo keÀjles ner nQ ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnves mes~'' mee.yeeyee 17.10.68

``efpelevee Deehe Deheves ceW efve½e³e jKeles nQ, Glevee yeeheoeoe Yeer DeJeM³e ceooieej yeveles nQ~ mvesner keÀes men³eesie DeJeM³e efceuelee nw~

efkeÀmemes Yeer men³eesie uesvee nw lees mvesner yevevee nw~ ... keÀye Yeer efnccelenerve yeesue veneR yeesueves ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 28.9.69

``pees mehetle nQ, %eeve keÀes OeejCe keÀj heefJe$e jnles nQ, me®®es ³eesieer Deewj %eeveer nQ, Jes cegPes h³eejs ueieles nQ~ ... legce ye®®es Fme mece³e veke&À

keÀes mJeie& yeveeves Jeeues nes~ ... ³eesie ceW jnves JeeueeW keÀes yeeyee ceoo Yeer osles nQ~ Deehener DeebKe Kegue pee³esieer, Keefì³ee efnue pee³esieer~

yesno keÀe yeehe efkeÀlevee jnce keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 8.12.04 efjJee. ``pees ceooieej nQ, GvekeÀes ceoo lees meowJe efceueleer nw~ ... ³en uesve-osve keÀe efnmeeye "erkeÀ jnlee nw~ Fme mebiece mece³e hej ner DeveskeÀ

pevceeW keÀe mecyevOe peesæ[vee nw~ mvesn nw mecyevOe peesæ[ves keÀe meeOeve~ ... F&éejer³e mvesn Yeer leye pegæ[ mekeÀlee nw peye DeveskeÀeW kesÀ meeLe mvesn

meceehle nes peelee nw~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&, Ssmes Deeefo mes men³eesieer ye®®eeW keÀes yeehe keÀe SkeÌmì^e men³eesie efceuelee nw~... pees efoue mes men³eesieer jns nQ

GvneWkeÀes Ssmes mece³e hej SkeÌmì^e ceekeÌme& efjìve& kesÀ ªhe ceW Òeehle nesleer nw~ mecePee, Fme jnm³e keÀes!... Ssmes efveefceÊe yeveves Jeeueer DeelceeDeeW

keÀes, DeeF&Jesue hej men³eesieer yeveves Jeeueer DeelceeDeeW keÀes, Ssmeer keÀesF& Yeer cegefMkeÀue keÀer Jesuee Deeleer nw lees yeeheoeoe Yeer GvnW GmekeÀe efjìve&

oslee nw ... ³en SkeÌmì^e efieHeÌì [^ecee ceW vetBOeer ngF& nw~'' De.yeeheoeoe 18.1.86

``Deiej SkeÀ yeej mece³e hej, efyevee keÀesF& mebkeÀuhe kesÀ, Dee%ee mecePee keÀj pees men³eesieer yeve peeles nQ, Ssmes mece³e kesÀ men³eesefie³eeW keÀes

yeehe-oeoe Yeer Devle lekeÀ men³eesie osves kesÀ efueS yeeBOee ngDee nw~ SkeÀ yeej keÀe men³eesie osves keÀe peche Devle lekeÀ men³eesie uesves keÀe

DeefOekeÀejer yeveelee nw~ SkeÀ keÀe meew iegCee ceueves mes cesnvele keÀce, Òeeefhle p³eeoe nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 24.12.74

``Deheves keÀes meoe yeeheoeoe kesÀ meeLe DevegYeJe keÀjles nes ³ee DekesÀuee DevegYeJe keÀjles nes? ... pees meoe meeLe keÀe DevegYeJe keÀjWies, Jes keÀYeer

efkeÀmeer osnOeejer kesÀ meeLe keÀer DeeJeM³ekeÀlee DevegYeJe veneR keÀjWies~ keÀYeer Yeer efkeÀmeer mesJee ceW osnOeejer keÀe DeeOeej veneR ueWies~ ce³ee&oe ÒeceeCe

mebie"ve ÒeceeCe men³eesie uesvee Deueie yeele nw~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

``peye yeehe mJe³eb meeLe osves keÀe DeeHeÀj keÀj jns nQ, Gme DeeHeÀj keÀes mJeerkeÀej keÀjvee ®eeefnS vee? ...pewmes mLetue ceW keÀesF& efkeÀmeer keÀes

keÀesF& ®eerpe Dee@HeÀj keÀjs, Jen mJeerkeÀej ve keÀjs lees FmekeÀes meY³elee veneR mecePeWies~ ³en Fppele keÀnWies? ³en lees iee@[ keÀer Dee@HeÀj nw~ meoe

yeehe kesÀ meeLe DeLee&led efvejvlej ³eesieer yevees~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

yeehe kesÀ meeLe meJe& mecyevOe, mecyevOe efveYeeves Deewj meJe& mecyevOeeW mes meJe& Òeeefhle³eeW keÀe jepe nj Deelcee keÀes megKe-ogKe kesÀ mece³e ceW efkeÀmeer ve efkeÀmeer mecyevOe keÀer ³eeo Deeleer ner nw~ nceeje meJe& mecyevOeer SkeÀ hejceelcee ner

nw DeLee&led nceejs meJe& mecyevOe SkeÀ hejceelcee kesÀ meeLe ner nw~ ncekeÀes nj mece³e SkeÀ hejceelcee keÀer ner ³eeo Dee³es, efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle

ceW Deewj keÀesF& osnOeejer Deelcee ³eeo ve Dee³es, GmekesÀ efueS otmejs meJe& mecyevOeeW keÀer ³eeo Yetueveer heæ[sieer hejvleg Jen leye ner nesiee peye Gve

meYeer mecyevOeeW keÀe megKe SkeÀ hejceelcee mes DevegYeJe nes~ hejceelcee kesÀ meeLe nceejs meJe& mecyevOe nQ, GmekeÀer DevegYetefle keÀjvee Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw~ FmeerefueS efJeefYevve YekeÌleeW ves hejceelcee keÀes efJeefYevve mecyevOeeW mes Dehevee mecePekeÀj GvekeÀer YeefkeÌle keÀer nw~ hejvleg DeYeer

hejceelcee mJe³eb ner Gve meJe& mecyevOeeW keÀer DevegYetefle keÀjeles nQ~ DeYeer keÀer DevegYetefle kesÀ DeeOeej hej ner YeefkeÌle ceeie& ceW Gve mecyevOeeW mes

Deelcee hejceelcee keÀes ³eeo keÀjleer nw~ ³es meye %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~

``meJe& mecyevOe efkeÀmemes nQ? SkeÀ mes~ lees SkeÀ mes oes Yeer yevevee nw lees yeehe Deewj ye®®es, leermeje keÀesF& mecyevOe veneR~... Ssmeer efmLeefle ceW

jnves mes cee³eepeerle yeveles nQ~... ³en Meg× mvesn meejs keÀuhe ceW SkeÀ ner yeej efceuelee nw~ Ssmes mvesn keÀes nce ner heeles nQ~ pees keÀesF& keÀes

Òeehle veneR nes mekeÀlee, Jen ncekeÀes Òeehle ngDee nw~ Fmeer veMes Deewj efve½e³e ceW jnvee~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``yeehe Fme jLe Üeje keÀnles nQ - cegPes ³eeo keÀjes, ceQ ner heeflele-heeJeve legcneje yeehe ntB~ legcneR mes KeeTb, legcneR mes yew"tB, legcneR mes jeme

j®eeTb - ³en ³eneB kesÀ efueS iee³eve nw, Thej ceW kewÀmes nesiee~'' mee.yeeyee 2.12.04 efjJee. ``iee³eve nw - Oejle heefj³es hej Oece& ve íesefæ[³es~ keÀewvemee Oece& Deewj keÀewvemee Oejle? SkeÀ yeej Jee³eoe keÀj efue³ee, yeeheoeoe keÀes neLe os

efo³ee efHeÀj Gme Oece& keÀes íesæ[vee veneR nw~ ... yeehe ye®®eeW keÀes HeÀjceeve veneR keÀjles, efMe#ee osles nQ~ Deiej HeÀjceeve keÀjs Deewj ve ceeveW lees

Jen Yeer De®íe veneR~'' De.yeeheoeoe 6.07.69

``yeehe kesÀ mecyevOe ceW mueesieve nw - `meve Meespe HeÀeoj'... efMe#ekeÀ kesÀ ªhe ceW mueesieve nw - `peye lekeÀ peervee nw leye lekeÀ heæ{vee nw' ...

Deewj ieg© kesÀ ªhe ceW mueesieve nw `peneB efye"e³es, pewmes efye"e³es... ®euee³es'~ meepeve kesÀ ªhe ceW mueesieve ke̳ee nw - legcneR mes yew"tB, legcneR mes

KeeTb Deewj legcneR mebie mJeebmees mJeebme meeLe jntB~'' De.yeeheoeoe 21.7.73

``³en nw ÒewefkeÌìkeÀue cesuee Deewj meYeer nQ ³eeoieej cesues~... ³en Deelcee Deewj hejceelcee keÀe cesuee nw~ ve efmeHe&À SkeÀ mecyevOe mes uesefkeÀve

meJe& mecyevOeeW mes, meJe& mecyevOeer yeehe mes efceueve keÀe cesuee nw DeLeJee meJe& Òeeefhle³eeW keÀe cesuee nw~'' De.yeeheoeoe 8.07.73

``ÒeJe=efÊe kesÀ mecyevOe ceW Je=efÊe ®eb®eue nesleer nw~ hejvleg meJe& mecyevOe keÀe DeueewefkeÀkeÀ DevegYeJe meJe& mecyevOe efveYeeves Jeeues yeehe mes Òeehle

keÀjes lees peye Òeeefhle keÀer hete|le nes pee³esieer lees efHeÀj ®eb®euelee keÀer efveJe=efÊe nes pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 26.10.71

``meJe& mecyevOe mes meJe&-Òeeefhle keÀj mekeÀles nes lees efmeHe&À SkeÀ-oes mecyevOe mes efceueve Je Òeeefhle keÀjves ceW jepeer veneR nes peevee nw~ Leesæ[s ceW

jepeer nesves Jeeues YekeÌle keÀnuee³es peeles nQ~ ye®®es meJe&-mecyevOe Deewj meJe&-Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀejer nQ~ Fmeer DeefOekeÀej keÀes Òeehle keÀjves Jeeueer

Deelcee³eW %eeveer let Deelcee Deewj ³eesieer let Deelcee yeehe keÀes efÒe³e yeves nes?'' De.yeeheoeoe 8.7.74

``me®®ee mvesn Je SkeÀ Üeje meJe&-mecyevOeeW keÀe mvesn Òeehle keÀjves kesÀ efueS, cegK³e keÀewve-mee meeOeve Je Dehevee DeefOekeÀej Òeehle keÀjves kesÀ

efueS, keÀewve-meer cegK³e yeele DeeJeM³ekeÀ nw? `SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&' ke̳ee ³en yeele peerJeve ceW, mebkeÀuhe ceW Deewj meekeÀej ceW nw?''

De.yeeheoeoe 20.5.74

``nj mecyevOe keÀer Òeeefhle keÀes ner mechevve peerJeve mecePeles nQ~ lees ³en ye´eïeCe peerJeve YeieJeeve mes meJe& mecyevOe DevegYeJe keÀjves Jeeueer

mechevve peerJeve nw~ YeieJeeve mes SkeÀ Yeer mecyevOe keÀe DevegYeJe keÀce nesiee lees Jener mecyevOe Deheveer lejHeÀ KeeR®e uesiee... peneB meJe& nw JeneR

mechevvelee nw... FmeefueS meJe& mecyevOeeW kesÀ meJe& mce=efle-mJeªhe yevees~'' De.yeeheoeoe 14.10.87 hejceelcee kesÀ meeLe yeehe, ìer®ej, meleieg©, mepeveer-meepeve, meKee Deeefo meJe& mecyevOeeW keÀe jepe

ogefve³ee ceW peerJeelcee kesÀ megKe kesÀ efueS DeveskeÀ mecyevOe nQ hejvleg DeYeer Gve meJe& mecyevOeeW keÀe jme SkeÀ hejceelcee mes efceuelee nw,

efpememes ner Jes meYeer mecyevOe Yetue peeles nQ~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne nw efkeÀ SkeÀ Yeer mecyevOe keÀe jme hejceelcee mes DevegYeJe veneR efkeÀ³ee

lees Jener mecyevOe nceejer yegef× keÀes KeeR®e uesiee, FmeefueS meJe& mecyevOeeW keÀe jme cesjs mes DevegYeJe keÀjes~

hejceelcee keÀer ³eeo keÀe ³eLeeLe& jnm³e nceejer mecePe ceW Dee pee³es Deewj nj mece³e SkeÀ hejceelcee keÀer ner ³eeo jns lees keÀesF& Yeer

keÀe³e& DemecYeJe veneR nw DeLee&led hejceelcee keÀer ³eeo mes nj keÀe³e& efme× nesiee Deewj hejceelcee keÀer ³eeo ceW nj mecyevOe keÀe megKe DevegYeJe

nesiee~ peye meJe& keÀe³e& hejceelcee keÀer ³eeo mes efme× nes pee³eWies Deewj meJe& mecyevOeeW keÀe megKe hejceelcee keÀer ³eeo ceW DevegYeJe nesiee lees keÀesF&

Yeer osnOeejer ke̳eeW ³eeo Dee³esiee~ efkeÀmeer owefnkeÀ mecyevOe keÀer ³eeo Dee veneR mekeÀleer~

``yeehe keÀnles nQ - ceQ Dee³ee ner ntB legce ye®®eeW keÀes ³en cev$e osves~ Ssmes veneR efkeÀ cev$e oskeÀj ®euee peelee ntB~ veneR, ye®®eeW keÀes osKevee Yeer

heæ[lee nw efkeÀ keÀneB lekeÀ megOeej ngDee nw~ ... heeuevee Yeer keÀjveer heæ[s, Peeæ[ keÀe %eeve Yeer osvee heæ[s~'' mee.yeeyee 22.9.04 efjJee. ``efJeosner keÀes ³egieue yevee³eWies lees efJeosner yeveves ceW men³eesie efceuesiee~ efJeosner yeveves ceW men³eesie keÀce efceuelee nw, meHeÀuelee keÀce osKeves ceW

Deeleer nw lees mecePevee ®eeefnS efkeÀ efJeosner keÀes ³egieue veneR yevee³ee nw~'' De.yeeheoeoe 18.1.70

``YekeÌle hegkeÀejles jnles nQ Deewj Deehe ye®®es yeehe kesÀ h³eej ceW mecee peeles nes~ mecee peevee ner meceeve yeveelee nw... yeeheoeoe meJe& mecyevOe

Dee@HeÀj keÀj jns nQ lees meJe& mecyevOeeW keÀe megKe uees~'' De.yeeheoeoe 03.03.2000

``nce mJeie& ceW Les, efHeÀj hegvepe&vce uesles-uesles veer®es Glejles nQ~ yeehe keÀneveer Yeer GvneW keÀes ner yeleeles nQ, efpevneWves 84 pevce efue³es nQ~ 84 pevce veneR efue³es neWies lees cee³ee nje osieer... efheíeæ[er Jeeues yeehe-ìer®ej-melieg© leerveeW ªhe ceW ³eeo keÀj veneR mekeWÀies, Jes efHeÀj cegefkeÌle ceW

®eues pee³eWies~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. yeehe mes Jes ner heæ{Wies, efpevneWves hetjs 84 pevce efue³es neWies ke̳eeWefkeÀ Jes ner mJeie& ceW henueer jepeeF& ceW Dee³eWies, pees 9,16,108 neWies~ Jes

meekeÀej ³ee DeJ³ekeÌle ceW ye´ïee yeehe mes DeJeM³e efceueWies ³ee GvekeÀe heefj®e³e efceueves mes DeÒel³e#e ceW efceueve keÀe megKe DevegYeJe keÀjWies~

``³eeo jns lees keÀeheejer KegMeer jnveer ®eeefnS... yeehe legce ye®®eeW keÀes efkeÀleves je]pe mecePeeles nQ hejvleg efHeÀj Yeer HeÀeFveue jerefle yeehe, ìer®ej,

melieg© mecePevee DeYeer nes veneR mekeÀlee~ Ieæ[er-Ieæ[er Yetue pee³eWies~'' mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``yeeheoeoe Deewj pees efveefceÊe yeves ngS nQ Deewj pees owJeer heefjJeej nw, Gve meyemes Dee%eekeÀejer-JeHeÀeoej yevekeÀj ®euevee nw, ³en nw yeehe kesÀ

ªhe ceW efMe#ee keÀer meewieele... ìer®ej kesÀ ªhe ceW %eeve-ûenCe Deewj iegCe-ûeenkeÀ yevevee~ ieg© kesÀ ªhe ceW SkeÀcele, SkeÀjme Deewj SkeÀ keÀer ner

³eeo ceW jnvee~'' De.yeeheoeoe 16.6.69

peye meye jeJeCe keÀer kewÀo ceW nes peeles nQ leye ner yeehe keÀes Deevee neslee nw ke̳eeWefkeÀ meye nQ YeefkeÌle³eeb DeLeJee ye´eF[dme, meerlee³eW Deewj yeehe nw

ye´eF[ûetce DeLee&led jece~ yeehe DeekeÀj meye meerleeDeeW keÀes jeJeCe keÀer pesue mes ígæ[eles nQ~ mee.yeeyee 7.02.05 efjJee. ``efMeJeyeeyee ye®®eeW keÀes Deehe meceeve yeveeves keÀe heg©<eeLe& keÀjeles nQ~ pewmes ceQ %eeve keÀe meeiej ntB, Jewmes ye®®es Yeer yeveW... efMeJeyeeyee nceeje

yeeyee Yeer nw, ìer®ej Yeer nw Deewj melieg© Yeer nw~ hejvleg Jen pees nw, pewmee nw Jewmee GvekeÀes peevevee cegefMkeÀue nw... yeehe pees heæ{eles nQ Jen

De®íer jerefle heæ{les nQ iees³ee ìer®ej keÀe efjiee[& jKeles nQ~'' mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. Deelcee keÀe Deelcee keÀes MeefkeÌle osves Deewj uesves keÀe jepe

pewmes hejceelcee ncekeÀes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe men³eesie osles nQ, Jewmes ner ncekeÀes Yeer Dev³e DeelceeDeeW keÀes mece³e hej men³eesie osvee

nw, efpememes Gve DeelceeDeeW keÀer yeeOee nì pee³es~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj Gve DeelceeDeeW keÀes Fcepe& keÀjkesÀ DeeeflcekeÀ

¢efä osves mes Jes Deelcee³eW otj nesles Yeer MeefkeÌle-men³eesie keÀe DevegYeJe keÀjWies~ nce otmejer DeelceeDeeW keÀes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe men³eesie oWies

lees ncekeÀes Yeer mece³e hej DeJeM³e ner efceuesiee~ ³en DeeeflcekeÀ men³eesie osves Deewj uesves keÀe je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw Deewj ye´ïee

yeeyee Üeje DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw~

³eesie kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj Òeke=Àefle kesÀ efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej ieeso uesves mes, mheMe& keÀjves mes, ¢efä mes, mebkeÀuhe mes,

JeeleeJejCe mes SkeÀ Deelcee keÀer MeefkeÌle otmejer DeelceeDeeW ceW meb®eeefjle nesleer nw~ ³es MeefkeÌle meb®eej keÀer ef¬eÀ³ee peevekeÀj Yeer keÀer pee mekeÀleer

nw lees Devpeeve ceW Yeer nesleer nw~ ³e%e kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes nce osKeW lees ³es MeefkeÌle ì^evmeHeÀj keÀer ef¬eÀ³ee menpe ner mecePe ceW Dee pee³esieer~

Fme GÎsM³e mes ner ³e%e kesÀ DeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve nw Deewj DeMeg× MeefkeÌle keÀe meb®eej ve nes, FmekesÀ efueS Yeer yeeyee ves DeveskeÀ efJeefOe-efJeOeeve

yelee³es nQ~

``pewmes Deheveer Deelcee keÀer Gvveefle kesÀ efueS mees®eles nes Fmeer jerefle Meg× YeeJevee, MegYe ef®evlekeÀ Deewj MegYe ef®evleve kesÀ ªhe ceW SkeÌmì^e ceoo

efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes os mekeÀles nes Deewj osvee ®eeefnS~ Fmemes yengle ceoo efceueleer nw~'' De.yeeheoeoe 19.6.70

ieeskeOe&ve heJe&le Deewj GmekeÀes G"eves ceW Debiegueer kesÀ men³eesie keÀe je]pe

YeeieJele ceW ieeskeOe&ve heJe&le keÀe JeCe&ve nw, efpemekeÀes G"eves ceW meYeer ieeshe-ieesefhe³eeW ves Deheveer Debiegueer men³eesie efo³ee, leye ner Jen

G"e Deewj meyekeÀer j#ee ngF&~ JeemleJe ceW ³en keÀefue³egieer ogefve³ee ner ieeskeOe&ve heJe&le nw, efpemekeÀes G"eves kesÀ efueS hejceelcee Dee³es nQ Deewj

nce meYeer ieeshe-ieesefhe³eeW keÀer Debiegueer mes ner ³en G"lee nw DeLee&led meJe& DeelceeDeeW keÀe men³eesie DeeJeM³ekeÀ nw~ Jen men³eesie efkeÀmeer ve

efkeÀmeer ªhe ceW efceuelee ner nw~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej cegjefue³eeW ceW Jew%eeefvekeÀeW keÀes Yeer ³eeo efkeÀ³ee Deewj keÀne efkeÀ Jes Yeer Fme ogefve³ee keÀes

yeoueves ceW yeehe kesÀ ceooieej nw Yeues Jes efJeveeMe keÀer lew³eejer keÀj jns nQ, meekeÀej ceW Dee³es cegPe hejceelcee keÀes peeveles veneR nQ~ Fme ogefve³ee

keÀes yeoueves kesÀ efueS mLeehevee Yeer DeeJeM³ekeÀ nw lees efJeveeMe Yeer DeeJeM³ekeÀ nw~ Fme ÒekeÀej nce osKeW lees keÀefue³egieer ogefve³ee kesÀ ogKece³e

heneæ[ keÀes G"eves DeLee&led Kelce keÀjves Deewj mele³egieer megKece³e ogefve³ee keÀes ueeves kesÀ efueS hejceelcee kesÀ meeLe meYeer ye®®eeW keÀer Debiegueer keÀe

men³eesie DeeJeM³ekeÀ nw~ ³en jnm³e Yeer hejceelcee ves ner yelee³ee nw~

``Fme keÀefue³egieer heneæ[ keÀes G"eves kesÀ efueS njskeÀ keÀer Debiegueer keÀer ojkeÀej nw~ DeYeer Jen Debiegueer hetjer jerefle veneR nw... Debiegueer oskeÀj

keÀefue³egieer ogefve³ee keÀes Kelce keÀjvee nw Deewj mele³egieer ogefve³ee keÀes ueevee nw~'' De.yeeheoeoe 18.5.69

``Ssmes mebieef"le ªhe ceW SkeÀ ner Meg× mebkeÀuhe DeLee&led SkeÀjme efmLeefle yeveeves keÀe DeY³eeme keÀjvee nw~ leye ner efJeée ceW MeefkeÌle mesvee keÀe

veece yeeuee nesiee... efJepe³e keÀe veieeæ[e leye yepesiee peye meYeer kesÀ meJe& mebkeÀuhe, SkeÀ mebkeÀuhe ceW mecee pee³esies... ³en pees ef®e$e ceW meYeer

keÀer SkeÀ ner Debiegueer efoKeeles nQ, GmekeÀe DeLe& Yeer mebie"ve ªhe ceW SkeÀ mebkeÀuhe, SkeÀcele, SkeÀjme efmLeefle keÀer efveMeeveer nw~''

De.yeeheoeoe 14.4.73

``meYeer keÀe men³eesie, meYeer keÀe mvesn Deewj meYeer keÀe SkeÀjme efmLeefle ceW efmLele jnves keÀe ef®e$e Yeer nw vee~ pewmes ieesJeOe&ve heJe&le hej Debiegueer

efoKeeles nQ, lees Debiegueer keÀes efyeukegÀue meerOee efoKee³eWies... meerOee Deewj efmLele, GmekeÀer efveMeeveer Fme ©he ceW efoKeeF& nw~ Ssmes ner Deheves

heg©<eeLe& keÀes Yeer efyeukegÀue ner meerOee jKevee nw~'' De.yeeheoeoe 9.11.72

`SkeÀ yeue, SkeÀ Yejesmee' Deewj SkeÀjme efmLeefle keÀe je]pe

SkeÀ hejceelcee keÀer MeefkeÌle hej efJeéeeme jKe, GmekesÀ ner Yejesmes Deewj menejs hej jnves Jeeues keÀes GmekeÀe men³eesie meoe ner efceuelee

nw, Fme efve½e³e Deewj veMes ceW jnves Jeeues Deheves ue#³e DeLee&led SkeÀ jme efmLeefle ceW DeJeM³e ner meHeÀue nesles nQ~ ³es je]pe Yeer hejceelcee ves

yelee³ee nw~ pees Deelcee³eW hejceelcee kesÀ meeLe efkeÀmeer otmejs keÀes Yeer meneje yevee uesleer nQ, Jes hejceelcee keÀe ³eLeeLe& meneje DevegYeJe keÀj veneR

mekeÀleer~ pees SkeÀ hejceelcee hej ner Yejesmee keÀjles nQ, GmekesÀ ner menejs jnles nQ, GvekeÀes mece³e hej ogefve³ee keÀer ceoo Yeer efceue peeleer nw

hejvleg pees ogefve³ee kesÀ menejs hej jnles nQ, Jes hejceelcee keÀer ceoo keÀe DevegYeJe keÀj veneR mekeÀles ke̳eeWefkeÀ GvekeÀes ³eLeeLe& hejceelcee Yeer ³eeo

veneR Dee mekeÀleer, GvekeÀes hejceelcee keÀer ceoo hej hetje efve½e³e veneR~ efve½e³e veneR DeLee&led mebMe³e nw, lees mebMe³e yegef× efJeveM³eefvle keÀne

ie³ee nw~ iee³eve nw - pee hej ke=Àhee jece keÀer nesF&, lee hej ke=Àhee keÀjw meye keÀesF&~

```SkeÀ yeue, SkeÀ Yejesmee' - ³en nw cegK³e meypeskeÌì~ nj mece³e SkeÀ keÀer ner ³eeo ceW SkeÀ-jme jnvee~ Fmeer heg©<eeLe& ceW ner meoe meHeÀue

nes lees cebefpeue hej hengB®e ner pee³eWies~ pees Deìtì mvesn ceW jnles nQ, GvekeÀes men³eesie Yeer mJele: Òeehle neslee nw~'' De.yeeheoeoe 23.10.75

``nj SkeÀ ye®®es keÀes Deheves mes hetívee ®eeefnS efkeÀ yeehe mes meYeer kegÀí efceuee nw? efkeÀme-efkeÀme ®eerpe ceW keÀceer nw? nj SkeÀ keÀes Deheves

Devoj ceW PeebkeÀer henveveer nw~ pewmes veejo keÀe efcemeeue... Deheves Devoj pees Keeceer nes, Jen mepe&ve keÀes yeleeveer ®eeefnS, efHeÀj yeeyee ³egefkeÌle

Yeer yelee³eWies Deewj keÀjsCì Yeer oWies, efpememes Keeceer efvekeÀue pee³esieer, veneR lees yeæ{leer jnsieer~'' mee.yeeyee 11.12.68

``efpelevee ³eesieer Glevee meJe& keÀe men³eesieer, Jen meJe& kesÀ men³eesie keÀe DeefOekeÀejer mJele: ner yeve peelee nw... pees efpelevee ³eesieer nesiee Glevee

GmekeÀes men³eesie DeJeM³e ner Òeehle neslee nw~ Deiej meJe& mes men³eesie Òeehle keÀjvee ®eenles nes lees ³eesieer yevees~ ³eesieer keÀes men³eesie ke̳eeW Òeehle

neslee nw ke̳eeWefkeÀ yeerpe mes ³eesie ueieeles nes~'' De.yeeheoeoe 13.3.71

``SkeÀ yeerpe mes ³eesie DeLee&led keÀveskeÌMeve nesves kesÀ keÀejCe meJe& Deelcee³eW DeLee&led hetjs Je=#e kesÀ meeLe keÀveskeÌMeve nes ner peelee~ lees keÀveskeÌMeve

keÀe DeìsvMeve jKees~ lees men³eesieer yeveves kesÀ efueS henues Deheves Deehe mes hetíes efkeÀ efkeÀlevee Deewj kewÀmee ³eesieer yevee ntB~ Deiej mechetCe& ³eesieer

veneR lees mechetCe& men³eesieer veneR yeve mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 13.3.71

eEnmee Deewj DeeEnmee keÀe je]pe

ogefve³ee ceW lees efkeÀmekeÀes ceejves, ogKe osves keÀes ner eEnmee mecePeles nQ hejvleg DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ eEnmee oes ÒekeÀej keÀer

nw~ SkeÀ nw efkeÀmeer keÀes ceejvee ³ee ogKe osvee eEnmee Deewj otmejer nw keÀece efJekeÀej ceW peevee~ efJekeÀej ceW peevee, efJekeÀejer ¢efä jKevee meyemes

yeæ[er eEnmee nw~ DeeeflcekeÀ efmLeefle kesÀ heg©<eeLe& mes keÀece efJekeÀej hej peerle heevee Deewj mLetue eEnmee mes Yeer ye®ekeÀj jnvee ner me®®eer DeeEnmee

nw~ mele³egie ceW ³es oesveeW ner ÒekeÀej keÀer eEnmee veneR nesleer nw~

``legce nes DeeEnmekeÀ~ legce jep³e uesles nes DeeEnmee mes~ eEnmee oes ÒekeÀej keÀer nesleer nw vee~ SkeÀ nw keÀece keÀìejer ®eueevee Deewj otmejer eEnmee nw

efkeÀmekeÀes ceejvee-heerìvee~'' mee.yeeyee 12.5.05 efjJee.

``³eg× nesles ngS Yeer FmekeÀes DeeEnmee ke̳eeW keÀnles nQ? ke̳eeWefkeÀ Fme ³eg× keÀe heefjCeece megKe Deewj Meeefvle keÀe efvekeÀuelee nw~ eEnmee DeLee&led

efpememes og:Ke DeMeeefvle keÀer Òeeefhle nes~ uesefkeÀve Fmemes Meeefvle Deewj megKe keÀer Jee keÀu³eeCe keÀer Òeeefhle nesleer nw FmeefueS FmekeÀes eEnmee veneR

keÀnles nQ~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

``Demeueer meleesÒeOeeve mebmkeÀej Jee pees Deheves Deesefjefpeveue F&éejer³e mebmkeÀej Deelcee kesÀ nQ GvekeÀes oyeekeÀj otmejs mebmkeÀejeW keÀes ÒewefkeÌìkeÀue

ceW ueeles nQ lees ceeveeW pewmes efkeÀ efkeÀmekeÀe ieuee oyee³ee peelee nw lees Jen eEnmee ceeveer peeleer nw~ lees Deheves Deesefjefpeveue DeLeJee meleesÒeOeeve

efmLeefle kesÀ mebmkeÀejeW keÀes oyeevee ³en Yeer eEnmee nw~'' De.yeeheoeoe 18.4.71

keÀece ceneMe$eg nw Deewj GmekesÀ og<heefjCeece keÀe je]pe

keÀece ner Deelcee keÀe ceneMe$eg nw, GmekesÀ keÀejCe ner Deelcee mele³egie mes veke&À ceW Dee peeleer nw Deewj ogKeer nesleer nw~ yeeyee ves %eeve-

³eesie yeue mes Fme ceneMe$eg keÀes peerleves kesÀ efueS keÀne nw~ %eeve ceeie& ceW ®eueles-®eueles efiejves JeeueeW ceW DeefOekeÀlej Deelcee³eW keÀece keÀe Jeej

nesves mes ner Þesÿ heg©<eeLe& mes efiej peeleer nQ, FmeefueS yeeyee meoe ner Fmemes meeJeOeeve nesves kesÀ efueS keÀnles nQ~ ieerlee ceW Yeer keÀece keÀes cene

Me$eg keÀne ie³ee nw~ keÀece keÀe YeeJe efJe<e³e Jeemevee Deewj keÀeceveeDeeW oesveeW kesÀ efueS Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ keÀeceveeDeeW kesÀ efueS Yeer yeeyee

keÀnles nQ - legcnejs Devoj Fme hegjeveer ogefve³ee keÀer keÀesF& keÀecevee veneR nesveer ®eeefnS, ³es keÀecevee hegjeveer ogefve³ee ceW KeeR®e ues pee³esieer~

``vecyejJeve ogMceve nw keÀece~ ³en keÀece efJekeÀej yengle lebie keÀjles nQ~ ceveg<³e h³eej keÀjles-keÀjles SkeÀoce ievos yeve peeles nQ~ cee³ee

efyeukegÀue ner leceesÒeOeeve yevee osleer nw~ mecePeles nQ nce lees YeeF&-yenve nQ, h³eej efkeÀ³ee lees ke̳ee nw? SkeÀoce efiej heæ[siee~ h³eej kesÀ efueS

ÒeeFJesmeer ®eeefnS~ ÒeeFJesì h³eej keÀjves mes mel³eeveeMe nes pee³eWies~ Jen yengle jeBie nw~ ³en Mewleeveer nw~ ceccee-yeeyee keÀer ieeso ceW ye®®es Deeles

nQ~ Jen lees keÀe³eos ner Deueie nQ~ efíheekeÀj h³eej keÀjvee- ³en lees Mewleeveer nw~ yeeyee Peì pevcehe$eer yelee osles nQ~ ³en keÀesF& Deeies pevce ceW

JesM³ee-uecheì Leer~ yengle mecYeeue keÀjveer heæ[leer nw~ meYeer mesvìme& hej Ssmes-Ssmes kesÀme nes heæ[les nQ~ keÀnWies ncekeÀes Deehe mes yeele keÀjveer

nw~ Devoj ¢efä Kejeye nesieer~ Ssmeer neuele ceW lees keÀesF& Yeer YeeF&-yenve osKes lees Peì Lehheæ[ ueiee osvee ®eeefnS~ ³en ke̳ee legce yeeyee kesÀ

kegÀue keÀe veece yeoveece keÀjles nes~ veekeÀ mes hekeÀæ[ efvekeÀeue osvee ®eeefnS~ yeæ[s YeeF³eeW keÀes yeehe DeefKel³eejer osles nQ... kegÀue keÀes keÀuebkeÀ

ueieeves ve osvee nw~ keÀece efJekeÀej nw meyemes yegje, Gme hej peerle heeveer nw~`` mee.yeeyee 19.12.73 efjJee. mecehe&Celee keÀe jepe

me®®eer mecehe&Celee ke̳ee nw, Gmemes ke̳ee Òeeefhle nesleer nw, GmekeÀer efmLeefle ke̳ee nesieer, ³en je]pe Yeer DeYeer ner hejceelcee ves yelee³ee

nw~ hejceelcee kesÀ Òeefle mecehe&Celee keÀe yengle cenlJe nw Deewj GmekeÀe yeæ[e HeÀue efceuelee nw hejvleg mecehe&Ce kewÀmes neW, me®®eer mecehe&Celee ke̳ee

nesleer nw, GmekeÀe %eeve Yeer DeYeer ner hejceelcee mes efceuee nw~ me®®eer mecehe&Celee ke̳ee nw, GmekeÀe mJeªhe Yeer ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes

Òel³e#e efkeÀ³ee, efpememes nce ye®®eeW keÀes GmekeÀe DevegmejCe keÀjvee menpe nes pee³es~ pees efpelevee mecehe&Ce neslee nw, Jen Glevee ner mechetCe&lee

keÀe DevegYeJe keÀjlee nw Deewj mechetCe&lee nj Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw~

``leve-ceve-Oeve, mece³e Deewj mecyevOe meye Dehe&Ce~ ... cegK³e yeele nw ner ceve keÀes mecehe&Ce keÀjvee DeLee&led J³eLe& mebkeÀuheeW-efJekeÀuheeW keÀes

mecehe&Ce keÀjvee... peye lekeÀ ³en Jee³eoe veneR efkeÀ³ee efkeÀ pees mees®eWies, pees yeesueWies, pees megveWies, pees keÀjWies Jen Þeercele kesÀ efyevee veneR

keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 3.10.69

``pees yeefue ®eæ{ peelee nw, GmekeÀes efjìve& ceW ke̳ee efceuelee nw? yeefue ®eæ{ves JeeueeW keÀes F&éejer³e yeue yengle efceuelee nw... Kego keÀes yeoue

keÀj DeewjeW keÀes yeouevee nw, ³en nw efve½e³e keÀer íehe~'' De.yeeheoeoe 28.9.69

``Deheveer cetjle keÀes osKeves kesÀ efueS Deheves heeme ohe&Ce jKevee ®eeefnS... pees Dehe&Cece³e nesiee, GvekesÀ heeme ner ohe&Ce jnsiee~ Dehe&Ce veneR

lees ohe&Ce Yeer DeefJeveeMeer veneR jn mekeÀlee... DeJ³ekeÌle efceueve keÀe DevegYeJe Yeer Jener keÀj mekeÀlee pees DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW nesiee~''

De.yeeheoeoe 17.5.69

``Deepe Jeleve mes ohe&Ce uee³ee nw, meYeer keÀe Dehe&Cece³e cegKeæ[e osKeves kesÀ efueS Deewj efoKeeves kesÀ efueS... mecehe&Ce efkeÀmekeÀes keÀne peelee

nw?... GmeceW leerve yeeleW osKe jns nQ~ SkeÀ mJeYeeJe mecehe&Ce, otmeje osn DeefYeceeve keÀe mecehe&Ce Deewj leermeje mecyevOeeW keÀe mecehe&Ce~''

De.yeeheoeoe 14.5.70 mechetCe&lee keÀe jepe

Deelcee keÀer mechetCe& efmLeefle ke̳ee nw, mechetCe&lee keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS ke̳ee heg©<eeLe& nw, mechetCe&lee keÀes Òeehle Deelcee keÀer

efmLeefle ke̳ee nesleer nw - ³es meye %eeve Yeer hejceelcee ner osles nQ~ mechetCe&lee keÀes Òeehle Deelcee ner hejceOeece pee mekeÀleer nw~ Fme mechetCe&lee keÀer

efmLeefle keÀes Òeehle lees meYeer Deelcee³eW keÀjleer nQ hejvleg GvekeÀer mechetCe&lee GvekesÀ heeì& kesÀ Devegmeej vecyejJeej ner nesleer nQ~ ³eefo heeì& kesÀ

efnmeeye mes osKeW lees SkeÀ ye´ïee yeeyee keÀe ner DeeuejeGC[ heeì& nw, GvekesÀ ner hetjs 84 pevce nesles nQ~ GmekesÀ DeefleefjkeÌle meYeer DeelceeDeeW keÀe

heeì& Deewj pevce vecyejJeej ner nw~ hetje DeeuejeGC[ heeì& veneR keÀne pee mekeÀlee nw~ FmeefueS meyekeÀer mechetCe&lee keÀer efmLeefle Yeer vecyejJeej

ner nesleer nw~

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW peye mes Deelcee Deeleer nw, leye mes ner GmekesÀ Dev³e DeelceeDeeW Deewj Òeke=Àefle kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye

DeejcYe nes peeles nQ leLee peye keÀuheevle ceW Jeeheme hejceOeece peeleer nw lees meye efnmeeye efkeÀleeye hetjs keÀjkesÀ ner peevee neslee nw~ ³es efnmeeye-

efkeÀleeye keÀe hetje nesvee ner Deelcee keÀer mechetCe&lee nw, efpemes keÀcee&leerle efmLeefle, yeehe meceeve efmLeefle Yeer keÀne peelee nw~

``efpelevee mecehe&Ce, Glevee ner mechetCe&~ ... FmeefueS ue#³e meowJe mechetCe&lee keÀe jKevee nw, pees mechetCe& cetle& Òel³e#e ÒeK³eele nes ®egkesÀ nQ,

GvekeÀe ue#³e jKevee nw~ pees DeYeer ieghle nQ, Òel³e#elee ceW veneR Dee³es nQ, GvekeÀe Yeer ue#³e veneR jKe mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 29.6.70

``mece³e kesÀ Devegmeej Deiej mechetCe& yeves lees GmekeÀer Fleveer Òeeefhle veneR nesleer nw~ mece³e kesÀ henues mechetCe& yevevee nw~ mece³e hej mechetCe& yeves

lees mechetCe&lee ke̳ee ®eerpe nw, GmekeÀe DevegYeJe keÀye keÀjWies? F&éejer³e Deleerefvê³e megKe efvejvlej ke̳ee neslee nw, GmekeÀe DevegYeJe ³eneB ner

keÀjvee nw... Deiej Deye ve keÀjWies lees efHeÀj keÀye keÀjWies~ efHeÀj keÀye nes ve mekesÀiee~'' De.yeeheoeoe 18.6.70

``efpelevee otmejeW keÀes mevosMe osles nQ, Glevee Deheves keÀes Yeer mechetCe&lee keÀe mevosMe efceuelee nw ke̳eeWefkeÀ otmejeW keÀes mecePeeves mes Deheves keÀes

mechetCe& yeveeves keÀe ve ®eenles ngS Yeer O³eeve peelee nw~ ³en mee|Jeme keÀjvee Yeer Deheves keÀes mechetCe& yeveeves keÀe ceer"e yevOeve nw~''

De.yeeheoeoe 24.1.70

``efvevoe-mlegefle, cesje-lesje... kegÀí Yeer DebieerkeÀej ve keÀjvee leye ueuekeÀej nesieer~ Deehe ceve ceW mebkeÀuhe heerís keÀjles nes, DeehekesÀ ceve ceW

mebkeÀuhe Deeles ner JeneB hengb®e peelee nw~ ke̳eeW henues hengb®elee nw, ³en ieg¿e hensueer nw... ke̳eeWefkeÀ mechetCe& yeveves mes [^ecee keÀer nj vetBOe mheä

osKeves ceW Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 2.4.70

``yeeheoeoe keÀye J³eLe& j®evee veneR j®eles nQ... heg©<eeLe& keÀer keÀcepeesjer kesÀ keÀejCe J³eLe& mebkeÀuheeW keÀer j®evee nesleer nw... meekeÀej ªhe ves

mechetCe&lee keÀes meekeÀej ceW uee³ee~ mechetCe&lee meekeÀej ªhe ceW mechevve (mheä) osKeves ceW Deeleer Leer~ mechetCe& Deewj meekeÀej Deueie osKeves ceW

Deelee Lee! ... Fme efmLeefle keÀes keÀne peelee nw Ghejece~ Ghejece Deewj mee#eer¢äe~'' De.yeeheoeoe 26.3.70

``megvee³ee Lee vee efkeÀ Devle kesÀ mece³e veF&-veF& hejer#ee³eW Dee³eWieer, efpeve hejer#eeDeeW keÀes heeme keÀj mechetCe&lee keÀer ef[ûeer ueWies~ Deiej ³en

henuee hee" ner mce=efle ceW veneR nesiee lees mechetCe&lee keÀer ef[ûeer Yeer veneR ues mekeWÀies... henueer meeræ{er DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele~''

De.yeeheoeoe 28.7.71

``mechetCe& efveMeeves kesÀ ve]peoerkeÀ hengb®eves keÀer efveMeeveer keÀe [yeue veMee Glhevve neslee nw? henuee veMee nw - keÀcee&leerle... Deewj ®eueles-

efHeÀjles ³en veMee Deewj KegMeer nesieer efkeÀ keÀue ³en hegjevee Mejerj íesæ[ ve³ee Mejerj OeejCe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 4.7.74

``mechetCe& efveMeeves kesÀ ve]peoerkeÀ hengb®eves keÀer efveMeeveer keÀe [yeue veMee Glhevve neslee nw? henuee veMee nw - keÀcee&leerle DeLee&led meJe& yevOeveeW

mes cegkeÌle,v³eejs yeve,Òeke=Àefle Üeje efveefceÊe-cee$e keÀce& keÀjevee~ Ssmes keÀcee&leerle DeJemLee keÀe DevegYeJe nesiee~ v³eejs yeveves keÀe heg©<eeLe& yeej-

yeej veneR keÀjvee heæ[siee~ menpe Deewj mJele: ner DevegYeJe nesiee efkeÀ keÀjeves Jeeuee Deewj keÀjeves Jeeueer ³en keÀcexefvê³eeB mJe³eb mes,nQ ner

Deueie~'' De.yeeheoeoe 4.7.74

``mechetCe& efveMeeves kesÀ ve]peoerkeÀ hengb®eves keÀe otmeje veMee nw - efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveves keÀe, efkeÀ Ssmes DevegYeJe keÀjWies pewmes efkeÀ mLetue ®eesuee

Je Jeðe lew³eej ngDee meeceves efoKeeF& os jne nw Deewj efve½e³e nesiee efkeÀ ... Deewj ®eueles-efHeÀjles ³en veMee Deewj KegMeer nesieer efkeÀ keÀue ³en

hegjevee Mejerj íesæ[ ve³ee Mejerj OeejCe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 4.7.74

``peye leerveeW ner ueeFì peieceieeleer ngF& efoKeeF& oW leye ner meyekeÀes mee#eelkeÀej keÀje mekeWÀies~ h³eesefjìer keÀer ueeFì, meleesÒeOeeve efoJ³e-¢efä

keÀer ueeFì Deewj cemlekeÀ ceefCe keÀer ueeFì - ³en leerleeW ner mechetCe& yeveeves keÀer cegK³e yeeleW nQ~'' De.yeeheoeoe 24.4.74

``DeMejerjer YeJe' - ³en Jejoeve Òeehle keÀj efue³ee nw? efpeme mece³e mebkeÀuhe keÀjes efkeÀ ceQ DeMejerjer ntB, Gmeer meskesÀC[ mJeªhe yeve peeDees~

Ssmee DeY³eeme menpe nes ie³ee nw? ³en menpe DevegYeJe nesvee ner mechetCe&lee keÀer efveMeeveer nw~'' De.yeeheoeoe 8.12.75

``mechetCe& mìspe keÀer efveMeeefve³eeb - henueer efveMeeveer hegjeveer ogefve³ee keÀer efkeÀmeer Yeer J³eefkeÌle Jee JewYeJe mes mebkeÀuhecee$e Jee mJehve cee$e Yeer

ueieeJe veneR nesiee ... meJe& DeelceeDeeW keÀes keÀu³eeCe Deewj jnce keÀer ¢efä mes osKeWies~ ... nj heefjefmLeefle Jee hejer#ee ceW meoe mJe³eb keÀes

efJepe³eer DevegYeJe keÀjWies~ ... meoe mee#eerheve keÀer meerì hej mesì neWies~'' De.yeeheoeoe 7.10.75

mechetCe&lee Deewj mecehe&Celee kesÀ mecyevOe keÀe jepe

mechetCe&lee nj Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw uesefkeÀve mechetCe&lee Deewj mecehe&Celee keÀe ienje mecyevOe nw~ efpelevee Deewj pewmes mecehe&Ce

keÀjWies, Gmeer efJeefOe mes Deewj Glevee ner mechetCe& yeveWies~ ye´ïee yeeyee ves leve-ceve-Oeve, mecyevOe-mecheke&À DebMe Deewj JebMe meefnle mecehe&Ce

efkeÀ³ee Deewj SkeÀ OekeÀ mes mecehe&Ce efkeÀ³ee lees GvneWves Jewmes ner mechetCe&lee keÀes Òeehle efkeÀ³ee Deewj Jes meejs efJeée ceW henues ceeveJe nQ, efpevneWves

mechetCe&lee keÀes Òeehle keÀj HeÀefjMlee ªhe OeejCe efkeÀ³ee Deewj meekeÀej ceW jnles Yeer mechetCe&lee keÀes Deheves peerJeve mes Òel³e#e efkeÀ³ee, DevegYeJe

keÀje³ee~

``meJe& mecehe&Ce kesÀ ue#³e mes ner mechetCe& yeves~ efpelevee mecehe&Ce, Glevee ner mechetCe&~ uesefkeÀve mecehe&Ce keÀe Yeer efJeMeeue ªhe ke̳ee nw?...

SkeÀ lees nj mebkeÀuhe, otmeje nj meskesÀC[ DeLee&led mece³e, leermeje keÀce& Deewj ®eewLee mecyevOe SJeb mecheefÊe pees Yeer nw, Jen Yeer mecehe&Ce...

Deelcee Deewj Mejerj kesÀ mecyevOe keÀe Yeer mecehe&Ce~'' De.yeeheoeoe 29.6.70

``Deehe vee@uespe keÀer efmLeefle kesÀ ohe&Ce mes Deheves mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeves Jeeues ohe&Ce nes~ ohe&Ce efpelevee hee@JejHegÀue, Glevee ner

mee#eelkeÀej mheä~ ... efpelevee-efpelevee mJe³eb Dehe&Cece³e nesiee, Glevee ner ohe&Ce hee@JejHeÀue nesiee~'' De.yeeheoeoe 11.7.71

``ohe&Ce kesÀ meeceves Deeves mes ve ®eenles ngS Yeer Dehevee mJe©he efoKeeF& oslee nw~ Fme jerefle mes peye meowJe SkeÀ keÀer ³eeo ceW yegefÜ keÀes Dehe&Ce

jKeWies lees Deehe ®eslev³e ohe&Ce yeve pee³eWies~ pees Yeer meeceves Dee³eWies Jen Dehevee mee#eelkeÀej Jee Deheves mJe©he keÀes menpe DevegYeJe keÀjles

pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 10.6.71

mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegälee, Òemevvelee Deewj GvekesÀ mecyevOe keÀe jepe

mechetCe&lee, mechevvelee, mevlegälee Deewj Òemevvelee keÀe hejmhej Ieefveä mecyevOe nw~ ³eLeeLe& %eeve Deewj GmekeÀer OeejCee ner mechetCe&lee

keÀe DeeOeej nw, mechetCe&lee mechevvelee keÀe DeeOeej nw, mechevvelee mevlegälee keÀe DeOeej nw Deewj mevlegälee Òemevvelee keÀe DeeOeej nw~

Òemevvelee ÒeeCeer cee$e keÀe DeYeerä ue#³e nw~ hejceelcee ³eLeeLe& %eeve keÀe oelee nw, %eeve keÀe meeiej nw, FmeefueS Jen meoe mechevve nw~

mechetCe&lee keÀes Òeehle Deelcee DeLee&led mJe-efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀes meJe& Òeeefhle³eeb mJele: nesleer nw, GmekeÀer F®íecee$eced DeefJeÐee nesleer

nw~ GmekeÀer ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee mJele: nesleer nw~ peye Deelcee Deheves yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele nesleer nw lees mechetCe&lee, mechevvelee,

mevlegälee, Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ~ hejceelcee Yeer nj Deelcee keÀes Fme efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjelee nw hejvleg Gmes

meoekeÀeue yeveevee nj Deelcee keÀe Dehevee heg©<eeLe& nw~ DeYeer keÀer mechevvelee ner YeefJe<³e mechevvelee keÀe DeeOeej nw~

hejceOeece nw mechetCe&lee keÀes Òeehle DeelceeDeeW keÀe Iej~ nj Deelcee peye Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nw lees GmekeÀer mechetCe&

heeJeve efmLeefle nesleer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej peerJeve ceW hetCe& megKe-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj peye Jeeheme Iej peeleer nw lees Yeer

mechetCe& heeJeve yevekeÀj ner peeleer nw~ Yeue ³es efJeée-veeìkeÀ efJeefJeOeleehetCe& nw, efpemekesÀ keÀejCe nj Deelcee keÀer mechetCe&lee keÀer efmLeefle Yeer

Deheveer-Deheveer nesleer nw DeLee&led meyekeÀer SkeÀ meceeve veneR nesleer nw~

``Leesæ[s mece³e yeeo njskeÀ Deheves-Deheves vecyej ÒeceeCe mechetCe&lee keÀes Òeehle nes pee³eWies~ ... efJepe³eer jleve DeLee&led Deheves vecyej ÒeceeCe

mechetCe&lee keÀes Òeehle nes~ GvekesÀ efueS meejs [^ecee kesÀ Devoj Jener mechetCe&lee keÀer HeÀmì& mìspe nw~ ... FmeefueS yeeheoeoe mechetCe& mìspe Deewj

Jele&ceeve mece³e kesÀ heg©<eeLe& keÀes osKeles jnles nQ~'' De.yeeheoeoe 22.1.70

``peye lekeÀ ³en %eeve veneR nw leye lekeÀ efJeveeMeer F®íe³eW keÀYeer Yeer hetjer veneR nesleer nQ~... F®íe keÀYeer Yeer meoe mevlegälee keÀe DevegYeJe

keÀjves veneR osleer~'' De.yeeheoeoe 13.3.86

``mevlegälee ceeveJe peerJeve keÀe meJe&Þesÿ Þe=bieej nw Deewj hejceelcee keÀe hejce Ghenej nw~'' De.yeeheoeoe 15.12.04

``meYeer mes yeæ[s les yeæ[e Kepeevee lees yeehe efceuee~ henues vecyej keÀe Kepeevee lees ³es nw vee! pewmes efkeÀmeer keÀes Kepeeves keÀer ®eeyeer efceue pee³es

lees iees³ee meye efceue ie³ee~ ... mebiece³egie keÀe mece³e Yeer yengle yeæ[e Kepeevee nw... efkeÀmeer Yeer yeele ceW ³eefo mechevve veneR lees met³e&JebMeer veneR

keÀnWies~'' De.yeeheoeoe 8.05.73

``Deiej Deheves heg©<eeLe& kesÀ Òeefle ner %eeve keÀe Kepeevee Je MeefkeÌle³eeW keÀe Kepeevee ueieeles jnles nes lees Jen Yeer mechetCe& mìspe veneR ngF&~ Deye

meJe& Kepeeves otmejeW kesÀ Òeefle ueieeves keÀe mece³e nw... otmejeW keÀes osves ueie pee³eWies lees ner Deheves DeehekeÀes meJe& yeeleeW ceW mechevve nesves keÀe

DevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 8.05.73

``nj mebkeÀuhe Deewj nj meskesÀC[ efJeée kesÀ keÀu³eeCe kesÀ Òeefle ner nes~ Ssmeer mìspe keÀes keÀne pee³esiee - mechetCe& DeLee&led mechevve~ Deiej

mechevve veneR lees mechetCe& Yeer veneR ke̳eeWefkeÀ mechevve mìspe ner mechetCe& mìspe nw... Deehe DeelceeDeeW keÀer mechevve mìspe ner mechetCe&lee keÀes

meceerhe uee³esieer~'' De.yeeheoeoe 13.4.73

``mecem³ee meeOeve kesÀ ªhe ceW heefjJele& nes pee³es... peye meye yeeleW Deheves DevegketÀue neW, Fme keÀejCe mevlegä jns lees FmekeÀes keÀesF& mevlegälee

veneR keÀnWies! ... heefjefmLeefle DevegketÀue ve Yeer cenmetme neW lees Yeer mevlegä jnW, Ssmeer efmLeefle nesveer ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 22.11.72 ceOegyeve Jeeefme³eeW mes

``mevlegälee keÀe yeerpe meJe& Òeeefhle³eeB nw~ Demevlegälee keÀe yeerpe nw mLetue Jee met#ce DeÒeeefhle nw~ peye ye´eïeCeeW keÀe iee³eve nw - `DeÒeehle veneR

keÀesF& Jemleg ye´eïeeCeeW kesÀ Kepeeves ceW DeLeJee ye´eïeCeeW kesÀ peerJeve ceW', efHeÀj Demevlegälee ke̳eeW?... oelee kesÀ YeC[ej Yejhetj nQ~''

De.yeeheoeoe 5.10.87

``DeuhekeÀeue keÀer Òeeefhle keÀer F®íe, yesno keÀer Òeeefhle kesÀ HeÀuemJeªhe pees meoe mevlegälee keÀer DevegYetefle nes, Gmemes Jebef®ele keÀj osleer nw~

no keÀer Òeeefhle efoueeW ceW no [eue osleer nw FmeefueS Demevlegälee keÀer DevegYeefle nesleer nw~ ... no yesno keÀe veMee DevegYeJe keÀjves veneR oslee

nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``DeuhekeÀeue keÀer Òeeefhle keÀer F®íe, yesno keÀer Òeeefhle kesÀ HeÀuemJeªhe pees meoe mevlegälee keÀer DevegYetefle nes, Gmemes Jebef®ele keÀj osleer nw~

no keÀer Òeeefhle efoueeW ceW no [eue osleer nw FmeefueS Demevlegälee keÀer DevegYeefle nesleer nw... no yesno keÀe veMee DevegYeJe keÀjves veneR oslee

nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``Òemevveef®eÊe meoe efvemJeeLeea Deewj meoe meYeer keÀes efveoex<e DevegYeJe keÀjsiee,Jen efkeÀmeer Deewj kesÀ Thej oes<e veneR jKesiee~ ve Yeei³eefJeOeelee

kesÀ Thej,.. ve [^ecee kesÀ Thej,.. ve J³eefkeÌle hej,.. ve Òeke=Àefle kesÀ Thej,.. ve Mejerj kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ Thej~ Òemevveef®eÊe DeLee&led

meoe efvemJeeLe&, efveoex<e Je=efÊe-¢efä Jeeues~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``mebiece³egie keÀer efJeMes<elee mevlegälee nw Deewj mevlegälee keÀer efveMeeveer Òemevvelee nw~ ³en nw ye´eïeCe peerJeve keÀer efJeMes<e Òeeefhle~ ... ye´eïeCe

peerJeve keÀe Jemee& SJeb Òee@heìea mevlegälee nw Deewj ye´eïeCe peerJeve keÀer heme&veeefueìer Òemevvelee nw~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``Deelcee mechetCe&lee keÀes hee jner nw - ³en cegK³e efkeÀme yeele ceW meyekeÀes DevegYeJe neslee nw? cegK³e yeele ³en nw efkeÀ Ssmeer Deelcee meoe mJe³eb

mes meJe& meypeskeÌìdme ceW mevlegä jnves keÀe DevegYeJe keÀjsieer Deewj meeLe-meeLe Dev³e Deelcee³eW Yeer Gvemes meoe mevlegä jnWieer~ lees mevlegälee ner

mechetCe&lee keÀer efveMeeveer nQ~'' De.yeeheoeoe 7.2.75

mechetCe&lee, meceeefhle, mechevvelee Deewj yeehe meceeve yeveves keÀe jepe

mechetCe&lee, meceeefhle, mechevvelee Deewj yeehe meceeve yeveves keÀe hejmhej ienje mecyevOe nw~ FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee

nw efkeÀ peye legce Deelcee³eW mechetCe& yeveWieW, leye ner ogefve³ee keÀer meceeefhle nesieer DeLee&led efJeveeMe nesiee~ peye mechetCe& yeveWies leye ner mechevve

yeveWies Deewj mechevvelee ner yeehe meceeve efmLeefle nw ke̳eeWefkeÀ yeehe lees meeiej nw Deewj meeiej meoe ner mechevve neslee nw~ peye Deelcee³eW mechetCe&

yeveWies leye Iej pee mekeWÀies DeLee&led leye ner efJeveeMe nesiee~ mechetCe&lee efJeveeMe keÀes meceerhe uee³esieer, efJeveeMe mechetCe&lee keÀes veneR ke̳eeWefkeÀ

mechetCe&lee keÀes heevee DeelceeDeeW keÀe keÀece nw, Deelcee ®eslev³e MeefkeÌle nw~

``Fve meYeer keÀe meej ngDee efkeÀ mJe³eb pees `F®íe cee$eced DeefJeÐee' keÀer efmLeefle ceW efmLele nesiee, Jener efkeÀmeer keÀer Yeer F®íeDeeW keÀer hete|le keÀj

mekeÀlee nw~ Deiej mJe³eb ceW ner keÀesF& F®íe jner nesieer lees Jen otmejs keÀer F®íeDeeW keÀes hetCe& veneR keÀj mekeÀles... pees mechevve veneR nQ lees

GvekeÀer F®íe³eW peªj neWieer... `F®íe cee$eced DeefJeÐee' keÀer mìspe keÀes `keÀcee&leerle' DeLeJee `HeÀefjMlesheve' keÀer mìspe keÀne peelee nw~''

De.yeeheoeoe 21.7.73

``[^ecee huee@ve Devegmeej Deehe Þesÿ DeelceeDeeW kesÀ meeLe he½eeleehe keÀe mecyevOe nw~ leye lekeÀ he½eeleehe ve efkeÀ³ee nw leye lekeÀ cegefkeÌleOeece

peeves keÀe Jemee& Yeer veneR hee mekeÀles... DeYeer Deheves ner Deeies Deheveer mechetCe&lee Òel³e#e veneR nw lees DeewjeW kesÀ Deeies kewÀmes Òel³e#e neWies...

Fleveer ner osjer nw, efJeveeMe kesÀ Deeves ceW, peye lekeÀ Deehe efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeDeeW keÀes Deheves mechetCe& mìspe keÀe mheä mee#eelkeÀej nes

pee³es~'' De.yeeheoeoe 19.4.73

``efveMeeves hej efmLele nesves keÀer efveMeeveer nw veMee~...pees mJe³eb veMes ceW jnles nQ Jen otmejeW keÀes Yeer veMes ceW efìkeÀe mekeÀles nQ~ pewmes keÀesF& no

keÀe veMee heerles nQ lees GvekeÀer ®eueve mes, GvekesÀ vewve-®ewve mes keÀesF& Yeer peeve ueslee nw - Fmeves veMee efhe³ee ngDee nw~ Fmeer ÒekeÀej, ³en pees

meYeer mes Þesÿ veMee nw, efpemekeÀes F&éejer³e veMee keÀne peelee nw ... otj mes efoKeeF& osiee~'' De.yeeheoeoe 5.2.72

meJe& Òeeefhle mechevve yeveves keÀe je]pe / F&éejer³e Òeeefhle³eeW keÀe jepe

DeeeflcekeÀ mJeªhe mechetCe& Deewj meJe& Òeeefhle mechevve nw~ ³eLeeLe& %eeve mechetCe&lee keÀes heeves keÀe DeeOeej nw~ mechevve efmLeefle F®íe-

cee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle nw~ hejceelcee YeefJe<³e mJeie& keÀe Jemee& lees nce DeelceeDeeW keÀes oslee ner nw uesefkeÀve mebiece³egie hej ³es Þesÿ %eeve

efo³ee nw, pees mJeie& kesÀ Jemex keÀes Òeehle keÀjves keÀe DeeOeej nw, Fme %eeve keÀer ³eLeeLe& OeejCee Deewj DeeeflcekeÀ efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eeme mes

Deelcee keÀes meJe& Òeeefhle mechevve efmLeefle keÀe DevegYeJe neslee nw, pees ner ³eLeeLe& DevegYeJe nw Deewj ³eLeeLe& efmLeefle nw, pees mJeie& keÀer Òeeefhle³eeW mes

Yeer Deefle Þesÿ nw~

heefJe$elee DeLee&le mechetCe&lee DeLee&led mechevvelee - pene@ heefJe$elee nw JeneB Deelcee keÀes meJe& megKe meJe& Òeeefhle³eeb mJele: nesieer, GmekeÀer

F®íe cee$eced DeefJeÐee keÀer efmLeefle nesieer~ mechetCe&lee mechevvelee keÀe DeeOeej nw, mechevvelee ner mevlegälee keÀe DeeOeej nw Deewj Òemevvelee

mevlegälee keÀe ohe&Ce nw~

otmejs keÀer Òeeefhle³eeW keÀes osKekeÀj ueeueeef³ele nesvee, F&<³ee& nesvee Yeer DeÒeeefhle Deewj je@³eue efYeKeejerheve keÀer efveMeeveer nw~ Deheveer

Òeeefhle³eeW keÀes osKevee Deewj GvekeÀes Ghe³eesie keÀjvee, GvekeÀe megKe uesvee je@³eefueìer nw~ yeehe ves legcekeÀes ke̳ee veneR efo³ee nw, efJe®eej keÀjes~

%eeve Oeve hejceOeve nw, pees meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DeeOeej nw~

hejceelcee %eeve, Òesce, Deevevo, heefJe$elee, megKe-Meeefvle, Deevevo, meJe& iegCeeW-MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw, nce GmekesÀ ye®®es yeveles nQ

leye ner ncekeÀes Jes meye pevceefme× DeefOekeÀej kesÀ ªhe ceW efceueles nQ DeLee&led nce GvekeÀe DevegYeJe keÀjles nQ~ ³es DevegYeJe DeelceeDeeW keÀes DeYeer

mebiece³egie hej ner neslee nw~ Fve F&éejer³e Òeeefhle³eeW keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw Deewj DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw~ YeefkeÌle ceW lees

kesÀJeue iee³eve keÀjles Les, GvekeÀe keÀesF& DevegYeJe veneR Lee~ DeYeer yeeyee meyekeÀe %eeve Yeer osles lees DevegYeJe keÀje jns nQ~

``DeYeer legce ye®®eeW keÀes YeefkeÌle Deewj %eeve keÀe Devlej keÀe helee heæ[e nw~ efkeÀleveer efJeMeeue yegef× ®eeefnS~ legcnejer keÀYeer efkeÀmeceW DeebKe veneR

pee³esieer~ ... efoue ceW keÀesF& DeeMe veneR nesieer~'' mee.yeeyee 27.8.04 efjJee. ``keÀesF& Yeer yeele nes pee³es `oelee' Meyo ³eeo jKevee~ F®íecee$eced-DeefJeÐee~ ve met#ce uesves keÀer F®íe, ve mLetue uesves keÀer F®íe~ oelee keÀe

DeLe& ner nw - F®íecee$eced-DeefJeÐee~ meoe mechevve~ ... mechevve yevevee ner mechetCe& yevevee nw~'' De.yeeheoeoe 23.10.99

``yeehe lees oelee nw, meeiej nw~ pees efpelevee uesvee ®eens yeeheoeoe kesÀ YeC[ejs mes ues mekeÀlee nw~ yeeheoeoe kesÀ YeC[ejs ceW leeuee-®eeyeer veneR

nw, henjsoej veneR nw~ yeeyee keÀne, peer neefpej~ oelee Yeer nw Deewj meeiej Yeer nw lees ke̳ee keÀceer nesieer~ keÀceer oes yeeleeW keÀer nesleer nw - SkeÀ

me®®eer efoue, meeHeÀ efoue Deewj yegef× keÀer ueeFve meoe keÌueer³ej Deewj keÌueerve~'' De.yeeheoeoe 30.3.2000

``mele³egie ceW lees meYeer ne|<ele neWies lees ³en ne|<elecegKe nw, ³en Yeer keÀnsiee keÀewve? ³en lees DeYeer ner keÀnWies vee! pees meoe ne|<ele veneR jnles,

Jes ner JeCe&ve keÀjWies efkeÀ ³en ne|<elecegKe nw~'' De.yeeheoeoe 21.4.73

``men³eesieer Deelcee³eW yeeheoeoe keÀer Deefle mvesner nQ~ Ssmeer Deelcee³eW meoe mejue ³eesieer Je menpe³eesieer Je mJele: ³eesieer nesleer nQ~ GvekeÀer cetle&

ceW meoe Dee@ueceeFìer DeLee@efjìer keÀer meceerhe mevleeve keÀer Kegceejer Deewj KegMeer mheä efoKeeF& osleer nw DeLee&led meoe meJe&-Òeeefhle mechevve ue#eCe

GvekesÀ cemlekeÀ mes, vewveeW mes Deewj nj keÀce& ceW DevegYeJe neslee nw~'' De.yeeheoeoe 21.6.74

``Dee[&j nes efkeÀ Deheveer Jele&ceeve meJe&MeefkeÌleceeve efmLeefle mes efkeÀmeer Dev³e Deelcee keÀer heefjefmLeefle-JeMe efmLeefle keÀes heefjJele&ve keÀjes lees ke̳ee

Deehe keÀj mekeÀles nes? Dee[&j nes efkeÀ ceemìj j®eef³elee yeve Deheveer j®evee keÀes MegYe YeeJevee mes Je MegYe-ef®evlekeÀ yeve, efYeKeeefj³eeW keÀes

GvekeÀer ceeBie ÒeceeCe mevlegä keÀjes lees ke̳ee ceneoeveer Deewj Jejoeveer yevekeÀj meJe& keÀes meblegä keÀj mekeÀles nes? ... meJe&MeefkeÌle³eeW kesÀ YeC[ejs

mes ke̳ee mJe³eb keÀes Yejhetj DevegYeJe keÀjles nes?'' De.yeeheoeoe 30.5.74

``Ssmee meeLeer pees efve<keÀece nes, efve<he#e nes, DeefJeveeMeer nes Je meceLe& nes~ Ssmee mecheke&À keÀYeer efceuee DeLeJee efceue mekeÀlee nw ke̳ee? DeefJe-

veeMeer Deewj me®®ee Þesÿ meeLe Je mebie keÀewve-mee iee³ee ngDee nw? heejmeveeLe pees ueesns keÀes me®®ee meesvee yevee³es, Ssmee melmebie DeLeJee

mecheke&À efceuee nw ³ee kegÀí DeÒeeefhle nw?'' De.yeeheoeoe 20.5.74

``pees keÀneJele nw efkeÀ osJeleeDeeW kesÀ Kepeeves ceW DeÒeehle keÀesF& Yeer Jemleg veneR nesleer nw - keÀneJele ye´enceCeeW keÀer ieeF& ngF& nw ³ee osJeleeDeeW

keÀer? meJe& mebmkeÀej ye´enceCe peerJeve ceW ner DevegYeJe keÀjles nes ke̳eeWefkeÀ DeYeer meJe& mebmekeÀej Deheves ceW Yej jns nes~'' De.yeeheoeoe 2.5.74

``mevlegälee keÀe yeerpe meJe& Òeeefhle³eeB nw~ Demevlegälee keÀe yeerpe nw mLetue Jee met#ce DeÒeeefhle nw~ peye ye´eïeCeeW keÀe iee³eve nw - `DeÒeehle veneR

keÀesF& Jemleg ye´eïeeCeeW kesÀ Kepeeves ceW DeLeJee ye´eïeCeeW kesÀ peerJeve ceW', efHeÀj Demevlegälee ke̳eeW?... oelee kesÀ YeC[ej Yejhetj nQ~''

De.yeeheoeoe 5.10.87

``meoe Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ yeehe Üeje meJe& MeefkeÌle³eeW kesÀ KepeeveeW mes mechevve Jejoeve keÀes Òeehle efkeÀ³ee nw? meJe& KepeeveeW kesÀ

ceeefuekeÀ DevegYeJe keÀjles nes DeLee&led DeÒeehle keÀesF& Yeer MeefkeÌle veneR Deehe ye´ïeCeeW kesÀ KepeeveW ceW~ DeÒeehle keÀesF& Jemleg veneR osJeleeDeeW kesÀ

KepeeveW ceW~'' De.yeeheoeoe 27.1.76

``meowJe SkeÀ ner mebkeÀuhe mce=efle ceW jnlee nw efkeÀ `heevee Lee mees hee efue³ee, heeves kesÀ efue³es Deye kegÀí veneR jne~ Ssmes mebkeÀuhe ceW efmLele jnves

Jeeues keÀer,... efveMeeveer ke̳ee nesieer? meoe ne|<ele jnves Jeeuee ceve, JeeCeer Deewj keÀce& mes meJe& DeelceeDeeW keÀes meoe KegMeer keÀe oeve oslee

jnsiee~'' De.yeeheoeoe 27.1.76

ceeve-Deheceeve, peerle-nej, mlegefle-efvevoe ceW meceeve efmLeefle keÀe jepe

ceeve-Deheceeve, peerle-nej, mlegefle-efvevoe ceW meceeve efmLeefle jns, FmekesÀ efueS ner yeeyee ves Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe %eeve efo³ee nw~ pees

Fme veeìkeÀ kesÀ je]pe keÀes peeve ueslee nw, Jener Fve meyemes hejs SkeÀjme efmLeefle ceW jn mekeÀlee nw DeLee&led efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve ncekeÀes

Fme efmLeefle ceW efmLele jnves ceW yengle mene³ekeÀ nw ³ee Ssmee keÀnW efkeÀ ³es %eeve ner Fme efmLeefle keÀe SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw~

``efkeÀlevee JeC[jHegÀue [^ecee nw~ ³en yesno keÀe veeìkeÀ nw, pees efmeJeeS legcnejs Deewj keÀesF& keÀer yegef× ceW veneR nw~ legcnejs ceW Yeer vecyejJeej

heg©<eeLe& Devegmeej nw~ ... legce ye®®es peeveles nes efkeÀ ³en nej-peerle keÀe JeC[jHegÀue Kesue yevee ngDee nw, FmekeÀes osKekeÀj KegMeer nesleer nw,

Ie=Cee Dee veneR mekeÀleer~ legce [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeve ie³es nes, FmeefueS Ie=Cee keÀer yeele ner veneR~'' mee.yeeyee 6.1.05 efjJee. ``ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve DeLee&led HeÀereEueie mes hejs~ pees efpelevee HegÀue yeveles pee³eWies, Glevee HeÀereEueie keÀe HeÌuees ³ee HeÌuet Kelce nes pee³esiee~

... efpevneWves neLe veneR G"e³ee nw Jes Yeer ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nQ ke̳eeWefkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes Dehevee yevee efue³ee nw~''

De.yeeheoeoe 30.11.70

``©neveer ye®®ees! legce DeelceeDeeW keÀes JeeCeer mes hejs Deheves Iej peeves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee nw~ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW jnles osn Deewj osn

kesÀ mecyevOeeW mes Ghejeceef®eÊe nesvee nw~ ... mlegefle-efvevoe, ueeYe-neefve, pe³e-hejep³e meYeer ceW mevlegä jnvee nw Deewj jnceefoue yevevee nw~''

De. yeeheoeoe 9.11.69

``©neveer ye®®ees! legce DeelceeDeeW keÀes JeeCeer mes hejs Deheves Iej peeves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee nw~ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW jnles osn Deewj osn

kesÀ mecyevOeeW mes Ghejeceef®eÊe nesvee nw~ ... mlegefle-efvevoe, ueeYe-neefve, pe³e-hejepe³e meYeer ceW mevlegä jnvee nw Deewj jnceefoue yevevee nw~''

De. yeeheoeoe 9.11.69

``Dee" keÀes mecePee³ee, GveceW mes oes-leerve DeehekeÀer ceefncee keÀjles nQ Deewj otmejs vee ceefncee, vee iueeefve keÀjles nQ, iecYeerjlee mes ®eueles nQ~

efHeÀj osKeWies efkeÀ Dee" ceW mes DeehekeÀe DeìsvMeve SkeÀ-oes hejmesvìspe ceW Gve oes-leerve lejHeÀ p³eeoe pee³esiee, efpevneWves ceefncee keÀer...

JeemleJe ceW nw ³en met#ce HeÀue keÀes mJeerkeÀej keÀjvee~'' De.yeeheoeoe 19.7.72

``mechetCe& mìspe Jee mechetCe& efmLeefle peye Deelcee keÀer yeve peeleer nw lees FmekeÀe ÒewefkeÌìkeÀue keÀce& ceW ke̳ee iee³eve nw? meceevelee keÀe~ efvevoe

mlegefle, pe³e-heje]pe³e, megKe-og:Ke meYeer ceW meceevelee jns, FmekeÀes keÀne peelee nw mechetCe&lee keÀer mìspe~'' De.yeeheoeoe 8.06.72

``JeemleJe ceW vee ceefncee keÀe veMee, vee iueeefve mes Ie=Cee Deeveer ®eeefnS~ oesveeW ceW yewuesvme "erkeÀ jns, lees efHeÀj mJeb³e ner mee#eer nes Deheves

DeehekeÀes osKeesies lees keÀceeue DevegYeJe nesieer~ Deheves Deehemes mevlegälee keÀe DevegYeJe nesiee, Deewj Yeer DeehekesÀ Fme keÀce& mes mevlegä neWies~''

De.yeeheoeoe 8.6.72

``efpelevee-efpelevee ³eesie³egkeÌle Glevee ner meJe&yevOeve cegkeÌle yeveles peeles nQ~ lees ³eesie³egkeÌle keÀer efveMeeveer nw ner yevOevecegkeÌle nesvee... Deye pepe

keÀjes efkeÀ efkeÀleves yevOeve jn ie³es nQ Deewj keÀewve-keÀewve mes jn ie³es nQ?... pees iee³eve nw efvevoe-mlegefle, nej-peerle, ceefncee Jee iueeefve ceW

meceeve DeLee&led yegefÜ ceW veeuespe jnsieer efkeÀ ³en nej nw ³en peerle nw, ³en ceefncee nw ³en iueeefve nw~ uesefkeÀve SkeÀjme DeJemLee Jee efmLeefle mes

[ieceie ve nes~'' De.yeeheoeoe 29.8.71 ``legce ye®®eeW keÀes ogKe-megKe, ceeve-Deheceeve... meye menve keÀjvee nw... Deiej keÀesF& yeele nw lees yeehe keÀes efjheesì& keÀjveer ®eeefnS~ efjheesì&

veneR keÀjles lees yeæ[e heehe ueielee nw... Fme keÀece kesÀ keÀejCe ner efkeÀleves heehe nesles nQ~'' mee.yeeyee 10.6.05 efjJee. mee#eer efmLeefle keÀe je]pe

mee#eer efmLeefle ke̳ee nw, kewÀmes yeve mekeÀleer nw, mee#eer efmLeefle mes ke̳ee-ke̳ee ueeYe nesles nQ, DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve Deewj J³eJeneefjkeÀ

peerJeve keÀer meHeÀuelee ceW mee#eer efmLeefle keÀe cenlJe nw - ³en meye jepe yeeyee ves yelee³es nQ Deewj mee#eer efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe efJeefOe-

efJeOeeve Yeer yelee³ee nw~ mee#eer efmLeefle ceW efmLele nesves ceW [^ecee keÀe ³eLeeLe& %eeve yengle men³eesieer nw DeLeJee ³eeW keÀnW efkeÀ [^ecee keÀe %eeve ner

Deelcee keÀes mee#eer efmLeefle ceW efmLele keÀjves keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw~ Òee³e: meYeer Jeso-MeeðeeW ceW ³ee ceneve DeelceeDeeW kesÀ GheosMeeW ceW mee#eer

efmLeefle keÀe JeCe&ve DeJeM³e Deelee nw Deewj meYeer GmekesÀ efueS Deheveer jerefle mes heg©<eeLe& keÀjles nQ hejvleg efJeJeskeÀ keÀnlee nw efkeÀ efyevee efJeée

veeìkeÀ kesÀ %eeve kesÀ ³eLeeLe& jerefle mee#eer efmLeefle ceW efmLele nesvee DemecYeJe ner nw~

``menveMeerue ner [^ecee keÀer {eue hej "nj mekeÀlee nw~ menveMeeruelee veneR lees [^ecee keÀer {eue keÀes hekeÀæ[vee Yeer cegefMkeÀue nw~ menveMeeruelee

Jeeuee ner mee#eer yeve mekeÀlee nw Deewj [^ecee keÀer {eue keÀes hekeÀæ[ mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 8.06.71

``pewmes keÀesF& keÀcepeesj neslee nw lees GvekeÀes MeefkeÌle Yejves efueS iuetkeÀespe ®eæ{eles nw lees peye Deheves keÀes Mejerj mes hejs DeMejerjer Deelcee

mecePeles nQ lees ³en mee#eerheve keÀer DeJemLee MeefkeÌle Yejves keÀe keÀece keÀjleer nw~ Deewj efpelevee mece³e mee#eer DeJemLee keÀer efmLeefle jnleer nw

Glevee ner yeehe meeLeer Yeer ³eeo jnlee nw~'' De.yeeheoeoe 3.06.71

``efpelevee mee#eer jnWies, Glevee mee#eelkeÀejcetle& Deewj mee#eeled cetle& yeveWies... FmeefueS ³es DeY³eeme keÀjes DeYeer-DeYeer DeeOeej efue³ee Deewj

DeYeer-DeYeer v³eejs nes ie³es... efvecee&Ce yeveves mes Òel³e#e ÒeceeCe yeve mekeWÀies~ efvecee&Ce yeveves mes efJeée keÀe veJe-efvecee&Ce keÀj mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 6.08.70

``legcnejs efoJ³e ves$e keÌueer³ej DeLee&led ©neefve³ele mes mechetCe& neW... ueeFì keÀe efJeMes<e iegCe nw Demheä keÀes mheä keÀjvee... Deiej ceeie& mheä

veneR neslee nw lees Deheveer ueeFì keÀer hejmesvìspe keÀer keÀceer nw~ ... Ssmes Deheves keÀes mee#eelkeÀej cetle& yeveevee nw~ uesefkeÀve mee#eelkeÀej cetle& Jen

yeve mekeWÀies, pees meowJe mee#eer efmLeefle ceW efmLele neWies~ GvekesÀ ve³eve ÒeespeskeÌìj keÀe keÀece keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 2.02.70

``pewmes yeehe-oeoe keÀes meekeÀej, DeekeÀej Deewj efvejekeÀej DevegYeJe keÀjles nes, ke̳ee Jewmes ner Deheves keÀes Yeer yeehe-meceeve meekeÀej nesles ngS

DeekeÀejer Deewj efvejekeÀejer meoe DevegYeJe keÀjles nes? ³en DevegYeJe efvejvlej nesves mes Fme meekeÀejer leve Deewj Fme hegjeveer ogefve³ee mes mJele: ner

Ghejece nes peeJeWies~ Ssmes DevegYeJe keÀjWies pewmesefkeÀ Thej-Thej mes mee#eer nes Fme hegjeveer ogefve³ee keÀes Kesue me¢M³e osKe jns nQ~''

De.yeeheoeoe 3.2.74 ``yeehe kesÀ meceeve yeveves JeeueeW keÀer Yeer ³en efJeMes<elee nw efkeÀ yeenj mes mce=efle mJe©he Deewj Devoj mes meceLeea mJe©he efpelevee ner meekeÀej

mJe©he ceW mce=efle-mJe©he Glevee ner Devoj meceLeea mJe©he nes~ oesveeW keÀe meeLe-meeLe yewuesvme nes... meeLe-meeLe mee#eerheve keÀer mìspe Yeer

nes~'' De.yeeheoeoe 18.1.76 ``Deeies ®eue [^ecee ke̳ee efoKeueelee nw mees mee#eer neskeÀj osKevee nw~ henues mes ner yeeyee mee#eelkeÀej veneR keÀje³eWies efkeÀ ³en nesiee~ efHeÀj lees

DeeìeaefHeÀefMe³eue nes pee³es~ ³en yeæ[er mecePe keÀer yeeleW nQ~'' mee.yeeyee 24.10.69 efjJee. mee#eelkeÀejcetle& efmLeefle keÀe jepe

peye nceejer mee#eelkeÀejcetle& efmLeefle DeLee&led efpeme efmLeefle, ®esnjs Deewj ®eueve mes otmejer DeelceeDeeW keÀes Deheves mJeªhe keÀe Deewj

hejceelcee kesÀ mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej nes~ Jen efmLeefle leye nesieer peye nce Deheves Deveeefo-Deeefo mJeªhe ceW efmLele neWies~ peye Deceejer Ssmeer

efmLeefle nesieer leye ner otmejer DeelceeDeeW keÀes mener jemlee efoKee mekeWÀies~

``mee#eelkeÀej cetle& leye yeveWies peye DeekeÀej ceW nesles efvejekeÀej DeJemLee ceW neWies~ ... ®eueles-efHeÀjles ceQ ye´ïeekegÀceej ntB, ³en Yetuelee nw

ke̳ee? peye ³en veneR Yetuelee nw lees efMeJe-JebMeer nesves kesÀ veeles Dehevee DeeeflcekeÀ mJeªhe ke̳eeW Yetueles nes ?'' De.yeeheoeoe 28.7.71

``peye lekeÀ Fme DeJ³ekeÌle mJeªhe ceW, ueeFì kesÀ keÀeye& ceW mJe³eb keÀes DevegYeJe ve efkeÀ³ee nw, leye lekeÀ DeewjeW keÀes DeehekeÀe mee#eelkeÀej veneR

nes mekesÀiee ke̳eeWefkeÀ pees owJeer mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej YekeÌleeW keÀes nesiee, Jen ueeFì ªhe keÀer keÀeye& ceW ®eueles-efHeÀjles jnves mes ner nesiee~ ...

efpemes MeeðeeW ceW efoKeeles nQ efkeÀ kebÀme ves kegÀceejer keÀes ceeje, lees Jen Gæ[ ieF&, mee#eeled-ªheOeejer nes ieF& Deewj efHeÀj DeekeÀeMeJeeCeer keÀer~ Jewmes

ner Deehe ueesieeW keÀe mee#eelkeÀej nes~'' De.yeeheoeoe 15.9.74

``Deehe efJeMes<e DeelceeDeeW keÀer efJeMes<elee efkeÀme yeele ceW nw? yeehe-meceeve yeve, meJe& keÀes yeehe keÀe mee#eelkeÀej keÀjevee Deewj mee#eeled yeve

mee#eelkeÀej keÀjevee~ ³en efmeHe&À efJeMes<e Deelcee³eW ner keÀj mekeÀleer nQ~ ³en Deewj keÀesF& Deelcee veneR keÀj mekeÀleer~ ve YeefkeÌleceeie& Jeeues Deewj

ve %eeve ceeie& ceW Deeves Jeeueer meeOeejCe Deelcee³eW~ cegjyyeer ye®®eeW keÀe HeÀpe& Yeer efJeMes<e ³ener nw~'' De.yeeheoeoe 13.9.74

me®®es melmebie Deewj melmebie keÀe peerJeve ceW cenlJe keÀe jepe

melmebie keÀe peerJeve ceW yeæ[e cenlJe nw~ YeefkeÌle ceW keÀne nw - mebiele mes iegCe GhepeQ Deewj mebiele mes ner iegCe pee³eW, yeebme-HeÀebme Deewj

efceÞeer SkeÀner mebie efyekeÀe³eW~ pewmee mebie neslee nw, Jewmee ner ceveg<³e yeve peelee nw~ mel³e SkeÀ hejceelcee ner nw, FmeefueS GvekeÀe mebie ner

me®®ee melmebie nw, pees DeelceeDeeW keÀes mebiece³egie hej ner efceuelee nw, efpememes Deelcee Deheves mel³e mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj Gme

efmLeefle kesÀ DeY³eeme mes mele³egieer me=efä ceW Þesÿ heo keÀer DeefOekeÀejer yeveleer nw~ iee³eve nw mebie leejs, kegÀmebie yeesjs~ mel³e hejceelcee keÀe mebie

ner Deelcee kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DeeOeej nw~ ogefve³ee ceW YeefkeÌle-YeeJevee kesÀ mebie"ve keÀes Yeer melmebie keÀnles nQ hejvleg Jen me®®ee

melmebie veneR nw ke̳eeWefkeÀ GmeceW mel³e keÀe %eeve ner veneR nw, FmeefueS Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ me®®es melmebie mes Deelcee keÀer

®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ ³es ®eæ{leer keÀuee ner me®®es melmebie keÀer keÀmeewìer nw~

``DeYeer legce ye®®es melemebie ceW yew"s nes~ Fme melemebie ceW keÀuhe-keÀuhe mebiece³egie hej ner ye®®es yew"les nQ... YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer melemebie

keÀnles nQ hejvleg JeneB keÀesF& melemebie neslee veneR nw~ melemebie neslee ner nw %eeve ceeie& ceW, peye mele yeehe Deeles nQ... JeemleJe ceW Jes melemebie lees

nQ veneR~'' mee.yeeyee 17.2.05 efjJee. ``melemebie keÀe ³eLeeLe& DeLe& Yeer DeYeer yeehe mecePeeles nQ~ legce Deelcee³eW Deye hejceelcee yeehe kesÀ mebie ceW yew"er nes, pees meled nw... Yeue keÀesF&

Iej ceW yew"s nQ hejvleg Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ lees meled kesÀ mebie ceW nQ... meled yeehe keÀer ³eeo mes ner efJekeÀce& efJeveeMe

neWies~'' mee.yeeyee 17.2.05 efjJee.

``Ssmes veneR efkeÀ SkeÀ peien yew"ves mes ner meled keÀe mebie nesiee~ veneR, legce G"les-yew"les, ®eueles-efHeÀjles Yeer melemebie ceW nes Deiej GvekeÀes ³eeo

keÀjles nes lees~'' mee.yeeyee 17.2.05 efjJee. ``DeYeer legcekeÀes meled keÀe mebie efceuelee nw lees legce mele³egie kesÀ ceeefuekeÀ yeve peeles nes... osn keÀe pees mebie efceuee nw, Gmemes Ghejece nes

peeDees~ osn keÀe mebie Yeue mele³egie ceW Yeer nesiee hejvleg JeneB legce nes ner heeJeve~ DeYeer legce meled kesÀ mebie mes heeflele mes heeJeve yeveles nes~''

mee.yeeyee 17.2.05 efjJee. JeemleefJekeÀlee keÀes osKeW lees mele³egie ceW Yeer Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw ke̳eeWefkeÀ mel³e yeehe keÀe mebie veneR neslee Deewj ve

mel³e keÀe %eeve neslee nw~ Jen lees mel³e yeele kesÀ mebie mes efceueer ÒeeueyOe nw~

efveêepeerle keÀe je]pe / ³eesie-efveêe keÀe jepe

yeeyee keÀer ³eeo ceW meesles nQ lees meesles ngS Yeer peeûele kesÀ meceeve efmLeefle jnleer nw~ keÀye-keÀye meesles ngS mJehveeW ceW Yeer peeieves kesÀ

meceeve %eeve kesÀ DeveskeÀ ieg¿e jnm³eeW keÀe %eeve nes peelee nw~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ - legce yeeyee keÀer ³eeo ceW meesDees lees legcnejer veeRo Yeer

³eesie-efveêe nes pee³esieer~ mener ³eesie keÀer efmLeefle Jeeues keÀer veeRo yengle keÀce nes peeleer nw Deewj Jen meesles ngS Yeer peeieles kesÀ meceeve ner neslee nw

³ee efkeÀlevee mece³e peeieles ngS Yeer veeRo keÀe DeekeÀ<e&Ce veneR neslee nw~

peye lekeÀ Deelcee Mejerj ceW nw, leye lekeÀ GmekeÀe mecyevOe Mejerj mes neslee ner nw Deewj GmekeÀer DevegYetefle-keÀce& keÀe ÒeYeeJe Deelcee

hej heæ[lee ner nw~ Yeues ner Jen mecyevOe SkeÀ hejmesvì nes ³ee 99 hejmesvì nes hejvleg neslee DeJeM³e nw~ mJehve Deeefo Yeer veero ceW Deeles ner

nQ~ lees nceejer veeRo Yeer ³eesie-meeOevee yeve pee³es, FmekeÀe je]pe Deewj efJeefOe-efJeOeeve Yeer yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ legce kewÀmes Dehevee meejs efove

keÀe efnmeeye-efkeÀleeye yeeyee keÀes oskeÀj DeMejerjer yevekeÀj meesDees lees legcnejer veeRo Yeer ³eesie³egkeÌle nesieer DeLee&led ³eesie-efveêe nesieer~ veeRo ceW Yeer

megKe DevegYeJe nesiee Deewj veero mes peeieves hej Yeer GmekeÀe megKe DevegYeJe nesiee~ %eeve keÀer ¢efä mes Yeer osKeW lees DeveskeÀ ÒeÍe>>eW keÀe GÊej ³ee

mheäerkeÀjCe veeRo ceW efceuelee nw~

``veeRo ceW Yeer ÒeYeg-efceueve cevee mekeÀles nes~ ³eesie-efvevêe DeLee&led DeMejerjerheve keÀer efmLeefle keÀer DevegYetefle~ ... meejs keÀuhe kesÀ efceueve keÀe

efnmeeye Fme íesìs mes ³egie ceW hetje keÀjles nes ...FmeefueS keÀnles MJeebmeeW-MJeebme efmecejes~'' De.yeeheoeoe 14.10.87

mee#eelkeÀej, efoJ³e-¢efä SJeb efoJ³e-yegef× keÀe je]pe / %eeve ceeie& Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ mee#eelkeÀej kesÀ Devlej keÀe je]pe

mee#eelkeÀej Deewj efoJ³e-¢efä keÀe %eeve ceeie& ceW yengle cenlJe nw, GmekeÀe meeje je]pe Yeer yeehe ves yelee³ee nw Deewj efoJ³e-¢efä Deewj

mee#eelkeÀej kesÀ Üeje %eeve kesÀ DeveskeÀ ieg¿e jepeeW keÀes mheä efkeÀ³ee nw~ %eeve ceeie& ceW efkeÀmeer keÀes hejceelcee Üeje efoJ³e-yegef× keÀe Jejoeve

efceuee nw lees efkeÀmeer keÀes efoJ³e-¢efä keÀe Jejoeve efceuee nw Deewj efkeÀmeer keÀes mee#eelkeÀej kesÀ DeeOeej hej hejceelcee Deewj hejceelcee kesÀ

keÀle&J³e keÀe efve½e³e ngDee nw hejvleg %eeve ceeie& ceW ³es Òeeefhle F®íe jKeves mes veneR nesleer, Devee³eeme [^ecee Devegmeej nesleer nw~ Jele&ceeve mece³e

DeJ³ekeÌle ªheOeejer yeeheoeoe mes Þeercele uesves keÀe DeeOeej Yeer efoJ³e-¢efä ner nw~

YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer YekeÌle mee#eelkeÀej keÀer yengle DeeMe jKeles nQ hejvleg YeefkeÌle ceeie& ceW pees efpeme osJelee keÀer hetpee keÀjles nQ, efpeme

Þe=×e-YeeJevee mes keÀjles nQ, [^eceevegmeej GmekeÀe mee#eelkeÀej nes peelee nw, Yeues ner Gme mJeªhe keÀe keÀesF& osJelee ve Yeer nes~ %eeve ceeie& ceW

hejceelcee pees mee#eelkeÀej keÀjeles nQ, Jen %eeve keÀes mheä keÀjves kesÀ efueS, me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeves kesÀ efueS keÀjeles

nQ~ yeeyee ves pees Peeæ[-ef$ecete|le kesÀ ef®e$e yeveJee³es Jes Yeer mee#eelkeÀej kesÀ DeeOeej hej ner yeveJee³es nQ~ YeefkeÌle ceeie& ceW veJeOee YeefkeÌle mes

mee#eelkeÀej neslee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW mee#eelkeÀej kesÀ efJe<e³e ceW Yeer keÀneR-keÀneR yeeyee ves keÀne nw efkeÀ Jen mee#eelkeÀej Yeer ceQ ner keÀjelee ntB

Deewj keÀneR-keÀneR keÀne nw efkeÀ Jen [^eceevegmeej nes peelee nw~ Deye ³eLeeLe& ke̳ee nw, Jen yegef× mes efJe®eejCeer³e nw~ YeieJeeve mel³e nw, Jen

Demel³e lees yeesue veneR mekeÀlee hejvleg osMe-keÀeue heefjefmLeefle Deewj efkeÀmekesÀ keÀu³eeCeeLe& yeeyee ³egefkeÌle-³egkeÌle yeesue Yeer yeesuelee nw, efpememes

megveves Jeeues keÀer YeeJevee keÀes Yeer "sme ve ueies~ yeeyee keÀes lees meyekeÀe keÀu³eeCe keÀjvee nw~

``legce ye®®eeW ves mee#eelkeÀej efkeÀ³ee nw efkeÀ JeneB kewÀmes pevce neslee nw hejvleg GmekeÀe keÀesF& HeÀesìes lees efvekeÀeue ve mekesÀ~ efoJ³e-¢efä mes efmeHe&À

osKe ner mekeÀles nQ~ ... yengle mee#eelkeÀej efkeÀ³es ke̳eeWefkeÀ Yeùer ceW ye®®eeW keÀes yenueevee Lee lees mee#eelkeÀej mes yengle-yengle yenues nQ~ yeehe

keÀnles nQ efHeÀj efheíeæ[er ceW Yeer yengle yenueWies~ Jen heeì& efHeÀj Deewj nw~'' mee.yeeyee 4.2.05 efjJee. ``Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer kewÀmes efjheerì nesleer nw, ³en meejer vee@uespe legcnejer yegef× ceW nw... meyekeÀe efJeveeMe nes pee³esiee~ ves®egjue

kewÀuesefceìerpe Yeer Deeves Jeeueer nQ~ nceeje efj³eueeFpe efkeÀ³ee ngDee nw Deewj efoJ³e-¢efä mes Yeer osKee ngDee nw~'' mee.yeeyee 4.8.05 efjJee. osJelee Deewj DemegjeW keÀe jepe

ogefve³ee ceW lees osJelee Deewj DemegjeW kesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ YeÏeefvle³eeb nQ~ keÀesF& osJeleeDeeW Deewj DemegjeW keÀer ogefve³ee ner Deueie

mecePeles nQ Deewj keÀesF& efHeÀj oesveeW keÀes ner veneR ceeveles nQ~ osJelee Deewj DemegjeW keÀe ³eLeeLe& je]pe Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw~ osJelee Deewj

Demegj keÀesF& Fme ogefve³ee mes Deueie ogefve³ee kesÀ jnves Jeeues veneR Les Deewj ve ner keÀesF& efJeMes<e J³eefkeÌle Les~ oesveeW ner ceveg<³e nQ~ peye ceveg<³e ceW

owJeer iegCe nQ lees osJelee keÀnueelee nw Deewj peye Deemegjer iegCe-mebmkeÀej nes peeles nQ lees Jes ner Demegj keÀnueeles nQ~ efHeÀj hejceelcee DeekeÀj

DemegjeW keÀes ner ye´eïeCe yeveekeÀj heæ{eles nQ Deewj ye´eïeCe ner heæ{keÀj Deheves Deemegjer iegCe-mebmkeÀejeW keÀes yeouekeÀj owJeer iegCe-mebmkeÀej OeejCe

keÀj osJelee yeveles nQ~

owJeer ®eueve Deewj Deemegjer ®eueve keÀe jepe

osJelee Deewj Demegj oesveeW ner ceveg<³e nQ hejvleg GvekeÀer ®eueve ceW efove Deewj jele keÀe Devlej nw~ oesveeW keÀer ®eueve ceW cetueYetle

Devlej ke̳ee nw, Jen Yeer yeehe ner DeekeÀj yeleeles nQ~ cegK³e Devlej heefJe$elee Deewj keÀece Jeemevee keÀe nw~ osJelee³eW heefJe$e nesles nQ, GveceW

keÀece Jeemevee keÀe DebMe Yeer veneR neslee nw Deewj peye osJeleeDeeW ceW De%eevelee kesÀ JeMeerYetle osneefYeceeve ÒeJesMe keÀjlee nw lees keÀece-Jeemevee Dee

peeleer nw, efpememes Jes osJelee keÀnueeves kesÀ DeefOekeÀejer veneR jnles Deewj GvekeÀes Demegj keÀne peelee nw~

``keÀF& ye®®es keÀnles nQ - yeehe keÀnles nQ efkeÀmekeÀes ogKe veneR osvee nw~ Deye ³en efJe<e ceebieles nQ lees GvekeÀes ve oW lees ³en Yeer ogKe osvee ngDee

vee~ Ssmes cetæ{ceefle Yeer nQ~ yeehe keÀnles nQ - heefJe$e peªj yevevee nw~ Deemegjer ®eueve Deewj owJeer ®eueve keÀer Yeer mecePe ®eeefnS... meye OeceeX

ceW Jew<CeJe nesles nQ, pees íer-íer ®eerpe veneR Keeles nQ~ keÀesF& íer-íer ®eerpe, keÀesF& kesÀ neLe keÀer yeveeF& ngF& ®eerpe veneR Keeveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 21.10.04 efjJee. owJeer iegCeeW Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe jepe

Deelcee kesÀ cetue iegCe lees owJeer ner nQ hejvleg peye Deelcee De%eeveleeJeMe Deheves DeefmlelJe keÀes Yetueves kesÀ keÀejCe osneefYeceeve kesÀ

JeMeerYetle nes peeleer nw lees iegCe-mebmkeÀej Deemegjer nes peeles nQ~ Deemegjer iegCe Yeer vecyejJeej nesles nQ~ osneefYeceeve Deewj osneefYeceeve mes Glhevve

keÀece efJekeÀej meyemes efveke=Àä Deemegjer iegCe nw Deewj heefJe$elee DeLee&led ye´ïe®e³e& meyemes Þesÿ owJeer iegCe nw~ ye´ïe®e³e& kesÀ yeue mes osJeleeDeeW ves

ce=l³eg keÀes peerlee nw~ ³eLeeLe& F&éejer³e %eeve Deewj ³eesie keÀe DeY³eeme owJeer iegCeeW keÀer OeejCee Deewj Deemegjer iegCeeW l³eeie keÀe cetueeOeej nw~ efpeve

iegCeeW mes mJe³eb keÀes Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes megKe efceuelee nw, Jen owJeer iegCe keÀns pee³eWies Deewj efpeve iegCeeW Deewj mebmkeÀejeW mes mJe³eb keÀes

Deewj otmejeW keÀes ogKe efceues Jes Deemegjer iegCe-mebmkeÀej keÀns pee³eWies~

owJeer iegCe-mebmkeÀejeW keÀe cetue nw osner-DeefYeceeve Deewj Deemegjer iegCe-mebmkeÀejeW keÀe cetue nw osneefYeceeve~ owJeer iegCeeW Deewj Deemegjer

iegCeeW keÀer efuemì lees uecyeer nw hejvleg ye´ïe®e³e& Deewj efJe<e³e-Jeemevee ner osJeleeDeeW Deewj DemegjeW kesÀ ceO³e keÀer meercee-jsKee nw~

``legce ner hetp³e mes efHeÀj hegpeejer yeves~ 84 pevce uesles-uesles meleesÒeOeeve mes leceesÒeOeeve heeflele yeve ie³es~ yeehe ves meeræ{er meejer mecePeeF& nw~

Deye efHeÀj heeflele mes heeJeve kewÀmes yeveles nQ, ³en efkeÀmekeÀes Yeer helee veneR~'' mee.yeeyee 5.10.04 efjJee. ``³en Yeer Deye legce peeveles nes efkeÀ yeehe ncekeÀes Fme efJe<e³e-meeiej JesM³eeue³e mes efvekeÀeueles nQ~ ³en JesM³eeue³e keÀye mes Megª neslee nw, ³en

Yeer legce peeveles nes~'' mee.yeeyee 7.10.04 efjJee.

``osJelee yevevee nw lees owJeer iegCe Yeer DeJeM³e OeejCe keÀjves nQ~ efpemekeÀes ³en yegef× ceW Dee ie³ee Jen HeÀì mes meye DeeoleW íesæ[ oWies~ legce

keÀnes, ve keÀnes, Deehener íesæ[ oWies... keÀnles nQ - Jeen, ncekeÀes ³en yevevee nw, 21 pevce kesÀ efueS jep³e efceuelee nw lees nce ke̳eeW veneR heefJe$e

jnWies~'' mee.yeeyee 9.9.04 efjJee. F&MJejer³e iegCe, owJeer iegCe Deewj Deemegjer iegCeeW kesÀ Devlej keÀe jepe

owJeer iegCeeW Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe mebef#ehle JeCe&ve lees Thej efkeÀ³ee ie³ee nw hejvleg meyemes Þesÿ nQ F&éejer³e iegCe, pees owJeeriegCeeW keÀe

DeeOeej nQ~ F&éej %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe meeiej nw, Jen DeekeÀj peye %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeb DeelceeDeeW keÀes oslee nw, leye ner DeelceeDeeW

keÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme neslee nw, Deelcee³eW Dehevee Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCe keÀjves ceW meceLe& nesleer nQ~ F&éejer³e iegCe

Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nQ Deewj owJeeriegCe SJeb Deemegjer iegCe oesveeW ner Deelcee keÀer Glejleer keÀuee keÀe keÀejCe nQ~ owJeer iegCe

nesles Yeer F&éejer³e iegCeeW kesÀ DevegheefmLeefle ceW Deelcee keÀer MeefkeÌle keÀe efvejvlej Ûeme ner neslee nw hejvleg ³en Ûeme keÀer ieefle Deemegjer iegCeeW keÀer

Dehes#ee keÀce nesleer nw~ peye Deelcee Deemegjer iegCeeW kesÀ JeMeerYetle nes peeleer nw lees GmekeÀer MeefkeÌle keÀe Ûeme leerJe´lee mes neslee nw~ Deelcee ceW

F&éejer³e iegCe-keÀle&J³e mebiece³egie hej ner nesles nQ, peye nce F&éej keÀer [e³ejskeÌì mevleeve yeveles nQ~

Demegj mes ye´eïeCe, ye´eïeCe mees HeÀefjMlee Deewj HeÀefjMlee mees osJelee yeveves keÀe jepe

keÀefue³egie kesÀ Devle ceW meye ceW Deemegjer mebmkeÀej Dee peeles nQ, leye hejceelcee DeekeÀj peerJeelceeDeeW keÀes S[e@hì keÀjkesÀ Demegj mes

ye´eïeCe yeveeles nQ~ ye´eïeCe ner hejceelcee mes %eeve ueskeÀj, F&éejer³e iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW kesÀ DeeOeej hej owJeer iegCeeW keÀer OeejCee keÀj HeÀefjMlee

yeveles nQ Deewj HeÀefjMlee ner veF& ogefve³ee ceW peekeÀj osJelee yeveles nQ~ pees osJeer-osJelee Iejeves keÀer Deelcee³eW nQ, efpeveceW DeYeer Deemegjer mebmkeÀej

Dee ie³es nQ, Jes ner henues ye´eïeCe yeveles Deewj YeefJe<³e ceW osJelee yeveles nQ~

``HeÀefjMles keÀer efJeMes<elee nw nukeÀeheve~ ... mebkeÀuhe, JeeCeer, keÀce& Deewj mecyevOe ceW nukesÀ jnWies~ pees nukesÀ neWies, Jes SkeÀ meskeÀC[ ceW

efkeÀmeer Yeer Deelcee kesÀ mebmkeÀejeW keÀes hejKe mekeWÀies Deewj pees heefjefmLeefle meeceves Dee³esieer, GmekeÀes SkeÀ meskeÀC[ ceW efveCe&³e keÀj mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 25.12.69

``efMeJe yeeyee keÀe efmepeje DeefJeveeMeer nw~ ³en efHeÀj meekeÀej efmepeje yevelee nw~ [^ecee Devegmeej Metê mes ye´eïeCe yevevee ner nw~ legce Metê mes

ye´eïeCe ve yevees - ³en nes veneR mekeÀlee~ [^ecee Devegmeej Gleves ner ye´eïeCe yeveles nQ efpeleves osJelee yeveWies... [^ecee Devegmeej keÀuhe henues

efpemeves %eeve keÀer OeejCee keÀer nw mees keÀjWies~ nce mee#eer neskeÀj osKeles nQ~ heg©<eeLe& lees peªj keÀjvee heæ[s~ heg©<eeLe& efyeiej ÒeejyOe efceue veneR

mekeÀleer~'' mee.yeeyee 7.11.72 efjJee. osJeleeDeeW keÀer cenevelee keÀe je]pe

ye´ïe®e³e& ner osJeleeDeeW keÀer cenevelee nw~ iee³eve nw - ye´ïe®e³e& kesÀ yeue osJeleeDeeW ves ce=l³eg keÀes peerlee nw~ ye´ïe®e³e& heefJe$elee keÀer

cetue efJeMes<elee nw~ JeemleJe ceW cenevelee meejer ye´eïeCeeW keÀer nw, pees hejceelcee mes MeefkeÌle ueskeÀj, GvekesÀ yevekeÀj, l³eeie-lehem³ee kesÀ yeue mes

heeJeve osJelee yeveles nQ~ heefJe$elee osJeleeDeeW keÀer efJeMes<elee nw, efpemekesÀ keÀejCe GvekeÀe hetpeve neslee nw~

peerJeve keÀer hensueer keÀe je]pe / peerJeve ke̳ee nw Deewj ke̳eeW nw?

³en ÒeÍe>> Òee³e: meYeer ceveg<³eelceeDeeW keÀes Deheves ogKe-DeMeeefvlece³e heefjefmLeefle³eeW kesÀ mece³e ³ee efkeÀmeer ogKeer Deelcee kesÀ ogKe keÀes

osKekeÀj ceve ceW ³en G"lee nw Deewj Jen GmekeÀe nue Keespeves keÀe heg©<eeLe& keÀjlee nw, efpemekesÀ GÊej ceW DeveskeÀeveskeÀ oee|MeefvekeÀes ves efJeÜeveeW

ves DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJe®eej J³ekeÌle efkeÀ³es nQ hejvleg ³eLeeLe&, leke&À-mebiele Deewj yegef×-iec³e GÊej keÀesF& veneR os hee³ee nw, efpemekesÀ keÀejCe

Deepe Yeer peerJeve SkeÀ jnm³ece³e hensueer yevee ngDee nw Deewj Jele&ceeve efJe%eeve kesÀ ³egie ceW DeveskeÀeveskeÀ Jew%eeefvekeÀ GmekeÀe nue {tB{ves ceW ueies

ngS nQ, efpemekeÀe ³eLeeLe& je]pe %eeve-meeiej hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw, efpeme je]pe keÀes peeveves mes meejs ÒeÍe>> nue nes ie³es nQ Deewj ³es

peerJeve hejceevevoce³e nes ie³ee nw~

peerJeve SkeÀ Kesue nw, efpeme Kesue keÀes Kesueves kesÀ efueS meYeer Deelcee³eW hejceOeece Iej mes Fme Oeje hej Deeleer nw Deewj SkeÀ Kesue

keÀe SkeÀ ®e¬eÀ hetje nesves hej Iej peeleer nQ Deewj hegve: otmejs ®e¬eÀ ceW Deheves mece³e hej Deeleer nw~ Fme ÒekeÀej ³es DeeJeeieceve keÀe ®e¬eÀ

Deveeefo keÀeue mes ®euelee Dee jne nw Deewj Devevle keÀeue lekeÀ ®eueles jnves Jeeuee nw~ Fme Kesue keÀes hejceelcee ves Yetue-Yeguew³ee keÀe Kesue,

megKe-ogKe keÀe Kesue, mce=efle-efJemce=efle keÀe Kesue, efove-jele keÀe Kesue, yeepeesueer keÀe Kesue, jece Deewj jeJeCe keÀe Kesue Deeefo-Deeefo

DeveskeÀeveskeÀ veeceeW mes mecyeesefOele efkeÀ³ee nw~

³eLeeLe& peerJeve peerves keÀe je]pe / meHeÀue peerJeve J³eJenej keÀe je]pe

osn Deewj Deelcee kesÀ Deueie-Deueie DeefmlelJe keÀes Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peevekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele neskeÀj keÀcexefvê³eeW keÀes JeMe ceW keÀjkesÀ Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKevee Deewj heeì& yepeevee ner ³eLeeLe& peerJeve nw~ Fme peerJeve keÀe je]pe

Deewj Fme peerJeve keÀes peerves keÀer keÀuee hejceelcee ner DeYeer mebiece³egie hej yeleeles nQ, efpemekeÀes mecePekeÀj Deewj Gme hej ®euekeÀj Deelcee Fme

peerJeve keÀe hejce-megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ ogefve³ee ceW Deheves efueS lees meYeer peerles nQ hejvleg pees mJe³eb Yeer efpe³es Deewj otmejeW keÀes peerves os

DeLee&led Dehevee peerJeve Yeer Þesÿ yevee³es Deewj otmejeW keÀes Yeer Þesÿ peerJeve yeveeves ceW men³eesieer yeveW, Jener Þesÿ peerJeve nw~

nceeje peerJeve J³eJenej kewÀmee nes, GmekesÀ efJe<e³e ceW Yeer yeeyee ves mheä %eeve efo³ee nw Deewj Jen meHeÀue nes, GmekesÀ efueS efkeÀve-

efkeÀve yeeleeW keÀe O³eeve jKevee ®eeefnS, GvekesÀ efJe<e³e ceW Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~ kewÀmes SkeÀ-otmejs kesÀ mebmkeÀej ÒeYeeefJele keÀjles nQ, GmekesÀ

efJe<e³e ceW Yeer yeeyee %eeve efo³ee nw~

keÀcexefvê³epeerle Deewj Fefvê³eeW kesÀ JeMeerYetle keÀe jepe

peye Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw lees Deelcee keÀe Fefvê³eeW hej Meemeve neslee nw Deewj peerJeve efvee|JekeÀejer neslee nw hejvleg

peye Deelcee De%eevelee kesÀ JeMeerYetle DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme nes peelee nw lees Deelcee osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle nes peeleer nw Fefvê³eeb

Deelcee hej Meemeve keÀjleer nQ, efpememes Deelcee efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe neskeÀj ogKe heeleer nw~ efHeÀj peye mebiece³egie hej hejceelcee Deeles nQ lees

Deelcee keÀes DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe ³eLeeLe& %eeve osles nQ Deewj jepe³eesie efmeKeueeles nQ leye Gme ³eesieyeue mes Deelcee Fefvê³eeW hej efJepe³e heeleer

nw~

``legce ye®®es ³eesieyeue mes Deheveer keÀcexefvê³eeW keÀes JeMe keÀjles nes~ ... efmeJeeS ³eesieyeue kesÀ keÀcexefvê³eeW keÀe JeMe nesvee Fchee@efmeyegue nw...

FmeceW ner yeæ[er cesnvele ueieleer nw... efMeJeyeeyee keÀes keÀcexefvê³eeb nQ veneR~'' mee.yeeyee 25.5.05 efjJee. mJejep³e DeefOekeÀejer keÀe jepe

Deheves mJe-mJeªhe ceW efmLele neskeÀj keÀcexefvê³eeW hej Meemeve keÀjvee Deewj Gvemes keÀce& keÀjevee ner mJejep³e DeefOekeÀejer keÀer efmLeefle

nw~ mebiece³egie hej pees mJejep³e DeefOekeÀejer yevelee nw, Jener mele³egie kesÀ efJeée kesÀ jep³e keÀe DeefOekeÀejer yevelee nw~ mJejep³e DeefOekeÀekeÀjer

keÀer mece³e hej meJe& F®íe³eW mJele: hetCe& nesleer nQ~ FmeefueS F®íe-keÀecevee ke̳ee nesleer nw, GmekeÀe Yeer GmekeÀes %eeve veneR neslee nw~ F®íe

Deewj keÀecevee Jeeueer Deelcee keÀye mJejep³e DeefOekeÀejer veneR yeve mekeÀleer nw~

efMeJe YeieJeevegJee®e - keÀecevee meecevee keÀjves veneR osieer~ mJejep³e DeefOekeÀejer Jener yeve mekeÀlee nw, efpemekesÀ Devoj keÀesF& keÀecevee veneR nes

Deewj mJejep³e DeefOekeÀejer keÀes keÀesF& keÀecevee nes veneR mekeÀleer~ mJeie& keÀer keÀecevee Yeer meecevee veneR keÀjves osieer DeLee&led mJe-mJeªhe ceW

efmLele veneR nesves osieer~ mJe-mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀe ³eLeeLe& heg©<eeLe& mJele: ner ®euelee nw, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe GmekeÀes YeefJe<³e ceW

Þesÿ jepeheo mJele: efceuelee nw~ Deiej keÀesF& keÀecevee nesieer lees nce ³eLeeLe& mel³e keÀes Yeer efveYe&³e neskeÀj veneR keÀn mekeWÀies DeLee&led ³eLeeLe&

mel³e keÀes efveYe&³elee mes mJe-mJeªhe ceW efmLele mJejep³e-DeefOekeÀejer Deelcee ner keÀn mekeÀleer nw~ ³eLeeLe& mel³e keÀes mheä keÀjvee ner ³eLeeLe&

mesJee nw~ yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne nw - peye %eeve efme× nesiee leye %eeve-oelee efme× nesiee Deewj peye %eeve-oelee efme× nesiee leye ner

Òel³e#elee nesieer~

mJejep³e DeefOekeÀejer Deelcee ceW ceeve-Meeve keÀer Yeer keÀecevee veneR nes mekeÀleer nw ke̳eeWefkeÀ GmeceW DenbkeÀej ve nesves kesÀ keÀejCe Jen

efkeÀmekeÀe Deheceeve veneR keÀj mekeÀlee Deewj ve GmekeÀe keÀesF& Deheceeve keÀj mekeÀlee nw~ ³eefo efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ JeMeerYetle keÀesF& keÀj Yeer oslee

nw lees Jen GmekeÀes cenmetme veneR nesiee~

keÀce&Yeesie ve Dee³es, GmekeÀer keÀecevee keÀjves mes Yeer keÀce&Yeesie mes veneR ye®e mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ hejer#ee ªhe ceW ³ee efnmeeye-efkeÀleeye

®egkeÌlee keÀjves kesÀ efueS mebiece³egie hej keÀce&Yeesie DeJeM³e mecYeeJeer nw~ ³es keÀecevee Yeer mJe-mJeªhe ceW efmLele veneR nesves osieer DeLee&led mJejep³e

DeefOekeÀejer yeveves veneR osieer~ mJe-mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀce&³eesie mes keÀce&Yeesie keÀe meecevee keÀjkesÀ Gme hej efJepe³e Òeehle keÀj uesleer nw~

keÀce&³eesie mes keÀce&Yeesie hej efJepe³e heevee ner mebiece³egie keÀer jerefle nw~ FmeefueS nceejs DeeoMe& ceccee-yeeyee keÀes Yeer keÀce&Yeesie keÀe meecevee lees

keÀjvee ner heæ[e hejvleg GvneWves keÀce&³eesie mes Gme hej efJepe³e hee³eer~ FmeerefueS iee³eve nw - efyeveg ceebies ceesleer efceueW, ceebies efceues ve YeerKe~

DeLee&led ceebieves ³ee keÀecevee keÀjves mes meHeÀuelee veneR efceueleer, heg©<eeLe& meHeÀuelee keÀes KeeR®e keÀj ueelee nw~ FmeefueS mJejep³e DeefOekeÀejer

yeveves DeLee&led mJe-mJeªhe ceW efmLele jnves keÀe heg©<eeLe& ner DeYeerä nw~

``hejeOeerve nj yeele ceW cevemee-Jee®ee-keÀce&Cee ogKe keÀer Òeeefhle ceW jnles nQ Deewj pees DeefOekeÀejer nQ, Jes DeefOekeÀej kesÀ veMes Deewj KegMeer ceW

jnles nQ~'' De.yeeheoeoe 17.5.69

``peceeRoej Deheves keÀes Fefv[hesv[sCì yeæ[e KegMeer ceW mecePeles nQ, veewkeÀjer veece lees veneR nw vee... yeehe legce ye®®eeW keÀes heæ{eles nQ efJeée keÀe

ceeefuekeÀ yeveeves kesÀ efueS, veewkeÀjer kesÀ efueS veneR heæ{eles nQ~'' mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``pees mebiece³egie hej Dehevee jepee yevelee nw, Jen Òepee keÀe Yeer jepee yeve mekeÀlee nw... mebiece³egie hej ner meYeer mebmkeÀejeW keÀe yeerpe heæ[lee

nw~'' De.yeeheoeoe 18.6.69

``efMeJeyeeyee kesÀ Jemex keÀe hetje DeefOekeÀejer Deheves keÀes mecePeles nes? pees Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQ GvneWkeÀe meJe& kesÀ Thej DeefOekeÀej

neslee nw, Jes keÀesF& Yeer yeele kesÀ DeOeerve veneR nesles nQ~ Deiej osn kesÀ, osn kesÀ mecyeefvOe³eeW kesÀ, osn keÀer keÀesF& Yeer JemlegDeeW kesÀ DeOeerve nQ lees

Ssmes DeOeerve nesves Jeeues DeefOekeÀejer veneR nes mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

yeeyee ves DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe %eeve oskeÀj osn mes v³eejs nesves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀe pees %eeve efo³ee nw Deewj GmekeÀe pees efJeefOe-efJeOeeve

yelee³ee nw, Jen mener jerefle mes DeY³eeme ceW nes lees Deelcee keÀe Deheveer keÀcexefvo³eeW hej Meemeve nesiee Deewj Deelcee efkeÀmeer Yeer osMe-keÀeue-

heefjefmLeefle ceW hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjsieer~ Ssmes hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjves Jeeueer Deelcee efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW Fme mebiece³egie

hej lebie neskeÀj Mejerj íesæ[ves keÀe mebkeÀuhe veneR keÀjsieer, Mejerj íesæ[ves kesÀ efueS GleeJeueer veneR nesieer~ Jen meoe Fme mebiece³egieer mJejep³e

keÀe megKe DevegYeJe keÀjsieer~

``meoe mJejep³e DeefOekeÀejer efmLeefle ceW Deeies yeæ{les ®euees~ mJejep³e DeefOekeÀejer - ³ener efveMeeveer nw efJeée-jep³e DeefOekeÀejer yeveves keÀer...

Deheves DeehekeÀes SkeÀ efove Yeer ®eskeÀ keÀjes lees ceeuetce heæ[ pee³esiee efkeÀ ceQ jepee yevetBiee Jee meentkeÀej yevetBiee Jee Òepee yevetBiee~ ... ®eskeÀ keÀjes

ceve-yegef×-mebmkeÀej Fve leerveeW hej mJe keÀe jep³e nw Jee FvneW kesÀ DeefOekeÀej mes Deehe ®eueles nes?'' De.yeeheoeoe 21.1.87

``yengle keÀeue kesÀ mJejep³e DeefOekeÀejer yeveves kesÀ mebmkeÀej yengle keÀeue keÀe YeefJe<³e jep³e-DeefOekeÀejer yevee³eWies... Deheves ner ohe&Ce ceW

Deheves lekeÀoerj keÀer metjle keÀes osKees~ ³en vee@uespe ohe&Ce nw... Devle ceW Yeer OeesKee efceue pee³esiee DeLee&led ogKe keÀer uenj peªj Dee³esieer~

Devle ceW Yeer he½eeleehe kesÀ ogKe keÀer uenj Dee³esieer~'' De.yeeheoeoe 21.1.87

``SkeÀ nesles nQ jep³e-DeefOekeÀejer yeveeves Jeeues, efpevekeÀes ìer®ej keÀnles nQ~ Jes jep³e keÀejesyeej efmeKeueeves Jeeues yeveWies uesefkeÀve jep³e keÀjves

Jeeues veneR yeveWies~ ... jep³e DeefOekeÀejer Jes yeveWies pees DeYeer mes Deheves mJeYeeJe, mebmkeÀej Deewj mebkeÀuhe kesÀ DeOeerve veneR yeveWies~''

De.yeeheoeoe 23.9.73

``jepe³eesie DeLee&led DeYeer jep³e ®eueeves Jeeues yeveles nes~ jep³e keÀjves kesÀ mebmkeÀej Je MeefkeÌle DeYeer mes OeejCe keÀjles nes~ YeefJe<³e 21 pevce ceW jep³e keÀjves keÀer OeejCee ÒewefkeÌìkeÀue ªhe ceW DeYeer Deeleer nw~ mebkeÀuhe keÀes Dee[&j keÀjes - mìe@he lees mìe@he keÀj mekeÀles nes? yegef×

keÀes [e³ejskeÌMeve oes efkeÀ Meg× mebkeÀuhe Je DeJ³ekeÌle efmLeefle Je yeerpeªhe efmLeefle ceW efmLele nes peeDees lees ke̳ee efmLele keÀj mekeÀles nes? Ssmes

pees jepe³eesieer nQ, GvekeÀes keÀne peelee nw - HeÀe@uees HeÀeoj~'' De.yeeheoeoe 30.6.73

``nj SkeÀ keÀes Deheveer efpecceJeejer Deehe G"eveer nw~ Deiej ³en mees®eWies efkeÀ oeroer, oeoer Je ìer®ej efpeccesJeej nw lees Fmemes efme× neslee nw efkeÀ

Deehe keÀes YeefJe<³e ceW GvekeÀer Òepee yevevee nw, jepee veneR yevevee nw~ ³es Yeer DeOeerve jnves kesÀ mebmkeÀej ngS vee! ... DeOeerve jnves Jeeuee

DeefOekeÀejer veneR yeve mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 30.5.73

```DeefOekeÀejer yeveWies Deewj DeOeervelee keÀes efceìe³eWies'... ®eens ueewefkeÀkeÀ ®eens F&éejer³e mecyevOe keÀer Yeer DeOeervelee ceW ve Deevee~ meoe

DeefOekeÀejer yevevee nw~ ³en mueesieve meowJe ³eeo jKevee~'' De.yeeheoeoe 25.3.71

``jepeefleuekeÀ Yeer ³eneB Ye=kegÀìer ceW efo³ee peelee nw~ ... legce mJejep³e kewÀmes Òeehle keÀj mekeÀles nes, Jen jemlee yeehe yeleeles nQ~ GmekeÀe veece

jKe efo³ee nw - jepe³eesie~ ... yeehe DeYeer ncekeÀes %eeve os jns nQ, nce DeYeer jepe³eesie meerKeles nQ~'' mee.yeeyee 27.5.05 efjJee. ``efpemekeÀe Deheveer DeeJeM³ekeÀ Deewj meceerhe keÀer ®esleve MeefkeÌle³eeW, mebkeÀuheeW Deewj yegef× DeLeJee ceve Deewj yegef× hej keÀvìesue veneR,

DeefOekeÀej veneR ³ee efJepe³e veneR lees ke̳ee Jen efJeée kesÀ mJejep³e keÀe DeefOekeÀejer Je efJepe³eer jlve yeve mekeÀlee nw? efpeme jep³e kesÀ cegK³e

DeefOekeÀejer Deheves DeefOekeÀej ceW ve neW, ke̳ee Jen jep³e Deìue, DeKeC[ Deewj efvee|JeIve ®eue mekeÀlee nw?'' De.yeeheoeoe 2.05.74

mJeceeve Deewj mecceeve keÀe jepe

mJeceeve Deewj mecceeve keÀe peerJeve ceW ke̳ee cenlJe nw Deewj oesveeW keÀe Deeheme ke̳ee mecyevOe nw, FmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer

ner efo³ee nw efkeÀ pees Deelcee meoe mJeceeve DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele jnlee nw, GmekeÀe meJe& Deelcee³eW mecceeve keÀjleer nQ~

``³en Jesmì mebkeÀuhe keÀe Je]peve Yeejer neslee nw Deewj yesmì Lee@ìdme keÀe Je]peve keÀce neslee nw~ ... Jesmì keÀes Kelce keÀjves kesÀ efueS Dece=leJesues

mes ueskeÀj jele lekeÀ oes Meyo ³eeo jKees - mJeceeve Deewj mecceeve~ mJeceeve ceW jnvee nw Deewj mecceeve osvee nw... oesveeW keÀe yewuesvme

®eeefnS~'' De.yeeheoeoe15.10.04

``pewmes DeebKeeW ceW efyevoer nw ... Ssmes Deelcee Jee yeehe keÀer mce=efle keÀer efyevoer ¢efä-Je=efÊe mes iee³eye veneR nes~ HeÀe@uees HeÀeoj keÀjvee nw vee, lees

pewmes yeehe keÀer ¢efä-Je=efÊe ceW nj ye®®es kesÀ efueS mJeceeve nw, mecceeve nw, Ssmes ner Deheveer ¢efä-Je=efÊe ceW Yeer nes... pees ceve ceW Deelee nw efkeÀ

³en yeoue pee³es ... Jen Je=efÊe mes yeoueWies, yeesueves mes veneR~'' De.yeeheoeoe15.10.04

``meyekeÀes mecceeve osves Jeeues ner yeeheoeoe keÀer Þeercele ceeveves Jeeues Dee%eekeÀejer ye®®es nQ~ mecceeve osvee ner F&éejer³e heefjJeej keÀe efoue keÀe

h³eej nw~ mecceeve osves Jeeuee mJeceeve ceW menpe ner efmLele nes mekeÀlee nw ke̳eeWefkeÀ efpeve DeelceeDeeW keÀes mecceeve oslee nw, Gve DeelceeDeeW Üeje

pees efoue keÀer ogDee³eW efceueleer nQ, Jen ogDeeDeeW keÀe YeC[ej mJeceeve keÀer ³eeo menpe Deewj mJele: ner efoueelee nw~ FmeefueS yeeheoeoe ®eejes

Deesj kesÀ ye®®eeW keÀes efJeMes<e DeC[jueeFve keÀje jns nQ - mecceeve oelee yevees~'' De.yeeheoeoe 2.11.04

``peneB mJeceeve neslee nw, JeneB DeefYeceeve veneR neslee nw~ ... meoe ³en mce=efle ceW jnlee nw efkeÀ Fme mece³e SkeÀ yeehe mes uesves kesÀ Deewj meYeer

keÀes osvee nw~ legce DeelceeDeeW keÀes DeelceeDeeW mes uesvee veneR nw hejvleg GvekeÀes osvee nw... peje Yeer efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer uesves keÀer F®íe Deheves

mJeceeve mes efieje osleer nw~'' De.yeeheoeoe 8.5.73

``Deheves mJeceeve keÀer efuemì efvekeÀeuees lees efuemì efkeÀleveer yeæ[er nw! Gve SkeÀ-SkeÀ yeele keÀes ueskeÀj DevegYeJe keÀjles peeDees lees cee³ee keÀer

íesìer-íesìer yeeleeW ceW keÀcepeesj veneR yeveWies~...pewmes mecePeles nes - `ceQ ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve ntB' lees mebkeÀuhe keÀjves mes efmLeefle yeve peeleer

nw vee~ uesefkeÀve yevesieer GvekeÀer efpevekeÀes DevegYeJe nesiee~'' De.yeeheoeoe 21.1.72

``Deepe DeuhekeÀeue keÀe megKe Yeesieves Jeeueer Deelcee³eW Yeer Òeke=Àefle oemeer kesÀ Mees kesÀ ªhe ceW efoKeeF& osleer nQ~ ... ÒeK³eele nes jner nQ,

FmeefueS nceW Yeer Ssmee keÀjvee ®eeefnS ³ee nceW Yeer FvneW kesÀ ÒeceeCe Deheves ceW heefjJele&ve keÀjvee ®eeefnS - ³en mebkeÀuhe Yeer Deiej Dee³ee lees

GvekeÀes ke̳ee keÀnWies ? ke̳ee oelee kesÀ ye®®es efYeKeeefj³eeW keÀer keÀeheer keÀjles nQ?... uesefkeÀve Dev®eefue uesves JeeueeW keÀes osKe meeiej kesÀ ye®®es

ke̳ee nes peeles nQ - ÒeYeeefJele~'' De.yeeheoeoe 27.9.71

``peye keÀefue³egie Devle keÀer Deelcee³eW Yeer Deheveer mel³elee keÀes Òeefme× keÀjves ceW efveYe&³e neskeÀj mìspe hej Deeles nQ lees heg©<eesÊece mebiece³egieer

meJe&Þesÿ Deelcee³eW Deheves keÀes mel³e Òeefme× keÀjves ceW Jee³egceC[ue ÒeceeCe ªhe jsKee ke̳eeW yeveeleer nQ~ ... HeÀuekeÀ Yeer nes Deewj PeuekeÀ Yeer

nes~'' De.yeeheoeoe 27.9.71

``[erìer mes Yeer Fme mece³e keÀe iee@[ueer heespeerMeve neFSmì nw~ lees SkeÀ heespeerMeve nw efkeÀ nce iee@[ueer ef®eu[^sve nQ Deewj ye´ïee kegÀceej-kegÀcee-

efj³eeb Yeer nQ~ ³en ngDee meekeÀejer heespeerMeve Deewj otmeje nw efvejekeÀejer heespeerMeve~ nce meYeer meesume ceW nerjes heeì&Oeejer meesume Þesÿ Deelcee³eW

nQ~'' De.yeeheoeoe 20.8.71

``mJeceeve keÀes íesæ[ ceeve Òeeefhle keÀer F®íe mes meHeÀuelee veneR nesleer nw~ ceeve keÀer F®íe keÀes íesæ[ mJeceeve ceW efìkeÀ peeDees lees ceeve hejíeF&

kesÀ meceeve DeehekesÀ efheíeæ[er Dee³esiee~'' De.yeeheoeoe 11.7.71

``SkeÀ Ieæ[er keÀe jesye meejs efove keÀer ªneefve³ele keÀes lees ieBJee oslee nw, Fmemes lees HeÀewjve efkeÀveeje keÀjvee ®eeefn³es~ hegª<eeW keÀe ³en jesye ke̳ee

pevceefme× DeefOekeÀej nw? nQ lees meye Deelcee ner vee! mvesn keÀer Yeer Glheefle leye nesieer peye mecePeeWies efkeÀ ceQ Deelcee ntB~''

De.yeeheoeoe 20.2.74 ``SkeÀ mJeceeve Meyo ÒeefkeÌìkeÀue peerJeve ceW OeejCe nes pee³es lees menpe ner mechetCe&lee keÀes hee mekeÀles nQ~... mJeceeve ceW efmLele nesvee ner

peerJeve keÀer hensueer keÀes nue keÀjves keÀe meeOeve nw~ ... `ceQ keÀewve ntB' Fme SkeÀ Meyo kesÀ GÊj ceW meeje %eeve mecee³ee ngDee nw~''

De.yeeheoeoe 22.9.75

``Tb®es les Tb®es yeehe kesÀ meeLe Tb®e mes Tb®e heeì& yepeeves Jeeues nes~ meyemes yeæ[s mJeceeve keÀer yeele lees ³en nw efkeÀ pees mebiece³egie hej yeehe keÀes

Yeer Deheves mvesn Deewj mecyevOe keÀer [esj ceW yeebOeves Jeeues nes~'' De.yeeheoeoe 22.9.75

``ye´ïeekegÀceej-ye´ïeekegÀceeefj³eeW kesÀ efmeJeeS Deewj keÀesF& mJeie& keÀe ceeefuekeÀ yeve ve mekesÀ~ ... veF& ogefve³ee ceW ve³ee Yeejle Lee, GmeceW osJeer-

osJeleeDeeW keÀe jep³e Lee~ ... yeehe mecePeeles nQ - ceer"s-ceer"s ye®®ees, ceQ Fme me=efä keÀe ceeefuekeÀ veneR ntB~ ... yeehe DeekeÀj efJeée keÀe

ceeefuekeÀ yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 22.7.05 efjJee. DenbkeÀej-nervelee Deewj Gmemes cegkeÌle nesves keÀe jepe

JeemleJe ceW Fme efJeée-veeìkeÀ ceW DenbkeÀej Deewj nervelee keÀe keÀesF& mLeeve veneR nw~ hejceelcee Deewj Òeke=Àefle kesÀ Üeje nj Deelcee keÀes

meceeve DeefOekeÀej efceues ngS nQ, nj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì& yepee jner nw, Yeue nj SkeÀ Deelcee keÀe heeì& Dehevee-Dehevee

nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe DenbkeÀej Deewj nervelee oesveeW mes cegkeÌle nw~ DenbkeÀej Deewj nervelee De%eevelee peefvele SkeÀ efJekeÀej nw, pees Deelcee kesÀ

osneefYeceeveer yeveves mes ner pevce ueslee nw~ Deelcee peye Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees DenbkeÀej Deewj nervelee oesveeW mes cegkeÌle

nw Deewj peerJeve ceW hejcemegKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

``Ssmes ner melkeÀejer meJe& kesÀ Òeefle melkeÀej keÀer YeeJevee nes...efmeHe&À mLetue mesJee Je JeeCeer Üeje mesJee, mecheke&À Üeje mesJee... mJe³eb kesÀ iegCeeW

keÀer MeefkeÌle Üeje Dev³e kesÀ DeJeiegCeeW keÀes efceìe osvee DeLee&led efveye&ue keÀes yeueJeeve yeveevee~...melkeÀej ve osves Jeeues keÀes Yeer melkeÀej osves

Jeeuee, "gkeÀjeves Jeeues keÀes Yeer ef"keÀevee osves Jeeuee, iueeefve keÀjves Jeeues kesÀ Yeer iegCeieeve keÀjves Jeeuee, Ssmes keÀes keÀne peelee nw meJe&

melkeÀejer'' De.yeeheoeoe 10.2.75

DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e keÀe jepe

DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e peerJeve ©heer ieeæ[er kesÀ oes ®e¬eÀ nQ, efpevekesÀ mevlegueve mes ³es ieeæ[er meHeÀuelee hetJe&keÀ ®eueleer nw Deewj Deheves

DeYeerä ue#³e keÀes Òeehle keÀjleer nw~ DeefOekeÀej keÀer ÒeOeevelee Deelcee keÀes GoC[ yevee osleer nw Deewj DeefOekeÀej keÀer DeveefYe%elee Deewj

keÀle&J³e keÀer ÒeOeevelee mes peerJeve ceW oemelee kesÀ yeerpe DebkegÀefjle nesles nQ~ FmeefueS oesveeW keÀe mevlegueve hejceeJeM³ekeÀ nw~ yeeyee ves peerJeve ceW

oesveeW keÀe cenlJe yelee³ee nw, FmeefueS ³es ye´eïeCe peerJeve hejce megKece³e nw~

nce meYeer Deelcee³eW hejceefhelee hejceelcee kesÀ ye®®es nQ, lees hejceelcee keÀer mecheefÊe hej nj Deelcee keÀe pevceefme× DeefOekeÀej nw~ hejceelcee

veF& ogefve³ee keÀe j®eef³elee nw, megKe-Meeefvle, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee nw lees mece³e Deewj heeì& kesÀ Devegmeej ³es pevceefme× DeefOekeÀej nj

Deelcee keÀes efceuelee nw, GmekesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjvee nj Deelcee keÀe heeJeve keÀle&J³e nw~

``Deehe uee@ ceskeÀj nes~ Deehe pees keÀoce G"eles nes Jen ceevees uee@ yeve jne nw~ ... Deehe pees keÀoce G"e³eWies, DeehekeÀes osKekeÀj meeje efJeée

HeÀe@uees keÀjsiee~ ... Ssmeer efpeccesJeejer mecePekeÀj meoe ³eeo jKees - pees keÀce& ceQ keÀªBiee, cegPes osKekeÀj meYeer keÀjWies~''

De.yeeheoeoe 14.5.70

``DeefOekeÀej Yeer meeceves jKevee nw Deewj efvejnbkeÀeefjlee keÀe iegCe Yeer meeceves jKevee nw Deewj GhekeÀej keÀjves keÀe keÀle&J³e Yeer meeceves jKevee

nw~ ³es leerveeW ner yeeleW meowJe ³eeo jKevee nw~ ... leye ³en leepe Deewj leKle meowJe keÀe³ece jnsiee~'' De.yeeheoeoe 14.5.70

``meYeer DeelceeDeeW keÀe SkeÀ ner mece³e ³en pevceefme× DeefOekeÀej uesves keÀe heeì& veneR nw~ heefj®e³e lees peªj efceuevee nw, hen®eevevee Yeer nw

uesefkeÀve keÀesF& keÀe heeì& DeYeer nw, keÀesF& keÀe heerís~ ... efyevoer ªhe ceW ve nesves kesÀ keÀejCe HeÀpe& Yeer cepe& nes peelee nw~''

De.yeeheoeoe 26.1.70

``³en Jesmì mebkeÀuhe keÀe Je]peve Yeejer neslee nw Deewj yesmì Lee@ìdme keÀe Je]peve keÀce neslee nw~ ³es Jesmì Leeìdme efoceeie keÀes Yeejer keÀj osles nQ,

heg©<eeLe& keÀes Yeer Yeejer keÀj osles nQ~ FmeefueS MegYe-mebkeÀuhe pees mJe-Gvveefle keÀer efueHeÌì nw, Jen keÀce nesves kesÀ keÀejCe cesnvele keÀer meeræ{er

®eæ{veer heæ[leer nw~ ... Jesmì keÀes Kelce keÀjves kesÀ efueS Dece=leJesues mes ueskeÀj jele lekeÀ oes Meyo ³eeo jKees - mJeceeve Deewj mecceeve~

mJeceeve ceW jnvee nw Deewj mecceeve osvee nw~ ... oesveeW keÀe yewuesvme ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe15.10.04

®eskeÀ keÀjvee nw - yeehe meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DeKegì YeC[ej nw, Gmeves ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee Òeeefhle keÀe DeefOekeÀej efo³ee ngDee nw Deewj Gme

DeefOekeÀej keÀes heekeÀj nceves Dehevee keÀle&J³e hetje efkeÀ³ee nw?

DeefOekeÀej keÀle&J³e hejceelcee yeehe ves Deelce-%eeve Deewj hejceelce GmekeÀes heekeÀj nceves hejceelcee keÀer DeeMe

%eeve keÀer nceejer pevce-pevce keÀer DeeMe hetjer hetjer keÀer? DeLee&led GmekeÀes DevegYeJe keÀjkesÀ

keÀer, DevegYeJe keÀje³ee~ nceves Deheves Dev³e YeeF³eeW keÀes yeehe keÀe

heefj®e³e efo³ee, DevegYeJe keÀje³ee nw?

yeehe ves ncekeÀes meekeÀej ceW ieeso keÀe DeefOekeÀej nceves Gme megKe keÀes peerJeve ceW mLeeF&

efo³ee, ieeso keÀe megKe DevegYeJe keÀje³ee yevee³ee, DeewjeW keÀes Yeer DevegYeJe keÀje³ee nw?

yeeyee ves ncekeÀes meJeexÊece %eeve keÀe DeefOekeÀej nceves Gmes OeejCe keÀj DeewjeW keÀes Yeer Jen

efo³ee~ %eeve efo³ee?

yeeyee ves ncekeÀes meJeexÊce ye´eïeCe yevee³ee, nceves DeewjeW keÀes Yeer ye´eïeCe yevee³ee, ye´eïeCe

ye´eïeCe heefjJeej ceW jKee~ yeveves keÀe jemlee efoKee³ee, ye´eïeCe peerJeve kesÀ

Devegmeej keÀle&J³e efkeÀ³ee?

yeeyee ves ncekeÀes DeJ³ekeÌle efceueve, HeÀefjMlee nceves Jes Jejoeve OeejCe keÀj, Jewmee mJeªhe

mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀje³ee, Jejoeve efo³es~ yeveekeÀj DeewjeW keÀes Yeer Jejoeve efo³es, Jejoeve

keÀe ceeie& yelee³ee?

yeeyee ves ncekeÀes Fme heeC[Je YeJeve keÀer nceves GmekesÀ cenlJe keÀes mecePekeÀj GmekesÀ

Jejoeveer Yetefce ceW jnves keÀe DeefOekeÀej efo³ee~ cenlJe keÀes Deeies yeæ{e³ee, DeewjeW keÀes DevegYeJe keÀje³ee?

hejceelcee ves nce hej efJeéeeme keÀjkesÀ Gme nceves efJeéeeme-hee$e yevekeÀj Gme Devegmeej

Devegmeej mesJee oer~ keÀle&J³e efkeÀ³ee, mesJee keÀes meHeÀue efkeÀ³ee?

DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e SkeÀ ieeæ[er kesÀ oes heefn³es nQ, pees meeLe-meeLe ®eueles nQ~ DeefOekeÀej keÀes heekeÀj nce Jewmee keÀle&J³e keÀjWies

leye ner Gme DeefOekeÀej keÀe ³eLeeLe& megKe DevegYeJe keÀj mekeWÀies~

``DemecYeJe keÀes mecYeJe keÀjvee ³en ®ewuesvpe (challenge) Deehe ye´eïeeCeeW keÀe mJeOece& nw DeLee&led OeejCee nw lees mJeOece& ceW efmLele nesvee

menpe nw ³ee keÀef"ve nw?... SkeÀ meskeÀC[ ceW pevce-efme× DeefOekeÀej Òeehle keÀjes~ lees pe©j SkeÀ meskesÀC[ ceW Òeehle keÀjves keÀe huewve

ÒewefkeÌìkeÀue ceW nw~'' De.yeeheoeoe 24.4.74 ©neveer je@³euìer Deewj heme&vewefueìer keÀe jepe

ogefve³ee ceW heme&vewefueìer yeveeves kesÀ efueS ceveg<³e DeveskeÀeveskeÀ heg©<eeLe& keÀjles nQ, hejvleg ³eLeeLe& je@³euìer Deewj heme&vewefueìer ke̳ee nw,

oesveeW keÀe hejmhej mecyevOe ke̳ee nw, ©neveer je@³eefueìer Deewj heme&vee@efueìer keÀe peerJeve ceW ke̳ee cenlJe nw, keÀye Deewj kewÀmes Jen yeveleer nw - ³es

meye jnm³e hejceelcee ves DeYeer yelee³es nQ Deewj nce DeelceeDeeW keÀes Jen je@³eefueìer Deewj heme&vee@efueìer yeveeves keÀe ve kesÀJeue je]pe yelee³ee nw

yeefukeÀ GmekeÀe DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw Deewj GmeceW efmLele Yeer efkeÀ³ee nw~

``Deepe Ssmeer Tb®eer DeelceeDeeW keÀer efJeMes<e oes yeeleW osKe jns nQ~ Jes keÀewvemeer? SkeÀ je@³eefueìer, otmejer heme&vesefueìer~ peye nw ner Tb®es-mes-

Tb®es yeehe keÀer Tb®eer mevleeve, efpevneW kesÀ Deeies osJelee³eW Yeer Þesÿ veneR iee³es peeles, jepee³eW Yeer ®ejCeeW ceW PegkeÀles nQ... JeemleJe ceW h³eesefjìer

ner je@³eefueìer Deewj h³eesefjìer ner heme&vee@efueìer nw~'' De.yeeheoeoe 5.2.75

``je@³eefueìer ceW jnves Jeeueer DeelceeDeeW keÀer keÀYeer Yeer SkeÀ-otmejs kesÀ DeJeiegCeeW ³ee keÀce]peesjer keÀer lejHeÀ DeeBKe Yeer veneR pee mekeÀleer~...

³en hegjeves leceesiegCeer mJeYeeJe, mebmkeÀej, keÀcepeesefj³eeB MetêeW keÀer nQ ve efkeÀ ye´eïeCeeW keÀer~'' De.yeeheoeoe 5.2.75

mvesn Deewj MeefkeÌle kesÀ mevlegueve(Balance)keÀe jepe

peneB mvesn Deewj MeefkeÌle oesveeW keÀe mevlegueve neslee nw, JeneB ner peerJeve ceW me®®ee megKe DevegYeJe neslee nw Deewj mesJee ceW Yeer

meHeÀuelee nesleer nw~

``Devve Deewj Oeve Mejerj keÀer le=eflhe keÀe meeOeve nw uesefkeÀve Deelcee keÀer le=efhle ©neveer mvesn mes nes mekeÀleer nw, Jen Yeer DeefJeveeMeer nes~ ...

FmeefueS Deye SkeÀ meskesÀC[ ceW ce³ee&oe heg©<eesÊece yevees~ kewÀmes yeveWies? efmeHe&À meoe mvesner yeveves mes... SkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe keÀe mvesner

nesves kesÀ keÀejCe meJe& DeelceeDeeW keÀe mvesner mJele: yeve peelee nw~'' De.yeeheoeoe 20.9.71

``mLetue keÀe³e& keÀjles Yeer ³en mce=efle jns efkeÀ nce F&éejer³e mesJee kesÀ efveefceÊe nQ lees efveefceÊe mecePeves mes keÀesF& Yeer Ssmee keÀe³e& veneR nesiee,

efpememes ef[mmee|Jeme nes~ ... SkeÀ DeebKe ceW yeehe keÀe mvesn Deewj otmejer DeebKe ceW yeehe Üeje efceuee ngDee keÀle&J³e DeLee&led mesJee~ oesveeW

meeLe-meeLe ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 27.9.71

meeOeve Deewj meeOevee kesÀ mevlegueve keÀe je]pe / yewuesvme mes yueseEmeime keÀe jepe meeOeve Deewj meeOevee ye´eïeCe peerJeve kesÀ oes cenlJehetCe& Debie nQ ke̳eeWefkeÀ peerJeve efveJee&n Deewj mesJee kesÀ efueS meeOeveeW keÀer DeeJeM³e-

keÀlee nesleer ner nw Deewj Fme peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS meeOevee hejceeJeM³ekeÀ nw~ oesveeW kesÀ cenlJe Deewj efJeefOe-efJeOeeve keÀes peevekeÀj,

GveceW mevlegueve jKeves Jeeuee ner meHeÀuelee keÀes Òeehle keÀjlee nw~ meeOevee mes meeOeveeW keÀer Òeeefhle efveef½ele ner nesleer nw hejvleg meeOeveeW kesÀ heerís

oesæ[ves mes keÀye meeOevee efme× veneR nes mekeÀleer~ meeOevee keÀes íesæ[keÀj meeOeveeW kesÀ heerís oewæ[ves Jeeues meoe ner Demevlegälee keÀe DevegYeJe

keÀjles nQ Deewj heleve keÀer Deesj ner peeles nQ, GlLeeve keÀer Deesj ues peeves Jeeueer meeOevee ner nw~ pees meeOevee ceW jnles, GvekesÀ heerís meeOeve

hejíeF& keÀer lejn Deeles nQ~ peye nceejer meeOevee efme× nes peeleer nw DeLee&led nce heeJeve yeve peeles nQ lees ogefve³ee Yeer heeJeve yeve peeleer nw~

meeOevee mes meeOeveeW ceW Yeer Megef× Deeleer nw~

``meeOeveeW kesÀ DeeOeej hej meeOevee Ssmes mecePees pewmes jsle kesÀ HeÀeGC[sMeve kesÀ Thej efyeeEu[ie Keæ[er keÀj jns nes... efJeveeMeer meeOeve kesÀ

DeeOeej hej DeefJeveeMeer meeOevee nes veneR mekeÀleer... meeOeve keÀes cenlJe veneR oes uesefkeÀve meeOevee keÀes cenlJe oes... meeOevee ner efmeef× keÀes

Òeehle keÀje³esieer~'' De.yeeheoeoe31.12.70

``henues keÀer mesJee keÀer efJeMes<elee ke̳ee Leer? Gme mece³e Jeeefjme efvekeÀues ... mee|Jeme lees Deye p³eeoe nes jner nw uesefkeÀve Jeeefjme efoKeeF& veneR

osles~ ke̳eeW? cetue keÀejCe nw Gme mece³e Dehevee-heve veneR Lee, efJeée kesÀ keÀu³eeCe DeLe& Dehevee meYeer kegÀí osvee nw, Jen YeeJevee Leer... DeYeer

henues Deheves meeOeve mees®eWies, heerís mee|Jeme~'' De.yeeheoeoe 8.05.73

``Deye efHeÀj mes Jener ceneoeveer yeveves keÀe mebmkeÀej Je meoe meJe& Òeeefhle nesles ngS Yeer Deewj meJe& meeOeve nesles ngS Yeer meeOeveeW ceW ve DeeDees,

meeOevee ceW jnes~ DeYeer meeOevee keÀce nw, meeOeve p³eeoe nQ~ henues meeOeve keÀce Les, meeOevee p³eeoe Leer... meeOeve nesles ngS Yeer l³eeie Je=efÊe ceW

jnes~'' De.yeeheoeoe 8.05.73

``mJe³eb keÀer Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀer oesveeW keÀer mesJee meeLe-meeLe Deewj meoe jner~ oesveeW keÀe yewuesvme meceeve jns ³en efoKeeF& oslee nw?

oesveeW keÀe yewuesvme efJeée keÀer meJe&-DeelceeDeeW keÀes efyueme (Bliss) efoueeves kesÀ efveefceÊe yevesieer~'' De.yeeheoeoe 24.4.74

``Deye DeehekesÀ meeceves mesJee keÀe HeÀue meeOeveeW kesÀ ©he ceW Deewj ceefncee kesÀ ©he ceW Òeehle nesves keÀe mece³e nw~ Fmeer mece³e Deiej ³en HeÀue

mJeerkeÀej keÀj efue³ee lees efHeÀj keÀcee&leerle mìspe keÀe HeÀue, mechetCe& lehemJeerheve keÀe HeÀue Deewj Deleerefvê³e megKe keÀer Òeeefhle keÀe HeÀue Òeehle

ve nes mekesÀiee~'' De.yeeheoeoe 28.1.74

``pewmes ³eeo keÀe DeìsvMeve jKeles nes efkeÀ efvejvlej jns, meoe ³eeo keÀe eEuekeÀ pegìe jns, Jewmes ner mesJee ceW Yeer meoe eEuekeÀ pegìe jns... mesJee

efyevee peerJeve veneR~ ... FmekeÀes keÀnles nQ yewuesvme mes yueseEmeime Òeehle nesves keÀe DevegYeJe... efJepe³e ngF& heæ[er nw - ³en efve½e³e Deewj veMee

meoe DevegYeJe nesiee~ ³ener yueseEmeie keÀer efveMeeefve³eeb nQ~'' De.yeeheoeoe 6.11.87

``³eeo Deewj mesJee keÀe yewuesvme meoe ye´eïeCe peerJeve ceW yeeheoeoe Deewj meJe&Þesÿ ye´eïeCe DeelceeDeeW Üeje yueseEmeime keÀe hee$e yeveelee nw~

mebiece³egie hej ye´eïeCe peerJeve ceW hejceelce-DeeMeerJee&oW Deewj ye´eïeCe heefjJeej keÀer DeeMeerJee&oW Òeehle nesleer nQ~... FmeefueS Fmes ceneve ³egie

keÀnles nQ~'' De.yeeheoeoe 6.11.87 ``jepe$e+ef<e DeLee&led SkeÀ lejHeÀ meJe& Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀej keÀe veMee Deewj otmejs lejHeÀ yesno kesÀ Jewjei³e keÀe DeueewefkeÀkeÀ veMee~ efpelevee ner

Þesÿ Yeei³e, Glevee ner Þesÿ l³eeie~ oesveeW keÀe yewuesvme... yesno DeLee&led ceQ mechetCe& mechevve Deelcee yeehe meceeve meoe meJe& keÀcexefvê³eeW kesÀ

jep³e DeefOekeÀejer~'' De.yeeheoeoe27.11.87

efpe³ees Deewj peerves oes DeLee&led DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³e kesÀ mevlegueve keÀe jepe

peye hejceelcee ncekeÀes Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve osles nQ lees ncekeÀes Deheves DeefOekeÀej Deewj keÀle&J³eeW keÀe mener %eeve neslee

nw~ peye nce F&éejer³e Òeeefhle³eeW mes mechevve Deheves mJeceeve ceW nesles nQ lees nceejer DeebKe keÀneB Yeer [tyeleer veneR nw, efpememes nce efkeÀmeer J³eefkeÌle

kesÀ meeceves nervelee cenmetme veneR keÀjles nQ leLee peye ncekeÀes Deheves keÀle&J³e keÀe %eeve neslee nw lees ncekeÀes ve efkeÀmeer J³eefkeÌle mes Ie=Cee Deeleer nw

Deewj ve DenbkeÀej kesÀ JeMe nceejs Üeje efkeÀmeer keÀe Deheceeve neslee nw, efpememes nce Yeer megKe mes peerles nQ Deewj otmejeW keÀes Yeer megKeer osKekeÀj

KegMeer nesleer nw~

``peye DeewjeW keÀes osves kesÀ efveefceÊe yeveles nes, Gme mece³e Deiej ³en mce=efle ceW veneR jnlee efkeÀ yeehe keÀe Kepeevee os jns nQ lees Gve DeelceeDeeW

keÀes Þesÿ mecyevOe ceW peesæ[ veneR mekeÀles nes~ ... efmeHe&À veMee veneR jKevee nw uesefkeÀve SkeÀ lejHeÀ Deefle veMee, otmejer lejHeÀ Deefle veceÏlee~''

De.yeeheoeoe 8.05.73 me®®eer mJelev$elee keÀe jepe

mJelev$elee nj Deelcee keÀe cetue mJeYeeJe nw Deewj F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw~ FmeefueS hejlev$elee efkeÀmeer keÀes Yeer De®íer

veneR ueieleer nw~ Deelcee peye Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleer lees GmekeÀe osn hej hetje Meemeve neslee nw DeLee&led Jen mJelev$e nesleer

nw~ Deelcee keÀer ³en DeevleefjkeÀ mJelev$elee ner yee¿e mJelev$elee keÀe DeeOeej nw~ mJelev$elee DeLee&led mJe DeLee&led Deelcee keÀe jep³e DeLee&led

Deelcee keÀe cee³ee jeJeCe mes mJelev$e nesvee ner me®®eer mJelev$elee nw~ mJelev$elee DeLee&led Deelcee pees ®eens Mejerj Üeje Jener keÀce& nes~

``mJelev$elee ®eenles nQ hejvleg JeemleJe ceW mJelev$elee keÀne efkeÀmekeÀes peelee nw, ³en keÀesF& veneR peevelee nw~ jeJeCe keÀer pesue ceW lees meye HebÀmes

ngS nQ~ DeYeer me®®eer mJelev$elee osves kesÀ efueS yeehe Dee³es nQ~ ... DeYeer legce heg©<eesÊece mebiece³egie hej nes~ DeYeer legce me®®eer mJelev$elee keÀes

hee jns nes~ ³en yeele Yeer ³egefkeÌle mes mecePeeveer nw~ efpevneWves keÀuhe henues mJelev$elee heeF& nw, Jes ner ceeveWies~'' mee.yeeyee 16.8.04 efjJee. ``efMeJe YeieJeevegJee®e - Deeefo meveeleve jepee-jeveer kesÀ jep³e keÀe pees keÀe³eoe Lee, yeehe ves jepe³eesie efmeKeueekeÀj jepee-jeveer yevee³ee, Gme

F&éejer³e jerefle-efjJeepe keÀes Yeer leesæ[ [euee~ yeesuee jepeeF& veneR ®eeefnS, ncekeÀes Òepee keÀe Òepee hej jep³e ®eeefnS~... Fve ue#ceer-veeje³eCe

keÀe jep³e Lee~'' mee.yeeyee 2.5.05 efjJee. ``yevOeve-cegkeÌle ner ³eesie-³egkeÌle nes mekeÀlee nw~ ³eefo keÀesF& Yeer mJeYeeJe, mebmkeÀej, J³eefkeÌle DeLeJee JewYeJe keÀe yevOeve Deheveer lejHeÀ

DeekeÀe|<ele keÀjlee nw, lees yeehe keÀer ³eeo keÀer DeekeÀ<e&Ce meowJe veneR jn mekeÀleer~ efkeÀmeer kesÀ Yeer JeMe nesles mece³e, Gme Deelcee kesÀ Òeefle ³ener

Meyo keÀne peelee nw efkeÀ ³en JeMeerYetle nQ~'' De.yeeheoeoe 16.5.74

osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs DeLee&led 5 lelJeeW mes heej efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeves keÀe jepe

%eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes leerveeW ueeskeÀeW Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw, efpeme %eeve kesÀ DeeOeej hej nce osn Deewj

osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeles nQ lees ³en hejceevevoce³e DevegYeJe neslee nw~ DeYeer ye´ïee yeeyee Yeer met#ceJeleve

ceW nQ Deewj Jes Yeer Jeneb mes mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKeles Deewj heeì& yepeeles nQ Deewj ncekeÀes Yeer Jener ÒesjCee osles nQ efkeÀ legce Yeer

osn mes v³eejs neskeÀj Fmes osKees lees ³en hejceevevoce³e DevegYeJe nesiee~ Deelcee heb®e lelJeeW mes hejs nw, FmeefueS peye Deelcee Deheves cetue

mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees Jen heb®e lelJeeW kesÀ yevOeve mes cegkeÌle nesleer nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer DeveskeÀ lehemJeer n" mes FmekeÀe DeY³eeme

keÀjles nQ hejvleg GvekeÀes mel³e %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe meHeÀue veneR nesles nQ DeLee&led n" mes Leesæ[s mece³e kesÀ efueS ner Fme efmLeefle keÀe DevegYeJe

keÀjles nQ~ DeYeer hejceelcee ves pees %eeve efo³ee nw, GmekeÀer ³eLeeLe& OeejCee nes lees nce Fve heb®e lelJeeW mes hejs neskeÀj Fme osn Deewj osn keÀer

ogefve³ee keÀes osKe mekeÀles nQ~ Jen efmLeefle hejce megKeoe³eer hejceevevoce³e nw~

GlLeeve Deewj heleve, meleesÒeOeevelee Deewj leceesÒeOeevelee keÀe jepe

Fme peiele ceW keÀesF& ®eerpe efmLej veneR nw~ nj ®eerpe meleesÒeOeeve mes jpees, leceeW ceW Deeleer nw ³ee leceesÒeOeeve mes meleesÒeOeeve yeveleer nw~

keÀesF& Yeer ®eerpe peye G®®elece efmLeefle ceW hengB®e peeleer nw lees efHeÀj efiejvee DeejcYe nes peelee nw, ³en Yeer Fme me=efä keÀe Deveeefo efve³ece nw~

``keÀce&Yeesie lees meyekeÀes Yeesievee ner nw~ legcnejs efmej hej yeesPee yengle nw ke̳eeWefkeÀ legce meyemes hegjeves nes~ meleesÒeOeeve mes SkeÀoce leceesÒeOeeve

yeves nes~ Deye legce ye®®eeW keÀes yeehe efceuee nw lees yeehe mes Jemee& uesvee ®eeefnS~ legce peeveles nes keÀuhe-keÀuhe [^ecee Devegmeej nce yeehe mes Jemee&

uesles nQ~'' mee.yeeyee 26.5.71 efjJee.

®eæ{leer keÀuee, Glejleer keÀuee DeLee&led meeræ{er ®eæ{ves Deewj Glejves keÀe jepe ³es me=efä keÀe meeje Kesue ner meeræ{er ®eæ{ves-Glejves keÀe nw~ yeeyee keÀnles nQ - ³es meeræ{er ®eæ{ves-Glejves keÀe Kesue ner meeje Yeejle hej

yevee ngDee nw~ Deewj meYeer osMe lees Jee³ehuee@ì nQ~ DeYeer heg©<eesÊece mebiece³egie hej F&éejer³e %eeve Deewj jepe³eesie kesÀ DeY³eeme mes meeræ{er ®eæ{les

nQ Deewj lees meeje keÀuhe meeræ{er Glejves keÀe ner nw~ mele³egie ceW Yeue me=efä meleesÒeOeeve nesleer nw, Deelcee Yeer meleesÒeOeeve nesleer nw, meJe& YeeweflekeÀ

megKe nesles nQ, ogKe-DeMeeefvle keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw lees Yeer meeræ{er lees veer®es Glejles ner nQ~ ³es íesìe mee mebiece³egie ner meeræ{er ®eæ{ves

keÀe mece³e nw~ meeræ{er ®eæ{ves keÀe SkeÀcee$e meeOeve Deewj meeOevee nw ³eLeeLe& F&éejer³e %eeve Deewj hejceelcee keÀer ceOegj ³eeo~ peye Deelcee keÀer

®eæ{leer keÀuee nesleer nw, lees Gmemes meejs efJeée keÀer lelJeeW meefnle ®eæ{leer keÀuee nes peeleer nw~

keÀesF& Yeer keÀe³e&, he"ve-hee"ve, ¢M³e, ®e®ee&, mebie efpememes efvejekeÀej ³ee meekeÀej hejceelcee keÀer ³eeo Dee³es, GmeceW ner ®eæ{leer

keÀuee nesleer nw~ yeekeÀer meye keÀe³eeX ceW Glejleer keÀuee ner nesleer nw~ mele³egie ceW meleesÒeOeeve me=efä, meYeer osJeer-osJelee nesles nQ DeLee&led keÀesF&

kegÀmebie veneR neslee, JeeleeJejCe Yeer Meg×-heefJe$e neslee nw lees Yeer ue#ceer-veeje³eCe keÀer Deewj meYeer keÀer Glejleer keÀuee ner ngF&~ ``%eeve ceeie& efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw Deewj YeefkeÌle ceeie& efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, ³en Yeer legce ye®®es ner mecePeles nes... 84 hegvepe&vce uesles

veer®es Glejles nQ~ efHeÀj SkeÀ pevce ceW legcnejer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ FmekeÀes keÀne peelee nw %eeve ceeie&~ %eeve kesÀ efueS iee³ee ngDee nw - SkeÀ

meskesÀC[ ceW peerJevecegefkeÌle~'' mee.yeeyee 15.4.05 efjJee.

``nceejs efiejves Deewj ®eæ{ves keÀe ³en veeìkeÀ nw~ ... yeehe mel³eveeje³eCe keÀer keÀLee megveeles nQ... ³en veeìkeÀ nw ®eæ{ves Deewj Glejves keÀe~ ...

³en veeìkeÀ nw - ³en ³eeo jns lees Yeer KegMeer ®eæ{er jns~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. Deelcee keÀer Glejleer keÀuee Deewj ®eæ{leer keÀuee keÀe jepe

Deelcee Deewj meejs efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe mece³e nw heg©<eesÊece mebiece³egie Deewj meejs keÀuhe lees Glejleer keÀuee ner nesleer nw~

Glejleer keÀuee keÀe keÀejCe nw ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve keÀer efJemce=efle Deewj heb®e lelJeeW keÀe mecheke&À~ ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw hejceelcee mes

³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve keÀer Òeeefhle, GmekeÀer mce=efle Deewj hejceelcee keÀe meeLe~

``®eæ{leer keÀuee SkeÀ ner pevce ceW nesleer nw~ ... ³en Yeer efueHeÌì nw pees cegefkeÌle Deewj peerJevecegefkeÌle ceW SkeÀ meskesÀC[ ceW peeles nQ~ peerJeveyevOe

lekeÀ Deeves ceW 5 npeej Je<e 84 pevce ueieles nQ, peerJevecegefkeÌle ceW peeves ceW SkeÀ pevce ueielee nw~ ... pees heerís Dee³eWies, Jes Yeer Peì ®eæ{

pee³eWies~'' mee.yeeyee 31.3.05 efjJee.

``³en Kesue nw Glejleer keÀuee Deewj ®eæ{leer keÀuee keÀe~ yeeyee ef®e$e yeveJee jns nQ, Glejleer keÀuee Deewj ®eæ{leer keÀuee kesÀ meeræ{er keÀe~ ®eæ{ves

efueS nw efmeHe&À ³eeo keÀer meeræ{er, yeekeÀer Glejves ceW lees Leesæ[e-Leesæ[e meeje keÀuhe Glejles ner Deeles nQ~'' mee.yeeyee 2.10.72 efjJee. meeFuesvme Deewj meeFvme keÀe je]pe leLee GvekesÀ hejmhej mecyevOe keÀe jepe

hejceelcee ves meeFvme Deewj meeFuesvme kesÀ iegCe-ÒeYeeJe kesÀ efJe<e³e ceW Yeer ³eLee DeeJeM³ekeÀ %eeve efo³ee nw~ meeFvme Deewj meeFuesvme

oesveeW efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce ceW SkeÀ-otmejs kesÀ hetjkeÀ nQ~ veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee Deewj hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe ceW meeFuesvme kesÀ meeLe

meeFvme keÀe Yeer yeæ[e ³eesieoeve nw hejvleg meeFvme kesÀ DeefJe<keÀejeW kesÀ efueS meeFuesvme keÀer MeefkeÌle keÀe men³eesie Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ yeeyee

ves DeveskeÀ yeej keÀne nw - meeFvme kesÀ meejs cenlJehetCe& DeefJe<keÀej yeeyee kesÀ Fme Oeje hej DeJeleefjle nesves kesÀ yeeo ner ngS nQ~ meeFvme Jeeues

Yeer yeeyee keÀer ÒesjCee Devegmeej keÀe³e& keÀjles nQ~ efpelevee legce meeFuesvme keÀer ienjeF& ceW peeDeesies, Glevee ner meeFvme Jeeues efJeveeMe Deewj

mLeehevee kesÀ efueS efjHeÀeFve meeOeve lew³eej keÀjWies~ meeFvme JeeueeW keÀes meeFvme kesÀ DeefJe<keÀej keÀjves kesÀ efueS meeFuesvme keÀer MeefkeÌle ceoo

keÀjleer nw~ meeFvme keÀe DeefJe<keÀej keÀjves Jeeueer Yeer meeFuesvme MeefkeÌle ®esleve Deelcee ner nw Deewj DeefJe<keÀeefjle ®eerpeeW keÀe Ghe³eesie keÀjves

Jeeueer Yeer ®esleve Deelcee ner nw~~

JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ meeFvme kesÀ ®ejceeslkeÀ<e& keÀe mece³e Yeer ³es mebiece³egie ner nw Deewj mele³egie keÀer mLeehevee Deewj mele³egie

keÀe³e&-J³eJenej ceW Yeer meeFvme keÀer cenlJehetCe& YetefcekeÀe nw~ efHeÀj Jen meeFvme mece³e keÀer ieefle kesÀ meeLe ueeshe nesleer peeleer nw Deewj $eslee kesÀ

Devle ceW hetCe& efJeueghle nes peeleer nw~ efHeÀj Üehej ³egie mes íesìs-ceesìs DeefJe<keÀej DeejcYe nesles nQ~ mele³egie-$eslee ceW osJeleeDeeW keÀes ve efkeÀmeer

yeele kesÀ DeefJe<keÀej keÀjves keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw, ve ner keÀesF& mebkeÀuhe neslee nw Deewj ve ner Jes keÀesF& ve³ee DeefJe<keÀej keÀjles nQ~

meeFuesvme keÀer MeefkeÌle mes ner Deelcee heeJeve yeveleer nw Deewj heeJeve yeve mJeerì-meeFuesvme nesce ceW peeles nQ, pees meJee&lceeDeeW keÀe Iej nw~ ``GvneW keÀer nw meeFvme, legcnejer nw meeFuesvme~ legce efpelevee meeFuesvme ceW pee³eWies, Glevee Jes efJeveeMe kesÀ efueS De®íer-De®íer ®eerpeW lew³eej

keÀjles jnWies~ ... keÀceeue nw yeehe kesÀ mJeie& mLeeheve keÀjves keÀer~ DeYeer legcekeÀes mce=efle DeeF& nw~ Jes lees j®elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-

Devle keÀes peeveles ner veneR nw, legce peeveles nes~'' mee.yeeyee 4.8.04 efjJee. ``mLeehevee lees nes ner jner nw, efJeveeMe ceW Leesæ[e mece³e nw... meeFvme Yeer efkeÀleveer ceoo osleer nw~ efJeveeMe ceW lelJe Yeer ceoo keÀjles nQ~

legcnejs efueS efyeukegÀue meHeÀe³ee keÀj osles nQ~'' mee.yeeyee 24.9.04 efjJee. ``³es meeFvme kesÀ meeOeve Deehe ye´eïeCeeW kesÀ efueS ner efvekeÀues nQ~ Deehe mLeehevee kesÀ keÀe³e& ceW ueieeles nes Deewj keÀesF& efHeÀj efJeveeMe kesÀ keÀe³e& ceW

ueieeles nQ uesefkeÀve yeeheoeoe meeFvme Jeeues ye®®eeW keÀes Yeer cegyeejkeÀ osles nQ efkeÀ FvJesvMeve De®íer efvekeÀeueer nw, pees otj yew"s Yeer ye®®es megve jns

nQ, osKe jns nQ~'' De.yeeheoeoe17.10.03

``Deiej keÀesF& mener jerefle mes SkeÀ efceveì Yeer meeFuesvme keÀe DevegYeJe keÀjs lees Jen SkeÀ efceveì keÀer meeFuesvme keÀe DevegYeJe yeej-yeej GvekeÀes

mJele: ner KeeR®elee jnsiee ke̳eeWefkeÀ meYeer keÀes Meeefvle ®eeefnS uesefkeÀve GmekeÀer efJeefOe veneR Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 4.03.86 ``meYeer Oece& keÀer DeelceeDeeW keÀes SkeÀ heefjJeej ceW ueevee - ³en nw Deehe ye´eïeCeeW keÀe JeemleefJekeÀ keÀe³e&~... meeFvme keÀer MeefkeÌle keÀe ÒeYeeJe

Deewj meeFuesvme keÀer MeefkeÌle keÀe ÒeYeeJe oesveeW peye Òel³e#e neW leye keÀnWies Òel³e#elee keÀe PeC[e uenjevee~'' De.yeeheoeoe 4.03.86

``meeFvme JeeueeW keÀe nw neF&Smì efpemceeveer ngvej, legcneje nw neF&Smì ©neveer ngvej~ Fmemes legce MeeefvleOeece peeles nes... DeYeer legce Fme

me=efä ªheer [^ecee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes, [d³egjsMeve Deeefo keÀes peeveles nes~ lees legcekeÀes Devoj HeÀKegj nesvee ®eeefnS efkeÀ yeeyee ncekeÀes

ke̳ee efmeKeueeles nQ~'' mee.yeeyee 19.11.04 efjJee. ``meeFvme Jeeues SkeÀ mLeeve hej yew"s Deheves DeðeeW Üeje SkeÀ meskeÀC[ ceW efJeveeMe keÀj mekeÀles nQ lees ke̳ee MeefkeÌle³eeW keÀe ³en meeFuesvme yeue

keÀneB Yeer yew"s SkeÀ meskesÀC[ ceW keÀece veneR keÀj mekeÀlee?... DeehekeÀe Meg× mebkeÀuhe DeelceeDeeW keÀes KeeR®ekeÀj meeceves uee³esiee~''

De.yeeheoeoe 2.7.70

``mebiece hej keÀewvemee Þe=bieej nw? meHeÀuelee keÀer ceeuee ³eLee³eesi³e leLee MeefkeÌle njskeÀ kesÀ ieues ceW heæ[er ngF& nw... yeeheoeoe Deehe mes ke̳ee

yeesueves Jeeues nQ, ³en kewÀ®e keÀj mekeÀleer nes? DeepekeÀue yeehe yegef× keÀer ef[^ue keÀjeves Deeles nQ~'' De.yeeheoeoe 2.7.70

``ÒeoMe&veer ceW Deehe ueesie ef®e$e efoKeeles nes vee efkeÀ jeJeCe ves ®eej lelJeeW hej efJepe³e Òeehle keÀer nw, GmeceW keÀeue Yeer efoKeeles nes vee! peye

jeJeCe ves DeLee&led jeJeCe keÀer MeefkeÌle meeFbme ves DeYeer Yeer keÀeHeÀer no lekeÀ lelJeeW hej efJepe³e Òeehle keÀj ueer nw, lees meeFbme Deehemes

hee@JejHegÀue ngF& vee! peye meeFbme keÀer MeefkeÌle Dehevee Òel³e#e meyetle os jner nw lees meeFuesvme keÀer MeefkeÌle Dehevee Òel³e#e meyetle ke̳ee Devle ceW

osieer?'' De.yeeheoeoe 5.12.74

``meeFbme Jeeues, mece³e keÀes Deewj Deheveer Svepeea DeLee&led cesnvele keÀes, meeOeveeW kesÀ efJemleej keÀes, met#ce Deewj Meeì& keÀj jns nQ~ keÀce-mes-keÀce

SkeÀ meskesÀC[ lekeÀ hengb®eves keÀe leerJe´ heg©<eeLe& keÀj jns nQ Deewj meHeÀuelee keÀes hee jns nQ ... lees Ssmes ner mLeehevee kesÀ DeLe& efveefceÊe yeveer ngF&

DeelceeDeeW keÀer efmLeefle Deewj ieefle Yeer met#ce Deewj leerJe´ nesveer ®eeefn³es~'' De.yeeheoeoe 30.6.74

``efJeMes<e Devlej ³en nesiee efkeÀ pees cenejLeer nesiee, Jen keÀesF& Yeer mecem³ee ³ee Deeves Jeeues hejer#ee keÀes Deeves mes henues ner kewÀ®e keÀjsiee~

efJeIveeW keÀes henues ner mes kewÀ®e keÀjves kesÀ keÀejCe Jen letHeÀeve Je mecem³ee keÀes meeceves Deeves ve osiee~ pewmes DeepekeÀue meeFbme ...henues mes ner

ceeuetce heæ[ peelee nw~'' De.yeeheoeoe 6.02.74

``pewmes meeFbme Jeeues nj Jemleg keÀer ieg¿elee ceW peeles nQ Deewj veF&-veF& FvJesvMeve (Keespe) keÀjles nQ~ Ssmes ner Deheves efvepeer mJeªhe Deewj

GmekesÀ Deveeefo iegCe Je mebmkeÀej Fve SkeÀ-SkeÀ iegCe keÀer [erhevesme (ienjeF&) ceW peevee ®eeefnS! pewmes Deevevo mJeªhe keÀnles nQ, lees Deevevo

mJeªhe keÀer mìspe ke̳ee nw~ pewmes Jes ueesie meeiej kesÀ leues ceW peeles nQ Deewj efpelevee Devoj peeles nQ, Gleves ner Gvns ve³es-ve³es heoeLe& Òeehle

nesles nQ Ssmes ner Deehe efpelevee Devleceg&Ke neskeÀj mJe³eb ceW Kees³es ngS jnesies lees DeehekeÀes yengle ve³es-ve³es DevegYeJe neWies~''

De.yeeheoeoe 25.1.74 ``GvekeÀe nw meeFvme yeue, legcneje nw meeFuesvme yeue~ GvekeÀe Yeer yegef×-yeue nw Deewj legcneje Yeer yegef×-yeue nw... Jen nw meeFvme yegef×,

legcnejer nw meeFuesvme yegef×~ Jes efJeveeMe kesÀ efveefceÊe yeveles nQ... legce yeehe keÀes ³eeo keÀjves Deewj mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer yeveves mes ®e¬eÀJeleea

jepee yeveles nes~'' mee.yeeyee 21.6.05 efjJee. ``yengle mece³e keÀer Òeeefhle kesÀ efueS yengle mece³e mes hegª<eeLe& Yeer keÀjvee nQ, ke̳ee Ssmes yengle mece³e keÀe hegª<eeLe& nw? meeFvme JeeueeW keÀes

ceneefJeveeMe kesÀ efue³es Dee@[&j keÀjW? SkeÀ meskesÀC[ keÀer ner lees yeele nQ, FMeeje efceuee Deewj efkeÀ³ee~ ke̳ee Ssmes ner MeefkeÌle mesvee lew³eej nQ?

SkeÀ meskesÀC[ keÀe FMeeje nw - meoe osner-DeefYeceeveer, DeuhekeÀeue kesÀ efue³es veneR, meoe keÀeue kesÀ efueS~ Ssmee FMeeje efceues lees Deehe ke̳ee

osner DeefYeceeveer nes peeJeWies ³ee efHeÀj Gme mece³e meeOeve {t{Wies~'' De.yeeheoeoe 23.1.74

``meeFuesvme keÀer MeefkeÌle mes efkeÀmekesÀ Jee³eye´sMeve Üeje mheä mecePe ceW Dee pee³esiee efkeÀ GmekesÀ ceve ceW ke̳ee nw... Deelce %eeefve³eeW keÀes Yeer

³en efmeef× nesleer nw efkeÀ keÀesF& peyeeve mes ve Yeer yeesues uesefkeÀve Jen ke̳ee yeesuevee ®eenles nQ, Jen mecePe peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 8.12.75

``peye meeFvme keÀer MeefkeÌle DeuhekeÀeue kesÀ efueS efkeÀmeer keÀe ogKe-oo& meceehle keÀj uesleer nw, lees heefJe$elee keÀer MeefkeÌle DeLee&led meeFuesvme

keÀer MeefkeÌle ogKe-oo& meceehle veneR keÀj mekeÀleer?'' De.yeeheoeoe14.11.87

``pewmes meeFvme keÀer MeefkeÌle kesÀ meeOeve ìsueerHeÀesve, Jee³ejuesme Üeje keÀe³e& keÀjeves keÀe DevegYeJe keÀjles nes, Ssmes meeFuesvme keÀer MeefkeÌle Yeer

keÀce veneR nw~ ... Deeies ®euekeÀj JeeCeer Jee mLetue meeOeveeW kesÀ Üeje mesJee keÀe mece³e veneR efceuesiee~'' De.yeeheoeoe18.11.87

``peneB JeeCeer keÀe³e& keÀes meHeÀue veneR keÀj mekeÀleer, JeneB meeFuesvme keÀer MeefkeÌle kesÀ meeOeve MegYe-mebkeÀuhe, MegYe-YeeJevee, ve³eveeW keÀer Yee<ee

Üeje jnce Deewj mvesn keÀer DevegYetefle keÀe³e& efme× keÀj mekeÀleer nw... FmekesÀ efueS Devleceg&Kelee Deewj SkeÀevleJeemeer yeveves keÀer DeeJeM³ekeÀlee

nw... yeer®e-yeer®e ceW mece³e efvekeÀeuekeÀj SkeÀevleJeemeer yeveves keÀe DevegYeJe keÀjes~'' De.yeeheoeoe18.11.87

``meeFuesvme keÀer MekeÌle mes eEnmekeÀ Je=efÊe Jeeues keÀes Yeer DeeEnmekeÀ yevee mekeÀles nes... Fme MeefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj keÀjeDees~ FmekesÀ

efueS efmeHe&À Deheves ceve keÀer SkeÀeûe Je=efÊe, MeefkeÌleMeeueer Je=efÊe ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe18.11.87

Jee³emeuesme (Voiceless) Deewj JeeFmeuesme (Viceless) efmLeefle keÀe jepe

hejceelcee ves ³es Yeer je]pe yelee³ee nw efkeÀ peye legcnejer efmLeefle DeeJee]pe mes hejs Deewj efJekeÀejer mebkeÀuheeW mes hejs nesieer leye ner legce

hejceelcee keÀer ìeE®eie keÀes kewÀ®e keÀj mekeWÀies Deewj Gme Devegmeej efveCe&³e Deewj keÀce& keÀjkesÀ efJepe³eer yeve mekeWÀies~

``Jee³ejuesme mesì keÀer meseEìie kewÀmes nesieer? efyeukegÀue JeeFmeuesme yevevee ner Jee³ejuesme mesì keÀer meseEìie nw~ ]peje DebMe kesÀ Yeer DebMe-cee$e

efJekeÀej, Jee³ejuesme kesÀ mesì keÀes yeskeÀej keÀj osiee~ FmeefueS cenerve ªhe mes mJe³eb kesÀ mJe³eb ner ®eskeÀj yevees~ leye ner Òeke=Àefle Deewj heeB®e

efJekeÀejeW keÀer Deefvlece efJeoeF& kesÀ Jeej keÀes efJepe³eer yeve meecevee keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 14.9.75

``pewmes meeFvme keÀer MeefkeÌle Oejveer keÀer DeekeÀ<e&Ce mes hejs keÀj uesleer nw, Ssmes meeFuesvme keÀer MeefkeÌle Fve meye no keÀer DeekeÀ<e&CeeW mes otj ues

peeleer nw~ FmekeÀes keÀnles nQ yeehe meceeve mechetCe& mechevve efmLeefle~ ... keÀcexefvê³epeerle DeLee&led ceve-yegef×-mebmkeÀej hej Yeer efJepe³eer yevevee~''

De.yeeheoeoe27.11.87 Òeke=Àeflepeerle yeveves keÀe je]pe

Deelcee Òeke=Àeflepeerle kewÀmes yeveleer nQ Deewj Òeke=Àeflepeerle yeveves keÀe HeÀue ke̳ee efceuelee nw, FmekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee

nw~ Òeke=Àefle-peerle Deelcee ner Òeke=Àefle keÀe me®®ee megKe hee mekeÀleer nw~ ³en meeje Kesue ner Òeke=Àefle Deewj heg©<e keÀe yevee ngDee nw~ meJe&

MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer ³eeo Deewj ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ %eeve keÀer OeejCee keÀjkesÀ Deheveer keÀcexefvê³eeW hej Meemeve keÀjves Jeeuee ner Òeke=Àeflepeerle

yeve mekeÀlee nw~ Deelcee keÀes Òeke=Àefle keÀe henuee Ghenej ³en Mejerj ner nw, pees FmekeÀe DeefOekeÀejer yevelee nw, Jener Òeke=Àefle-peerle yevelee nw~

``henues mJe hej efJepe³eer, efHeÀj meJe& hej efJepe³eer, efHeÀj Òeke=Àefle hej efJepe³eer yeveWies~ ³es leerveeW efJepe³e DeehekeÀes efJepe³e ceeuee keÀe ceCekeÀe

yevee³eWieer~'' De.yeeheoeoe 1.03.86

``pees efpelevee efpeme meypeskeÌì ceW heeme nesiee, Glevee ner Gme meypeskeÌì kesÀ DeeOeej hej Dee@ypeskeÌì Deewj jsmheskeÌì efceuesiee... vee@uespe keÀer

meypeskeÌì keÀer Dee@ypeskeÌì jsmheskeÌì efceueleer nw, Òeke=Àefle oemeer nesleer nw... ³eesie DeLee&led ³eeo keÀer MeefkeÌle Üeje Dee@ypeskeÌì, Jes pees mebkeÀuhe

keÀjWies, Jen meceLe& nesiee Deewj keÀesF& Yeer mecem³ee Deeves Jeeueer nesieer, GmekeÀe henues mes ner DevegYeJe nesiee~'' De.yeeheoeoe 2.08.72

Òeke=Àefle keÀe men³eesie Deewj Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀe jepe

Òeke=Àefle keÀe Deelcee kesÀ megKe-ogKe ceW cenlJehetCe& mLeeve nw DeLee&led Òeke=Àefle kesÀ DeeOeej hej ner Deelcee megKe ³ee ogKe keÀe DevegYeJe

keÀjleer nw~ pees Deelcee Deheveer osn ªheer Òeke=Àefle hej peerle heeleer nw, GmekeÀes ner Òeke=Àefle keÀe men³eesie efceuelee nw~ pewmes Fvêer³e-peerle Deelcee

kesÀ efueS Òeke=Àefle men³eesieer yeveleer nw, Jewmes ner Fvêer³eeW kesÀ JeMeerYetle Deelcee kesÀ efueS Òeke=Àefle ogKe keÀe keÀejCe Yeer yeveleer nw~ Òeeke=ÀeflekeÀ

Deeheoe³eW Yeer heg©<e DeLee&led DeelceeDeeW kesÀ De®ís-yegjs keÀceeX kesÀ HeÀue mJeªhe Deeleer nQ Deewj Devle ceW Yeer Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀe efJeée

heefjJele&ve ceW cenlJehetCe& mLeeve nw~ pees Deelcee³eW heeJeve neWieer Deewj efpevekeÀe ve³es efJeée kesÀ veJe-efvecee&Ce ceW DeeJeM³ekeÀlee nesieer, GvekeÀes ³es

Òeke=Àefle Yeer men³eesieer yeve pee³esieer, efpememes Jes megjef#ele ye®e pee³eWieer~ pees Deelcee³eW heeJeve yeveleer nQ, GvekesÀ efueS Òeeke=ÀeflekeÀ meeOeve Yeer

megKeoe³eer ®eeefnS Deewj meleesÒeOeeve Òeke=Àefle Üeje ner Ssmes meeOeveeW keÀe efvecee&Ce mecYeJe nw, FmeefueS ner Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW kesÀ Üeje

Òeke=Àefle heeJeve yeveleer nw~

Devle mece³e efJeveeMe kesÀ mece³e ³es Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW efJeée keÀer meHeÀeF& ceW yengle ceooieej yeveleer nw~ pees Fve Òeeke=ÀeflekeÀ

DeeheoeDeeW keÀes Yeer ³eLeeLe& %eeve keÀer ¢efä mes osKelee nw, Gmes ³es Yeer DeeJeM³ekeÀ Deewj keÀu³eeCece³e megKeoe³eer DevegYeJe nesleer nQ Deewj pees

De%eevelee keÀer ¢efä mes osKelee, GmekeÀes ³es ogKeoe³eer DevegYeJe nesleer nQ~

``Deye lekeÀ ³en meeOeejCe heefjefmLeefle³eeB nQ~ efJekeÀjeue ªhe lees Òeke=Àefle OeejCe keÀjsieer efpemeceW efJeMes<e DeeheoeDeeW keÀe Jeej De®eevekeÀ ner

nesiee~ ...Ssmes mece³e hej Òeke=Àefle kesÀ efJekeÀjeue ªhe keÀe meceevee keÀjves kesÀ efueS efkeÀme yeele keÀer DeeJeM³ekeÀlee nesieer? Deheves DekeÀeue

leKleveMeerve DekeÀeuecetle& yeveves mes cenekeÀeue yeehe kesÀ meeLe-meeLe ceemìj cenekeÀeue mJeªhe ceW efmLele neWieW leye ner meceevee keÀj mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 14.9.75

``pewmes Òeke=Àefle kesÀ heeB®e lelJe efJekeÀjeue ªhe keÀes OeejCe keÀjWies, Jewmes ner heeB®e efJekeÀej Yeer Dehevee MeefkeÌleMeeueer ªhe OeejCe keÀj Deefvlece

Jeej Deefle met#ce ªhe ceW ì^e³eue keÀjWies DeLee&led cee³ee Deewj Òeke=Àefle oesveeW ner Dehevee HegÀue HeÀesme& keÀe Deefvlece oeJe ueiee³eWies~''

De.yeeheoeoe 14.9.75 heg©<e Deewj Òeke=Àefle kesÀ hejmhej mecyevOe keÀe jepe

³es efJeée heg©<e DeLee&led Deelcee Deewj Òeke=Àefle kesÀ mecyevOe keÀe SkeÀ Kesue nw~ heg©<e ®esleve nw Deewj Òeke=Àefle peæ[ nw~ Deelcee kesÀ pewmes

keÀce&-mebmkeÀej nesles nQ, Jewmee ner Òeke=Àefle HeÀue osleer nw~ mele³egie-$eslee ceW meYeer Deelcee³eW heeJeve nesleer nQ, keÀesF& efJekeÀej veneR, FmeefueS keÀesF&

efJekeÀce& neslee veneR, FmeefueS Òeke=Àefle oemeer DeLee&led men³eesieer nesleer nw~ Üehej mes Deelcee³eW efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle neskeÀj efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe

nes peeleer nQ, FmeefueS Òeke=Àefle Gme Devegmeej HeÀue osleer nw~ Üehej-keÀefue³egie ceW keÀcee&vegmeej Òeke=Àefle efkeÀmekeÀes men³eesieer nesleer nw lees efkeÀmekeÀes

keÀcee&vegmeej ogKeoe³eer Yeer yeve peeleer nw~ Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Yeer DeelceeDeeW kesÀ meecetefnkeÀ efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe ner Deeleer nQ Deewj

GveceW Deelcee³eW Deheves-Deheves efJekeÀceeX kesÀ Devegmeej ner ogKe kesÀ ªhe ceW HeÀue Yeesieles~

pewmes DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe mecyevOe nw, Jewmes ner DeelceeDeeW keÀe Òeke=Àefle kesÀ meeLe Yeer efnmeeye-

efkeÀleeye keÀe mecyevOe nw~ heg©<e Òeke=Àefle keÀe mJeeceer Yeer nw lees oeme Yeer nw~ peye Deelcee osner-DeefYeceeveer nw lees Òeke=Àefle heg©<e kesÀ efueS megKe

keÀe DeeOeej nw, GmekeÀer oemeer nw Deewj peye Deelcee DeLee&led heg©<e osneefYeceeveer yeve peeleer lees Jen mJe³eb Òeke=Àefle keÀe oeme yeve peelee nw~ pees

Deelcee³eW Òeke=Àefle kesÀ meeOeveeW keÀe og©he³eesie keÀjles nQ, Òeke=Àefle keÀes otef<ele keÀjles nQ, DeveeefOekeÀej GheYeesie keÀjles nQ, GvekeÀes peeves-Devpeeves

Òeke=Àefle Üeje ogKe Yeer DeJeM³e efceuelee nw~ pees Deelcee³eW DeYeer mebiece³egie hej ³eesieyeue Üeje Òeke=Àefle keÀes heeJeve yeveeles nQ, mele³egie ceW GvneR

DeelceeDeeW keÀer Òeke=Àefle oemeer yevekeÀj mesJee keÀjleer nw DeLee&led ceveJeebefíle HeÀue osleer nw~

``efpelevee ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnWies lees Òeke=Àefle legcnejer oemeer yevesieer~ mev³eemeer ueesie keÀye ceebieles veneR nQ~ Jen Yeer ³eesieer lees nQ vee~ efve½e³e

nw ncekeÀes ye´ïe ceW ueerve nesvee nw~ GvneW keÀe Oece& ner Ssmee nw~ yengle hekeÌkesÀ jnles nQ~ yeme nce peeles nQ... YeefkeÌle ceeie& ceW osJeleeDeeW mes

efceueves kesÀ efueS peerJeIeele Yeer keÀj uesles nQ~'' mee.yeeyee 8.1.73 efjJee. ``³en Meeefvle keÀer MeefkeÌle Fme ©neveer mesvee kesÀ efJeMes<e Meðe nQ~ ³en Meeefvle keÀer MeefkeÌle meejs efJeée keÀes DeMeevle mes Meevle yeveeves Jeeueer

nw~ ve efmeHe&À ceveg<³eelceeDeeW keÀes uesefkeÀve Òeke=Àefle keÀes Yeer heefjJele&ve keÀjves Jeeueer nw~ Fme Meeefvle keÀer MeefkeÌle keÀes DeYeer Deewj Yeer ieg¿e ªhe

mes Deveves Deewj DevegYeJe keÀjves keÀe nw~'' De.yeeheoeoe18.11.87

mel³e %eeve, GmekeÀer keÀmeewìer Deewj GmekesÀ DevegYeJe keÀe jepe

Jele&ceeve peiele ceW DeveskeÀ melemebie nQ, DeveskeÀ Deelcee³eW Deheves keÀes hejceelcee keÀe DeJeleej keÀnles nQ Deewj DeveskeÀ ÒekeÀej keÀe %eeve

osles nQ hejvleg mel³e %eeve keÀer hejKe ke̳ee nw, Jen hejceelcee ner DeekeÀj yeleeles nQ, efpemekesÀ DeeOeej hej nce mel³e %eeve Deewj mel³e %eeveoelee

hejceelcee keÀes hen®eeveves ceW meceLe& nesles nQ~ mel³elee lees ³es nw efkeÀ hejceelcee mJe³eb ner ncekeÀes nceejs Deheves mJeªhe keÀe DevegYeJe Deewj Deheves

mJeªhe keÀe DevegYeJe keÀjekeÀj Dehevee yeveeles nQ Deewj heefJe$elee, megKe-Meeefvle keÀe Jemee& osles nQ~ hejceelcee ner ncekeÀes mel³e %eeve keÀes

hejKeves keÀe ohe&Ce ³ee keÀmeewìer osles nQ, efpemeceW %eeve keÀer mel³elee keÀes hejKe ³ee osKe mekeÀles nQ~

mel³e %eeve kesÀ DevegYeJe keÀer DeLee@ìea efkeÀleveer ceneve nw, FmekeÀe ³eLeeLe& DeeYeeme Yeer hejceelcee ner keÀjeles nQ, efpememes DeelceeDeeW ceW

DeeeflcekeÀ yeue Yej peelee nw Deewj Deheveer cenevelee keÀe DeeYeeme neslee nw~

yeehe ves legcekeÀes ke̳ee veneR efo³ee nw~ ³es F&éejer³e %eeve hejce Òeeefhle³eeW mes heefjhetCe& nw, FmekeÀes ³eLeeLe& jerefle mecePekeÀj Deheves mel³e

mJeªhe ceW efmLele nes peeDees Deewj peerJeve kesÀ hejce Deevevo keÀe DevegYeJe keÀjes~

mel³e %eeve keÀer hejKe nw - mel³e %eeve keÀes heeves Jeeues keÀer YeìkeÀ ³ee Keespe efceì pee³esieer Deewj GmekeÀes Òeeefhle keÀe megKe DevegYeJe

nesiee, GmekesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& ®euesiee~ peye lekeÀ Keespe nw, mel³e keÀes Òeeefhle keÀer F®íe nw leye lekeÀ mecePees mel³e %eeve keÀer Òeeefhle

veneR ngF& nw~ efpemekeÀes mel³e %eeve keÀer Òeeefhle nes pee³esieer, Jen otmejeW keÀes osves efyeiej jn veneR mekesÀiee~ mel³e %eeve keÀer OeejCee Jeeues ceW

DenbkeÀej nes veneR mekeÀlee~ mel³e %eeve keÀe Yeer DenbkeÀej veneR nesiee~ FmeerefueS keÀne nw - efJeÐee ooeefle efJeve³eced~

``ieerlee ceW Yeer ³es yeeleW veneR nQ~ ³en nw efyeukegÀue v³eeje %eeve~ [^ecee ceW ³en meye vetBOe nw~ SkeÀ meskesÀC[ keÀe heeì& ve efceues otmejs meskesÀC[

mes~ ... keÀce yegef× Jeeues lees Fleveer OeejCee keÀj ve mekeWÀ~'' mee.yeeyee 20.9.04 efjJee. ``legce nes F&éejer³e mecÒeoe³e~ Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ cegKe-keÀceue mes legce hewoe ngS nes vee~ ... yeehe keÀes keÀne peelee nw %eeve keÀe meeiej~

%eeve meeiej yeehe legcekeÀes DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀer Leeefue³eeb Yej-Yej keÀj osles nQ~ pees %eeve keÀes OeejCe keÀjles, Jes Tb®e heo heeles nQ~''

mee.yeeyee 3.11.04 efjJee.

``meyemes yeæ[s mes yeæ[er DeLee@ìea DeehekesÀ meeLe nw... Deehe meYeer kesÀ heeme keÀewvemeer DeLee@ìea nw? meyemes yeæ[er hejceelce DevegYetefle keÀer DeLee@ìea

nw~ DevegYeJe keÀer DeLee@ìea mes Þesÿ Deewj menpe efkeÀmeer keÀes Yeer heefjJele&ve keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 13.3.86

``Deiej vee@uespe mes ueeFì-ceeFì veneR lees Jen vee@uespe ner efkeÀme keÀece keÀer! ... peye %eeve yegef× ceW mecee peelee nw lees yegef× kesÀ [e³ejskeÌMeve

Devegmeej keÀcexefvê³eeB Yeer Jewmee ner keÀce& keÀjleer nQ... Yeespeve Keevee Deewj ®eerpe nw, npece keÀjvee Deewj ®eerpe nw~ Keeves mes MeefkeÌle veneR

Dee³esieer, npece keÀjves mes MeefkeÌle Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``efpeleveer efpemeceW ef[JeeFve keÌJeeefueìer nesieer, Glevee ner Jen keÌJeeefueìer JeeueeW keÀes uee³esieer... efpelevee %eeve keÀer Jesu³et, mee|Jeme keÀer Jesu³et

keÀe ceeuetce nesiee, Glevee Deehe Jesu³etSyegue jleve yeveWies~ pees %eeve jleveeW keÀer Jewu³et keÀce keÀjles lees Kego Yeer Jesu³etSyegue veneR yeve

mekeÀles~'' De.yeeheoeoe13.11.69

mel³e %eeve keÀe oelee SkeÀ mel³e hejceelcee ner nw Deewj Jen DeelceeDeeW keÀes mel³e %eeve oskeÀj mel³e yeveelee nw~ mel³e DeLee&led mel³e

(Truth) Deewj mel³e DeLee&led DeefJeveeMeer (Eternal)~ mel³e %eeve keÀes heekeÀj ner Deelcee ce=l³eg-Ye³e mes cegkeÌle efveYe&³e neskeÀj mel³e keÀceeX ceW

ÒeJe=Êe nesleer nw~

``hejceelce-%eeve keÀe ÒetHeÀ nw DeehekeÀer ÒewefkeÌìkeÀue ueeFHeÀ~ SkeÀ lejHeÀ Oece&-³eg× keÀer mìspe, otmejer lejHeÀ ÒewefkeÌìkeÀue OeejCeecetle& keÀer

mìspe... ÒewefkeÌìkeÀue ceW %eeve DeLee&led OeejCeecetle&, %eevecetle&, iegCecetle&~ cetle& mes ner Jen %eeve Deewj iegCe efoKeeF& oW~ DeepekeÀue ef[mkeÀme

keÀjves mes Deheveer cetle& keÀes efme× veneR keÀj mekeÀles~ uesefkeÀve cetle& mes GvekeÀes SkeÀ meskeÀC[ ceW Meevle keÀje mekeÀleer nes~''

De.yeeheoeoe 11.4.73

``³en Yeer YeejleJeemeer ner keÀnles nQ ke̳eeWefkeÀ DeYeer ceQ yeeheeW keÀe yeehe, heefle³eeW keÀe heefle yevelee ntB~ ... yeehe kesÀ heeme Ssmee %eeve nw, efpememes

meejs efJeée keÀer meÃefle nesleer nw~ lelJeeW meefnle meyekeÀer meÃefle nes peeleer nw~'' mee.yeeyee 21.5.05 efjJee. ``mee|Jeme keÀer efjpeuì ceW mvesn Deewj h³eesefjìer lees mheä efoKeeF& oslee nw DeLeJee Deeves Jeeues DevegYeJe keÀjles nQ uesefkeÀve pees veJeervelee Jee

vee@uespe keÀer efJeMes<elee nw, Jen nw vee@uespeHegÀue mìspe Jee ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer mìspe Jee meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ÒewefkeÌìkeÀue keÀle&J³e

keÀer efJeMes<elee, pees efJeMes<e ªhe mes DevegYeJe keÀjves keÀer nw, Jen DeYeer keÀceer nw~'' De.yeeheoeoe20.11.72

``DeehekesÀ peerJeve mes, mvesn Deewj men³eesie mes ÒeYeeefJele ngS nQ uesefkeÀve Þesÿ vee@uespe Deewj vee@uespeHegÀue yeehe kesÀ Thej Flevee ÒeYeeefJele ngS

nQ, efpelevee efveefceÊe yeves ngS ye´eïeCe mJe³eb MeefkeÌle ªhe keÀe mJe³eb ceW DevegYeJe keÀjles nes~... Jen mvesn Deewj men³eesie keÀer leguevee ceW keÀce

nw~'' De.yeeheoeoe20.11.72

``keÀce& keÀer Yeer vee@uespe nesleer nw Deewj Deheveer j®eef³elee Deewj j®evee keÀer Yeer vee@uespe nesleer nw... vee@uespe efmeHe&À j®eef³elee Deewj j®evee keÀer

veneR uesefkeÀve vee@uespeHegÀue DeLee&led nj mebkeÀuhe Deewj nj Meyo nj keÀce& ceW %eeve mJe©he nesiee~ GmekeÀes ner vee@uespeHegÀue keÀnles nQ''

De.yeeheoeoe 27.4.72

``heeC[JeeW keÀe iee³eve ke̳ee nw? ieghle jnves kesÀ yeeo Òel³e#e ngS vee... peye efjJeepeer Deelcee³eW Yeer efveYe&³e neskeÀj Deheves efme×evle keÀes efme×

keÀjves keÀe efkeÀlevee heg©<eeLe& keÀjles nQ lees Deehe ueesieeW keÀes Deheves efme×evleeW keÀes efme× keÀjves keÀe efkeÀlevee peesMe nesvee ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 9.10.71

``meeOeejCe Deelcee³eW Yeer DeuhekeÀeue keÀer efmeef× Òeehle keÀj uesleer nQ lees efkeÀleveer DeLee@efjìer ceW jnleer nQ... lees Ssmeer meJe&-efmeef׳eeW keÀes

efJeefOe Üeje Òeehle keÀjves Jeeueer Deelcee³eW efkeÀleves veMes ceW jnveer ®eeefnS?... pees mJe³eb ner uesves Jeeuee nw, Jen osves Jeeuee oelee veneR yeve

mekeÀlee~ pewmes efYeKeejer, efYeKeejer keÀes mechevve veneR yevee mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 26.6.74 hejceelcee keÀes hen®eeveves Deewj GvekeÀe yeveves keÀe jepe

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Jen DeekeÀj mel³e %eeve osles nQ, pees Deelcee³eW Gme mel³e %eeve keÀer mel³elee keÀes mecePeles nQ, Jes ner

hejceelcee keÀes hen®eeve keÀj GvekesÀ yeveles nQ Deewj pees Deelcee³eW hejceelcee keÀes hen®eeve keÀj hejceelcee hej yeefuenej peeleer nQ DeLee&led leve-

ceve-Oeve mes GvekeÀe yeve peeleer nQ, Jes ner YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW Tb®e heo keÀer DeefOekeÀejer yeveleer nQ~

hejceelcee keÀes %eeve kesÀ DeeOeej hej Yeer Deelcee³eW hen®eeveleer nQ, lees GvekesÀ h³eej, heeuevee kesÀ DeeOeej hej Yeer GvekeÀes hen®eevekeÀj

GvekesÀ yeveles nQ~ hejceelcee keÀes hen®eeveves Deewj GvekeÀe yeveves ceW mee#eelkeÀej keÀer Yeer cenlJehetCe& YetefcekeÀe nw~ Fve leerveeW efJeefOe³eeW kesÀ DeeOeej

hej Deelcee³eW hejceelcee keÀe, Dehevee Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀer mel³elee keÀe DevegYeJe keÀjleer nQ Deewj DevegYeJe keÀjkesÀ hejceelcee keÀer yeveleer nQ~

``yeehe keÀes ³eeo veneR keÀjWies lees efJekeÀce& efJeveeMe veneR neWies~ keÀesF& Yeer MejerjOeejer ceW h³eej cele jKees... Deiej osnOeejer ³eeo heæ[les jnWies lees

³eesie ceW kewÀmes jnWies... ³en Yeer lekeÀoerj nw~ cej ie³es lees efHeÀj hegjevee mecyevOe ³eeo Deevee veneR ®eeefnS... efHeÀj hegjevee mecyevOe ítìe~ Jen

peeves Deewj GvekesÀ keÀce& peeves, nce ke̳eeW K³eeue keÀjW~'' mee.yeeyee 29.11.72 efjJee. hejceelce kesÀ ieeso uesves Deewj ÒeJesMe nesves (Adoptation and Re-incarnation) keÀe jepe

hejceefhelee hejceelcee ye´ïee leve ceW ÒeJesMe neskeÀj ye´ïee keÀes Dehevee yeveeles nQ Deewj efHeÀj Gvemes nce ye®®eeW keÀes S[e@hì keÀjkesÀ

Dehevee ye®®ee yeveeles nQ Deewj Jemee& osles nQ~ ye´ïee yeeyee Deewj ye®®es oesveeW ner S[e@hìs[ nQ hejvleg oesveeW kesÀ S[e@hìsMeve keÀe efJeefOe-efJeOeeve

Deueie nw~ efMeJeyeeyee ves ncekeÀes ye´ïee Üeje S[e@hì efkeÀ³ee nw lees ye´ïee nceejer ceeB nes ieF& lees meekeÀej ceW yeehe Yeer nw lees nceeje yeæ[e YeeF& Yeer

nw~ ³es ye´ïee yeeyee kesÀ meeLe nceejs mecyevOeeW keÀer ieg¿e hensueer nw~ Fme hensueer keÀes peeveves Jeeuee ner ³eLeeLe& jerefle GvekesÀ meeLe mecyevOe efveYeeles

ngS efvejekeÀej Deewj meekeÀej yeehe kesÀ h³eej DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw, pees peerJeve keÀer Deewj mebiece³egie keÀer cenevelece Òeeefhle nw~

``FvekeÀes Yeer S[e@hì efkeÀ³ee peelee nw, Gvemes efHeÀj j®evee ngF& nw~ j®evee Yeer nw S[e@hìs[~ yeehe ye®®eeW keÀes S[e@hì keÀjles nQ, Jemee& osves kesÀ

efueS~ ye´ïee keÀes Yeer S[e@hì efkeÀ³ee nw~ ÒeJesMe keÀjvee Jee S[e@hì keÀjvee yeele SkeÀ ner nw... legce ye®®eeW keÀes lees meowJe KegMeer jnveer ®eeefnS

efkeÀ ncekeÀes megÒeerce yeehe ves Dehevee ye®®ee yevee³ee nw~'' mee.yeeyee 27.1.05 efjJee. ``yeehe ves legcekeÀes S[e@hì efkeÀ³ee nw vee~ ye´ïee Üeje S[e@hì keÀjles nQ~ ðeer keÀes S[e@hì efkeÀ³ee peelee nw, yeekeÀer ye®®eeW keÀes efHeÀj ef¬eÀ³esì

efkeÀ³ee peelee nw~ ðeer keÀes j®evee veneR keÀnWies~ ³en yeehe Yeer S[e@hì keÀjles nQ~... S[e@hìs[ ye®®eeW keÀes ner yeehe mes Jemee& efceuelee nw~''

mee.yeeyee 29.1.05 efjJee. hejceelcee keÀer ieeso Deewj ieeso keÀe ye®®ee yeveves keÀe jepe

Deelcee³eW lees hejceelcee keÀer DeefJeveeMeer mevleeve nQ hejvleg peye hejceelcee meekeÀej ceW Fme Oeje hej DeJeleefjle nesles nQ lees ye´ïee

Üeje meekeÀej ceW Deheveer ieeso kesÀ ye®®es ye´eïeCe yeveeles nQ Deewj pees GvekeÀer ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ Jes ner veF& ogefve³ee mJeie& kesÀ Jemex kesÀ

DeefOekeÀejer yeveles nQ~ meekeÀej ceW Yeer yeeyee ye´ïee kesÀ Üeje Deheveer ieeso ceW ueskeÀj ye®®eeW keÀes ieeso keÀe megKe osles nQ hejvleg meekeÀej ceW ³es

megKe meYeer veneR ues mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ ye´ïee kesÀ ye®®es DeveskeÀ yeveles nQ, GveceW mes kegÀí ner efJeMes<e Yeei³eMeeueer nesles nQ, pees GvekeÀer meekeÀej

ceW ieeso keÀe megKe DevegYeJe keÀjles nQ~ yeekeÀer mece³e keÀer meercee kesÀ keÀejCe pees meekeÀej ceW ieeso veneR ues mekeÀles nQ, hejceelcee DeJ³ekeÌle ªhe

ceW GvekeÀer heeuevee keÀjlee nw~ ³es DeJ³ekeÌle ªhe ceW hejceelcee keÀer heeuevee Yeer ieeso kesÀ meceeve ner megKeoe³eer nw, FmeefueS leerJe´ heg©<eeLe& kesÀ

Üeje DeJ³ekeÌle ªhe OeejCe keÀj DeJ³ekeÌle ªhe ceW Yeer hejceelcee keÀer ieeso keÀe megKe ues mekeÀles nQ~ ³eesie ceW Deleerefvê³e megKe keÀe DevegYeJe

keÀjvee Yeer hejceelcee keÀer ieeso keÀe ner megKe nw~

``ye®®eeW keÀe mvesn keÀe ªhe yeouelee jnlee nw~ yeeheoeoe keÀe mvesn lees Deìtì Deewj SkeÀjme jnlee nw~'' De.yeeheoeoe 22.1.70

``De®ís-De®ís ye®®es yeeyee keÀer ieeso mes nejkeÀj jeJeCe keÀer ieeso ceW ®eues peeles nQ~ keÀneB yeehe keÀer Þesÿ yeveves keÀer ieeso, keÀneB YeÏä yeveves

keÀer ieeso~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``legcekeÀes meccegKe yeehe yew" mecePeeles nQ efHeÀj Yeer veMee veneR ®eæ{lee nw~ Deesnes! efMeJeyeeyee ves ncekeÀes ieeso efue³ee nw, Oece& keÀe ye®®ee yevee³ee

nw~'' mee.yeeyee 19.9.71 efjJee. ``efMeJe yeeyee keÀe ³en ìscÒesjer jLe nw~ keÀnles nQ efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀj FvekeÀer ieesoer ceW DeeDees~ veneR lees heehe ueie pee³esiee~ ceveg<³e lees

yes®eejs peeveles veneR nQ~ FmeefueS YeekeÀer kesÀ efueS Keyejoejer jKeer peeleer nw~ Dee³e& meceeefpe³eeW ves SkeÀ YeekeÀer keÀe ef®e$e neLe keÀj efkeÀlevee

nbieecee ce®ee³ee nw~ ³en Yeer vetBOe nw, efHeÀj Yeer Ssmes nesiee~'' mee.yeeyee 25.6.71 efjJee. YeieJeeve, Yeei³e Deewj Yeei³e-efJeOeelee keÀe je]pe

YeieJeeve keÀes Yeei³e-efJeOeelee keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jener DeekeÀj DeelceeDeeW keÀe Yeei³e peieelee nw~ YeieJeeve ke̳ee Yeei³e peieelee

nw, meJe&Þesÿ Yeei³e ke̳ee nw Deewj kewÀmes Gme Yeei³e keÀes heeles nQ - ³es meye je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³es nQ Deewj nceejs Þesÿ Yeei³e keÀes

yevee jne nw~ ogefve³ee ceW lees ceveg<³e Þesÿ Yeei³e ke̳ee nw, Jen Yeer veneR peeveles nQ~ Leesæ[er meer Òeeefhle keÀes ner yeæ[e Yeei³e mecePe uesles nQ~

ogefve³ee ceW ceveg<³e efpeve osJeer-osJeleeDeeW mes Yeei³e ceebieles nQ, Yeei³e-efJeOeelee hejceelcee ncekeÀes Gve pewmee yeveelee nw, Jes Yeer hejceelcee mes

Yeei³e heekeÀj Ssmes Yeei³eMeeueer yeves nQ~

``meejs keÀuhe ceW Ssmee Þesÿ Yeei³e efkeÀmeer keÀe Yeer nes veneR mekeÀlee~ keÀuhe-keÀuhe kesÀ Deehe ye®®es ner Fme Yeei³e keÀe DeefOekeÀej Òeehle keÀjles

nes~ ³eeo nw - Dehevee keÀuhe-keÀuhe kesÀ DeefOekeÀej keÀe Yeei³e? ³en Yeei³e meJe&Þesÿ Yeei³e ke̳eeW nw? ke̳eeWefkeÀ mJe³eb Yeei³e-efJeOeelee ves Fme

Þesÿ Yeei³e keÀe efoJ³e pevce Deehe ye®®eeW keÀes efo³ee nw~ DeÒeehle veneR keÀesF& Jemleg Deehe ye´eïeCeeW kesÀ Yeei³eJeeve peerJeve ceW~''

De.yeeheoeoe30.11.04

``ye®®es mecePeles nQ efkeÀ DeYeer nceejs ogYee&i³e kesÀ efove yeouekeÀj Deye meoe kesÀ efueS meewYeei³e kesÀ efove Dee jns nQ~ ... Deye ³en jele Kelce

nesves Jeeueer nw, Deye nceeje Yeei³e yeoue jne nw~ nceejs Thej %eeve Je<ee& nesleer jnleer nw~'' mee.yeeyee 11.12.04 efjJee. ``lekeÀoerjJeeve ye®®es ner Mejerj keÀe Yeeve YetuekeÀj Deheves keÀes DeMejerjer mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjves keÀe heg©<eeLe& keÀj mekeÀles nQ~ ... yegef×

keÀer yeele nw hejvleg efkeÀmekeÀer lekeÀoerj ceW veneR nw lees leoJeerj Yeer ke̳ee keÀjW~ yegef× ceW jnvee ®eeefnS efkeÀ nce DeMejerjer Dee³es Les, efHeÀj DeMe-

jerjer neskeÀj peevee nw~'' mee.yeeyee 4.5.05 efjJee. ``lekeÀoerj pees peieekeÀj Dee³es nQ Gme Devegmeej ner yeehe kesÀ yeves uesefkeÀve yeehe kesÀ yeveves ceW ner lekeÀoerj keÀer yeele nw vee~ lekeÀoerj yeveekeÀj

Yeer Dee³es nQ Deewj yevee Yeer mekeÀles nQ~ ...[^ecee keÀe yevee ngDee uekeÀ ner ues Dee³es nes vee!'' De.yeeheoeoe 27.4.72

``efkeÀmekeÀer lekeÀoerj ceW neslee nw lees mejkeÀcemìevmesme Yeer Ssmes yeveles nQ, pees efueHeÌì keÀe ªhe yeve peeles nQ~ ³eneB Yeer efpevekesÀ keÀuhe henues

keÀer lekeÀoerj Jee [^ecee keÀer vetBOe nw, Yeue Dehevee Yeer heg©<eeLe& jnlee nw uesefkeÀve meeLe-meeLe ³en efueHeÌì Yeer owJeer heefjJeej Üeje efceueleer nw

Deewj yeeheoeoe Üeje Yeer efieHeÌì efceueleer nw~'' De.yeeheoeoe 29.6.71

``yeeheoeoe DeehekesÀ Yeei³e kesÀ efmeleejs keÀes osKe ne|<ele nesles nQ, Deewj iegCeieeve keÀjles nQ~ Ssmes KegMevemeerye ye®®eeW keÀer jes]pe ceeuee efmecejles

nQ~ Ssmes yeehe kesÀ efmecejves kesÀ ceCekesÀ yeves nes? efJepe³eceeuee kesÀ ceCekesÀ yevevee yeæ[er yeele veneR nw, uesefkeÀve yeehe kesÀ efmecejves kesÀ ceCekesÀ

yevevee, ³ener KegMevemeeryeer nw~'' De.yeeheoeoe 20.5.74

``lekeÀoerj yeveeves Jeeues yeehe kesÀ pees [e³ejskeÌì ye®®es nQ, GvneW keÀer le]keÀoerj Þesÿ Deewj DeefJeveeMeer ®eeefnS~...Ssmee lekeÀoerjJeeve nj

mebkeÀuhe ceW, nj yeesue ceW, keÀce& ceW HeÀeuees HeÀeoj keÀjlee nesiee~ mebkeÀuhe Yeer yeehe meceeve efJeée keÀu³eeCe keÀer mesJee DeLe& nesiee~ nj yeesue ceW

veceÏlee, efvecee&Celee Deewj Gleveer cenevelee nesieer~'' De.yeeheoeoe 9.9.75

YeieJeeve yeehe Deewj YeieJeeve keÀes ye®®ee yeveeves keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer YeieJeeve keÀes ye®®ee yeveeves keÀe iee³eve nw hejvleg YeieJeeve keÀes ye®®ee kewÀmes, keÀye Deewj ke̳eeW yevee³ee peelee nw,

Jen %eeve veneR nw, pees DeYeer yeehe ves DeekeÀj efo³ee nw~ peye nce mebiece³egie hej meekeÀej ceW Dee³es hejceelcee keÀes Dehevee leve-ceve-Oeve oskeÀj

GmekeÀes Dehevee Jeeefjme yeveeles nQ lees Jen nceeje ye®®ee yeve peelee nw ke̳eeWefkeÀ yeehe ye®®es keÀes Dehevee Jeeefjme yeveeles nQ Deewj GmekesÀ

HeÀuemJeªhe ncekeÀes Jen yeehe yevekeÀj 21 pevce lekeÀ megKe-Meeefvlece³e ogefve³ee keÀe Jemee& oslee nw~ %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe Jemee& oslee nw~

peye nce GvekeÀer ieeso kesÀ ye®®es yeveles nQ, GvekeÀer Dee%ee hej ®eueles nQ lees Jen nceeje yeehe yeve peelee nw~ Jen ncekeÀes ye®®es kesÀ meceeve Fme

ogefve³ee ceW jnvee, ®euevee, J³eJenej keÀjvee efmeKeelee nw~ yeehe kesÀ meceeve nceejer %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW mes heeuevee keÀjlee nw~ meekeÀej ceW

Deheveer keÀu³eeCece³eer ieeso ceW efye"ekeÀj heeuevee Yeer keÀjlee nw, lees Þe=bieej Yeer keÀjlee nw~

``³en meeje %eeve yegef× ceW jnvee ®eeefnS, pees keÀesF& keÀes Yeer mecePee mekeÀes~ ... ³en ue#ceer-veeje³eCe efMeJeyeeyee kesÀ hetjs Jeeefjme nQ~ Deeies

pevce ceW efMeJeyeeyee keÀes meye kegÀí os efo³ee~ yeeyee ves keÀne - cegPes Jeeefjme yeveeDees, efHeÀj otmeje keÀesF& veneR~ keÀnles - yeeyee ³en meye kegÀí

DeehekeÀe nw~ Deehe ncekeÀes meejs efJeée keÀer yeeoMeener keÀe Jemee& osles nes... keÀYeer keÀesF& mes kegÀí hetíe veneR~ ieghle meye kegÀí os efo³ee~ FmekeÀes

keÀne peelee nw ieghle oeve~'' mee.yeeyee 21.9.04 efjJee. yeehe Deewj Jemex DeLee&led yeehe keÀe Jeeefjme yeveves Deewj yeveeves keÀe jepe

hejceelcee nceeje yeehe nw lees yeehe mes Jemee& DeJeM³e efceuevee ®eeefnS Deewj efceuelee Yeer nw~ yeehe keÀe ³eLeeLe& Jemee& ke̳ee nw, ³en Yeer

mecePeves keÀer yeele nw~ yeehe keÀe Jemee& nw %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb, efpemekesÀ Deeies ogefve³ee keÀer meJe& Òeeefhle³eeb cetu³enerve nes peeleer nw~ ³es meJe&

Þesÿ Jemee& DeelceeDeeW keÀes mebiece³egie hej ner hejceelcee mes efceuelee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner mJeie& keÀe Jemee& efceuelee nw~ hejceelcee keÀes

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe oelee keÀne peelee nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle nj Deelcee keÀe F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw ke̳eeWefkeÀ

hejceelcee meJee&lceeDeeW keÀe yeehe nw~ FmeefueS cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe Jemee& nj Deelcee keÀes osMe-keÀeue Deewj heeì& kesÀ Devegmeej DeJeM³e

ner efceuelee nw~

YeefJe<³e mJeie& keÀe Jemee& nj Deelcee keÀes Deheves DeYeer kesÀ heg©<eeLe& Devegmeej efceuelee nw~ pees DeYeer yeehe keÀes Deheves leve-ceve-Oeve

keÀe efpelevee Jeeefjme yeveelee nw, GmekeÀes Gmeer Devegmeej ner YeefJe<³e keÀe Jemee& efceuelee nw~ ye´ïee yeeyee ves efMeJeyeeyee keÀes HegÀue Jeeefjme yevee³ee

lees GvekeÀes yeehe keÀe HegÀue Jemee& efceuee Deewj Jes mele³egie kesÀ ÒeLece veeje³eCe yeveW~

``SkeÀ nw mvesn, otmeje nw meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe Üeje meJe&MeefkeÌle³eeW keÀe Kepeevee... yeeheoeoe ves meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ pewmeer meJe&MeefkeÌle³eeb

oer nQ, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevee³ee nw~ ... meJe&MeefkeÌle³eeB yeeheoeoe keÀe Jemee& nw, lees Deheves Jemex hej DeefOekeÀej nw? meoe nw? ...

ke̳eeWefkeÀ yeehe ves Jemee& efo³ee Deewj Jemex keÀes Deeheves Dehevee yevee³ee, lees Deheves hej DeefOekeÀej neslee nw... DeefOekeÀejer efpeme MeefkeÌle keÀes

Dee[&j keÀjs Deewj Jen MeefkeÌle npetj neefpej keÀns~'' De.yeeheoeoe 2-11-04

``meJe& MeefkeÌle³eeb yeehe keÀe Jemee& Deewj Jejoelee keÀe Jejoeve nQ~ yeehe Deewj Jejoelee - Fve [yeue mecyevOe mes njskeÀ ye®®es keÀes ³en Þesÿ

Òeeefhle pevce mes ner nesleer nw~ ... meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ Üeje SkeÀ pewmee ner [yeue DeefOekeÀej efceuelee nw uesefkeÀve OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle

vecyejJeej yevee osleer nw~'' De.yeeheoeoe29.10.87

``keÀnles lees meye nQ - yeeyee, nce DeehekesÀ nes ®egkesÀ nQ hejvleg ³eLeeLe& jerefle nceejs nesles Leesæ[sner nQ~ yengle nQ, pees Jeeefjme yeveves kesÀ je]pe keÀes

Yeer veneR peeveles nQ~ ... keÀF& ye®®es mecePeles nQ - nce lees Jeeefjme nQ hejvleg yeeyee mecePeles nQ efkeÀ ³en Jeeefjme nw veneR~ Jeeefjme yeveves kesÀ

efueS YeieJeeve keÀes Dehevee Jeeefjme yeveevee heæ[s~ ³en je]pe mecePevee Deewj mecePeevee Yeer cegefMkeÀue nw... meye efceueefkeÀ³ele osveer heæ[s, efHeÀj

yeehe Yeer Jeeefjme yevee³eWies~'' mee.yeeyee 5.1.05 efjJee. ``heæ{les-heæ{les DeeKejerve levle yegef× ceW Dee peelee nw~ ³en Yeer Ssmes nw~ Devle ceW efHeÀj yeehe keÀnles nQ cevceveeYeJe, lees osn keÀe DeefYeceeve ìtì

pee³esiee~ cevceveeYeJe keÀer Deeole heæ[er nesieer lees efheíeæ[er ceW Yeer yeehe Deewj Jemee& ³eeo jnsiee~'' mee.yeeyee 8.2.05 efjJee. ``meYeer DeelceeDeeW keÀes Deehe ueesieeW kesÀ Üeje Dehevee-Dehevee ³eLee heeì& leLee yeehe keÀe Jemee& peªj uesvee nw~'' De.yeeheoeoe 30.7.70

``meoe yeehe Deewj Jemee& oesveeW ³eeo jnlee nw? yeehe keÀer ³eeo mJele: ner Jemex keÀer Yeer ³eeo efoueeleer nw Deewj Jemee& ³eeo nw lees yeehe keÀer mJele:

³eeo nw~ yeehe Deewj Jemee& oesveeW meeLe-meeLe nQ~ ... meeiej meoe mechevve nw lees Deehe meYeer meoe mechevve Deelcee³eW nes vee! Keeueer neWies lees

uesves kesÀ efueS keÀneB neLe HewÀueevee heæ[siee~'' De.yeeheoeoe16.02.86

``meye DeelceeDeeW keÀe yeehe SkeÀ nw~ meyekeÀes yeehe mes Jemee& uesves keÀe nkeÀ nw~ Deelcee³eW meye YeeF&-YeeF& nQ... YeeF&-YeeF& ceevee meye Deelcee³eW

SkeÀ yeehe kesÀ ye®®es nQ, efHeÀj Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ye®®es YeeF&-yenve nQ~'' mee.yeeyee 2.10.04 efjJee. ``DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS Deeefo mes ueskeÀj SkeÀ mueesieve megveeles Deeles nQ, Deiej Jen ³eeo jns lees keÀye Yeer keÀesF& cee³ee

kesÀ efJeIveeW ceW nej veneR nes mekeÀleer nw~ `mJeie& keÀe mJejep³e nceeje F&éejer³e pevceefme× DeefOekeÀej nw Deewj mebiece kesÀ mece³e yeehe keÀe

Kepeevee pevceefme× DeefOekeÀej nw~'... DeefOekeÀejer mecePeWies lees keÀye cee³ee kesÀ DeOeerve veneR neWies~'' De.yeeheoeoe 17.5.69

``©neveer yeehe mes SkeÀ lees legcekeÀes %eeve keÀe Jemee& efceue jne nw... yeehe Meeefvle keÀe meeiej nw lees ye®®eeW keÀes Meeefvle Yeer OeejCe keÀjveer

®eeefnS~ ... DeMeevle nesvee Yeer DeJeiegCe nw~ DeJeiegCeeW keÀes efvekeÀeuevee nw Deewj nj SkeÀ mes iegCe ûenCe keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 27.11.04 efjJee.

``efMeJeyeeyee kesÀ Jemex keÀe hetje DeefOekeÀejer Deheves keÀes mecePeles nes? pees Jemex kesÀ DeefOekeÀejer yeveles nQ GvneWkeÀe meJe& kesÀ Thej DeefOekeÀej

neslee nw, Jes keÀesF& Yeer yeele kesÀ DeOeerve veneR nesles nQ~ Deiej osn kesÀ, osn kesÀ mecyeefvOe³eeW kesÀ, osn keÀer keÀesF& Yeer JemlegDeeW kesÀ DeOeerve nesles nQ

lees Ssmes DeOeerve nesves Jeeues DeefOekeÀejer veneR nes mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``yeehe peeveles nQ meejer ogefve³ee keÀer pees Yeer Deelcee³eW nQ, meyekeÀes ceQ Jemee& osves Dee³ee ntB~ ... yeehe ³eneB yew"s nQ uesefkeÀve FvekeÀer lees meejer

ogefve³ee keÀer pees Yeer Deelcee³eW nQ, meye lejHeÀ vepej peeleer nw, peeveles nQ meyekeÀes cegPes Jemee& osvee nw~'' mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``DeefJeveeMeer yeehe, DeefJeveeMeer ye®®es nQ lees Òeeefhle Yeer DeefJeveeMeer nw~ ... yeeyee keÀe yevevee DeLee&led meoe kesÀ efueS DeefJeveeMeer Kepeeves kesÀ

DeefOekeÀejer yevevee~'' De.yeeheoeoe 13.3.86 ``yeeheoeoe efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW DeLee&led ye®®eeW keÀes yeehe keÀe Jemee& Òeehle keÀjeves kesÀ DeefOekeÀejer peªj yevee³eWies~ ®eens kewÀmes Yeer nQ

uesefkeÀve nQ lees ye®®es ner~ ®eens cegefkeÌle keÀe ®eens peerJevecegefkeÌle keÀe, oesveeW ner Jemee& nQ~ yeehe Jemee& osves kesÀ efueS ner Dee³es nQ~ Devpeeve nQ vee~

GvneW keÀe Yeer oes<e veneR nw~ FmeefueS Deehe meYeer keÀes Yeer jnce Deelee nw vee~'' De.yeeheoeoe 13.3.86

``cesjs efyeiej Jemee& Leesæ[sner efceuesiee~ Jemee& lees legcekeÀes cesjs mes ner efceuevee nw vee~ Jemee& SkeÀ yeehe j®elee mes efceuelee nw~ ... j®evee mes keÀYeer

Jemee& efceue ve mekesÀ~ ... ceQ lees Deelee ner ntB legce ye®®eeW keÀes heæ{ekeÀj heeJeve yeveeves~'' mee.yeeyee 27.3.05 efjJee.

Q. hejceelcee keÀe ³eLeeLe& Jemee& ke̳ee nw, Jen efkeÀmekeÀes SJeb keÀye efceuelee nw?

A. hejceelcee keÀe ³eLeeLe& Jemee& nw %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeb DeLee&led DeeeflcekeÀ MeefkeÌle³eeb, heefJe$elee, megKe-Meeefvle, Deevevo, Deleerefvê³e megKe,

efpemekesÀ DeeOeej hej ner Deelcee cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe keÀjleer nw~ pees meJe& DeelceeDeeW keÀes GvekesÀ heeì& Deewj mece³e

Devegmeej efceuelee nw Deewj meyekeÀes mebiece³egie hej ner efceuelee nw~

``cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle pevceefme× DeefOekeÀej nw~ FmekeÀes Deehe ueesieeW ves hee³ee nw?... cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes ³eneB ner hee efue³ee nw Jee

cegefkeÌleOeece ceW cegefkeÌle Deewj mJeie& ceW peerJevecegefkeÌle uesvee nw... peye yeehe DeYeer efceuee nw lees Jemee& Yeer DeYeer efceuee nw... ÒewefkeÌìkeÀue pees Jemee&

nw, Jen DeYeer Òeehle neslee nw~ peerJeve-yevOe kesÀ meeLe ner peerJevecegkeÌle keÀe DevegYeJe neslee nw~ JeneB lees peerJeve-yevOe keÀer yeele ner veneR, JeneB

lees efmeHe&À GmekeÀer ÒeejyOe ceW neWies~'' De.yeeheoeoe 11.7.72

``Jemee& meowJe Deheveer Òeeefhle nesleer nw~ oeve-hegC³e lees keÀye-keÀye keÀer Òeeefhle nesleer nw~ Jeeefjme nes lees Jeeefjme efveMeeveer nw Deleerefvê³e megKe kesÀ

Jemex kesÀ DeefOekeÀejer~'' De.yeeheoeoe 30.5.71

``legcekeÀes oerheceeuee Deeefo keÀer KegMeer veneR nw, legcekeÀes lees KegMeer nw nce yeehe kesÀ yeves nQ, Gvemes Jemee& heeles nQ~''

mee.yeeyee 25.10.69 efjJee. ``Megª ceW leekeÀle Leer~ DeYeer Fleveer efnccele keÀesF& ceW veneR nw~ Yeue keÀnles nQ - nce Jeeefjme nQ hejvleg Jeeefjme yeveves keÀer yeele Deewj

nw~...³eeo keÀe peewnj DeYeer keÀce nw~ efkeÀmeer Yeer osnOeejer keÀes ³eeo veneR keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 1.8.05 efjJee. hejcemegKe, hejceMeeefvle, hejceevevo yeehe keÀe Jemee& nw, efpemekesÀ efueS meJe& DeelceeDeeW keÀes DeefOekeÀej nw Deewj hejceelcee ves nj Deelcee keÀes

efo³ee nw~ GmekesÀ efueS efkeÀmeer meeOeve-mecheefÊe, heo keÀer DeeJeM³ekeÀlee meveneR nw~ GmekesÀ efueS ³eLeeLe& %eeve Deewj DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer ceOegj ³eeo keÀer ner DeeJeM³ekeÀlee nw hejvleg Deelcee DenbkeÀej ³ee nervelee leLee Fefvê³e megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW

Fmemes Jebef®ele jn peeleer nw~

hejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe jepe

hejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe Yeer iee³eve nw~ Jewmes lees meYeer Deelcee³eW hejceelcee kesÀ ye®®es nQ Deewj meYeer hej GvekeÀer í$eíe³ee meoe

nw ner nw~ Jen meJe& DeelceeDeeW keÀer j#ee keÀjves Jeeuee nw, FmeefueS ner meye DeeheefÊe keÀeue ceW GvekeÀes ³eeo keÀjles nQ~ DeYeer pees meekeÀej ceW

GvekesÀ ye®®es yeveles nQ Deewj me®®es efoue mes GvekeÀes ³eeo keÀjles nQ, me®®es efoue mes hejceelcee keÀer efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee ceW jnles nQ, Jes

keÀneB Yeer nQ, JeneB ner hejceelcee keÀer í$eíe³ee keÀe DevegYeJe keÀjles nQ Deewj hejceelcee GvekeÀer j#ee keÀjlee nw~ Ssmee DevegYeJe Òee³e: meYeer keÀes

nw~

``yeehe Kego keÀnles nQ - FvekeÀer Deiej keÀesF& Ssmeer cele efceue Yeer ieF& lees Yeer GmekeÀes "erkeÀ keÀjves Jeeuee ceQ yew"e ntB~ cesjs keÀejCe ³es efkeÀleveer

ieeueer Keeles nQ lees FvekeÀer Yeer mecYeeue keÀjveer heæ[s~ yeehe j#ee peªj keÀjles nQ~ pees efpelevee me®®eeF& hej ®eueles nQ, Gleveer GvekeÀer j#ee

nesleer nw~ Pet"s keÀer j#ee veneR nesleer~ GvekeÀer lees efHeÀj mepee keÀe³ece nes peeleer nw~'' mee.yeeyee 1.11.04 efjJee. Deelcee keÀe hejceelcee kesÀ meeLe efnmeeye-efkeÀleeye keÀe je]pe / SkeÀ keÀe npeej iegCee Òeeefhle kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

hejceelcee keÀes meewoeiej Yeer keÀne peelee nw~ Jen Yeesuee YeC[ejer nw Deewj GmekeÀe YeC[ej meYeer DeelceeDeeW kesÀ efueS meoe Keguee

ngDee nw hejvleg Gme YeC[ej mes uesves keÀe SkeÀ efJeOeeve [^ecee ceW vetBOee ngDee nw~ Jen efJeOeeve nw SkeÀ keÀe npeej iegCee Òeeefhle~ [^eceevegmeej Fme

efJeOeeve kesÀ Devegmeej pees efpeleves keÀoce GmekesÀ ceeie& hej yeæ{elee nw, Jen Gme Devegmeej GmekesÀ YeC[ej mes uesves keÀe DeefOekeÀejer yevelee nw~

efyevee Dehevee keÀoce G"e³es keÀesF& kegÀí Òeeefhle veneR keÀj mekeÀlee nw Deewj keÀoce G"eves Jeeuee efve³eceevegmeej keÀYeer Yeer Òeeefhle mes Jebef®ele veneR

jn mekeÀlee nw~

me=efä kesÀ efve³eceevegmeej DeelceeDeeW keÀe hejceelcee kesÀ meeLe Yeer uesveosve keÀe efnmeeye efkeÀleeye nw DeLee&led nce hejceelcee keÀer henues

YeefkeÌle keÀjles nQ lees hejceelcee ncekeÀes ner henues %eeve oslee nw Deewj hejceelcee ncekeÀes %eeve oslee nw lees nce YeefkeÌle ceeie& ceW GvekesÀ ceefvoj

yeveeles nQ, GvekeÀer ceefncee keÀjles nQ, GvekeÀe iegCeieeve keÀjles nQ~ ³es Yeer hejceelcee kesÀ meeLe uesveosve keÀe SkeÀ efnmeeye-efkeÀleeye keÀe mecyevOe

nw~ efJeée kesÀ Fefleneme Deewj Yetieesue (H. & G. of the World) keÀe jepe

hejceelce Dehevee, me=efä-®e¬eÀ, leerveeW ueeskeÀeW, leerveeW keÀeueeW, keÀuhe-Je=#e, mJeie&-veke&À Deeefo meyekeÀe %eeve osles nQ DeLee&led efJeée kesÀ

Fefleneme kesÀ %eeve kesÀ meeLe leerveeW ueeskeÀeW Deewj YeefJe<³e ceW nesves Jeeues efJeée kesÀ YeewieesefuekeÀ meJeªhe keÀe Yeer %eeve oslee nw~ nj 5000 Je<e& kesÀ yeeo Fme efJeée keÀe nj keÀCe-keÀCe nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw DeLee&led 5000 Je<e& kesÀ yeeo nj DeCe-hejceeCeg Deheves hetJe& mLeeve hej hengB®e

peelee nw~ mele³egie ceW Deelcee³eW meleesÒeOeeve nesleer nw, FmeefueS Òeke=Àefle Yeer megKeoe³eer nesleer nw~ GmekesÀ yeeo mece³e Òeefle mece³e efJeée kesÀ

Fefleneme Deewj Yetieesue ceW ke̳ee-ke̳ee Deewj kewÀmes heefjJele&ve neslee nw, Gme meyekeÀe %eeve DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ efJeée kesÀ Yetieesue keÀe

efJeée kesÀ Fefleneme mes ke̳ee mecyevOe nw, Jen je]pe Yeer yeleeles nQ~ pewmes Üehej mes peye Deelcee³eW efJekeÀejer yeveleer nQ lees efJeée ceW yeæ[e heefjJele&ve

neslee nw, GLeue-hegLeue nesleer nw Deewj efJeée keÀe mJeªhe yeoue peelee nw~ efHeÀj keÀuheevle ceW peye Deelcee³eW heeJeve yeveleer nQ lees Yeer me=efä ceW

DeecetueYetle heefjJele&ve neslee nw ke̳eeWefkeÀ heeJeve DeelceeDeeW kesÀ efueS Òeke=Àefle Yeer heeJeve ®eeefnS, megKeoe³eer ®eeefnS~ Fme ÒekeÀej nce osKeles nQ

efkeÀ me=efä ceW peæ[ Deewj ®esleve keÀe efkeÀlevee ienje mecyevOe nw, efpemekeÀe meeje je]pe hejceelcee ves yelee³ee nw~

``Fme Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer kewÀmes efjheerì nesleer nw, ³en DeYeer legce mecePeles nes~ efnmì^er ®eslev³e keÀer nesleer nw Deewj pee@ûeeHeÀer peæ[ lelJeeW

keÀer nesleer nw~ ... meeje Kesue ner peæ[ Deewj ®eslev³e keÀe nw~... ³en meeje Kesue legcnejs hej nw~ efnmì^er-pee@ûeeHeÀer Yeer legce megveles nes~ yeehe

Fme leve ceW DeekeÀj meye yeeleW mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 15.11.04 efjJee. Oece& Deewj jep³e keÀer mLeehevee keÀe je]pe / %eeve keÀer Oeee|cekeÀlee Deewj jepeveweflekeÀlee keÀe jepe

Fme %eeve keÀes hejceelcee ves Religio-Political Knowledge keÀne nw ke̳eeWefkeÀ DeYeer hejceelcee DeekeÀj Oece& Deewj jep³e oesveeW

keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ mele³egie ceW Oece&-meÊee Deewj jep³e-meÊee SkeÀ kesÀ ner neLe ceW nesleer nw, FmeefueS FmekeÀes efjueerefpe³ees-heesefueefìkeÀue

vee@uespe keÀne peelee nw~ mele³egie ceW osJeer-osJeleeDeeW ceW jep³e keÀjves Deewj Oece& keÀer meJe& keÀuee³eW nesleer nQ, pees Üehej mes Oece& Deewj jep³e

meÊee Deueie-Deueie nes peeleer nw ke̳eeWefkeÀ osneefYeceeve kesÀ keÀejCe jepee³eW ie=nmLe ceW nesves kesÀ keÀejCe efJekeÀejer nes peeles nQ Deewj efJeée keÀes

Leceeves kesÀ efueS heefJe$elee ®eeefnS, FmeefueS Oece&-meÊee Deueie nes peeleer nw, efpemeceW jepeieg©, mev³eemeer, Dev³e OeceeX ceW heeojer, vevme, yeew×-

efYe#eg Deeefo Deeefo keÀe mLeeve yeve peelee nw~ FmeerefueS yeeyee mev³eeefme³eeW keÀer ceefncee keÀjles nQ Deewj keÀnles nQ Fve mev³eeefme³eeW ves ner Yeejle

keÀes Lecee³ee nw, veneR lees Yeejle Deewj Yeer keÀece-ef®elee hej peue cejlee~

``legce nes efjueerefpe³ees-heesefueìerkeÀue~ legce peeveles nes nce Oece& Deewj jep³e mLeeheve keÀj jns nQ... DeYeer legcnejer yegef× ceW nw efkeÀ nce nj 5 npeej Je<e& kesÀ yeeo jep³e uesles nQ Deewj efHeÀj iebJeeles nQ~'' mee.yeeyee 6.10.04 efjJee. ``legce nes heeC[Je mecÒeoe³e~ legce efjueerefpe³ees Yeer nes lees heesefueefìkeÀue Yeer nes~ yeeyee meye efjueerpeve keÀer yeeleW mecePeeles nQ~ ... DeYeer legce

peeveles nes nceeje jep³e mLeeheve nes jne nw~'' mee.yeeyee 26.5.05 efjJee. ``Oece& meÊee JeeueeW keÀes l³eeie, lehem³ee Deewj Jewjei³e kesÀ yeoues ueesieeW keÀes efjef׳eeW-efmeef׳eeW ceW Kesueles osKee, Jewjei³e kesÀ yepee³es jeie-Üs<e

ceW osKee~ ... jep³e meÊee uee@ìjer keÀe pegDee Kesue jner nw~ ... keÀewjJe Deheves pegDee ceW ueies ngS nQ~'' De.yeeheoeoe19.10.75

heefJe$elee Deewj Òeke=Àefle kesÀ mecyevOe keÀe jepe

osJeer osJeleeDeeW ceW Deepe keÀer ogefve³ee kesÀ meceeve Deewj keÀesF& efJeMes<e %eeve lees veneR neslee nw hejvleg GveceW heefJe$elee keÀer MeefkeÌle nesleer

nw, pees meJe& Òeeefhle³eeW keÀe DeeOeej nw~ heefJe$elee kesÀ keÀejCe Òeke=Àefle GvekeÀer oemeer nesleer~ pees Deelcee³eW ogefve³eeJeer ®elegjeF& ve nesles Yeer

hejceelcee kesÀ meeLe me®®eer efoue nesves kesÀ keÀejCe heefJe$elee keÀer OeejCee ceW meHeÀue nesleer nQ, GmekesÀ HeÀuemJeªhe Jes owJeer ogefve³ee ceW Tb®e heo

DeJeM³e heeleer nQ~ peneB heefJe$elee nw, JeneB Òeke=Àefle ceveJeebefíle HeÀue osleer nw~ Òeke=Àefle keÀe ³es efve³ece ®eejes ner ³egieeW ceW ÒeYeeefJele neslee nw~

FmeerefueS mev³eeefme³eeW ceW peye heefJe$elee keÀer OeejCee G®®e Leer lees pebieue ceW Yeer meJe& Òeeefhle³eeb nesleer LeeR~ pees Deelcee³eW Thej mes Deeleer nQ,

Jes heefJe$e nesleer nQ, FmeefueS Deepe Yeer Òeke=Àefle GvekeÀes meJe& megKe osleer nw~ Yeues ner Jen megKe mece³eevlej ceW efJeueerve nes peelee nw hejvleg peye

lekeÀ GveceW heefJe$elee nesleer nw, leye lekeÀ Òeke=Àefle mes GvekeÀes megKe DeJeM³e efceuelee nw~

³ee$ee Deewj cegmeeefHeÀj keÀe jepe

Deepe veneR lees keÀue efyeKejW ies ³es yeeoue, Dees jele kesÀ Yetues ngS cegmeeefHeÀj megyen ngF& Iej ®eue~ ogefve³ee ceW Yeer ueesie keÀnles nQ efkeÀ

³en ogefve³ee SkeÀ cegmeeefHeÀjKeevee nw hejvleg keÀewve cegmeeefHeÀj nw, keÀneB mes cegmeeefHeÀjer hej Dee³es nQ, efHeÀj keÀye Jeeheme pee³eWies, kewÀmes pee³eWies

Deeefo Deeefo yeeleeW kesÀ efJe<e³e ceW kegÀí veneR peeveles nQ, pees hejceelcee ves DeYeer DeekeÀj yelee³ee nw Deewj lew³eej keÀjkesÀ Jeeheme meeLe ues peeves

keÀe efJeefOe-efJeOeeve yelee jns nQ~

``Deye Iej ®euevee nw, yeehe Dee³es nQ uesves kesÀ efueS~ ³en ³eeo Yeer leye jnsieer, peye DeelceeefYeceeveer neWies~ ... yeeyee cegmeeefHeÀj neskeÀj Dee³ee

nw~ legce Yeer cegmeeefHeÀj neskeÀj Dee³es Les~ DeYeer legce Deheves Iej keÀes Yetue ie³es nes~'' mee.yeeyee 3.8.05 efjJee. leerLe&, leerLe& ³ee$ee Deewj ³eeo keÀer ³ee$ee keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer Òee³e: meYeer leerLe& ³ee$eer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee mes ner peeles nQ hejvleg Jen

keÀecevee hetCe& veneR nesleer nw ke̳eeWefkeÀ Jes leerLe& lees me®®es leerLeeX keÀer ³eeoieej nQ~ neB, GvekeÀes Yeer YeeJevee keÀe Yeeæ[e DeJeM³e efceuelee nw DeLee&led

Deuhe keÀeue keÀe megKe DeJeM³e efceuelee nw~ me®®es leerLe& lees hejceOeece, mJeie& nQ Deewj DeYeer peneB hejceelcee ves efoJ³e keÀle&J³e efkeÀ³es nQ, Jener

nQ~ Fve leerLeeX keÀer ³ee$ee keÀe efJeefOe-efJeOeeve Deewj je]pe hejceelce ves yelee³ee nw~ pees FvekeÀer ³ee$ee keÀjlee nw, Jen cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ

hejce megKe keÀe DeYeer Yeer DevegYeJe keÀjlee nw lees YeefJe<³e ceW Yeer cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes heelee nw~

pewmes heeJeve yeveves kesÀ efueS ceveg<³e leerLeeX keÀer ³ee$ee keÀjles nQ Jewmes hejceelcee DeekeÀj ³eeo keÀer ³ee$ee efmeKeueeles nQ~ hejvleg Gve

leerLe& ³ee$eeDeeW mes keÀesF& heeJeve veneR yevelee nw, Deelcee heeJeve yeveleer nw ³eeo keÀer ³ee$ee mes~ Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj

hejceelcee keÀes, hejceOeece keÀes, mJeie& keÀes ³eeo keÀjves mes ner Deelcee heeJeve yeveleer nw~ ³ener ³eeo keÀer ³ee$ee me®®eer leerLe& ³ee$ee nw, pees Deelcee

keÀes heeJeve yeveeleer nw, cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe keÀjeleer nw~ ³en ³ee$ee DeYeer ner hejceelcee ves efmeKeueeF& nw~

``Devoj ceW ³en %eeve nw vee efkeÀ nce Deelcee³eW ³eeo keÀer ³ee$ee hej nQ~... efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjes Deewj Iej keÀes ³eeo keÀjes~ Devoj ceW

³en Deevee ®eeefnS efkeÀ nce pee jns nQ... Fme ³eeo keÀer ³ee$ee mes ner legcnejs heehe keÀìves nQ, leye ner legce cebefpeue hej hengB®eWies~''

mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``³eesie De#ej mes ³ee$ee efme× veneR nesleer nw~ ³eesie De#ej mev³eeefme³eeW keÀe nw... Deelcee keÀes ner ³en ³ee$ee keÀjveer nw... efmeHe&À yeehe keÀes ³eeo

veneR keÀjvee nw, meeLe ceW %eeve Yeer ®eeefnS~ %eeve mes legce Oeve keÀceeles nes, me=efä-®e¬eÀ keÀer vee@uespe mes legce ®e¬eÀJeleea jepee yeveles nes... ³en

meeje %eeve yegef× ceW jns leye KegMeer keÀe heeje ®eæ{s~'' mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - ye®®es Fve yeeleeW keÀes Yetuees cele~ ye®®es yeehe keÀes Yetue peeles nQ ke̳ee, efHeÀj legce ke̳eeW Yetueles nes? Deheves keÀes Deelcee veneR

mecePeles nes, osneefYeceeveer yeveves mes ner legce yeehe keÀes Yetueles nes~'' mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``³en ³ee$ee lees legcnejer efvel³e ®eueveer nw~ Ietcees-efHeÀjes hejvleg Fme ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnes~ ³en nw ©neveer ³ee$ee~ FmeceW Mejerj keÀe keÀesF&

keÀece veneR nw... yegef× ceW meowJe ³eeo jKees nce pee jns nQ, nceeje Fme hegjeveer ogefve³ee mes uebiej G"e ngDee nw~ vew³ee Gme heej peeveer nw~''

mee.yeeyee 15.10.04 efjJee. ``efove Òeefleefove legce ³eeo keÀer ³ee$ee ceW hekeÌkesÀ nesles pee³eWies, efHeÀj legcekeÀes kegÀí Yeer ³eeo veneR Dee³esiee~ efmeHe&À Iej Deewj jepeOeeveer ³eeo

Dee³esieer~ cejWies Ssmes pewmes yew"s-yew"s neì&HesÀue nesles nQ, ogKe keÀer yeele veneR~'' mee.yeeyee 14.9.04 efjJee. ``YeefkeÌle ceeie& keÀer leerLe& ³ee$ee keÀe DeLe& ner nw veer®es Glejvee, leceesÒeOeeve yevevee... legcnejer ³en ©neveer ³ee$ee nw heeJeve yevekeÀj heeflele

ogefve³ee mes heeJeve ogefve³ee ceW peeves kesÀ efueS~'' mee.yeeyee 23.10.04 efjJee. ``Gve ieerlee megveeves JeeueeW mes keÀesF& keÀes HeÀereEueie Deeleer nw ke̳ee, peje Yeer veneR mecePeles... HeÀke&À lees nw vee~ GvekeÀer ³eeo keÀer ³ee$ee lees nw ner

veneR, Jes lees veer®es ner efiejles jnles nQ~ ... ieerlee ceW Deeìs efcemeue keÀesF& De#ej jeFì nQ~'' mee.yeeyee 10.11.04 efjJee. ``Deiej osner-DeefYeceeveer neskeÀj legce hewoue keÀjWies lees keÀYeer LekeWÀies veneR ke̳eeWefkeÀ osn keÀe Yeeve veneR Dee³esiee... Deeies ceveg<³e leerLeeX hej

hewoue peeles Les lees yengle Þe=×e mes peeles Les~ LekeÀles veneR Les~ yeeyee keÀes ³eeo keÀjves mes ceoo lees efceuesieer vee... iejerye ueesie leerLeeX hej hewoue

peeles nQ~ YeeJevee keÀe Yeeæ[e efpelevee iejeryeeW keÀes efceuelee nw, Glevee meentkeÀejeW keÀes veneR efceuelee nw~'' mee.yeeyee 11.12.04 efjJee. ``³ee$ee hej peeles nQ lees pees me®®es Yeiele neWies, Jes lees keÀnWies ke̳ee npee& nw, YeieJeeve kesÀ heeme peeles nQ... mecePeles nQ De®ís keÀece ceW ncesMee

efJeIve heæ[les ner nQ~ ... yeehe keÀnles nQ - ye®®es legcnejer Yeer ³en ³ee$ee nw, ³en efve½e³e jns~'' mee.yeeyee 10.6.05 efjJee.

Q. ³eeo keÀer ³ee$ee nw lees FmeceW ke̳ee-ke̳ee ³eeo keÀjvee nw? YeefkeÌle Deewj %eeve kesÀ mecyevOe keÀe je]pe

YeefkeÌle Deewj %eeve ceW ke̳ee mecyevOe nw, Jen Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ ³en SkeÀ ®e¬eÀ nw Deewj FmeceW pees hejceelcee mes

%eeve ueskeÀj osJelee yeveles nQ, Jes ner YeefkeÌle ceeie& ceW YekeÌle yevekeÀj hejceelcee efMeJe DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle Deewj efHeÀj J³eefYe®eejer YeefkeÌle

DeLee&led DeveskeÀeW keÀer YeefkeÌle keÀjves ueieles nQ, Deheves ner pe[ ef®e$eeW keÀer hetpee keÀjles nQ~ efHeÀj keÀuheevle ceW efpevneWves yengle YeefkeÌle keÀer nw,

GvekeÀes ner YeieJeeve DeekeÀj YeefkeÌle keÀe HeÀue %eeve osles nQ~ Jes hegjeves YekeÌle ner henues %eeve ceW Deeles nQ~ efpevneWves yengle YeefkeÌle keÀer nesieer, Jes

ner %eeve ceW Yeer leerKes pee³eWies Deewj pees %eeve ceW leerKes pee³eWies, Jes ner mele³egie ceW henues osJeer-osJelee yeveWies Deewj Üehej mes YeefkeÌle Yeer henues Jes

ner DeejcYe keÀjWies~ Fme ÒekeÀej ³en %eeve, YeefkeÌle Deewj efHeÀj %eeve keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer ®e¬eÀ nw~

%eeve Deewj YeefkeÌle ceW efove Deewj jele keÀe Devlej ke̳eeWefkeÀ %eeve ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw Deewj YeefkeÌle Glejleer keÀuee keÀer ner

efveefceÊe yeveleer nw~ Yeues YeefkeÌle mes keÀesF& Glejleer keÀuee veneR nesleer nw, YeefkeÌle mes lees Glejleer keÀuee keÀer ieefle cevo nesleer nw hejvleg YeefkeÌle

ceeie& ceW YeefkeÌle keÀjles Yeer DeelceeDeeW keÀer keÀuee³eW Glejleer ner peeleer nQ~ %eeve mes ner Deelcee Deewj efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj

mJeie& keÀer mLeehevee nesleer nw DeLee&led %eeve mes ner nce YekeÌle mes ye´eïeCe Deewj ye´eïeCe mes osJeer-osJelee yeveles nQ~ %eeve keÀe HeÀue mJeie& nw Deewj

YeefkeÌle veke&À ceW nesleer nw, efHeÀj veke&À kesÀ yeeo mebiece hej %eeve efceuelee nw~

``pees Fme Oece& kesÀ veneR nQ lees efHeÀj ceeveles Yeer veneR nQ~ yeehe ves mecePee³ee nw meeje ceoej YeefkeÌle hej nw~ efpevneWves yengle YeefkeÌle keÀer nw lees

YeefkeÌle keÀe HeÀue Yeer GvneWkeÀes efceuevee ®eeefnS~ GvneWkeÀes ner yeehe mes yesno keÀe Jemee& efceuelee nw~ ... SkeÀ ieerlee ner nw Yeejle keÀe Oece&-

Meeðe~ ... efMeJeyeeyee Deeles ner nQ Yeejle ceW~'' mee.yeeyee 2.10.04 efjJee. ``%eeve, YeefkeÌle Deewj Jewjei³e keÀe je]pe yeehe ves DeYeer legce ye®®eeW keÀes mecePee³ee nw~ %eeve nw efove, YeefkeÌle nw jele Deewj GmekesÀ yeeo nw

Jewjei³e~ ... DeYeer legce ye®®es mecePe ie³es nes efkeÀ yeehe pees %eeve osles nQ lees Gmemes efove nes peelee nw... ye´ïee keÀe efove Deewj jele mees

ye´eïeCeeW keÀe efove Deewj jele~'' mee.yeeyee 7.10.04 efjJee.

``jeJeCe peye mes Deelee nw, leye mes YeefkeÌle Yeer GmekesÀ meeLe Deeleer nw Deewj peye yeehe Deeles nQ lees GvekesÀ meeLe %eeve Deelee nw~ ... ³en meejer

ogefve³ee hejceelcee keÀer nw, pees DeeOee keÀuhe heefJe$e Deewj DeeOee keÀuhe DeheefJe$e jnleer nw~ ef¬eÀ³esìj lees yeehe keÀes keÀne peelee nw vee... yeehe

yeerpeªhe nw~'' mee.yeeyee 11.11.04 efjJee. ``Fme mece³e keÀer meyemes JeC[jHegÀue yeele ³ener osKe jns nes, pees ÒewefkeÌìkeÀue Yeer cevee jns nes Deewj efveefceÊe Gme ³eeoieej keÀes Yeer cevee jns

nes~ ®eslev³e Yeer nes Deewj ef®e$e Yeer meeLe-meeLe nQ~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``efHeÀj Yeer YekeÌle YeeJevee Jeeues nesles nQ Deewj meoe ner me®®es YekeÌleeW keÀer ³en efveMeeveer nesieer efkeÀ pees mebkeÀuhe keÀjWies, GmeceW ¢æ{ jnWies~

FmeefueS YekeÌleeW mes Yeer yeehe keÀe mvesn nw~ efHeÀj Yeer DeehekesÀ ³eeoieej keÀer Üehej mes hejcheje lees ®euee jns nQ~'' De.yeeheoeoe 7.03.86 ``YeefkeÌle Deewj %eeve keÀe je]pe DeYeer legce ye®®eeW ves mecePee nw~ meeræ{er Deewj Peeæ[ ceW ³en meye mecePeeveer nw... efHeÀj Devle ceefle mees ieefle nes

pee³esieer~ ieefle keÀne peelee nw MeeefvleOeece keÀes Deewj meÃefle nesleer nw ³eneB~ meÃefle kesÀ Deiesvmì nesleer nw ogie&efle... DeYeer legce yeehe Deewj

j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀes peeve ie³es nes~'' mee.yeeyee 27.7.04 efjJee. ``³en me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe megvee³eWies lees efpelevee hegjevee YekeÌle nesiee, Jen yengle KegMe nesiee~ Leesæ[er YeefkeÌle keÀer nesieer,

Jen keÀce KegMe nesiee~ ³en Yeer efnmeeye nw mecePeves keÀe~'' mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. veewOee YeefkeÌle Deewj GvekesÀ Fä kesÀ mee#eelkeÀej kesÀ mecyevOe keÀe jepe

veewOee YeefkeÌle keÀe jepe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ keÀF& YekeÌle Ssmeer leerKeer YeefkeÌle keÀjles nQ, pees Deheves Fä keÀe mee#eelkeÀej ve nes

lees Dehevee ieuee Yeer keÀeìves keÀes lew³eej nes peeles nQ~ Gme mece³e Jes efpeme Fä keÀer YeefkeÌle keÀjles nQ, GmekeÀe ner [^eceevegmeej mee#eelkeÀej nes

peelee nw~ pewmes ieCesMe keÀer YeefkeÌle keÀjves Jeeues keÀes metbæ{ Jeeues ieCesMe keÀe, nvetceeve keÀer YeefkeÌle keÀjves Jeeues keÀes hetBí Jeeues nvetceeve keÀe,

peyeefkeÀ Ssmee keÀesF& osJelee neslee veneR nw hejvleg GvekeÀer Þe=×e efmLej jKeves Deewj GvekeÀer YeefkeÌle kesÀ heg©<eeLe& keÀe HeÀue osves kesÀ efueS Jewmee

mee#eelkeÀej nes peelee nw~ veJeOee YeefkeÌle Jeeues Deheveer osn keÀer megOe-yegOe keÀes Yeer Yetue peeles nQ~ osn keÀer megOeyegIe Ssmeer Yeguee osles nQ, pees

GvekesÀ Mejerj ceW keÀebìe Yeer ®egYeeDees lees Yeer GvekeÀes helee veneR heæ[lee~ Ssmee Deheves Fä kesÀ h³eej ceW Kees peeles nQ~ Ssmes YekeÌleeW keÀes veJeOee

YekeÌle keÀne peelee nw~

DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle Deewj J³eefYe®eejer YeefkeÌle keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& keÀye mes DeejcYe neslee nw Deewj kewÀmes YeefkeÌle Yeer henues DeJ³eefYe®eejer DeLee&led SkeÀ hejceelcee efMeJe keÀer nesleer nw, pees

mece³eevlej ceW kewÀmes J³eefYe®eejer yeve peeleer nw Deewj efHeÀj kewÀmes hejceelcee YeefkeÌle keÀe HeÀue %eeve osles nQ, ³es meye je]pe hejceelcee ves DeYeer

yelee³es nQ~ DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle ceW SkeÀ efMeJe yeeyee keÀer ner Òeeflecee yeveekeÀj hetpee keÀjles nQ, J³eefYe®eejer YeefkeÌle ceW DeveskeÀeW osJeer-osJeleeDeeW

keÀer Òeeflecee³eW yeveekeÀj hetpee keÀjles nQ Deewj Devle ceW hes[-heewOeeW keÀer, osnOeejer ceveg<³eeW keÀer Deeefo keÀer YeefkeÌle keÀjves ueieles nQ~ osJeleeDeeW kesÀ

ef®e$e Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ yevee osles nQ~

``YeefkeÌle keÀjles YeieJeeve kesÀ Òesce ceW Deebmet Yeer Dee peeles nQ hejvleg YeieJeeve keÀes peeveles veneR nQ~ efpemekesÀ Òesce ceW Deebmet Deeles nQ, GvekeÀes

peevevee lees ®eeefnS vee~ ... yengle YeefkeÌle keÀjles nQ lees mee#eelkeÀej nes peelee nw~ yeme Jener GvekesÀ efueS KegMeer keÀer yeele nw~''

mee.yeeyee 16.2.05 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - legcnejer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ®eeefnS~ pewmes YeefkeÌle Yeer henues SkeÀ efMeJe keÀer hetpee DeJ³eefYe®eejer nesleer nw, efHeÀj

J³eefYe®eejer nesves mes DeveskeÀeW keÀer keÀjves ueieles nQ~ ... Ieæ[er-Ieæ[er keÀnlee ntB - ye®®es LekeÀes cele~ efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjes, Jen nw efyevoer,

nce Deelcee Yeer efyevoer nQ~'' mee.yeeyee 17.5.05 efjJee. ``henues-henues efpevneWves DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle Megª keÀer nw, Jes ner DeekeÀj Tb®e heo heeves keÀe heg©<eeLe& keÀjWies... DeefJeveeMeer %eeve jleveeW keÀe

mesumecewve yevevee nw~'' mee.yeeyee 30.7.05 efjJee. %eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe jepe

mele³egie-$eslee keÀes efove DeLee&led %eeve ceeie& keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ hejceelcee ves %eeve mes ³es mele³egieer owJeer ÒeeueyOe yeveeF& nw, peneB

ceveg<³e mJeYeeefJekeÀ osner-DeefYeceeveer jnles nQ Deewj Üehej-keÀefue³egie jele DeLee&led De%eeve DeLee&led osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle YeefkeÌle ceeie& keÀne

peelee nw~ mebiece³egie hej hegve: hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ, efpemekeÀes OeejCe keÀjves mes YeefkeÌle keÀe Jewjei³e nes peelee nw Deewj Deelcee³eW

JeeveÒemLe ceW DeLee&led JeeCeer mes hejs hejceOeece ®eueer peeleer nw Deewj ve³es keÀuhe keÀe MegYeejcYe neslee nw~ ³en %eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe ®e¬eÀ

melele ®euelee jnlee nw~

``YeefkeÌle kesÀ mebmkeÀej Jeeues peekeÀj ceveg<³eeW kesÀ heeme pevce ueWies, %eeve kesÀ mebmkeÀej Jeeues veF& ogefve³ee ceW peekeÀj pevce ueWies~ ³en Yeer peªj

nw legce nes ye´eïeCe lees legce ye´eïeCe kegÀue ner pevce ueWies~ ve Metê kegÀue ceW Deewj ve osJeleeDeeW kesÀ kegÀue ceW~ ³en %eeve yegef× ceW ®ekeÌkeÀj ueieevee

®eeefnS~ meeLe-meeLe yeeyee keÀes Yeer ³eeo keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 10.10.68

%eeve hejceelcee mebiece³egie hej osles nQ, Gme %eeve kesÀ ÒekeÀeMe Deewj hejceelcee keÀer ³eeo ceW nce pees keÀce& keÀjles nQ, GmekesÀ HeÀue

mJeªhe me=efä mJeie& yeveleer nw~ %eeve-ÒekeÀeMe ceW efkeÀ³es ie³es Gve keÀceeX keÀe HeÀue oes ³egie DeLee&led mele³egie-$eslee³egie lekeÀ ®euelee nw hejvleg

mece³e keÀer ieefle kesÀ meeLe Jen keÀce neslee peelee nw hejvleg Gme mece³e lekeÀ %eeve-ÒekeÀeMe nesves kesÀ keÀejCe Deelcee mes keÀesF& efJekeÀce& veneR nesles,

FmeefueS Deelcee keÀes keÀesF& ogKe-DeMeeefvle keÀer DevegYetefle veneR nesleer nw~ Üehej mes %eeve keÀe ÒekeÀeMe Kelce nesves kesÀ keÀejCe De%eevelee keÀe

DevOekeÀej ÒeJesMe keÀjlee nw Deewj osneefYeceeve kesÀ ÒeYeeJeer nesves kesÀ keÀejCe Deelcee ceW efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nesleer nw, efpememes efJekeÀce& Deewj

efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe ogKe-DeMeeefvle keÀe DeejcYe neslee Deewj me=efä veke&À yeve peeleer nw, pees veke&À mes jewjJe veke&À yeveleer nw~ efJekeÀejeW kesÀ

keÀejCe Deelcee keÀes ogKe-DeMeeefvle keÀer DevegYetefle nesleer nw, efpememes cegkeÌle nesves kesÀ efueS Deelcee³eW YeefkeÌle keÀjvee DeejcYe keÀjleer nQ~ YeefkeÌle

mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ heleve keÀer ieefle cevo nesleer nw hejvleg YeefkeÌle mes ogefve³ee ve mJeie& yeveleer Deewj ve ner veke&À yeveleer nw~ veke&À lees

De%eevelee JeMe osneefYeceeve Deewj osneefYeceeve kesÀ keÀejCe efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee mes yevelee nw~ YeefkeÌle ceW Yeer efJekeÀej Dee peeles nQ~

mebiece hej hejceelcee mes %eeve efceueves kesÀ keÀejCe YeefkeÌle meefnle meejer hegjeveer ogefve³ee mes Jewjei³e neslee nw~ %eeve ceeie& ceW ÒeYeg-h³eej

keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe neslee nw Deewj YeefkeÌle ceW ÒeYeg-h³eej keÀer mce=efle mes Deuhe-keÀeue keÀe megKe DevegYeJe neslee nw~ mebiece³egie hej hejceelce

Òeeefhle³eeW kesÀ DevegYeJe kesÀ keÀejCe ÒeYeg-h³eej mes ®eæ{leer keÀuee nesleer Deewj YeefkeÌle ceW mebiece³egie kesÀ ÒeYeg-h³eej kesÀ DevegYeJe keÀer mce=efle kesÀ

keÀejCe Glejleer keÀuee keÀer ieefle cevo nesleer nw~ YeefkeÌle mes ve ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj ve ner Glejleer keÀuee nesleer nw~

``DeYeer legcekeÀes %eeve efceuee nw leye mecePeles nes YeefkeÌle efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, %eeve efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw~ %eeve osves Jeeuee %eeve-meeiej

yeehe DeYeer efceuee nw~'' mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``YeefkeÌle ke̳ee ®eerpe nw, ³en Yeer efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ keÀnles nQ %eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e~ %eeve nw efove, YeefkeÌle nw jele, efHeÀj YeefkeÌle jele mes

Jewjei³e neslee lees efove ceW ®eues peeles nes~'' mee.yeeyee 28.12.04 efjJee.

``%eeve, YeefkeÌle efHeÀj nw Jewjei³e~ SkeÀ nw no keÀe Jewjei³e, otmeje nw yesno keÀe Jewjei³e~ mev³eemeer Iejyeej íesæ[keÀj pebieue ceW jnles nQ~ ³eneB

lees Jen yeele veneR nw~ legce yegef× mes meejer ogefve³ee keÀe mev³eeme keÀjles nes~'' mee.yeeyee 8.2.05 efjJee. ``³en Yeer legce peeveles nes efkeÀ Fme %eeve kesÀ yeeo nw efJeveeMe... efJeveeMe keÀe ìeFce ner ³en nw~ FmeefueS legcekeÀes pees %eeve efceuelee nw, Jen

efHeÀj Keueeme nes peelee nw~ ... yeehe keÀe heeì& ner nw mebiece³egie hej Deeves keÀe~ YeefkeÌle DeeOee keÀuhe ®eueleer nw, %eeve veneR ®euelee nw~ %eeve

keÀe Jemee& DeeOee keÀuhe kesÀ efueS efceuelee nw, %eeve lees SkeÀ ner yeej efmeHe&À mebiece³egie hej efceuelee nw~'' mee.yeeyee 22.12.04 efjJee. ``njskeÀ keÀes SkeÀ-oes mes Deeies peevee nw, otmejs keÀes Deeies peelee osKe ne|<ele vee nesvee nw~ efmeHe&À otmejs keÀes osKeles jnWies lees YekeÌle nes

pee³eWies~ YekeÌle ueesie efmeHe&À osKe-osKe GvekesÀ iegCe ieeles KegMe nesles nQ~ legcekeÀes YekeÌle veneR yevevee nw~ legcekeÀes lees %eeve mJeªhe Deewj

³eesie³egkeÌle, %eeveer let Deelcee Deewj ³eesieer let Deelcee yevevee nw~'' De.yeeheoeoe 11.6.71

%eeve ceeie& Deewj YeefkeÌle ceeie& kesÀ jerefle-efjJee]peeW keÀe jepe

%eeve keÀes efove Deewj YeefkeÌle keÀes jele keÀne peelee nw, lees pewmes efove Deewj jele ceW Devlej neslee nw, Jewmes ner YeefkeÌle Deewj %eeve kesÀ

jerefle-jmceeW ceW Yeer Devlej nw~ mebiece³egie nw Dece=leJesuee keÀe mece³e, peye hejceelcee %eeve Deewj YeefkeÌle keÀe %eeve oskeÀj jele keÀes efove yeveeles

nQ~ DeYeer nce YeefkeÌle Deewj %eeve oesveeW keÀer jmce-efjJee]peeW keÀes peeveles nQ Deewj YeefkeÌle keÀer jmce-efjJee]peeW keÀes íesæ[keÀj %eeve keÀer jmce-

efjJee]peeW keÀes OeejCe keÀjles nQ~

efJe®eejCeer³e yeele ³es nw efkeÀ YeefkeÌle kesÀ meYeer jerefle-jmceeW keÀe yeerpe Yeer mebiece³egie hej ner heæ[lee nw, pees jerefle-jmceW YeefkeÌle ceeie& ceW

³eeoieej ªhe ceW ceveeF& peeleer nw~ YeefkeÌle keÀer meYeer jerefle-jmceW efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW mebiece³egie hej ³ee mele³egie ceW DeJeM³e ®eueleer nQ~

``mele³egie ceW Mejerj keÀer ke̳ee Jesu³et nesieer~ Deelcee ®eueer ieF&, Mejerj ®eC[eue kesÀ neLe os efo³ee, Jen jmce-efjJeepe kesÀ Devegmeej peuee

oWies... ³eneB lees efkeÀlevee keÀjles nQ~ ye´eïeCe efKeueeles nQ, ³en keÀjles nQ~ JeneB ³en kegÀí neslee veneR~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. Q. YeefkeÌle ceeie& ceW cejves kesÀ yeeo Mejerj keÀer pees jmce-efjJee]pe, ef¬eÀ³ee-keÀce&, mebmkeÀej Deeefo keÀjles nQ, Jen efkeÀmekeÀes HeÀe@uees keÀjles nQ?

³es mebiece³egie ner meJee&efOekeÀ cenlJehetCe& nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW pees ef¬eÀ³ee-keÀce&, mebmkeÀej Deeefo keÀjles nQ, Jen Fme mebiece³egie hej ye´eïeCeeW keÀes

ner HeÀe@uees keÀjles nQ~ peueevee, Yeesie ueieevee, ye´eïeCeeW keÀes efKeueevee Deeefo meye mebiece mes ner ®euelee nw~

``Fme %eeve ceeie& ceW Yeer ®eueles-®eueles Deiej efJekeÀej ceW efiej heæ[s lees %eeve yen pee³esiee... %eeve efkeÀlevee Tb®e nw, Deeies lees kegÀí veneR

peeveles Les~'' mee.yeeyee 25.10.04 efjJee. ``keÀesF& Yeer ceveg<³e keÀes ³eeo ve keÀjes~ YeefkeÌle ceeie& keÀer pees jmce nw, Jen %eeve ceeie& ceW nes veneR mekeÀleer... Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe

keÀes ³eeo keÀjvee nw... mee#eelkeÀej ve %eeve nw Deewj ve ³eesie nw... KeeDees-efhe³ees yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees Devle celeer mees ieefle nes pee³esieer~''

mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``Deepe yeeyee kesÀ heeme mebosMeer Yeesie ueskeÀj DeeF& lees yeeyee ves keÀne efkeÀ ye®®es lees ³eneB hej yew"s ner efÒevme yeve ie³es nQ, yeeyee keÀer yesiejer

ìesueer Yetue ieF& nw~ JewYeJe lees JeneB efceueves nQ, mebiece hej lees yesiejer ìesueer ³eeo heæ[leer nw, Jen ner yeehe keÀes h³eejer ueieleer nw~ yeehe kesÀ efueS

megoecee kesÀ ®eeJeueeW keÀer Jewu³et nw vee~'' De.yeeheoeoe 27.8.69

``mee#eelkeÀej Deeefo kewÀmes nesles nQ, FmeceW mebMe³eyegef× veneR nesvee nw~ ³en jmce-efjJeepe nw~ efMeJeyeeyee keÀe YeC[eje nw lees GvekeÀes ³eeo keÀj

Yeesie ueieevee ®eeefnS~ ³eesie ceW jnvee lees De®íe ner nw, yeeyee keÀer ³eeo jnsieer~'' mee.yeeyee 9.12.04 efjJee. ``leerve ÒekeÀej mes Meeoer keÀer jmceW nQ - SkeÀ ye´eïeCeeW kesÀ Üeje, otmeje keÀesì& kesÀ Üeje leermejer ceefvojeW Deewj ieg©DeeW kesÀ Üeje~ Fve leerveeW

jmceeW keÀe efkeÀme ve efkeÀme ªhe ceW ³eneB yeerpe heæ[lee nw~ ... leerveeW ner jmceW Fme mebiece hej DeueewefkeÀkeÀ ªhe mes nesleer nQ~''

De.yeeheoeoe 14.5.70

``mebiece³egie mes ner ³en meYeer jmce-efjJeepe DeejcYe nesleer nw ke̳eeWefkeÀ mebiece³egie nw meJe& yeeleeW keÀe yeerpe [eueves keÀe mece³e... yeerpeªhe Üeje

meJe& yeeleeW keÀe yeerpe heæ[lee nw~'' De.yeeheoeoe 14.5.70

``ceOegJeve efveJeemeer ner ceOegJeve kesÀ cenlJe keÀes yeæ{e mekeÀles nQ... menveMeeruelee keÀe yeue Deheves ceW OeejCe keÀjvee, ke̳eeW keÀer ke̳et keÀes Kelce

keÀjvee Deewj Deemegjer mebmkeÀejeW hej henje osvee nw~ Fme leerve Òeefle%eeDeeW keÀe yesuehe$e ®eæ{evee nw... henues ye®®es ner %eeve meefnle keÀjles nQ,

efHeÀj YekeÌle GmekeÀes keÀeheer keÀjles nQ~'' De.yeeheoeoe 5.3.70

``efMeJe YeieJeevegJee®e, Jener heeflele-heeJeve, %eeve keÀe meeiej nw~ legce ye®®es peeveles nes efMeJe yeeyee FmeceW ÒeJesMe neskeÀj ncekeÀes Dehevee Deewj

j®evee kesÀ Deeefo ceO³e Devle keÀe je]pe, YeefkeÌle ceeie& Deewj %eeve ceeie& kesÀ jmce-efjJeepe keÀe je]pe Deewj me=efä-®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw, DeveskeÀ

OeceeX keÀer Je=ef× kewÀmes nesleer nw Deeefo Deeefo ³en meYeer ef[ìsue ceW mecePeeles nQ~'' mee.yeeyee 17.11.72 efjJee.

%eeve ceeie& kesÀ oes he#e nw - SkeÀ nw mebiece hej hejceelcee DeekeÀj %eeve osles nQ, FmeefueS ³eLeeLe& %eeve ceeie& mebiece³egie ner nw Deewj

otmeje he#e mele³egie-$eslee, pees %eeve keÀer ÒeeueyOe nw, GmekeÀes Yeer %eeve ceeie& keÀne peelee nw~

Jewmes lees yeeyee ves keÀne nw efkeÀ mele³egie ceW ceeb-yeehe keÀes SkeÀ ye®®ee Deewj SkeÀ ye®®eer nesleer nw hejvleg nce mecePeles nQ efkeÀ ³en ÒeLee

mebiece DeLee&le mele³egie kesÀ ÒeLece pevce hej veneR nesieer~ mele³egie kesÀ ÒeLece pevce, pees Òee³e: mebiece³egie keÀe ner mece³e nesiee, Gme ceW Òee³e:

SkeÀ ceeB-yeehe keÀes SkeÀ ner mevleeve nesieer, efpemekeÀes pevce osves kesÀ yeeo Jes ceele-efhelee hejceOeece ®eues pee³eWies~ GmekesÀ yeeo oes mevleeveeW

DeLee&led YeeF& Deewj yenve keÀer ÒeLee DeejcYe nesieer~

mebiece³egie keÀer jerefle-efjJee]pe, mele³egie keÀer jerefle-efjJee]pe Deewj keÀefue³egie keÀer jerefle-efjJeepe keÀe jepe

hejceelcee mebiece³egie hej pees keÀle&J³e keÀjles nQ ³ee jerefle-efjJeepe ®eueeles nQ, GmekeÀer ³eeoieej ªhe ceW ner mele³egie Deewj keÀue³egie ceW

jerefle-efjJee]pe ®eueles nQ~ mebiece³egie nw meejs keÀuhe kesÀ jerefle-efjJee]peeW keÀe yeerpe yeesves keÀe mece³e~ mele³egie-$eslee³egie kesÀ jerefle-efjJee]pe,

Üehej-keÀefue³egie kesÀ jerefle-efjJeepe Deewj mebiece³egie kesÀ jerefle-efjJeepe Deueie-Deueie nQ~

``DeYeer veeìkeÀ hetje neslee nw, meye Jeeheme Iej pee³eWies~ yeeyee Dee³es nQ meyekeÀes ues peeves kesÀ efueS~ pewmes Jej, JeOet keÀes uesves kesÀ efueS Deeles

nQ... legce meye meerlee³eW nes SkeÀ jece keÀer, jece ner legcekeÀes jeJeCe keÀer pesue mes ígæ[ekeÀj ues peeles nQ~'' mee.yeeyee 13.05.05 efjJee. ``JeneB keÀer jmce-efjJee]pe Ssmeer nw pees keÀesF& lekeÀueerHeÀ DeLeJee LekeÀeJeì keÀer yeele veneR jnleer... JeneB lees ieYe& cenue ceW Deejece mes jnles nQ~

ye®®eeW ves mee#eelkeÀej efkeÀ³ee nw~ ke=À<Ce keÀe pevce kewÀmes neslee nw, keÀesF& iebo keÀer yeele veneR~'' mee.yeeyee 14.5.05 efjJee. ``ke̳ee Deheves DeefJeveeMeer F&éejer³e cemleer keÀe mJe©he DevegYeJe keÀjles nes? pewmes nesueer keÀer cemleer nesves keÀejCe Deheves mecyevOe DeLee&led yeæ[s-

íesìs kesÀ Yeeve keÀes Yetue peeles nQ... ceve kesÀ Devoj pees Yeer ogMceveer kesÀ mebmkeÀej SkeÀ oes kesÀ Òeefle nesles nQ Jen DeuhekeÀeue kesÀ efueS meYeer

Yetue peeles nQ ke̳eeWefkeÀ cebieue efceueve ceveeles nQ... Fme jerefle-jmce kesÀ efveefceÊe Deehe ye´eïeCe nes~'' De.yeeheoeoe 27.2.72

``meJe& DeelceeDeeW ceW meJe& jerefle-jmce kesÀ mebmkeÀej lees DeYeer mes ner Yejves nQ vee, DeYeer Yejves keÀe mece³e nw, efHeÀj nw ÒewefkeÌìkeÀue keÀjves keÀe

mece³e... Deiej SkeÀ ve³es hewmes keÀer Yeer JeHeÀeoejer, F&ceeveoejer veneR lees GmekeÀes mechetCe& JeHeÀeoej-F&ceeveoej veneR keÀnWies~''

De.yeeheoeoe 11.9.71

``efpelevee ner ³eneB iee³eve nesiee lees Jen Glevee ner JeneB hetpeveer³e nesiee~ pewmes ueewefkeÀkeÀ jerefle ceW Yeer ye®®ee yeehe keÀer hetpee veneR keÀjlee,

uesefkeÀve yeehe keÀes hetpeveer³e lees keÀnlee nw vee! Fmeer ÒekeÀej pees mele³egie ceW Òepee nesieer Jen hetpee lees veneR keÀjsieer uesefkeÀve hetpeveer³e lees keÀnsieer

DeLee&led efjiee[& lees osieer~'' De.yeeheoeoe 24.6.74

``mele³egie kesÀ osJeer-osJelee³eW nQ efJe<Ceg mecÒeoe³e kesÀ~ JeneB ®elegYeg&pe keÀer Òeeflecee jnleer nw, efpememes ceeuetce heæ[lee nw efkeÀ ³en efJe<Ceg

mecÒeoe³e nQ~'' mee.yeeyee 20.6.05 efjJee.

YeefkeÌle ceeie& ceW osJeleeDeeW keÀes heer" ve efoKeeves keÀe jepe YeefkeÌle ceW ceefvojeW ceW peeles lees oMe&ve keÀjkesÀ keÀYeer osJeleeDeeW keÀer cete|le³eeW keÀes heer" veneR efoKeeles nQ~ ceneYeejle ceW Yeer JeCe&ve nw

efkeÀ peye heeC[JeeW ves ceneÒe³eeCe efkeÀ³ee lees GvekeÀes DeeosMe Lee efkeÀ keÀesF& heerís cegæ[keÀj ve osKes hejvleg SkeÀ ³egef×efI"j keÀes íesæ[keÀj meYeer ves

efkeÀmeer ve efkeÀmeer keÀejCe mes heerís cegæ[keÀj osKee, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe Jes JeneR hej "nj ie³es~ FmekeÀe ³eLeeLe& jnm³e ke̳ee nw, ³en YeefkeÌle

ceeie& ceW keÀesF& veneR peevelee nw, pees yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ pees Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer efkeÀmeer Yeer yeerleer Ieìvee keÀes ³eeo keÀjlee nw DeLee&led

heerís cegæ[keÀj osKelee nw, Jen JeneR ©keÀ peelee nw~ yeeyee YeefkeÌle ceeie& keÀer Gme keÀneJele keÀes Yeer ³eeo efoueeles jnles nQ, efpemeceW efkeÀmeer keÀefJe

ves keÀne nw - yeerleer keÀes ef®eleJees veneR, Deeies keÀer Oejes ve DeeMe~ meoe Jele&ceeve ceW hejceelcee keÀes osKees, Deheveer Deelcee keÀes osKees lees meoe ner

Þesÿ keÀce& nesiee Deewj YeefJe<³e meoe ner GppJeue nesiee~

YeefkeÌle kesÀ efJeefYevve keÀce&-keÀeC[eW keÀe jepe YeefkeÌle ceW hetpee-De®e&vee, leerLe&-Je´le, Yepeve-keÀerle&ve, Deeefo DeveskeÀ ÒekeÀej keÀce&-keÀeC[ nQ, efpevekeÀes Deelcee ®eæ{leer keÀuee kesÀ

GÎsM³e mes ner keÀjleer nw hejvleg ³eLeeLe&lee keÀe %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Gve meyekeÀes keÀjles Yeer Deelcee keÀer keÀuee³eW veer®es ner efiejleer peeleeR nQ~

YeefkeÌle ceeie& ceW Deelcee YeefkeÌle keÀjles Yeer efvejvlej heeflele ner yeveleer peeleer nw, Yeue Jes meYeer keÀce&-keÀeC[ YekeÌle heeJeve yeveves keÀer YeeJevee mes

keÀjles nQ~ efJeefYevve OeceeX ceW YeefkeÌle kesÀ keÀce&-keÀeC[, efJeefOe-efJeOeeve Yeer Deheves-Deheves nQ, efpevekesÀ Devegmeej nj Oece& Jeeues YeefkeÌle keÀjles nQ~

``legce hegjeveer ogefve³ee keÀes ueele ceej, veF& ogefve³ee ceW peeles nes~ lees legcnejer veke&À keÀer lejHeÀ nw ueele Deewj mJeie& keÀer lejHeÀ nw cegBn~

MeceMeeve ceW Yeer peye Devoj Iegmeles nQ lees cegox keÀe cegBn Gme lejHeÀ keÀj osles nQ, ueele efheíeæ[er lejHeÀ keÀj uesles nQ~''

mee.yeeyee 31.5.05 efjJee. YeefkeÌle ceW yeefue keÀer ÒeLee Deewj %eeve ceeie& ceW yeefue keÀe jepe

yeeyee DeYeer pees Deheves osneefYeceeve keÀes yeefue ®eæ{eves keÀer yeele keÀnles nQ, YekeÌleeW ves Gmes mLetue ceW ueskeÀj efvejern peerJeeW keÀer yeefue

®eæ{eves kesÀ ªhe ceW ues efue³ee nw~ keÀF& DevOeÞe=×eJeeve YekeÌle Deewj Pet"s YekeÌle Deheves mJeeLe& efmeef× kesÀ efueS peeveJejeW keÀer yeefue osJeleeDeeW kesÀ

veece hej ®eæ{eles nQ Deewj GmekeÀes ceneÒemeeo keÀe veece oskeÀj mJe³eb Gme ceebme keÀes Keeles nQ Deewj YeesuesYeeues ceveg<³e GvekesÀ ef¬eÀ³ee-keÀueeheeW

keÀes mecePe veneR heeles nQ~ Fme lejn Jes Deheves Deewj otmejeW kesÀ heeheeW keÀes yeæ{ekeÀj heeheelcee yeveles peeles nQ~ Ssmes YekeÌleeW keÀe efJe®eej Yeer veneR

®euelee efkeÀ pees otmejeW kesÀ keÀu³eeCe kesÀ efueS DeJeleefjle nesiee, Jen otmejeW keÀer eEnmee kewÀmes keÀjsiee!

DeYeer yeeyee keÀnles nQ legce Deheves leve-ceve-Oeve mes yeehe hej yeefue ®eæ{es, yeehe kesÀ yeve peeDees lees yeehe legcnejs Thej 21 pevce

yeefuenej pee³esiee, efpemekesÀ ³eeoieej ceW YeefkeÌle ceW keÀesF&-keÀesF& YekeÌle Deheves peerJeve keÀes Yeer yeefuenej keÀj osles nQ~ keÀeMeer-keÀueJeì Fmeer

ÒeLee keÀe ³eeoieej nw~

``yeehe meceeve yevees~ pewmes ye´ïee yeehe ves henuee-henuee keÀoce ke̳ee G"e³ee? ceQ Deewj cesjeheve keÀe mecehe&Ce meceejesn cevee³ee ceevee efkeÀmeer

Yeer yeele ceW ceQ kesÀ yepee³es meoe ves®egjue Yee<ee ceW Yeer yeehe Meyo ner megvee~ yeeyee keÀje jne nw, yeeyee keÀnlee nw... yeefue ®eæ{vee DeLee&led

ceneyeueer yevevee~'' De.yeeheoeoe 7.03.86

``l³eeie Deewj mesJee~ meYeer mes yeæ[e yeefueoeve keÀewve mee nw Deewj meYeer mes yeæ[e l³eeie keÀewve mee nw? otmejeW kesÀ DeJeiegCeeW keÀes l³eeie keÀjvee nw

, meyemes yeæ[e l³eeie~ ... SkeÀ meskeÀC[ ceW efkeÀmekeÀes cejpeerJee yevee osvee nw meyemes yeæ[e yeefueoeve (mesJee)~'' De.yeeheoeoe 16.6.69

``me®®eer meleer yevevee nw~ meleer yevevee DeLee&led hetje ner yeefue ®eæ{vee~ efmLeefle veäesceesne ®eeefnS~ veäesceesne leye yeveWieer peye efkeÀ me®®eer mvesner

nesieer~'' De.yeeheoeoe 15.9.69

``yeefuenej peevee keÀesF& ceemeer keÀe Iej veneR nw~ yeæ[s-yeæ[s Deeoceer lees yeefuenej pee ve mekeWÀ~ Jes yeefuenej peeves keÀe DeLe& Yeer veneR mecePeles

nQ~ ... efceueefkeÀ³ele Deeefo mes Yeer cecelJe efvekeÀue pee³es~'' mee.yeeyee 7.12.04 efjJee. ``meenme mes meecevee keÀjves kesÀ efueS efnccele Yeer henues mes ner Deheves ceW jKeveer nw~ ... kegÀceeefj³eeW keÀes Meerleuee kesÀ meeLe keÀeueer Yeer yevevee

nw~ ... keÀeueer ªhe neWieer lees keÀYeer Yeer efkeÀme hej yeefue veneR ®eæ{Wieer~ yeefukeÀ efpemekesÀ Thej Deehe meYeer yeefue ®eæ{er nes, Gve hej ner meYeer

keÀes yeefue ®eæ{evee nw~'' De.yeeheoeoe 28.5.70

``YeefkeÌle ceeie& ceW kegÀyee&ve peeles nQ, yeefue ®eæ{les nQ~ ³eneB yeefue ®eæ{ves keÀer yeele lees nw veneR~ nce lees peerles peer cejles nQ iees³ee yeefue ®eæ{les

nQ... peerles peer yeefue ®eæ{vee, Jeejer peevee JeemleJe ceW DeYeer keÀer yeele nw... ³eneB peerJeIeele keÀer yeele veneR~'' mee.yeeyee 24.1.05 efjJee. keÀeMeer keÀueJeì keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW heeheeW mes cegkeÌle nesves kesÀ efueS keÀeMeer keÀueJeì Keeles Les DeLee&led Deheves keÀes yeefueoeve keÀj osles Les, efpemekesÀ efueS

yeeyee ves Yeer cegjefue³eeW ceW Yeer keÀne nw efkeÀ Fmemes Jes Deheves hetJe& kesÀ heehe kesÀ Keeles mes lees cegkeÌle nes peeles nQ hejvleg efHeÀj pevce ueskeÀj heehe lees

keÀjves ner ueieles nQ ke̳eeWefkeÀ ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe osneefYeceeve lees efceì veneR mekeÀlee~ osneefYeceeve mes cegkeÌle neskeÀj DeelceeefYeceeveer

yeveves keÀe %eeve lees DeYeer ner hejceelcee ner mebiece³egie hej osles nQ Deewj pees Fme mel³e keÀes peevekeÀj hejceelcee hej yeefuenej peeles nQ, Jener

me®®ee-me®®ee keÀeMeer keÀueJeì nw, efpememes Deelcee meJe& heeheeW mes cegkeÌle neskeÀj cegefkeÌleOeece Iej Jeeheme peeleer nw~

``peye keÀesF& Yeer Òeefle%ee keÀjveer nesleer nw lees neLe ceW peue G"eles nQ, met³e& keÀes Yeer peue ®eæ{eles nQ lees Devoj Òeefle%ee keÀjles nQ~ ... pees hetjs

YekeÌle nesles nQ Jes meeje ner Deheves keÀes GvekesÀ Deeies PegkeÀeles nQ DeLee&led Deheves keÀes Dehe&Ce keÀj osles nQ... pees efpelevee mJe³eb v³eesíeJej yeves nQ,

Jes Glevee ner DeewjeW keÀes yeveeles nQ~ ... GmekeÀe ³eeoieej nw keÀeMeer keÀueJeì Keeves keÀe~'' De.yeeheoeoe 5.3.70

``Deeies peye keÀeMeer keÀueJeì Keeles Les lees yengle Òesce mes Keeles Les~ yeme, nce cegkeÌle nes pee³eWies, Ssmes mecePeles Les~ DeYeer legce yeehe keÀes ³eeo

keÀjles-keÀjles ®eues peeles nes MeeefvleOeece~ ... Fme ³eeo kesÀ yeue mes heehe keÀìles nQ~'' mee.yeeyee 2.6.05 efjJee. %eeve met³e&, %eeve ®evêcee Deewj uekeÀer %eeve efmeleejeW keÀe je]pe / `Ieì ceW ner metjpe ... 9 ueeKe leejeW' keÀe je]pe

ogefve³ee ceW Yeer DeelceeDeeW keÀer leguevee efmeleejeW mes keÀjles nQ hejvleg Jen kewÀmes efmeleeje nw, Fme mel³e keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw~

Deelcee Yeer SkeÀ ®ecekeÀlee ngDee efmeleeje nw, FmekeÀe mel³e %eeve hejceelcee ves ner DeYeer DeekeÀj efo³ee nw efkeÀ Deelcee Yeer mìej kesÀ meceeve

®ecekeÀlee ngDee efmeleeje nw Deewj pewmes Deemeceeve ceW leejs "njs ngS nQ, Ssmes ner hejceOeece ceW Deelcee³eW "njer ngF& nQ~ %eeve met³e& hejceelcee,

%eeve ®evêcee ye´ïee yeeyee Deewj meYeer Deelcee³eW efmeleejs nQ~ `Ieì ceW ner metjpe, Ieì ceW ner ®evoe Deewj Ieì ceW ner 9 ueeKe leejeW' keÀe pees

iee³eve nw, keÀefue³egie kesÀ Devle Deewj mele³egie kesÀ Deeefo kesÀ heg©<eesÊece mebiece³egie kesÀ efueS nw ke̳eeWefkeÀ mele³egie kesÀ Deeefo ceW pevce uesves Jeeueer

uekeÀer Deelcee³eW 9 ueeKe 16 npeej SkeÀ meew Dee" nesleer nQ, pees meyemes DeefOekeÀ uekeÀer Deelcee³eW keÀner pee³eWieer~ Fme meyekeÀe %eeve hej-

ceelcee ves efo³ee nw~ hejvleg efMeJeyeeyee lees mele³egie ceW Deeles veneR nQ FmeefueS %eeve-met³e& ye´ïee keÀes ner keÀnWies~ ye´ïee yeeyee keÀes meekeÀej ceW

%eeve-met³e& Yeer keÀnWies lees %eeve-®evêcee Yeer keÀnWies ke̳eeWefkeÀ Gme SkeÀ leve Üeje ner efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeeyee oesveeW heeì& yepeeles nQ~ oesveeW

ner ceev³elee³eW Deheveer-Deheveer peien nQ~ JeemleJe ceW ³es iee³eve mebiece³egie keÀe ner nw ke̳eeWefkeÀ Devle mece³e ³es 9,16,108 Deelcee³eW meejs efJeée

ceW Òel³e#e neWieer, Jes meejs peiele keÀer mesJee keÀjWieer, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe meejs peiele keÀer Deelcee³eW GvekesÀ Yeei³e keÀer ceefncee iee³eWies Deewj Jes

Yeer Deheves Yeei³e keÀes osKe ne|<ele neWies~

``legce nes Oejleer kesÀ efmeleejs Deewj Jes nQ Deemeceeve kesÀ efmeleejs~ legcekeÀes uekeÀer efmeleeje keÀne peelee nw vee... keÀesF& vee@uespe kesÀ mebmkeÀej ues

peeles, keÀesF& h³eesefjìer kesÀ mebmkeÀej ues peeles nQ~ Deevee lees efHeÀj Yeer ³eneB ner nw~'' mee.yeeyee 25.9.04 efjJee. ``Oejleer kesÀ efmeleejs legce ye®®es nes~ Deemeceeve kesÀ efmeleejs peæ[ nQ, legce ®ewlev³e nes... heeì& yepeeles-yepeeles legcnejer ®ecekeÀ [ue nes peeleer

nw~ ... Deye efHeÀj yeehe Üeje leekeÀle Yejles nes~ legce Deheveer yewìjer ®eepe& keÀj jns nes... efpemekeÀer efpeleveer yewìjer ®eepe& ngF& nesieer, Gme

Devegmeej heo hee³eWies~'' mee.yeeyee 29.12.04 efjJee. ``GcceeroeW kesÀ efmeleejs Deewj meHeÀuelee kesÀ efmeleejs oesveeW keÀe ÒeYeeJe efJeée keÀer DeelceeDeeW Deewj Òeke=Àefle hej Dehevee-Dehevee heæ[ jne nw...

³en nw efJeef®e$e leejeceC[ue~ Deehe ©neveer efmeleejeW keÀe ÒeYeeJe efJeée hej heæ[lee nw lees efJeée kesÀ mLetue efmeleejeW keÀe Yeer ÒeYeeJe efJeée hej

heæ[lee nw... efpelevee DeÒeeefhle keÀe DevOekeÀej yeæ{lee pee jne nw Deewj efpelevee yeæ{lee pee³esiee, Glevee ner Deehe ©neveer efmeleejeW keÀe efJeMes<e

ÒeYeeJe DevegYeJe keÀjles pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 9.04.86

``nceejs leerLe& v³eejs nQ... ³en ieerle KegMeer ceW ueeves ceW yengle ceoo keÀjWies~ ³en yengle keÀece keÀer ®eerpe nw... legce ye®®es peeveles nes yejesyej

nce Fme Oejleer kesÀ uekeÀer mìeme& nQ... legce nes ©neveer heC[s, legcneje veece ner nw heeC[Je mesvee~'' mee.yeeyee 28.7.05 efjJee. ûenCe keÀe jepe

YeefkeÌle ceeie& ceW met³e&-®eebo hej ûenCe ueielee nw lees ceveg<³e oeve-hegC³e keÀjles nQ efkeÀ GvekeÀe ûenCe Glej pee³es hejvleg ³en Gme ûenCe

keÀer yeele veneR nw hejvleg DeelceeDeeW hej pees ûenCe ueielee nw, oMee³eW yew"leer nw, Jes kewÀmes mLetue-met#ce oeve mes Glejleer nQ, GmekeÀe jepe Yeer

hejceelcee ves yelee³ee nw~ ³eesie keÀe oeve, %eeve keÀe oeve Deeefo mes Deelcee hej keÀesF& Kejeye oMee Deeleer nw ³ee ûenCe ueielee nw, Jen Glej

peelee nw~ ³en ûenCe SkeÀ hejceelcee keÀes íesæ[keÀj meYeer DeelceeDeeW hej ueielee nw~

``met³e& ûenCe hej Yeer ueeKeeW ueesie mveeve keÀjves peeles nQ, ke̳ee Jen cej ie³ee, pees legce mveeve keÀjves peeles nes? ³en meYeer nw DevOe Þe=×e~

met³e& keÀes ke̳ee neslee nw~ JeemleJe ceW ³en lees Oejleer keÀer íe³ee heæ[leer nw~ legce mveeve keÀjes ve keÀjes, Jen Deehesner efceì pee³esiee~''

mee.yeeyee 24.11.72 efjJee. ``iee³eve nw - os oeve lees ítìs ûenCe~ vecyejJeve oeve osneefYeceeve keÀe oeve osvee nw~ Fme mece³e legce DeelceeefYeceeveer Deewj hejceelceeefYeceeveer

yeveles nes~ ³en Decetu³e peerJeve nw~'' mee.yeeyee 14.3.71 efjJee.

Deelcee kesÀ Iej mes Deeves Deewj Iej Jeeheme peeves keÀe je]pe / Iej keÀye Deewj kewÀmes pee³eWies? Deelcee peye hejceOeece mes Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nw lees hetCe& heeJeve nesleer nw Deewj peye SkeÀ keÀuhe keÀe heeì& hetje keÀjkesÀ

Jeeheme peeleer nw leye Yeer heeJeve yevekeÀj ner peeleer nw~ ³es Deeves Deewj peeves keÀe ®e¬eÀ nj Deelcee keÀes ueieevee ner heæ[lee nw~ DeelceeDeeW keÀe

Deevee lees mele³egie keÀer Deeefo mes DeejcYe neskeÀj keÀefue³egie kesÀ Devle lekeÀ ®euelee ner jnlee nw hejvleg peeves keÀe mece³e keÀefue³egie keÀe Devle

Deewj mele³egie keÀer Deeefo keÀe mebiece³egie ner nw~ Devle ceW Leesæ[s mece³e ner meJe& Deelcee³eW Jeeheme Iej ®eueer peeleer nQ~ mebiece³egie ceW Yeer Devle

kesÀ mece³e peye efMeJeyeeyee DeelceeDeeW keÀes Jeeheme peeves keÀe jemlee yeleeles nQ Deewj Dehevee mLeehevee keÀe keÀe³e& hetje keÀjkesÀ Jeeheme peeles nQ,

leye ner meYeer Deelcee³eW GvekesÀ heerís Jeeheme Iej peeleer nQ~ Gmemes henues keÀesF& Yeer Deelcee Jeeheme veneR pee mekeÀleer~

kewÀmes vecyejJeej efYevve-efYevve OeceeX keÀer Deelcee³eW Thej mes Deeleer nQ Deewj kewÀmes vecyejJeej Jeeheme peeleer nQ, ³en Yeer yeeyee ves

yelee³ee nw~ pewmes vecyejJeej Deelcee³eW Thej mes Deeleer nQ, Ssmes ner vecyejJeej Thej peeleer Yeer nQ~

Q. Thej mes veer®es DeelceeDeeW keÀewve ueelee nw ³ee kewÀmes Deelcee hejceOeece mes veer®es Deeleer nw?

A. JeemleJe ceW DeelceeDeeW keÀe heeì& Deewj ³es heb®e lelJe ner Deelcee keÀes Thej mes veer®es DeekeÀ<e&Ce keÀjkesÀ veer®es ues Deeles nQ~ peye heeì& Deewj

efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ Devegmeej ³eneB ieYe& ceW heb®e lelJeeW keÀe hegleuee lew³eej nes peelee nw, lees GmekesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW, Dev³e DeelceeDeeW kesÀ

mebkeÀuhe Deewj Gme DeelceeDeeW keÀe heeì& GvekeÀes Thej mes veer®es KeeR®elee nw~

``³en Yeer peeve ie³es nes efkeÀ kewÀmes Thej mes Deelcee³eW Deeleer nQ~ henues-henues Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer Leesæ[er meer Deelcee³eW

jnleer nQ~ efHeÀj Deewj Deelcee³eW Deeleer jnleer nQ~ ... legcekeÀes Iej peªj ueewìvee nw~ ... yeehe keÀer Þeercele hej nce heeJeve yeveles nQ~''

mee.yeeyee 12.10.04 efjJee. ``efMeJe yeeyee keÀnles nQ ceQ veece-©he mes v³eeje ntB~ legce keÀes Yeer veece ©he mes v³eeje yevevee nw~ Mejerj keÀe Yeeve íesæ[ vebies peevee nw~''

mee.yeeyee 27.12.69 efjJee. mele³egie-$eslee keÀer jepeeF& mLeeheve nesves Deewj heefjJele&ve nesves keÀe jepe

efMeJeyeeyee DeekeÀj %eeve-³eesie yeue keÀer efMe#ee oskeÀj mele³egie keÀer jepeeF& DeelceeDeeW kesÀ men³eesie mes mLeeheve keÀjles nQ~ pees

Deelcee³eW Fme jepeeF& mLeeheve keÀjves ceW leve-ceve-Oeve, cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee men³eesieer yeveleer nQ, Jes ner vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej Gme

jepeeF& ceW heo heeleer nQ~ pees Deelcee³eW ³eneB Deheveer keÀcexefvê³ee hej jep³e keÀjves ceW meceLe& nesleer nQ, Jes ner Gme jepeeF& keÀes mLeeheve keÀjves

Deewj JeneB jepeeF& keÀjves ceW me#ece nesleer nQ~

mele³egie ceW jepeieÎer ue#ceer-veeje³eCe kesÀ veece mes ®eueleer nw Deewj $eslee keÀer jepeieÎer jece-meerlee kesÀ veece mes ®eueleer nw~ jepeeF&

mLeeheve keÀjves ceW pees Deelcee³eW Deheveer Fefvê³eeW hej hetje Meemeve keÀjves ceW HesÀue nes peeleer nQ, Jes $eslee³egie ceW ®eueer peeleer nQ Deewj peekeÀj

jece-meerlee yeveleer nQ~ hejvleg ieÎer keÀe veece ue#ceer-veeje³eCe mes jece-meerlee kesÀ ªhe ceW kewÀmes heefjJele&ve neslee nw - ³en efJe®eejCeer³e yeele nw~

ieÎer keÀe veece heefjJele&ve keÀjves ceW mele³egie kesÀ Devle Deewj $eslee kesÀ Deeefo ceW pees jepee yevelee nesiee, GmekeÀes [^eceevegmeej heefjJele&ve keÀjves

keÀe mebkeÀuhe Deelee nesiee Deewj Jen veece heefjJele&ve keÀjkesÀ pees jepeieÎer ue#ceer-veeje³eCe kesÀ veece mes ®eueleer Dee jner, GmekeÀe veece jece-

meerlee jKelee nesiee~

``DeYeer veF& ogefve³ee keÀer mLeehevee nes jner nw, efHeÀj hegjeveer keÀe efJeveeMe nesvee nw~ legce nes veF& ogefve³ee mJeie& yeveeves Jeeues~ ... legce efkeÀleves

yeæ[s De®ís keÀejeriej nes, pees ³eeo keÀer ³ee$ee mes veF& ogefve³ee mJeie& yeveeles nes~ ... legce Deheveer jepeOeeveer mLeeheve keÀjves kesÀ efueS heg©<eeLe&

keÀj jns nes~'' mee.yeeyee 23.10.04 efjJee. Q. DeYeer pees Fvêer³epeerle yeveWies DeLee&led efpevekeÀe ³eneB Deheveer keÀceXefvo³eeW hej Meemeve nesiee, Jes ner JeneB jepeeyeveWies? Fme Òeef¬eÀ³ee keÀe

ke̳ee mecyevOe nw?

A. pees ³eneB Fefvê³epeerle yeveles nQ, Jes ner otmejer DeelceeDeeW keÀer mesJee ceW meHeÀue nesles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes otmejer DeelceeDeeW keÀes Yeer osn mes hejs

Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele keÀj ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ megKe keÀe DevegYeJe keÀjekeÀj, GvekesÀ peerJeve keÀes heefjJele&ve keÀjves ceW meHeÀue nesles

nQ, FmeefueS Jes Deelcee³eW ner GvekeÀer Òepee, men³eesieer-meeLeer yeveleer nQ~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ - pees ³eneB Òepee yevee³eWies, Jes ner JeneB jepee

yeveWies~ Fvêer³eeW kesÀ JeMeerYetle osneefYeceeveer Deelcee keÀYeer mesJee ceW meHeÀuelee hee veneR mekeÀlee~

ogefve³ee ceW pees jepee yeveles nQ, Jen mLetue Oeve oeve keÀjves mes yeveles nQ~ GvekeÀes Deheveer jepeeF& keÀer j#ee ³ee GmekeÀe efJemleej keÀjves

kesÀ efueS yeengyeue keÀe Òe³eesie keÀjvee neslee nw~ mele³egie-$eslee keÀer jepeeF& hejceelcee mLeeheve keÀjles nQ Deewj Jen F&éejer³e %eeve Deewj ³eesie keÀer

heæ{eF& mes mLeeheve nesleer nw~ jepeeF& ceW DeveskeÀ heo nesles nQ, Jen meye mebiece³egie hej heæ{eF& Deewj mesJee kesÀ DeeOeej hej efveef½ele nesles nQ~

``mJeie& ceW osJeer-osJeleeDeeW keÀer jepeOeeveer nw~ jepeOeeveer ceW jepee-jeveer, Òepee, iejerye-meentkeÀej Deeefo meye kewÀmes yeveW neWies~ DeYeer legce

peeveles nes Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer mLeehevee kewÀmes nes jner nw... meeje ceoej mee|Jeme hej nw~'' mee.yeeyee 13.10.04 efjJee. ``yeehe DeekeÀj Þeercele osles nQ~ Þeercele hej ®eueves mes ner Þesÿ osJelee yeveWies~ DeYeer osJeleeDeeW keÀer meejer jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~ legce

³eneB yew"s Dehevee osJeer-osJeleeDeeW keÀe jep³e mLeeheve keÀjles nes~'' mee.yeeyee 23.10.04 efjJee. ``yeehe meye ye®®eeW keÀes %eeve keÀer jesMeveer osles nQ, efpememes meyekeÀe leeuee Keguelee peelee nw... ceQ FmeefueS Leesæ[sner Dee³ee ntB efkeÀ SkeÀ-SkeÀ

keÀer yegef× keÀe leeuee KeesuetB~ efHeÀj lees meyekeÀer yegef× Kegue pee³es, meye cenejepee-cenejeveer yeve pee³eW... meyekeÀe leeuee Kegue pee³es lees Òepee

keÀneB mes Dee³esieer~ ³en lees keÀe³eoe veneR nw~ njskeÀ keÀes Dehevee heg©<eeLe& keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 8.7.05 efjJee. mele³egie-$eslee keÀer jepeeF& keÀe jepe

mele³egie-$eslee ceW kewÀmee peerJeve nesiee, efkeÀleveer jepe-ieefγeeb ®eueWieer, JeneB jepee yeveves keÀe ke̳ee heg©<eeLe& nw, ³es meye je]pe Yeer DeYeer

ner yeeyee ves yelee³es nQ, efpemekeÀes peevekeÀj nce Gme jepeeF& ceW Tb®e heo heeves kesÀ efueS DeYeerä heg©<eeLe& keÀj mekeÀles nQ~ yeeyee ves yelee³ee nw

efkeÀ JeneB Mesj Deewj iee³e SkeÀ Ieeì peue heerles nQ DeLee&led peeveJejeW ceW Flevee h³eej neslee nw~ Ieer-otOe keÀer veefo³eeb yenleer nQ DeLee&led nj Jemleg

mJeemL³ekeÀj nesleer nw~ Òeke=Àefle oemeer kesÀ meceeve mesJee keÀjleer nw~

JeneB efkeÀleves pevce neWies, efkeÀleveer meceeveevlej jepeieefγeeb ®eueWieer, efHeÀj Gve ieefγeeW hej efkeÀleves jepee³eW yew"Wies, kewÀmes SkeÀ jepee,

Deheves GÊejeefOekeÀejer keÀes jep³e meeQhesiee~ mele³egie mes $eslee Devle lekeÀ efkeÀleves je@³eue HesÀefceueer ceW Deeves Jeeues neWies~ Fme meyekesÀ efueS

DeYeerä heg©<eeLe& ke̳ee nw, Jen meye yeeyee ves mece³e-mece³e hej yelee³ee nw Deewj GmekesÀ efueS FMeeje efo³ee nw~

yeeyee ves ³es Yeer yelee³ee nw efkeÀ mele³egie kesÀ Deeefo ceW ueieYeie veew ueeKe 16 npeej SkeÀ meew Dee" pevemebK³ee nesieer, pees yeæ{keÀj

$eslee kesÀ Devle lekeÀ oes-{eF& keÀjesæ[ nes pee³esieer~

``mele³egie kesÀ Deeefo keÀer veew ueeKe Òepee DeehekesÀ meeceves efoKeeF& osleer nw~ Deeefo keÀer Òepee keÀer Yeer kegÀí efJeMes<elee³eW neWieer vee~ ... iegCe

Deewj keÀle&J³e kesÀ DeeOeej hej DeelceeDeeW hej ÒeYeeJe meoe keÀeue kesÀ efueS heæ[siee~'' De.yeeheoeoe 3.10.75

``ef$ecete|le keÀe ef®e$e nw cegK³e~ ef$ecete|le keÀe ef®e$e ®euee Deelee nw~ JeneB Yeer legce jep³e keÀjles nes lees leKle kesÀ efheíeæ[er efJe<Ceg keÀe ef®e$e jnlee

nw~ ³en pewmes keÀesì DeeHeÀ Deecme& nw~'' mee.yeeyee 26.11.72 efjJee. mele³egie-$eslee³egie keÀer jepeeF& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

mele³egie-$eslee³egie keÀer jepeeF& %eeve meeiej hejceelcee ves mLeeheve keÀer nw, FmeefueS JeneB meye keÀejesyeej efJeefOe-efJeOeeve mes ®euelee nw~

jepe-ieÎer hej jepee Deewj jeveer meeLe-meeLe yew"les nQ, jepeeF& kesÀ heerís efJe<Ceg ®elegYeg&pe keÀe ef®e$e jnlee nw, pees Fme yeele keÀe ÒeleerkeÀ neslee nw

efkeÀ FmeceW jepee-jeveer oesveeW keÀe meceeve cenlJe nw~ mele³egie ceW Yeer jepeeDeeW keÀes Meeoer kesÀ mece³e oeme-oeefme³eeb onspe ceW efceueleer nQ hejvleg

JeneB keÀer onspe Òepee Deepe pewmeer veneR nesleer ke̳eeWefkeÀ Jen jepeeF& h³eej Deewj Þe=×e-YeeJevee keÀer jepeeF& nw~ Òeke=Àefle Yeer oemeer kesÀ meceeve

megKeoe³eer nesleer nw~ SkeÀ ®e¬eÀJeleea jepee neslee nw Deewj GmekesÀ meeLe Deewj Yeer jepee³eW nesles nQ~ ®e¬eÀJeleea jepee keÀer jepeOeeveer efouueer ³ee

efouueer kesÀ Deemeheeme kesÀ #es$e ceW nesleer nw hejvleg veece efouueer veneR neslee nw~ GmekeÀes FvêÒemle keÀne peelee nw~

JeneB keÀesF& keÀj DeLee&led ìskeÌme Deeefo veneR ueielee~ Òepee mJes®íe Deewj Þe=×e-YeeJevee mes jepee keÀes meJe& men³eesie keÀjles nQ~ Òepee

keÀe hejmhej Yeer Jemleg-efJeefvece³e mes uesveosve neslee nw hejvleg efpeleves keÀe Gleves keÀe efnmeeye veneR neslee nw~ SkeÀ otmejs keÀes GmekeÀer DeeJeM³e-

keÀleevegmeej osles Deewj uesles nQ~ henues-henues cegêe keÀe keÀesF& Òe®eueve veneR nesiee ke̳eeWefkeÀ Jemleg keÀe cetu³e DeebkeÀves keÀer DeeJeM³ekeÀlee ner veneR

nesieer lees cegêe efkeÀmeefueS nesieer~ Yeues keÀneB keÀneB meesves kesÀ efmekeÌkeÀeW keÀer yeele yeeyee ves keÀner nw hejvleg Jen efkeÀme mevoYe& ceW keÀner nw, Jen

efJe®eejCeer³e nw~

``mele³egie ceW Jepeerj neslee veneR nw ke̳eeWefkeÀ jepee ceW hee@Jej jnleer nw~ Jepeerj Deeefo mes je³e uesves keÀer ojkeÀej veneR jnleer nw~ veneR lees je³e

osves Jeeuee yeæ[e nes pee³es... Yeejle keÀer ner yeele nw... eEmeieue leepe Jeeues [yeue leepe Jeeues jepeeDeeW keÀes ceeLee ìskeÀles nQ... Yeejle ner

hewje[eF]pe, yeefnMle Lee~'' mee.yeeyee 14.6.05 efjJee.

Q. mele³egie ceW efkeÀleves jepee-jeveer yeveWies Deewj $eslee ceW efkeÀleves jepee-jeveer yeveWies? mele³egie ceW SkeÀ ieÎer hej efkeÀleves jepee-jeveer yew"Wies

Deewj $eslee ceW efkeÀleves jepee-jeveer SkeÀ ieÎer hej yew"Wies Deewj kegÀue efkeÀleves jepee-jeveer neWies~ mele³egie kesÀ 8 pevce Deewj 8 ieefγeeW keÀe jepe / 8 ieefγeeW Deewj Deä jlveeW keÀe je]pe

yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ mele³egie ceW Deelcee³eW meleesÒeOeeve nesves kesÀ keÀejCe GvekesÀ MejerjeW keÀer Deewmele Dee³eg 150 Je<e& nesleer nw,

FmeefueS mele³egie ceW SkeÀ Deelcee Dee" pevce uesleer nw~ yeeyee ves Dee" ieefγeeW keÀer Yeer yeele keÀner nw hejvleg ³es Dee" ieefγeeb JeìeakeÀue

DeLee&led SkeÀ kesÀ yeeo SkeÀ neWieer ³ee nesefjpeesvìue DeLee&led meceeveevlej neWieer, ³en efJe®eejCeer³e nw~ efJeJeskeÀ keÀnlee nw efkeÀ Dee" pevce Deewj

Dee" ieefγeeb keÀe nesvee lees mecYeJe veneR nw ke̳eeWefkeÀ keÀesF& Deelcee pevce mes ueskeÀj ce=l³eg lekeÀ jep³e veneR keÀj mekeÀleer Deewj Deiej Jen

keÀjleer Yeer nw lees GmekesÀ ye®®es keÀe ke̳ee nesiee DeLee&led Jen efkeÀlevee mece³e jep³e keÀjsiee, ³en efJe®eejCeer³e nw~ yeeyee ves pees Dee" ieefγeeW keÀer

yeele keÀner Jes meceeveevlej nes mekeÀleer nQ ³ee mele³egie ceW SkeÀ kesÀ yeeo SkeÀ keÀce mes keÀce 20-21 ieefγeeb ®eueWieer Deewj nj SkeÀ jepee

Deewmeleve 60 meeue jep³e keÀjsiee~ mele³egie cegK³e ®e¬eÀJeleea ieÎer hej yew"ves Jeeues pees cenejepee³eW Deewj cenejeefve³eeb neWieer, GveceW mes ÒeLece

Dee" ieefγeeb efJeMes<e nes mekeÀleer nQ~ Ssmes ner Deä jleve kesÀ efJe<e³e ceW Yeer Ssmes ner efJe®eej keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw DeLee&led ®e¬eÀJeleea

ieÎer hej yew"ves Jeeues ÒeLece ®eej cenejepee Deewj ®eej cenejeefve³eeb efceueekeÀj Deä jleve nes mekeÀles nQ~ Ssmes ner $eslee³egie keÀer ieefγeeW keÀe

efnmeeye nesiee Deewj mele³egie keÀer Dee" ieefγeeW mes $eslee keÀer 12 ieefγeeb kewÀmes neWieer, ³en Yeer efJe®eejCeer³e nw~

Q. ke̳ee Þeerke=À<Ce keÀe yeehe jepee nesiee Deewj Jen Þeerke=À<Ce keÀes jepeeF& oskeÀj pee³esiee ³ee Þeerke=À<Ce keÀes meye efceuekeÀj jepee yevee³eWies?

A. ³eefo Þeerke=À<Ce keÀe yeehe jepee nesiee Deewj jepeeF& oskeÀj pee³esiee lees mJeie& keÀer mLeehevee ceW efkeÀlevee mece³e ueiesiee ke̳eeWefkeÀ DeYeer keÀesF&

jepeeF& veneR nw Deewj efJeveeMe nesiee Deewj efJeveeMe kesÀ yeeo jepeeF& mLeeheve nesieer Deewj GvekeÀe yeehe GvekeÀes jepeeF& osiee~

peye lekeÀ efJeveeMe ve nes, GLeue-hegLeue ve nes leye lekeÀ mele³egieer jepeeF&, jepeeF& kesÀ cenue Deeefo kewÀmes yeve mekeÀles nQ ke̳eeWefkeÀ yeeyee keÀnles

mele³egie ceW hegjeveer ogefve³ee keÀe kegÀí Yeer veneR nesiee~

efJe®eejCeer³e leL³e

mele³egie kesÀ Dee" pevce Deewj Deä ieefγeeW keÀer yengle ner jnm³ece³e hensueer nw~ Òee³e: yeæ[s mes íesìs lekeÀ meYeer kesÀ cegKe mes ³es Meyo

efvekeÀueles nQ efkeÀ mele³egie ceW ue#ceer-veeje³eCe keÀer Dee" ieefγeeb ®eueWieer Deewj GmekesÀ yeeo $eslee kesÀ jece-meerlee keÀer 12 ieefγeeb ®eueWieer

hejvleg ³es mecePe keÀer Deewj ieCevee keÀer yeele nw efkeÀ peye JeneB hej Dee" pevce neWies lees ke̳ee keÀesF& jepee pevce mes ueskeÀj Devle lekeÀ jep³e

keÀjsiee Deewj ³eefo keÀesF& keÀjs Yeer lees GmekesÀ ye®®es keÀes keÀye jepeieÎer efceuesieer Deewj Jen efkeÀleves mece³e jep³e keÀjsiee~ Fme ÒekeÀej mele³egie

ceW Dee" pevce Deewj Dee" ner ieefγeeb kewÀmes nes mekeÀleer nQ~

jepee-jeveer, oeme-oemeer Deewj meentkeÀej Òepee yeveves keÀe jepe

mele³egie-$eslee³egie keÀer jepeeF& ceW jepee-jeveer, oeme-oemeer, Òepee ceW iejerye-meentkeÀej yeveves kesÀ meejs mebmkeÀej Deelcee³eW DeYeer

mebiece³egie hej ner Yejleer nQ~ [^eceevegmeej GvekesÀ keÀce&-mebmkeÀejeW, heg©<eeLe& mes GvekesÀ YeefJe<³e heo keÀe mee#eelkeÀej neslee nw~ ve ®eenles ngS Yeer

Gvemes Ssmes keÀce& nesles nQ, pees GvekesÀ YeefJe<³e heo keÀe efveCe&³e keÀjles nQ~ jepee yeveves JeeueeW keÀe Deheveer keÀcexefvê³eeW hej hetje Meemeve neslee nw,

efpememes Jes mesJee ceW meHeÀuelee heeles nQ Deewj efpeve DeelceeDeeW kesÀ keÀu³eeCeeLe& ceve-Je®eve-keÀce&, leve-ceve-Oeve mes mesJee keÀjles nQ, Jes Deelcee³eW

YeefJe<³e ceW GvekeÀer Òepee yeveleer nQ Deewj GvekesÀ jep³e ceW Deeles nQ~ pees ³eneB ³e%e ceW mecee|hele lees nesles hejvleg Deheveer keÀcexefvê³eeW kesÀ JeMeerYetle

nesves kesÀ keÀejCe Keeves-heerves, henveves-Deesæ{ves ceW ner Dehevee mece³e ieBJee osles, mesJee veneR keÀjles Jes Gme Devegmeej JeneB veewkeÀj-®eekeÀj, oeme-

oemeer yeveles~ pees ³e%e mecee|hele lees veneR nesles hejvleg hejceelcee keÀer Þeercele hej mesvìj Keesueles, leve-ceve-Oeve mes otmejeW keÀer mesJee keÀjles Jes

peekeÀj meentkeÀej Òepee yeveles nQ~ Ssmes ner Dev³e heoeW kesÀ mebmkeÀej Yeer Deelcee³eW ³eneB ner Yejles nQ~

``yeehe peeveles nQ keÀewve-keÀewve cesjer mee|Jeme keÀjles nQ DeLee&le keÀu³eeCekeÀejer yeve DeewjeW keÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjles nQ~ Jes ner efoue hej ®eæ{les

nQ~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee. ``yeehe keÀes lees jnce heæ[lee nw hejvleg oeme-oeefme³eeB yeveves keÀer Yeer vetBOe nw~ keÀesF& lees efJe®eej Yeer veneR keÀjles - ncekeÀes Ssmee yevevee nw~ oeme-

oeefme³eeb yeveves mes lees meentkeÀej yeveW lees De®íe nw lees oeme-oeefme³eeb Yeer jKe mekeWÀies~'' mee.yeeyee 14.10.04 efjJee. ``efJeée keÀe jepee Jes yeveWies pees efJeée keÀer nj Deelcee mes mecyevOe peesæ[Wies Deewj men³eesieer yeveWies~ pewmes yeeheoeoe efJeée kesÀ mvesner Deewj

men³eesieer yeveW Jewmes ye®®eeW keÀes Yeer HeÀe@uees HeÀeoj keÀjvee nw~ leye efJeée cenejepeve keÀer pees heoJeer nw, GmeceW Deeves kesÀ DeefOekeÀejer yeve mekeÀles

nes~'' De.yeeheoeoe 2.07.70

``pees efpelevee ®eskeÀj nesiee, Jen Glevee ner ceskeÀj yeve mekeÀlee nw~ Fme mece³e Deehe uee@ ceskeÀj Yeer nes Deewj v³et Jeu[& kesÀ ceskeÀj Yeer nes leLee

heerme ceskeÀj Yeer nes~ ... pees efpelevee ®eskeÀj Deewj ceskeÀj yevelee, Jener efHeÀj ªuej Yeer yevelee nw~'' De.yeeheoeoe 25.6.70

``JeeCeer mes Òepee yeveleer nw uesefkeÀve F&éejer³e mvesn Deewj MeefkeÌle mes Jeeefjme yeveles nQ~ DeYeer Jes Jeeefjme yeveeves nQ... JeeCeer mes efkeÀmeer keÀes

heeveer-heeveer veneR keÀj mekeÀles uesefkeÀve mvesn Deewj MeefkeÌle mes SkeÀ meskesÀC[ ceW mJeene keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe20.12.69

``³en vee@uespe Yeer meYeer SkeÀjme OeejCe veneR keÀj mekeÀles~ keÀesF& SkeÀ hejmesvì, keÀesF& 95 hejmesvì OeejCe keÀjles nQ~ ³en lees mecePe keÀer yeele

nw efkeÀ met³e&JebMeer-®evêJebMeer Iejevee nesiee lees GmeceW jepee-jeveer, Òepee meYeer ÒekeÀej kesÀ neWies~ Òepee ceW Yeer meYeer ÒekeÀej kesÀ nesles nQ~''

mee.yeeyee 18.12.04 efjJee.

``nj keÀe³e& ceW efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeve keÀe³e& keÀjles nes ³ee Deheves ner keÀu³eeCe ceW ueies ngS nes?... yengle mece³e kesÀ mebmkeÀej JeeueeW keÀes

ner yengle mece³e keÀe jep³eYeei³e Òeehle nesiee~ ³en mueesieve meoe ³eeo jKevee - `DeYeer veneR lees keÀYeer veneR'~'' De.yeeheoeoe 6.6.73

``pees meceerhe Deelcee³eW nesleer nQ, efpevekeÀe yeehe mes mecyevOe Yeer pegì peelee nw Deewj meeLe-meeLe yeehe Üeje Jemex kesÀ DeefOekeÀejer Yeer yeveles nQ,

Jes je@³eue HesÀefceueer ceW Deeles nQ~ ... Òepee Deewj YekeÌle ceW ke̳ee Devlej nesiee? Òepee %eeve Deewj ³eesie keÀer heg©<eeLeea nesieer, Jen mecyevOe ceW

meceerhe veneR nesieer ... YekeÌle pees neWies, Jes keÀYeer Yeer Deheves keÀes DeefOekeÀejer DevegYeJe veneR keÀjWies~ ... GveceW ceebieves kesÀ mebmkeÀej neWies, YekeÌle

keÀYeer Yeer [e³ejskeÌì yeehe kesÀ keÀveskeÌMeve ceW Deeves keÀer MeefkeÌle veneR jKeles~'' De.yeeheoeoe 14.7.74 ``pees mJe³eb, mJe³eb keÀe jepee veneR yevelee Jee mJe³eb keÀes jepee veneR ceevelee, GmekeÀes efJeée jepee kewÀmes ceeveWies... peye meJe& keÀcexefvê³eeW hej

jep³e nw DeLee&led meejer Òepee hej jep³e nw lees mecePees efJeée jepeve nQ~'' De.yeeheoeoe11.10.75

``pees %eeve Jee mLetue Oeve mesJee DeLe& ueieeves Jeeues nQ uesefkeÀve Òepee (mLetue-met#ce keÀcexefvê³eeW) hej jep³e veneR keÀjles DeLee&led GveceW ªeEueie

hee@Jej veneR nw lees mecePees Jes meentkeÀej yeveves Jeeues nQ, jepee veneR~ ... oeme yeve peeles, Goeme nes peeles lees mecePees oeme-oemeer yeveves Jeeues

nQ~ ³en keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle nw~'' De.yeeheoeoe11.10.75

``Òeefle%ee keÀj efHeÀj heeflele ve yevevee ®eeefnS~ hejvleg meYeer lees Òeefle%ee hej keÀe³ece veneR jnles~ efiejles Yeer jnles nQ~ keÀesF& efHeÀj yeehe keÀes

íesæ[ osles nQ~ yengle Yeeieves Jeeues nQ~ ®eC[eue Deeefo Yeer ®eeefnS vee~ Òepee ceW Yeer ®eeefnS lees je³eue Iejeves ceW Yeer ®eeefnS~ Devoj Jeeues Yeer

®eC[eue yeve mekeÀles nQ~ yeenj Jeeues Yeer yeve mekeÀles nQ~'' mee.yeeyee 4.11.72 efjJee. ``legce ye®®es Fme mece³e mìg[sCì nes~ Fme mece³e legce Deheveer oeefme³eeB yevee³eWieer lees Kego keÀes Yeer oemeer yevevee heæ[siee~ ³eneB cenejeveer yevevee

osneefYeceeve nw... ³en S[ehìs[ pevce nw~ legcneje ³en F&éejer³e pevce meyemes Tb®ee efceuee nw~ legce ye´eïeCeeW keÀe ³en meewYeei³eMeeueer pevce

nw~'' mee.yeeyee 11.12.73 efjJee. ``De®ís %eeve Jeeues ye®®es De®ís Iej ceW pee³eWies, keÀce %eeve Jeeues keÀce heo hee³eWies... jepee yevevee nw lees Fme heæ{eF& ceW ueie peeDees... ³en

nw me®®ee ieerlee-%eeve~'' mee.yeeyee 8.8.05 efjJee. efJeée cenejepee-cenejeveer yeveves keÀe jepe

efJeée cenejepee-cenejeveer yeveves kesÀ efueS henues lees Deheves ceve-yegef× meefnle Deheveer meJe& Fefvê³eeW hej Meemeve ®eeefnS leye ner

cenejepee-cenejeveer yeveWies DeLee&led pees ³eneB mJejep³e DeefOekeÀejer yevesiee Jener efJeée keÀe jep³e DeefOekeÀejer yeve mekeÀlee nw, ³es nw henueer Mele&

Deewj pees efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW keÀer efkeÀmeer ve efkeÀmeer ªhe ceW mesJee keÀjles nQ, meJe& DeelceeDeeW kesÀ efoueeW keÀes peerleles nQ, Jes ner efJeée

cenejepee-cenejeveer yeveles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes ner GvekeÀer Òepee yeveWies~ Òepee veneR nesieer lees jepee kewÀmes yeveWies~ efHeÀj Dev³e owJeer iegCe Deewj

MeefkeÌle³eeB Yeer ®eeefnS, pees Yeer ³eneB ner OeejCe keÀjveer nw~ pees Ssmes iegCe-mebmkeÀej OeejCe keÀjsiee, Ssmeer mesJee keÀjsiee, Jener efJeée-cenejepee

yeve mekeÀlee nw~

``heg©<eeLe& mes heo lees mheä nes ner peelee nw~ SkeÀ nesles nQ efJeée kesÀ jepes efJeée-cenejepeve GvekesÀ meeLe Deheves jep³e kesÀ jepes Yeer nesles nQ~...

pees efJeée-cenejepeve yeveles nQ GvekeÀe Fme efJeée DeLee&led ye´eïeCe kegÀue keÀer nj Deelcee kesÀ meeLe mecyevOe nesiee... pees hetje owJeer heefjJeej nw

Gve meJe& DeelceeDeeW keÀe efkeÀme ve efkeÀme ÒekeÀej mes men³eesieer yevevee nesiee~'' De.yeeheoeoe25.12.69

``Deye nce legcekeÀes meejs me=efä-®e¬eÀ keÀe je]pe mecePeeles nQ, efpememes legce ®e¬eÀJeleea jepee yeve pee³eWies Deewj efHeÀj legcekeÀes heeJeve yeveves keÀer

yengle De®íer ³egefkeÌle yeleeles nQ~ Ssmeer ³egefkeÌle keÀYeer keÀesF& mecePee ve mekesÀ~ ³en nw menpe jepe³eesie~ yeehe nw heeflele-heeJeve, Jen meJe&-

MeefkeÌleJeeve Yeer nw lees GvekeÀes ³eeo keÀjves mes heehe Yemce neWies Deewj legce heeJeve yeve pee³eWies~'' mee.yeeyee 1.9.04 efjJee. ``pees owJeer heefjJeej keÀer DeelceeSb YeefJe<³e kesÀ efJeée ceW Deeves Jeeueer nQ~ ... Fve meYeer DeelceeDeeW kesÀ Thej Deye mes ner mvesn keÀe jep³e

keÀjvee nw, Dee[&j veneR ®eueevee nw~ ... efJeée cenejepeve yeveves kesÀ efueS efmeHe&À %eeve-oelee veneR yevevee nw, FmekesÀ efueS mvesn osvee DeLee&led

men³eesie osvee nw~'' De.yeeheoeoe 29.8.71

``®e¬eÀOeejer yeveves mes ner ®e¬eÀJeleea cenejepee yeveWies~ ³eneB ®e¬eÀOeejer, JeneB ®e¬eÀJeleea~ efpemeceW ueeFì keÀe Yeer ®e¬eÀ nes Deewj mesJee ceW

ÒekeÀeMe HewÀueeves Jeeuee ®e¬eÀ Yeer nes, leye ner keÀnWies-`®e¬eÀOeejer'~'' De.yeeheoeoe 15.9.74

``®e¬eÀOeejer ner ®e¬eÀJeleea yeve mekeÀlee nw~ ®eueles-efHeÀjles ueeFì keÀe ®e¬eÀ njskeÀ keÀes efoKeeF& osiee~ pewmes Fve DeebKeeW mes efoKeeF& heæ[ jne

nw~ Dee½e³e& Kee³eWies efkeÀ ³en me®eceg®e nw Je ceQ ner osKe jne ntB?... ¬eÀeGve Ssmee keÀe@ceve nes pee³esiee efkeÀ ®eueles-efHeÀjles meyekeÀes efoKeeF&

osiee~'' De.yeeheoeoe 15.9.74

yeengyeue, ³eesieyeue Deewj efJeée keÀer SkeÀí$e jepeeF& keÀe je]pe Q. ogefve³ee ceW jepeeF& Jemex ceW efceueleer nw hejvleg Gme Jemex ceW efceueer jepeeF& keÀes megjef#ele jKeves kesÀ efue³es ³ee veF& jepeeF& mLeeheve keÀjves ³ee

efJemleej keÀjves efue³es eEnmekeÀ ³eg× keÀjvee heæ[lee nw, efpemekeÀe Fefleneme mee#eer nw lees ke̳ee ³es mele³egieer $eslee³egieer jepeeF& mLeeheve keÀjves ceW Yeer

keÀesF& ³eg× keÀjvee heæ[lee nw?

A. FmeceW Yeer ³eg× lees nw hejvleg ³es DeeEnmekeÀ ³eg× nw FmeceW SkeÀ lees Deheveer efmLeefle peceeves kesÀ efueS cee³ee ³ee efJekeÀejeW mes ³eg× keÀjvee

heæ[lee nw, otmeje jepeeF& ceW Òepee ®eeefn³es, meeOeve mecheefle ®eeefn³es - lees Òepee yeveeves kesÀ efue³es DeelceeDeeW keÀer mesJee Yeer keÀjveer heæ[leer nw~

pees Deelcee efpeleveer DeefOekeÀ DeelceeDeeW keÀer leve-ceve-Oeve mes mesJee keÀjlee, GvekeÀes mevlegä keÀjves kesÀ keÀejesyeej ceW meHeÀue neslee, GvekeÀes

%eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW mes DeeeflcekeÀ megKe keÀer DevegYetefle keÀjelee, Jen GmekeÀer Òepee yeveles Deewj efpeleveer ner yeæ[er Òepee nesleer, Glevee ner yeæ[e

jepee yevelee~ FmekesÀ efue³es Yeer DeelceeDeeW ceW KeeR®eeleeve lees nesleer nw hejvleg pees efJeée veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀes peeve hejceelcee keÀes meeLe

jKekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJe©he ceW efmLele neskeÀj, Fme DeeEnmekeÀ ³eg× kesÀ cewoeve ceW ueæ[lee, Jen efJepe³eer DeJeM³e neslee nw~

``jefMe³ee-DecesefjkeÀe Deiej oesveeW Deeheme ceW efceue pee³eW lees meejs efJeée hej jep³e keÀj mekeÀles nQ hejvleg uee@ veneR nw pees keÀesF& yeengyeue mes

efJeée hej jep³e keÀj mekesÀ~ legce ³eesieyeue mes efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveles nes... DeYeer legce heg©<eeLe& keÀj jns nes ³eesieyeue mes efJeée keÀe ceeefuekeÀ

yeveves keÀe~'' mee.yeeyee 2.10.04 efjJee. ``keÀuhe henues Yeer yeeyee ves keÀne Lee - cevceveeYeJe~ ³en nw cenecev$e~ cee³ee hej peerle heeves keÀe ³en cev$e nw... ³eneB ueæ[eF& mes Dehevee

jep³e uesles nQ~ legce ye®®es lees ³eesieyeue mes Dehevee jepe uesles nes~ legce ye®®es ³eesieyeue mes Dehevee jep³e mLeeheve keÀj jns nes~''

mee.yeeyee 9.10.04 efjJee. oeve-hegC³e keÀe jepe / oeve-hegC³e kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀe jepe

yeeyee ves oeve-hegC³e keÀe je]pe Yeer mecePee³ee nw~ oeve keÀjvee De®íer yeele nw hejvleg GmekesÀ HeÀue kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes Yeer peevevee

Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, efpemekesÀ efJe<e³e ceW Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~ keÀesF& Oeve oeve keÀjlee nw hejvleg Jen oeve efkeÀmeer efJekeÀejer, heeflele ceveg<³e

keÀes efo³ee, efkeÀmeer Del³ee®eejer keÀes efo³ee Deewj Gmeves GmekeÀe og©he³eesie efkeÀ³ee, heehe-keÀce& ceW Òe³eesie efkeÀ³ee lees osves Jeeuee Yeer GmekesÀ HeÀue

ceW Yeeieeroej yevelee nw~ ogefve³ee ceW heeflele ceveg<³e heefleleeW keÀes oeve-hegC³e keÀjles nQ Deewj mecePeles nQ efkeÀ GvekeÀe Yeei³e pecee neslee nw hejvleg

Jen heehe kesÀ ner Keeles ceW ner pecee neslee nw ke̳eeWefkeÀ heefleleeW keÀes efo³ee oeve lees heefleleeW kesÀ Üeje heeflele keÀe³eeX ceW ner Òe³eesie neslee nw, efpememes

ogefve³ee Deewj ner heeflele yeveleer peeleer nw Deewj DeelceeDeeW keÀe heehe keÀe Keelee yeæ{lee ner peelee nw~ me®®ee oeve-hegC³e lees Jener nw, pees DeYeer

mebiece³egie hej hejceelcee keÀer cele hej hejceelcee kesÀ DeLe& efkeÀ³ee peelee nw, efpememes DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw~ DeelceeDeeW keÀes

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀer jen efceueleer nw~ efkeÀmekeÀes hejceelce-efceueve keÀer jen efoKeevee, hejceelcee mes efceueevee meyemes yeæ[e oeve nw~

hejceelcee kesÀ ceneJeeke̳e nQ - DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀe oeve meyemes Þesÿ oeve nw meeLe-meeLe mLetue Oeve Yeer hejceelcee keÀer Þeercele Devegmeej

F&éejer³e mesJee ceW ueieevee Yeer Þesÿ oeve nw, efpememes efJeMes<e HeÀue efceuelee nw~ yeeyee ves ³eesie-oeve keÀer Yeer efJeefOe yeleeF& nw, efpememes Deelcee³eW

Deewj peæ[ Òeke=Àefle Yeer heeJeve nesleer nw, GmekeÀe Yeer Deelcee keÀes efJeMes<e HeÀue efceuelee nw~

``Þesÿ kegÀceeefj³eeb Þesÿ keÀece keÀjWieer vee! meyemes Þesÿ mes Þesÿ keÀe³e& nw yeehe keÀe heefj®e³e os yeehe keÀe yeveevee~ ... lees Deheves keÀes Þesÿ

kegÀceejer, hetp³e kegÀceejer mecePees~'' De.yeeheoeoe 17.5.83

``DeYeer legcekeÀes oeve keÀjvee nw DeefJeveeMeer Oeve keÀe, ve efkeÀ efJeveeMeer Oeve keÀe~ Deiej efJeveeMeer Oeve nw lees DeueewefkeÀkeÀ mesJee ceW ueieeles

peeDees~ heeflele keÀes oeve keÀjves mes heeflele ner yeveles peeles nes~ ... DeewjeW keÀe keÀu³eeCe keÀjWies lees Dehevee Yeer keÀu³eeCe nesiee~''

mee.yeeyee 31.1.05 efjJee. YeefkeÌle keÀer jmce-efjJeepe Deueie nw Deewj %eeve ceeie& keÀer jmce-efjJeepe Deueie nw~ mele³egie ceW oeve-hegC³e neslee veneR nw ke̳eeWefkeÀ JeneB keÀesF&

iejerye-ogKeer neslee veneR nw, efpemekeÀes oeve-hegC³e keÀjW~ mee.yeeyee 11.12.04 efjJee. ``DeYeer nce Dehevee meyekegÀí F&éej keÀes os osles nQ, F&éej mJeerkeÀej keÀjles nQ~ Jen mJeerkeÀej ve keÀjW lees efHeÀj osJes kewÀmes? Jen nceeje ve

mJeerkeÀej keÀjs lees Yeer ogYee&i³e~ yeehe mJeerkeÀej keÀjles nQ leeefkeÀ nceeje cecelJe efceì pee³es~ ³en je]pe Yeer legce ye®®es ner peeveles nes~''

mee.yeeyee 11.12.04 efjJee. ``YeefkeÌleceeie& ceW ue#ceer keÀes ceneoeveer efoKeeles nQ lees ceneoeveer keÀer efveMeeveer keÀewvemeer efoKeeF& nw? ...mecheefle PeuekeÀleer jnleer nw~ ³en

MeefkeÌle³eeW keÀe ³eeoieej nw~ ue#ceer DeLee&led mecheefle keÀer osJeer~ Jen mLetue mecheefle veneR, vee@uespe keÀer mecheefle, MeefkeÌle³eeW ©heer mecheefle keÀer

osJeer DeLee&led osves Jeeueer~ lees ³en ef®e$e yevee³ee nw Ssmeer mecheefle keÀer osJeer yevevee nw~ ®eens vee@uespe osJes, ®eens MeefkeÌle³eeB osJes''~

De.yeeheoeoe 23.1.76

``pees meoe ceneoeveer nQ GvekeÀer hetpee Yeer meoe Deewj nj keÀce& keÀer nesleer nw, pewmes keÀF& osefJe³eeW kesÀ Jeðe yeoueves keÀer, nj keÀce& keÀer hetpee

nesleer nw~ Fmemes efme× nw efkeÀ GvneWves nj keÀce& keÀjles, meeje mece³e oeve efkeÀ³ee nw - efpemekeÀes `ceneoeveer' keÀnWies~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

``efpeve ye®®eeW keÀes heg©<eesÊece mebiece³egie keÀer mce=efle jnleer nw, Jes %eeve jlveeW keÀe oeve keÀjves efyevee jn veneR mekeÀles~ pewmes ceveg<³e heg©<eesÊece

ceeme ceW oeve-hegC³e keÀjles nQ, Ssmes Fme heg©<eesÊece mebiece³egie ceW legcnW %eeve jlveeW keÀe oeve keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 13.7.05 efjJee. ``yeeyee je³e osles nQ - ye®®es, iejeryeeW keÀes oeve osves Jeeues lees yengle nQ~ ... oeve Deeefo ceW Yeer yengle Keyejoejer ®eeefnS~ ... Oeve keÀes J³eLe&

veneR iebJeevee nw~ pees uee³ekeÀ ner veneR Ssmes heeflele keÀes keÀYeer oeve veneR osvee ®eeefnS~ veneR lees oeve osves hej Yeer yeesPee Dee peelee nw~''

mee.yeeyee 5.7.05 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ cesjs DeLe& legce efkeÀme-efkeÀme keÀes osles jnles nes~ oeve GmekeÀes osvee ®eeefnS, pees heehe ve keÀjs~ Deiej heehe efkeÀ³ee lees legcnejs

Thej Yeer GmekeÀe Demej Dee pee³esiee ke̳eeWefkeÀ legceves hewmee efo³ee~'' mee.yeeyee 12.5.72 efjJee. ``Oeve ncesMee hee$e keÀes efo³ee peelee nw~ Deiej keÀesF& Mejeyeer keÀes efo³ee lees osves Jeeues hej Yeer oes<e Dee peelee nw~ keÀhetle ye®®es keÀes efo³ee lees

GvekeÀe heehe Yeer efmej hej ®eæ{ peelee nw~ FmeefueS efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjes~ mejsC[j ngS efHeÀj SueeG veneR keÀjWies, efkeÀmekeÀes osves kesÀ

efueS~ efo³ee lees efHeÀj heehe nes pee³esiee~ keÀv³ee keÀes lees osvee ner nw, Deiej mJeie& keÀe ceeefuekeÀ veneR yeveleer, mJeie& ceW veneR ®eueleer, veke&À ceW ner

ieeslee Keeves ®eenleer nw lees~'' mee.yeeyee 5.6.73 efjJee. ``DeelceeDeeW keÀes yegueeles nQ ... GvekesÀ efveefceÊe ye´eïeCeeW keÀes oeve osles nQ~ Ssmes veneR keÀnWies efkeÀ nce F&éej DeLe& oeve keÀjles nQ~ Jen F&éej

DeLe& veneR ngDee~ Jen lees ÒeeCeer keÀes osles nQ~ F&éej DeLe& keÀjs leye lees F&éej DeLe& oeve keÀne pee³es~ ÒeeCeer keÀes osles nQ lees GmekeÀe F&éej

Leesæ[sner HeÀue osiee~ oeve ceW Yeer osKees efkeÀleveer ieg¿elee nw~ F&éej Dehe&Ce vece: keÀnles nQ~ Deiej ke=À<Ce Dehe&Ce keÀjWies lees ke=À<Ce ke̳ee oWies? neB

keÀesF& ke=À<Ce Dehe&Ceced keÀn osles lees Yeer ke=À<Ce keÀes F&éej mecePe osles nQ lees GmekeÀe HeÀue efceuelee nw~ hejvleg DeOetje~ DeYeer lees [e³ejskeÌì ceQ

Dee³ee ntB ... 21 pevceeW keÀe jep³e legcekeÀes efjìve& ceW oslee ntB~'' mee.yeeyee 5.11.72 efjJee. ``Devle ceW efpeleveer mepee³eW Kee³eWies, Glevee heo keÀce nes pee³esiee, FmeefueS yeeyee keÀnles nQ ³eesieyeue mes efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjes~ ³eeo

mes pecee keÀjles peeDees... oeve Yeer hee$e keÀes osvee nw~ heeheelceeDeeW keÀes osves mes efHeÀj osves Jeeues hej Yeer GmekeÀe Demej heæ[ peelee nw~''

mee.yeeyee 5.8.05 efjJee. oeve Deewj DeefJeveeMeer %eeve jlveeW kesÀ oeve keÀe jepe

oeve keÀe YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer cenlJe nw lees %eeve ceeie& ceW Yeer cenlJe nw~ oeve Yeer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ nesles nQ, efpeveceW Oeve-oeve,

Devve-oeve, ves$e-oeve, efJeÐee-oeve, keÀv³ee-oeve Deeefo Deeefo cegK³e nQ~ YeefkeÌle ceeie& ceW efJeÐeeoeve keÀes Þesÿ oeve keÀne peelee nw~ yeeyee ves

DeYeer yelee³ee nw - %eeve Oeve keÀe oeve meyemes Þesÿ oeve nw~ mebiece³egie hej pees %eeve jleveeW keÀes OeejCe keÀjles Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀes oeve

keÀjles, GvekesÀ ³es jleve ner ³eneB Yeer Deelcee keÀes megKe osles Deewj YeefJe<³e ceW mLetue jleve yeve peeles DeLee&led GvekeÀes YeefJe<³e ceW mLetue jlve Yeer

Gme Devegmeej efceueles nQ~ DeYeer kesÀ %eeve jleveeW kesÀ oeve keÀe HeÀue keÀF& iegCee DeefOekeÀ efceuelee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW mLetue Oeve oeve keÀjves mes

eEmeieue leepe Jeeues jepee-cenejepee yeveles nQ Deewj %eeve ceeie& ceW %eeve-Oeve keÀe oeve keÀjves mes [yeue leepe Jeeues jepee-cenejepee yeveles nQ~

keÀv³ee-oeve keÀe Yeer efJeMes<e cenlJe nw hejvleg ogefve³ee ceW keÀv³ee keÀer Meeoer keÀjeves keÀes keÀv³ee-oeve mecePeles nQ, pees SkeÀ YeÏce nw~

yeeyee keÀnles keÀv³ee pees heefJe$e nesleer nw, GmekeÀer Meeoer keÀjekeÀj DeheefJe$elee keÀer Deesj ues peeles nQ lees ke̳ee Jen oeve ngDee! JeemleefJekeÀlee ³es

nw efkeÀ Fme mece³e mebiece³egie hej pees Yeei³eMeeueer ceelee-efhelee Deheveer keÀv³ee keÀes F&éejer³e mesJee DeLe& efMeJeyeeyee keÀes oeve osles nQ ³ee keÀnW

efkeÀ efMeJeyeeyee kesÀ meeLe Meeoer keÀjeles nQ, Jen ner keÀv³ee-oeve nw, efpemekeÀes YeefkeÌle ceeie& ceW Gme jerefle mecePe efue³ee nw~

``³en %eeve De®íer jerefle yegef× ceW OeejCe keÀjvee nw~ efkeÀmekeÀes mecePeeves ceW KegMeer nesleer nw vee~ ³en legce pewmes ÒeeCe-oeve osles nes~''

mee.yeeyee 12.10.04 efjJee. ``DeYeer legce ye®®es DeefJeveeMeer %eeve jleveeW keÀer uesveosve keÀjles nes... yeehe lees meyekeÀes osves Jeeuee nw, uesves Jeeuee veneR nw~ SkeÀ osJes, 10 hee³es~ iejerye 2/- ©he³ee osles nQ lees heoce efceue peeles nQ~ Yeejle meesves keÀer ef®eefæ[³ee Lee vee~ yeehe ves efkeÀlevee OeveJeeve yevee³ee~ meesceveeLe kesÀ

ceefvoj ceW efkeÀlevee DekeÀer®eej Oeve Lee~ ... efHeÀj efnmì^er efjheerì nesieer... yeehe DeefJeveeMeer %eeve jleve osles nQ, efpememes legce DeLeen OeveJeeve

yeve peeles nes~'' mee.yeeyee 23.8.04 efjJee. ``Yeejle keÀes ceneoeveer keÀne peelee nw~ Jen Oeve oeve lees yengle keÀjles nQ hejvleg ³en nw DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀe oeve~ ... ceQ lees no yesno

mes heej ®euee peelee nw ke̳eeWefkeÀ ceQ jnves Jeeuee Yeer JeneB keÀe ntB~ legce Yeer no-yesno mes heej ®eues peeDees, mebkeÀuhe-efJekeÀuhe kegÀí Yeer ve

Dee³es, FmeceW cesnvele ®eeefnS~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. ``meJe& keÀer ceveeskeÀecevee³eW hetjer keÀjves Jeeueer keÀeceOesveg nes~ efpemekeÀer Deheveer meJe& keÀecevee³eW hetjer neWieer, Jener DeewjeW keÀer keÀecevee³eW hetjer keÀj

mekeWÀies~ ... meJe& keÀer F®íe³eW hetCe& keÀjves Jeeues mJe³eb F®íecee$eced DeefJeÐee neWies~ Ssmee DeY³eeme keÀjvee nw~ Òeeefhle mJeªhe yeveves mes DeewjeW

keÀes Òeeefhle keÀje mekeÀles nes... cene%eeveer yeveves kesÀ yeeo ceneoeveer keÀe keÀle&J³e ®euelee nw~ cene%eeveer keÀer hejKe ceneoeveer yeveves mes nesleer

nw~'' De.yeeheoeoe 26.6.70

``ceOegJeve efveJeemeer ceesmì uekeÀer mìeme& nQ~ efpelevee uekeÀer nes, Glevee meJe& kesÀ ueJeueer Yeer yevees~ efmeHe&À uekeÀ ceW KegMe veneR nesvee~ uekeÀer keÀer

hejKe ueJeueer mes nesleer nw... %eeve keÀe oeve ye´eïeCeeW keÀes lees veneR keÀjvee nw, Jen lees De%eeefve³eeW keÀes keÀjWies~ ye´eïeCe heefjJeej ceW efHeÀj Fme

oeve (ueJe) kesÀ ceneoeveer yevees~'' De.yeeheoeoe 21.4.73

``cegK³e leerve oeve yelee³es~ %eeve keÀe oeve Yeer keÀjleer nes, ³eesie Üeje MeefkeÌle³eeW keÀe oeve Yeer keÀj jns nes Deewj leermeje oeve nw keÀce& Üeje

iegCeeW keÀe oeve~ cevemee Üeje meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe oeve, JeeCeer Üeje %eeve keÀe oeve, keÀce& Üeje meJe&iegCeeW keÀe oeve~'' De.yeeheoeoe 15.4.71

``pewmes YeefkeÌleceeie& ceW pees-pees efpeme ÒekeÀej keÀe oeve keÀjlee nw GmekeÀes Gme ÒekeÀej keÀer Òeeefhle nesleer nw~ Ssmes ner pees Fme ceneve peerJeve ceW

efpelevee Deewj pewmee oeve keÀjlee nw, Glevee Deewj Jewmee ner YeefJe<³e yevelee nw~ ve efmeHe&À YeefJe<³e uesefkeÀve Òel³e#e HeÀue Yeer efceuelee nw~''

De.yeeheoeoe 15.4.71

``cevemee oeve keÀe Òel³e#e HeÀue ke̳ee nw? cevemee ceneoeveer yeveves Jeeues keÀes Òel³e#e HeÀue ³eneR Òeehle neslee nQ~ SkeÀ lees Jen Deheveer cevemee

DeLee&led mekebÀuheeW kesÀ Thej SkeÀ meskesÀC[ ceW efJepe³eer yevelee nw DeLee&led mekebÀuheeW kesÀ Thej efJepe³eer yeveves keÀer MeefkeÌle Òeehle nesleer nw~''

De.yeeheoeoe 15.4.71

``Ssmes ner cevmee Üeje ceneoeveer yeveves Jeeuee Deheveer ¢efä-Je=efÊe Deewj mce=efle keÀer MeefkeÌle mes Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer Meeefvle keÀe DevegYeJeer

yevee mekeÀles nQ uesefkeÀve ìscÒesjer ìeFce kesÀ efueS ke̳eeWefkeÀ GvekeÀe Dehevee heg©<eeLe& veneR neslee nw~ uesefkeÀve ceneoeveer keÀer MeefkeÌle kesÀ ÒeYeeJe mes

Leesæ[s mece³e kesÀ efueS Jen DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 15.4.71

``Jee®ee kesÀ ceneoeveer nQ, GvekeÀes ke̳ee HeÀue efceuelee nw? Jen nQ ceemìj vee@uespeHegÀue~ GvekesÀ SkeÀ-SkeÀ Meyo keÀer yengle Jesu³et nesleer nw...

Jee®ee kesÀ ceneoeveer yeveves Jeeues keÀes efJeMes<e SkeÀ lees KegMeer keÀer Òeeefhle nesleer nw ke̳eeWefkeÀ Oeve keÀes osKe ne|<ele neslee nw Deewj otmeje Jen keÀye

Yeer Demevlegä veneR neWies ke̳eeWefkeÀ Kepeevee Yejhetj neslee nw~'' De.yeeheoeoe 15.4.71

``keÀce&Cee Üeje iegCeeW keÀe oeve keÀjves kesÀ keÀejCe keÀewvemeer cetle& yeve pee³eWies? HeÀefjMlee~ keÀce& DeLee&led iegCeeW keÀe oeve keÀjves mes GvekeÀer ®eueve

Deewj ®esnje oesveeW ner HeÀefjMles keÀer lejn efoKeeF& oWies~ ... Deewj otmeje meJe& Jejoeve cetle& Deheves keÀes DevegYeJe keÀjsiee~''

De.yeeheoeoe 15.4.71

``efmeHe&À megveves Deewj jKeves keÀe Deevevo veneR uees uewefkeÀve yeej-yeej mJe³eb kesÀ Òeefle Deewj meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle keÀece ceW ueieeDees... F&éejer³e

efve³ece ÒeceeCe efpelevee ³etpe keÀjWies, Gleveer Je=ef× nesieer~ iee³eve nw - Oeve efo³es Oeve ve Kegìs~ osvee ner yeæ{vee nw~'' De.yeeheoeoe 21.9.75

oeve Deewj ieghle-oeve keÀe jepe

oeve Yeei³e yeveeves keÀe SkeÀ cetue DeeOeej nw~ DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ oeveeW kesÀ cenlJe keÀe JeCe&ve efkeÀ³ee peelee nw pewmes Oeve-oeve,

peerJeve-oeve, Devve-oeve, ves$e-oeve, Yetefce-oeve, iegCe-oeve, %eeve-oeve Deeefo Deeefo~ %eeve-oeve meyemes Þesÿ oeve nw ke̳eeWefkeÀ Fmemes efkeÀmekeÀer

peerJeve yeveleer nw Deewj Jen peerJeve-he³e&vle mLeeF& jnlee nw~ yeeyee Yeer DeelceeDeeW keÀes %eeve-oeve osles nQ~

YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer ieghle-oeve keÀe cenlJe ceevee peelee nw~ oeve osves ceW ieghle oeve keÀe efJeMes<e cenlJe Deewj GmekeÀe efJeMes<e HeÀue

neslee nw~ ³en je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer mecePee³ee nw~ YeefkeÌle ceW ieghle oeve keÀe cenlJe ke̳eeW nw, Fme mel³e keÀe Yeer DeYeer %eeve efceuee nw~ yeeyee

ves keÀne nw YeefkeÌle ceeie& ceW jepeeF& Oeve Deeefo kesÀ oeve mes efceueleer nw uesefkeÀve mele³egie keÀer jepeeF& Fme %eeve-oeve mes efceueleer nw~ ieghle-oeve

keÀe cenlJe ke̳eeW nw, GmekeÀe HeÀue DeefOekeÀ ke̳eeW efceuelee nw, GmekeÀe jepe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw ke̳eeWefkeÀ yeehe ieghle Jes<e ceW DeekeÀj ieghle ceW

jepeeF& mLeeheve keÀjles nQ Deewj pees GmeceW men³eesieer yeveles nQ, GvekeÀes ieghle ceW jepeeF& keÀe DeefOekeÀej osles nQ~

``yeehe keÀnles - ye®®es osner-DeefYeceeveer yevees~ yeehe ieghle ªhe ceW DeekeÀj legce ye®®eeW keÀes ieghle oeve ceW efJeée keÀer yeeoMeener osles nQ...

FmeefueS iee³ee peelee nw - ieghle oeve cenehegC³e~'' mee.yeeyee 11.6.05 efjJee. ``®eeC[eue Yeer JeneB oes ÒekeÀej kesÀ ®eeefnS~ jepeeF& Iejeves kesÀ Deueie, Òepee Iejeves kesÀ Deueie... cegKe mes keÀne, ³en oslee ntB, efHeÀj veneR

efo³ee... peekeÀj jepekegÀue ceW ®eeC[eue yeveWies~'' mee.yeeyee 19.5.71 efjJee. oeveer, ceneoeveer, Jejoeveer keÀe jepe

oeve, ceneoeve Deewj Jejoeveer keÀe ke̳ee cenlJe nw Deewj kewÀmes yeveW, ³en meye je]pe Yeer yeehe ves DeYeer ner yelee³ee nw Deewj oeveer,

ceneoeveer Deewj Jejoeveer yevekeÀj Deheves Yeei³e keÀes Þesÿ yeveeves keÀer ÒesjCee oer nw~

``pewmes YeefkeÌleceeie& ceW efpeme Jemleg keÀer keÀceer nesleer nw Gmeer Jemleg keÀe oeve keÀjles nQ - lees oeve osves mes Gme Jemleg keÀer keÀYeer keÀceer veneR

jnsieer~ lees osvee DeLee&led uesvee nes peelee nw~ Ssmes ner efpeme meypeskeÌì ceW, efpeme efJeMes<elee ceW, efpeme iegCe keÀer mJe³eb ceW keÀceer cenmetme keÀjles

nes, Gmeer efJeMes<elee Je iegCe keÀe oeve keÀjes, Dev³e kesÀ Òeefle mesJee ceW ueieeDees lees mesJee keÀe efjìve& Òel³e#e HeÀue cesJes kesÀ ©he ceW mJe³eb DevegYeJe

keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 22.1.76

``YeefkeÌle ceeie& ceW `ceneoeveer' efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw? pees mJe³eb kesÀ Òeefle veneR yeefukeÀ nj Jemleg, nj mece³e Dev³e keÀes oeve-hegC³e keÀjves

ceW ueieeJes, GmekeÀes ceneoeveer keÀne peelee nw~ Jejvee lees oeveer keÀne peelee~ pees DeefJeveeMeer oeve keÀjlee ner jns, meoe oeve ®euelee ner jns,

GmekeÀes ceneoeveer keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 22.1.76

``legce peeveles nes ncekeÀes Fme ogefve³ee keÀes heefJe$e yeveevee nw~ ³eesie ceW jnkeÀj Meeefvle Deewj megKe keÀe oeve osvee nw~ FmeefueS yeeyee keÀnles nQ

jeef$e keÀes G"keÀj ³eesie ceW yew"es, me=efä keÀes ³eesie keÀe oeve oes~ meJesjs G"keÀj DeMejerjer neskeÀj yew"es, lees legce Yeejle keÀes, yeefukeÀ meejer

me=efä keÀes ³eesie mes Meeefvle keÀe oeve osles nes Deewj efHeÀj ®e¬eÀ keÀe megefcejve keÀjves mes legce megKe keÀe oeve osles nes~ megKe neslee nw Oeve mes~''

mee.yeeyee 7.1.02 efjJee. veke&À keÀer Oeve-mecheefÊe mJeie& ceW ì^evmeHeÀj keÀjves keÀe jepe

Deelcee leve-ceve-Oeve mes pees mesJee keÀjleer nw, Gme hej ner GmekeÀe YeefJe<³e efveYe&j keÀjlee nw~ yeehe ner DeekeÀj yeleeles nQ efkeÀ kewÀmes

nce veke&À keÀer Deheveer Oeve-mecheefÊe keÀes mJeie& ceW ì^evmeHeÀj keÀj mekeÀles nQ DeLee&led hejceelcee keÀer Þeercele hej mesJee ceW ueieekeÀj, mJeie& keÀer

mLeehevee ceW men³eesie oskeÀj nce Deheveer veke&À keÀer Oeve-mecheefÊe keÀes mJeie& kesÀ efueS ì^evmeHeÀj keÀj mekeÀles nQ~ hejceelcee keÀes meyemes yeæ[e

meje&HeÀ keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jen nceejer veke&À keÀer Oeve-mecheefÊe keÀes mJeie& kesÀ efueS ì^evmeHeÀj keÀjles nQ~ hejceelcee meyemes yeæ[e yeQkeÀj Yeer

nw ke̳eeWefkeÀ Jen nceejer veke&À keÀer Oeve-mecheefÊe keÀes ueskeÀj, GmekeÀes mJeie& keÀer mLeehevee ceW ueieekeÀj ncekeÀes y³eepe meefnle mJeie& ceW oslee nw~

``ye®®es, Deheves Oeve mes Leesæ[e mìe@keÀ jKees ³egefkeÌle mes, yeekeÀer meye JeneB kesÀ efueS ì^evmeHeÀj keÀj oes~ meye lees ì^evmeHeÀj veneR keÀj mekeÀles nQ~

iejerye ner peuoer ì^evmeHeÀj keÀj osles nQ~ ... yeehe keÀnles nQ - ceQ ntB iejerye efveJeepe~'' mee.yeeyee 9.9.04 efjJee. ``yeehe iejerye ye®®eeW keÀes meentkeÀej yeveves keÀer ³egefkeÌle yeleeles nQ~ ceer"s ye®®es, legcnejs heeme pees kegÀí Yeer nw, Jen ì^evmeHeÀj keÀj oes~ ³eneB lees

kegÀí Yeer jnvee veneR nw~ ³eneB pees ì^evmeHeÀj keÀjWies, Jen veF& ogefve³ee ceW legcekeÀes meewiegCee neskeÀj efceuesiee~... Iej-Iej ceW ³egefveJee|meìer keÀce

neefmheìue Keesuees, efpememes nsuLe Deewj JesuLe efceuesieer~'' mee.yeeyee 27.3.05 efjJee.

``oeve efkeÀ³ee lees efHeÀj Gmemes cecelJe efceìe osvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ legce peeveles nes nce YeefJe<³e 21 pevceeW kesÀ efueS yeehe mes uesles nQ... Oeveer

efMeJeyeeyee nw, Jen FvekesÀ Üeje ³en keÀjeles nQ~ ... efpelevee nes mekesÀ Dehevee yewie-yewiespe ì^evmeHeÀj keÀj oes~'' mee.yeeyee 26.4.05 efjJee. ``yeehe lees meowJe nw ner oelee~ keÀye Yeer keÀesF& Ssmes veneR mecePeWies efkeÀ nce efMeJeyeeyee keÀes ³en hewmes osles nQ~ veneR, nce efMeJeyeeyee kesÀ heeme ³en

pecee keÀjles nQ, YeefJe<³e efjìve& ceW uesves kesÀ efueS~ megoecee ves ®eeJeue keÀer heesìueer oer lees 21 pevce kesÀ efueS cenue efceues~''

mee.yeeyee 14.7.71 efjJee. ``pees keÀnles nQ - peye peªjle heæ[s lees yeeyee cegPes ³eeo keÀjvee, nce ceoo keÀjves kesÀ efueS neefpej nQ~ ³e%e kesÀ De®ís-De®ís keÀece kesÀ efueS

ojkeÀej nes lees cegPes ³eeo keÀjvee~ yeeyee keÀnles nQ - nce efkeÀmekeÀes ³eeo veneR keÀjles, pees keÀjvee nw mees keÀjes~ nce lees oelee nQ~ nce lees

Dee³es ner nQ Yeejle keÀes mJeie& yeveeves, legce Yeer mJeie& ceW pee³eWies~ efpelevee pees keÀjWies, Glevee Jes hee³eWies~ ... ³en lees iee³eve nw - meebJeueMeen

keÀer ngC[er mekeÀejer~ FvekeÀes Yeer keÀesF& hejJeen veneR nw~ yeeyee keÀnles nQ ngC[er Deehener Yejsieer~'' mee.yeeyee 5.10.01 efjJee. ``yeehe Deeles nQ peerles peer cejvee efmeKeeves~ cejvee lees meejer ogefve³ee keÀes nw, legcekeÀes heeJeve yevekeÀj cejvee nw~ FmeceW me®®eer keÀceeF& nesleer nw,

efHeÀj Pet"er keÀceeF& keÀes ke̳ee keÀjWies~ Gme Pet"er keÀceeF& keÀes me®®eer keÀceeF& mes yeoueer keÀjvee nw~ yeehe ves keÀjkesÀ efoKee³ee ...~''

mee.yeeyee 3.6.69 efjJee. meHeÀue keÀj meHeÀuelee cetle& yeveves keÀe jepe

efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw~ me=efä kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve nesves kesÀ keÀejCe ke̳ee nesves Jeeuee nw, GvekeÀes DeelceeDeeW kesÀ

efnle-Deveefnle keÀe Yeer ³eLeeLe& %eeve nw~ FmeefueS nceeje leve-ceve-Oeve, mece³e-mebkeÀuhe, mJeebme kewÀmes meHeÀue nes, GmekeÀe hee" Jes ner heæ{eles

nQ~ pees GvekesÀ ye®®es yeveles nQ, GvekeÀer Þeercele hej ®eueles nQ, GvekeÀes ner Dehevee meneje mecePeles nQ, GvekesÀ peerJeve kesÀ efueS Jes mJe³eb

GÊejoe³eer yeveles nQ DeLee&led GmekesÀ efnle-Deveefnle keÀe Jes mJe³eb ner O³eeve jKeles nQ~ nce Dehevee leve-ceve-Oeve, mece³e-mebkeÀuhe, mJeebme kewÀmes

F&éejer³e mesJee ceW meHeÀue keÀj meHeÀueleecetle& yeveW, GmekeÀe je]pe Yeer Jes ncekeÀes DeYeer yelee jns nQ~ yeeyee keÀe keÀnvee nw - pees Dehevee meyekegÀí

F&éejer³e mesJee ceW meHeÀue keÀjsiee, Jener meHeÀueleecetle& yevesiee, yeekeÀer ogefve³ee keÀe lees meye efceÆer ceW efceue peevee nw~ Fme jnm³e keÀes peevekeÀj

meHeÀue keÀjes Deewj meHeÀueleecetle& yevees~

``keÀesF& pees kegÀí keÀjlee nw mees Deheves efueS ner keÀjlee nw~ yeehe Yeer keÀesF& cesnj veneR keÀjles nQ~ yeeyee ye®®eeW keÀes [e³ejskeÌMeve osles nQ, GvekesÀ

ner keÀu³eeCeeLe&~ ³ener GvekeÀer cesnj nw~ ... yeehe lees Dee³es ner nQ ceoo keÀjves~'' mee.yeeyee 27.10.04 efjJee.

``mece³e ÒeceeCe Fme ve³es Je<e& ceW meYeer keÀes efJeMes<e ³en ue#³e jKevee nw efkeÀ pees Yeer Kepeeves Òeehle nQ - mece³e nw, mebkeÀuhe nw, iegCe nQ, %eeve

nw, MeefkeÌle³eeB nQ ... meyemes yeæ[e Kepeevee mebkeÀuhe nw~ Þesÿ mebkeÀuhe, Meg× mebkeÀuhe meYeer Òeeefhle³eeW keÀe DeeOeej nw~ Fve meYeer KepeeveeW keÀes

nj jespe meHeÀue keÀjvee nw~ Ketye yeebìes~ oelee kesÀ ye®®es ceemìj oelee yevees~ meHeÀue keÀjvee DeLee&led meHeÀuelee keÀes Òeehle keÀjvee~''

De.yeeheoeoe 31.12.2000

``YeieJeeve keÀes legcnejs hewmes keÀer ke̳ee ojkeÀej jKeer nw~ yeehe lees peeveles nQ Fme hegjeveer ogefve³ee ceW pees kegÀí nw, meye Yemce nes pee³esiee~ yeeyee

ke̳ee keÀjWies? yeeyee kesÀ heeme lees HegÀjer-HegÀjer mes leueeJe nes peelee nw~ yeehe kesÀ [e³ejskeÌMeve hej ®euees, ne@efmheìue keÀce ³egefveJee|meìer

Keesuees~'' mee.yeeyee 5.2.05 efjJee. ³en [^ecee ceW vetBOe nw efkeÀ pees efpelevee keÀjles nQ, Jen Glevee heeles nQ~ DeYeer meye kegÀí veF& ogefve³ee ceW ì^evmeHeÀj keÀjvee nw~ FvekeÀes osKees,

efkeÀleveer yeneogjer keÀer~ ... yeeyee ves lees HeÀì mes os efo³ee, mees®ee veneR~ HegÀue hee@Jej os oer~... ye®®eeW Deeefo keÀe kegÀí Yeer K³eeue veneR

efkeÀ³ee~ osves Jeeuee F&éej nw lees efHeÀj nce efkeÀmeer keÀe jsmheeefvmeyegue Leesæ[sner jns~ mee.yeeyee 13.4.05 efjJee.

``legce ye®®eeW keÀes yeehe Þeercele osles nQ - ceer"s ye®®es, Dehevee meye kegÀí Oeveer kesÀ veece hej meHeÀue keÀj uees... ³en ogefve³ee ner Kelce nesveer nw

FmeefueS Oeveer kesÀ veece efpelevee nes mekesÀ meHeÀue keÀjes~ Oeveer nw efMeJeyeeyee... efpevekeÀer lekeÀoerj ceW nw, Jes Ke®e& keÀjles jnles nQ~ ... FvekeÀes

HeÀe@uees keÀjes~'' mee.yeeyee 14.7.05 efjJee. meHeÀuelee kesÀ efmeleejeW keÀe jepe

yeeyee leerve ÒekeÀej kesÀ efmeleejeW keÀe iee³eve keÀjles nQ~ henues nQ meHeÀuelee kesÀ efmeleejs, otmejs nQ uekeÀer efmeleejs Deewj leermejs nQ

GcceeroeW kesÀ efmeleejs~ leerveeW keÀer ke̳ee-ke̳ee efJeMes<elee³eW nQ, Jen Yeer yeeyee ves yelee³ee nw Deewj meHeÀuelee keÀe efmeleeje kewÀmes yeveW, Jen je]pe Yeer

yelee³ee nw~

``meHeÀuelee kesÀ efmeleejeW kesÀ mebkeÀuhe ceW ¢æ{lee nesieer efkeÀ meHeÀuelee DeveskeÀ yeej ngF& nw Deewj DeYeer Yeer ngF& heæ[er nw~ ... meHeÀueleecetle&

DeelceeDeeW mes Dev³e Deelcee³eW Yeer meoe mevlegä jnWieer~ ... uekeÀer efmeleejeW kesÀ mebkeÀuhe p³eeoe MeefkeÌleMeeueer veneR neWies uesefkeÀve Jes mvesner

neWies~ ... GcceeroJeej efmeleejs Gcceero jKeles nQ efkeÀ keÀªBiee, yevetBiee uesefkeÀve yeer®e-yeer®e ceW DeìkeÀles Yeer nQ~'' De.yeeheoeoe 14.7.74

``meHeÀueleecetle& yeveves kesÀ efueS oes Meyo OeejCe keÀjvee nw - MegYe keÀecevee Deewj Meg× YeeJevee~... keÀesF& hejer#ee ªhe yevekeÀj Dee³es ...

uesefkeÀve nj Deelcee kesÀ Òeefle Deehe MegYe keÀecevee Deewj Meg× YeeJevee ³es oes yeeleW nj mebkeÀuhe, yeesue Deewj keÀce& ceW ueeDees lees Deehe meHeÀuelee

kesÀ efmeleejs yeve pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 14.7.74

``%eeve efmeleejeW ceW leerve ÒekeÀej ÒekeÀej kesÀ efmeleejs nQ - SkeÀ nQ meHeÀuelee kesÀ efmeleejs, otmejs nQ uekeÀer efmeleejs Deewj leermejs nQ GcceeroeW kesÀ

efmeleejs~ njskeÀ efmeleejs keÀer Deheveer ogefve³ee nw~'' De.yeeheoeoe 14.7.74 ``nj SkeÀ efmeleeje Deheves DeehekeÀes peevelee nw efkeÀ ceQ keÀewvemee efmeleeje ntB? SkeÀ nQ - meHeÀuelee kesÀ efmeleejs, ogmejs nQ uekeÀer efmeleejs Deewj

leermejs nQ, GcceeroJeej efmeleejs~ DeYeer nj SkeÀ Deheves Deehe mes hetís efkeÀ ceQ keÀewve ntB? meejs efove keÀer efove®e³ee& ceW mebkeÀuhe, éeeme, mece³e,

yeesue, keÀce& Deewj mecyevOe Je mecheke&À ceW meHeÀueleecetle& DeLee&led meHeÀuelee kesÀ efmeleejs mJe³eb keÀes DevegYeJe keÀjles nes?''

De.yeeheoeoe 28.1.76

``mebkeÀuhe keÀer Glheefle kesÀ meeLe meHeÀuelee ngF& heæ[er nw, ³en efve½e³e keÀe mebkeÀuhe meeLe-meeLe neslee nw? nj keÀoce ceW pewmes heoce keÀe iee³eve

nw, Jewmes nj keÀoce ceW meHeÀuelee meceeF& ngF& nw~ mebkeÀuhe Je keÀce& kesÀ yeerpe ceW meHeÀuelee ©heer Je=#e mecee³ee ngDee nw~ Ssmes DevegYeJe nes - pewmes

meHeÀuelee hejíeF& kesÀ meceeve keÀce& kesÀ heerís-heerís nw ner~ GmekeÀes keÀnles nQ - meHeÀuelee keÀe efmeleeje~'' De.yeeheoeoe 28.1.76

``uekeÀer efmeleejeW keÀer efJeMes<elee ³en nw efkeÀ Jes pees Yeer mebkeÀuhe Je keÀce& keÀjWies, GmeceW efveefcele cee$e cesnvele nesieer, uesefkeÀve HeÀue keÀer Òeeefhle

cesnvele kesÀ efnmeeye mes p³eeoe nesieer~ uekeÀer efmeleejs Deheves uekeÀ keÀes peeveles ngS nj mece³e yeeheoeoe keÀes ueeKe-ueeKe Megef¬eÀ³ee ceeveWies efkeÀ

uekeÀ keÀe uee@keÀ Keesue efo³ee~'' De.yeeheoeoe 28.1.76

``GcceeroJeej efmeleejeW keÀer efJeMes<elee nw ... GveceW pepecesvì MeefkeÌle veneR nesieer DeLee&led mJe³eb peefmìme veneR yeve mekeÀles~ ... Þesÿ mebkeÀuhe

Jeeuee nesiee uesefkeÀve ¢æ{ mebkeÀkeÀuhe Jeeuee veneR nesiee~ ... Gcebie-Guneme nesiee uesefkeÀve efnccele keÀce nesieer~ GmekesÀ efueS efnccele efoueeves

Jeeuee meeLeer ®eeefnS... GcceeroJeej efmeleejeW ceW yeehe keÀes Yeer Gcceero nw efkeÀ Jes keÀYeer Yeer neF& peche os mekeÀles nQ~''

De.yeeheoeoe 28.1.76 ³e%e ceW yeerpe yeesves keÀe jepe

DeYeer ©ê yeeyee ves ©ê %eeve ³e%e j®ee nw, Fme ³e%e ceW yeerpe yeesves keÀe HeÀue efkeÀlevee Þesÿ neslee nw, ³en Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee

nw~ pees efpelevee Deewj pewmee yeerpe yeeslee nw, Jen Gme Devegmeej HeÀue heelee nw~ Fme ³e%e ceW yees³ee ngDee yeerpe DeYeer Yeer HeÀue oslee nw Deewj

YeefJe<³e ceW Yeer HeÀue osves Jeeuee nw~ ³e%e ceW yeerpe yeesves mes DeYeer Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle nesleer nw Deewj YeefJe<³e ceW YeeweflekeÀ megKeeW keÀer

Òeeefhle nesleer nw~ mele³egie ceW efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes pees Òeehle nw, Jen mebiece³egie ceW GmekesÀ Üeje yees³es ngS yeerpe keÀe ner HeÀue nw~ ogefve³ee ceW

Yeer pees pewmee keÀce& keÀjlee nw, GmekeÀe Jewmee ner HeÀue heelee nw hejvleg mebiece³egie keÀer ³es efJeMes<elee nw efkeÀ mebiece³egie hej yees³es ngS yeerpe keÀe

HeÀue he¨eiegCee DeefOekeÀ neslee nw~ Fmeer mevoYe& ceW leguemeeroeme ves Yeer efueKee nw - leguemeer ³en leve Kesle nw, cevmee Ye³ee efkeÀmeeve~ heehe-hegC³e

oes yeerpe nQ, pees peme yegJew mees leme uegvew efveOeeve~~

``Gme Oeve keÀceeves keÀer Yesì ceW ³en DeefJeveeMeer Oeve lees yengle-yengle Tb®ee nw... [^ecee keÀes Yeer peeveles nes, ³en Deveeefo-DeefJeveeMeer [^ecee

yevee ngDee nw, pees efjheerì neslee jnlee nw, Fmes Yeer mecePevee nw... [^ecee ceW vetBOe nw, efpevneWves keÀuhe henues yeerpe yees³ee nw, Jes DeYeer Yeer

yees³eWies~ legce ³e%e keÀe ef®evleve veneR keÀjes, legce Dehevee keÀu³eeCe keÀjes... YeieJeeve keÀes legce ceoo keÀjles nes ke̳ee? YeieJeeve mes lees legce uesles

nes ³ee osles nes?'' mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``keÀuhe henues efpemeves efpelevee Kepeeves ceW [euee nw, Glevee ner Deye [eueWies~ ve peemleer Deewj ve keÀce [eue mekeÀles nQ~ ³en yegef× ceW %eeve nw,

FmeefueS efHeÀ¬eÀ keÀer keÀesF& yeele veneR jnleer~ ... legce oes hewmes Fme jepeOeeveer mLeeheve keÀjves ceW ueieeles nes, Jen Yeer pees keÀjles nes nt-ye-nt

keÀuhe henues efcemeue~ ... keÀuhe henues efpevneWves Jemee& efue³ee nesiee, Jes ner Deheves-Deheves mece³e hej ueWies~ Deoueer-yeoueer kegÀí nes veneR

mekeÀlee~'' mee.yeeyee 31.3.05 efjJee.

F&MJejer³e mesJee, GmekesÀ cenlJe Deewj GmeceW meHeÀuelee keÀe jepe

F&éejer³e mesJee keÀe ceveg<³e kesÀ J³eefkeÌleiele peerJeve ceW Deewj efJeée keÀer J³eJemLee ceW ke̳ee cenlJe nw, Jen hejceelcee ner yeleeles nQ~

F&éejer³e mesJee mes kewÀmes nce Dehevee Yeei³e yevee mekeÀles nQ, GmekeÀe je]pe Yeer yeehe ner yeleeles nQ, efpemekeÀes peeveves mes ner nceejs Devoj F&éejer³e

mesJee kesÀ Òeefle ©ef®e peeûele nesleer nw~ Fme F&éejer³e mesJee kesÀ DeeOeej hej ner nceejs peerJeve ceW %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀer OeejCee nesleer nw

Deewj efJeée ceW veF& jepeMeener J³eJemLee mLeeefhele nesleer nw~ hejvleg Jen J³eJemLee Òesce mes heefjhetCe& megKe-Meeefvlece³e nesleer nw, Deepe keÀer

jepeMeener pewmeer DenbkeÀej mes ³egkeÌle veneR nesleer nw~

``Deehe ueesieeW kesÀ Yee<eCe ceW Fleveer hee@Jej nes pees meejer meYee kesÀ yeer®e yeehe kesÀ mvesn keÀer uenj íe pee³es~ ... Jes ueesie meejer meYee keÀes nbmee

mekeÀles nQ, ©uee mekeÀles nQ uesefkeÀve DeMejerjerheve keÀe DevegYeJe veneR keÀje mekeÀles, yeehe mes mvesn veneR hewoe keÀje mekeÀles~''

De.yeeheoeoe 2.8.72

``DeueewefkeÀkeÀ keÀce& Jee F&éejer³e mesJee keÀye Yeer efmLeefle mes veer®es ueeves kesÀ efveefceÊe veneR yeve mekeÀles~ Deiej keÀesF& keÀes Ssmes DevegYeJe neslee nw

efkeÀ DeueewefkeÀkeÀ keÀce& kesÀ keÀejCe veer®es Deeles nQ lees FmekeÀe DeLe& nw efkeÀ Gme Deelcee keÀes DeueewefkeÀkeÀ keÀce& keÀjves keÀer keÀuee veneR Deeleer~ ...

nj keÀce& keÀes v³eejs Deewj h³eejs jnves keÀer keÀuee ceW keÀjW~'' De.yeeheoeoe12.11.72

``meyekeÀes ³es yeeleW mecePeeveer ®eeefnS~ Yeue ³en peeveles nQ efkeÀ meYeer yevojyegef× nQ hejvleg ceefvoj uee³ekeÀ yeveves Jeeues Yeer nQ vee~... legce

meskesÀC[ ceW efkeÀmekeÀes Yeer mJeie&Jeemeer yevee mekeÀles nes~ hejvleg ³en mketÀue nw, FmeefueS legcnejer heæ{eF& ®eueleer jnleer nw~ %eeve meeiej yeehe

legcnW %eeve Flevee osles nQ pees meeiej keÀes m³eener... Devle veneR nes mekeÀlee~'' mee.yeeyee 18.10.04 efjJee.

``pees mecePeoej nQ, GvekeÀes mee|Jeme keÀe yengle MeewkeÀ jnlee nw~ mecePeles nQ F&éejer³e mee|Jeme mes ncekeÀes yengle uee@ìjer efceueveer nw~ keÀF& lees

uee@ìjer keÀes Yeer mecePeles veneR, Jes JeneB peekeÀj oeme-oeefme³eeb yeveWies~ ... meentkeÀejeW kesÀ Yeer oeme-oeefme³eeb yeveWies~''

mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``ye®®eeW keÀes efkeÀleveer De®íer mee|Jeme keÀjveer ®eeefnS~ Fve ue#ceer-veeje³eCe ves ³en mee|Jeme keÀer nw vee~ ... Devoj ceW efkeÀlevee veMee jnvee

®eeefnS~ nce yesno kesÀ yeehe kesÀ ye®®es nQ~ yeehe keÀnles nQ - meyekeÀes cesje heefj®e³e osles jnes~ mee|Jeme mes ner MeesYee hee³eWies Deewj yeehe keÀer efoue

hej ®eæ{Wies~'' mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``ye´eïeCe peerJeve ner mesJee keÀer peerJeve nw~ ye´eïeCe Deelcee³eW mesJee kesÀ efyevee peer veneR mekeÀleer... mesJee ³eesie³egkeÌle Yeer yeveeleer nw uesefkeÀve keÀewve

meer mesJee? ... me®®eer mesJee DeLee&led pees mesJee ceve Deewj cegKe mes meeLe-meeLe nesleer nw~ ceve mes DeLee&led cevceveeYeJe keÀer efmLeefle kesÀ meeLe

cegKe keÀer mesJee~'' De.yeeheoeoe 22.2.86

``nj SkeÀ ye®®es keÀe nkeÀ nw peerJevecegefkeÌle~ lees ye®®eeW keÀer yegef× ®eueveer ®eeefnS efkeÀ meyekeÀes peerJeveyevOe mes peerJevecegefkeÌle ceW kewÀmes ues

pee³eW~ ... mee|Jeme keÀe Yeer MeewkeÀ ®eeefnS~'' mee.yeeyee 24.9.04 efjJee. ``Devle mece³e De®eevekeÀ kesÀ ce=l³eg, DekeÀeues ce=l³eg, mecetn ªhe ceW ce=l³eg nesieer, Gve DeelceeDeeW kesÀ Jee³eye´sMeve efkeÀleves leceesiegCeer neWies,

GmekeÀes heefjJele&ve keÀjvee Deewj mJe³eb keÀes Yeer Ssmes Ketves veenskeÀ Jee³egceC[ue-Jee³eye´sMeve mes mesHeÀ jKevee Deewj Gve DeelceeDeeW keÀes men³eesie

Yeer osvee~ ... yesno keÀer mesJee Deewj Deheveer mesHeÌìer kesÀ efueS cevmee MeefkeÌle Deewj efveYe&³elee keÀer MeefkeÌle pecee keÀjes, leye ner Devle megnevee

nesiee~'' De.yeeheoeoe 18.1.86 ``mesJee ceW efveefceÊe YeeJe ner mesJee keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej nw... efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer - ³es leerveeW efJeMes<elee³eW efveefceÊe

YeeJe mes mJele: ner Deeleer nQ~'' De.yeeheoeoe 1.03.86 ``Yeejle ceW efMeJe keÀe veece lees yengle uesles nQ, efMeJe pe³evleer Yeer ceveeles nQ~...pees Yeer ìeFce efceues, Deheves mes yeeleW keÀjveer ®eeefnS~ ... yeehe

mes ªn-efjneve keÀj efHeÀj peekeÀj ©neveer mee|Jeme keÀjveer nw~'' mee.yeeyee 6.11.04 efjJee. ``G"les-yew"les, ®eueles-efHeÀjles %eeve keÀes megefcejve keÀjles jnes~ meeje efove yegef× ceW ³ener jns efkeÀ efkeÀmekeÀes kewÀmes mecePee³eW, yeehe keÀe heefj®e³e

kewÀmes oW~'' mee.yeeyee 27.11.04 efjJee. ``legce cegjueerOej kesÀ ye®®es nes, legcnW cegjueerOej peªj yevevee nw~ DeewjeW keÀe keÀu³eeCe keÀjWies leye lees veF& ogefve³ee ceW Tb®e heo hee³eWies~ ...

yeæ[er Meerleuelee mes efkeÀmeer keÀes Yeer ³en meye je]pe mecePee mekeÀles nes~'' mee.yeeyee 10.12.04 efjJee. ``efpelevee Dehevee G×ej keÀjWies, Glevee DeewjeW keÀe Yeer G×ej keÀj mekeWÀies Deewj efpelevee DeewjeW keÀe G×ej keÀjWies, Glevee Dehevee Yeer G×ej

keÀjWies~ Dehevee ner G×ej ve keÀjWies lees DeewjeW keÀe G×ej kewÀmes keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 6.8.70

``efpelevee DeeJeepe mes hejs neskeÀj mechetCe&lee keÀe DeeJeenve Deheves ceW keÀjWies, Glevee DeelceeDeeW keÀe DeeJeenve keÀj mekeWÀies~ ... meoe ne|<ele

jnWies lees efHeÀj cee³ee keÀer keÀesF& DeekeÀ<e&Ce veneR nesieer~ ³en yeehe keÀer ieejvìer nw~'' De.yeeheoeoe22.10.70

``DeYeer-DeYeer heg©<eeLe& Deewj DeYeer-DeYeer Òeeefhle~ peye mJe³eb Òeeefhle mJeªhe yeveWies leye DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀes Òeeefhle keÀje mekeWÀies~ Deiej

mJe³eb Òeeefhle mJeªhe veneR neWies lees Dev³e keÀes kewÀmes Òeeefhle keÀje mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 6.8.70

``efpelevee mJe³eb Òel³e#e nesieW, Glevee yeeheoeoe keÀes ÒeK³eele keÀjWies~ ... efpelevee DeehekesÀ cegKe hej yeeheoeoe keÀe veece nesiee, Glevee ner

meYeer kesÀ cegKe hej DeehekeÀe veece nesiee~'' De.yeeheoeoe 2.7.70

``mechetCe& DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee nw mebiece³egie keÀer ef[ûeer Deewj owJeer heo nw YeefJe<³e keÀer ÒeeueyOe... pees efpelevee keÌJeeueerHeÀeF[ nesiee, Jen

Glevee ner DeewjeW keÀes keÌJeeueerHeÀeF[ yevee³esiee... ³eneB keÀer cegK³e keÌJeeefueìerpe ceW SkeÀ lees keÀneB lekeÀ vee@uespeHegÀue yeves nQ~ vee@uespe kesÀ meeLe

HesÀLeHegÀue, mekeÌmesmeHegÀue, hee@JejHegÀue Deewj mee|JemeSyegue keÀneB lekeÀ yeves nQ... vee@uespeHegÀue DeLee&led yegef× ceW HegÀue vee@uespe keÀer OeejCee~

efpelevee vee@uespeHegÀue nesiee, Glevee ner Jen mekeÌmesmeHegÀue nesiee~'' De.yeeheoeoe 11.7.70

``Deeies ®euekeÀj Ssmeer mee|Jeme nesieer efpemeceW otjebosMeer yegef× Deewj efveCe&³e MeefkeÌle yengle ®eeefnS~ FmeefueS ef[^ue keÀje jns nQ~ ... Fme yegef×

keÀer ef[^ue mes yegef× MeefkeÌleMeeueer nesieer~'' De.yeeheoeoe 25.6.70

``mee#eelkeÀej cetle& leye yeveWies peye Dehevee DeJ³ekeÌle Deeke=Àefle ªhe efoKee³eWies... efmeHe&À cemlekeÀ keÀer ueeFì veneR uesefkeÀve meejs Mejerj Üeje

ueeFì kesÀ mee#eelkeÀej neWies~ peye ueeFì ner ueeFì osKeWies lees mJe³eb Yeer ueeFì ªhe nes pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 26.6.70

``Deye cegK³e mee|Jeme nw ner Deheveer Je=efÊe Deewj ¢efä keÀes heueìevee~ ³en pees iee³eve nw - vepej mes efveneue~ lees ³en ¢efä Deewj Je=efÊe keÀer

mee|Jeme keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueevee nw~ Jee®ee lees SkeÀ meeOeve nw~ ... ³en mee|Jeme SkeÀ mLeeve hej yew"s, SkeÀ meskeÀC[ ceW DeveskeÀeW keÀer keÀj

mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 26.3.70

``mee|Jeme ceW meHeÀuelee heeves kesÀ efueS oes yeeleW O³eeve ceW jKevee nw - SkeÀ nw efveMeevee hetje Deewj otmeje veMee Yeer hetje nes~ ... Deiej Deheveer

efmLeefle keÀe efveMeevee Deewj otmejs keÀer mee|Jeme keÀjves keÀe Yeer efveMeevee "erkeÀ nesiee Deewj meeLe-meeLe veMee Yeer meowJe SkeÀjme jnlee nesiee lees

mee|Jeme ceW meHeÀuelee p³eeoe hee mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 2.2.70

``®esnje Ssmee ®ecekeÀlee ngDee nes pees Deewj Yeer DeehekesÀ ®esnjs ceW Dehevee ªhe osKe mekeWÀ~ ®esnje ohe&Ce yeve pee³es~ ... oeve keÀjves mes

MeefkeÌle efceueleer nw~ DevOeeW keÀes DeebKes osvee efkeÀlevee ceneve keÀe³e& nw~ Deehe meYeer keÀe ³ener keÀe³e& nw - De%eeveer DebOeeW keÀes %eeve-ves$e osvee Deewj

Deheveer DeJemLee meowJe De®eue nes~'' De.yeeheoeoe 26.1.70

``cevmee mesJee HeÀemì mesJee nw Deewj hee@JejHegÀue Yeer nw Deewj cesnvele Yeer keÀce nw~ GmekesÀ efueS hee@JejHegÀue mìspe yeveeveer nw~ meowJe SkeÀ ner

mece³e ceW cevmee, Jee®ee, keÀce&Cee leerveeW mesJee FkeÀùer keÀj mekeÀles nes~ ... nj Jeie& Jeeues cevmee mesJee keÀer Yeer keÀesF& efJeefOe yeveeDees, efpememes

DeelceeDeeW keÀer cevmee mesJee Yeer keÀj mekeÀes~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``keÀYeer efoue efMekeÀmle veneR nesvee~ Deepe Leesæ[s nQ, keÀue p³eeoe nesves ner nQ - ³en efveef½ele nw~ peneB yeehe keÀe heefj®e³e efceuee nw, yeehe kesÀ

ye®®es efveefceÊe yeves nQ, JeneB DeJeM³e yeehe kesÀ ye®®es efíhes ngS nQ~ pees mece³e ÒeceeCe Dehevee nkeÀ uesves kesÀ efueS hengB®e jns nQ Deewj hengB®eles

jnWies~'' De.yeeheoeoe13.03.86

``mesJee keÀer YeeJevee jKeWies lees keÀye lebie veneR neWies Deewj Deefle heeheelcee, Deefle DehekeÀejer Deelcee, yeiegues hej Yeer veHeÀjle-Ie=Cee, efvejeoj

keÀer YeeJevee veneR Dee³esieer uesefkeÀve lejme keÀer YeeJevee Dee³esieer~ efpelevee nesheuesme kesÀme keÀer mesJee keÀjWies, Gleves ner ÒeeFpe kesÀ DeefOekeÀejer

neWies~'' De.yeeheoeoe31.12.70

``me®®eer mesJee kesÀ ue#eCe nQ - l³eeie Deewj lehem³ee~ ... J³eJenej ceW Oeve keÀer Je=ef× keÀjles ngS ³eeo keÀer efJeefOe Yetueveer veneR ®eeefnS...

FmekeÀes keÀne peelee nw ueewefkeÀkeÀ mLetue keÀce& Yeer keÀce&³eesieer keÀer mìspe ceW heefjJele&ve keÀjes~ keÀce& DeLee&led J³eJenej Deewj ³eesie DeLee&led

hejceeLe&~'' De.yeeheoeoe31.12.70

``meYeer ye®®es Deheveer MeefkeÌle ÒeceeCe mesJee kesÀ Gcebie ceW meoe jnles nQ~ mesJee ye´eïeCe peerJeve keÀe efJeMes<e Deeke̳ethesMeve nw~ mesJee kesÀ efyevee ³en

ye´eïeCe peerJeve Keeueer ueieleer nw~ mesJee ceW efyepeer jnves keÀe Gcebie osKe yeeheoeoe efJeMes<e KegMe nesles nQ~'' De.yeeheoeoe13.03.86 ``mvesn Yee<ee keÀes Yeer veneR osKelee~ mvesn keÀer Yee<ee meYeer Yee<eeDeeW mes Þesÿ nw~ ... mesJee hegC³eelcee yeveeleer nw~ hegC³eelcee ner hetp³e Deelcee

yeveleer nw~ DeYeer hegC³eelcee veneR lees YeefJe<³e ceW hetp³e Deelcee veneR yeve mekeÀles~ hegC³eelcee yevevee Yeer peªjer nw~'' De.yeeheoeoe 27.3.86 ``leerveeW ªheeW DeLee&le vee@uespeHegÀue, hee@JejHegÀue, ueJeHegÀue Deewj leerveeW jerefle DeLee&led cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee mes SkeÀ ner mece³e mee|Jeme keÀjvee

nw~ leerveeW ªheeW mes lees mee|Jeme keÀjveer ner nw uesefkeÀve leerveeW jerefle mes Yeer keÀjveer nw~ ... efpememes Jes mJe³eb cenmetme keÀjW efkeÀ JeemleJe ceW ³en ner

cesje Demeueer heefjJeej nw~ ... SkeÀ ner mece³e leerveeW mes FkeÀùer mee|Jeme nes lees efme× peªj efceuesieer~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

``pees mee|Jeme kesÀ efveefceÊe yeveles nQ, GveceW Yeer vee@uespe p³eeoe nw Deewj ueJe Yeer nw uesefkeÀve hee@Jej keÀce nw~ hee@JejHegÀue mìspe keÀer efveMeeveer

ke̳ee nesieer - Jes SkeÀ meskesÀC[ ceW keÀesF& Yeer Jee³egceC[ue ³ee JeeleeJejCe keÀes cee³ee keÀer keÀesF& Yeer mecem³ee keÀes Kelce keÀj oWies, Jes keÀYeer nej

veneR Kee³eWies~ ... efJeefOe ceW keÀceer nesves kesÀ keÀejCe ner efmeef× ceW keÀceer nw~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

``legce ye®®eeW keÀes mee|Jeme keÀjves kesÀ efueS Gíue Deeveer ®eeefnS~ ... pewmes yeehe Jewmes ye®®eeW keÀes yevevee ®eeefnS~ yeehe keÀe ner heefj®e³e osvee

nw~ ... mee|Jeme keÀjves Jeeues keÀye YetKe veneR cej mekeÀles~'' mee.yeeyee 18.5.05 efjJee. ``leerveeW ªheeW mes Deewj leerveeW jerefle mes SkeÀ mece³e mee|Jeme keÀjvee nw~ vee@uespeHegÀue, hee@JejHegÀue Deewj ueJeHegÀue~ ueJe Deewj uee@ - oesveeW

meeLe-meeLe Dee peeles nQ~ ... leerveeW jerefle mes Yeer keÀjveer nw~ leerveeW jerefle DeLee&led cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee~'' De.yeeheoeoe 2.8.72

``Deheveer mee|Jeme HeÀmì&, Deheveer mee|Jeme keÀer lees otmejeW keÀer mee|Jeme mJele: nes peeleer nw~ otmejeW keÀer mee|Jeme ceW ueie peeves mes mece³e Deewj

mebkeÀuhe p³eeoe Ke®e& keÀj uesles nes~ Fme keÀejCe pees pecee nesvee ®eeefnS Jen veneR keÀj heeles... oeve keÀjves keÀer KegMeer jnleer nw uesefkeÀve

GmekeÀes mJe³eb ceW meceeves keÀer MeefkeÌle veneR jnleer~ KegMeer kesÀ meeLe MeefkeÌle Yeer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 10.5.72

``mesJee keÀe Gcebie-Glmeen mJe³eb keÀes Yeer efvee|JeIve yeveelee nw Deewj otmejeW keÀe Yeer keÀu³eeCe keÀjlee nw~ mesJeeYeeJe ceW Deiej Denced YeeJe Dee

ie³ee lees GmekeÀes mesJeeYeeJe veneR keÀnWies~ mesJeeYeeJe meHeÀuelee efoueelee nw Deewj Denced-YeeJe efcekeÌme nesves mes cesnvele p³eeoe, mece³e p³eeoe,

efHeÀj Yeer mJe³eb keÀer mevlegefä veneR nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 1.10.87

``Deheves keÀes meoe mJe-mJeªhe, mJeOece&, mJeosMeer mecePeves mes, Fme efmLeefle ceW efmLele jnves mes SkeÀ meskesÀC[ ceW efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes vepej

mes efveneue keÀj mekeWÀies~ ... DeYeer efmeef× ®eenles nQ ve efkeÀ meeOevee~ lees efmeef× DeLee&led meÃefle~ lees Ssmeer leæ[HeÀleer ngF& LekeÀer ngF& DeelceeDeeW

Jee h³eemeer DeelceeDeeW keÀer h³eeme Deehe Þesÿ DeelceeDeeW kesÀ efmeJeeS keÀewve yegPee³eWies~'' De.yeeheoeoe24.10.71 ``meekeÀej yeehe kesÀ DevegYeJe keÀe Sipeechegue osKee, DeelceeDeeW keÀer mesJee kesÀ efmeJeeS ©keÀ mekesÀ? efmeJeeS mesJee kesÀ kegÀí Deewj efoKeeF& oslee

Lee? Ssmes ner DeelceeDeeW keÀes efmeef× Òeehle keÀjeves keÀer ueieve ceW ceieve yevees~'' De.yeeheoeoe24.10.71

``yeehe kesÀ Kepeeves keÀes Deheves DevegYeJe Üeje, pees Dehevee yevee³ee, Ssmee Dehevee yevee³ee ngDee %eeve jleve SkeÀ-oes keÀes osvee ®eeefnS, efpememes

Jen Deelcee Yeer Fmemes menpe DevegYeJeer yeve pee³es~... je@³eue efYeKeejer keÀnes~ Ssmes efYeKeejer DeelceeDeeW keÀes efYeKeejerheve mes ígæ[eDees, ³en

nw yesno keÀer mesJee~'' De.yeeheoeoe18.10.71

``peye mJe³eb cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJeer neWies leye ner Dev³e DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle DeLee&led Deheves Iej Deewj peerJevecegefkeÌle DeLee&led

mJeie& kesÀ iesì ceW peeves kesÀ heeme os mekeWÀies~ peye lekeÀ Deehe ye´eïeCe efkeÀmeer Yeer Deelcee keÀes iesì heeme veneR oWies lees Jen heeme ner veneR keÀj

mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe24.10.71

``Deye nj éeeme, nj mebkeÀuhe, nj meskeÀC[, nj keÀce&, meJe&-MeefkeÌle³eeB, meJe& F&éejer³e mebmkeÀej, Þesÿ mJeYeeJe Je meJe& Òeehle ngS Kepeeves

efJeée keÀer ner mesJee kesÀ Òeefle nQ~ ... j®evee mJe³eb kesÀ Òeefle ner nesleer nw, hejvleg j®eef³elee, j®evee kesÀ Òeefle neslee nw pees DeYeer ner ceemìj

j®eef³elee veneR yeveles lees Jen YeefJe<³e ceW Yeer efJeée kesÀ ceeefuekeÀ veneR yeveles~'' De.yeeheoeoe 27.5.74

``mLetue Je met#ce meeOeveeW keÀes Deueie keÀjles nes, FmeefueS Òel³e#e HeÀue veneR efceuelee... JeeCeer kesÀ meeLe-meeLe cevmee ®eeefnS Deewj keÀce&

meeLe-meeLe Yeer cevmee ®eeefnS~ DeYeer ueemì ìeFce nw vee, ueemì ìeFce ceW pees Yeer Þesÿ Deðe-Meðe nesles nQ, Jes meye ³etpe efkeÀ³es peeles nQ~''

De.yeeheoeoe 28.4.74 ³e%e mesJee keÀe jepe

hejceelcee kewÀmes ©ê %eeve ³e%e keÀer mLeehevee keÀjles nQ Deewj pees Deelcee³eW Fme ³e%e keÀer mesJee keÀjleer nQ, GvekeÀes ke̳ee Òeeefhle nesleer

nw~ ogefve³ee ceW Yeer ³e%e keÀer mesJee keÀe HeÀue Deefle Þesÿ iee³ee ngDee nw~ hejvleg Jes nesles nQ mLetue ³e%e~ efMeJeyeeyee ves DeYeer yesno keÀe ³e%e

j®ee nw~ pees yeeyee kesÀ Fme ³e%e ceW leve-ceve-Oeve mes mesJee keÀjlee nw, GmekeÀes ceneve hegC³e keÀer Òeeefhle nesleer nw~ GmekeÀes Fme peerJeve KegMeer

Deewj YeefJe<³e peerJeve megKe-Meeefvle mechevve Þesÿ heo keÀer Òeeefhle nesleer nw~ mLetue ³e%e keÀer mesJee ceW Yeer ye´eïeCeeW keÀes ner jKeles nQ~

efMeJeyeeyee kesÀ ³e%e keÀer mesJee Yeer ye´eïeCe ner keÀjles nQ~ JeemleJe yeeyee keÀe ³e%e-mesJee mes YeeJe ³e%e keÀer leve mes mesJee keÀjves keÀe neslee nw~

Jewmes lees leve-ceve-Oeve mes pees Yeer mesJee keÀjles nQ, Jen ³e%e mesJee ner nw~

yeeyee kesÀ Fme ³e%e ceW mLetue Deewj met#ce oes ÒekeÀej keÀer mesJee³eW nQ Deewj oesveeW ner mesJeeDeeW keÀe Dehevee-Dehevee HeÀue nw~ pees efpelevee

leve-ceve-Oeve, cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee mes ³e%e mesJee keÀjlee nw, Jen Glevee ner GmekeÀe HeÀue heelee nw~ ³en ³e%e Deelcee keÀes ceveJeebefíle HeÀue

osves Jeeuee nw~

``³e%e mesJee keÀe HeÀue yengle yeæ[e efceuelee nw ke̳eeWefkeÀ ³e%e mesJee DeLee&led ye´eïeCe DeelceeDeeW keÀer mesJee, ³e%e efhelee kesÀ ³e%e keÀer mesJee~ ye´ïee

Yeespeve keÀe keÀCee-keÀCee yengle Jesu³etyegue nw Deewj Deehe ye´eïeCeeW keÀes Jen ye´ïee Yeespeve efkeÀleves h³eej mes Òeehle neslee nw~ FmeefueS YeefkeÌle ceW

keÀnles nQ efMeJe kesÀ YeC[ejs Yejhetj keÀeue kebÀìkeÀ meye otj~'' De.yeeheoeoe 15.12.04

``³en %eeve megvekeÀj efHeÀj DeewjeW keÀes megveevee nw~ Yeue mee|Jeme lees Deewj Yeer yengle nw hejvleg Jen ngF& mLetue mee|Jeme~ ... GmekeÀe Yeer HeÀue

DeJeM³e efceuelee nw~ mecePeles nQ %eeveer let DeelceeDeeW keÀer nce mee|Jeme keÀjles nQ... yeekeÀer ³en peªj nw efkeÀ %eeveer let Deelcee yeehe keÀes Deefle

efÒe³e ueieles nQ~ FmekeÀe celeueye ³en veneR efkeÀ otmejs efÒe³e veneR nQ... yeehe DeefJeveeMeer %eeve jlveeW keÀe oeve osles nQ lees efHeÀj DeewjeW keÀes oeve

osves keÀer mee|Jeme keÀjveer ®eeefnS~ efmeHe&À ceccee-yeeyee kesÀ efheíeæ[er veneR heæ[vee ®eeefnS~ mee|Jeme hej ueievee nw leye yeeyee je]peer nes...

mecePeeves Jeeues ceW ner Deiej keÀesF& efJekeÀej nesiee lees efkeÀmekeÀes leerj veneR ueiesiee~ Deiej efkeÀmekeÀes leerj ueielee Yeer nw lees Jen efMeJeyeeyee

mecePeeles nQ~ ... yeehe keÀnles nQ - cegPes ye®®eeW keÀe Mees keÀjvee neslee nw~ Ssmes veneR efkeÀ GmekeÀe HeÀue GvekeÀes efceuesiee~ veneR, ye®®eeW keÀes

Deheveer cesnvele keÀe HeÀue efceuesiee~'' mee.yeeyee 23.1.02 efjJee. ``Yeue Yeespeve yeveeles nes, Jen nw lees mLetue keÀe³e& uesefkeÀve Yeespeve ceW F&éejer³e mebmkeÀej Yejvee, Yeespeve keÀes hee@JejHegÀue yeveevee Jen lees

F&éejer³e mee|Jeme ngF& vee~ pewmee Devve Jewmee ceve keÀne peelee nw~ lees Yeespeve yeveeles mece³e F&éejer³e mJe©he nesiee leye Gme Devve keÀe Demej

ceve hej nesiee~'' De.yeeheoeoe 30.5.71

DeeuejeC[j mesJeeOeejer keÀe jepe

DeeuejeC[j mesJeeOeejer Jen nw pees nj mece³e nj mesJee ceW Deheves keÀes ³eesi³e efme× keÀj os DeLee&led nj mesJee keÀes keÀj mekesÀ Deewj

nj SkeÀ kesÀ meeLe S[pemì neskeÀj mesJee keÀj mekesÀ~

``pees DeeuejeGC[j nesiee Jen SkeÀ lees mee|Jeme ceW jnsiee, otmeje mJeYeeJe Je mebmkeÀej ceW Yeer meYeer mes efcekeÌme nespeeves kesÀ iegCe Jeeuee nesiee,

leermeje keÀesF& Yeer mLetue keÀe³e&, efpemekeÀes keÀce&Cee keÀne peelee nw, GmeceW Yeer nj peien efHeÀì nes pee³esiee... Fme SkeÀ-SkeÀ yeele kesÀ DeeOeej

hej keÀceeX keÀer jsKee³eW yeveleer nQ~'' De.yeeheoeoe 4.5.73

cevmee mesJee keÀe je]pe / cevmee mesJee kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe jepe

cevmee MeefkeÌle yengle Þesÿ nw Deewj cevmee MeefkeÌle mes DeveskeÀ DemecYeJe keÀe³e& Yeer mecYeJe nes peeles nQ, FmekesÀ ³e%e ceW DeveskeÀ Goen-

jCe nQ~ peneB keÀce& Deewj Jee®ee keÀer iece veneR nesleer DeLee&led pees keÀe³e& keÀce& Deewj Jee®ee mes meHeÀue veneR nesles, Jes cevmee MeefkeÌle mes meHeÀue nes

peeles nQ~ cevmee MeefkeÌle %eeve ceeie& Deewj YeefkeÌle ceeie& oesveeW ceW ÒeYeeJeMeeueer nw hejvleg ³eLeeLe& cevmee MeefkeÌle keÀe %eeve DeYeer hejceelcee ves

yelee³ee nw Deewj GmekesÀ Òe³eesie keÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer yelee³ee nw, efpememes GmekeÀes efJeée-keÀu³eeCe kesÀ keÀe³e& ceW meHeÀue keÀj mekeÀles nQ~

``pewmes Deehe cevmee MeefkeÌle kesÀ DeeOeej mes Òeke=Àefle keÀe heefjJele&ve Jee keÀu³eeCe keÀjles nes lees DeekeÀeMe DeLeJee Jee³egceC[ue Deeefo keÀes

meceerhe peekeÀj lees veneR yeesueWies~ ... Jewmes efJeée keÀer Dev³e Deelcee³eW pees Deehe ueesieeW kesÀ Deeies veneR Dee mekeWÀieer, GvekeÀes otj jnles ngS Deehe

Deheveer ©neefve³ele keÀer MeefkeÌle mes yeehe keÀe heefj®e³e Jee yeehe keÀe cegK³e mevosMe nw, Jen cevmee Üeje Yeer GvekeÀer yegef× ceW ì®e keÀj mekeÀles

nes~'' De.yeeheoeoe 4.8.72

``efyevee meepe kesÀ jepe mecePe mekeÀles nes? Ssmes DeY³eemeer yeves nes pees jepe DeehekesÀ ceve ceW nQ, Jes jepe otmejeW keÀes efyevee meepe kesÀ mecePee

mekeÀles nes? efheíeæ[er keÀer mesJee ceW meepe mecee pee³esiee, efyevee meepe kesÀ jepe keÀes mecePeevee heæ[siee~ lees Ssmeer ÒewefkeÌìme ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 1/31.11.71

``henues-henues DeehekeÀer metjle mes mee#eelkeÀej DeefOekeÀ nesles Les, osJeer keÀe ªhe DevegYeJe keÀjles Les~ DeYeer mheerkeÀj ueieles nes, vee@uespeHegÀue

ueieles nes uesefkeÀve hee@JejHegÀue veneR ueieles nes~ ... meyekeÀes HeÀesme& osves kesÀ efveefceÊe Deelcee³eW nes~ GvneWkeÀes DeJ³ekeÌle efmLeefle ceW Ssmee ®eæ{e oes

pees Fme Oejleer keÀer íesìer-íesìer yeeleeW keÀer DeekeÀ<e&Ce GvekeÀes KeeR®e ve mekeWÀ~'' De.yeeheoeoe 9.10.71

``efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes mee#eeled yeeheoeoe meceeve DeelceeDeeW kesÀ Òeefle Deheveer keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes, Deheves ©neveer mvesn kesÀ mJe©he mes,

Deheves met#ce MeefkeÌle³eeW Üeje DeelceeDeeW ceW yeue Yejvee ®eeefnS~ pewmes DeJ³ekeÌle ©he ceW yeeheoeoe ®eejeW Deesj ye®®eeW keÀer mesJee keÀjles nQ~''

De.yeeheoeoe18.10.71

``pees mJe³eb kesÀ Yeer mebmkeÀejeW mes cepeyetj nQ Jes Dev³e keÀes GvekeÀer cepeyetefj³eeW mes mJelev$e keÀj mekeWÀ, ³en meoekeÀeue kesÀ efueS veneR nes

mekeÀlee~ ìschesjer ÒeYeeJe lees heæ[ mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 28.4.74

``MegYe-ef®evlekeÀ yevevee - ³ener menpe ªhe keÀer cevmee mesJee nw, pees ®eueles-efHeÀjles nj ye´eïeCe Deelcee meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle keÀj mekeÀleer nw~

MegYe-ef®evlekeÀ yeveves kesÀ Jee³eye´sMeve Jee³egceC[ue keÀes Jee ef®evleeceCeer Deelcee keÀer Je=efÊe keÀes yengle menpe heefjJele&ve keÀj oWies~''

De.yeeheoeoe10.11.87 ³eLeeLe& meesMeue mee|Jeme keÀe jepe

ogefve³ee ceW DeveskeÀ ceveg<³e Deewj mebmLee³eW meceepe mesJee kesÀ ªhe ceW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer mesJee³eW keÀjleer nQ, efpemekeÀes meesMeue mee|Jeme

keÀnles nQ~ ³eLeeLe& meesMeue mee|Jeme ke̳ee nw, Jen Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ DeYeer legce Deelcee³eW %eeve-³eesie mes DeelceeDeeW keÀer pees

mesJee keÀjles nes, Jener me®®eer meceepe mesJee nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ HeÀuemJeªhe ner Deelcee³eW megKe heeleer nQ, DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee nesleer

nw, meceepe Deewj efJeée ceW megKe-Meeefvle keÀe meeceÏep³e neslee nw~ ³ener me®®eer meceepe mesJee nw~ yeekeÀer ogefve³ee ceW meesMeue mee|Jeme kesÀ veece mes

pees mesJee keÀjles nQ, Jen keÀesF& ³eLeeLe& meesMeue mee|Jeme veneR nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ yeeo Yeer DeelceeDeeW keÀer efiejleer keÀuee ner nesleer pee jner nw,

DeelceeDeeW ceW, meceepe ceW Deewj meceûe efJeée ceW ogKe-DeMeeefvle yeæ{leer ner peeleer nw hejvleg ³en mel³e nw efkeÀ pees Yeer Deelcee MegYe-YeeJevee

MegYe-keÀecevee mes mesJee keÀjleer nw, GmekeÀe kegÀí De®íe HeÀue lees DeuhekeÀeue kesÀ efueS GmekeÀes efceuelee ner nw~ mel³e hejvleg keÀìg-mel³e lees

³es nw efkeÀ ogefve³ee ceW pees meceepe mesJee keÀjves Jeeues nQ, Jes Yeer osneefYeceeveer Deewj efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nQ Deewj efpevekeÀer mesJee keÀjles Jes Yeer

osneefYeceeveer nQ Deewj efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle nQ, efpememes oesveeW Deewj ner heeflele yeveles peeles nQ~ me®®eer meesMeue mee|Jeme keÀe %eeve Deewj keÀjves

keÀer ÒesjCee hejceelcee yeehe ner osles nQ, efpeme mesJee mes meeje efJeée mJeie& yeve peelee nw~

``Fme yesno keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀes peevevee ®eeefnS... hegjeveer ogefve³ee keÀe efJeveeMe ve nes lees veF& ogefve³ee kewÀmes yevesieer... ³en [^ecee kewÀmes

Megª neslee nw, keÀewve-keÀewve cegK³e SkeÌìme& nQ, Jen peevevee ®eeefnS vee... legce nes ©neveer meesMeue Jeke&Àme&, legce ªneW keÀes mecePeeles nes...

mebmkeÀej Deelcee ceW ner jnles nQ~'' mee.yeeyee 2.7.05 efjJee. KegoeF& efKeoceleieej keÀe jepe

Kegoe kewÀmes DeekeÀj DeelceeDeeW keÀer efKe]pecele keÀjles nQ Deewj DeelceeDeeW keÀes DeelceeDeeW keÀer efKe]pecele keÀjvee efmeKeeles nQ, ³en Yeer

Kegoe Kego ner DeekeÀj yeleeles nQ~

``yeehe Yeer Dee³es nQ efKeocele keÀjves~ heefleleeW keÀes heeJeve yeveeves keÀer efKeocele keÀjles nQ... legce ye®®es ner me®®es-me®®es KegoeF& efKeoceleieej

nes~ yeeyee me®®ee KegoeF& efKeoceleieej Gmes keÀnles nQ, pees keÀce mes keÀce Dee" IeCìe DeelceeefYeceeveer jnves keÀe heg©<eeLe& keÀjles nQ~ keÀesF&

keÀce&-yevOeve ve jns leye efKeoceleieej yeve mekeÀles nes~'' mee.yeeyee 19.7.05 efjJee. efvee|JekeÀejer Deewj efJekeÀejer peerJeve keÀe jepe

Deelcee cetue mJeªhe ceW efvee|JekeÀejer nw~ mele³egie-$eslee ceW Deelcee ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, efpememes GmekeÀe osn hej hetje

DeefOekeÀej neslee nw, efpememes efJekeÀejeW keÀe keÀesF& ÒeYeeJe Deelcee hej veneR neslee nw DeLee&led mele³egie-$eslee ceW efJekeÀej nesles ner veneR~ JeneB

Deelcee keÀes efJekeÀejeW keÀe %eeve Yeer veneR neslee nw~ hejvleg Deelcee keÀer ³es MeefkeÌle mele³egie mes ner Ûeme nesves ueieleer nw Deewj Üehej kesÀ Deeefo ceW

Deelcee keÀcexefvê³eeW hej Dehevee Meemeve Kees osleer nw Deewj osneefYeceeve Deelcee hej ÒeYeeJeer nes peelee nw, efpememes Deelcee ceW efJekeÀejeW keÀer

ÒeJesMelee nesleer nw Deewj Deelcee efJekeÀejer yeve peeleer nw~ mele³egie-$eslee keÀer efvee|JekeÀejer ogefve³ee Decej ueeskeÀ keÀner peeleer nw ke̳eeWefkeÀ JeneB

Deelcee keÀes ve ce=l³eg keÀe Ye³e neslee nw Deewj ve ner ce=l³eg keÀe ogKe neslee nw~ Üehej-keÀefue³egie keÀer efJekeÀejer ogefve³ee keÀes ce=l³eg ueeskeÀ keÀne

peelee nw ke̳eeWefkeÀ efJekeÀejeW kesÀ JeMeerYetle Deelcee³eW keÀes ce=l³eg keÀe Ye³e Yeer neslee nw lees ce=l³eg keÀe ogKe Yeer neslee nw~~

``pewmes DeehekesÀ YeefJe<³e ³eeoieejeW keÀe iee³eve nw mechetCe& efvee|JekeÀejer~ ... Deiej mJehve ceW Yeer efkeÀmeer Yeer ÒekeÀej efJekeÀej kesÀ JeMe efkeÀmeer Yeer

hejmesvìspe ceW nesles nes lees mechetCe& efvee|JekeÀejer keÀnWies? Deiej mJehveoes<e Yeer nw Jee mebkeÀuhe ceW Yeer efJekeÀej kesÀ JeMeerYetle nQ lees keÀnWies

efJekeÀejeW mes hejs veneR ngS nQ~'' De.yeeheoeoe 9.5.72

JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀe je]pe / JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced keÀye Deewj kewÀmes?

JemegOewJe kegÀìgcyekeÀced Yeejleer³e meY³elee keÀe ÒeeCe nw hejvleg meejer JemegOee kewÀmes kegÀìgcye DeLee&led heefjJeej nw, Fme mel³e keÀe %eeve

YeejleJeeefme³eeW keÀes Yeer ³eLeeLe& ceW veneR nw~ DeYeer hejceelcee ves DeekeÀj yelee³ee efkeÀ kewÀmes legce meJe& Deelcee³eW SkeÀ efhelee kesÀ ye®®es YeeF&-YeeF&

nes Deewj Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ ye®®es YeeF&-yenve nes~ meYeer SkeÀ ner F&éejer³e heefjJeej kesÀ Yeeleer nes Deewj SkeÀ ner keÀuhe-Je=#e kesÀ heÊes nes~ meye

Oece& SkeÀ ner yeerpe Deewj leves mes efvekeÀues nQ~ Fme mel³e keÀe %eeve nesves mes ner nce DeelceeDeeW ceW efJeée keÀer meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle mvesn Deewj

mesJeeYeeJe peeûele ngDee nw~ mebiece³egie keÀer ³es YeeJevee ner YeefkeÌle ceeie& ceW meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle h³eej keÀer YeeJevee efmLej jKeleer nw,

efpememes MeeðeeW ceW Yeer JemegOewJe kegÀìgcyekeÀce keÀer yeele efueKeer ieF& nw~

yee¿e ¢efäkeÀesCe mes Yeer osKeW lees Yeejle ceW DeveskeÀ Òeleeheer jepee ngS nQ hejvleg efkeÀmeer ves Yeer efkeÀmeer osMe keÀes næ[heves keÀe heg©<eeLe&

veneR efkeÀ³ee nw Yeues ner Jes Deeheme ceW ueæ[les jns nQ~ he=LJeerjepe ®eewneve ves DeHeÀieeefvemleeve kesÀ MeemekeÀ ceesncceo ieesjer keÀes 16 yeej nje³ee

DeLee&led GmekesÀ Dee¬eÀceCe keÀes veekeÀece keÀjkesÀ GmekeÀes yevoer yevee³ee Deewj #ecee keÀj efo³ee hejvleg Gmeer ceesncceo ieesjer mes 17JeeR yeej

he=LJeerjepe nej ie³ee Deewj Gmeves he=LJeerjepe keÀes yevoer yevee efue³ee, GmekesÀ yeeo ke̳ee ngDee Jen lees meYeer peeveles nQ, ³es Yeejleer³e meY³elee

Deewj Deeefo meveeleve osJeer-osJelee Oece& keÀer DeelceeDeeW kesÀ mebmkeÀejeW keÀer yeele nw~

``meyemes henueer ÒeJe=efÊe nw Deheveer osn keÀer ÒeJe=efÊe~ efHeÀj nw osn kesÀ mecyevOe keÀer ÒeJe=efÊe... ye´ïeekegÀceej, ye´ïeekegÀceejer kesÀ veeles mes meejs efJeée

keÀer DeelceeDeeW mes meekeÀejer YeeF&-yenve keÀe mecyevOe~'' De.yeeheoeoe24.10.75

efMeJe Deewj meeefueûeece keÀe jepe

efMeJe Deewj meeefueûeece keÀe iee³eve Yeer nw Deewj ©ê-³e%e j®eles nQ lees efMeJe Deewj meeefueûeece yeveekeÀj hetpee keÀjles nQ~ DeveskeÀ

ceefvojeW ceW Yeer efMeJe Deewj meeefueûeeceeW keÀer hetpee nesleer nw hejvleg GvekesÀ efJe<e³e ceW ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw efkeÀ ³es keÀewve nw, FvekeÀe Deeheme

ceW ke̳ee mecyevOe nw~ efMeJe Deewj meeefueûeece keÀe ³eLeeLe& je]pe Yeer DeYeer helee heæ[e nw efkeÀ ³es Deelcee Deewj hejceelcee kesÀ efvejekeÀej mJeªhe

keÀe ³eeoieej nw Deewj pees Deelcee³eW mebiece³egie hej meekeÀej ªhe ceW heOeejs hejceelcee kesÀ meeLe efJeée keÀes heeJeve yeveeves ceW men³eesieer yeveles nQ,

GvekesÀ efvejekeÀej mJeªhe keÀer hetpee nw~ FmeefueS ©ê ³e%e ceW efMeJe Deewj meeefueûeece keÀer hetpee Yeer nesleer nw Deewj iee³eve Yeer nw~ ³en meye

keÀjles Yeer yegef× ceW ³eLeeLe& jerefle veneR yew"lee Lee ke̳eeWefkeÀ hejceelcee keÀes meJe&J³eeheer mecePeles Les, Deelcee mees hejceelcee mecePeles Les~ Deelcee,

hejceelcee keÀe DebMe nw Deewj hejceelcee ceW ueerve nes peeleer nw, Ssmeer De³eLeeLe&, efJeJeskeÀnerve ceev³elee³eW yegef× ceW yew"er ngF& LeeR FmeefueS Fme

mel³e keÀe %eeve yegef× ceW veneR yew"lee Lee~ DeYeer hejceelcee ves FmekeÀe ³eLeeLe& jepe yelee³ee nw Deewj FvekeÀer hetpee ke̳eeW nesleer nw, GmekeÀe Yeer

%eeve efo³ee nw leLee DeYeer nce hejceelcee efMeJe kesÀ meeLe Òel³e#e ceW Yeer Jen heeì& yepee jns nQ~ ³en nceejs hejce meewYeei³e keÀer yeele nw~

hejceelcee kesÀ meeLe heeì& yepeeves keÀe jepe

osn meefnle osn kesÀ meJe& mecyevOeeW keÀes Yetue DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efmLeefle hejceevevoce³e nw Deewj peye hejceelcee keÀe neLe nceejs

efmej hej nes, hejceelcee keÀe meekeÀej ceW meeLe nes Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve yegef× ceW nes lees Jen efmLeefle efkeÀleveer Deevevoce³e nesieer,

efpemekeÀer keÀuhevee keÀjves mes ner ceve n<e& mes Yej peelee nw~ Fmeer efmLeefle kesÀ efueS jmeKeeve keÀefJe ves keÀne nw - keÀesefìve nt keÀueOeewle kesÀ Oeece

keÀjerue kesÀ kegÀvpeve Thej JeejeW~ DeLee&led Gme megKe kesÀ Deeies efJeée keÀer mecemle Oeve-mecheoe mes Òeehle megKe Yeer HeÀerkeÀe nw~ Gme hejce megKe

keÀe nce DeYeer DevegYeJe keÀjles nQ Deewj keÀj mekeÀles nQ~ efpemekeÀes ³es DevegYeJe nesiee, GmekeÀes Deewj kegÀí Òeeefhle keÀer F®íe mJehve ceW Yeer nes

veneR mekeÀleer~ GmekesÀ meejs keÀle&J³e mJele: mechevve nesles jnWies~ nceeje heg©<eeLe& nw Gme efmLeefle ceW jnkeÀj meoe hejceelcee kesÀ meeLe heeì&

yepeeves keÀe~ YeefkeÌle ceeie& ceW lees kesÀJeue Fme efmLeefle keÀe iee³eve ner keÀjles nQ, FmekeÀer DeeMe ueieekeÀj yew"s nQ hejvleg nce DeYeer GmekeÀe

DevegYeJe keÀjles nQ Deewj keÀj mekeÀles nQ~

oesmle Deewj ogMceve keÀe jepe

Fme peiele keÀewve nceeje oesmle nw Deewj keÀewve ogMceve nw, ³en Yeer SkeÀ jnm³ece³e hensueer nw, efpemekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ner

DeekeÀj yeleeles nQ~ JeemleJe ceW Fme efJeée-veeìkeÀ ceW ve keÀesF& nceeje oesmle nw Deewj ve ner ogMceve nw, meYeer Dehevee-Dehevee Deveeefo-

DeefJeveeMeer heeì& yepeeles nQ~ ³es megKe-ogKe, peerle-nej keÀe Kesue nw FmeefueS efpemekesÀ meeLe megKe heeì& ®euelee nw, Gmes oesmle ceeve uesles Deewj

efpemekesÀ ogKe keÀe heeì& ®euelee nw, Gmes ogMceve ceeve uesles nQ hejvleg JeemleefJekeÀ oesmle Deewj ogMceve keÀewve nw, ³en veneR mecePe heeles, pees

hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ ³es osneefYeceeve legcneje cetue ogMceve nw, efpemekesÀ keÀejCe ner legce ogKeer ngS nes Deewj ceQ legcneje oesmle ntB ke̳eeWefkeÀ

ceQ ner legcekeÀes %eeve oskeÀj osner-DeefYeceeveer yeveekeÀj Fme ogMceve mes cegkeÌle keÀjlee ntB~

``yeeyee ves mecePee³ee nw efkeÀ legcneje meYeer mes yeæ[e ogMceve keÀewve nw? pees me³eeves neWies Jen lees keÀnWies yeæ[e ogMceve osneefYeceeve nw Deewj pees

De³eeves neWies Jen keÀnWies keÀece ceneMe$eg nw~ yeehe mecePeeles nQ legcneje yeæ[e Me$eg osneefYeceeve nw, efpemekeÀes peerleves ceW cegefMkeÀueele nesleer nw~

osner DeefYeceeveer yeveves ceW ner cesnvele nw~'' mee.yeeyee 31.1.72 efjJee. Kegoe oesmle keÀe jepe

Kegoe oesmle keÀe yengle iee³eve nw hejvleg Kegoe nceeje oesmle kewÀmes nw Deewj keÀye yevelee nw, ³en keÀesF& veneR peeveles~ Fme mel³e keÀe

%eeve Deewj DevegYeJe hejceelcee ner DeekeÀj keÀjeles nQ Deewj keÀje jns nQ efkeÀ kewÀmes hejceelcee nceeje oesmle yevee nw~ oesmle kesÀ meceeve Jes

ncekeÀes Deheves efoue keÀer yeele yeleeles nQ Deewj nceejs efoue keÀer yeele megveles Yeer nQ, oesmle kesÀ meceeve nceejs meeLe Kesueles-Keeles Yeer nQ,

men³eesie Yeer osles nQ Deewj nceejs efnle kesÀ efueS men³eesie Yeer osles nQ~

``yeehe keÀnles nQ - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmes cesjs keÀes keÀesF& efJejuee ner peeveles nQ~ legce ye®®eeW ceW Yeer keÀesF& efJejues ner Ske̳etjsì peeveles nQ~

pees peeveles nQ, GvekeÀes Devoj ceW yengle KegMeer jnleer nw~... Fme mece³e Kegoe legce ye®®eeW keÀe oesmle nw~ FveceW ÒeJesMe keÀj legcnejs meeLe

Kesueles Yeer nQ~'' mee.yeeyee 18.9.04 efjJee. ``Deheves keÀes DekesÀuee mecePeves mes ®eueles-®eueles peerJeve ceW Goemeer Dee peeleer nw~ Deleerefvê³e megKece³e peerJeve...Gme mece³e veerjme Je

efyeukegÀue Demeej DevegYeJe keÀjles nes~ ef$eves$eer nesles ngS Yeer keÀesF& jen ve]pej veneR Deeleer~ ke̳ee keÀªb, keÀneB peeTb, kegÀí mecePe ceW veneR

Deelee~ Kego peerJeve-cegefkeÌle kesÀ iesìdme Keesueves Jeeues keÀes keÀesF& ef"keÀevee ve]pej veneR Deelee~ ef$ekeÀeueoMeea nesles ngS Deheves Jele&ceeve keÀes veneR

mecePe mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 6.9.75 ogMceve keÀes Yeer oesmle yeveeves keÀe jepe

JeemleefJekeÀlee lees ³es nw efkeÀ Fme efJeée ceW ve keÀesF& nceeje oesmle nw Deewj ve ogMceve nw~ meye Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ ceW

DeefJeveeMeer heeì&Oeejer nQ Deewj nce meYeer Deelcee³eW SkeÀ hejceelcee kesÀ DeefJeveeMeer ye®®es YeeF&-YeeF& nQ~ efHeÀj Yeer osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle

efkeÀmeer mes peeves-Devpeeves ogMceveer nes Yeer pee³es lees efJeée-veeìkeÀ keÀer ³eLeeLe&lee keÀe %eeve Deewj keÀceeX keÀer ieg¿e ieefle keÀes mecePekeÀj Gme

Deelcee kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee jKeves mes, ³eesie keÀe oeve keÀjves mes Jen oesmle yeve pee³esiee~ ³es De®etkeÀ Deðe nw, pees

keÀYeer efve<HeÀue veneR pee mekeÀlee~ FmeceW ³en Yeer mees®eves keÀe mLeeve veneR nw efkeÀ ³en keÀe³e& keÀjsiee ³ee veneR~ ³en mees®evee Yeer mebMe³e nw Deewj

mebMe³e Jeeues keÀer keÀye efJepe³e nes veneR mekeÀleer~ meYeer Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ ceW efYevve-efYevve heeì& yepeeleer nQ, ³eLeeLe& ceW keÀesF& efkeÀmekeÀe

ogMceve veneR nw~

``Fme ieesu[ve pegyeueer mes ke̳ee Þesÿ ieesu[ve mebkeÀuhe efkeÀ³ee? ... nj meskesÀC[ ieesu[ve nes, nj mebkeÀuhe ieesu[ve nes, meoe nj Deelcee kesÀ

Òeefle mvesn kesÀ KegMeer kesÀ megvenjs heg<heeW keÀer Je<ee& keÀjles jnes~ ®eens ogMceve Yeer nes uesefkeÀve mvesn keÀer Je<ee& ogMceve keÀes Yeer oesmle yevee

osieer~'' De.yeeheoeoe 16.2.86

``osn keÀer ¢efä kesÀ yepee³e osner keÀer ¢efä heefjJele&ve keÀjvee, J³ekeÌle mecheke&À keÀes DeJ³ekeÌle-DeueewefkeÀkeÀ mecheke&À ceW heefjJele&ve keÀjvee - Fmeer

ceW ner keÀceer nesves mes mechetCe& mìspe keÀes veneR hee mekeÀles~ ... keÀesF& Deheves mebmkeÀej Jee mJeYeeJe kesÀ ©he ceW DeehekesÀ meeceves hejer#ee kesÀ ©he ceW

DeeJes uesefkeÀve Deehe meskesÀC[ ceW Deheves Þesÿ mebmkeÀej, SkeÀ keÀer mce=efle mes Ssmeer Deelcee kesÀ Òeefle Yeer jnceefoue kesÀ mebmkeÀej Jee mJeYeeJe

OeejCe keÀj mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe24.12.72 ``ye´eïeCe keÀLee Jee %eeve megvee keÀj mLeehevee lees yengle peuoer keÀj uesles nes, uesefkeÀve efJeveeMe Deewj heeuevee keÀe pees keÀle&J³e nw GmeceW Deewj

DeìsvMeve ®eeefnS~ heeuevee keÀjves kesÀ mece³e keÀu³eeCekeÀejer YeeJevee Jee Je=efÊe jKe keÀj keÀesF& Yeer Deelcee keÀer heeuevee keÀjes lees kewÀmeer Yeer

DehekeÀejer Deelcee hej Deheveer heeuevee mes GmekeÀes GhekeÀejer yevee mekeÀles nes~'' De.yeeheoeoe 12.3.72

DehekeÀejer hej Yeer GhekeÀej keÀjves keÀe jepe

JeemleJe ceW keÀesF& Yeer Deelcee nceeje DehekeÀej ve keÀjleer nw Deewj ve ner keÀj mekeÀleer nw~ nj Deelcee efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deveeefo-

DeefJeveeMeer efve³eceevegmeej Dehevee Ske̳etjsì heeì& yepee jner nw~ nj Deelcee Deheves ner keÀcee&vegmeej megKe-ogKe keÀes Òeehle keÀjleer nw~

DehekeÀejer-GhekeÀejer keÀer YeeJevee Yeer ³eLeeLe& %eeve keÀer keÀceer keÀe heefj®ee³ekeÀ nw~ yeeyee ves Yeer keÀne nw peerJeelcee Dehevee Deehe ner efce$e nw

Deewj Deehener Dehevee Me$eg nw~ efHeÀj DehekeÀejer keÀneB mes Dee³ee! Fme mel³e keÀes peeveles ngS pees Yeer Deelcee efveefceÊe cee$e Yeer ncekeÀes Dehevee

DehekeÀej keÀjles ngS DevegYeJe nes lees Yeer Gme hej Yeer GhekeÀej keÀjves keÀer Þeercele yeeyee ves ncekeÀes oer nw~

``DehekeÀejer hej GhekeÀej keÀjves Jeeues keÀe iee³eve nw~ GhekeÀejer hej GhekeÀej keÀjvee - ³en yeæ[er yeele veneR nw~ DeehekeÀes efiejeves keÀer

keÀesefMeMe keÀjs... efHeÀj Yeer DeehekeÀes GmekesÀ Òeefle meoe MegYeef®evlekeÀ keÀe De[esue YeeJe nes, yeele hej YeeJe ve yeoues~''

De.yeeheoeoe 19.7.72

``mebmkeÀejeW keÀer meceevelee Jeeueer meKeer Deewj iueeefve keÀjves Jeeueer oesveeW kesÀ efueS Devoj mvesn Deewj men³eesie ceW Devlej ve nes~ FmekeÀes keÀne

peelee nw~ DehekeÀejer hej GhekeÀej keÀer ¢efä DeLeJee efJeée keÀu³eeCekeÀejer yevevee~'' De.yeeheoeoe 29.8.71

``nceejer ieueleer keÀesF& otmeje HewÀuee³esiee lees yegje ueiesiee~ Fmeer ÒekeÀej otmejs keÀer ieueleer keÀes Yeer Deheveer ieueleer mecePe HewÀueevee veneR

®eeefnS~ J³eLe& mebkeÀuhe veneR ®eueeves ®eeefnS yeefukeÀ GvekeÀes Yeer mecee osvee ®eeefnS~ Flevee SkeÀ-oes ceW HesÀLe nes~'' De.yeeheoeoe 9.12.75

``peye DehekeÀeefj³eeW hej Yeer GhekeÀej keÀjvee nw lees mebie"ve ceW Yeer SkeÀ-otmejs kesÀ Òeefle jnce keÀer YeeJevee jns~ DeYeer jnce keÀer YeeJevee keÀce

jnleer nw ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ efmLeefle keÀe DeY³eeme keÀce nw~'' De.yeeheoeoe 9.12.75

``pewmes Üehej ceW Deehe meyeves yeehe keÀer iueeefve keÀer, uesefkeÀve yeehe ves iueeefve Yeer iee³eve mecePe keÀj mJeerkeÀej keÀer Deewj iueeefve kesÀ efjìve& ceW

YeefkeÌle keÀe HeÀue-%eeve efo³ee, ve efkeÀ Ie=Cee keÀer~ ... Ssme Þesÿ lekeÀoerjJeej ye®®es yeehe meceeve nj Deelcee keÀes Deheves mes Yeer Deeies yeæ{eves

keÀer MegYe YeeJevee jKeles ngS efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yeveWies~'' De.yeeheoeoe 9.9.75

``iee³eve nw - efvevoe nceejer pees keÀjs, efce$e nceeje mees³es~ ... yesno keÀe yeehe keÀnles nQ - nceejer efvevoe legce ye®®eeW ves meyemes peemleer keÀer nw,

meyemes vepeoerkeÀ Jeeues efce$e Yeer legce ye®®es ner yeveles nes~ DehekeÀejer Yeer legce ye®®es yeveles nes, yeehe GhekeÀej Yeer legce hej ner keÀjles nQ~ ³en

[^ecee kewÀmee yevee ngDee nw~ ³en efye®eej meeiej cebLeve keÀjves keÀer yeeleW nQ~'' mee.yeeyee 2.7.04 efjJee.

``ieeueer lees Keeveer ner nw, ³en Yeer Keeles nQ vee~ ieeueer osves JeeueeW hej keÀesF& heehe veneR nw ke̳eeWefkeÀ hen®eeveles veneR nQ~ ³en nw ner leceesÒeOeeve

ogefve³ee~'' mee.yeeyee 5.8.71 efjJee. mehleen keÀe je]pe / mehleen keÀe jepe DeLee&led mehleen keÀesme&, mehleen kesÀ meele efove, YeeieJele mehleen Deeefo keÀe jepe

Yeejle ceW efJeMes<e Deewj efJeée ceW Deece mehleen keÀe efJeMes<e cenlJe nw~ YeeieJele mehleen, ieerlee mehleen, jecee³eCe mehleen Deeefo

Deeefo kesÀ hee" keÀe efJeMes<e cenlJe nw~ Yeejle ceW Meeoer kesÀ DeJemej hej kegÀceej-kegÀceejer kesÀ mecyevOe keÀes hekeÌkeÀe keÀjves kesÀ efueS Deefive keÀes

mee#eer jKekeÀj ye´eïeCeeW kesÀ Üeje GmekesÀ meele HesÀjs ueieJee³es peeles nQ~ Fme efJeée kesÀ meYeer osMeeW ceW keÀeue-®e¬eÀ keÀer ieCevee kesÀ efueS meele

efove keÀe mehleen ceevee peelee nw Deewj meelees efoveeW kesÀ Deueie-Deueie veece nQ~ ³es mehleen kesÀ meele efove kewÀmes yevee³es ie³es, mehleen keÀe

Flevee cenlJe ke̳eeW nw, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer helee ®euee nw~ hejceelcee ves Fme %eeve keÀes meele YeeieeW ceW efJeYeeefpele keÀj meele efove ceW

heæ{eves keÀe efJeOeeve yevee³ee nw, FmeefueS FmekeÀes mehleen keÀesme& keÀne ie³ee~ yeeyee ®esuesvpe keÀjles nQ efkeÀ keÀesF& ³eLeeLe& jerefle ³es mehleen keÀesme&

keÀj ues lees Jen DeYeer ner keÀcee&leerle, cegkeÌle-peerJevecegkeÌle efmLeefle keÀes hee mekeÀlee nw DeLee&led GmekeÀe DevegYeJe keÀjsiee~ mehleen keÀesme& DeLee&led

meele efove SkeÀ hejceelcee kesÀ Deewj kegÀí Yeer ³eeo ve Dee³es~ FmekeÀer ³eeoieej ceW ner mehleen keÀe Flevee cenlJe nw~

``yeehe Yeer ieghle nw, vee@uespe Yeer ieghle nw, Jemee& Yeer ieghle nw~ ve³ee keÀesF& Yeer megvekeÀj cetBPe heæ[Wies FmeefueS 7 efove keÀer Yeùer ceW efye"e³ee peelee

nw~ Jes pees 7 jespe YeeieJele Jee jecee³eCe Deeefo jKeles nQ, Jen Fme meele jespe keÀer Yeùer keÀe ³eeoieej nw~'' mee.yeeyee 4.2.05 efjJee. ``Deheves keÀes Deelcee mecePevee, FmeceW ner cesnvele nw~ Fme DeY³eeme kesÀ efueS SkeÀevle ®eeefnS~ meele jespe keÀer Yeùer keÀe keÀesme& yengle keÀæ[e

nw~ keÀesF& keÀer ³eeo ve Dee³es, efkeÀmekeÀes he$e Yeer veneR efueKe mekeÀles~ ... ³eeo keÀer ³ee$ee kesÀ efueS SkeÀevle ®eeefnS~''

mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle Deewj jent keÀer oMee keÀe jepe

Je=#eheefle DeLee&led ye=nmheefle keÀewve nw, GmekeÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw~ Deelcee hej Deewj efJeée hej efJeefYevve ÒekeÀej keÀer

oMee³eW yew"leer nQ, pees ceveg<³e kesÀ megKe-ogKe keÀe DeeOeej yeveleer nQ~ ye=nmheefle keÀer oMee keÀes meyemes Þesÿ oMee ceevee peelee nw~ Yeejle ceW

keÀesF& MegYe keÀe³e& keÀjles ³ee efJeÐee DeO³e³eve kesÀ efueS ye®®eeW keÀes ye=nmheefleJeej mes ner mketÀue ceW Yejleer keÀjvee De®íe mecePeles nQ~ ye=nmheefle

SkeÀ ve#e$e Yeer nw hejvleg ye=nmheefle keÀer oMee keÀe ³eLeeLe& je]pe ke̳ee nw, Jen DeYeer helee heæ[e nw efkeÀ hejceelcee Fme keÀuhe-Je=#e keÀe heefle

DeLee&led ceeefuekeÀ DeLee&led yeerpeªhe nw, FmeefueS GvekeÀes Je=#eheefle Yeer keÀnles nQ~ GvekesÀ Fme Oeje hej Deeves mes ner efJeée hej Deewj DeelceeDeeW

hej Je=#eheefle keÀer oMee nesleer nw Deewj GvekeÀer ®eæ{leer keÀuee DeejcYe nesleer nw~

pewmes ye=nmheefle keÀer oMee meyemes Þesÿ ceeveer peeleer nw, Jewmes ner jent keÀer oMee meyemes Kejeye ceeveer peeleer nw~ efpeme hej jent keÀer

oMee yew"leer nw, GmekeÀe meJe& veeMe nes peelee nw~ DeYeer %eeve ceeie& ceW nce hej ye=nmheefle keÀer oMee yew"er nw hejvleg ®eueles-®eueles efkeÀme hej

jent keÀer oMee yew" peeleer nw lees GmekeÀe meJe& veeMe efveef½ele ner nes peelee nw~ Jen ve Fme peneve keÀe jnlee Deewj ve Gme peneve keÀe jnlee

DeLee&led oesveeW peneve mes ®euee peelee nw~ efpeme hej jent keÀer oMee yew"leer nw, GmekeÀes ye´eïeCe ueesie oeve-hegC³e keÀjves keÀer ÒesjCee osles nQ,

efpememes jent keÀe ûenCe Glej pee³es~

``yeehe keÀnles nQ - ³en meeje F&éejer³e Peeæ[ nw, ceQ Fme Peeæ[ keÀe yeerpeªhe ntB~... meye DeelceeDeeW keÀe yeehe SkeÀ ner nw, meYeer GvekeÀes ³eeo

keÀjles nQ~'' mee.yeeyee 22.11.04 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - Deye legcnejer Deelcee hej ye=nmheefle keÀer oMee nw~ Je=#eheefle YeieJeeve legcekeÀes heæ{e jns nQ lees legcekeÀes efkeÀleveer KegMeer nesveer

®eeefnS~ ... Ssmes-Ssmes efJe®eej meeiej cebLeve keÀjves keÀer Deeole [eueveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 6.1.05 efjJee.

``Fme mece³e Yeejle hej jent keÀe ûenCe yew"e ngDee nw~... os oeve lees ítìs ûenCe~ Deye yeehe keÀnles nQ - ³en 5 efJekeÀejeW keÀe oeve os oes lees

ítìs ûenCe~ DeYeer meejer me=efä hej ûenCe ueiee ngDee nw, 5 lelJeeW hej Yeer ûenCe ueiee ngDee nw ke̳eeWefkeÀ leceesÒeOeeve nQ~''

mee.yeeyee 10.2.05 efjJee.

JeCeeX keÀe jepe Yeejle ceW meceepe keÀer J³eJemLee kesÀ efueS meceepe keÀes keÀce& kesÀ Devegmeej ®eej JeCeeX ceW yeebìe ie³ee nw~ ye´eïeCe, #e$eer, JewM³e Deewj

Megê, efpemekeÀes efJejeì ªhe ceW Yeer Òeoe|Mele efkeÀ³ee ie³ee nw~ ³eLeeLe& je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ ®eej JeCe& nw osJelee, #e$eer,

JewM³e, Metê Deewj heeb®eJee JeCe& nw ye´eïeCeeW keÀe, pees efJejeì ªhe ceW ®eesìer kesÀ ªhe ceW efoKee³ee ie³ee nw~ ye´eïeCe JeCe& nw meyemes Tb®e JeCe&~

mele³egie-$eslee ceW Yeue ³es meYeer JeCeeX kesÀ ueesie Les Deewj meYeer Dehevee-Dehevee keÀe³e& keÀjles Les efkeÀvleg JeneB Tb®e-veer®e, DenbkeÀej-

nervelee keÀer keÀesF& YeeJevee veneR Leer, pewmes Üehej mes DeYeer keÀefue³egie kesÀ Devle lekeÀ osKeves ceW Deeleer nw~ DeYeer efJeée ceW JeCe&-mebkeÀj hewoe nes

ie³ee nw DeLee&led efkeÀmeer JeCe& keÀe J³eefkeÌle Deheves JeCe& kesÀ Devegmeej keÀce& keÀjves ceW mevlegefä keÀe DevegYeJe veneR keÀjlee, FmeefueS Jen otmejs JeCeeX

kesÀ keÀe³e& ceW ÒeJe=Êe neslee nw, efpememes Jen ve Deheves JeCee&vegmeej keÀe³e& keÀjves ceW o#e nw Deewj ve otmejs JeCe& kesÀ keÀe³e& ceW o#elee Òeehle keÀj

heelee nw~ hejvleg mele³egie-$eslee³egie ceW Ssmeer oMee veneR Leer~

Dee³eg kesÀ efnmeeye mes Yeer ®eej DeJemLee³eW nesleer nQ - ye´ïe®e³e&, ie=nmLe, JeeveÒemLe, mev³eeme, efpemekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~~

``©neveer yeehe ©neveer ye®®eeW keÀes mecePeeles nQ, heæ{eles nQ lees ye®®eeW keÀes efkeÀlevee HeÀKegj nesvee ®eeefnS~ ... legce Deheves keÀes Flevee Tb®e veneR

mecePeles nes, efpelevee yeehe legcekeÀes Tb®e mecePeles nQ~ legce ye®®eeW keÀes yengle veMee jnvee ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ legce yengle Tb®e kegÀue kesÀ nes~''

mee.yeeyee 19.8.04 efjJee. ``Deye ceQ Deelcee ye´eïeCe kegÀue ceW DeeF& ... ³en nw ye´eïeCe JeCe&~ ³en JeCe& legcnejs ner nesles nQ, GvneWkesÀ (Deewj Oece& JeeueeW kesÀ) veneR nesles

nQ... me=efä-®e¬eÀ kewÀmes efHeÀjlee nw, ³en ceQ legce ye®®eeW keÀes keÀuhe-keÀuhe mecePeelee ntB~'' mee.yeeyee 18.7.05 efjJee. yeepeesueer keÀe jepe

ye®®es yeepeesueer Kesueles nQ, YekeÌle ueesie yeepeesueer ueieeles leerLeeX hej peeles nQ hejvleg GmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& veneR peeveles nQ, pees %eeve

meeiej yeehe ves yelee³ee nw~ yeeyee ves yeepeesueer keÀer leguevee me=efä-®e¬eÀ mes keÀer nw DeLeJee keÀnW efkeÀ Fme me=efä-®e¬eÀ keÀer ³eeoieej ceW ner ye®®es

yeepeesueer keÀe Kesue Kesueles nQ Deewj YekeÌle yeepeesueer keÀjles leerLeeX hej peevee DeefOekeÀ cenlJehetCe& ceeveles nQ~ pewmes yeepeesueer ceW hewj Deewj efmej

keÀe efceueve neslee nw Ssmes ner heg©<eesÊece mebiece³egie hej Metê DeLee&led keÀefue³egieer ceveg<³e Deewj mele³egieer heeJeve osJeleeDeeW keÀe efceueve ye´eïeCeeW

kesÀ ªhe ceW neslee nw~ keÀuhe keÀer G®®elece efmLeefle Deewj efvecvelece efmLele keÀe efceueve DeYeer neslee nw~ pees Fme yeepeesueer DeLee&led me=efä-®e¬eÀ

kesÀ je]pe keÀes ³eLeeLe& jerefle mecePe ueslee nw Deewj GmekeÀes yegef× ceW OeejCe keÀj ueslee nw Jen ceneve hegC³e keÀe DeefOekeÀejer yeve peelee nw~ ³en

yeepeesueer me=efä-®e¬eÀ keÀer ³eeoieej nw, efpeme ®e¬eÀ kesÀ efHeÀjeves mes efJekeÀejeW keÀe ieuee keÀìlee nw, Deelcee heeJeve yeveleer nw~

``ceveg<³e me=efä keÀe efmepeje lees Òepeeefhelee ye´ïee mes ner ®euesiee vee~ ... legce meye S[e@hìs[ ye®®es nes~ DeYeer legce ye´eïeCe yeves nes, efHeÀj

legcekeÀes osJelee yevevee nw~ Metê mes ye´eïeCe, efHeÀj ye´eïeCe mes osJelee - ³en yeepeesueer keÀe Kesue nw~ ... ³en nw yesno keÀe [^ecee~''

mee.yeeyee 10.9.04 efjJee. Deelcee-hejceelcee kesÀ cebieue efceueve cesues keÀe jepe

ogefve³ee ceW YekeÌle hejceelcee mes efceueves kesÀ efueS DeveskeÀ ÒekeÀej keÀer l³eeie-lehem³ee keÀjles nQ hejvleg hejceelcee mes Deelcee keÀe

efceueve keÀye, keÀneB Deewj kewÀmes neslee nw, Fme mel³e keÀes ner veneR peeveles, pees hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ kewÀmes hejceelcee peye ye´ïee kesÀ

ceveg<³e leve ceW ÒeJesMe keÀjles nQ lees peerJeelceeDeeW keÀe peerJeªhe ceW DeJeleefjle ngS hejceelcee mes cebieue efceueve neslee nw, efpemekeÀer ³eeoieej ceW

iebiee-meeiej keÀe cesuee ueielee nw~ iee³eve Yeer nw - Deelcee-hejceelcee Deueie jns yengkeÀeue, megvoj cesuee keÀj efo³ee peye melieg© efceuee

oueeue~ ³ener me®®ee cebieue efceueve nw, pees Deelcee keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej nw~

efJejeì mJeªhe keÀe jepe

efJejeì ªhe meejs keÀuhe ceW DeelceeDeeW keÀer efmLeefle keÀe mee#eelkeÀej keÀjelee nw~ ye´eïeCe, osJelee, #e$eer, JewM³e, Metê JeCeeX ceW kewÀmes

Deelcee³eW YeÏceCe keÀjleer nQ~ efJejeì ªhe keÀe meejs keÀuhe mes mecyevOe nw, ³en Yeer DeYeer helee heæ[e nw ke̳eeWefkeÀ henues lees Fmes meceepe keÀer JeCe&

J³eJemLee keÀe ner heefj®ee³ekeÀ mecePeles Les~

``meeje efJejeì ªhe peªj ye®®eeW keÀer yegef× ceW jnlee nesiee~ nce DeYeer ye´eïeCe yeves nQ, efHeÀj nce osJelee ... yeveWies~ ³en lees ye®®eeW keÀes

³eeo nw vee~ ... GlLeeve Deewj heleve keÀe meeje je]pe yegef× ceW jns~ ... DeYeer nce Metê Yeer veneR nQ Deewj hetjs ye´eïeCe Yeer veneR yeves nQ~ Deiej

DeYeer hekeÌkesÀ ye´eïeCe neW lees Metêheves keÀer SkeÌì ve nes... legce heg©<eeLe& keÀjles-keÀjles hetje ye´eïeCe yeve pee³eWies~''

mee.yeeyee 9.11.04 efjJee. ``ye´eïeCeeW keÀes efJejeì ©he ceW ®eesìer keÀe mLeeve efo³ee ie³ee nw~ pewmes mLeeve Tb®e ®eesìer keÀe nw, Jewmes ner mLeeve kesÀ meeLe-meeLe efmLeefle Yeer

Tb®eer nw? pewmes Tb®ee veece Jewmeer Tb®eer Meeve Deewj Jewmee ner Tb®ee keÀece~ pewmes yeehe kesÀ efueS iee³eve nw - Tb®es les Tb®es YeieJeve, Jewmes ye®®eeW

keÀe Yeer iee³eve nw~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

me®®eer lehem³ee keÀe jepe

osn meefnle osn kesÀ meJe& Oece& íesæ[ SkeÀ hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ner me®®eer lehem³ee nw, efpememes Deelcee heeJeve yeveleer nw~

hejceelcee %eeve keÀe meeiej heeflele-heeJeve, efvejekeÀej nw, Jen v³ee³ekeÀejer meceoMeea nw~ Jen keÀuhe kesÀ mebiece ³egie hej DeekeÀj Deelcee keÀes

heeJeve yeveves keÀe jemlee yeleeles nQ~ hejceelcee keÀer ³eeo mes ner Deelcee heeJeve yeveleer nw~ hejceelcee Deewj Deelcee pees nw, pewmee nw, Jewmes Gmes

peevekeÀj Gme ªhe ceW ³eeo kesÀ efueS Deelcee keÀes pees Yeer heg©<eeLe& keÀjvee neslee nw, menve keÀjvee neslee nw, Gme meyekeÀes KegMeer-KegMeer menve

keÀjvee ner me®®eer lehem³ee nw~

l³eeie, lehem³ee Deewj mesJee leerveeW Deueie-Deueie efJe<e³e nQ hejvleg ye´eïeCe peerJeve ceW leerveeW SkeÀ meeLe keÀece keÀjles nQ~ l³eeie kesÀ

efyevee lehem³ee DemecYeJe ner nw Deewj efpemekesÀ peerJeve ceW l³eeie Deewj lehem³ee nw, Jen otmejeW keÀe keÀu³eeCe keÀjves kesÀ efyevee jn veneR mekeÀlee~

FmeefueS leerveeW keÀe yengle Ieefveä mecyevOe nw~ Fve leerveeW keÀe mevlegueve ner me®®eer lehem³ee nw~

``Deiej Fme leepe, leKle Deewj efleuekeÀ keÀes OeejCe keÀjves keÀer efnccele nw lees FmekesÀ efueS ke̳ee keÀjvee nesiee? SkeÀ lees l³eeie, otmeje

lehem³ee Deewj leermeje mesJee~ efleuekeÀ kesÀ efueS lehem³ee, leepe kesÀ efueS l³eeie Deewj leKle hej efJejepeceeve nesves kesÀ efueS mesJee keÀjveer

nesieer~ ... ³en ceQheve keÀe pees DeefYeceeve nw, GmekeÀe Yeer l³eeie keÀjvee nw~ ceQ kesÀ yepee³es yeeyee~'' De.yeeheoeoe 11.6.70

®eej meypeskeÌì %eeve-³eesie-OeejCee-mesJee kesÀ Aim and Object Deewj HeÀue keÀe jepe

%eeve DeLee&led Deelcee, hejceelcee Deewj efJeée-veeìkeÀ keÀes ³eLeeLe& jerefle mecePekeÀj Deheves mJeªhe ceW efmLele neskeÀj mee#eer ªhe mes

Fmes osKevee Deewj heeì& yepeevee Deewj GmekeÀe megKe DevegYeJe keÀjvee~ ³eesie DeLee&led osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj neskeÀj Deheves

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ceOegj ³eeo ceW efmLele neskeÀj hejceevveo keÀe DevegYeJe keÀjvee, keÀce&³eesie kesÀ

Üeje Þesÿ keÀce& keÀjvee Deewj keÀce&Yeesie keÀes ®egkeÌlee keÀjvee~

OeejCee DeLee&led %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀes OeejCe keÀjvee DeLee&led peerJeve ceW Deheveevee Deewj GmekesÀ Üeje meJe& DeelceeDeeW keÀes megKe

osvee, efJekeÀceex mes ye®evee Deewj Þesÿ keÀceex keÀe Keelee pecee keÀjvee~

mesJee DeLee&led hejceelcee mes efceues %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ Kepeeves mes meJe& DeelceeDeeW keÀes megKe keÀe jemlee yeleevee Deewj GmekesÀ

Üeje YeefJe<³e kesÀ efue³es Þesÿ megKece³e keÀce&HeÀue keÀe Keelee pecee keÀjvee, mJeie& kesÀ efueS ve³es efnmeeye-efkeÀleeye yeveevee~

``pewmes meerhe kesÀ efueS keÀnles nQ efkeÀ nj yetbo keÀes mJe³eb ceW meceeves mes ceesleer yevee osleer nw, Ssmes ner Deehe meYeer Yeer pees %eeve kesÀ yeesue Je

ceneJeeke̳e megveles nes Deewj OeejCe keÀjles nes, Jen SkeÀ-SkeÀ yeesue ke̳ee yeve peelee nw? Deehe Yeer Gmes ceesleer yevee osles nQ Deewj ³eneB SkeÀ-

SkeÀ yeesue he¨e-heefle yeveeves Jeeuee yeve peelee nw~ SkeÀ-SkeÀ yeesue Decetu³e leye yevelee nw peye Gmes OeejCe keÀjles nes~''

De.yeeheoeoe 4.2.75 owJeer, Deemegjer Deewj F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀe %eeve Deewj GvekesÀ Deelcee hej ÒeYeeJe keÀe jepe

owJeer Deewj Deemegjer iegCeeW keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves DeYeer ner efo³ee nw~ Yeues ner De®ís-yegjs iegCe-keÀle&J³eeW keÀe kegÀí %eeve henues Lee

hejvleg Jen veececee$e ner Lee~ keÀneB-keÀneB Deelcee yegjs keÀes Yeer De®íe Deewj De®ís keÀes Yeer yegje mecePe uesleer Leer~ pewmes heefJe$elee DeLee&led

ye´ïe®e³e& nw meyemes Þesÿ owJeer iegCe nw Deewj osneefYeceeve Deewj Gmemes peefvele keÀece efJekeÀej meyemes Kejeye Deemegjer iegCe nw~ Yeues mele³egie-$eslee

ceW Deelcee³eW heefJe$e nesleer nQ efHeÀj Yeer meejs keÀuhe DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee ner nw hejvleg Üehej mes osneefYeceeve kesÀ keÀejCe Deelcee

keÀece efJekeÀej ceW ÒeJe=Êe nesleer nw leye mes Ûeme ieefle leerJe´ Deewj efoveeWefove leerJe´ mes leerJe´lej nesleer peeleer nw~ mebiece³egie hej hejceelcee keÀer ³eeo

mes ner DeeeflcekeÀ MeefkeÌle yeæ{leer nw Deewj Deelcee mechetCe&lee keÀes heeleer nw~

hejce-efhelee hejceelcee Üeje hejce megKe kesÀ meeOeve %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeb efceueer nQ, pees F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeB keÀner peeleer

nQ, GvekeÀes OeejCe keÀjvee, GvekeÀes meoe peeûele jKevee ner DeelceeDeeW keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw~ yeekeÀer owJeer Deewj Deemegjer

%eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeB mes Deelcee keÀer Glejleer keÀuee ner nesleer nw hejvleg owJeer %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW mes Deelcee keÀes megKe keÀer DevegYetefle nesleer

nw, peyeefkeÀ Deemegjer mes ogKe keÀer DevegYetefle nesleer nw~ F&éejer³e %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeW kesÀ HeÀuemJeªhe ner owJeer %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeb efceueleer

nQ Deewj [^eceevegmeej mece³eevlej ceW owJeer %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeW kesÀ Ûeme mes Deemegjer %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe ÒeYeeJe neslee nw~ hejvleg ³en

meye [^ecee keÀe ®e¬eÀ ®euelee ner jnlee nw Deewj Deelcee pees heeì&Oeejer nw, Jen Fve meyemes ÒeYeeefJele nesleer ner nw~ FmeefueS DeYeer nceeje

keÀle&J³e nw efkeÀ DeYeer pees F&éejer³e %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeB efceueer nQ Deewj efceue jner nQ, GvekeÀe hetje megKe ueW, hetje ueeYe G"e³eW~

ye´eïeCe Deewj osJeleeDeeW keÀe je]pe Deewj GvekesÀ hejmhej mecyevOeeW keÀe jepe

ye´eïeCe keÀewve nQ, kewÀmes yeveles nQ, osJelee³eW keÀewve nQ Deewj Jes kewÀmes yeveles nQ, FmekeÀe mel³e %eeve efkeÀmeer Yeer ceveg<³e keÀes veneR nw, pees

DeYeer hejceelcee ves DeekeÀj efo³ee nw~ hejceelcee DeekeÀj ye´ïee kesÀ Üeje ceveg<³eeW keÀes %eeve oskeÀj, Dehevee yeveekeÀj ye´eïeCe yeveeles nQ Deewj

ye´eïeCe ner %eeve-³eesie keÀer efMe#ee ueskeÀj YeefJe<³e ceW osJelee yeveles nQ~ efyevee ye´eïeCe yeves keÀesF& osJelee yeve veneR mekeÀlee~ Fme mel³e keÀe %eeve

DeYeer %eeve efceuee nw~ ogefve³ee ceW lees ceveg<³e mecePeles nQ efkeÀ osJeleeDeeW keÀer ogefve³ee ner Deueie nw~ ceveg<³e ner osJelee yeveles nQ, FmekeÀer lees ve

nceves keÀYeer keÀuhevee keÀer Leer Deewj ve ner ogefve³ee Jeeues keÀj mekeÀles nQ~ DeYeer ye´eïeCeeW kesÀ hejmhej kesÀ ceOegj mecyevOe ner YeefJe<³e owJeer

mecyevOeeW keÀe DeeOeej yeveles nQ~

MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee keÀe jepe

MegYe YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee ke̳ee nw, GmekeÀer OeejCe keÀye Deewj kewÀmes mecYeJe nes mekeÀleer, GmekeÀe Mejerj hej, Deelcee hej,

J³eJeneefjkeÀ peerJeve hej, mecyevOeeW hej Deeefo hej ke̳ee ÒeYeeJe neslee nw, GmekeÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee nw~ hejceelcee kesÀ meeLe

mecyevOe keÀe DeelceeDeeW kesÀ meeLe mecyevOeeW hej ke̳ee ÒeYeeJe neslee nw, ³es %eeve hejceelcee ves DeYeer efo³ee nw~ hejceelcee kesÀ meeLe mecyevOe nesves

mes ncekeÀes pees F&éejer³e %eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeb efceueleer nQ, Gvemes ner nceejs Devoj MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee peeûele nesleer nw~ nce Deelcee

nQ, hejceelcee nceeje efhelee nw, Jen meJee&lceeDeeW keÀe efhelee nw lees nce meYeer Deelcee³eW Deeheme ceW YeeF&-YeeF& nQ, Fme efJeée-veeìkeÀ keÀer

Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì&Oeejer nQ - Fme mel³e keÀe %eeve peye DeYeer efceuee, efpemekesÀ DeeOeej hej nceejer meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee

Deewj MegYe keÀecevee peeûele ngF& nQ~ nceejer meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee kesÀ HeÀuemJeªhe GvekeÀer Yeer nceejs Òeefle MegYe

YeeJevee Deewj MegYe keÀecevee peeûele nesleer nw ke̳eeWefkeÀ ef¬eÀ³ee keÀer Òeefleef¬eÀ³ee nesleer nw - ³es me=efä keÀe Deveeefo-DeefJeveeMeer Deìue efve³ece nw~

megKeer peerJeve kesÀ efueS MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ efJeée efhelee kesÀ meeLe nesves kesÀ veeles Deewj efJeée mesJee kesÀ efueS ³es

nceeje hejce keÀle&J³e nw~

pees nceejs Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee jKelee nw, GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee jKevee keÀesF& yeæ[er yeele veneR nw,

Gmemes efnmeeye-efkeÀleeye yejeyej nes peelee nw hejvleg pees nceejs Òeefle MegYe YeeJevee MegYe keÀecevee ve Yeer jKes, GmekesÀ Òeefle Yeer MegYe YeeJevee

MegYe keÀecevee jKevee yeæ[er yeele nw Deewj Gmemes ner Deelcee keÀe hegC³e keÀe Keelee pecee neslee nw~

``pewmes JeeCeer keÀer mesJee kesÀ meeOeve ef®e$e, ÒeespeskeÌìj, Jeeref[³ees Deeefo yeveeles nes, Ssmes Meeveefle keÀer MeefkeÌle kesÀ meeOeve MegYe mebkeÀuhe, MegYe

YeeJevee, ve³eveeW keÀer Yee<ee nw~ ... Deheves cemlekeÀ mes yeehe keÀe Deewj Dehevee ®ecekeÀlee ngDee ef®e$e efoKee mekeÀles nes~''

De.yeeheoeoe18.11.87

``pewmes JeeCeer Üeje DeelceeDeeW keÀes mvesn kesÀ men³eesie keÀer YeeJevee Glhevve keÀjeles nes, ... Ssmes Deehe peye MegYe YeeJevee, mvesn keÀer YeeJevee

keÀer efmLeefle ceW efmLele neWies lees pewmeer DeehekeÀer YeeJevee nesieer, Jewmeer YeeJevee Dev³e DeelceeDeeW ceW Yeer Glhevve nesieer~''

De.yeeheoeoe18.11.87

``JeeCeer keÀer MeefkeÌle keÀe leerj yengle keÀjkesÀ efoceeie lekeÀ hengB®elee nw Deewj DevegYetefle keÀe leerj efoue lekeÀ hengB®elee nw... MegYe mebkeÀuhe mes

DeelceeDeeW kesÀ J³eLe& mebkeÀuheeW keÀes meceehle keÀj oWies Deewj MegYe YeeJevee mes yeehe keÀer lejHeÀ mvesn keÀer YeeJevee Yeer Glhevve keÀje ueWies~''

De.yeeheoeoe18.11.87 ueieve ceW ceieve efmLeefle keÀe jepe

pees Deelcee efkeÀmeer Deelcee keÀer ueieve ceW ceieve nesleer nw, GmekeÀes Yeer efkeÀmeer keÀer hejJeen veneR nesleer nw, efpememes Jes DeveskeÀ efJeIveeW

keÀes heej keÀjles ngS Yeer Deeies yeæ{ peeles nQ hejvleg ³eneB lees yeele nw meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer ueieve ceW ceieve efmLeefle keÀer yeele~ pees

Deelcee hejceelcee keÀer ueieve ceW ceieve nesieer, GmekeÀes ogefve³ee keÀer keÀesF& Yeer yeeOee, Jemleg ³ee J³eefkeÌle jeskeÀ veneR mekeÀlee, efnuee veneR mekeÀlee~

Jen meoe efJepe³eer nesiee~

``³en ueieve mJele: mJe³eb ceW Glhevve nesleer nw ³ee mece³e ÒeceeCe, mecem³ee ÒeceeCe Je Òeesûeece ÒeceeCe ³en efpe%eemee Glhevve nesleer nw? HeÀmì&

mìspe lekeÀ hengb®eer ngF& DeelceeDeeW keÀer henueer efveMeeveer ³en nesieer Ssmeer Deelcee keÀes Fme DevegYetefle keÀer efmLele ceW ceive jnves kesÀ keÀejCe keÀesF&

Yeer efJeYetefle Je keÀesF& Yeer no keÀer Òeeefhle keÀe DeekeÀ<e&Ce GvnW GvekesÀ mebkeÀuhe lekeÀ Yeer ít veneR mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 23.5.74

meeiej cebLeve keÀe jepe

MeeðeeW ceW efoKeeles nQ efkeÀ osJeleeDeeW Deewj DemegjeW ves meeiej cebLeve efkeÀ³ee lees GmeceW DeveskeÀ jleve Deewj meeLe ceW Dece=le Deewj efJe<e

Yeer efvekeÀuee Deewj Dece=le heeve kesÀ efueS osJeleeDeeW Deewj DemegjeW ceW KeeR®eeleeve ngF&~ meeiej cebLeve Deewj Gmemes efvekeÀues efJeefYevve jlveeW, efJe<e

Deewj Dece=le keÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ efJe<e ³ee Dece=le keÀesF& mLetue ®eerpe veneR nw~ heeb®e efJekeÀejeW keÀes ner efJe<e keÀne peelee nw,

efpevekesÀ JeMeerYetle Deelcee keÀes ce=l³eg-ogKe menve keÀjvee heæ[lee nw Deewj ³eLeeLe& DeeO³eeeflcekeÀ %eeve ner Dece=le nw, pees Deelcee keÀes DecejlJe

keÀe DevegYeJe keÀjelee nw DeLee&led Deelcee keÀes ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle keÀjlee nw~ hejceelcee %eeve meeiej nw, efpemeves ³es ³eLeeLe& %eeve efo³ee nw~

ef®evleve keÀes Yeer cebLeve keÀne peelee nw~ %eeve meeiej mes efceues %eeve keÀe ³eLeeLe& jerefle, Þeercele ÒeceeCe ef®evleve keÀjles lees ³es %eeve Dece=le keÀe

keÀece keÀjlee nw, Deelcee keÀes hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀjelee nw, DeveskeÀ efoJ³e iegCeeW-MeefkeÌle³eeW ªheer jleveeW keÀe DevegYeJe keÀjelee nw Deewj

³eefo ceLeeveer Guìer ®eueeF& DeLee&led hejceelcee efhelee keÀer ³eeo YetuekeÀj, DenbkeÀej kesÀ JeMe neskeÀj GmekesÀ ³eLeeLe& YeeJe keÀes mecePeves keÀer

yepee³es leke&À-efJeleke&À ceW ®eues ie³es ³ee hejef®evleve Deeefo ceW ueie ie³es lees Jen efJe<e keÀe keÀece keÀjlee nw~ Gmemes mJe³eb ner ogKeer nes peeles nQ

Deewj keÀye-keÀye %eeve ceeie& mes cej Yeer heæ[les nQ~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw Deewj ³eLeeLe& jerefle %eeve keÀe cebLeve keÀj

Dece=le-heeve keÀjkesÀ DecejlJe keÀer DevegYetefle keÀjveer nw~

efJe®eej-meeiej cebLeve mes ner %eeve kesÀ ieg¿e je]pe mheä nesles nQ, GvekeÀer OeejCee nesleer nw Deewj %eeve J³eJeneefjkeÀ peerJeve ceW Deelee nw~

FmeerefueS MeeðeeW ceW meeiej cebLeve keÀe iee³eve nw~ hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw Deewj Jen DeveskeÀ %eeve jleve oslee nw, GvekeÀe megKe DevegYeJe

keÀjves kesÀ efueS Gve hej efJe®eej keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ efJe®eej-meeiej cevLeve keÀjves mes ner %eeve J³eJeneefjkeÀ peerJeve ceW Deelee nw,

otmejeW keÀes Yeer GmekeÀer mel³elee mheä keÀjves keÀer MeefkeÌle Deeleer nw~ pees Deelcee³eW GvekeÀe meoghe³eesie keÀjles nQ, ³eLeeLe& jerefle %eeve cevLeve

keÀjles nQ, GvekesÀ efueS Jen Dece=le yeve peelee nw Deewj pees GvekeÀe og©he³eesie keÀjlee nw DeLee&led Guìer ceLeeveer ®eueeles nQ, GvekesÀ efueS Jen

efJe<e keÀe ner keÀece keÀjlee nw~ yeehe keÀe yevekeÀj GvekeÀer Þeercele keÀe GuebIeve keÀj ³e%e keÀer ce³ee&oe keÀe GuebIeve keÀjlee nw, GmekesÀ efueS ³en

Dece=le Yeer efJe<e yeve peelee nw Deewj Jen oesveeW peneve kesÀ megKe mes Jebef®ele jn peelee nw~ Jes ogefve³ee kesÀ meeOeejCe ceveg<³eeW mes Yeer DeefOekeÀ efiej

peeles nQ~

``Fme cegjueer ceW %eeve keÀe peeot nw... Fme %eeve keÀe efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee ®eeefnS~ mìt[sCìdme efJe®eej meeiej cebLeve keÀj %eeve keÀes

Gvveefle ceW ueeles nQ~ legcekeÀes ³en %eeve efceuelee nw, Gme hej Dehevee efJe®eej meeiej cebLeve keÀjves mes Dece=le efvekeÀuesiee~ Deiej %eeve keÀe

efJe®eej meeiej cebLeve veneR nesiee lees ke̳ee cebLeve nesiee? Deemegjer efJe®eej cebLeve~'' mee.yeeyee 3.12.04 efjJee. ``legce ye®®eeW keÀes nj SkeÀ yeele keÀe efJe®eej meeiej cebLeve keÀjvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 3.12.04 efjJee. ``oeve-hegC³e Deeefo Yeer ³eneB efkeÀ³ee peelee nw, mele³egie ceW veneR~ ... meeje ceoej keÀceeX hej nw~ ... Fme ®e¬eÀ keÀe legcekeÀes ner helee nw~ pees

efJe®eej meeiej cebLeve keÀjles jnWies, GvekeÀes ner OeejCee nesieer~ cegjueer ®eueeves Jeeues keÀe efJe®eej meeiej cebLeve De®íe ®euelee jnsiee~''

mee.yeeyee 3.12.04 efjJee. ``yew"s-yew"s ³en efJe®eej Deevee ®eeefnS~ legcnejer yegef× Deye DeueewefkeÀkeÀ nw Deewj efkeÀmeer ceveg<³e keÀer yegef× ceW ³en yeeleW jceCe veneR keÀjleer

neWieer~ ... osJeer-osJelee³eW Yeer lees vecyejJeej neWies, SkeÀ pewmes lees nes Yeer ve mekeWÀ ke̳eeWefkeÀ jepeOeeveer nw vee~ ³en K³eeueele legcnejs ®eueles

jnves ®eeefnS~'' mee.yeeyee 1.12.04 efjJee. ``Deepe DebOesjs ceW nw Fvmeeve ... DeYeer legce lees DebOesjs ceW veneR nes~... efkeÀlevee JeC[jHegÀue ³en veeìkeÀ nw~... meJesjs G"keÀj SkeÀ lees yeehe

keÀes ³eeo keÀjvee nw Deewj KegMeer ceW %eeve keÀe megefcejve keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 6.1.05 efjJee. ``ye®®eeW keÀes meowJe mceefle ceW jnvee ®eeefnS - nce Yeejle keÀes yesno keÀer KegMeKeyejer megveeles nQ~... pewmes yeeyee keÀes meeje efove K³eeueele

®eueles nQ - kewÀmes meyekeÀes ³en mevosMe megvee³eW efkeÀ yesno keÀe yeehe yesno keÀe Jemee& osves Dee³es nQ~... legcnW meYeer keÀes Fme De%eeve DebOekeÀej mes

efvekeÀeuevee nw~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee. mJeeO³ee³e, he"ve-hee"ve keÀe jepe

mJeeO³ee³e, he"ve-hee"ve Deeefo kesÀ mecyevOe ceW Yeer yeeyee ves meeje %eeve efo³ee nw, efpememes nceejer meoe ®eæ{leer keÀuee nes~ mJeeO³ee³e

kesÀJeue he"ve-hee"ve ner veneR uesefkeÀve he"ve-hee"ve mes SkeÀ yeehe keÀer ³eeo Dee³es~ ³eefo Ssmee kegÀí heæ{les, efpememes efkeÀmeer J³eefkeÌle ³ee Jemleg

keÀer ³eeo met#ce ªhe mes Yeer jnleer nw lees Jen Þeercele kesÀ efJe©× nw Deewj Gmemes nceejer DeJemLee efiej peeleer nw~

ef®evleve keÀe jepe / ceveve-ef®evleve keÀe jepe

ef®evleve keÀer Deelcee kesÀ GlLeeve Deewj heleve ceW cenlJehetCe& YetefcekeÀe nw~ peerJeelcee pewmee ef®evleve keÀjlee nw, Jewmee ner GmekeÀe peerJeve

yeve peelee nw~ ceveg<³e kesÀ ef®evleve hej efkeÀve-efkeÀve yeeleeW keÀe Deewj kewÀmes ÒeYeeJe heæ[lee nw, Jen meye %eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw Deewj

Gvveefle kesÀ heLe hej Deûemej Deelcee keÀes efkeÀve-efkeÀve yeeleeW keÀe ef®evleve keÀjvee ®eeefnS Deewj efkeÀve yeeleeW kesÀ ef®evleve mes ye®evee ®eeefnS, Jen

Yeer yelee³ee nw~ ³eLeeLe& %eeve keÀes mecePekeÀj Deelce-ef®evleve, hejceelce-ef®evleve, %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀe ef®evleve ner Deelcee keÀer Gvveefle

keÀe meeOeve nw~ mel³e %eeve keÀes YetuekeÀj efkeÀmeer Yeer YeeweflekeÀ heoeLe&, J³eefkeÌle kesÀ iegCe-OeceeX keÀe ef®evleve Deelcee kesÀ heleve keÀe keÀejCe

DeJeM³e yevelee nw Yeues ner Jen efkeÀleveer Yeer MegYe-YeeJevee mes efkeÀ³ee ie³ee nes ³ee Jen J³eefkeÌle efkeÀlevee ner iegCeJeeve efJeMes<elee mechevve ke̳eeW ve

nes~ ³eLeeLe& %eeve kesÀ ef®evleve mes ner hejceelcee kesÀ Üeje yelee³es ie³es Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ieg¿e je]pe mecePe ceW Deeles nQ, %eeve-iegCe-MeefkeÌle³eeW

keÀer OeejCee nesleer nw~ FmeerefueS hejceelcee meoe ner ef®evleve kesÀ efueS Òesefjle keÀjlee nw Deewj ®esuesvpe keÀjlee nw efkeÀ legce efJe®eej keÀjes efkeÀ ³es

%eeve mel³e nw, ceQ legcekeÀes pees yeleelee ntB Jen mel³e nw ³ee Jeso-MeeðeeW ceW Jee|Cele ³ee meeOeg-mevle-ef®evlekeÀeW Üeje yelee³ee ngDee mel³e nw~

ef®evleve Deelcee keÀe efvepeer mJeªhe nw, FmeefueS peye Deelcee ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Deelce-ef®evleve, hejceelce-ef®evleve, %eeve-

ef®evleve veneR keÀjlee lees YeeweflekeÀ Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀe DeLee&le hej-ef®evleve DeJeM³e ner keÀjsiee~ ceveg<³e pees osKelee, megvelee, mheMe&

keÀjlee, GmekeÀer íehe GmekesÀ Devle:keÀjCe ceW jnleer nw Deewj Jen meye GmekesÀ ef®evleve keÀes ÒeYeeefJele keÀjles nQ DeLee&led peerJeelcee pees Yeer

mLetue ³ee met#ce keÀcexefvê³eeW mes ûenCe keÀjvee GmekeÀe ef®evleve DeJeM³e neslee nw ³ee Jen GmekesÀ ef®evleve keÀes ÒeYeeefJele DeJeM³e keÀjlee nw~

yeeyee ves keÀne nw mJe-ef®evleve Gvveefle keÀer meeræ{er nw Deewj hej-ef®evleve heleve keÀer peæ[ nw~ mJe-ef®evleve ke̳ee nw, GmekesÀ efJe<e³e ceW

meb#eshe ceW efJe®eej keÀjW lees efpeme ef®evleve mes hejceelcee keÀer ³eeo Dee³es Jen mJe-ef®evleve Deewj MegYe ef®evleve nw Deewj efpeme ef®evleve mes efkeÀmeer

Jemleg-J³eefkeÌle keÀer ³eeo Dee³es, Jen hej-ef®evleve nw~ ³eefo nce ienjeF& mes efJe®eej keÀjW lees nceeje pees Yeer ef®evleve ®euelee nw, GmeceW efkeÀmeer ve

efkeÀmeer J³eefkeÌle-Jemleg ³ee hejceelcee keÀer ³eeo DeJeM³e Deeleer nw, pees nceejs ef®evleve keÀer keÀmeewìer nw~

``efJeIve lees Dee³eWies, GvekeÀes Kelce keÀjves keÀer ³egefkeÌle nw meowJe mecePees efkeÀ ³en heshej nw~ Deheveer efmLeefle keÀer hejKe ³en heshej keÀjelee nw...

FmeceW Ieyejevee veneR nw, GmekeÀer ienjeF& ceW peekeÀj heeme keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``nce Deelcee³eW Fme [^ecee ceW SkeÌìj nQ, Fvemes nce efvekeÀue veneR mekeÀles, cees#e hee veneR mekeÀles~ yeehe keÀnles nQ [^ecee mes keÀesF& efvekeÀue pee³es,

otmeje keÀesF& S[ nes pee³es - ³en nes veneR mekeÀlee~ Flevee meeje %eeve meyekeÀer yegef× ceW jn veneR mekeÀlee~ meeje efove Ssmes %eeve ceW jceCe

keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 26.4.05 efjJee. ``nceeje OevOee ner mee|Jeme keÀjvee nw~ mee|Jeme keÀjles jnWies lees meeje efove efJe®eej meeiej cevLeve neslee jnsiee~ ³en yeeyee Yeer efJe®eej meeiej

cevLeve keÀjlee nesiee vee~ veneR lees ³en heo kewÀmes hee³esiee~'' mee.yeeyee 25.4.05 efjJee. ``efJe<Ceg keÀe uesìe ngDee ef®e$e efoKeeles nQ~ %eeve keÀes efmecejCe keÀj ne|<ele nes jne nw~ ... vej Deewj veejer oesveeW ner pees %eeve keÀes efmecejCe

keÀjles nQ, Jes Ssmes ne|<ele jnles nQ~ ... pees efpelevee ner %eeve keÀes efmecejCe keÀjles nQ, Jes Glevee ner ne|<ele jnles nQ~ ... J³eLe& efmecejCe neslee

nw lees %eeve keÀe efmecejCe veneR neslee~'' De.yeeheoeoe 16.6.72

``³en nw ³eeo keÀer Deefive, efpememes efJekeÀce& efJeveeMe nesles nQ~ SkeÀ yeehe mes Òeerle yegef× nesvee nw~ meyemes HeÀmì&keÌueeme ceeMetkeÀ nw, pees legcekeÀes

Yeer HeÀmì&keÌueeme yeveeles nQ~ ... ³en meye efJe®eej-meeiej cevLeve keÀjWies lees legcekeÀes yeæ[e cepee Dee³esiee~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. ``efpevekeÀer efoue me®®eer Leer Gve hej meensye je]peer ngDee~ leye lees Òee@heìea oer~ Òee@heìea lees os oer~ Deye GvekeÀes efmeHe&À Dehevee yeveeves keÀer yeele

nw~ mee|Jeme Jee oeve Yeer leye keÀj mekeWÀies peye Òee@heìea keÀes Dehevee yevee³ee nesiee~ efpelevee Òee@heìea nesieer Glevee veMes mes oeve keÀj mekeWÀies~''

De.yeeheoeoe 30.5.71

``Kepeevee Dehevee yeve ie³ee efHeÀj otmejs keÀes osves mes yeæ{lee peelee nw~ ³en ngF& heerís keÀer yeele~ uesefkeÀve henues Dehevee kewÀmes yevee³eWies

efpelevee-efpelevee pees Kepeevee efceuelee nw GmekesÀ Thej ceveve keÀjves mes Devoj meceelee nw~ pees ceveve keÀjves Jeeues neWies GvneW kesÀ yeesueves ceW

Yeer efJeue hee@Jej nesieer~'' De.yeeheoeoe 30.5.71 ``pees yeeleW ceveve keÀer peeleer nQ Gve keÀes JeCe&ve keÀjvee menpe nes peelee nw~ lees ceveve keÀjles Deewj JeCe&ve keÀjles ®euees~ ³en Yeer oes yeeleW ngF&~

ceveve keÀjles-keÀjles ceive DeJemLee Dee@ìescesìerkeÀueer nes pee³esieer~ pees ceveve keÀjvee veneR peeveles Jen ceive DeJemLee keÀe Yeer DevegYeJe veneR keÀj

mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 24.5.71

``otj mes ner peeve peeles nQ efkeÀ ³en ye´ïeekegÀceej nw~ Deye ye´ïeekegÀceej kesÀ meeLe-meeLe lehemJeer kegÀceej otj mes ner efoKeeF& heæ[es, Ssmee yevekeÀj

peevee nw~ Jen leye nesiee peye ceveve Deewj ceive oesveeW keÀe DevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 19.4.71

``DeYeer lees pees efceuelee nw, GmekeÀes yegef× ceW pecee keÀjles peeles nes efHeÀj yew" peye efjJeeFpe keÀjkesÀ GvekeÀer cenervelee Jee ieg¿elee ceW pee³eWies

leye otmejeW keÀes Yeer ieg¿elee ceW ues pee mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe16.10.75

``SkeÀevle ceW yew"ves mes Ssmes-Ssmes efJe®eej-meeiej cevLeve ®euesiee~... ³es yeæ[er ieg¿e yeeleW nQ mecePeves keÀer~ yeehe keÀnles nQ - Deepe legcekeÀes

ieg¿e les ieg¿e veF&-veF& hJeeFvìdme mecePeelee ntB~'' mee.yeeyee 6.7.05 efjJee.

``Deelcee ye´ïe cenlelJe ceW Keæ[er nesleer nQ, pewmes mìeme& DeekeÀeMe ceW Keæ[s nQ~... pees ye®®es %eeve keÀe efJe®eej-meeiej cevLeve veneR keÀjles nQ,

GvekeÀer yegef× ceW cee³ee efKeì-efKeì keÀjleer nw~'' mee.yeeyee 26.7.05 efjJee. ``Ssmes-Ssmes efJe®eej meeiej cevLeve keÀjes efkeÀ kewÀmes efkeÀmekeÀes mecePee³eW~ ... henues nce cegefkeÌleOeece pee³eWies, efHeÀj henues mes ueskeÀj ®e¬eÀ

efjheerì nesiee~ ... mìt[sCìdme keÀer yegef× ceW ³en meejer vee@uespe nesveer ®eeefnS~ ... ³en ©neveer vee@uespe ©neveer yeehe mecePeeles nQ~ legce ye®®eeW

keÀes yengle KegMeer Deewj veMes ceW jnvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 27.7.05 efjJee. ``Òesce mes %eeve megveeDees~ henues lees De®íer jerefle cebLeve keÀjvee heæ[s~ efMeJe yeeyee lees efJe®eej meeiej cebLeve veneR keÀjles nQ~ ³en efJe®eej meeiej

cebLeve keÀjles nQ, ye®®eeW keÀes osves kesÀ efueS~ efHeÀj Yeer ncesMee Ssmes mecePees efkeÀ efMeJe yeeyee mecePeeles nQ~ FvekeÀe Yeer ³en veneR jnlee efkeÀ ceQ

megveelee ntB, efMeJe yeeyee megveeles nQ~ FmekeÀes efvejnbkeÀejerhevee keÀne peelee nw~ ³eeo SkeÀ efMeJe yeeyee keÀes ner keÀjvee nw~''

mee.yeeyee 3.3.72 efjJee. ``Deiej iee³e ve Gieejs, Ssmee cegKe ve ®eues lees mecePevee ®eeefnS iee³e yeerceej nw~ ³en Yeer %eeve keÀe cebLeve Deiej veneR keÀjles lees iees³ee jesieer

yeerceej nes ... Devensuoer nes~'' mee.yeeyee 6.12.69 efjJee. mJe-ef®evleve Deewj hej-ef®evleve keÀe je]pe / hej-ef®evleve heleve keÀer peæ[ nw Deewj mJe-ef®evleve Gvveefle keÀer meeræ{er nw

mele³egie ceW Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve veneR neslee nw, osJelee³eW mJeYeeefJekeÀ DeelceeefYeceeveer nesleer nQ, FmeefueS GvekeÀes DeeJeM³ekeÀlee

Devegmeej YeeweflekeÀ Jemleg Deewj J³eefkeÌle³eeW keÀer ner ³eeo nesleer nw~ GvekeÀes ³eLeeLe& ªhe mes ve Deelcee keÀer Deewj ve hejceelcee keÀer ³eeo nesleer nw,

FmeefueS GvekeÀer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efvejvlej heleve neslee nw ke̳eeWefkeÀ osn ceW Deeles ner Deelcee keÀes ³eLeeLe& %eeve Yetue peelee nw~ ³eefo

³eLeeLe& DeelceeefYeceeveer nesles DeLee&led ³eLeeLe& ªhe mes Deelcee keÀe %eeve Yeer neslee lees hejceelcee keÀer ³eeo DeJeM³e ner nesleer Deewj Deelcee keÀer

efiejleer keÀuee veneR nesleer~ %eeve meeiej hejceelcee mebiece hej ner mel³e %eeve osles nQ, leye ner ceveg<³e DeelceeefYeceeveer yeveles Deewj hejceelcee keÀer

³eeo Deeleer nw, Deelce-ef®evleve, hejceelce-ef®evleve neslee nw~ mJe-ef®evleve Deelcee keÀe mebiece³egie hej ner neslee nw Deewj meejs keÀuhe ceW

hejef®evleve ner neslee nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee kesÀ DeefleefjkeÌle pees Yeer ef®evleve nw, Jen hej-ef®evleve ner nw~ ³en osn Yeer hej nw~ hejvleg osJeleeDeeW ceW

DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe GvekeÀer meJe& DeeJeM³ekeÀlee³eW mJele: hetjer nesleer nQ, FmeefueS GvekeÀes efkeÀmeer yeele keÀe ef®evleve keÀjves keÀer

DeeJeM³ekeÀlee veneR nesleer nw~ efHeÀj Yeer pees Leesæ[e Yeer mebkeÀuhe ³ee mce=efle nesleer nw, Jen YeeweflekeÀ Jemleg ³ee J³eefkeÌle³eeW keÀer ner nesleer nw~

jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, DenbkeÀej, ueesYe-ceesn, F®íe-DeekeÀeb#ee, Deheves-heje³es keÀe Yeso Deeefo Deeefo hej-ef®evleve kesÀ cetue

keÀejCe nQ Deewj hej-ef®evleve kesÀ keÀejCe Deelcee mebiece³egie keÀe osJe-ogue&Ye megKe, hejceevevo DevegYeJe keÀjves mes Jebef®ele nes peeleer nw ke̳eeWefkeÀ

³es meye Deelcee keÀes mJe-mJeªhe ceW Deewj hejceelcee keÀer ³eeo ceW efmLele nesves veneR osles nQ~ mJe-mJeªhe ceW efmLele Deelcee hejceevevo keÀe

DevegYeJe keÀjleer nw, pees Deelcee keÀe DeYeerä ue#³e nw~

``cegK³e leewj hej lees henueer mìspe - `mJe-ef®evlekeÀ' keÀneB lekeÀ yeves nQ? Fme hej ner leerveeW meypeskeÌìdme keÀe efj]peuì DeeOeeefjle nw~ meejs

efove ceW ®eskeÀ keÀjes efkeÀ mJe-ef®evlekeÀ efkeÀlevee mece³e jnles nQ? pewmes efJeée-heefjJele&keÀ yeveves kesÀ keÀejCe efJeée-heefjJele&ve kesÀ huesvme yeveeles

jnles nes, mece³e Yeer efveef½ele keÀjles ner jnles nes... Ssmes ner mJe-ef®evlekeÀ yeve, mechetCe& yeveves keÀer efJeefOe nj jes]pe ve³es ªhe mes, veF& ³egefkeÌle³eeW

mes mees®eles nes?'' De.yeeheoeoe 1.2.75

``MegYe-ef®evlekeÀ DeLee&led %eeve-jleveeW mes Yejhetj~ ... MegYe-ef®evleve Jeeuee meoe Deheves mechevvelee kesÀ veMes ceW jnlee nw... hej-ef®evleve Deewj

J³eLe& ef®evleve Jeeuee meoe Keeueer nesves kesÀ keÀejCe Deheves keÀes keÀcepeesj DevegYeJe keÀjsiee~'' De.yeeheoeoe10.11.87

MegYe-ef®evleve Deewj MegYe-ef®evlekeÀ keÀe je]pe

MegYe-ef®evleve mes Deelcee Gvveefle keÀes heeleer nw, Deheves ceW MeefkeÌle Yejleer nw Deewj MegYe-ef®evlekeÀ yeveves mes ner Dev³e DeelceeDeeW keÀer

mesJee keÀj mekeÀles nQ, GvekeÀer ogDee³eW efceueleer nw~ Fme mebiece³egieer ye´eïeCe peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Fve oesveeW yeeleeW keÀer OeejCee Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw~ %eeve meeiej yeehe ves MegYe-ef®evleve kesÀ efueS DeKegì Kepeevee efo³ee nw, pees Gme %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW kesÀ meoe ef®evleve ceW

jnlee nw, Jener Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle MegYe-ef®evlekeÀ yeve mekeÀlee nw DeLee&led MegYe-ef®evleve Jeeuee ner MegYe-ef®evlekeÀ neslee nw~ pees F&éejer³e

%eeve, iegCe-MeefkeÌle³eeW mes meoe mechevve nw, GmekeÀer MegYe-ef®evlekeÀ keÀer YeeJevee keÀYeer keÀce nes veneR mekeÀleer~ MegYe ef®evleve mes ner Deelcee

MeefkeÌleMeeueer yeveleer nw~

``Deepe yeeheoeoe oes ®eerpeW meewieele ceW os jns nQ - meoe MegYe ef®evlekeÀ Deewj MegYe ef®evleve~ MegYe ef®evleve mes Deheveer efmLeefle yevee mekeÀles nes

Deewj MegYe ef®evlekeÀ yeveves mes DeveskeÀ DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 22.1.70

``pees mejueef®eÊe yevelee nw, GmekeÀe Òel³e#e ceW iegCe ke̳ee osKeves ceW Deelee nw? ceOegjlee~ GmekesÀ ve³eveeW mes ceOegjlee, cegKe mes ceOegjlee Deewj

®eueve mes ceOegjlee Òel³e#e ªhe ceW osKeves ceW Deeleer nw... DeehekesÀ MegYeef®evlekeÀ yeveves mes meYeer keÀer ef®evlee³eW efceìleer nQ~ Deehe meYeer keÀer

ef®evleeDeeW keÀes efceìeves Jeeues MegYeef®evlekeÀ nes~'' De.yeeheoeoe 23.3.70

``nesueer ceveevee DeLee&led meoe kesÀ efueS Deepe kesÀ efove mes yeerleer mees yeerleer keÀe hee" hekeÌkeÀe keÀjvee~ ³ener nesueer ceveevee nw~ ... Deheveer yeerleer

ngF& yeeleW ³ee otmejeW keÀer yeerleer ngF& yeeleeW keÀes ef®evleve ceW ve ueevee Deewj ef®eÊe ceW Yeer ve jKevee~ SkeÀ neslee nw ef®eÊe ceW jKevee, otmeje neslee nw

ef®evleve ceW ueevee Deewj leermeje neslee nw JeCe&ve keÀjvee~'' De.yeeheoeoe 23.3.70

``MegYe-ef®evlekeÀ meoe jnW, FmekeÀe efJeMes<e DeeOeej nw - MegYe-ef®evleve~ efpemekeÀe MegYe-ef®evleve meoe jnlee nw, Jen DeJeM³e ner MegYe-

ef®evlekeÀ nw~ ... meoe MegYe-ef®evlekeÀ ceefCe keÀe MegYe-ef®evleve keÀe MeefkeÌleMeeueer Kepeevee meoe Yejhetj nesiee~ Yejhetjlee kesÀ keÀejCe ner DeewjeW

keÀes Òeefle MegYe-ef®evlekeÀ yeve mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe10.11.87 ``MegYe-ef®evlekeÀ ner meoe Òemevvelee keÀer heme&vee@efueìer ceW jn mekeÀles nQ... legce ©neveer heme&vee@efueìer Jeeues efmeHe&À iee³eve ³eesi³e veneR uesefkeÀve

iee³eve-³eesi³e kesÀ meeLe hetpeve ³eesi³e Yeer yeveles nes~'' De.yeeheoeoe10.11.87

ef®evleve Deewj ef®evlee keÀe je]pe leLee ef®evleve Deewj ef®evlee mes hejs efveme¥keÀuhe efmLeefle keÀe je]pe

ef®evleve Deewj ef®evlee keÀe peerJeelcee kesÀ megKe-ogKe kesÀ DevegYeJe ceW cenlJehetCe& mLeeve nw~ ³eLeeLe& %eeve keÀe ef®evleve Deelcee keÀer

megmeghle MeefkeÌle³eeW keÀes peeûele keÀjlee nw, %eeve kesÀ ieg¿e jnm³eeW keÀe DevegYeJe keÀjekeÀj DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJekeÀceex Deewj ef®evleeDeeW mes

ye®eelee nw~ ³eLeeLe& ef®evleve Deelcee keÀes MeefkeÌle Òeoeve keÀjlee nw, efpememes Deelcee megKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

ef®evlee DeMegYe kesÀ Ye³e mes Glhevve nesleer nw, efpememes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe Ûeme neslee nw, Deelcee ogKe keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

ef®evlee kesÀ JeMeerYetle Deelcee DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJekeÀce& keÀjleer nw~ ef®evlee mJele: ceW SkeÀ efJekeÀce& nw ke̳eeWefkeÀ ef®evlee Jeeuee Ye³e Deewj ef®evlee

keÀe Jee³eye´sMeve HewÀueelee nw, pees Dev³e DeelceeDeeW kesÀ efueS Yeer Ye³e Deewj ef®evlee keÀe keÀejCe yeve peelee nw~ Þesÿ MegYe yeeleeW kesÀ efue³es

ef®evleve neslee pees DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe efJekeÀeme keÀjlee nw, Deelcee keÀes efveYe&³e-efveef½evle yeveelee nw~

DeeeflcekeÀ Gvveefle kesÀ efueS ef®evleve Yeer DeeJeM³ekeÀ nw Deewj ef®evleve mes hejs efveme&kebÀuhe-yeerpe©he DeeeflcekeÀ mJe©he kesÀ DeY³eeme

keÀer Yeer DeeJeM³ekeÀlee nw~ mel³elee keÀer DevegYetefle kesÀ efue³es ef®evleve DeeJeM³ekeÀ nw hejvleg DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ efJekeÀeme kesÀ efue³es, efJekeÀceeX

keÀes Yemce keÀjves kesÀ efueS ef®evleve mes hejs DeeeflcekeÀ mJe©he ceW efmLele nesvee Yeer Glevee ner cenlJehetCe& nw~ DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee

kesÀ efveme&kebÀuhe meceeefOe Deewj efvee|JekeÀuhe meceeefOe oesveeW keÀe meHeÀue DeY³eeme ®eeefnS~

ceveg<³e meyemes DeefOekeÀ ef®evleveMeerue ÒeeCeer nw, FmeefueS Fme efJeée kesÀ GlLeeve Deewj heleve ceW GmekesÀ ef®evleve keÀe cenlJehetCe& ÒeYeeJe

nw~ nceeje ef®evleve meoe MegYe jns, ³es nceeje hejce keÀle&J³e nw~

``efpelevee-efpelevee ienjeF& ceW pee³eWies, Glevee ner Ieyejenì iee³eye nes pee³esieer... meeiej kesÀ leues ceW, ienjeF& ceW ke̳ee neslee nw? efyeukegÀue

Meevle Deewj Meevle kesÀ meeLe Òeeefhle Yeer nesleer nw~'' De.yeeheoeoe 3.10.69

``Fve yeeleeW hej ye®®eeW keÀes De®íer jerefle efJe®eej Yeer keÀjvee nw~ nce Deelcee³eW Thej mes DeeF& nQ, Mejerj mes heeì& yepeeves~ ... yeehe meowJe

hejceOeece ceW jnles nQ, ³eneB SkeÀ ner yeej mebiece hej Deeles nQ~ ... peye ogefve³ee keÀes yeouevee neslee nw~ ... jece keÀer meerlee keÀes ®egjeF&~ Fve

yeeleeW hej efJe®eej efkeÀ³ee peelee nw~ ³es meye yengle mecePeves keÀer yeeleW nQ~'' mee.yeeyee 10.12.04 efjJee. ``JewYeJe Jee J³eefkeÌle ef®evlee keÀes efceìeves Jeeues veneR ef®evlee keÀes Glhevve keÀjeves kesÀ efveefceÊe yeve peeles nQ... MegYe-ef®evlekeÀ Deelcee³eW DeewjeW kesÀ

Yeer J³eLe& ef®evleve, hej-ef®evleve keÀes meceehle keÀjves Jeeues nQ~'' De.yeeheoeoe10.11.87

``mele³egie ceW osJeer-osJeleeDeeW keÀes ³en j®eef³elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve veneR Lee~ Deiej GvekeÀes ³es %eeve nes efkeÀ nce

meeræ{er Glejles jmeeleue ceW pee³eWies lees yeeoMeener keÀe megKe Yeer ve jns~ ef®evlee ueie pee³es~ Deye legcekeÀes ef®evlee ueieer ngF& nw efkeÀ nce

meleesÒeOeeve Les, efHeÀj leceesÒeOeeve mes Deye kewÀmes meleesÒeOeeve yeveW~'' mee.yeeyee 17.7.71 efjJee. efveYe&³e Deewj efveef½evle peerJeve keÀe je]pe / Ye³e Deewj ef®evlee keÀe je]pe

Ye³e peerJeelcee keÀe hejce Me$eg nw, pees ef®evlee keÀes pevce oslee nw~ Ye³e Deewj ef®evlee kesÀ JeMeerYetle Deelcee DeveskeÀ efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe

nesleer nw~ Ye³e Deewj ef®evlee Deelcee kesÀ Deheves ner efJekeÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe nesleer nw, pees Deelcee F&éejer³e %eeve keÀes mecePekeÀj hejceelcee keÀer

Þeercele Devegmeej keÀce& keÀjleer nQ, Jes meowJe efveYe&³e Deewj efveef½evele jnles nQ~ Deheves efkeÀvneR hetJe& mebef®ele keÀceeX kesÀ HeÀuemJeªhe Ye³e Deewj

ef®evlee nesleer Yeer nw lees Jen mel³e %eeve Deewj hejceelcee keÀer ceoo mes meceehle nes peeleer nw~ pees hejceelcee kesÀ meeLe me®®es Deewj Dee%eekeÀejer

jnles nQ, GvekeÀes keÀye Ye³e Deewj ef®evlee nes veneR mekeÀleer~ Ye³e Deewj ef®evlee keÀe cetue nw De%eevelee~

Deheves Jele&ceeve keÀce&, hejceelcee hej, Deheves hej Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ efJeefOe-efJeOeeve hej ³eLeeLe& efve½e³e veneR~ efpemekeÀes [^ecee hej

Deìue efve½e³e nw, GmekeÀer keÀYeer Yeer ieeæ[er mebiece mes heerís veneR pee mekeÀleer~ nj yeele ceW keÀu³eeCe ner nesiee~

``yeehe lees keÀnles nQ peuoer-peuoer keÀjes hejvleg [^ecee ceW peuoer nes veneR mekeÀleer~ ... osneefYeceeve kesÀ keÀejCe ner uetveheeveer nesles nQ, mJe³eb

keÀes OeesKee osles nQ~ yeehe keÀnWies ³en Yeer [^ecee~ pees kegÀí neslee, keÀuhe henues efcemeue [^ecee ®euelee jnlee nw~'' mee.yeeyee 28.11.04 efjJee.

``efpevekeÀes efve½e³e nes peelee nw, GvekeÀes efkeÀmeer keÀer hejJeen veneR jnleer nw~ ceveg<³e Deheves neLe-heebJe Jeeuee nw vee~... Deheves keÀes mJelev$e

jKe mekeÀles nQ~ ke̳eeW ve nce yeehe mes Dece=le ueskeÀj Dece=le keÀe ner oeve keÀªB~'' mee.yeeyee 28.11.04 efjJee. ``Ssmee efve½e³eyegef× pees heeBJe Yeer keÀesF& efnuee ve mekesÀ~ ... Ssmes efve½e³eyegef× meoe efveef½evle jnles nQ~ Deiej peje Yeer keÀesF& ef®evlee nw lees

efve½e³e ceW keÀceer nw~ ... ®eens [^ecee ceW efve½e³e keÀer keÀceer nw, ®eens Deheves Deehe ceW efve½e³e keÀer keÀceer nw, ®eens yeehe ceW efve½e³e keÀer keÀceer

nw~... Ssmes efve½e³eyegef× ye®®eeW keÀer efJepe³e efveef½ele nw~'' De.yeeheoeoe 13.01.86 heeìea I yesefHeÀkeÀj yeeoMeen yeveves keÀe je]pe / yesiecehegj kesÀ yeeoMeen keÀe jepe

nceeje peerJeve meoe efveYe&³e Deewj efveef½evle jns, GmekeÀe ceeie& Yeer hejceelcee ves DeYeer ncekeÀes yelee³ee, efpeme ceeie& hej ®euekeÀj nce

menpe efveYe&³e Deewj efveef½evle peerJeve keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ hejceelcee DeekeÀj DeelceeDeeW keÀes meJe& efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie keÀj osles nQ~

F&éejer³e %eeve Deewj hejceelcee keÀer ³eeo Deelcee keÀes efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie yesefHeÀkeÀj yeeoMeen yeveeleer nw~ pees Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW

efmLele nw, Jen meoe ner yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nw~ efpemekesÀ efmej hej hejceelcee keÀe neLe nw Deewj GmekeÀe meeLe nw, Jen meoe ner yesefHeÀkeÀj

yeeoMeen nw~

``ye®®eeW keÀes [^ecee hej hekeÌkeÀe jnvee nw~ hekeÌkesÀ jnWies lees Gme mece³e ner efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~''

mee.yeeyee 23.12.68 jeef$ekeÌueeme

``legcekeÀes vee@uespe osves Jeeuee Jeu[& DeeueceeFìer DeLee@ìea, vee@uespeHegÀue yeehe nw~... meowJe yegef× ceW ³en %eeve ìhekeÀlee jns lees legce meoe

KegMeer ceW jnWies, efHeÀkeÀj mes HeÀeefjie nes pee³eWies~'' mee.yeeyee 3.10.01 efjJee.

``pewmee efve½e³e Jewmee keÀce& Deewj JeeCeer mJele: nesleer nw~... efve½e³eyegef× nj mece³e Deheves keÀes yesefHeÀkeÀj yeeoMeen menpe Deewj mJele:

DevegYeJe keÀjWies~'' De.yeeheoeoe21.12.87

``ye´ïee yeehe keÀe ³ener Meyo nj yeele ceW jne - `veeELeie v³et' nesvee ner nw, nes jne nw Deewj nce yesefHeÀkeÀj yeeoMeen~ ... efHeÀkeÀj ceW neWies lees

efveCe&³e "erkeÀ veneR nesiee~ yesefHeÀkeÀj neWies lees efveCe&³e De®íe nesiee lees ye®e pee³eWies~ ìeE®eie nesieer - DeYeer mece³e Devegmeej ³en keÀjW ³ee veneR

keÀjW~'' De.yeeheoeoe30.11.99

``³en nw yesefHeÀkeÀj yeeoMeeneW keÀer meYee~ ³en mele³egie keÀer jepe-meYee mes mes Yeer Þesÿ nw ke̳eeWefkeÀ JeneB lees efHeÀkeÀj Deewj HeÀKegj oesveeW kesÀ

Devlej keÀe %eeve Fcepe& veneR jnlee nw~ efHeÀkeÀj Meyo keÀe ner ceeuetce veneR neslee nw~'' De.yeeheoeoe10.03.86

``ceQ efveefceÊe keÀce&³eesieer ntB, keÀjeJevenej yeehe nw~ Deiej ³en mce=efle nj mece³e mJele: ner jnleer nw lees meoe ner yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nQ~ ...

peye lekeÀ yeeoMeen veneR yeves nQ leye lekeÀ ³en keÀcexefvê³eeb Yeer Deheves JeMe ceW veneR jn mekeÀleer nQ~ jepee yeveles nes leye ner cee³eepeerle,

keÀcexefvê³e-peerle, Òeke=Àeflepeerle yeveles nes~'' De.yeeheoeoe 10.3.86 ``meYeer keÀcexefvê³eeW kesÀ Thej jep³e keÀjves Jeeues yeeoMeen nes~ heefJe$elee ueeFì keÀe leepeOeejer yeveeleer nw~ ... yesefHeÀkeÀj yeeoMeen keÀer

efveMeeveer nw - meoe mJe³eb Yeer mevlegä Deewj DeewjeW keÀes Yeer mevlegä keÀjves Jeeues~ keÀYeer Yeer keÀesF& DeÒeeefhle nw ner veneR pees Demevlegä neW~ peneB

DeÒeeefhle nw JeneB Demevleg<lee nw Deewj peneB Òeeefhle nw JeneB mevlegälee nw~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``©neveer HeÀKegj ceW jnles nes FmeefueS yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nes~ ... Ssmes DevegYeJe keÀjles nes vee! yesefHeÀkeÀj nes Deewj yeeoMeen Yeer nes~ ...

yesefHeÀkeÀj nes ke̳eeWefkeÀ Deeheves meejs efHeÀkeÀj yeehe keÀes os efo³es nQ~ yeesPe Glej ie³ee vee~ efHeÀkeÀj Kelce Deewj yesefHeÀkeÀj yeeoMeen yeve Decetu³e

peerJeve DevegYeJe keÀj jns nes~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``ogefve³ee kesÀ OevOes Deeefo keÀer yeele ³eneB veneR ueeDees~ ... ³en keÀesF& cesje keÀece veneR nw~ cesje OevOee nw legcnW heeflele mes heeJeve yeveekeÀj efJeée

keÀe ceeefuekeÀ yeveeves keÀe~... osJeleeDeeW keÀes Yeer keÀesF& hejJeen veneR nesleer nw~ osJeleeDeeW kesÀ Thej nw F&éej~ F&éej kesÀ ye®®eeW keÀes ke̳ee hejJeen

nes mekeÀleer nw~'' mee.yeeyee 25.12.04 efjJee. ``iee³ee peelee nw vee - meeLe Deewj neLe~ lees meeLe nw yegefÜ keÀer ueieve Deewj meoe Deheves meeLe Þeercele ©heer neLe DevegYeJe keÀjWies~... legcekeÀes

yesiecehegj kesÀ yeeoMeen keÀnles Les vee~ ³en Fme mece³e keÀer mìspe nw peyeefkeÀ iece keÀer ogefve³ee meeceves nw~ iece Deewj yes-iece keÀer DeYeer vee@uespe

nw~ FmekesÀ nesles ngS Gme efmLeefle ceW meoe efveJeeme keÀjles, Fmeefue³es yesiecehegj keÀe yeeoMeen keÀne peelee nQ~'' De. yeeheoeoe 31.5.72

``pees meJe& ceW mechevve neslee nw, GmekeÀer DeebKe Je yegef× keÀesF& efkeÀmeer lejHeÀ veneR [tyeleer~ Jen meoe ªneveer ve]pej ceW jnles nQ, DeveskeÀ J³eLe&

mebkeÀuheeW Je DeveskeÀ lejHeÀ yegef× Je ¢efä peeves mes hejs, meJe& efHeÀ¬eÀeW mes HeÀeefjie Deewj Deheves yeehe Üeje efceues ngS Kepeeves ceW meoe jceCe

keÀjlee jnlee nQ~'' De.yeeheoeoe 2.5.74

``Deheves keÀes efJeOeelee yeehe Üeje efJeefOe Deewj efJeOeeve keÀes peeveves Jeeues mecePeles nes? ... efJeefOe Deewj efJeOeeve keÀes peeveves Jeeues nj mebkeÀuhe

Deewj nj keÀce& ceW efmeef× mJeªhe nesles nQ~ efmeef× mJeªhe DeLee&led yesiecehegj kesÀ yeeoMeen~'' De.yeeheoeoe 3.10.75

``pees hekeÌkesÀ efve½e³eyegef× yeve peeles nQ Jes keÀesF& keÀer hejJeen veneR keÀjles~ efyeukegÀue ner veäesceesne nes peeles nQ~ ... keÀnWieer ncekeÀes lees heefJe$e

yevevee nw, HeÀì mes keÀnWieer ncekeÀes jepeeF& keÀer keÀesF& hejJeen veneR nw~ ...YeefkeÌle ceeie& ceW jepeeDeeW keÀe Yeer veece nw, efpevneWves mev³eeme efkeÀ³ee

nw~ DeYeer ³en lees nw %eeve ceeie&~'' mee.yeeyee 14.4.73 efjJee. ``Deiej yeeheoeoe kesÀ efoue hej ®eæ{vee ®eenles nes lees efJe®eej meeiej cebLeve keÀjes... ye®®es Deeefo keÀer hejJeen veneR jKeer peeleer nw~ JeemleJe

ceW ye®®es keÀer Meeoer keÀjevee ve ®eeefnS~ ueeskeÀ-ueepe kegÀue keÀer ce³ee&oe Keesveer heæ[leer nw ogMceve mes [jvee Leesæ[sner neslee nw~ yeeyee keÀe neLe

efceuee efHeÀj hejJeen efkeÀmekeÀer veneR jKeer peeleer nw~'' mee.yeeyee 30.9.69 efjJee. efJeIve Deewj efJeIve-efJeveeMekeÀ efmLeefle keÀe je]pe / efvee|JeIve peerJeve yeveeves keÀe je]pe

pewmes heæ{eF& ceW hejer#ee DeeJeM³ekeÀ nw~ hejer#ee ner heæ{eF& ceW Deeies peeves keÀe meeOeve nw~ Ssmes ner Fme ye´eïeCe peerJeve ceW efJeIve Deevee

mJeeYeeefJekeÀ nQ DeLee&led DeJeM³e mecYeeJeer nw ke̳eeWefkeÀ nce ³eg× kesÀ cewoeve ceW nQ Deewj ncekeÀes cee³ee hej peerle heeveer nw~ cee³ee ve Dee³es DeLee&led

efJeIve ve Dee³eW, ³es nes veneR mekeÀlee~ FmeefueS efJeIveeW mes Ieyejevee veneR nw uesefkeÀve GvekeÀes peerleves keÀe mebkeÀuhe Deewj meenme jKekeÀj DeYeerä

heg©<eeLe& keÀjvee nw~ efncceleJeeve keÀes yeehe keÀer ceoo efceueleer ner nw Deewj Jen efveef½ele ner efJeIveeW hej peerle heeves ceW meHeÀue neslee nw~ ye´eïeCe

peerJeve ceW efJeIve Deevee mJeYeeefJekeÀ nw ke̳eeWefkeÀ efJeIve ner Deelcee keÀes DevegYeJeer yeveeles nQ Deewj Deelcee keÀes Deefvlece hejer#ee ceW heeme nesves keÀer

MeefkeÌle Òeoeve keÀjles nQ hejvleg ncekeÀes efJeIveeW keÀes efJeIve ve mecePe Deeies yeæ{ves keÀe meeOeve mecePevee nw~ efJeIve ner ncekeÀes veäesceesne Ghejece

yeveeles nQ, hejceelcee mes Òeerleyegef× yeveves keÀer ÒesjCee osles nQ~

peerJeve ceW efJeIve Deelcee keÀes ogKeer yevee osles nQ~ nceeje peerJeve meoe efJeIveeW mes cegkeÌle, efvee|JeIve kewÀmes yeveW, FmekeÀe je]pe Yeer hej-

ceelcee ves DeYeer yelee³ee nw, efpemekeÀes OeejCe keÀj nce peerJeve keÀes efvee|JeIve yeveekeÀj hejce megKe DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~

``efJeIve lees Dee³eWies, GvekeÀes Kelce keÀjves keÀer ³egefkeÌle nw meowJe mecePees efkeÀ ³en heshej nw~ Deheveer efmLeefle keÀer hejKe ³en heshej keÀjelee nw~

... FmeceW Ieyejevee veneR nw, GmekeÀer ienjeF& ceW peekeÀj heeme keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``Òeke=Àefle henues mes ner meeJeOeeveer peªj osleer nw~ Deiej vee@uespeHegÀue nes lees Òeke=Àefle kesÀ efJeIveeW mes ye®e mekeÀles nes... vee@uespe ve nesves kesÀ

keÀejCe hee@JejHegÀue veneR Deewj hee@JejHegÀue ve nesves kesÀ keÀejCe pees efJepe³e keÀer Òeeefhle nesveer ®eeefnS, Jen veneR nesleer nw~''

De.yeeheoeoe 27.7.71

``efpelevee-efpelevee Deheveer mce=efle keÀer meceLeea ceW Deeles pee³eWies DeLee&led Deelcee ªheer ves$e keÀes hee@JejHegÀue yeveeles pee³eWies, keÌueer³ej yeveeles

pee³eWies, Glevee-Glevee keÀesF& Yeer efJeIve Deeves Jeeuee nesiee lees henues mes ner ³en cenmetmelee Dee³esieer efkeÀ Deepe keÀesF& heshej nesves Jeeuee nw~ ...

nesefMe³eej nesves kesÀ keÀejCe efJeIveeW ceW meHeÀuelee hee ueWies~'' De.yeeheoeoe 27.7.71

``³en henuee hee" ves®egjue ªhe ceW mce=efle mJeªhe ceW jns~ osn keÀes osKeles Yeer Deelcee keÀes osKeW~ ... Fme henueer mce=efle keÀer ce³ee&oe mJe³eb

keÀes meoe efvee|JeIve yeveeleer nw Deewj DeewjeW keÀes Yeer Fme Þesÿ mce=efle kesÀ meceLe&heve kesÀ Jee³eye´sMeve HewÀueeves kesÀ efveefceÊe yeve peeles nQ, efpememes

Deewj Yeer efveefJeIve yeve peeles nQ~'' De.yeeheoeoe

``pees DeJ³ekeÌle JeeleeJejCe Je ©neveer DevegYeJe henues efkeÀ³es, ke̳ee Jener ©neveer efmLeefle DeYeer nw? ... DeYeer Ssmee ner DeJ³ekeÌle JeeleeJejCe

yeveevee~ SkeÀ lejHeÀ Jejoeve otmejer lejHeÀ efJeIve~ oesveeW keÀe SkeÀ-otmejs kesÀ meeLe mecyevOe nw~ efmeHe&À Deheves Òeefle efJeIve-efJeveeMekeÀ veneR

yevevee nw uesefkeÀve Deheves ye´eïeCe kegÀue keÀer meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle efJeIve-efJeveeMe keÀjves ceW men³eesieer yevevee nw~'' De.yeeheoeoe 19.4.73

``Jewmes Yeer keÀesF& Yeer yeele, keÀesF& ¢M³e, keÀesF& Yeer ®eerpe heefjJele&ve lees nesveer ner nw~ ³en [^ecee ner heefjJele&veMeerue nw~ ... Fme ÒekeÀej nj

yeele heefjJee|lele nesveer nw uesefkeÀve efpeme mece³e DeehekesÀ meeceves Jen yeele efJeOve ©he yeve peeleer nw Gme mece³e Deheveer MeefkeÌle kesÀ DeeOeej mes

SkeÀ meskesÀC[ ceW heefjJee|lele keÀj efo³ee lees Gme heg©<eeLe& keÀjves keÀe HeÀue DeehekeÀes Òeehle nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe24.12.72

``Deiej hejKeves keÀer MeefkeÌle leerJe´ nw lees efYevve-efYevve ÒekeÀej kesÀ Dee³es ngS efJeIve, pees ueieve ceW efJeIve ªhe yeveles nQ, Gve efJeIveeW keÀes henues

mes ner peevekeÀj, Gve Üeje Jeej nesves mes henues ner GvnW meceehle keÀj osles nQ~ Fme keÀejCe J³eLe& mece³e peeves kesÀ yeoues meceLe& ceW pecee nes

peelee nw~'' De.yeeheoeoe 29.1.75

ueeFì-neGme, ceeFì-neGme Deewj me®e&-ueeFì efmLeefle keÀe jepe

ogefve³ee kesÀ ueeFì-neGme Deewj me®e&-ueeFì keÀe %eeve lees ceveg<³eeW keÀes nw hejvleg Deelcee keÀer ueeFì-neGme Deewj me®e&-ueeFì keÀer

efmLeefle ke̳ee nw Deewj GmekeÀe JeeleeJejCe Deewj ceveg<³eeW hej ke̳ee ÒeYeeJe neslee nw, FmekeÀe %eeve DeYeer hejceelcee ves ner efo³ee nw~ %eeve keÀes Yeer

ÒekeÀeMe keÀne peelee nw~ peye nce SkeÀ hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ceW yew"keÀj %eeve keÀe ef®evleve keÀjles nQ lees Gme mece³e nce %eeve

lejbieeW keÀes meejs JeeleeJejCe ceW HewÀueeles nQ, pees Gme JeeleeJejCe ceW efmLele DeelceeDeeW keÀes peeûele keÀjleer nQ, GvekeÀe ceeie& oMe&ve keÀjleer nQ~

Jen efmLeefle ueeFì-neGme keÀe keÀece keÀjleer nw Deewj peye nce hejceelcee keÀer ³eeo ceW efkeÀmeer J³eefkeÌle efJeMes<e keÀes ³eeo keÀj GmekeÀes MeefkeÌle

osles nQ lees Jen efmLeefle me®e&-ueeFì keÀer nesleer nw~ Fme ÒekeÀej nce osKeW lees nceejer efJe®eej lejbies ®eejes Deesj Yeer HewÀueleer nQ lees nce Deheveer

mebkeÀuhe MeefkeÌle mes efkeÀmeer efoMee efJeMes<e ceW Yeer nce HewÀuee mekeÀles nQ~

``legcekeÀes ueeFì neGme Yeer keÀne peelee nw, yeehe keÀes Yeer ueeFì neGme keÀne peelee nw~ ... yeehe keÀes keÀnles nQ - ncekeÀes efueyejsì keÀjes,

mesueJespe keÀjes~ lees yeehe keÀnles nQ - Fme ³eeo keÀer ³ee$ee mes legce heej nes pee³eWies~'' mee.yeeyee 29.9.04 efjJee. ``legce peye ³eneB yew"les nes lees j®elee Deewj j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe mJeoMe&ve ®e¬eÀ efHeÀjevee ®eeefnS~ legce ueeFì neGme nes vee...

ueeFì neGme yeveves mes legce Dehevee Yeer keÀu³eeCe keÀjles nes Deewj otmejeW keÀes Yeer jemlee yeleeles nes~... JeemleJe ceW me®®eer mesJee ³en nw -

meYeer keÀe yesæ[e heej keÀjvee nw~'' mee.yeeyee 29.9.04 efjJee. ``DeYeer me®e&-ueeFì, ueeFì-neGme yevevee nw~ ... me®e&-ueeFì Jes yeve mekeWÀies, pees mJe³eb keÀes me®e& keÀj mekeÀles nQ~ efpelevee mJe³eb keÀes me®e&

keÀj mekeWÀies, Glevee ner me®e&-ueeFì yeveWies~ FmekesÀ efueS efJeuehee@Jej ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 2.7.70

``yeehe keÀes ³eeo keÀjves mes %eeve Deehe ner Fcepe& nes peelee nw~ pees yeehe keÀes ³eeo keÀjlee nw, GvekeÀes nj keÀe³e& ceW yeehe keÀer ceoo efceue ner

peeleer nw~ ... Deiej vee@uespe mes ueeFì-ceeFì veneR lees Jen vee@uespe ner efkeÀme keÀece keÀer!... F&éejer³e vee@uespe ke̳ee yevee³esieer? F&éejer³e

efmLeefle~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``pewmes yengle DebOekeÀej neslee nw lees ve Deheves keÀes, ve otmejs keÀes osKe mekeÀles nQ~ lees Ssmes ueeFì-neTme yevees pees meYeer Deheves DeehekeÀes lees

osKe mekeWÀ~ pewmes ohe&Ce kesÀ Deeies pees Yeer neslee nw GmekeÀes mJe³eb keÀe mee#eelkeÀej neslee nw~ ... lees Ssmes hee@JejHegÀue ohe&Ce yevees pees meYeer keÀes

mJe³eb keÀe mee#eelkeÀej keÀje mekeÀes DeLee&led Deehe ueesieeW kesÀ meeceves Deeles ner osn keÀes Yetue Deheves osner ©he ceW efmLele nes pee³eW~''

De.yeeheoeoe 9.11.72 ``pewmes efkeÀ DeeFves ceW osKeles nes lees mheä ªhe efoKeeF& oslee nw, Jewmes ner vee@uespe ªheer ohe&Ce ceW, Dehevee ³en ªhe mheä efoKeeF& os Deewj

DevegYeJe nes~ ®eueles-efHeÀjles Deewj yeele keÀjles, Ssmes cenmetme nes efkeÀ `ceQ ueeFì-ªhe ntB, ceQ HeÀefjMlee ®eue jne ntB Deewj ceQ HeÀefjMlee yeele

keÀj jne ntB', lees ner Deehe ueesieeW keÀer mce=efle Deewj efmLeefle keÀe ÒeYeeJe DeewjeW hej heæ[siee~'' De.yeeheoeoe 15.9.74

``ueeFì Deewj ceeFì osves Jeeues oelee neGme leye yeve mekeWÀies peye GvekesÀ Deheves heeme Flevee mìe@keÀ pecee nes~ Deiej mJe³eb meoe ueeFì

mJeªhe veneR yeve mekeÀles Je ueeFì mJeªhe ceW meoe efmLele veneR nes mekeÀles, lees Jen Dev³e DeelceeDeeW keÀes ueeFì neGme yeve ueeFì veneR os

mekeÀles, meJe&MeefkeÌle³eeW keÀes ³etpe veneR keÀj mekeÀles lees Jes ceeFì neGme yeve Dev³e DeelceeDeeW keÀes meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe oeve kewÀmes keÀj mekeÀles

nQ?'' De.yeeheoeoe 18.6.74

``Fme mece³e legce ®eslev³e ueeFì-neGme nes~ legcnejer SkeÀ DeebKe ceW cegefkeÌleOeece Deewj otmejer DeebKe ceW peerJevecegefkeÌleOeece nw~... legcekeÀes

%eeve keÀe leermeje ves$e efceuee nw~ legce %eeveJeeve neskeÀj meyekeÀes jemlee efoKeeles nes~... ³en legcneje ceesmì Jewu³egyegue ìeFce nw~... meyekeÀes

jemlee yeleevee legcneje HeÀpe& nw~'' mee.yeeyee 3.6.05 efjJee. ``ueeFì Deewj ceeFì neGme oesveeW ceW Devlej nw~ .. yesno kesÀ l³eeieer .. yesno kesÀ efvejvlej mesJeeOeejer .. meowJe yesno keÀer Jewjei³e Je=efÊe

Jeeues~ .. Fve leerveeW mìspespe mes heej keÀjves Jeeues ner ueeFì neGme Deewj ceeFì neGme yeve mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe 27.9.75

ueeFì, ceeFì Deewj ef[JeeFve FvmeeFì keÀe jepe

DeYeer mebiece³egie hej hejceelcee mes ncekeÀes %eeve DeLee&led ueeFì efceueleer nw, efpeme %eeve ÒekeÀeMe kesÀ keÀejCe nce hejceelcee keÀes

³eLeeLe& ªhe ceW ³eeo keÀjles nQ lees Gvemes ncekeÀes ceeFì DeLee&led MeefkeÌle efceueleer nw~ peye Deelcee ceW %eeve keÀe ÒekeÀeMe Yeer neslee Deewj MeefkeÌle

Yeer nesleer lees GmekeÀer ¢efä-Je=efÊe efoJ³e yeve peeleer nw DeLee&led ef[JeeFve FvmeeFì yeve peeleer nw~ ¢efä-Je=efÊe ef[JeeFve nesves kesÀ keÀejCe keÀce&

mebmkeÀej Yeer efoJ³e yeve peeles nQ~

``meeFuesvme keÀer MeefkeÌle keÀe DeeOeej nw ef[JeeFve FvmeeFì~ Fme Üeje meeFuesvme keÀer MeefkeÌle kesÀ yengle JeC[jHegÀue DevegYeJe keÀj mekeÀles

nes... peneB peeDeesies, GvekeÀes Yeer DevegYeJe nesiee efkeÀ Deepe pewmes ÒewefkeÌìkeÀue efceueve ngDee~ ... efjJeepeer DeelceeDeeW keÀes Yeer ³en efmeef× Òeehle

nw hejvleg GvekeÀer DeuhekeÀeue keÀer efmeef× nw~'' De.yeeheoeoe11.10.75

iebiee-pecegvee Deeefo veefo³eeW keÀer ceefncee keÀe jepe

pewmes veefo³eeb yenleer jnleer nQ Ssmes efpeve DeelceeDeeW keÀer yegef× ceW meoe %eeve keÀe ef®evleve neslee jnlee nw Deewj Jes meJe& DeelceeDeeW keÀer

mesJeeLe& efveYe&³e Deewj DeLekeÀ neskeÀj efJeefYevve mLeeveeW hej oewæ[les jnles nQ, keÀesF& mLeeve Deewj J³eefkeÌle GvekeÀes yeebOe veneR mekeÀlee nw, Jes ner

me®®eer %eeve iebiee³eW, %eeve veefo³eeb nQ, efpevekesÀ veece hej veefo³eeW kesÀ veece heæ[les nQ Deewj veefo³eeW kesÀ veece hej GvekesÀ veece heæ[les nQ~ ³en Yeer

SkeÀ ®e¬eÀ nw~ pewmes mLetue veefo³eeb yenles ngS hesæ[-heewOeeW keÀes mejmeype keÀjleer, JeeleeJejCe keÀes Meg× keÀjleer, Ssmes ner %eeve veefo³ee

DeelceeDeeW keÀes mejmeype DeLee&led megKeer yeveeleer~

``mesJee ves DeehekeÀes %eeve-iebiee yevee efo³ee~ %eeve iebieeDeeW ceW %eeve mveeve keÀj Deepe efkeÀleves heeJeve yeve ie³es~ ye®®eeW keÀes efYevve-efYevve mLeeveeW

hej mesJee keÀjles ngS osKe yeeheoeoe mees®eles nQ kewÀmes-kewÀmes mLeeveeW hej mesJee kesÀ efueS efveYe&³e yeve yengle ueieve mes jns ngS nQ~''

De.yeeheoeoe 27.2.86 yeehe kesÀ neLe Deewj meeLe keÀe jepe

hejceelcee keÀe neLe Deewj meeLe ner Deelcee keÀer Gvveefle keÀe SkeÀcee$e DeeOeej nw~ yegef× mes hejceelcee keÀe meeLe neslee nw Deewj yeehe

keÀer Þeercele ner GmekesÀ neLe keÀe keÀece keÀjleer nw DeLee&led DeelceeDeeW keÀes men³eesie Òeoeve keÀjleer nw~ pewmes neLe mes efkeÀmekeÀes jemlee yeleeles nQ

Ssmes ner yeeyee keÀer cegjueer nceejs efueS yeeyee keÀe meyemes Þesÿ neLe nw~

Q. hejceefhelee hejceelcee ner DeelceeDeeW keÀe keÀu³eeCekeÀejer nw - GmekeÀe neLe Deewj meeLe ke̳ee nw, GmekeÀe neLe Deewj meeLe meJe& DeelceeDeeW

hej meceeve jerefle nw ³ee keÀesF& Devlej nw? ³eefo Devlej nw lees GmekeÀe keÀejCe ke̳ee nw?

A. hejceelcee v³ee³ekeÀejer, meceoMeea nw, GmekeÀe neLe Deewj meeLe meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meceeve Deewj meoe nw~ hejceelcee keÀer meye hej

meceeve ¢efä nw, GvekeÀer ¢efä ceW keÀesF& Devlej veneR nw~ DeelceeDeeW kesÀ heeì& Deewj GmekeÀer mesJee kesÀ DeeOeej hej mece³e hej hejceelcee keÀer ceoo

meyekeÀes efceueleer nw~ hejceelcee lees meeiej nw hejvleg meeiej mes men³eesie Deelcee³eW Deheveer MeefkeÌle Deewj heeì& keÀer DeeJeM³ekeÀlee Devegmeej Òeehle

keÀjleer nQ~

``neLe Deewj meeLe - Þeercele nw neLe Deewj yegef׳eesie nw meeLe~ lees cesues ceW peye neLe Deewj meeLe oesveeW ner íesæ[ osles nes DeLee&led yeehe mes

efkeÀveeje keÀj osles nes leye ner hejsMeeve nesles nes~'' De.yeeheoeoe 8.7.73

``yeesPee Gleejves keÀe Jee cegefMkeÀue keÀes menpe keÀjves keÀe meeOeve nw - yeehe keÀe neLe Deewj meeLe~... yeehe keÀer mce=efle Dee³esieer lees meeLe ceW

oeoe keÀer Yeer jnsieer ner Deewj oeoe keÀer mce=efle mes yeehe keÀer mce=efle Yeer jnsieer ner~ Deueie veneR nes mekeÀles nQ~... meekeÀej mvesner yevevee Yeer

keÀce yeele veneR nw~'' De.yeeheoeoe 4.7.71

``keÀuhe henues keÀer ³eeoieej ceW Yeer Depeg&ve peye yeehe keÀe meeLe Yetue peelee Lee DeLee&led peye Jen meejLeer keÀes Yetue peelee Lee lees ke̳ee yeve

peelee Lee? ` efveye&ue' keÀnes Je ` keÀe³ej' keÀnes~ Deewj peye mce=efle Deeleer Leer efkeÀ cesje meeLeer Deewj meejLeer yeehe nw lees efJepe³eer yeve peelee

Lee~'' De.yeeheoeoe 6.9.75

F&éejer³e Fppele, owJeer Fppele Deewj Deemegjer Fppele keÀe jepe

DeYeer nceejer F&éejer³e Fppele nw~ nce DeelceeDeeW keÀer F&éejer³e Fppele leye nesleer nw, peye F&éej meekeÀej ceW DeekeÀj ncekeÀes

F&éejer³e %eeve, iegCeeW, MeefkeÌle³eeW mes heefjhetCe& keÀjles nQ Deewj nce F&éej kesÀ meeLe F&éejer³e keÀle&J³e ceW men³eesieer yeveles nQ~ DeYeer F&éej yeehe ves

nce DeelceeDeeW keÀes F&éejer³e %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW mes mechevve yevee³ee nw Deewj F&éejer³e keÀle&J³e keÀjvee efmeKee³ee nw~ pees Deelcee³eW efpelevee

Fve %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀes OeejCe keÀjles nQ Deewj Gvemes meJe& DeelceeDeeW keÀer mesJee keÀjles nQ, Glevee ner GvekeÀer Dev³e Deelcee³eW Fppele

keÀjles nQ~ GmekeÀer ³eeoieej ceW ner YeefkeÌle ceeie& ceW ©ê-³e%e j®ekeÀj efMeJe Deewj meeefueûeeceeW keÀer hetpee keÀjles nQ~ hejceelcee mes ncekeÀes %eeve-

iegCe-MeefkeÌle³eeW keÀer Òeeefhle nesleer nw lees Deelcee Deheves ceW efJeMes<elee keÀe DevegYeJe keÀjleer nw Deewj otmejs Yeer DevegYeJe keÀjles nQ~ F&éejer³e %eeve-

iegCe-MeefkeÌle³eeW mes heefjhetCe& ³es peerJeve keÀuhe ceW meJeexÊece peerJeve nw~ JeemleJe ceW osJelee³eW lees keÀesF& mesJee keÀjles veneR nQ, DeYeer kesÀ F&éejer³e

keÀle&J³e kesÀ DeeOeej hej ner YeefkeÌle ceeie& ceW osJeleeDeeW keÀer hetpee nesleer nw~ FmeefueS ye´eïeCeeW keÀes osJeleeDeeW mes Tb®e ®eesìer keÀne peelee nw

ke̳eeWefkeÀ ye´eïeCe ner hejceelcee mes heæ{keÀj Deewj F&éejer³e mesJeekeÀj osJelee yeveles nQ~ ye´eïeCeeW keÀer nw ®eæ{leer keÀuee, peyeefkeÀ osJeleeDeeW Deewj

DemegjeW keÀer nesleer nw Glejleer keÀuee~

mele³egie-$eslee ceW Deelcee ceW owJeer iegCe nesles nQ, efpevekesÀ DeeOeej hej JeneB hejmhej SkeÀ-otmejs keÀe mecceeve keÀjles nQ Deewj YeefkeÌle

ceeie& ceW Gve osJeer-osJeleeDeeW kesÀ ceefvoj yeveekeÀj GvekeÀe ceeve-mecceeve keÀjles nQ, Jen ngF& owJeer Fppele~ Üehej-keÀefue³egie ceW mLetue Oeve-

mecheefÊe, heo, MegYe keÀceeX Deeefo kesÀ DeeOeej ceeve-mecceeve neslee nw, pees DeuhekeÀeue keÀe Deewj mJeeLe&JeMe ner neslee nw, Jen nw Deemegjer

Fppele~ osJelee³eW peye owJeer Fppele Jeeues nesles nQ lees yengle megKeer nesles nQ, ogKe keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw~

``pees DeYeer cee³ee keÀer yengle Fppele Jeeues nQ, Jes yesFppele yeve pee³eWies~ ³en nw F&éejer³e Fppele~ owJeer Fppele Deewj Deemegjer Fppele ceW

efove-jele keÀe HeÀke&À nw~... Fme vee@uespe mes ner legce cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀes heeles nes~'' mee.yeeyee 6.10.04 efjJee. ``Deiej ceQ vee@uespeHegÀue ntB lees efpemekeÀes Yeer vee@uespe osles nQ, ke̳ee Jes Fme vee@uespe keÀes Flevee jsmheskeÌì osles nQ? vee@uespe keÀes jsmheskeÌì osvee

DeLee&led vee@uespeHegÀue keÀes jsmheskeÌì osvee~... ³eesie Üeje efkeÀmekesÀ mebkeÀuhe keÀes heefjJele&ve ceW ueeves mes meceLe& yevee mekeÀles nQ~ lees Jes peªj

jsmheskeÌì oWies~'' De.yeeheoeoe 2.8.73

vee@uespe Fpe meesme& Dee@HeÀ FvekeÀce keÀe jepe

pewmes Jen heæ{eF& meesme& Dee@HeÀ FvekeÀce nmesleer nw, Jewmes ³es F&éejer heæ{eF& Yeer meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce nw ke̳eeWefkeÀ Fme heæ{eF& mes ncekeÀes

mJeie& 21 pevce kesÀ efueS DeepeerefJekeÀe efceueleer nw DeLee&led DeLeen Oeve-mecheefÊe efceueleer nw~ ³en Yeer yeeyee ves mecePee³ee nw~ lees Fme heæ{eF&

keÀes efkeÀlevee De®íer jerefle he{evee ®eeefnS~

``heæ{eF& nesleer nw meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce~ ... legcekeÀes Fme heæ{eF& keÀe efkeÀlevee veMee nesvee ®eeefnS~... keÌueeme ceW peeveles nQ efkeÀ meyekeÀes

mkeÀe@uejefMehe lees veneR efceuesieer, efHeÀj Yeer heg©<eeLe& lees keÀjles nQ vee!'' mee.yeeyee 23-6-05 efjJee. ``heæ{eF& nesleer nw meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce~ ... legcekeÀes Fme heæ{eF& keÀe efkeÀlevee veMee nesvee ®eeefnS~... keÌueeme ceW peeveles nQ efkeÀ meyekeÀes

mkeÀe@uejefMehe lees veneR efceuesieer, efHeÀj Yeer heg©<eeLe& lees keÀjles nQ vee!'' mee.yeeyee 23-6-05 efjJee. ``³en nw mebiece³egie, DeYeer legcekeÀes DeefJeveeMeer %eeve jleveeW keÀe oeve efceuelee nw, efpememes legce meentkeÀej yeveles nes~ ³en SkeÀ-SkeÀ jleve

ueeKeeW ©he³eeW keÀe nw~ ... ³en nw meesme& DeeHeÀ FvkeÀce~'' mee.yeeyee 25.8.05 efjJee. iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe efo yesmì keÀe jepe

mìt[sCì ueeFHeÀ ueewefkeÀkeÀ ogefve³ee ceW Yeer Þesÿ ceeveles nw, Jen nesleer nw efveef½evle ueeFHeÀ~ peerJeve kesÀ efnmeeye mes Yeer Jen ®eæ{leer

keÀuee keÀe peerJeve neslee nw~ efHeÀj iee@[ueer ueeFHeÀ keÀe lees keÀnvee ner ke̳ee! YeieJeeve heæ{eves Jeeuee nes Deewj Deelcee³eW heæ{ves Jeeueer neW, efpeme

heæ{eF& keÀe HeÀue DeYeer Deleerefvê³e megKe Deewj YeefJe<³e ceW mJeie& keÀe megKe nes lees Jen peerJeve efkeÀlevee Deevevoce³e nesiee, FmekeÀer heefjkeÀuhevee

mes ner veMee ®eæ{ peelee nw Deewj jesceeb®e ne|<ele nes peeles nQ~ DeYeer ncekeÀes hejceelcee heæ{eles nQ, nceejer ³es ueeFHeÀ iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ

nw, pees osJeleeDeeW mes Yeer Þesÿ nw~

``legce peeveles nes efMeJeyeeyee ncekeÀes heæ{e jns nQ~ ... DeYeer legce meyekeÀer iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ nw~ Ssmeer ³egefveJee|meìer keÀneB osKeer, peneB

ye®®es, peJeeve, yetæ{s meye FkeÀùs heæ{les neW~ ... ³en ye´ïee Yeer heæ{les nQ~'' mee.yeeyee 6.10.04 efjJee.

``jepeOeeveer nw vee~ mJeie& ceW Yeer cele&yes lees vecyejJeej yengle nQ~ yeehe SkeÀ ner heæ{eF& heæ{eles nQ hejvleg heæ{ves Jeeues lees vecyejJeej ner nesles nQ~

... JeneB ³en ceeuetce veneR nesiee efkeÀ ³es heo ncekeÀes kewÀmes efceuee~'' mee.yeeyee 5.10.04 efjJee. ``ogefve³ee ceW keÀesF& veneR peevelee efkeÀ F&éejer³e ³egefveJee|meìer Yeer nesleer nw~ legce ye®®es DeYeer peeveles nes - ieerlee keÀe YeieJeeve efMeJe DeekeÀj ³en

³egefveJee|meìer Keesueles nQ~ ... JeemleJe ceW meJe& MeeðeceF& efMejesceefCe nw ner ieerlee~'' mee.yeeyee 10.9.04 efjJee. ``³en nw iee@[ueer ³egefveJee|meìer~ YeieJeeve heæ{eles nQ, osner-DeefYeceeveer Yeer Jener yevee mekeÀles nQ~ Jen Deewj keÀesF& ngvej peevelee ner veneR~ ...

yeehe Fme mece³e ner Deeles nQ legcekeÀes osner-DeefYeceeveer yeveeves~ ... ³en heæ{eF& nw ceveg<³e mes osJelee yeveves keÀer~''

mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. ``me®®es-me®®es mìt[sCì yevees~ De®ís mìt[sCì pees nesles nQ, Jes SkeÀevle ceW yeieer®es ceW peekeÀj heæ{les nQ~ ... heæ{eF& kesÀ efueS ìeFce efvekeÀeuevee

®eeefnS~ mJeerì yeehe Deewj mJeie& keÀes ³eeo keÀjWies lees Devle ceefle mees ieefle nes pee³esieer~'' mee.yeeyee 27.10.04 efjJee. ``FmeceW ³eesie yengle peªjer nw~ ³eesie mes ner nceejer Deelcee pees heeflele yeve ieF& nw, Jen heeJeve yevesieer~ efHeÀj nce heefJe$e yeve heefJe$e ogefve³ee ceW

jep³e keÀjWies~ meye FcleneveeW ceW meyemes yeæ[e ³en Fcleneve Jee meYeer heæ{eF³eeW mes Tb®e heæ{eF& ³en nw~ ... ye®®eeW keÀes ³eneB yew"s ³en KegMeer

jnveer ®eeefnS~ mìt[sCì ueeFHeÀ Fpe efo yesmì ³en nw~'' mee.yeeyee 28.11.04 efjJee. ``Dehevee iee@[ueer mìt[sCì ªhe meoe mce=efle ceW jns~ ... YeieJeeve cesjs efueS yeehe-ìer®ej yevekeÀj Dee³es nQ~... keÌueeme ceW cegjueer megveeves

Jeeues keÀes veneR osKees uesefkeÀve yeesueves Jeeues yeesue efkeÀmekesÀ nQ, GmekeÀes meeceves osKees~'' De.yeeheoeoe31.12.70

``keÀece efJekeÀej nw cegK³e~ SkeÀ keÀece efJekeÀej kesÀ keÀejCe meejer keÌJeeefueefHeÀkesÀMeve efyeieæ[ heæ[leer nw, FmeefueS yeehe keÀnles nQ - keÀece

efJekeÀej keÀes peerlees lees peielepeerle yeveWies~ ... ³en heæ{eF& nw ner heeflele mes heeJeve yeveves keÀer~'' mee.yeeyee 17.11.04 efjJee. ``Jeu[& keÀer efnmì^er-pee@ûeeHeÀer keÀe je]pe mecePekeÀj meyekeÀes mecePeeDees~ cetue yeele nw cevceveeYeJe~ ³eeo keÀer ³ee$ee nw vecyejJeve~ ... heæ{eF&

efkeÀleveer ceer"er ueieleer nw ke̳eeWefkeÀ vee@uespe Fpe meesme& Dee@HeÀ FvkeÀce~'' mee.yeeyee 26.11.04 efjJee. ``³en SkeÀ ner heæ{eF& nw, efpememes legcnejer keÀceeF& nesleer nw~ ... keÀesF& mece³e Ssmeer ieg¿e yeeleW efvekeÀueleer nQ, pees hegjevee mebMe³e ner Gæ[ peelee

nw, FmeefueS heæ{eF& keÀye efceme veneR keÀjveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 20.12.04 efjJee. ``³en mìt[sCì ueeFHeÀ Yeer SkeÀ ner yeej nesleer nw, peye YeieJeeve DeekeÀj heæ{eles nQ~ ... peye YeieJeeve ncekeÀes heæ{eles nQ lees legcekeÀes efkeÀlevee

ne|<ele jnvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 16.5.05 efjJee. ``Deheves heefj®e³e ceW ³en Meyo veneR keÀn mekeÀles nes efkeÀ nce menpe jepe³eesie keÀer heæ{eF& kesÀ mìt[svì nQ~ mìt[sCì lees nes vee~ mìt[sCì keÀes

heæ{eF& keÀe DevegYeJe ve nes, ³en nes veneR mekeÀlee~'' De.yeeheoeoe 11.3.71 ``yeeyee nceeje yeehe-ìer®ej-ieg© nw~ ueewefkeÀkeÀ ceW efkeÀmeer keÀe yeehe, ìer®ej neslee nw lees Deheves ye®®es keÀes yengle ©ef®e mes heæ{eles nQ ke̳eeWefkeÀ

yue[ keÀveskeÌMeve neslee nw, Dehevee mecePekeÀj heæ{eles nQ~ ³eneB Yeer yeeyee legcneje yeehe-ìer®ej-ieg© nw~ yeehe Deheves ye®®eeW keÀes heæ{eles nQ lees

efkeÀlevee ©ef®e mes heæ{eles neWies (mees®ees)~ ye®®eeW keÀes Yeer efkeÀlevee ©ef®e mes heæ{vee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 15.9.69 efjJee. ``yeehe keÀnles nQ - DeYeer lekeÀ pees kegÀí heæ{e nw, Gmes yegef× mes Yetue peeDees Deewj ceQ pees megveelee ntB, Jen heæ{es~... yeehe keÀnles nQ - efJe®eej

meeiej cevLeve keÀj ³egefkeÌle³eeB efvekeÀeuees efkeÀ kewÀmes meyekeÀes peiee³eW~ Yeue peeieWies Yeer [^ecee Devegmeej ner~'' mee.yeeyee 6.8.05 efjJee. heæ{eF& Deewj hejer#ee keÀe jepe

yeeyee heæ{eF& heæ{elee nw Deewj GmeceW heeme nesves kesÀ efueS heshej ke̳ee Deeves Jeeuee nw, Jen henues mes ner yelee oslee nw, efHeÀj Yeer hejer#ee

ceW vecyejJeej ner heeme nesles nQ~ ³es heæ{eF&, hejer#ee Deewj heefjCeece keÀe je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw Deewj hejer#ee ceW De®ís ceekeÌme& mes

heeme neW, GmekesÀ efueS ³egefkeÌle³eeb Yeer yeleeF& nQ~

``efve½e³e keÀer hejer#ee lees nes ieF&~ Deye keÀewvemeer hejer#ee nesveer nw? hejer#ee keÀe ceeuetce nesles Yeer HesÀue nes peeles nQ~ keÀesF&-keÀesF& kesÀ efueS ³en

yeæ[e heshej nw Deewj keÀesF&-keÀesF& keÀe Deye yeæ[e heshej nesvee nw~ ... henues Yeer efveefceÊe yevee ngDee meekeÀej leve meneje Lee, Jewmes ner Deye Yeer

[^ecee ceW efveefceÊe yeves ngS meekeÀej ceW meneje nQ~'' De.yeeheoeoe 18.1.70

``peªj keÀesF& ef[HeÀerkeÀuì yeele nw, efpemekesÀ efueS YeieJeeve keÀes Deevee heæ[lee nw~ ... yeæ[e Fcleneve yengle Leesæ[s mìt[sCì ner heeme keÀjles

nQ... ³en lees nw ©neveer %eeve, pees ©neveer yeehe heæ{eles nQ~ efkeÀleveer Tb®e heæ{eF& nw~ ye®®eeW keÀes ef[HeÀerkeÀuì ueielee nw ke̳eeWefkeÀ yeehe keÀes ³eeo

veneR keÀjles~ ... SkeÀ YeieJeeve keÀes ner heeflele-heeJeve keÀne peelee nw~ meyekeÀes heeJeve yeveevee YeieJeeve keÀe ner keÀece nw~''

mee.yeeyee 22.10.04 efjJee. ``ueemì keÀe heshej meskesÀC[ keÀe Deevee nw Deewj De®eevekeÀ Deevee nw~ ... ³en DeY³eeme yengle-yengle-yengle DeeJeM³ekeÀ nw~ ... ³en Yeer helee

veneR heæ[s efkeÀ ceQ meesue-keÀevmesme, hee@JejHegÀue efmLeefle ceW ves®egjue nes ie³ee nw~ ... ntB ner Deelcee~'' De.yeeheoeoe 15.2.2000

``legcneje heshej Thej mes Dee³esiee~ meye mee#eelkeÀej keÀjWies~ kewÀmeer JeC[jHegÀue heæ{eF& nw~ keÀewve heæ{eles nQ, efkeÀmekeÀes helee veneR nw~ ... ³en

pees iee³eve nw Deleerefvê³e megKe ieeshe-ieesefhe³eeW mes hetíes, ³en efheíeæ[er keÀer yeele nw~ ... keÀF& keÀnles ncekeÀes Flevee efceues lees nce peekeÀj

Deueie jnW~ ®eueve mes mecePee peelee nw~ FmekeÀe celeueye efve½e³e veneR nw, uee®eejer yew"s nQ~'' mee.yeeyee 25.11.04 efjJee. ``Deeies hejer#ee³eW Yeer keÀæ[er Deeves Jeeueer nQ, GvekeÀe meecevee keÀjves kesÀ efueS heg©<eeLe& Yeer keÀæ[e ®eeefnS... cegK³e Þeercele ³ener nw efkeÀ p³eeoe

mes p³eeoe mece³e ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnvee nw ke̳eeWefkeÀ ³eeo keÀer ³ee$ee mes ner heefJe$elee, owJeeriegCe Deewj mee|Jeme ceW meHeÀuelee nesieer~''

De.yeeheoeoe 19.6.69

``¢efä mes me=efä yeveleer nw~ ... yeehe henuee hee" ke̳ee heæ{eles nQ? YeeF&-YeeF& keÀer ¢efä mes osKees~... heg©<eeLe& Yeer cegK³e Fme yeele keÀe ner nw

¢efä yeoueves keÀe~ peye ¢efä yeoue peeleer nw lees efmLeefle mJele: yeoue peeleer nw~'' De.yeeheoeoe 18.6.69

``HeÀeFveue heshej pees efJeveeMe keÀe nw, GmeceW heeme nesves kesÀ efueS Yeer menveMeefkeÌle ®eeefnS~... menveMeefkeÌle kewÀmes Dee³esieer? efpelevee-efpelevee

yeehe-ìer®ej-melieg© kesÀ mvesner yeveWies~ mvesn ceW MeefkeÌle Dee peeleer nw~ ... mvesn keÀce nw FmeefueS menveMeefkeÌle Yeer keÀce nw~''

De.yeeheoeoe 26.5.69

``meekeÀej leve Üeje heæ{eves keÀe heeì& Lee, Jen heæ{eF& keÀe keÀesme& lees hetje ngDee~ Deye heæ{eF& heæ{eves kesÀ efueS veneR Deeles nQ~ Jen keÀesme&, Gmeer

leve Üeje heeì& hetje nes ®egkeÀe nw~ DeYeer lees Deeles nQ efceueves kesÀ efueS, yenueeves kesÀ efueS~ cegK³e yeele nw DeMejerjer yeveves keÀer~ keÀcee&leerle

yevekeÀj ke̳ee efkeÀ³ee? SkeÀ meskesÀC[ ceW hebíer yeve Gæ[ ie³ee~... heæ{eF& lees hetjer ngF&, yeekeÀer SkeÀ keÀe³e& jne ngDee nw, Jen nw meeLe ues peeves

keÀe~'' De.yeeheoeoe 26.6.69

``keÀneB lekeÀ efjJeeFpe keÀesme& hetje ngDee nw, Jen DeYeer efveCe&³e keÀjvee nw~ ... meekeÀej leve kesÀ nj keÀce&, nj efmLeefle mes Deheves keÀes YeWì

keÀjvee nw~ GvekeÀes osKeves, YeWì keÀjves mes helee heæ[siee efkeÀ nce keÀneB lekeÀ hengB®es nQ~'' De.yeeheoeoe 26.6.69

``SkeÀ ner Fcleneve nw~ Ssmes Yeer cele mecePees efkeÀ osjer mes Deeves Jeeues kewÀmes heæ{Wies~ uesefkeÀve DeYeer lees ve³es-ve³es leerKes pee jns nQ~ ÒewefkeÌìkeÀue

ceW nw~ ... meYeer yeeleeW keÀe mes¬eÀerve nw - cevceveeYeJe~'' mee.yeeyee 9.12.04 efjJee.

``me=efä ceW meeje Peeæ[ mecee³ee ngDee nw hejvleg me=efä keÀe ef"keÀevee mebiece nw~ mebiece³egie keÀer yeefuenejer nw, efpemeves Deehe meyekeÀes ³eneB uee³ee

nw~ ... yeeheoeoe keÀer pees heæ{eF& efceueer nw, GmekeÀes OeejCe keÀjes~ OeejCee mes ner Oeer³e&Jele Deewj Devleceg&Ke neWies~'' De.yeeheoeoe 6.07.69

``heeme efJeo Dee@vej Deewj heeme ceW ke̳ee HeÀke&À nw? heeme efJeo Dee@vej DeLee&led ceve ceW Yeer mebkeÀuheeW mes mepee ve Kee³eW~ Oece&jepe keÀer mepeeDeeW

keÀer lees yeele heerís nw uesefkeÀve Deheves mebkeÀuheeW keÀer Yeer GuePeve DeLeJee mepeeDeeW mes hejs~ FmekeÀes keÀnles nQ heeme efJeo Dee@vej~''

De.yeeheoeoe 6.8.70

``peye hejer#ee³eW Megª nes pee³eWieer efHeÀj heg©<eeLe& veneR keÀj mekeWÀies~ efHeÀj HeÀeFveue heshej Megª nesiee~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``Jeeefjme efkeÀleves yevee³es, Òepee efkeÀleveer yeveeF&~... HeÀeFveue heshej keÀe Deepe megvee jns nQ~ efkeÀme-efkeÀme keÌJes½eve hej ceekeÌme& efceueles nQ~

SkeÀ lees ³en keÌJes½eve Deefvlece efjpeuì ceW nesiee, otmeje megvee³ee Devle lekeÀ mee|Jeme keÀe Mees Deewj leermejer yeele Deeefo mes Devle lekeÀ

DeJemLee kewÀmeer jner~... meejs peerJeve keÀer mee|Jeme, mJe-efmLeefle Deewj Devle lekeÀ mee|Jeme keÀe meyetle - ³en leerve yeeleW osKeer pee³eWieer~''

De.yeeheoeoe20.12.69

``keÀesF& efkeÀleveer Yeer keÀesefMeMe keÀjW efkeÀ nce peuoer keÀcee&leerle yeve pee³eW hejvleg nesiee veneR~ jepeOeeveer mLeeheve nes jner nw~ keÀesF& mìt[sCì

efkeÀlevee Yeer heæ{eF& ceW nesefMe³eej nes hejvleg Fcleneve lees ìeFce hej ner nesiee... 16 keÀuee mechetCe& Deelcee DeYeer keÀesF& yeve veneR mekeÀleer~''

mee.yeeyee 28.4.05 efjJee. ``Deye ³en veeìkeÀ hetje ngDee, nce peekeÀj efÒevme-efÒevmespe yeveWies~ yeeyee hejer#ee Yeer ueWies~ henues lees hetje yesiej yevevee nw~ meentkeÀejer keÀe

veMee íesæ[keÀj iejerye yeve peeDees~ hegjevee meYeer kegÀí mJeene ve keÀjWies leye lekeÀ keÀcee&leerle DeJemLee nes veneR mekeÀleer~''

mee.yeeyee 23.1.72 efjJee ``Ssmes nQ pees Leesæ[e ner kegÀí "erkeÀ ve efceuee lees SkeÀoce Yeeie peeJeW, jepeeF& keÀes Yeer "eskeÀj ceej oW~ yeer®e ceW yesiejer keÀe heeì& ®euee~ ³en

Yeer hejer#ee ngF& Leer~ yengle ®eues ie³es~ ³en meYeer efMeJeyeeyee keÀe ke̳ee je]pe Lee Jen Yeer iegæ[ peeves, iegæ[ keÀer ieesLejer peeves~ efkeÀleves [j kesÀ

ceejs Yeeie ie³es~'' mee.yeeyee 21.11.72 efjJee. ``efíheekeÀj kegÀí jKee lees GmeceW yegef× peªj ueìkesÀieer~... efMeJe yeeyee keÀe YeC[eje nw, Gmemes ye®®eeW keÀes meYeer kegÀí efceuevee ner nw...

efMeJe yeeyee keÀneB keÀneB ye®®eeW keÀer hejer#ee Yeer ueWies, osKeWies efkeÀlevee osn DeefYeceeve nw~'' mee.yeeyee 21.11.72 efjJee. HeÀeFveue heshej ceW heeme nesves keÀe je]pe

HeÀeFveue heshej ke̳ee nesiee, GmeceW ke̳ee ÒeÍe>> neWies Deewj Jen heshej kewÀmee nesiee, GmeceW heeme nesves keÀer ke̳ee-ke̳ee MeleX neWieer, GmeceW

keÀewve Deewj kewÀmes heeme nes mekeWÀies, Fme meyekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw Deewj GmekesÀ efueS ke̳ee heg©<eeLe& keÀjvee nw, GmekeÀes Yeer yelee³ee

nw~ heshej kesÀ ÒeÍe>> yeeyee ves henues mes yelee efo³es nQ, efHeÀj Yeer vecyejJeej ner heeme neWies, ³en Yeer yelee³ee nw~

``lees ueemì heshej ke̳ee osKee? mvesn nesles ngS Yeer veäesceesne mce=efle mJeªhe~ ³ener ueemì heshej ³eeoieej ceW Yeer iee³eve ªhe ceW nw~... SkeÀ

lejHeÀ mvesn keÀes meceevee Deewj otmejs lejHeÀ jne ngDee ueemì keÀe efnmeeye-efkeÀleeye menve MeefkeÌle mes meceehle keÀjvee~... keÀce&Yeesie keÀes Yeer

meceevee Deewj mvesn keÀes Yeer meceevee~'' De.yeeheoeoe 18.1.76 ``Yeue keÀesF& efkeÀleveer Yeer efnccele jKes uesefkeÀve ³en efnccele legjle oeve cenehegC³e keÀer pees Deeheves jKeer, Ssmeer efnccele DeYeer keÀesF& jKe veneR

mekeÀlee~ veefo³eeW ceW lees meYeer veneles nQ uesefkeÀve Deeheves meeiej ceW vene³ee~ ... uesefkeÀve Deeies efmeHe&À mvesn ceW Les~ mvesn mes ³en meYeer efkeÀ³ee,

%eeve mes veneR~ DeYeer mvesn kesÀ meeLe MeefkeÌle Yeer nw~ ... Ssmeer yeeleeW keÀe Sueeve efvekeÀuevee nw, pees DeehekesÀ O³eeve ceW Yeer veneR neWieer, mJehve ceW

Yeer veneR neWieer~ Ssmes heshej ceW pees heeme neWies, Jes ner heeme efJeod Dee@vej neWies~'' De.yeeheoeoe20.12.69

``Fme HeÀeFveue heshej keÀe henues ner SveeGvme keÀj jns nQ~ FmeceW heeme nesves kesÀ efueS nj mece³e efveye&vOeve~ mee|Jeme kesÀ yevOeve mes Yeer

efveye&vOeve~... Fme heshej ceW heeme Jes neWies, efpevekeÀer DeJ³ekeÌle efmLeefle nesieer~ Mejerj kesÀ Yeeve mes Yeer hejs ngS lees yeekeÀer ke̳ee yeæ[er yeele nw~''

De.yeeheoeoe20.12.69

``HeÀeFveue heshej meskesÀC[ keÀe ner nesvee nw, efceveì keÀe Yeer veneR~ mees®eves Jeeuee veneR heeme keÀj mekesÀiee, DevegYeJe Jeeuee heeme nes pee³esiee~ lees

DeYeer meYeer meskesÀC[ ceW `ceQ hejceOeece efveJeemeer Þesÿ Deelcee ntB', Fme mce=efle keÀe mJeer®e Dee@ve keÀjes, Deewj keÀesF& Yeer mce=efle veneR nes, yegef× ceW

keÀesF& nue®eue veneR nes, De®eue~'' De.yeeheoeoe30.11.03

``v³eejs leye neW mekeWÀies peye pees keÀe³e& keÀjles nes Jen v³eejer DeJemLee ceW neskeÀj keÀjWies~ Deiej Gme keÀe³e& ceW Deìs®ecesvì nesieer lees efHeÀj SkeÀ

meskesÀC[ ceW ef[ìs®e veneR nes mekeWÀies~ ... ke̳eeWefkeÀ HeÀeFveue heshej DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ Ye³eevekeÀ Deewj ve ®eenles ngS Yeer Deheveer lejHeÀ

DeekeÀe|<ele keÀjves Jeeueer heefjefmLeefle³eeW kesÀ yeer®e neWies~ ... Deiej Fme meypeskeÌì ceW vecyej keÀce nQ lees HeÀeFveue vecyej ceW Deeies veneR Dee

mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe16.10.69

``ueemì mees HeÀemì heg©<eeLe& keÀer efJeefOe nw - Òeefle%ee~ ... Òeefle%ee DeLee&led mebkeÀuhe efkeÀ³ee Deewj mJeªhe ngDee~ ... mece³e efceuesiee SkeÀ

meskeÀC[ keÀe~ ueemì heshej keÀe ìeFce Yeer efHeÀkeÌme nw Deewj heshej Yeer efHeÀkeÌme nw~ heshej megvee³ee Lee vee - `veäesceesne, mce=efle mJeªhe'~''

De.yeeheoeoe 23.6.73

``³en lees DeYeer kegÀí veneR ngDee~ Deye lees yengle kegÀí nesvee nw~ Deehe mees®eWies De®eevekeÀ nes ie³ee, Fmeefue³es Leesæ[e-mee ngDee~ uesefkeÀve heshej

lees De®eevekeÀ DeeJeWies, heshej keÀesF& yelee keÀj veneR DeeJeWies~ henues yelee lees efo³ee nw efkeÀ Ssmes-Ssmes heshej nesves Jeeues nQ~ ueskeÀve Gme mece³e

De®eevekeÀ neslee nw~'' De.yeeheoeoe 19.9.72

``henues kesÀ heshej kegÀí Deueie nQ, ueskeÀve DeYeer lees Ssmes hesheme& Deeves Jeeues nQ pees mJehve ceW, mebkeÀuhe ceW Yeer veneR nesiee~ ÒewefkeÌìme Ssmeer nesveer

®eeefnS pewmes no keÀe [^ecee mee#eer nes osKeles nQ, Devlej veneR neslee nw ke̳eeWefkeÀ [^ecee mecePeles nQ~ lees Ssmeer SkeÀjme DeJemLee nesveer

®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 19.9.72

``mee#eer ¢äe keÀer DeJemLee nesveer ®eeefnS~ IeyejeF& ngF& ³ee ³eg× keÀjleer ngF& DeJemLee vee nes~ keÀesF& Ieyejeles Yeer veneR nQ, ³eg× ceW ueie peeles

nQ~ ]pe©j kegÀí keÀu³eeCe nesiee~ ueskeÀve mee#eer ¢äe keÀer mìspe efyeukegÀue Deueie nw~ FmekeÀes ner SkeÀjme DeJemLee keÀne peelee nw~ Jen leye

nesieer peye SkeÀ ner yeehe keÀer ³eeo ceW meoe ceive neWies~'' De.yeeheoeoe 19.9.72 ``Deye mechetCe& efmLeefle keÀer mìspe Je mechetCe& heefjCeece keÀe mece³e ve]peoerkeÀ Dee jne nw~ efj]peuì DeeGì yeehe-oeoe cegKe Üeje veneR keÀjWies

³ee keÀesF& keÀeie]pe Je yees[& hej vecyej veneR efueKeWies~... mJe³eb ner mJe³eb keÀes Deheveer ³eesi³eleeDeeW ÒeceeCe Deheves-Deheves efveef½ele vecyej kesÀ

³eesi³e mecePeWies Deewj efme× keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 27.5.74

``Dee@ìescesefìkeÀueer GvekesÀ cegKe mes mJe³eb kesÀ Òeefle HeÀeFveue efj]peuì kesÀ vecyej ve mees®eles ngS Yeer, GvekesÀ cegKe mes megveeF& oWies Deewj ®eueve mes

efoKeeF& oWies~ ... lees Deeies ®euekeÀj Ssmes mel³e yeesue, mel³e Je=efle, mel³e ¢efä, mel³e Jee³egceC[ue, mel³e JeeleeJejCe Deewj mel³e keÀe

mebie"ve Òeefme× efoKeeF& osiee DeLee&led ye´eïeeCe heefjJeej SkeÀ MeerMe cenue yeve pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 27.5.74

``meskeÀC[ kesÀ nej-peerle kesÀ Kesue ceW keÀewve-meer MeefkeÌle ®eeefnS? Ssmes mece³e ceW mecesìves keÀer MeefkeÌle DeeJeM³ekeÀ nw~ pees Deheves osneefYeceeve

kesÀ mebkeÀuhe keÀes, osn keÀer ogefve³ee keÀer heefjefmLeefle³eeW kesÀ mebkeÀuhe keÀes, ke̳ee nesiee? Fme nue®eue kesÀ mebkeÀuhe keÀes Yeer mecesìvee nw~ Mejerj

Deewj Mejerj kesÀ meJe& mecheke&À keÀer JemlegDeeW... kesÀ mebkeÀuhe keÀes Yeer mecesìvee nw~'' De.yeeheoeoe 14.9.75

``Deye lekeÀ Yeer mce=efle-mJeªhe veneR yeves nes? ke̳ee ³en Deefvlece mìspe nw ³ee yengle mece³e kesÀ DeY³eemeer ner Devle ceW Fme mìspe keÀes Òeehle

keÀj heeme efJeo Dee@vej yeve mekeWÀies? Jele&ceeve mece³e hegª<eee|Le³eeW kesÀ ceve ceW ³en mebkeÀuhe G"vee efkeÀ Devle ceW efJepe³eer yeveWies Je Devle ceW

efvee|JeIve Deewj efJeIve-efJeveeMekeÀ yeveWies-³en mebkeÀuhe ner je@³eue ªhe keÀe Deueyesueeheve nw DeLee&led je@³eue cee³ee nw~'' De.yeeheoeoe 6.1.75

hejer#ee Deewj he½eeleehe keÀe je]pe

nceves keÀesF& yegje keÀe³e& veneR efkeÀ³ee, keÀesF& heehe-keÀce& veneR efkeÀ³ee, kesÀJeue FmeerefueS ner he½eeleehe veneR nesiee hejvleg hejceelcee ves

ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee efo³ee DeLee&led ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee Òeeefhle keÀjves keÀe DeJemej hejceelcee ves efo³ee hejvleg nceves Jen Òeehle efkeÀ³ee ³ee GmeceW

keÀesF& keÀceer jn ieF& DeLee&led nceves heg©<eeLe& keÀjkesÀ Jewmee veneR efkeÀ³ee, GmeceW keÀceer jn ieF& lees GmekeÀe Yeer he½eeleehe nesvee mJeeYeeefJekeÀ ner nw~

FmeefueS ncekeÀes ®eskeÀ keÀjkesÀ Gve meYeer Òeeefhle³eeW keÀe heg©<eeLe& keÀjvee ®eeefnS, efpevekeÀes Òeehle keÀjves keÀe DeJemej yeeyee ves efo³ee nw~ ³es

he½eeleehe Yeer ncekeÀes Deefvlece hejer#ee ceW heeme nesves ceW yeeOekeÀ nes pee³esiee ke̳eeWefkeÀ Jen mebkeÀuhe ncekeÀes osn mes v³eeje veneR nesves osiee~ meye

Òeeefhle³eeB ngF& nQ, GmekeÀer keÀmeewìer nw efkeÀ nceejer efmLeefle F®íecee$eced DeefJeÐee nesieer DeLee&led mechevvelee Deewj mevlegälee keÀer nesieer~

osn mes v³eeje neskeÀj hejceevevo keÀes DevegYeJe keÀjves keÀe je]pe / v³eeje Deewj h³eeje yeveves keÀe jepe

osn mes v³eejer efmLeefle Deewj Gme efmLeefle ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKevee Deewj heeì& yepeevee meyemes Þesÿ efmLeefle nw,

pees hejceevevoce³e nw~ ³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw FmeefueS nce FmeceW lees keÀesF& heefjJele&ve veneR keÀj mekeÀles nQ hejvleg Fme efmLeefle

ceW efmLele neskeÀj Fme efJeée veeìkeÀ keÀe hejce Deevevo DevegYeJe keÀj mekeÀles nQ~ mebiece hej FmekeÀe heg©<eeLe& keÀjvee ner nceejs neLeeW ceW nw~

FmeerefueS efkeÀmeer uesKekeÀ ves efueKee nw - Events can't be changed but we can change our attitude towards events. pees

efpelevee Fme osn mes v³eeje nesiee, Jen Glevee ner yeehe keÀe Deewj meejs efJeée keÀe h³eeje nesiee~ h³eeje yeveves keÀe DeeOeej ner nw v³eeje yevevee~

osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes v³eejer efmLeefle h³eejer efmLeefle nw~

``efmeHe&À yeenj mes v³eeje veneR yevevee nw~ ceve keÀe ueieeJe ve nes~ efpelevee-efpelevee v³eeje yeveWies Glevee-Glevee h³eeje DeJeM³e yeveWies~ Deye

Deheveer osn mes Yeer v³eejs nes peeles nes lees Jen v³eejsheve keÀer DeJemLee Deheves Deehe keÀes Yeer h³eejer ueieleer nw~'' De.yeeheoeoe 11.3.71 efJeée-Meeefvle keÀe jepe

Meeefvle meYeer keÀes efÒe³e ueieleer nw ke̳eeWefkeÀ Meeefvle Deelcee keÀe mJeOece& nw Deewj meYeer ®eenles nQ efkeÀ efJeée ceW Meeefvle nes, Deeheme ceW

Òesce nes Deewj GmekesÀ efueS heg©<eeLe& Yeer keÀjles jnles nQ hejvleg efoveesefove efJeée ceW ogKe-DeMeeefvle ner yeæ{leer pee jner nw~ peerJeelcee-peerJeelcee

kesÀ efoueeW keÀer otjer yeæ{leer pee jner nw, efpememes DeelceeDeeW kesÀ DevleÜ&vo yeæ{lee pee jne nw~ ceveg<³e efJeée ceW Meeefvle ®eenles nQ hejvleg efJeée ceW

Meeefvle keÀye Leer, kewÀmeer Leer, efkeÀmeves mLeeheve keÀer, kewÀmes efHeÀj mLeeheve nesieer, Fme je]pe keÀes keÀesF& veneR peeveles, FmeefueS efJeée ceW ®eenles ngS

Yeer Meeefvle mLeeheve veneR nes heeleer, yeefukeÀ Deewj ner DeMeeefvle yeæ{leer peeleer nw~ efJeée ceW Meeefvle mLeehevee keÀe je]pe Meeefvle keÀe meeiej efJeée

efhelee hejceelcee ner yeleeles nQ Deewj Jes ner efJeée ceW Meeefvle mLeeheve keÀjles nQ, pees DeYeer keÀj jns nQ~ GvekeÀe ³es DeeosMe nw efkeÀ ³es Meeefvle keÀe

mevosMe meJe& DeelceeDeeW keÀes megveevee nw efkeÀ hejceelcee DeYeer efJeée ceW Meeefvle mLeeheve keÀj jns nQ, Fve Þeerue#ceer-Þeerveeje³eCe kesÀ jep³e ceW

efJeée ceW Meeefvle Deewj megKe oesveeW Lee, DeYeer efHeÀj mes mLeeheve nes jne nw~ hejceOeece nw Meeefvle keÀer ogefve³ee Deewj mele³egie nw Meeefvle Deewj

megKe oesveeW keÀer ogefve³ee~

``legce ye®®es efJeée ceW Meeefvle mLeeheve DeLe& efveefceÊe yeves nes~ legce Þeercele hej efJeée ceW Meeefvle mLeeheve keÀj jns nes~... legcnejs Devoj keÀesF&

DeMeeefvle veneR nesveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``mele³egie ceW megKe Yeer nw lees Meeefvle Yeer nw~ Iej pee³eWies lees JeneB efmeHe&À Meeefvle nesieer, megKe keÀe veece veneR~ DeYeer legce Meeefvle Yeer mLeeheve

keÀj jns nes Deewj megKe-Meeefvle Yeer mLeeheve keÀj jns nes~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. ``peye Fme efJeveeMe keÀer Deeie ®eejes Deesj ueiesieer, Gme mece³e Deehe Þesÿ DeelceeDeeW keÀe henuee-henuee keÀle&J³e keÀewvemee nesiee~ Meeefvle keÀe

oeve osvee~ ... Deiej Deheves heeme MeefkeÌle³eeB pecee veneR nQ Deewj SkeÀ Yeer Deelcee Jebef®ele jn ieF& lees GmekeÀe yeesPe efkeÀme hej nesiee, pees

efveefceÊe yeveer ngF& nQ~'' De.yeeheoeoe 1.06.73

``pewmes mLetue Jemleg³eW Deheveer efYevve-efYevve jmeveeDeeW keÀe DevegYeJe keÀjeleer nQ, ... Ssmes ner Deehe Deheves efvepeer mJeªhe kesÀ nj iegCe keÀer

jmevee keÀe DevegYeJe Dev³e DeelceeDeeW keÀes keÀjeDees~'' De.yeeheoeoe 25.1.74

meeueJesvì - FvmeeueJesvì efmLeefle keÀe jepe

Deelcee, efJeée Deewj GmeceW Yeer efJeMes<e Yeejle keÀye Yejhetj (Solvent) Lee Deewj kewÀmes Yejhetj yevee efHeÀj kewÀmes efoJeeefue³ee

(Insolvent) nes peelee nw Deewj efHeÀj kewÀmes meeueJesvì yevelee, ³es meye je]pe Yeer yeehe ner yeleeles nQ Deewj efHeÀj mes meeueJesvì yeveves keÀe ceeie&

yeleeles nQ DeLee&led meeueJesvì yeveeles nQ~

``yeehe legcekeÀes efkeÀlevee meeueJesvì yeveeles nQ, efHeÀj legce FvmeeueJesvì yeve peeles nes~ HeÀuekeÀ mes efkeÀmekeÀes mecePeevee ®eeefnS~... pees ye®®es

yevOevecegkeÌle nQ, Jes ner ³en mee|Jeme keÀjles nQ~ Jes Yeer pewmes keÀuhe henues yevOevecegkeÌle ngS Les, Jewmes nesles jnles nQ~''

mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``legce osKeWies lees keÀnWies ³en efkeÀlevee yeæ[e cenejLeer Lee, yengleeW keÀes G"eles Les, Deepe nw veneR~ osJeeuee ceej efo³ee~ ... efceL³ee DenbkeÀej Dee

peelee nw lees cee³ee Peì Jeej keÀj osleer nw~ ... DenbkeÀej ceW Deeves mes cee³ee yengle efJekeÀce& keÀjeleer nw~'' mee.yeeyee 13.11.04 efjJee.

``j®elee Deewj j®evee keÀes peeveves mes legce meeueJesvì yeveles nes, ve peeveves mes Jener YeejleJeemeer FvmeeueJesvì yeve heæ[s nQ~... DeYeer legce ye®®es

peeveles nes - nce ³eg× kesÀ cewoeve ceW nQ~ keÀuhe-keÀuhe yeehe ncekeÀes cee³ee hej peerle henveeles nQ~'' mee.yeeyee 2.5.05 efjJee. leerve yeehe keÀe jepe

mele³egie-$eslee ceW neslee nw SkeÀ yeehe, Üehej-keÀefue³egie ceW oes yeehe Deewj mebiece³egie hej nceejs leerve yeehe nQ - FmekeÀe DeLe& meefnle

³eLeeLe& je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ ye´ïee me=efä keÀe Deeefo efhelee nw Deewj nce DeYeer GvekesÀ [e³ejskeÌì ye®®es yeves nQ, FmeefueS

nceejs leerve yeehe nQ~ ogefve³ee ceW Yeer Oece&efhelee Meyo lees keÀnles nQ hejvleg GmekeÀe ³eLeeLe& DeLe& veneR mecePeles~ ceveg<³eeW keÀes DeelceeDeeW kesÀ efhelee

hejceelcee kesÀ efJe<e³e ceW Yeer mel³e %eeve veneR nw, FmeefueS hejceelcee kesÀ Òeefle Yeer ³eLeeLe& jerefle efhelee keÀer YeeJevee veneR yew"leer~ Fve meye je]peeW

keÀes DeYeer ner nce peeveles nQ, peye hejceelcee ves ncekeÀes %eeve efo³ee nw efkeÀ mele³egie ceW ve ye´ïee yeehe keÀes peeveles Deewj ve DeelceeDeeW kesÀ yeehe

efMeJeyeeyee keÀes ³eeo keÀjles nQ, FmeefueS JeneB SkeÀ ueewefkeÀkeÀ yeehe ner neslee nw~ YeefkeÌle ceeie& ceW DeelceeDeeW kesÀ yeehe hejceelcee keÀes ³eeo keÀjles

nQ Yeues ner GmekeÀe %eeve veneR neslee nw FmeefueS JeneB oes yeehe nesles nQ~ mebiece³egie hej ueewefkeÀkeÀ yeehe Yeer neslee, efMeJeyeeyee DeelceeDeeW keÀe

yeehe Yeer neslee Deewj me=efä keÀe Deeefo efhelee ye´ïee yeeyee Yeer neslee nw, FmeefueS mebiece³egie hej leerve yeehe nesles nQ~ ³es leerve yeehe keÀe je]pe Deefle

ieg¿e nw, FmekeÀe efpemekeÀes efve½e³e nes peelee nw, Jes ceneve Yeei³eMeeueer nQ~

``legce ye®®es 3 yeehe keÀe jepe Yeer meyekeÀes mecePee mekeÀles nes~ oes yeehe lees meye mecePeles nQ ueewefkeÀkeÀ Deewj heejueewefkeÀkeÀ, ³en nw DeueewefkeÀkeÀ

Òepeeefhelee ye´ïee, pees DeYeer mebiece³egie hej nw~'' mee.yeeyee 30.8.05 efjJee. ``yeehe nw ueewefkeÀkeÀ, DeueewefkeÀkeÀ Deewj heejueewefkeÀkeÀ~ no keÀe yeehe nw ueewefkeÀkeÀ, yesno keÀe yeehe nw heejueewefkeÀkeÀ~ ³en nw mebiece³egieer

JeC[jHegÀue yeehe, FvekeÀes DeueewefkeÀkeÀ yeehe keÀne peelee nw... ceefvojeW ceW Yeer Deeefo osJe keÀe ef®e$e nw vee~... legce Fme mece³e nes F&éejer³e

mevleeve, efHeÀj neWies osJeleeF& mevleeve~ ef[ûeer keÀce nes ieF& vee... meeræ{er veer®es Glejvee ner nw~'' mee.yeeyee 5.9.05 efjJee. efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer efmLeefle keÀe jepe

DeeeflcekeÀ mJeªhe efvejekeÀej nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe kesÀ %eeve Deewj Gme hej efve½e³e mes Deelcee Gme efmLeefle ceW menpe efmLele nes

peeleer nw Deewj pees efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele nesiee, Jen efvejnbkeÀejer Yeer yeve peelee nw~ efvejnbkeÀejer Deewj efvejekeÀejer efmLeefle Jeeuee

efvee|JekeÀejer DeJeM³e ner nesiee~ meekeÀej yeeyee ves nce ye®®eeW kesÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS Jejoeve kesÀ ªhe ceW Deefvlece ceneJeeke̳e Yeer

³es ner G®®eejCe efkeÀ³es Les~ efvejekeÀejer efmLeefle kesÀ meHeÀue DeY³eeme keÀe DeeOeej efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer efmLeefle nw Deewj efvejnbkeÀejer-

efvee|JekeÀejer efmLeefle keÀe DeeOeej nw efvejekeÀejer efmLeefle~

``mesJee ceW efveefceÊe YeeJe ner mesJee keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej nw~... efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer - ³es leerveeW efJeMes<elee³eW efveefceÊe

YeeJe mes mJele: ner Deeleer nQ~'' De.yeeheoeoe 1.03.86 ``meeLe-meeLe ceve keÀer SkeÌmejmeeFpe yeej-yeej keÀjes~ peye yeehe meceeve yevevee nw lees SkeÀ nw efvejekeÀej Deewj otmeje nw DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee~

peye Yeer pees mece³e efceuelee nw, meskesÀC[ ceW yeehe meceeve efvejekeÀejer mìspe hej efmLele nes peeDees~ yeehe meceeve yevevee nw lees efvejekeÀejer efmLeefle

yeehe meceeve nw~ keÀe³e& keÀjles HeÀefjMlee yevekeÀj keÀece& keÀjes~ HeÀefjMlee DeLee&led [yeue ueeFì~'' De.yeeheoeoe14.11.02

``cevemee-Jee®ee-keÀce&Cee leerveeW keÀes "erkeÀ keÀjves kesÀ efueS efmeHe&À leerve Meyo ³eeo jnW, Jes leerve Meyo nQ - efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer Deewj

efvee|JekeÀejer~ cevemee kesÀ efueS nw efvejekeÀejer, Jee®ee kesÀ efueS nw efvejnbkeÀejer Deewj keÀce&Cee kesÀ efueS nw efvee|JekeÀejer~... efpelevee efvejekeÀejer

efmLeefle ceW neWies, Glevee ner efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer jnWies~'' De.yeeheoeoe 8.05.69

``Deiej efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj efvejnbkeÀejer yevees lees efvee|JekeÀejer lees Dee@ìescesefìkeÀueer nes pee³eWies~ efvejnbkeÀejer yeveles peªj nes

uesefkeÀve efvejekeÀej neskeÀj efvejnbkeÀejer veneR yeveles nes~... efvejekeÀejer efmLeefle ceW efmLele neskeÀj meekeÀej ceW DeekeÀj ³en keÀe³e& keÀj jner ntB~ ³en

mce=efle meoe jns~'' De.yeeheoeoe 15.9.71

``[yeue efveMeevee keÀewve mee nw? SkeÀ nw DeelceeefYeceeveer yeveves keÀe efveMeevee Deewj otmeje efvee|JekeÀejer mìspe, efpemeceW cevmee keÀer Yeer

efvee|JekeÀejerheve keÀer mìspe Dee peeleer nw~... peye lekeÀ hetjer jerefle DeelceeefYeceeveer ve yeves nQ, leye lekeÀ efvee|JekeÀejer yeve veneR mekeÀles~''

De.yeeheoeoe 20.8.71 ``Deheveer Ssmeer Þesÿ lemJeerj yeveeves kesÀ efue³es cegK³e leerve efJeMes<eleeDeeW keÀes Yejves kesÀ efue³es leerve Meyo ³eeo jKees-(1)efveJee&Ce efmLeefle ceW

peevee nw (2) efvecee&ve yevevee nw Deewj ( 3) efvecee&Ce keÀjvee nw~ efveJee&Ce, efvecee&Ce Deewj efvecee&ve DeLee&led ceeve mes hejs - ³en leerve Meyo mce=efle ceW

jKees lees lekeÀoerj keÀer lemJeerj DeekeÀ<e&Cece³e yeve pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 18.7.74

©neefve³ele Deewj ©neveer mvesn keÀe jepe

Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee ceW ©neefve³ele DeLee&led DeeeflcekeÀ iegCe nesles nQ, pees SkeÀ ®egcyekeÀ keÀe keÀece keÀjles nQ~

DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee keÀe meJee&lceeDeeW kesÀ Òeefle mJeYeeefJekeÀ mvesn neslee nw, pees GmekeÀes Yeer megKe oslee nw Deewj Dev³e

DeelceeDeeW keÀes Yeer megKe oslee nw~ pees Deelcee mJe³eb ©neefve³ele ceW efmLele neslee nw, Jen Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer ©neefve³ele keÀe DevegYeJe

keÀje mekeÀlee nw~ ©neveer mvesn Þesÿ megKece³e mecyevOeeW keÀe Oeeiee nw, efpememes Þesÿ mecyevOe pegìles nQ~

``efpevekeÀe yeehe mes Deìtì mvesn nw, Jes Decej YeJe kesÀ Jejoeveer nQ, meoe yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nQ~... pewmes yeehe efveefceÊe yevelee nw vee uesefkeÀve

efveefceÊe yeveles Yeer v³eeje nw, FmeefueS yesefHeÀkeÀj nw~ Ssmes HeÀe@uees HeÀeoj... `cesje yeeyee', ³en yeeyee Meyo ner ®eeyeer nw meJe& KepeeveeW keÀer~''

De.yeeheoeoe 4.03.86 heeìea

``mesJee keÀer efJeMes<elee nw ner mvesn~ peye lekeÀ %eeve kesÀ meeLe ©neveer mvesn keÀer DevegYetefle veneR nesleer leye lekeÀ %eeve keÀesF& veneR megvesiee~ ...

yeehe keÀe mvesn DeekeÀe|<ele keÀjves kesÀ keÀejCe keÌJes½eve keÀjWies lees Yeer mecePeves kesÀ ªhe mes keÀjWies~... mesJee keÀe cetueeOeej nw mvesn~''

De.yeeheoeoe 4.03.86 ``nj Deelcee kesÀ Òeefle Þesÿ Meg× mvesn keÀer ¢efä nes~ keÀesF& kewÀmee Yeer nes uesefkeÀve Deheveer lejHeÀ mes meyekesÀ Òeefle ©neveer DeeeflcekeÀ mvesn keÀer

¢efä OeejCe keÀjvee~ FmekeÀes keÀnles nQ nesueer nbme ¢efä~ ... cegKe mes keÀYeer J³eLe& yeesue ve efvekeÀueW~'' De.yeeheoeoe 1.03.86 ``keÀneB-keÀneB DeelceeDeeW keÀe DeuhekeÀeue keÀe ÒeYeeJe heæ[ peelee nw, GvneWkeÀes veesì keÀjles nes efkeÀ ³en kewÀmes keÀjles nQ, kewÀmes yeesueles nQ, Fme

keÀejCe Deheveer DeLee@ìea keÀe pees HeÀesme& nesvee ®eeefnS Jen otmejer lejHeÀ ¢efä peeves mes keÀcepeesj nes peelee nw~ ³en yeæ[e met#ce efve³ece nw~''

De.yeeheoeoe 9.10.71

``vee@uespe kesÀ DevegYeJeer lees Deehe efove Òeefleefove yeve jns nes uesefkeÀve hee@JejHegÀue mìspe pees henues Leer, Jen nw? Jen efveYe&³elee nw? Jes DeLee@ìea

kesÀ yeesue nQ?... vee@uespe efjHeÀeFve nes ieF& nw, ìskeÌì efjHeÀeFve nes ieF& nw uesefkeÀve HeÀesme& keÀce nw... henues vee@uespe keÀer DeekeÀ<e&Ce veneR Leer

uesefkeÀve cemlekeÀ Deewj ve³eveeW ceW DeekeÀ<e&Ce Leer~'' De.yeeheoeoe 9.10.71

``iegueeye keÀe HetÀue hetpee kesÀ keÀece Deelee nw DeLee&led Jen osJeleeDeeW keÀes Dee|hele efkeÀ³ee peelee nw~ keÀceue-heg<he keÀer efJeMes<elee ieeF& peeleer nw

uesefkeÀve Jen Dee|hele veneR efkeÀ³ee peelee~ lees Deehe meye yeehe kesÀ Deeies Dee|hele iegueeye nes pewmes iegueeye Jee³egceC[ue ceW KegMeyet HewÀueelee nw,

Ssmes ner Deehe meye Yeer ®eejes Deesj Deheveer ªneefve³ele keÀer KegMeyetSb HewÀueeves Jeeues nes?'' De.yeeheoeoe 20.2.74

©neveer mesvee keÀe jepe

yeeyee ves Fme mebie"ve keÀes iegCeeW Deewj keÀle&J³eeW kesÀ DeeOeej hej efYevve-efYevve veeceeW mes mecyeesefOele efkeÀ³ee nw, heeC[Je, efMeJeMeefkeÌle

mesvee, ³e%e, hee"Meeuee, ne@efmheìue, ©neveer mesvee Deeefo Deeefo~ GmeceW SkeÀ veece ©neveer mesvee Yeer nw ke̳eeWefkeÀ pewmes mesvee ³eg× keÀjkesÀ efJepe³e

Òeehle keÀjleer nw Ssmes ³eneB Yeer ³eg× keÀjkesÀ osneefYeceeve ©heer jeJeCe hej efJepe³e Òeehle keÀjles nQ~``©neveer mesvee kesÀ efueS cegK³e uee@ ³ener nw

efkeÀ keÀYeer Yeer Deheveer osn keÀes Je Dev³e osnOeejer keÀer lejHeÀ veneR osKevee nw~ yeehe keÀer lejHeÀ ner nj keÀoce G"evee nw~ ³en nw ©neveer mesvee

kesÀ efueS cegK³e uee@~ Deiej peje Yeer osnOeejer Je Deheveer osn keÀes osKee, lees pees cebefpeue nw efkeÀ yeehe kesÀ heeme lekeÀ hengB®evee Je yeehe mes

efceuevee, lees JeneB lekeÀ hengb®e veneR mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 30.6.74 nce mees, mees Denced keÀe jepe

ogefve³ee kesÀ meYeer ceveg<³e lees `nce mees, mees Deïed' keÀe DeLe& Deelcee mees hejceelcee Deewj hejceelcee mees Deelcee ner mecePeles nQ~

henues lees nce Yeer Ssmee ner mecePeles Les, efpemekeÀe keÀesF& DeLe& Deewj celeueye ner veneR yew"lee nw~ DeYeer FmekeÀe mel³e DeLe& yeeyee ves yelee³ee nw

efkeÀ nce Deelcee³eW ner henues osJelee Les Deewj nce ner efHeÀj osJelee yeveWies, pees efJe®eej keÀjves hej Yeer ³eLeeLe& ueielee nw~

me®®eer keÀceeF& Deewj Pet"er keÀceeF& keÀe jepe

me®®eer keÀceeF& Deewj Pet"er keÀceeF& ke̳ee nesleer nw, Fve MeyoeW keÀes Yeer veneR peeveles Les~ ceveg<³e lees FmekeÀe DeLe& yueskeÀ ceveer Deewj

JneFì ceveer ner mecePeles nQ hejvleg DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw Fme ogefve³ee keÀer pees Yeer keÀceeF& nw Jen meye Pet"er keÀceeF& nw ke̳eeWefkeÀ Jen efvekeÀì

YeefJe<³e ceW nesves Jeeues efJeveeMe ceW efJeveeMe nes peeves Jeeueer nw~ Deye ÒeÍe>> G"lee efkeÀ me®®eer keÀceeF& ke̳ee nw Deewj GmekeÀes kewÀmes keÀj mekeÀles

nQ, GmekeÀe je]pe Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw~ me®®eer keÀceeF& Jen nw, pees Fme pevce kesÀ yeeo Yeer meeLe ®eueves Jeeueer nw Deewj Deelcee keÀes

pevce-pevceevlej kesÀ efueS meoe megKe osves Jeeueer Yeer nw~ DeYeer pees Deelcee³eW Deheves leve-ceve-Oeve keÀes F&éejer³e mesJee ceW ueieekeÀj, %eeve-

³eesie-mesJee mes pees keÀceeF& keÀjles nQ, Jener me®®eer keÀceeF& nw ke̳eeWefkeÀ Jen ve efJeveeMe ceW Kelce nesves Jeeueer nw Deewj Jen YeefJe<³e veF& ogefve³ee ceW

Yeer meeLe ®eueves Jeeueer nw~ Deepe Yeer Yeue ogefve³ee ceW Yeer pees De®íe keÀce& keÀjles nQ, GmekeÀe HeÀue Yeer otmejs pevce ceW efceuelee nw hejvleg Jen

DeuhekeÀeue keÀe ner neslee nw~ me®®eer keÀceeF& Deewj Pet"er keÀceeF& keÀe Flevee ienje je]pe, pees yeeyee ves yelee³ee nw, Jen keÀYeer mJehve ceW Yeer

efkeÀmeer ves veneR mees®ee nesiee~ efpemekesÀ heeme mLetue ve Yeer nw, Jen Deheves leve Deewj ceve mes, %eeve jleveeW keÀes OeejCe keÀj oeve keÀjves mes

DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀj mekeÀles nQ~

``yeehe mecePeeles nQ - Fve meye OevOeeW ceW nw vegkeÀmeeve, efyeiej DeefJeveeMeer %eeve jleveeW kesÀ OevOes kesÀ~ ³en yeeyee Yeue peJeenjele keÀe OevOee

keÀjles Les hejvleg HeÀe³eoe lees veneR ngDee vee~ ... ncekeÀes yengle HeÀKegj jnlee nw - YeieJeeve keÀes nceves efkeÀje³es hej Dehevee cekeÀeve efo³ee nw~

[^ecee huewve Devegmeej GvekeÀes Deewj keÀesF& cekeÀeve uesvee ner veneR nw~ ... ³en lees mecePeles nQ vee - jLe efo³ee nw lees peªj yeehe mes ceoo Yeer

efceuesieer~'' mee.yeeyee 2.11.04 efjJee. ``SkeÀ meskesÀC[ ceW efkeÀmekeÀes yeehe keÀe heefj®e³e os mekeÀles nes? efpelevee DeewjeW keÀes heefj®e³e oWies, Glevee ner Dehevee YeefJe<³e ÒeeueyOe

yevee³eWies... efpelevee osles nes, Glevee uesles nes~ Fme %eeve keÀe Yeer Òel³e#e HeÀue Deewj YeefJe<³e kesÀ ÒeeueyOe Òeeefhle keÀe DevegYeJe keÀjvee nw~''

De.yeeheoeoe 24.1.70

``Jen nw efJeveeMeer keÀceeF&~ legcekeÀes lees ³en yeehe DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀjeles nQ, YeefJe<³e kesÀ efueS... legcnejer ³en keÀceeF& efkeÀlevee mece³e

®eueleer nw~ legce peeveles nes ³en yevee-yevee³ee [^ecee nw~ ... ³eneB nce heeì& yepeeves Dee³es nQ efHeÀj peeles nQ Deheves Iej~ Deelcee kewÀmes Jeeheme

peeleer nw, ³en keÀesF& mecePeles veneR nQ~ [^ecee huesve Devegmeej DeelceeDeeW keÀes Deevee ner nw~'' mee.yeeyee 12.2.05 efjJee. ``³en mece³e Keesves keÀe veneR nw~ ³en mece³e Yeejer keÀceeF& keÀjves keÀe nw~ keÀceeF& keÀjeves kesÀ efueS ner yeehe Dee³ee ngDee nw~ keÀceeF& DeLeen nw,

efpemekeÀes efpeleveer keÀceeF& keÀjveer nes, Jen Gleveer keÀj mekeÀles nQ~ ³en DeefJeveeMeer %eeve jlveeW mes Peesueer Yejves keÀer keÀceeF& nw~''

mee.yeeyee 12.5.05 efjJee. me®®es l³eeie keÀe jepe

l³eeie mes ner Yeei³e yevelee nw Deewj l³eeie ner Yeei³e keÀe ohe&Ce nw~ me®®ee l³eeie ke̳ee nw, GmekeÀe %eeve Yeer DeYeer hejceelcee ves efo³ee

nw Deewj me®®es l³eeie mes Yeei³e yeveeves keÀer ÒesjCee osles jnles nQ~

``Deeefo mes ye´ïee yeehe keÀe l³eeie Deewj Deehe ye®®eeW keÀe Yeei³e [^ecee ceW efJeMes<e vetBOee ngDee nw~ meyemes vecyejJeve l³eeie keÀe Sipeechegue

ye´ïee yeehe yevee~ l³eeie GmekeÀes keÀne peelee nw, pees meye kegÀí Òeehle nesles ngS l³eeie keÀjs~ ... meeOeveeW keÀe DeejcYe nes ie³ee Lee hejvleg nesles

ngS Yeer meeOevee ceW Deìue jns~ ³en ye´ïee keÀer lehem³ee Deehe meye ye®®eeW keÀe Yeei³e yeveekeÀj ieF&... Ssmes nj SkeÀ ye®®ee Deheves l³eeie,

lehem³ee Deewj mesJee keÀe Jee³eye´sMeve efJeée ceW HewÀuee³es~'' De.yeeheoeoe 18.1.2000

``pees ceneoeveer nesles nQ, Jes ner cenejepee-cenejeveer yeveles nQ~ Deepe ceneoeveer keÀue cenejepee-cenejeveer~ ceneve oeve Deewj ceneve l³eeie~

cenel³eeieer ner ceneoeveer yeveles nQ~ Dehevesheve keÀe l³eeie meyemes yeæ[e l³eeie nw~... l³eeie ohe&Ce nw Yeei³e osKeves keÀe~''

De.yeeheoeoe 23.3.70

``kegÀceeefj³eeb mechetCe& heefJe$elee Deewj heefjJele&ve MeefkeÌle - Fve oesveeW efJeMes<eleeDeeW mes mesJee, mvesn Deewj men³eesie ceW efJeMes<e Deelcee yeve

mekeWÀieer~ ... meoekeÀeue keÀe l³eeie Deewj lehem³ee nes leye keÀnWies efJeMes<e kegÀceejer~'' De.yeeheoeoe28.10.75

l³eeie Deewj Yeei³e keÀe jepe

leve-ceve-Oeve mes Yeei³e efJeOeelee yeehe keÀe yevevee keÀesF& l³eeie veneR nw ke̳eeWefkeÀ Yeei³e efJeOeelee yeehe mes pees Yeei³e efceuelee nw, GmekesÀ

Deeies ³es l³eeie kegÀí Yeer veneR nw~ pees hejceelcee mes Òeehle ngS Yeei³e kesÀ veMes ceW jnles nQ, GvekeÀes l³eeie keÀer keÀesF& cenmetmelee veneR nesleer nw~

JeemleJe ceW ye´eïeCe peerJeve keÀesF& l³eeie keÀe peerJeve veneR nw~ l³eeie efkeÀ³ee yegjeF³eeW keÀe Deewj GmekesÀ yeoues ceW megj-ogue&Ye Yeei³e hee³ee - Fme

mel³e keÀe DevegYeJe nes lees keÀYeer Yeer l³eeie Yeejer veneR DevegYeJe nesiee~

``jepe$e+ef<e DeLee&led meJe& DeefOekeÀejer Deewj yesno kesÀ Jewjeieer~ ... oesveeW keÀe yewuesvme... jepe$e+ef<e yeveves kesÀ efueS efpelevee ner jep³e keÀe

veMee, Glevee ner yesno kesÀ Jewjei³e kesÀ ve]peejs~ oesveeW meeLe-meeLe DevegYeJe neWies... l³eeie kesÀ meeLe-meeLe Yeei³e Yeer mheä meeceves efoKeeF&

osiee~'' De.yeeheoeoe 7.10.75

``pewmes mLetue Oeve Jee mLetue heo kesÀ Òeeefhle keÀer ®ecekeÀ ®esnjs mes ceeuetce nesleer nw... Ssmes ner mJejep³e DeefOekeÀejer ye®®eeW kesÀ ®ecekeÀles ngS

®esnjs efoKeeF& oW, cesnvele kesÀ ef®evn veneR efoKeeF& oW, Òeeefhle kesÀ ef®evn efoKeeF& oW... DeYeer l³eeie efoKeeF& oslee nw, Yeei³e veneR efoKeeF& oslee

nw~'' De.yeeheoeoe 9.10.87

``Fme Yeei³e keÀes DeYeer mes Yeer mece³e Deeves hej p³eeoe mecePeWies efkeÀ nce Deelcee³eW efkeÀleveer Yeei³eJeeve nQ... peye efJeOeelee kesÀ ye®®es,

Jejoelee kesÀ ye®®es yeve ie³es~ efJeOeelee DeLee&led osves Jeeuee~'' De.yeeheoeoe 9.10.87

``jepe$e+ef<e DeLee&led SkeÀ lejHeÀ meJe& Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀej keÀe veMee Deewj otmejs lejHeÀ yesno kesÀ Jewjei³e keÀe DeueewefkeÀkeÀ veMee~ efpelevee ner

Þesÿ Yeei³e, Glevee ner Þesÿ l³eeie~ oesveeW keÀe yewuesvme... yesno DeLee&led ceQ mechetCe& mechevve Deelcee yeehe meceeve meoe meJe& keÀcexefvê³eeW kesÀ

jep³e DeefOekeÀejer~'' De.yeeheoeoe27.11.87

l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee keÀe jepe

l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee keÀe hejmhej Ieefveä mecyevOe nw~ SkeÀ Yeer ³eLeeLe& jerefle nesiee lees otmejs oes Yeer meeLe-meeLe DeJeM³e ner

neWieb~ leerveeW keÀe ³eLeeLe& je]pe yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ner nce Deheves Yeei³e keÀes yeveeves ceW meceLe& ngS nQ~

``lehem³ee kesÀ meeLe cevmee mesJee pegæ[er ngF& nw... lehem³ee DeLee&led mJe³eb meJe& MeefkeÌle³eeW mes mechevve yeve ¢æ{ efmLeefle Deewj ¢æ{ mebkeÀuhe Üeje

efJeée keÀer mesJee keÀjvee~ efmeHe&À JeeCeer keÀer mesJee, mesJee veneR nw~ pewmes megKe-Meeefvle, heefJe$elee keÀe Deeheme ceW mecyevOe nw, Jewmes ner l³eeie-

lehem³ee-mesJee keÀe mecyevOe nw~'' De.yeeheoeoe 9.4.86

l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee keÀe hejmhej ienje mecyevOe nw~ Òee³e: leerveeW keÀe³e& meeLe-meeLe ner nesles nQ DeLeJee ³eeW keÀnW efkeÀ SkeÀ keÀe

ÒeYeeJe otmejs hej heæ[lee nw DeLeJee peerJeve ceW SkeÀ Deelee nw lees otmejs oesveeW Yeer meeLe DeJeM³e ner Deeles nQ~

``l³eeiecetle& kesÀ efyevee lehemJeercetle& yeve veneR mekeÀles~ lees lehemJeer nes uesefkeÀve meeLe-meeLe l³eeiecetle& Yeer yevevee nw... SkeÀ nw DeeeflcekeÀ efmLeefle

keÀe efleuekeÀ, otmeje nw efve½e³e keÀe efleuekeÀ~ ... nce efJepe³eer jlve nQ~'' De.yeeheoeoe 20.8.71

``KegoeF& efKepeceleieej mesJee ueslee veneR nw, oslee nw ke̳eeWefkeÀ oelee kesÀ ye®®es nQ vee~ pewmes yeehe kegÀí uesles nQ ke̳ee?... Deiej Òeeyuece yeveves

kesÀ keÀejCe mesJee uesles nes lees oelee kesÀ ye®®es "njs?... mesJeeOeejer keÀe cegK³e iegCe neslee nw l³eeie~ Deiej l³eeie veneR lees mesJee Yeer veneR nes

mekeÀleer~'' De.yeeheoeoe 19.7.71

``³en Mejerj Yeer efmeHe&À F&éejer³e mee|Jeme kesÀ efueS Deceevele kesÀ ªhe ceW efceuee ngDee nw~ ... Deceevele ©neveer yeehe ves oer nw, lees ©neveer yeehe

keÀer ³eeo jnsieer~ Deceevele mecePeves mes ©neefve³ele jnsieer~ ©neefve³ele mes yegef× ceW jenle jnsieer~'' De.yeeheoeoe 19.7.71

``Megª ceW peye Deehe ueesie mee|Jeme hej efvekeÀues lees vee@uespe keÀer MeefkeÌle lees keÀce Leer uesefkeÀve meHeÀuelee efkeÀme DeeOeej hej ngF&~ l³eeie Deewj

mvesn~ yegef× keÀer ueieve efove-jele yeeyee Deewj ³e%e kesÀ lejHeÀ Leer~ efpeiej mes efvekeÀuelee Lee yeeyee Deewj ³e%e~ ... mLeehevee kesÀ Deeefo ceW

meekeÀej mvesn ves ner men³eesieer yevee³ee Jee l³eeie keÀje³ee~'' De.yeeheoeoe 29.6.71

``Deheves keÀes Je=#eheefle keÀer mevleeve mecePeles nes? Je=#e keÀer efveMeeveer YeefkeÌleceeie& ceW Yeer ®eueer Deeleer nw~ peye lehemJeer lehem³ee keÀjles nQ lees

Je=#e kesÀ veer®es lehem³ee keÀjles nQ~ ... Je=#e kesÀ veer®es yew"ves mes Dee@ìescesìerkeÀueer Je=#e keÀer veeuespe meejer yegefÜ ceW Dee peeleer nw~''

De.yeeheoeoe 25.6.71 ``DeYeer lehem³ee Deewj mesJee meeLe-meeLe nes ieF& nw~ ... lees Ssmes efYevve-efYevve ÒekeÀej keÀer mesJee keÀjles ngS Yeer lehem³ee keÀe yeue Deheves ceW

Deehe ner Yejles jnvee nw~ efpememes lehem³ee Deewj mesJee oesveeW keÀcyeeFv[ Deewj SkeÀ meeLe jnWies~'' De.yeeheoeoe 25.6.71

``meejer veeuespe keÀe meej Gve leerve MeyoeW ceW mecee³ee ngDee nw~ Jen keÀewve mes Meyo nQ? SkeÀ l³eeie, otmeje lehem³ee Deewj leermeje nw mesJee~

Fve leerveeW MeyoeW keÀer OeejCeecetle& yevevee DeLee&led mechetCe& %eevecetle& Deewj meJe& iegCeeW keÀer cetle& yevevee~'' De.yeeheoeoe 19.4.71 ``HeÀemì heg©<eeLe& DeLee&led mJe³eb keÀer Deewj Dev³e DeelceeDeeW keÀer meeLe-meeLe mesJee nes, nj meskesÀC[ nj mebkeÀuhe ceW mJe³eb kesÀ keÀu³eeCe keÀer

Deewj efJeée kesÀ keÀu³eeCe keÀer meeLe-meeLe YeeJevee nes~ SkeÀ ner meskesÀC[ ceW [yeue keÀe³e& nes, leye ner [yeue leepeOeejer yeveWies~ lees [yeue

¬eÀeGve Òeehle keÀjves keÀe DeeOeej nj mece³e [yeue mesJee nes - ³en nw ueemì mees HeÀemì heg©<eeLe&~'' De.yeeheoeoe 22.1.76

``pees l³eeiecetle& nesiee Jen keÀYeer Yeer keÀesF& Jemleg mJeerkeÀej veneR keÀjsiee~ peneB mJeerkeÀej keÀjves keÀe mebkeÀuhe Dee³ee, JeneB lehem³ee Yeer meceehle

nes pee³esieer~ l³eeie lehem³eecetle& peªj yevee³esiee~ peneB l³eeie Deewj lehem³ee Kelce, Jeneb mesJee Yeer Kelce~ ... peye l³eeie-lehem³ee nesieer

leye mee|Jeme keÀer meHeÀuelee nesieer~'' De.yeeheoeoe20.10.75

``pees ³eneB %eeve-³eesie mes Òeehle ng³es ceeve-Meeve keÀer efmeef× keÀes mJeerkeÀej keÀjlee nw, GmekeÀer ÒeejyOe ³eneB ner Kelce nes peeleer nw, YeefJe<³e

veneR yevelee nw~ ... DeuhekeÀeue kesÀ Òeehle ngS Yeei³e ceW Yeer ³eefo yegef× keÀe PegkeÀeJe nw lees Jen mesJee meHeÀueleecetle& veneR yeve mekeÀlee~ ...

meHeÀueleecetle& yeveves kesÀ efueS l³eeie Deewj lehem³ee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 20.10.75

no Deewj yesno keÀe jepe

no DeLee&led osn Deewj osn keÀer ogefve³ee kesÀ mecyevOe keÀer yeeleW Deewj yesno DeLee&led Deelcee Deewj Deelcee kesÀ mecyevOe keÀer yeeleW

ke̳eeWefkeÀ Deelcee no Deewj yesno mes heej nw~ no DeLee&led mJeie&, peneB ogefve³ee íesìer nesleer nw Deewj yesno DeLee&led veke&À peneB ogefve³ee ceW

Deeyeeoer keÀe yengle efJemleej nw~ DeelceeDeeW keÀe Iej hejceOeece no Deewj yesno oesveeW mes heej nw~ yeeyee keÀe no-yesno keÀe mebkesÀle Deelcee

Deewj Mejerj kesÀ meeLe Yeer neslee nw~ yeeyee peye yesno keÀe yeehe keÀnlee nw lees GmekeÀe DeLe& neslee nw DeelceeDeeW keÀe yeehe~ Ssmes ner no keÀe yeehe

DeLee&led osn keÀe yeehe owefnkeÀ yeehe~

yeeyee ves DeYeer ncekeÀes no-yesno keÀe je]pe Yeer mecePee³ee nw Deewj no-yesno mes heej keÀe Yeer je]pe mecePee³ee nw, efpememes nce no-

yesno mes heej keÀe DevegYeJe Yeer keÀj mekeÀles nQ~ yeeyee ves Deelcee Deewj Mejerj keÀes legueveelcekeÀ ¢efä mes no-yesno keÀne nw ke̳eeWefkeÀ Deelcee

keÀer keÀesF& ceehe-leewue veneR nes mekeÀleer hejvleg Mejerj keÀer nes mekeÀleer nw~ keÀneB-keÀneB pevemebK³ee kesÀ efnmeeye mes Yeer yeeyee ves no-yesno keÀne

nw~ mele³egie ceW ogefve³ee yengle íesìer nesleer DeLee&led no ceW nesleer nw Deewj keÀefue³egie kesÀ Devle ceW ogefve³ee kesÀ DeeJeemeer³e #es$e keÀe Yeer efJemleej

nes peelee nw lees pevemebK³ee keÀe Yeer efJemleej nes peelee nw FmeefueS GmekeÀes yesno keÀne nw~ meekeÀej Jeleve keÀes no keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ

DeekeÀeMe lelJe keÀer Yeer no nw ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ Thej met#ceJeleve Deewj cetueJeleve nw DeLee&led he=LJeer DeekeÀeMe lelJe mes DeeJe=le nw Deewj

DeekeÀeMe lelJe met#ce Jeleve mes DeeJe=le nw Deewj met#ceJe Jeleve ye´ïe lelJe mes DeeJe=le nw~ ye´ïe cenlelJe yesno DeLee&led Demeerce nw ke̳eeWefkeÀ

GmekesÀ hejs kegÀí Yeer veneR nw DeLee&led GmekesÀ Deeies ye´ïelelJe ner ye´ïelelJe nw~

``ye®®eeW keÀes DeYeer no-yesno mes heej peevee nw~ yeehe peeveles nQ ceQ Fve meyekeÀes uesves kesÀ efueS Dee³ee ntB~ ... ceeceskeÀced ³eeo keÀjes lees heeJeve

yeve pee³eWies~ ceQ Deelee ner ntB heeflele mes heeJeve yeveeves~... ceneÒeue³e Yeer keÀesF& nesleer veneR nw~ yeehe jepe³eesie efmeKeueeles nQ, efHeÀj legce

je]peeF& heeles nes~'' mee.yeeyee 11.9.04 efjJee. no mes efJejkeÌle yesno ceW efmLele Deelcee ce=l³eg-ogKe mes cegkeÌle, keÀce&Yeesie nesles Yeer keÀce&Yeesie keÀer Jesovee keÀer cenmetmelee mes cegkeÌle cegkeÌle-

peerJevecegkeÌle efmLeefle kesÀ hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw~ yesno keÀes Yetue no kesÀ megKeeW kesÀ DeekeÀ<e&Ce ceW DeekeÀe|<ele Deelcee ce=l³eg-ogKe,

ce=l³eg-Ye³e, keÀce&Yeesie keÀer Deme¿e Jesovee keÀes Yeesieleer nw Deewj cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ hejce megKe mes Jebef®ele nes peeleer nw~

``%eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e keÀe ³en me=efä-®e¬eÀ yevee ngDee nw~ yegef× ceW ³en %eeve jnvee ®eeefnS~ legce ye®®eeW keÀes no Deewj yesno mes heej peevee

nw~ yeehe lees no Deewj yesno mes heej nw~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. ``³en De®íer jerefle mecePevee neslee nw, efHeÀj ogKe Deewj megKe mes heej peevee nw~ no-yesno mes heej~ ... legce ye®®eeW keÀer yegef× ceW j®evee kesÀ

Deeefo-ceO³e-Devle keÀer vee@uespe nesveer ®eeefnS~... yeehe j®evee kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe je]pe mecePeeles nQ efHeÀj keÀnles - Fmemes heej ®eues

peeDees~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. ``hegjeveer ogefve³ee keÀefue³egie nw, veF& ogefve³ee mele³egie keÀes keÀne peelee nw~ veF& ogefve³ee keÀes hegjeveer nesves ceW efkeÀleves Je<e& ueieles nQ, ³en keÀesF&

veneR peeveles nQ~... ³en ue#ceer-veeje³eCe veF& ogefve³ee mJeie& kesÀ ceeefuekeÀ Les~ ³en meye yeeleW yesno keÀe yeehe ner ye®®eeW keÀes mecePeeles nQ~...

legce DeYeer mebiece³egie Jeemeer nes~'' mee.yeeyee 18.2.05 efjJee. ``pees mesJee KegMeer mes Jebef®ele keÀj osleer nw, Ssmeer mesJee keÀes íesæ[ oes uesefkeÀve KegMeer keÀes veneR íesæ[es~ me®®eer mesJee meoe yesno keÀer efmLeefle

keÀe, yesno keÀer KegMeer keÀe DevegYeJe keÀjeleer nw~ ... yeeheoeoe osKeles nQ - Dee³es efkeÀmeefueS nes, peevee keÀneB nw Deewj pee keÀneB jns nQ? no

keÀes íesæ[keÀj efHeÀj Yeer no ceW ner peevee lees yesno keÀe DevegYeJe keÀye keÀjWies!'' De.yeeheoeoe13.01.86

``ceQ Meyo osneefYeceeve mes heej ues peeves Jeeuee Yeer nw lees ceQ Meyo ner osner-DeefYeceeveer mes osneefYeceeve ceW ues Deeves Jeeuee Yeer nw~... ³en

osneefYeceeve keÀe `ceQ' meYeer mes yeæ[e cenerve Oeeiee nw, pees v³eeje Deewj yeehe keÀe h³eeje yeveves kesÀ yepee³es keÀesF& ve keÀesF& Deelcee keÀe Jee keÀesF&

Jemleg keÀe h³eeje yevee oslee nw~'' De.yeeheoeoe 15.9.71

``Fme yesno keÀer ogefve³ee keÀe Deye efJeveeMe nesvee nw~ yesno keÀe yeehe yesno keÀe %eeve legcekeÀes megveeles nQ~ ... FmekeÀes keÀne peelee nw

mÒeer®egDeue vee@uespe~... ³eneB nce DeelceeDeeW keÀes hejceelcee yeehe Deehe meceeve yevee jns nQ~ ... DeYeer legce peeveles nes nce yeehe mes yesno keÀer

ÒeeueyOe ues jns nQ~'' mee.yeeyee 11.6.05 efjJee. ``efmeHe&À mebkeÀuhe ceW ¢æ{lee keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ meye nceejs nQ, nce meyekesÀ nQ - ³en [yeue ueeFì yesno efJeefOe efmeef× ªhe ceW

ueeDees...yesno keÀer efmLeefle, yesefHeÀkeÀj yeeoMeen keÀe mee#eelkeÀej keÀjeDees~... mece³e keÀes Yeer Òel³e#e keÀjes Deewj yeehe keÀes Yeer Òel³e#e

keÀjes~ yesno keÀer efmLeefle yesno keÀe Jee³egceC[ue HewÀuee³esieer ...mce=efle mJeªhe mees meceLe& mJeªhe keÀe Òel³e#e mJeªhe efoKeeDees~''

De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 25.7.05 iegupeej oeoer Üeje

``legcekeÀes meejer hegjeveer ogefve³ee keÀes Yetuevee heæ[lee nw~ ncekeÀes no Deewj yesno mes heej peevee nw MeeefvleOeece ceW~ JeneB lees Meeefvle ner Meeefvle

nw~ yeekeÀer no Deewj yesno keÀe megKe ³eneB nw~ Deye legcekeÀes no Deewj yesno mes heej peevee nw MeeefvleOeece~'' mee.yeeyee 30.7.72 efjJee. no-yesno kesÀ Jewjei³e Je=efÊe keÀe jepe

Deelce keÀu³eeCe kesÀ efueS Jewjei³e cetueeOeej nw ke̳eeWefkeÀ Jewjei³e kesÀ efyevee l³eeie-lehem³ee nes veneR mekeÀleer Deewj peye l³eeie-lehem³ee

veneR lees Yeei³e keÀe ÒeÍe>> ner veneR G"lee~ Jewjei³e oes ÒekeÀej keÀe neslee nw~ SkeÀ nw no keÀe Jewjei³e Deewj otmeje nw yesno keÀe Jewjei³e, GmekeÀe

%eeve Yeer hejceelcee ves efo³ee nw~ no kesÀ Jewjei³e mes no keÀer Òeeefhle DeLee&led DeuhekeÀeue keÀer heeefhle Deewj yesno kesÀ Jewjei³e mes yesno keÀer

Òeeefhle DeLee&led oerIe&keÀeue keÀer Òeeefhle nesleer nw~ no keÀe Jewjei³e DeLee&led Iej-yeej keÀe l³eeie Deewj yesno keÀe Jewjei³e DeLee&led osn meefnle meejer

hegjeveer ogefve³ee mes Jewjei³e~ Jewjei³e kesÀ ³eLeeLe& mJeªhe keÀes peevekeÀj yesno kesÀ Jewjei³e Üeje ner yesno keÀe Yeei³e hee mekeÀles nQ~

``yesno kesÀ Jewjei³e ueeves keÀe menpe meeOeve keÀewvemee nw? ... meowJe Deheves keÀes ceOegJeve efveJeemeer mecePees~ uesefkeÀve ceOegJeve keÀes Keeueer veneR

osKevee~ ceOegJeve nw ner ceOegmetove kesÀ meeLe~ ceOegJeve ³eeo Deeves mes yeeheoeoe, owJeer heefjJeej, l³eeie-lehem³ee Deewj mesJee Yeer ³eeo Dee peeleer

nw~ ceOegJeve lehem³ee Yetefce nw~ ... peye yesno kesÀ Jewjeieer yeveWies leye yesno keÀer mee|Jeme keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 2.7.70

``pewmes ueesieeW keÀes Yeer mecePeeles nes efkeÀ nce Deelcee MeevlemJe©he nQ uesefkeÀve efmeHe&À Meevle mJe©he veneR nw uesefkeÀve Gme Meevle mJe©he ceW

Deevevo, Òesce, %eeve meYeer mecee³ee ngDee nw~ lees Ssmes yesno kesÀ Jewjei³ecetle& Jeeues Deewj meeLe-meeLe ceOegjlee Yeer, ³ener efJeMes<elee ceOegyeve

efveJeeefme³eeW keÀer nw~'' De.yeeheoeoe 19.9.72

``ueieeJe keÀer efveMeeveer nw efkeÀ yegef× yeej-yeej yeehe mes n" keÀj Gme lejHeÀ pee³es lees mecePees ueieeJe nw~ ... Deye yesno kesÀ Jewjei³e keÀe Ssmee

DevegYeJe keÀjes, pees otmejs Yeer DevegYeJe keÀjW~'' De.yeeheoeoe24.10.75

``efJeée-heefjJele&ve nesves kesÀ henues efJeée keÀer meJee&lceeDeeW ceW Jewjei³e Je=efÊe nesieer Deewj Jewjei³e Je=efÊe mes ner yeehe kesÀ heefj®e³e keÀes OeejCe keÀj

mekeWÀies~ ... SkeÀ lejHeÀ yesno keÀe Jewjei³e nesiee, otmejer lejHeÀ yeehe kesÀ meceeve yeehe kesÀ ueJe ceW ueJeueerve neWies, leye ner yesno keÀe Jewjei³e

Dee³esiee~'' De.yeeheoeoe25.10.75

Jewjei³e Deewj mev³eeme keÀe je]pe / no Deewj yesno kesÀ mev³eeme keÀe jepe

henues Jewjei³e Deewj efHeÀj mev³eeme neslee nw~ peye Fme ogefve³ee keÀer veéejlee Deewj YeefJe<³e nesves Jeeueer efmLeefle DeLee&led efJeveeMe keÀe

efve½e³e nesiee, leye Fmemes Jewjei³e Dee³esiee Deewj peye Jewjei³e Dee³esiee leye ner FmekeÀe mev³eeme keÀj mekeWÀies~ Jen nw no keÀe Jewjei³e Deewj

mev³eeme, ³en nw yesno keÀe Jewjei³e Deewj mev³eeme~ GmekeÀe Deuhe keÀeue keÀe HeÀue efceuelee nw, FmekeÀe 21 pevceeW kesÀ efueS HeÀue efceuelee nw~

henues Fme hegjeveer ogefve³ee mes Jewjei³e nesiee, leye ner nce yegef× mes FmekeÀe mev³eeme keÀj mekeWÀies~ ³eefo Jewjei³e ³eLeeLe& veneR nw lees mev³eeme Yeer

meHeÀue veneR nes mekeÀlee~

mev³eeme keÀer Yeer YeefkeÌle ceeie& ceW yeæ[er ceefncee nw~ Òee³e: meYeer OeceeX ceW heefJe$elee keÀes cenlJe efo³ee ie³ee nw, efpemekesÀ efueS efkeÀmeer ve

efkeÀmeer ªhe mes mev³eeme keÀe cenlJe nw ner~ Yeejle ceW lees heefJe$elee kesÀ efueS MebkeÀje®ee³e& kesÀ Üeje mev³eeme Oece& keÀer mLeehevee keÀer ieF&~

ef¬eÀef½e³evme ceW vevme, yeew× Oece& ceW yeew×-efYe#eg, pewve Oece& ceW meeOJeer-meeOet Deeefo Deeefo~ hejvleg me®®ee mev³eeme ke̳ee nw, ³en Yeer yeeyee ves

DeYeer yelee³ee nw~ yeeyee ves ³en Yeer yelee³ee nw efkeÀ mev³eeme Yeer oes ÒekeÀej nw~ SkeÀ nw no keÀe mev³eeme Deewj otmeje nw yesno keÀe mev³eeme~

no kesÀ mev³eemeer lees Iejyeej íesæ[keÀj pebieue ceW ®eues peeles nQ Deewj GmekeÀes mev³eeme keÀnles nQ, efHeÀj Yeer GvekeÀes peerJeve-efveJee&n kesÀ efueS

ie=nefmLe³eeW hej ner efveYe&j nesvee heæ[lee nw~ FmeefueS Fmes no keÀe mev³eeme keÀnles nQ~ DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw me®®ee mev³eeme nw yesno keÀe

mev³eeme~ yesno keÀe mev³eeme DeLee&led osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes yegef׳eesie nìekeÀj Deheveer DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele jnkeÀj SkeÀ

hejceelcee keÀer DeJ³eefYe®eejer ³eeo ceW jnvee~ no kesÀ mev³eeefme³eeW keÀer Yeer yeeyee yengle ceefncee keÀjles nQ ke̳eeWefkeÀ Jes heefJe$e jnles nQ~ yeeyee

keÀnles ³en Yeer De®íe nw, heefJe$e lees jnles nQ Deewj heefJe$elee kesÀ yeue mes Yeejle keÀes Leceeles nQ~

``legce ye®®eeW keÀes Fme hegjeveer ogefve³ee mes Jewjei³e Deelee nw... mev³eemeer ueesie Iejyeej íesæ[ keÀj peeles nQ, Jen nes peeleer nw MeejerefjkeÀ yeele~

legce mev³eeme keÀjles nes yegef× mes meejer ogefve³ee keÀe... ³en yesno keÀe Jewjei³e, Jen nw no keÀe Jewjei³e... DeYeer legce no mes efvekeÀue yesno ceW

peeles nes~'' mee.yeeyee 27.6.05 efjJee.

``³eneB keÀer efkeÀmeer Yeer Jemleg mes efoue veneR ueieeveer nw~ FvekeÀes lees osKeles ngS Yeer osKevee veneR nw~ DeebKes Kegueer nesles ngS Yeer pewmesefkeÀ veeRo ceW

nes~ hejvleg efnccele ®eeefnS, Jen DeJemLee ®eeefnS~ ³en lees efve½e³e nw efkeÀ ³en hegjeveer ogefve³ee nesieer ner veneR~ Flevee KegMeer keÀe heeje ®eæ{e

jnvee ®eeefnS~'' mee.yeeyee 1.10.04 efjJee.

``mev³eemeer lees nQ ner efveJe=efÊe ceeie& Jeeues~ GvekeÀe Oece& ner Deueie nw... legce lees ie=nmLe DeeÞece ceW jnles YeefkeÌle Deeefo keÀjles Les~''

mee.yeeyee 18.10.04 efjJee. ``yeehe efyeiej Ssmeer yeeleW keÀesF& veneR peeveles~ Deewj meye nQ hegpeejer, Yeue yeæ[s-yeæ[s MebkeÀje®ee³e& Deeefo nQ~ yeeyee GvekeÀer ceefncee Yeer megveeles

nQ~ henues heefJe$elee keÀer leekeÀle mes Yeejle keÀes yengle De®íe Leceeves kesÀ efveefceÊe yeveles nQ... ³en %eeve legcekeÀes efceuelee nw Fme mebiece³egie hej

Deewj yeehe ner osves Jeeuee nw~'' mee.yeeyee 8.11.04 efjJee. ``Megª ceW pees Dee³es GvekeÀes Jewjei³e efouee³ee peelee Lee, DeepekeÀue keÀer heefjefmLeefle³eeb ner Jewjei³e efoueeleer nQ~ ... efmeHe&À %eeve kesÀ efve½e³e

keÀe hekeÌkeÀe yeerpe [eueWies Deewj HeÀue lew³eej nes pee³esiee... Yeue SkeÀ ceeme mes Dee³es nQ, ³en Yeer yengle nw~ SkeÀ meskeÀC[ ceW Yeer heefjJele&ve

Dee mekeÀlee nw~ ³eneB lees meskesÀC[ keÀe meewoe nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``GvneW keÀe mev³eeme nw no keÀe, efmeHe&À Iejyeej íesæ[ves keÀe~ legcneje mev³eeme Je Jewjei³e nw meejer hegjeveer ogefve³ee keÀes íesæ[ves keÀe~ ... ³eeo

keÀer ³ee$ee nw ner SkeÀ, efpemekeÀes jepe³eesie keÀne peelee nw~... Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjes lees Devle celeer mees ieefle nes

pee³esieer~'' mee.yeeyee 2.10.04 efjJee. ``legce ye®®eeW keÀes Fme hegjeveer ogefve³ee mes Jewjei³e Deelee nw~... mev³eemeer ueesie Iejyeej íesæ[ keÀj peeles nQ, Jen nes peeleer nw MeejerefjkeÀ

yeele~ legce mev³eeme keÀjles nes yegef× mes meejer ogefve³ee keÀe~... ³en yesno keÀe Jewjei³e, Jen nw no keÀe Jewjei³e~ ... DeYeer legce no mes

efvekeÀue yesno ceW peeles nes~'' mee.yeeyee 27.6.05 efjJee. JeeveÒemLe keÀe jepe

Yeejle ceW Dee³eg kesÀ efnmeeye mes ®eej DeJemLee³eW iee³eeR peeleer nQ - yeeue, ³egJee, JeeveÒemLe Deewj mev³eeme~ me®®ee JeeveÒemLe ke̳ee nw,

Jen DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw~ JeeCeer mes hejs peevee ner me®®ee JeeveÒemLe nw~ JeeCeer mes hejs Deelcee hejceOeece ceW ner jnleer nw, FmeefueS

hejceOeece peevee ner me®®eer JeeCeer mes hejs JeeveÒemLe efmLeefle nw~ peye lekeÀ Deelcee hejceOeece ve pee³es leye lekeÀ Gme efmLeefle keÀe DevegYeJe

keÀjves Deewj Gme efmLeefle keÀes OeejCe keÀjves kesÀ efueS JeeCeer mes hejs Deheveer DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW jnkeÀj GmekeÀe DevegYeJe Deewj DeY³eeme

keÀjvee ner JeeveÒemLe efmLeefle nw~

``meejer ogefve³ee keÀe mev³eeme keÀj nce Deheves Iej ®eues pee³eWies~ SkeÀ yeehe kesÀ efmeJeeS keÀesF& Yeer ®eerpe ³eeo ve Dee³es~ ... JeeCeer mes hejs

cetueJeleve keÀes keÀnWies~ JeneB meYeer Deelcee³eW efveJeeme keÀjleer nQ~ DeYeer meyekeÀer JeeveÒemLe DeJemLee nw ke̳eeWefkeÀ meyekeÀes JeeCeer mes hejs peevee nw

Iej~'' mee.yeeyee 19.10.04 efjJee. efveJe=efÊe ceeie& Deewj ÒeJe=efÊe ceeie& keÀe je]pe

mev³eeefme³eeW keÀe nw efveJe=efÊe ceeie& Deewj osJeleeDeeW keÀe nw ÒeJe=efÊe ceeie&~ hejceelcee ÒeJe=efÊe ceeie& Jeeues kesÀ leve ceW ner DeekeÀj DeheefJe$e

ÒeJe=efÊe ceeie& mes heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie& DeLee&led osJeer-osJeleeDeeW keÀer ogefve³ee keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ ³es oesveeW keÀe Devlej Yeer DeYeer ner ncekeÀes

hejceelcee Üeje helee heæ[e nw~ me=efä keÀer mebj®evee ceW ðeer-heg©<e oesveeW keÀe DeLee&led ÒeJe=efÊe Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ efveJe=efÊe ceeie& JeeueeW keÀes Yeer

pevce lees ÒeJe=efÊe ceeie& JeeueeW kesÀ heeme ner uesvee heæ[lee nw~ mece³eevegmeej efJeée-veeìkeÀ ceW oesveeW keÀe ner cenlJe nw~

``³es pees meeOet-mevle nQ, Fve meyekeÀe G×ej cegPes ner keÀjvee heæ[lee nw~ ceQ efveJe=efÊe ceeie& ceW Deelee ner veneR ntB~ ³en nw ner ÒeJe=efÊe ceeie&~ ...

osJeleeDeeW keÀe nw ÒeJe=efÊe ceeie&~ Jes keÀYeer YeÏäe®eej mes hewoe veneR nesles~ GvekeÀes keÀnles ner nQ Þesÿe®eejer~ legce DeYeer Þesÿe®eejer yeve jns nes~''

mee.yeeyee 4.11.04 efjJee.

``mev³eemeer Yeer henues yengle De®ís Les, heefJe$e Les lees Yeejle keÀes ceoo osles Les~ Yeejle ceW Deiej heefJe$elee ve nes lees keÀece ef®elee hej peue

pee³es~'' mee.yeeyee 8.12.04 efjJee. heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie& Deewj heeflele ÒeJe=efÊe ceeie& keÀe jepe

ÒeJe=efÊe Yeer oes ÒekeÀej keÀer nesleer nw, SkeÀ nw heefJe$e ÒeJe=efÊe, pees mele³egie-$eslee³egie ceW nesleer nw Deewj otmejer nw heeflele ÒeJe=efÊe, pees

Üehej-keÀefue³egie ceW nesleer nw~ mele³egie ceW efJekeÀej nesles vener, FmeefueS heefJe$e ÒeJe=efÊe nesleer nw, mevleeveeslheefÊe Yeer ³eesieyeue mes nesleer nw~ Üehej

mes efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee mes heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie& Jeeues ner heeflele ÒeJe=efÊe ceeie& ceW ÒeJesMe keÀjles nQ, GmekesÀ yeeo pees Yeer Deelcee³eW Deeleer nQ, Jes

heeflele ÒeJe=efÊe ceeie& JeeueeW kesÀ heeme ner pevce uesleer nQ, Yeues Jes Deelcee³eW heefJe$e nesleer nQ, FmeefueS GvekeÀes henues ogKe veneR Yeesievee heæ[lee

nw~ mev³eemeer Yeer hegvepe&vce heeflele ÒeJe=efÊe ceeie& JeeueeW kesÀ heeme ner uesles nQ~ hejceelcee DeekeÀj DeheefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie& mes heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie&

keÀer mLeehevee keÀjles nQ~

``meyemes peemleer Jew<CeJe Yeejle Lee~ ³en ue#ceer-veeje³eCe keÀe Jew<CeJe jep³e nw~ ... DeYeer Yeejle keÀer ke̳ee neuele nes ieF& nw~ DeYeer yeehe

legcekeÀes meeje je]pe mecePee jns nQ~ ... ceeuee ÒeJe=efÊe ceeie& JeeueeW keÀer nw~ efveJe=efÊe ceeie& JeeueeW keÀes lees ceeuee HesÀjves keÀe ngkeÌce veneR nw~''

mee.yeeyee 19.11.04 efjJee. ``mele³egie ceW nw heefJe$e ÒeJe=efÊe ceeie&, keÀefue³egie ceW nQ meYeer DeheefJe$e ÒeJe=efÊe Jeeues~ ³en Yeer [^ecee nw~ yeeo ceW nw efveJe=efÊe ceeie&, efpemekeÀes

mev³eeme Oece& keÀnles nQ, pees pebieue ceW peekeÀj jnles nQ~ Jen nw no keÀe mev³eeme~... yeehe mes legcnW %eeve keÀe leermeje ves$e efceuee nw lees legce

efkeÀleves vee@uespeHegÀue yeves nes~ Fmemes peemleer vee@uespe keÀesF& nesleer veneR nw~'' mee.yeeyee 2.12.04 efjJee. ``Fme ÒeJe=efÊe kesÀ Deeies Jen ÒeJe=efÊe DeekeÀe|<ele veneR keÀjsieer~ mJele: ner osn meefnle osn kesÀ meJe& mecyevOe Deewj osn kesÀ heoeLeeX Jee Òeeefhle³eeW mes

veäesceesne-mce=eflemJeªhe nes pee³eWies... Dece=leJesues mes ³eesie efvevêe lekeÀ efYevve-efYevve mce=efle-mJeªhe kesÀ DevegYeJeer nes pee³eWies~''

De.yeeheoeoe14.10.87 meJe& kesÀ ceeveveer³e yeveves keÀe jepe

ogefve³ee ceW nj J³eefkeÌle mecceeve ®eenlee nw hejvleg mecceeve efkeÀmekeÀes efceuelee nw Deewj kewÀmes efceue mekeÀlee nw, Jen je]pe hejceelcee ner

yeleeles nQ efkeÀ kewÀmes meJe& kesÀ ceeveveer³e yeve mekeÀles nQ~ pees meJe& keÀes ceeve oslee nw, meJe& kesÀ efoueeW keÀes peerlelee nw, meJe& keÀes men³eesie keÀjlee

nw, Jener meJe& keÀe ceeveveer³e yevelee nw~

``ye´ïee yeehe keÀes osKee - DeeefoosJe nesles ngS, [^ecee keÀer HeÀmì& Deelcee nesles ngS Yeer meoe ye®®eeW keÀes mecceeve efo³ee~ ... FmeefueS nj SkeÀ

ye®®es kesÀ efoue ceW ye´ïee yeehe ceeveveer³e yeveW~ mecceeve osvee DeLee&led otmejs kesÀ efoue ceW efoue kesÀ mvesn keÀe yeerpe yeesvee~''

De.yeeheoeoe 2.11.04

``Deiej hej-efmLeefle mJeefmLeefle hej efJepe³e Òeehle keÀj uesleer nw, GmekeÀe keÀejCe nw mJeefmLeefle keÀcepeesj nw... meoe mJe-efmLeefle efJepe³eer jns,

GmekeÀe meeOeve nw - meoe mJeceeve Deewj mecceeve keÀe yewuesvme~ mJeceeveOejer Deelcee mJele: ner meJe& keÀes mecceeve osves Jeeuee oelee nw~ JeemleJe

ceW efkeÀmeer keÀes Yeer mecceeve osvee, osvee veneR, mecceeve osvee ceevee mecceeve uesvee nw~ mecceeve osves Jeeuee meyekesÀ efoue ceW ceeveveer³e mJele: ner yeve

peelee nw~'' De.yeeheoeoe 2.11.04

ef¬eÀefceveue DeeF& Deewj efmeefJeue DeeF& keÀe jepe

efJekeÀejer ¢efä keÀes ef¬eÀefceveue DeeF& Deewj efvee|JekeÀejer ¢efä keÀes efmeefJeue DeeF& keÀne peelee nw, Fme mel³e keÀe %eeve Yeer DeYeer ner

ncekeÀes ngDee nw~ Fme mel³e keÀes DevegYeJe Deewj efve½e³e keÀjves Jeeues efve½e³eyegef× ner Deheveer ¢efä-Je=efÊe keÀes yeouekeÀj efmeefJeue yevee mekeÀles

nQ~ ef¬eÀefceveue DeeF& DeeeflcekeÀ heleve keÀe keÀejCe nw Deewj efmeefJeue DeeF& Deelcee kesÀ GlLeeve keÀe meeOeve nw~ mele³egie ceW efmeefJeue Deewj

ef¬eÀefceveue Meyo nesles veneR~ ef¬eÀefceveue DeeF& Deewj efmeefJeue DeeF& Meyo mebiece³egie hej ner Òe³eesie nesles nQ~

Deelcee Deewj hejceelcee keÀer ªn-©neve keÀe je]pe / yeehe Deewj oeoe keÀer ªn-©neve keÀe jepe

nce DeelceeDeeW keÀer lees hejceelcee efMeJeyeeyee mes ye´ïee yeeyee kesÀ leve Üeje yeele nes peeleer nw, nce Deheves efoue keÀer yeele yeeyee keÀes

ye´ïee leve Üeje megvee mekeÀles nQ hejvleg ye´ïee yeeyee Deewj efMeJeyeeyee Deeheme ceW kewÀmes yeele keÀjles nQ, ³en SkeÀ ieg¿e hensueer nw, efpeme jnm³e

keÀe %eeve Yeer efMeJeyeeyee ves efo³ee nw~

''Deepe yeeheoeoe keÀer Deeheme ceW Jeleve ceW ªn-©neve ®eueer~ kewÀmes oesveeW SkeÀ-oes ceW ªn-©neve keÀjWies? pewmes ³eneB Fme ogefve³ee ceW Deehe

ueesie `ceesveesSeEkeÌìie' keÀjles nes vee! ... meekeÀejer ogefve³ee ceW SkeÀ Deelcee oes heeì& yepeeleer nw, Jewmes ner yeeheoeoe oes Deelcee³eW SkeÀ Mejerj

mes ªn-©neve keÀjles nQ~`` De.yeeheoeoe 19.3.2000

pewmes meekeÀej ceW SkeÀ J³eefkeÌle otmejs J³eefkeÌle mes yeele keÀjlee nw lees Deheves keÀes Deelcee mecePekeÀj otmejs keÀes Yeer Deelcee ªhe ceW

osKekeÀj yeele keÀjvee Yeer ªn-©neve nw Deewj Deheves meeceves otmejer DeelceeDeeW keÀes Fcepe& keÀjkesÀ ªn-©neve keÀj mekeÀles nQ~ Fme yeele keÀjves

kesÀ yeele keÀjves Jeeues keÀer DeJemLee De®íer nw lees Òel³e#e kesÀ meceeve yeele nesleer nw Deewj GÊej Deewj Òel³egÊej Yeer efceuelee nw~ ³es meye je]pe

Yeer yeehe ves mecePee³es nQ~

ye´ïe®e³e& peerJeve Deewj owJeer-peerJeve keÀe jepe

iee³eve nw osJeleeDeeW ves ye´ïe®e³e& kesÀ yeue mes ce=l³eg keÀes peerlee nw~ Deepe keÀefue³egie kesÀ Devle ceW Yeer osJeleeDeeW kesÀ ceefvojeW ceW keÀesF&

efJe<e³e-Yeesie veneR keÀjlee nw ³ee osJeleeDeeW kesÀ hetpeve-Yepeve, Je´le Deeefo kesÀ mece³e efJe<e³e-Yeesie keÀes De®íe veneR ceeveles nQ lees peye ncekeÀes

osJelee yeveves kesÀ efueS kewÀmee peerJeve ®eeefnS~ owJeer peerJeve keÀe DeeOeej ner ye´ïe®e³e& nw~ ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee mes Dev³e owJeer iegCeeW keÀer

OeejCee menpe nesleer nw~ %eeve keÀer OeejCee Yeer ye´ïe®e³e& keÀer OeejCee mes ner nesleer nw~

ye´ïe®e³e& keÀe DeLe& nw ye´ïe Deewj ye´ïee yeehe kesÀ meceeve Dee®ejCe DeLee&led efmLeefle~ ye´ïe ceW Deelcee³eW heefJe$e nesleer nQ lees ¢efä-Je=efÊe

heefJe$e jKevee ner ye´ïe®e³e& nw~ ye´ïe®e³e& DeLee&led ye´ïee yeehe kesÀ meceeve Dee®ejCe~ kesÀJeue efJe<e³e-Yeesie mes otj jnvee ner ye´ïe®e³e& veneR nw

hejvleg ye´ïe kesÀ meceeve heefJe$e efmLeefle OeejCe keÀjvee ye´ïe®e³e& nw~ mele³egie ceW ve ye´ïe keÀe %eeve neslee nw Deewj ve ye´ïee keÀe %eeve neslee nw, Fme-

efueS ³es oesveeW Dee®ejCe lees JeneB neWies veneR uesefkeÀve osJeleeDeeW ceW DeeeflcekeÀ MeefkeÌle nesleer nw, osneefYeceeve neslee veneR nw, FmeefueS GvekesÀ meejs

keÀe³e& ³eesieyeue mes nesles nQ, FmeefueS efJe<e³e-Yeesie GveceW neslee veneR nw~

DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe jepe

DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe je]pe nw, osn mes v³eejs Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee~ Deheves keÀes osn mes v³eeje

mecePevee Deewj DeeeflcekeÀ megKe keÀe DevegYeJe keÀjvee ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe meef®®eoevevoce³e nw~ Deelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve Yeer DeYeer ner

hejceelcee mes efceuee nw, leye ner ncekeÀes FmekeÀe ³eLeeLe& DevegYeJe neslee nw~ peye lekeÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe mener %eeve veneR leye lekeÀ GmekesÀ

efueS ³eLeeLe& heg©<eeLe& Yeer veneR nes mekeÀlee, FmeefueS meHeÀuelee keÀe ÒeÍe>> ner veneR, DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve Deewj GmekeÀer meHeÀuelee keÀer

heefjkeÀuhevee Yeer efvejeOeej ner nw~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ YeefkeÌle ceeie& ceW DeveskeÀ ÒekeÀej mes heg©<eeLe& keÀjles Yeer DeeeflcekeÀ MeefkeÌle keÀe heleve ner

ngDee nw~ DeYeer yeeyee ves Deelcee, hejceelcee, me=efä-®e¬eÀ, keÀce&-efme×evle Deeefo keÀe %eeve efo³ee nw, efpememes ³eLeeLe& heg©<eeLe& keÀjkesÀ Deheves

Fme DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀes meHeÀue yevee mekeÀles nQ~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesvee ner Fme peerJeve keÀer meyemes yeæ[er meHeÀuelee nw, pees

F&éejer³e %eeve Deewj hejceelcee keÀer ³eeo mes ner mecYeJe nw~

``ceQ keÀj jne ntB nesiee lees men³eesieer veneR yeveWies uesefkeÀve keÀjeJevenej keÀje jne nw, ®eueeves Jeeuee ®euee jne nw jnsiee lees men³eesieer yeveWies...

peneB Gcebie-Glmeen nw JeneB meHeÀuelee mJe³eb meceerhe DeekeÀj ieues keÀer ceeuee yeve peeleer nw~'' De.yeeheoeoe14.10.87

``keÀesF& keÀece ceW efve½e³e neslee nw efkeÀ ³en nes pee³esiee, GmekesÀ efueS menpe nes peelee nw Deewj pees ³en mees®elee nw efkeÀ kewÀmes nesiee GmekesÀ efueS

keÀef"ve nes peelee nw~ ...pees Dehevee keÀle&J³e mecePekeÀj keÀjlee nw, GmekesÀ efueS menpe nes peelee nw, yeehe ves pees keÀe³e& efo³ee Jen keÀjeves

Jeeuee ceoo keÀjlee nw~'' mee.yeeyee 2.3.71 efjJee. hejceelcee, [^ecee Deewj Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀe jepe

[^ecee ceW Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀer Yeer vetBOe nw, pees efJeveeMe ceW men³eesieer yeveleer nQ~ ³eÐeefhe hejceelcee kesÀ keÀle&J³e keÀe Òeeke=ÀeflekeÀ

DeeheoeDeeW mes keÀesF& mecyevOe veneR nw, Jen lees efJeée-veeìkeÀ kesÀ Deeefo-ceO³e-Devle keÀe %eeve oskeÀj DeelceeDeeW keÀes megKe kesÀ efueS jemlee

yeleeles nQ hejvleg peye Deelcee heeJeve yeveleer nw, ogefve³ee heeJeve yeveleer nw lees hegjeveer heeflele ogefve³ee keÀe efJeveeMe Yeer efveef½ele ner nw~ Gme

efJeveeMe keÀer Yeer [^ecee ceW vetBOe nw~ hegjeveer ogefve³ee kesÀ efJeveeMe ceW Òeeke=ÀeflekeÀ DeeheoeDeeW keÀer Denced YetefcekeÀe nw~ ³es Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW Yeer

DeelceeDeeW kesÀ Òeke=Àefle kesÀ meeLe kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye ®egkeÌlet keÀjves keÀe meeOeve nQ~

``yeehe keÀes Yeer Yetue peeles nes~ [^ecee ceW heeì& ner Ssmee nw, efpemekeÀes efJeée keÀe ceeefuekeÀ yevee³ee, GvekeÀe veece [eue osles nQ Deewj yeveeves Jeeues

keÀe veece iegce keÀj osles nQ... ³en lees [^ecee ceW heeì& nw, hegjeveer ogefve³ee Kelce nesveer nw~ hegjeveer kesÀ efJeveeMe kesÀ efueS ³en ves®egjue

kewÀuesefceìerpe meye uesyeme& nQ~ Ssmes veneR efkeÀ GvneW keÀes yeehe keÀe [e³ejskeÌMeve nw efkeÀ efJeveeMe keÀjes... ³en lees [^ecee ceW heeì& nw... ³en yevee-

yevee³ee Kesue nw, pees efjheerì neslee nw... [^ecee huewve Devegmeej cekeÀeve Deehener hegjevee neslee pee³esiee... ³en ogefve³ee Keueeme nesveer nw~''

mee.yeeyee 24.11.04 efjJee. Deesce Deewj Deesced Meeefvle keÀe jepe

Deesce keÀe mener DeLe& Yeer DeYeer yeeyee ves yelee³ee nw efkeÀ Deesce ceevee Deelcee Deewj Meeefvle Deelcee keÀe mJeOece& nw Deewj Meeefvle keÀe

meeiej hejceelcee Deelcee keÀe DeefJeveeMeer efhelee nw~ MeeefvleOeece Deelcee keÀe Iej nw, FmeefueS ner nj Deelcee keÀes Meeefvle efÒe³e ueieleer nw Deewj

Jen Deheves MeeefvleOeece ceW peevee ®eenleer nw, efpemekesÀ efueS ner Meeefvle kesÀ meeiej yeehe keÀes ³eeo keÀjleer nw~ keÀuhe-keÀuhe hejceelcee DeekeÀj

DeelceeDeeW keÀes Deheves Meevle-mJeªhe mJeOece& keÀes, mJeosMe keÀer ³eeo efoueeles nQ~

``Deesced Meeefvle keÀnves mes ner meeje %eeve yegef× ceW Dee peelee nw~ ceQ Meevle mJeªhe Deelcee ntB, Meeefvle kesÀ meeiej yeehe keÀe ye®®ee ntB, pees

mJeie& keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ Meeefvle osMe keÀer jnves Jeeueer ntB~'' mee.yeeyee 17.11.04 efjJee. F&éejer³e ieJecexvì keÀe jepe

pewmes Deewj meye ieJecexvì nesleer nQ, pees Deheves jep³e keÀer j#ee Deewj jep³e keÀer Je=ef× kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjles nQ, Deeheme ceW ueæ[eF&

Yeer keÀjles nQ, Ssmes ner ³es nw F&éejer³e ieJecexvì, pees F&éejer³e jep³e mLeeheve keÀjves kesÀ efueS heg©<eeLe& keÀjeleer nw~ FmeefueS ner jece Deewj

jeJeCe keÀer, heeC[JeeW Deewj keÀewjJeeW keÀer ueæ[eF& ieeF& ngF& nw~ jece yeehe DeekeÀj jeJeCe hej efJepe³e Òeehle keÀjves kesÀ efueS %eeve-³eesie kesÀ

Deðe-Meðe osles nQ~

``nce F&éejer³e ieJecexvì kesÀ nQ~ F&éejer³e ieJecexvì DeelceeDeeW keÀes heeJeve yeveekeÀj osJelee yeveeleer nw~ veneR lees efHeÀj osJelee keÀneB mes Dee³es~

FmeefueS FmekeÀes ieghle ieJecexvì keÀne peelee nw~ osJelee³eW ner mJeie&Jeemeer mes veke&ÀJeemeer yeveles nQ, efHeÀj veke&ÀJeemeer mes mJeie&Jeemeer yeveles nQ~''

mee.yeeyee 17.11.04 efjJee. De®eevekeÀ kesÀ heshej keÀe jepe

³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw, pees keÀuhe-keÀuhe hegvejeJe=Êe neslee nw~ Fme veeìkeÀ keÀer Òee³e: meYeer cegK³e Ieìvee³eW, pees

ceeveJe peerJeve kesÀ megKe-ogKe keÀes ÒeYeeefJele keÀjleer nQ, Jes De®eevekeÀ ner Ieìleer nQ~ Yeue ³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer nw Deewj meYeer

Ieìvee³eW hetJe& efveef½ele nQ hejvleg GvekeÀe ³eLeeLe& %eeve ve nesves kesÀ keÀejCe Jes De®eevekeÀ ner DevegYeJe nesleer nQ~ Yeue hetJe& efveef½ele nesves kesÀ keÀejCe

p³eesefle<eer, Jew%eeefvekeÀ Deeefo GvekesÀ efJe<e³e ceW YeefJe<³e JeeCeer Yeer keÀjles nQ hejvleg nesleer De®eevekeÀ ner nQ~ DeYeer yeeyee ves ncekeÀes Gve meYeer kesÀ

efJe<e³e ceW %eeve lees efo³ee nw uesefkeÀve yeeyee GvekesÀ efJe<e³e ceW efveef½ele mece³e veneR yelee mekeÀlee~ ³eefo yelee³es lees ³es veeìkeÀ ner

Deee|ìefHeÀefMe³eue nes pee³es~ De®eevekeÀ nesves Deewj GvekeÀe mener helee ve ueieves ceW ner Fme veeìkeÀ keÀer megvojlee nw, jes®ekeÀlee nw~ De®eevekeÀ

keÀer Ieìvee³eW ceW cegK³e nQ - ce=l³eg, efJeveeMe, Òeeke=ÀeflekeÀ Deeheoe³eW, efÒe³e mes efyeígæ[vee, DeefÒe³e keÀer Òeeefhle nesvee, MeejerefjkeÀ keÀce&Yeesie Deeefo

Deeefo~ Fve meyekeÀe %eeve Deewj GvekeÀe meecevee keÀjves Deewj GveceW heeme nesves kesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ %eeve yeeyee ves efo³ee nw~ efJeée-veeìkeÀ keÀer

efveef½elelee keÀes peevekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesves keÀe meHeÀue DeY³eeme ner Fme De®eevekeÀ kesÀ heshej ceW heeme nesves keÀer cegK³e

lew³eejer nw ke̳eeWefkeÀ DeeeflcekeÀ mJeªhe meJe& ÒeYeeJeeW mes cegkeÌle nw, Gme efmLeefle ceW nesves henues Deelcee keÀes DeeYeeme neslee nw Deewj GmekesÀ

Devegªhe heg©<eeLe& mJele: neslee nw~ meoe yeehe keÀer í$eíe³ee ceW jnvee, GmekesÀ meeLe jnvee, %eeve yegef× ceW peeûele jKevee ner FveceW heeme nesves

keÀe DeYeerä heg©<eeLe& nw~

``ye®®es osKeles nes efJeveeMe meeceves Keæ[e nw~ ³en K³eeue veneR keÀjvee ®eeefnS efkeÀ keÀye nesiee, ke̳ee nesiee~ Dee³esiee lees De®eevekeÀ~ GvekesÀ

henues Deheves yeehe mes Jemee& ues uees~ Ssmes veneR yelee³eWies efkeÀ HeÀueeveer leejerKe keÀes nesiee~ De®eevekeÀ YebYeesj keÀes Deeie ueieveer nw... ³eesie ceW

jn efJekeÀce& efJeveeMe keÀjves ceW ìeFce ueielee nw~'' mee.yeeyee 8.3.72 efjJee. SJejjs[er efmLeefle keÀe jepe

Deefvlece heshej ceW Jes ner heeme nes mekeWÀies, pees SJej js[er neWies~ SJej js[er efmLeefle ke̳ee nw Deewj kewÀmeer nesieer, GmekeÀe je]pe Yeer yeeyee

ves yelee³ee nw Deewj ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes Òel³e#e Yeer keÀjkesÀ efoKee³ee nw~ SJej js[er Jener jn mekesÀiee, efpemekeÀes [^ecee keÀe ³eLeeLe&

%eeve nesiee Deewj hejceelcee kesÀ ceneJeeke̳eeW hej hetje efve½e³e nesiee Deewj GmekesÀ Devegªhe DeYeerä heg©<eeLe& efkeÀ³ee nesiee~

``Devle ceefle mees ieefle~ Devle ceW menpe jerefle Mejerj kesÀ Yeeve mes cegkeÌle nes pee³eW, ³en nw heeme efJeod Dee@vej keÀer efveMeeveer uesefkeÀve Jen leye

nesieer peye Dehevee ®eesuee ìeFì veneR nesiee... ÒewefkeÌìkeÀue ceW osKee vee SkeÀ meskesÀC[ kesÀ yegueeJes hej SJejjs[er jn efoKee³ee~''

De.yeeheoeoe20.12.69

``SJej-js[er yevevee nw~ ... pees meYeer kesÀ mebkeÀuhe ceW nw, Jen keÀYeer veneR nesvee nw~ nesiee efHeÀj Yeer Devee³eeme ner~ ³en ye´eïeCe kegÀue keÀer

jerefle-jmce ®eeuet nes ®egkeÀer nw~'' De.yeeheoeoe 6.12.69

``Ssmes ©neveer ef[^ue kesÀ DeY³eemeer nes, pees SkeÀ meskeÀC[ ceW yegef× keÀes peneB ®eenW, peye ®eenW, Gmeer mìspe ceW Gmeer hejmesvìspe ceW efmLele keÀj

mekeÀles nes? Ssmes SJej-js[er ©neveer efceefueì^er yeves nes? SkeÀ meskeÀC[ ceW Fme osn kesÀ DeekeÀ<e&Ce mes hejs nes mekeÀles nes? nej Deewj peerle keÀe

DeeOeej SkeÀ meskesÀC[ hej neslee nw~'' De.yeeheoeoe31.11.71

``pewmes yeehe SJej-js[er DeLee&led meJe&MeefkeÌle³eeW mes mechevve nQ, lees ke̳ee Jewmes HeÀeuees-HeÀeoj nes?... SkeÀ lees efJepe³e ceeuee ceW efhejesves JeeueeW

keÀe nw- SJej-js[er ûeghe... `meoe efJepe³e' ³ener ceeuee henueer efveMeeveer Ssmes SJej-js[er ye®®es Fmeer mce=efle mes meoe Þe=bieejs ngS neWies, otmejer

efveMeeveer meoe mee#eer Deewj meoe meeLeerheve kesÀ keÀJe®eOeejer neWies~'' De. yeeheoeoe 30.5.74

``pewmes ogefve³eeJeer ueesie keÀnles nQ, efkeÀ pees nesiee mees osKee pee³esiee, Ssmes ner Deehe Fvle]peece keÀjves kesÀ efveefceÊe yeveer ngF& DeelceeSb Yeer, ³en

lees veneR mees®eleer nes efkeÀ pees nesiee mees osKee pee³esiee? FmekeÀes ner Deueyesueeheve keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 3.02.74

``SJejjs[er DeLee&led DeYeer-DeYeer efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle Je JeeleeJejCe ceW Dee[&j efceues Je Þeercele efceues efkeÀ SkeÀ meskesÀC[ ceW meJe&-keÀcexefvê³eeW

keÀer DeOeervelee mes v³eejs nes keÀcexefvê³epeerle yeve SkeÀ meceLe& mebkeÀuhe ceW efmLele nes peeDees lees Þeercele efceueles ner efceuevee Deewj efmLele nesvee

meeLe-meeLe nes pee³es~ yeehe ves yeesuee Deewj ye®®eeW keÀer efmLeefle Ssmeer ner Gme Ieæ[er yeve pee³es, GmekeÀes keÀnles nQ SJejjsæ[er~''

De.yeeheoeoe 1.09.75

``SJej js[er DeLee&led Dehevee efvepeer-mJeªhe Je Jejoeveer-mJeªhe meoe mce=efle ceW jnvee ®eeefnS~ DeheefJe$elee keÀe Deewj efJemce=efle keÀe veece-

efveMeeve Yeer ve jns~ FmekeÀes keÀne peelee nw - Jejoeve keÀe keÀesme& keÀjvee~'' De.yeeheoeoe 18.1.75

yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀe jepe

mebie"ve keÀer meHeÀuelee Deewj mebie"ve ceW Deheveer efmLeefle keÀes De®íe jKeves kesÀ efueS ³es ceeefuekeÀheve Deewj yeeuekeÀheve keÀer efmLeefle

hejceeJeM³ekeÀ nw~ FmekeÀe ³eLeeLe& je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ kewÀmes osMe, keÀeue, heefjefmLeefle kesÀ Devegmeej ³es oesveeW iegCe

ncekeÀes OeejCe keÀjves nQ~

nce hejceelcee kesÀ yeeuekeÀ Yeer nQ lees GvekesÀ %eeve Oeve kesÀ ceeefuekeÀ Yeer nQ~ mebie"ve ceW mesJee kesÀ efueS yeeuekeÀ Deewj ceeefuekeÀ oesveeW

ner nQ hejvleg Deheves heg©<eeLe& kesÀ efueS ceeefuekeÀ nQ~ mece³e Deewj heefjefmLeefle keÀes osKekeÀj Fme yeeuekeÀheve Deewj ceeefuekeÀheve keÀer efmLeefle ceW

jnves mes Deelcee meoe megKe keÀe Yeer DevegYeJe keÀjleer nw Deewj peerJeve ceW meHeÀuelee keÀe Yeer DevegYeJe keÀjleer nw~

``yegef× ceW p³eeoe %eeve Dee peelee nw lees Gmemes efHeÀj p³eeoe Deueyesueeheve Dee peelee nw~ ... leerveeW keÀeueeW keÀe %eeve yegef× ceW Deeves mes

Deheves keÀes p³eeoe mecePeoej mecePeles nQ~ peneB yeeuekeÀ yevevee ®eeefnS JeneB ceeefuekeÀ yeve peeles nQ Deewj peneB ceeefuekeÀ yevevee ®eeefnS JeneB

yeeuekeÀ yeve peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 19.6.69

``³e%e keÀer Òel³e#elee kesÀ efueS SkeÀ meskesÀC[ ceW ceeefuekeÀ Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW yeeuekeÀheve keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~... ceeefuekeÀheves keÀer yegef×

yeveekeÀj je³e oskeÀj HeÀì mes yeeuekeÀheves keÀer yegef× yevee uesveer ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 23.7.69

``yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ~ ceeefuekeÀheve keÀer efJeMes<elee nw - efpelevee ner ceeefuekeÀheve keÀe veMee, Glevee ner efJeée-mesJeeOeejer kesÀ mebmkeÀej meoe

Fcepe& ªhe ceW neW~ oesveeW meceeve neW~ ³en nw yeehe meceeve ceeefuekeÀ yevevee~'' De.yeeheoeoe 31.3.86

``efpeme mece³e efJe®eejeW keÀes osles nes lees ceeefuekeÀ yevekeÀj osvee ®eeefnS~ uesefkeÀve efpeme mece³e HeÀeFveue neslee nw Gme mece³e efHeÀj yeeuekeÀ yeve

peevee nw~ efmeHe&À ceeefuekeÀhevee Yeer veneR~ efmeHe&À yeeuekeÀhevee Yeer veneR~'' De.yeeheoeoe 10.6.71 ``oJeeF& kesÀ meeLe hejnspe Yeer ®eeefnS~ ... henueer hejnspe Je ce³ee&oe nw - SkeÀ yeehe otmeje ve keÀesF&~... ³en cetue hejnspe efvejvlej ®eeefnS~

otmejer hejnspe nw - yeehe ves pees DeefOekeÀej efo³ee nw Deheves DeehekeÀe ceeefuekeÀ yeveves keÀe ... Jen DeefOekeÀejerheve keÀer mce=efle mJeªhe jnves keÀer

hejnspe efvejvlej veneR keÀjles~ leermejer hejnspe nw - ì^mìerheve keÀer~ Fme leve kesÀ Yeer ì^mìer, mebkeÀuhe kesÀ Yeer ì^mìer... FmeefueS Deye hejnspe

keÀes DeheveeDees lees meJe& Òeeefhle³eeb meoe DevegYeJe neW~ Ssmes yeeuekeÀ mees ceeefuekeÀ~'' De.yeeheoeoe20.10.75

hejceeLe& Deewj J³eJenej keÀer efmeef× keÀe jepe

hejceeLe& meJeexheefj nw~ hejceeLe& mes J³eJenej keÀer efmeef× nes mekeÀleer nw Deewj nesleer ner nw hejvleg J³eJenej mes hejceelcee keÀer efmeef×

keÀYeer Yeer veneR nes mekeÀleer~ J³eJenej hejceeLe& keÀer efme× ceW kesÀJeue men³eesieer yeve mekeÀlee nw~ peerJeelcee kesÀ efueS hejceeLe& Deewj J³eJenej

oesveeW DeeJeM³ekeÀ nQ~

``jespe ®eskeÀ keÀjvee nw - efkeÀlevee mece³e ueewefkeÀkeÀ lejHeÀ efo³ee Deewj efkeÀlevee mece³e DeueewefkeÀkeÀ Jee heejueewefkeÀkeÀ efpeccesJeejer lejHeÀ

efo³ee... Gme lejHeÀ keÀce ngDee lees npee& veneR uesefkeÀve Fme lejHeÀ keÀce ve nesvee ®eeefnS... hejceeLe& mes J³eJenej Yeer mJele: efme× nes peelee

nw~'' De.yeeheoeoe 19.6.69

``peye Yeer Dev³e DeelceeDeeW keÀer mee|Jeme keÀjles nes lees meowJe ³en Yeer O³eeve ceW jKees efkeÀ otmejeW keÀer mee|Jeme kesÀ meeLe Deheveer mee|Jeme Yeer

keÀjveer nw~ DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW Deheves keÀes efmLele jKevee, ³en nw Deheveer mee|Jeme~ henues ³en ®eskeÀ keÀjes efkeÀ Deheveer mee|Jeme Yeer ®eue jner

nw?'' De.yeeheoeoe 10.6.71

``Fmeer ÒekeÀej Oeve keÀer MeefkeÌle DeLee&led %eeve-Oeve keÀer MeefkeÌle~ %eeve Oeve mLetue Oeve keÀer Òeeefhle mJele: ner keÀjelee nw~ peneB %eeve Oeve nw,

JeneB Òeke=Àefle mJele: ner oemeer yeve peeleer nw... FmeefueS %eeve-Oeve meye Oeve keÀe jepee nw~... ³en %eeve-Oeve jepeeDeeW keÀe Yeer jepee yevee

oslee nw~'' De.yeeheoeoe29.10.87

``JeemleJe ceW %eeve-Oeve he¨eeheoceheefle yeveeves Jeeuee nw~ hejceeLe& J³eJenej keÀes mJele: ner efme× keÀjlee nw~ hejceelce-Oeve Jeeues hejceeLeea yeve

peeles nQ~'' De.yeeheoeoe29.10.87

ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe jepe hejceelcee meJe&MeefkeÌleJeeve nw Deewj Deelcee³eW GvekesÀ ye®®es ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nQ, FmeefueS Jes meYeer iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB

Deelcee ceW veerefnle nQ, pees hejceelcee ceW nQ hejvleg GvekeÀer MeefkeÌle keÀer hen®eeve kewÀmes nesleer nw, ³en %eeve Yeer DeYeer ner hejceelcee osles nQ~ oesveeW

ceW Devlej Flevee nw efkeÀ peye Deelcee osn ceW Deeleer nw lees Jes MeefkeÌle³eeb efJemce=le nesves ueieleer nQ hejvleg hejceelcee ceW Jes meoe keÀeue keÀe³ece

jnleer nQ~ FmeefueS peye Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees meYeer iegCe Deewj MeefkeÌle³eeB Deelcee mes Òeieì nesleer nQ~

[^eceevegmeej mele³egie kesÀ Deeefo mes ner DeelceeDeeW keÀes hejceelcee keÀer Deewj Deheves ³eLeeLe& DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efJemce=efle nes peeleer nw Deewj

mele³egie ceW megKe keÀer efJeheguelee kesÀ keÀejCe Deelcee³eW hejceelcee keÀer ³eeo keÀer DeeJeM³ekeÀlee Yeer cenmetme veneR keÀjleer nQ~ hejceelcee Deewj

³eLeeLe& DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀer efJemce=efle kesÀ keÀejCe mele³egie Deeefo mes ner DeelceeDeeW keÀer Glejleer keÀuee DeejcYe nes peeleer nw, pees keÀefue³egie

kesÀ Devle lekeÀ melele ®eueleer jnleer nw~ mebiece³egie hej peye hejceelcee DeekeÀj Dehevee, Deelcee keÀe Deewj me=efä-®e¬eÀ keÀe %eeve osles nQ, leye

GvekeÀer ³eeo mes Deelcee keÀes Deheves ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve mJeªhe keÀer mce=efle hegve: peeie=le nesleer nw, efpememes osneefYeceeve DeLee&le cee³ee

jeJeCe hej efJepe³e Òeehle keÀjleer nw~ yeeyee cee³ee keÀes Yeer meJe&MeefkeÌleJeeve keÀnles nQ ke̳eeWefkeÀ Jen Üehej mes hejceelcee keÀer oer ngF& DeeeflcekeÀ

MeefkeÌle hej efJepe³e Òeehle keÀj uesleer nw Deewj oes ³egieeW lekeÀ DeeeflcekeÀ MeefkeÌle hej jep³e keÀjleer nw~

peye Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele nesleer nw lees ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~ FmeerefueS

yeeyee meowJe keÀnles Deheves DekeÀeue leKle hej efJejepe jnes lees meJe&MeefkeÌle³eeb peer npetj neefpej keÀjWieer~ leKle íesæ[ osles nes lees MeefkeÌle³eeB

neefpej veneR nesleer nQ~

``efnccele mes yeehe keÀer ceoo Yeer efceuesieer~ nce meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es nQ, yeehe keÀes ³eeo efkeÀ³ee, ³ener efnccele nw~... keÀesefMeMe

keÀjWies~ meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es ³en veneR keÀn mekeÀles nQ~ GvekesÀ mebkeÀuhe, JeeCeer meYeer efve½e³e keÀer nesieer~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``Yeùer ceW efkeÀve MeefkeÌle³eeW keÀes OeejCe keÀjkesÀ peevee nw~ cegK³e nw menveMeefkeÌle, hejKeves keÀer MeefkeÌle, efJemleej keÀes meej Deewj efHeÀj íesìs keÀes

yeæ[e keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer ®eeefnS~ mecesìves keÀer MeefkeÌle, meceeves keÀer MeefkeÌle, meecevee keÀjves keÀer MeefkeÌle Deewj efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer

®eeefnS~ ... OeejCe keÀjves mes ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yeve pee³eWies~'' De.yeeheoeoe 27.7.70

``ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe veMee keÀce jnlee nw, FmeefueS SkeÀ meskesÀC[ ceW DeeJeepe ceW Deevee Deewj SkeÀ meskesÀC[ ceW DeeJeepe mes hejs nes

peevee - Fme MeefkeÌle keÀer ÒewefkeÌìkeÀue PeuekeÀ ®esnjs hej veneR osKeles nQ... peye ³en DeY³eeme mejue Deewj menpe nes pee³esiee leye mecePees

mechetCe&lee DeeF& nw~'' De.yeeheoeoe 2.4.70

``ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve DeLee&led pees efkeÀmekesÀ Yeer metjle ceW GmekeÀer efmLeefle Deewj mebkeÀuhe mheä mecePe mekeÀes~ MekeÀ Yeer ve jns... efpelevee-

efpelevee efpemekeÀe heg©<eeLe& mheä neslee peelee nw, Glevee ner GvekeÀer ÒeeueyOe mheä nesleer peeleer nw Deewj Dev³e Yeer GvekesÀ Deeies mheä nesles peeles

nQ~'' De.yeeheoeoe 2.04.70

``SkeÀ nw mvesn, otmeje nw meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe Üeje meJe&MeefkeÌle³eeW keÀe Kepeevee... yeeheoeoe ves meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ pewmeer meJe&MeefkeÌle³eeb

oer nQ, ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevee³ee nw... meJe&MeefkeÌle³eeB yeeheoeoe keÀe Jemee& nw, lees Deheves Jemex hej DeefOekeÀej nw? meoe nw?... ke̳eeWefkeÀ

yeehe ves Jemee& efo³ee Deewj Jemex keÀes Deeheves Dehevee yevee³ee, lees Deheves hej DeefOekeÀej neslee nw... DeefOekeÀejer efpeme MeefkeÌle keÀes Dee[&j keÀjs

Deewj Jen MeefkeÌle npetj neefpej keÀns~'' De.yeeheoeoe 2-11-04

``DeefOekeÀejer efpeme MeefkeÌle keÀes Dee[&j keÀjs Deewj Jen MeefkeÌle npetj neefpej keÀns~ ... meoe Deewj menpe nes, ves®egjue nes, ves®ej nes, GmekeÀer

efJeefOe nw - pewmes yeehe keÀes npetj Yeer keÀne peelee nw lees pees ye®®ee npetj keÀer nj Þeercele hej neefpej npetj keÀj ®euelee nw, GmekesÀ Deeies meJe&

MeefkeÌle³eeb Yeer npetj neefpej keÀjleer nQ~ ... Deiej nj Þeercele ceW peer neefpej veneR nw lees nj MeefkeÌle Yeer nj mece³e neefpej npetj veneR keÀj

mekeÀleer~ ... Gme mece³e DeefOekeÀejer kesÀ yepee³es DeOeerve yeve peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 2-11-04

``Deheves ceW meJe&MeefkeÌleJeeve keÀe Òel³e#e ªhe ceW DevegYeJe keÀjes~... ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve nes, ve efkeÀ oes ®eej MeefkeÌleJeeve keÀer mevleeve

nes? meJe&MeefkeÌleJeeve keÀes Òel³e#e keÀjes~'' De.yeeheoeoe 19.4.73

``peye meJe&MeefkeÌle³eeW mes Deheves keÀes mechevve keÀjWies leye ner YeefJe<³e ceW meoe meJe& iegCeeW mes Yeer mechevve, meJe& heoeLeeX mes Yeer mechevve Deewj

mechetCe& mìspe keÀes hee mekeWÀies~... meYeer mes hee@JejHegÀue mìspe nw Dehevee DevegYeJe ke̳eeWefkeÀ DevegYeJeer Deelcee ceW efJeue hee@Jej nesleer nw~''

De.yeeheoeoe31.11.71

``Deye keÀesF& SkeÀ MeefkeÌle keÀer Yeer keÀceer veneR nesveer ®eeefnS ke̳eeWefkeÀ Deye efpeme Yeer MeefkeÌle keÀer keÀceer nesieer, Jener hejer#ee kesÀ ªhe ceW Dee³esieer

DeLee&led njskeÀ kesÀ meeceves [^eceevegmeej heshej ceW Jener keÌJes½eve Dee³esiee~ FmeefueS meJe&iegCe mechevve, meesuen keÀuee mechetCe& Deewj ceemìj meJe&-

MeefkeÌleJeeve yevees~ Deiej SkeÀ MeefkeÌle keÀer Yeer keÀceer nw, lees efHeÀj MeefkeÌleJeeve keÀnWies ve efkeÀ meJe&MeefkeÌleJeeve~'' De.yeeheoeoe 13.9.74

``meYeer ye®®eeW keÀes SkeÀ Üeje SkeÀ pewmee ner [yeue DeefOekeÀej efceuelee nw uesefkeÀve OeejCe keÀjves keÀer MeefkeÌle vecyejJeej yevee osleer nw...

meHeÀuelee keÀe DeeOeej MeefkeÌle³eeb ner nQ~ cegK³e MeefkeÌle³eeB nQ - leve keÀer, ceve keÀer, Oeve keÀer Deewj mecyevOe keÀer~'' De.yeeheoeoe29.10.87

``meoe ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀer meerì hej mesì - FmekeÀes ner otmejs MeyoeW ceW mJe kesÀ jepes DeLee&le jepe³eesieer keÀne peelee nw~ jepeeDeeW kesÀ

YeC[ej meoe Yejhetj jnles nQ~'' De.yeeheoeoe29.10.87

ceemìj Dee@ueceeFìer DeLee@ìea keÀe jepe DeLee@ìea kesÀ ke̳ee-ke̳ee iegCe nesles nQ Deewj yeehe ves ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee DeLee@ìea oer ngF& nQ, nce GvekesÀ ye®®es ceemìj Dee@ueceeFìea

DeLee@ìea nQ lees nceejer efmLeefle ke̳ee Deewj kewÀmeer nesveer ®eeefnS, ³en meye jepe yeeyee ves yelee³es nQ~

``keÀesF& Yeer DeLee@ìea Jeeues nesles nQ, meeOeejCe DeLee@ìea JeeueeW ceW Yeer leerve yeeleW nesleer nQ - SkeÀ efve½e³e, otmeje veMee Deewj leermeje

efveYe&³elee... keÀesF& Yeer efkeÀme Yeer jerefle mes nej efKeueeves keÀer keÀesefMeMe keÀjs uesefkeÀve efveYe&³elee, efve½e³e Deewj veMes kesÀ DeeOeej hej keÀye nej

Kee mekeWÀies? veneR, meoe efJepe³eer neWies~... peye ³en leerveeW yeeleW nj keÀce&, yeesue ces Dee peeSbieer leye ner DeehekesÀ nj yeesue Deewj keÀce&

Dee@ueceeFìer DeLee@ìea keÀes Òel³e#e keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 27.5.72

``Dee@ueceeFìer keÀer keÀesF& Yeer SefkeÌìefJeìer meeOeejCe kewÀmes nes mekeÀleer nw? hejceelcee kesÀ DeLee@ìea Deewj DeelceeDeeW kesÀ DeLee@ìea ceW jele-efove

keÀe HeÀke&À nesvee ®eeefnS~ ... DeehekesÀ nj yeesue mes DeLee@ìea Òeefme× nesveer ®eeefnS~ HeÀeFveue mìspe lees ³ener nw vee~ yeesue mes, ®esnjs mes,

®eueve mes, meYeer mes DeLee@ìea keÀe ceeuetce heæ[vee ®eeefnS~'' De.yeeheoeoe 27.5.72

``meoe yegef× ceW jnvee ®eeefnS efkeÀ ceQ meJe& DeelceeDeeW kesÀ heeflele mebkeÀuheeW, Je=efÊe³eeW Jee ¢efä keÀes Yemce keÀjves Jeeueer ceemìj %eevemeeiej,

ceemìj %eevemet³e& ntB~'' De.yeeheoeoe 15.9.71

``henues Deheves Deehe mes hetíes cesjs mebkeÀuhe cesjs uee@ SC[ Dee@[&j ceW nQ? cesje mJeYeeJe uee@ SC[ Dee@[&j ces nw? Deiej uee@-uesme nw lees ke̳ee

ceemìj Dee@ueceeFìer DeLee@efjìer keÀnueeves kesÀ DeefOekeÀejer nes mekeÀles nQ? Dee@ueceeFìer DeLee@efjìer keÀYeer efkeÀmeer kesÀ JeMeerYetle veneR nes mekeÀles~

ke̳ee Ssmes yeves nes? ®eseEkeÀie kesÀ mece³e ®eskeÀ veneR keÀjWies lees Deheveer lekeÀoerj keÀes ®eWpe veneR keÀj mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 21.6.74

efveCe&³e MeefkeÌle Deewj hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀe je]pe / efveCe&³e MeefkeÌle Deewj hejKeves keÀer MeefkeÌle keÀes ÒeKej keÀjves keÀe jepe efkeÀmeer keÀe³e& keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS mece³e efveCe&³e keÀjvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw, GmekesÀ efueS Deelcee ceW efveCe&³e MeefkeÌle ®eeefnS

hejvleg efveCe&³e Yeer ³eLeeLe& leye nesiee peye heefjefmLeefle keÀes ³eLeeLe& jerefle hejKe mekeWÀies, FmeefueS ³eLeeLe& efveCe&³e kesÀ efueS hejKeves keÀer MeefkeÌle

Yeer Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ nceejer hejKeves keÀer MeefkeÌle Deewj efveCe&³e MeefkeÌle kewÀmes yeæ{s, FmekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ves yelee³ee nw~ Deelcee

meJe&MeefkeÌle³eeW mes mechevve nw hejvleg osneefYeceeve kesÀ keÀejCe Jen Deheves keÀes MeefkeÌlenerve DevegYeJe keÀjleer nw, Gme MeefkeÌlenervelee keÀes meceehle

keÀjves Deewj Deheves mJeªhe ceW efmLele nesves kesÀ efueS hejceelcee keÀer ³eeo ®eeefnS~ peye Deelcee keÀe yegef× ªheer keÀebìe hejceelcee keÀer ³eeo ceW

efmLej neslee nw lees Deelcee ceW hejKeves Deewj efveCe&³e keÀjves keÀer MeefkeÌle nesleer nw~

``efveCe&³e MeefkeÌle Deheves ceW ueeves kesÀ efueS cegK³e hegª<eeLe& keÀewvemee ®eeefnS? FmekesÀ efueS cegK³e yeele Deheveer yegef× keÀer Jee ueieve keÀer

me®®eeF& Deewj meHeÀeF& ®eeefnS~ keÀesF& Yeer ®eer]pe efpeleveer meeHeÀ nesleer nw, lees Glevee ner GmeceW meye mheä efoKeeF& oslee nw DeLee&led efveCe&³e menpe

nes mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 24.6.74

``Goemeer cenmetme keÀjles, Òeeefhle keÀe DevegYeJe veneR keÀj heeles, mebkeÀuhe ÒeceeCe meHeÀuelee veneR nesleer, FmekeÀe keÀejCe efveCe&³e MeefkeÌle keÀer

keÀceer~ ... efveCe&³e MeefkeÌle keÀes yeæ{eves kesÀ efueS Deheveer efmLeefle efvejekeÀejer, efvejnbkeÀejer, efvee|JekeÀejer Deewj efvee|JekeÀuhe ®eeefnS~''

De.yeeheoeoe 21.9.75 ceemìj vee@uespeHegÀue Deewj hee@JejHegÀue keÀe jepe

efkeÀmeer keÀe³e& ceW meHeÀuelee kesÀ efueS %eeve Yeer DeeJeM³ekeÀ nw lees GmekeÀes keÀjves keÀer MeefkeÌle Yeer DeeJeM³ekeÀ nw Fme efueS Fme %eeve

ceeie& ceW ceveJeebefíle meHeÀuelee keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS ceemìj vee@uespeHegÀue Deewj hee@JejHegÀue oesveeW yevevee nw~

``henuee %eeve keÀer meyepeskeÌì ceW ÒeJeerCe Deelcee keÀe ìeFìue nQ ceemìj %eeve meeiej Jee vee@uespeHegÀue Jee mJeoMe&ve ®e¬eÀOeejer keÀnes lees Yeer

SkeÀ ner yeele nw~ otmeje ³eeo keÀer ³ee$ee ceW pees ³eLeeLe& ³egefkeÌle-³egkeÌle ³eesie-³egkeÌle nw GvekeÀe ìeFìue nw - hee@JejHegÀue~ ... leermeje meypeskeÌì

nw - efoJ³e-iegCe~ GvekeÀe ìeFefìue nw ... FmesvmeHegÀue'' De.yeeheoeoe 18.6.74

``efpelevee vee@uespeHegÀue ke̳ee Glevee ner meeLe-meeLe hee@JejHegÀue Yeer nes? ³en yewuesvme "erkeÀ ve nesves kesÀ keÀejCe peeveles ngS Yeer keÀj veneR heeles

nes~ pees ®eseEkeÀie veneR keÀj heeles Gve DeelceeDeeW keÀe yewuesvme ceW jnves Jeeues efyuemeHegÀue keÀe ìeFìue keÀì nes peelee nw, Jen ve mJe³eb keÀes

efyueme os mekeÀles nQ Deewj ve yeehe mes efyueme ues mekeÀles nQ~'' De.yeeheoeoe 18.6.74

``cenejLeer keÀes keÀesF& yeele cegefMkeÀue DevegYeJe nes, Jen cenejLeer ner veneR~ cenejLeer Deheves men³eesie mes Deewj yeehe kesÀ men³eesie mes DeewjeW keÀer

cegefMkeÀue Yeer menpe keÀjsiee~ cenejefLe³eeW kesÀ mebkeÀuhe ceW Yeer keÀYeer ³en kewÀmes, Ssmes ke̳eeW? ³en ÒeÍe>> vener G" mekeÀlee~ kewÀmes kesÀ yepeeS Ssmes

Meyo Dee³esiee ke̳eeWefkeÀ ceemìj vee@uespeHegÀue, ef$ekeÀeueoMeea nes vee?'' De.yeeheoeoe 16.5.74 ``pewmes yeehe keÀes DeJ³ekeÌle mes J³ekeÌle ceW ueeles nes, ke̳ee Fmeer ÒekeÀej nj MeefkeÌle keÀes keÀe³e& ceW J³ekeÌle keÀj mekeÀles nes? ke̳eeWefkeÀ Deye mece³e

nw meJe&-MeefkeÌle³eeW keÀes J³ekeÌle keÀjves keÀe leLee Òeefme× keÀjves keÀe~ peye Òeefmeef× nesieer leye ner MeefkeÌle mesvee kesÀ efJepe³e keÀe veeje yeguevo

nesiee~ FmeceW meHeÀuelee keÀe cegK³e DeeOeej nw - hejKeves keÀer MeefkeÌle~'' De.yeeheoeoe 6.2.74

``vee@uespeHegÀue Deewj hee@JejHegÀue Deelcee keÀer efjpeuì nw mekeÌmesmeHegÀue~ Fve oesveeW meypeskeÌìdme ³eeo DeLee&led hee@JejHegÀue Deewj %eeve DeLee&led

vee@uespe~ Fve oesveeW meypeskeÌìdme keÀe Dee@ypeskeÌì nw mekeÌmesmeHegÀue~ Fmeer keÀes Òel³e#e HeÀue keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 10.9.75

``veeuespeHegÀue keÀe DeLe& ke̳ee nw? vee@uespeHegÀue keÀe DeLe& nw njskeÀ keÀcexefvê³eeW ceW vee@uespe mecee peeS~ ke̳ee keÀjvee nw Deewj ke̳ee veneR? lees

OeesKee Keeves keÀer yeele jnsieer? Dee@KeW Deewj Je=efÊe OeesKee veneR Kee³eWieer~ peye Deelcee ceW vee@uespe Dee peeleer nw lees meJe& Fefvê³eeW ceW vee@uespe

mecee peeleer nw~ pewmes Yeespeve mes MeefkeÌle Yej peeleer nw lees MeefkeÌle kesÀ DeeOeej mes keÀece neslee nw~ DeYeer vee@uespe keÀes meceevee nw~ njskeÀ

keÀcexefvê³eeB keÀes vee@uespeHegÀue yeveeDees~'' De.yeeheoeoe 18.1.75

``Deehe ye®®es peeveles nes efkeÀ DeelceeDeeW kesÀ keÀceeX ceW YeÏäe®eej heehee®eej yeæ{vee ner Òeke=Àefle keÀes efnuee jne nw uesefkeÀve Deehe ye®®es lees

nue®eue ceW Yeer De®eue-De[esue mee#eer-¢äe yeve [^ecee kesÀ efYevve-efYevve ¢<³eeW keÀes peeveles ngS ... vee@uespeHegÀue hee@JejHegÀue keÀer Meeve ceW

jnles hejsMeeve veneR nesles ... efJeée-keÀu³eeCekeÀejer yevees~'' yeeheoeoe keÀe mevosMe 30.7.05

yeehe meceeve yeveves Deewj yeveeves keÀe jepe

efMeJeyeeyee %eeve keÀe meeiej nw FmeefueS Jes ncekeÀes %eeve, iegCeeW Deewj MeefkeÌle³eeW ceW Deehe meceeve yeveeles nQ, Deehe meceeve efvejekeÀejer

efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjekeÀj Gme efmLeefle ceW efmLele nesves keÀe jemlee yeleeles nQ Deewj nce ye®®eeW keÀes Yeer efMe#ee Deewj ÒesjCee osles nQ efkeÀ legce

Ssmee yevekeÀj DeewjeW keÀes Yeer Deehe meceeve yeveeDees~

ye´ïee yeeyee DevegYeJeeW keÀe meeiej nw, FmeefueS Jes Deheves ueewefkeÀkeÀ Deewj DeueewefkeÀkeÀ peerJeve kesÀ DevegYeJeeW mes ncekeÀes DevegYeJeer

yeveeles, Deheves meceeve heg©<eeLe& keÀjves keÀer efJeefOe yeleeles nQ Deewj jnceefoue neskeÀj DeewjeW keÀes Yeer ³en jemlee yeleeves keÀer efMe#ee osles nQ,

efpememes Jes Yeer heg©<eeLe& keÀjkesÀ yeehe mes megKe-Meeefvle keÀe Jemee& ues uesJeW~

³en SkeÀ jnm³ece³e hensueer nw efkeÀ efMeJeyeeyee ye´ïee yeehe meceeve yeveves keÀer efMe#ee Deewj ÒesjCee osles nQ Deewj ye´ïee yeehe efMeJeyeeyee

kesÀ meceeve yeveves keÀer efMe#ee Deewj ÒesjCee osles nQ ke̳eeWefkeÀ efMeJeyeeyee Deewj ye´ïee yeehe SkeÀ ner leve ceW oesveeW Deelcee³eW efJejepeceeve nQ~

``legce yeehe keÀes ³eeo keÀjles nes, cee³ee efHeÀj Deheveer lejHeÀ KeeR®e uesleer nw, Fme hej ner ³en Kesue yevee ngDee nw~ ... ye®®eeW keÀer yegef× ceW ³en

meeje %eeve Deevee ®eeefnS~ yeehe keÀer yegef× ceW Yeer vee@uespe nw vee~ legcekeÀes Yeer meejer vee@uespe os Deehe meceeve yevee jns nQ~''

mee.yeeyee 29.11.04 efjJee. ``lehem³ee Üeje Meeefvle kesÀ MeefkeÌle keÀer efkeÀjCeW met³e& kesÀ meceeve ®eejes Deesj HewÀueleer ngF& DevegYeJe ceW Dee³eW~ ... Ssmes ceneve lehemJeer ªhe

Üeje Òeeefhle kesÀ efkeÀjCeeW keÀer DevegYetefle keÀjeDees~'' De.yeeheoeoe 7.4.86

%eeve-met³e& yeehe kesÀ meceeve meJe& %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW keÀer efkeÀjCeW ®eejes Deesj HewÀueleer jnW, efpememes meJe& DeelceeDeeW keÀes cegefkeÌle-

peerJevecegefkeÌle keÀer jen efceues~

``mebiece³egie hej efvejekeÀej yeehe meceeve keÀcee&leerle, efvejekeÀejer efmLeefle keÀe DevegYeJe keÀjles nes Deewj 21 pevce ye´ïee yeehe meceeve meJe&iegCe

mechevve, mechetCe& efvee|JekeÀejer Þesÿ peerJeve keÀe DevegYeJe keÀjles nes~ ... yeehe meceeve yeveves keÀer nesueer nw~'' De.yeeheoeoe 25.3.86

``mvesn Deewj MeefkeÌle Jeeueer DeJemLee Deefle v³eejer Deewj Deefle h³eejer nesleer nw~ efpemekesÀ efueS mvesn nw, GmekesÀ meceeve yevevee nw, ³ener mvesn

keÀe meyetle nw~ ... efpelevee meceevelee ceW meceerhe neWies, Glevee ner mecePees keÀcee&leerle DeJemLee kesÀ meceerhe neWies~'' De. yeeheoeoe 9.11.69

``SkeÀ `ceQ Deelcee efJeée-keÀu³eeCe kesÀ Þesÿ keÀle&J³e kesÀ Òeefle meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe Üeje efveefceÊe yeveer ngF& ntB' - ³en mueesieve mce=efle ceW jns~

... otmeje mueesieve `ceQ Deelcee ceneoeveer Deewj Jejoeveer ntB' ... leermejer yeele cegPe Deelcee keÀes Deheves ®eefj$e, yeesue Je mebkeÀuhe Üeje Deheves

cetle& ceW meYeer DeelceeDeeW keÀes yeeheoeoe keÀer metjle Deewj meerjle keÀe mee#eelkeÀej keÀjevee nw~'' De.yeeheoeoe 25.5.73

``peye DeYeer mes meJe& DeelceeDeeW keÀes yeeyee keÀe Kepeevee osves Jeeues oelee yeveWies, Deheveer MeefkeÌle³eeW Üeje h³eemeer Je leæ[HeÀleer ngF& DeelceeDeeW

keÀes peer³eoeve oWies, Jejoelee yeve Òeehle ngS JejoeveeW Üeje GvnW Yeer yeehe kesÀ meceerhe uee³eWies Deewj yeeyee kesÀ mecyevOe ceW uee³eWies, leye ³eneB kesÀ

oeleeheve kesÀ mebmkeÀej YeefJe<³e ceW 21 pevceeW lekeÀ jep³eheo DeLee&led oeleeheve kesÀ mebmkeÀej Yej mekeWÀies~'' De.yeeheoeoe 30.5.73

``nj mebkeÀuhe Deewj nj keÀce& keÀer keÀjskeÌMeve keÀjes Deewj yeeheoeoe kesÀ keÀceeX mes keÀveskeÌMeve peesæ[es, efHeÀj osKees efkeÀ yeehe meceeve nQ?...

`veäesceesne mce=efle mJeªhe' Fme ueemì keÌJes½eve keÀes hetCe& jerefle mes ÒewefkeÌìkeÀue ceW keÀjves kesÀ efueS ³ener oes Meyo ÒewefkeÌìkeÀue ceW ueeves nQ~

...heeme nesves kesÀ efueS heeme Meyo keÀes mce=efle ceW jKees~ heeme nes ie³ee, heeme jnvee nw Deewj heeme nesvee nw~'' De.yeeheoeoe 16.5.73

``yeehe kesÀ mebmkeÀej, yeehe kesÀ iegCe, yeehe kesÀ keÀle&J³e keÀer mheer[ Deewj yeehe kesÀ DeJ³ekeÌle efvejekeÀejer efmLeefle keÀer mìspe - meYeer ceW meceevelee

keÀe cesuee ueiesiee~ peye DeelceeSb yeehe keÀer meceevelee kesÀ cesues keÀes cevee³eWieeR leye pe³e-pe³ekeÀej nesieer, efJeveeMe kesÀ meceerhe DeeJeWies~ yeehe keÀer

meceevelee ner efJeveeMe keÀes meceerhe ueeJesieer~'' De.yeeheoeoe 4.12.72

``lees SkeÀ cesnceeve, otmeje ceneve Devlej Deewj leermeje ceefncee~... ceneve Devlej keÀes meeceves jKeves mes keÀYeer Yeer osn DenbkeÀej Jee ¬eÀesOe

keÀe DebMe Jee JebMe veneR jn mekeÀlee~ leermejer yeele yeehe kesÀ Jee nj Deelcee kesÀ iegCeeW Deewj keÀle&J³e keÀer ceefncee keÀjles jnves mes efkeÀmeer Üeje

efkeÀmeer yeele keÀer HeÀereEueie veneR Dee mekeÀleer~'' De.yeeheoeoe 25.8.71

``meceeve Jeeues keÀer efveMeeveer-SkeÀ meskesÀC[ ceW peneB Deewj pewmes ®eenW, pees ®eenW Jen keÀj mekeÀles nQ Je keÀjles nQ~ meskeÀC[ mìspe SkeÀ meskeÀC[

kesÀ yepee³e kegÀí Ieef[³eeW ceW, mJe³eb keÀes mesì keÀj mekeÀles nQ~ leermejer mìspe kegÀí IeCìeW Je efoveeW lekeÀ mJe³eb keÀes mesì keÀj mekeÀles nw~...

meceeve Jeeues keÀceeX keÀes, mebmkeÀej Deewj mJeYeeJe keÀes peeveves Jeeues mJeªhe nesles nQ~'' De.yeeheoeoe 23.5.74 ``Ssmes ceneoeveer, Jejoeveer, meJe&iegCe oeveer, meJe&MeefkeÌle³eeW kesÀ oeveer, mebie mes ©neveer jbie ueieeves Jeeues, vepej mes efveneue keÀjves Jeeues, DevOeeW

keÀes leermeje ves$e osves Jeeues, YeìkeÀer ngF& DeeleceeDeeW keÀes cebefpeue yeleueeves Jeeues, leæ[heleer ngF& DeelceeDeeW keÀes Meerleue, Meevle Deewj Deevevo

cetle& yeveeves Jeeueer Deelcee yeves nes? ... FmekeÀes ner yeehe-meceeve keÀne peelee nw~'' De.yeeheoeoe 3.02.74

``HeÀemì heg©<eeLe& keÀjves JeeueeW keÀer metjle Deewj meerjle yeehe-meceeve meoe ©neveer vepej Deeleer nw~ efmeJee³es ©neefve³ele kesÀ Dev³e keÀesF& Yeer

mebkeÀuhe Je mce=efle veneR jnleer DeLee&led yeehe Üeje Òeehle ngF& meJe&MeefkeÌle³eeB mJe©he ceW efoKeeF& osleer nw~ GvekeÀer nj vepej ceW nj Deelcee keÀes

vepej mes efveneue keÀjves keÀer ©neefve³ele efoKeeF& osieer~'' De.yeeheoeoe 27.1.76 ``yeehe meceeve mìspe Òeehle keÀjves kesÀ efueS meowJe oes yeeleW ³eeo jKees~ SkeÀ mJe³eb keÀes DekeÀeuecetle& mecePees, otmejer mJe³eb keÀes meoe

ef$ekeÀeueoMeea cetle& mecePees~ efvejekeÀejer mìspe DekeÀeue leKle veMeerve, DekeÀeuecetle& nw, meekeÀej keÀce&³eesieer keÀer mìspe ceW ef$ekeÀeueoMeea cetle&

ef$ecete|le yeehe kesÀ leKle-veMeerve~ nj mebkeÀuhe keÀes mJe©he ceW ueeves mes henues ³en oesveeW yeeleW ®eskeÀ keÀjes~ efvejekeÀejer Deewj meekeÀejer~''

De.yeeheoeoe 27.1.76 yeeheoeoe keÀer ye®®eeW mes DeeMee³eW Deewj DeeMeeDeeW keÀes hetje keÀjves keÀe jepe

efMeJeyeeyee meJe&-meceLe& nesles ngS Yeer meejer ogefve³ee keÀer DeelceeDeeW kesÀ ef¬eÀ³ee-keÀueeheeW keÀes osKeles ngS ve ef®evlee keÀjlee nw, ve

ef®evleve keÀjlee nw, ve ceve ceW jeie-Üs<e keÀer YeeJevee ueelee nw, ve efkeÀmeer Ieìvee kesÀ Òeefle Dee½e³e& keÀjlee nw lees nce ke̳eeW Ssmeer efmLeefle ceW Deeles

nQ~ ye´ïee yeeyee Yeer SkeÀyeue, SkeÀ Yejesmee jKekeÀj veäesceesne mce=efle mJeªhe, mecee|hele yegef×, Fvêer³epeerle HeÀefjMlee yevee Deewj oesveeW ner

ncemes Yeer DeeMee jKeles nQ efkeÀ nce Yeer GvekesÀ meceeve yeveW Deewj Fme mebiece³egie kesÀ Deveceesue megKeeW keÀe DevegYeJe keÀjW~ oesveeW ner ®eenles nQ

efkeÀ nceejs ye®®es mebiece³egie kesÀ megKeeW keÀes DevegYeJe keÀjW Deewj HeÀeFveue hejer#ee ceW heeme neW~

``yeehe keÀer DeeMe ... ye´ïee yeehe meceeve nj keÀce& ceW Sipee@chegue nes ke̳eeWefkeÀ Sipee@chegue yeveves Jeeuee ner HeÀeFveue Sipeece ceW SkeÌmì^e

vecyej ueskeÀj mkeÀe@uejefMehe uesves Jeeuee yevesiee~ nj meypeskeÌì ceW efJeve keÀjs~ nj ye´eïeCe DevegYeJe keÀjs efkeÀ ³en yeehe meceeve nceejs men³eesieer

nQ ... ®eueve Deewj ®esnjs mes yesno keÀer efmLeefle, yesno kesÀ mesJeeOeejer, yesno kesÀ mecyevOe-mecheke&À Jeeues DevegYeJe neW~''

yeeheoeoe keÀe mevosMe 26.5.05

``yeehe keÀer Gcceero hetjer keÀjvee ner, GcceeroJeej yevevee nw~ yeehe keÀer GcceeroW hetjer keÀjvee, ye®®eeW kesÀ efueS cegefMkeÀue neslee nw ke̳ee? ye®®es

keÀe pevce neslee ner nQ, yeehe keÀer GcceeroW hetjer keÀjves kesÀ efueS~ ye®®es keÀe Deheves peerJeve keÀe ue#³e ner ³en neslee nw, yeehe keÀer GcceeroW hetjer

keÀjvee~ FmekeÀes ner otmejs MeyoeW ceW meve Meespe HeÀeoj keÀnles nQ~'' De.yeeheoeoe 16.5.74

oelee-efJeOeelee-Jejoelee keÀe je]pe yeehe oelee-efJeOeelee-Jejoelee nw, Jen ncekeÀes Yeer Deehe meceeve oelee-efJeOeelee-Jejoelee yeveelee nw ke̳eeWefkeÀ pewmes yeehe Jewmes ner ye®®es

®eeefnS~ Jen ncekeÀes %eeve, iegCe, MeefkeÌle³eeW mes mechevve yeveekeÀj otmejer DeelceeDeeW kesÀ Òeefle ³en keÀle&J³e keÀjves kesÀ efueS efveefceÊe yeveelee nw~

``yeehe keÀer ceoo ®eeefnS, DeeMeerJee&o ®eeefnS, men³eesie ®eeefnS, MeefkeÌle ®eeefnS lees ³es ®eeefnS-®eeefnS veneR~ ®eeefnS Meyo oelee, efJeOeelee,

Jejoelee kesÀ ye®®eeW kesÀ Deeies MeesYelee veneR nw~ DeYeer efJeOeelee Deewj Jejoelee yevekeÀj efJeée keÀer nj Deelcee keÀes kegÀí ve kegÀí oeve keÀjvee nw

Jee Jejoeve osvee nw~'' De.yeeheoeoe31.11.71

``Deiej keÀesF& keÀes ³en Yeer mebkeÀuhe Deelee nw efkeÀ ceQves Flevee efkeÀ³ee, cegPes Fmemes kegÀí ceeve-Meeve Jee ceefncee efceueveer ®eeefnS~ ³en Yeer uesvee

ngDee, uesves keÀer YeeJevee ngF&~ oelee kesÀ ye®®es Deiej ³en Yeer mebkeÀuhe keÀjles nes lees oelee veneR ngS~... pees efve<keÀeceer nesiee, Jener efJeée keÀe

keÀu³eeCekeÀejer yevesiee~'' De.yeeheoeoe 15.9.71

``Devle ceW vee@uespe osves keÀer mee|Jeme keÀce nes pee³esieer Deewj Jejoeve osves keÀer mee|Jeme p³eeoe nesieer~ FmeefueS Devle kesÀ mece³e Jejoeve uesves

Jeeueer DeelceeDeeW ceW Jes ner mebmkeÀej cepe& nes pee³eWies Deewj cepe& ngS Jes ner mebmkeÀej Üehej ceW YekeÌle kesÀ ªhe ceW Fcepe& neWies~'' ~

De.yeeheoeoe 20.5.71

``mecePeves Deewj keÀjves Fve oesveeW ceW nkeÀoej yevees, leye ner efJeée kesÀ, Fme F&éejer³e heefjJeej keÀer ÒeMebmee kesÀ nkeÀoej yeveWies~ keÀesF& Yeer yeele

kesÀ ceebieves Jeeues cebielee veneR yevees, oelee yevees~ ceeve, Meeve, ÒeMebmee, yeæ[eheve Deeefo ceebieves keÀer F®íe cele keÀjes~'' De.yeeheoeoe 16.5.74 ``meoe Deheves DeehekeÀes ®eskeÀ keÀjes keÀer ceQves SJej nsuoer keÀe Jejoeve Òeehle efkeÀ³ee nw? Jejoelee yeehe Üeje leerveeW Jejoeve - SJej nsuoer,

Jesuoer Deewj nwheervesme keÀes Òeehle efkeÀ³ee nw? meoekeÀeue keÀe Jemee& Òeehle efkeÀ³ee nw ³ee DeuhekeÀeue keÀe? efkeÀmeer Yeer cee³eeJeer yeerceejer kesÀ JeMe

nes Dehevee meoekeÀeue keÀe SJej nsuoer keÀe Jemee& ieBJee lees veneR osles nes?'' De.yeeheoeoe 27.1.76

``ceneoeveer DeLee&led l³eeie Deewj lehem³eecetle& nesvee~ Fmeer keÀejCe l³eeie, lehem³ee Deewj ceneoeve keÀe Òel³e#e HeÀue GvekeÀe mebkeÀuhe Deewj

Meyo Jejoeve ªhe nes peelee nw~'' De.yeeheoeoe27.10.75 ``ye®®eeW keÀes efJe®eej-meeiej cevLeve keÀjvee ®eeefnS efkeÀ kewÀmes mee|Jeme yeæ{s~ ... MegYe keÀe³e& Deehener keÀjvee nw~... yeeyee lees oelee nw, yeeyee

Lees[sner efkeÀmekeÀes keÀnWies efkeÀ ³en keÀjes, Fme keÀe³e& ceW Flevee ueieeDees~'' mee.yeeyee 30.7.05 efjJee.

hejceelcee Deewj GvekesÀ Üeje Deelce-keÀu³eeCe keÀe jepe Deelce keÀu³eeCe keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw Deheves keÀes p³eesefle efyevog Deelcee mecePekeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj

SkeÀ p³eesefle efyevog hejceefhelee hejceelcee keÀer ceOegj ³eeo~ FmekesÀ efueS Deelcee keÀer efveme¥keÀuhe Deewj efvee|JekeÀuhe efmLeefle hejceeJeM³ekeÀ nw,

pees Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀer OeejCee mes ner mecYeJe nw~ ³en %eeve Fme mebiece³egie hej DeelceeDeeW keÀes hejceelcee mes efceuelee nw,

pees GmekeÀe DeelceeDeeW keÀes hejce Jejoeve nw~ megKece³e peerJeve kesÀ efueS owJeeriegCe hejceeJeM³ekeÀ nQ hejvleg Jes Deelce-keÀu³eeCe keÀe DeeOeej

veneR nQ ke̳eeWefkeÀ mele³egie ceW osJeer-osJelee³eW meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe& nesles ngS Yeer Glejleer keÀuee ceW ner Deeles nQ ke̳eeWefkeÀ JeneB ve

Deelcee Deewj hejceelcee keÀe ³eLeeLe& %eeve nw Deewj ve ner Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe ³eLeeLe& %eeve nw~ DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele Deelcee ceW owJeer-

iegCeeW keÀer OeejCee mJele: nesleer nw~

meeOeejCelee ceW cenevelee keÀe je]pe / keÀce Ke®e& yeeueeveMeerve keÀe jepe yeeyee ves ye®®eeW keÀes meoe ³es hee" heæ{e³ee efkeÀ peerJeve keÀe mlej ve yengle Tb®ee jKees Deewj ve yengle veer®ee nes, legcekeÀes yeer®e keÀer

efmLeefle jKeveer nw~ meeOeejCe peerJeve nesles Yeer Devoj keÀer efmLeefle yengle Tb®e nes, Ke®e& keÀce nes Deewj peerJeve mJe®í, megvoj Deewj Tb®e nes~

efpemekeÀes ogefve³ee ceW Yeer keÀnles nQ meeoe peerJeve G®®e efJe®eej~ keÀYeer Deheves ceve ceW, efJe®eejeW ceW iejeryeer keÀer DevegYetefle ve nes Deewj ve ner

meentkeÀejer keÀe DenbkeÀej nes~ ye´ïee yeeyee ves Deheves peerJeve mes ³es mheä keÀjkesÀ efoKee³ee~ ye´ïee yeeyee keÀe peerJeve FmekeÀe ohe&Ce nw, efpememes

keÀesF& Yeer Fme jnm³e keÀes mecePe mekeÀlee nw~

``Deepe yeeyee kesÀ heeme mebosMeer Yeesie ueskeÀj DeeF& lees yeeyee ves keÀne efkeÀ ye®®es lees ³eneB hej yew"s ner efÒevme yeve ie³es nQ, yeeyee keÀer yesiejer

ìesueer Yetue ieF& nw~ JewYeJe lees JeneB efceueves nQ, mebiece hej lees yesiejer ìesueer ³eeo heæ[leer nw, Jen ner yeehe keÀes h³eejer ueieleer nw~ yeehe kesÀ efueS

megoecee kesÀ ®eeJeueeW keÀer Jesu³et nw vee~'' De.yeeheoeoe 27.8.69

``meeOeejCelee ceW cenevelee~ pewmes yeehe meekeÀej me=efä ceW efmecheue jnles ngS Deehe meYeer kesÀ Deeies meschegue yeves vee~ ... pewmes osKees ieeBOeer keÀes

efmecheue keÀnles Les uesefkeÀve efmecheue yevekeÀj kesÀ SkeÀ meschegue yevekeÀj lees efoKee³ee vee~ GmekeÀer efmecheue SefkeÌìefJeìer ner cenevelee keÀer

efveMeeveer nw~'' De.yeeheoeoe 19.7.71

``pees efmecheue neslee nw Jener y³egìerHegÀue neslee nw~ efmecheefueefmeìer efmeHe&À [^sme keÀer veneR uesefkeÀve meYeer yeeleeW keÀer~ efvejbnkeÀejer yevevee DeLee&led

efmecheue yevevee~ efvej¬eÀesOeer DeLee&led efmechegue~ efveueexYeer DeLee&led efmechegue~ ³en efmecheefueefmeìer h³egefjìer keÀe meeOeve nw~''

De.yeeheoeoe 11.3.71

``meoekeÀeue keÀer Meeefvle Je Deevevo keÀe DevegYeJe SkeÀ meskesÀC[ ceW Deheveer DevegYeJeer-cetle& Üeje efoKeeDees Je keÀjeDees lees ke̳ee ³en `keÀce

Ke®e& yeeuee veMeerve' mee|Jeme veneR? mehetle ye®®eeW keÀe, men³eesieer ye®®eeW keÀe Deewj mee|JemeSyegue ye®®eeW keÀe nj mebkeÀuhe, nj yeesue Deewj nj

keÀce& ceW ³ener HeÀpe& Deewj ³ener SkeÀ meyemes yeæ[er efpeccesJeejer nw~'' De.yeeheoeoe 28.4.74

``yewpe meoe ueiee jns, efueìjs®ej Yeer meeLe nes~ keÀesF& Yeer De®íe Deeoceer efceues lees osvee ®eeefnS~... iejeryeeW keÀes cegHeÌle efo³ee peelee nw,

yeekeÀer pees efpelevee osJes, nce Deewj íhee³eWies~ je@³eefueìer nesveer ®eeefnS~ legcnejer jmce-efjJeepe ogefve³ee mes efyeukegÀue v³eejer nesveer ®eeefnS~''

mee.yeeyee 4.6.05 efjJee. SkeÀveeceer-SkeÀe@veeceer keÀe jepe

DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀe me®®ee megKe DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS SkeÀveeceer Deewj peerJeve kesÀ nj Ke]peeves ceW SkeÀe@veeceer keÀjvee Deefle

DeeJeM³ekeÀ nw, FmeefueS yeeyee meowJe ncekeÀes SkeÀveeceer Deewj nj Kepeeves keÀes SkeÀe@veeceer mes Ghe³eesie keÀjves keÀer ÒesjCee osles nQ Deewj GmekesÀ

cenlJe keÀe jepe mecePeeles jnles nQ~

``mebkeÀuhe ceW Yeer SkeÀe@veeceer, mece³e ceW Yeer SkeÀe@veeceer, lees ®eueve ceW meYeer ÒekeÀej keÀer SkeÀe@veeceer nes~ ³en leerveeW ner yeeleW DeLee&led SkeÀ ceefle,

SkeÀ keÀe veece DeLee&led SkeÀveeceer Deewj efHeÀj SkeÀe@veeceer~ ³en leerveeW ner yeeleW meowJe mce=efle ceW jKe efHeÀj keÀoce G"evee Jee mebkeÀuhe keÀes JeeCeer

ceW ueevee nw~'' De.yeeheoeoe 10.6.71

me®®eer efoue hej meensye je]peer keÀe je]pe yeehe mel³e nw, GvekeÀes me®®eeF& Deewj meHeÀeF& ner efÒe³e nw~ FmeerefueS yeeyee keÀes Yeesueer ceelee³eW Deewj Yeesues me®®eer efoue Jeeues ye®®es

ner hemevo Deeles nQ~ efpeveceW efoceeie keÀer ®elegjeF& nesleer nw, Jes keÀYeer yeeyee kesÀ efoue hej veneR ®eæ{ mekeÀles nQ~ ceve-Je®eleve-keÀce& meye ceW

me®®eeF& Deewj meHeÀeF& nesieer leye ner yeehe keÀer efoue hej ®eæ{ mekeWÀies~ Fme mel³e keÀe %eeve Deewj Òel³e#e ÒeceeCe Yeer yeeyee ves DeYeer efoKee³ee

nw~ FmeerefueS ogefve³ee ceW Yeer iee³eve nw efkeÀ me®®eer efoue hej meensye je]pe~

``peerJeve ceW me®®eeF& Deewj meHeÀeF& ®eeefnS~ FvekeÀe Yeer yeæ[e ieg¿e jnm³e nw~ me®®eeF& DeLee&led pees mees®eW, pees keÀjW, Jener JeCe&ve keÀjW~ yevee-

Jeìer ªhe veneR nes~ cevmee-Jee®ee-keÀce&Cee leerveeW ªhe meceeve ®eeefnS~ ... meHeÀeF& DeLee&led Devoj ceW keÀesF& Yeer efJekeÀce& keÀe efkeÀ®eje veneR nes~

keÀesF& Yeer YeeJe-mJeYeeJe, hegjeves mebmkeÀejeW keÀe Yeer efkeÀ®eje ve nes~ pees Ssmeer meHeÀeF& Jeeuee nesiee Jener me®®ee nesiee~''

De.yeeheoeoe 28.9.69

``pees me®®eeF& Deewj meHeÀeF& Jeeuee nesiee, GmekeÀer hejKe ke̳ee nesleer nw? Jen meyekeÀe efÒe³e nesiee~ GmeceW Yeer meyemes henues lees Jen ÒeYeg-efÒe³e

nesiee~ me®®es hej meenye je]peer neslee nw~ pees henues ÒeYeg-efÒe³e nesiee, Jen owJeer heefjJeej keÀe Yeer efÒe³e nesiee~'' De.yeeheoeoe 28.9.69

``me®®ee nerje keÀye efíhe veneR mekeÀlee nw... pees me®®es Deewj hekeÌkesÀ nesles nQ, Jes otj nesles ngS Yeer Deheveer hejKe efíhee veneR mekeÀles~ keÀesF&

efkeÀlevee Yeer otj nes uesefkeÀve yeeheoeoe kesÀ vepeoerkeÀ peªj nesiee Deewj pees yeehe kesÀ vepeoerkeÀ nQ, Jes meyekesÀ vepeoerkeÀ nQ~''

``pees ye®®es me®®eer efoue Jeeues nQ, Gve hej yeehe keÀe yengle h³eej jnlee nw~ me®®eer efoue hej meensye je]peer jnles nQ~ ... Deheveer efoue mes

hetívee nw - nce me®®eer-me®®eer mee|Jeme keÀjles nQ, me®®es yeehe kesÀ mebie ceW jnles nQ?'' mee.yeeyee 17.2.05 efjJee. ``mel³eveeje³eCe keÀer keÀLee ceW Yeer nw, efpemekeÀes Decetu³e ®eerpe mecePekeÀj efíhee³ee Jen keÀKeheve nes ieF&~ ³eneB Yeer mel³e yeehe pees mel³eveeje-

³eCe yeveeves Jeeuee nw, Gvemes Deiej peje Yeer efoue keÀe ìgkeÀæ[e efíhee keÀj jKee lees Fme peerJeve keÀer vew³ee keÀe ke̳ee neue nesiee~ keÀKeheve nes

pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 6.6.73

hejceefhelee hejceelcee kesÀ meeLe HeÀjceeve-yejoej, JeHeÀeoej, F&ceeveoej keÀe jepe

nce hejceefhelee hejceelcee Deewj ye´ïee yeeyee kesÀ ye®®es nQ lees ³es nceeje hejce keÀle&J³e nw efkeÀ nce GvekesÀ meeLe JeHeÀeoej Deewj

F&ceeveoej jnW Deewj GvekesÀ nj HeÀjceeve keÀe efoue mes heeueve keÀjW~ FmeceW ner nceejs peerJeve keÀer meHeÀuelee nw Deewj keÀu³eeCe nw~

``cegK³e HeÀjceeve keÀewvemee nw? efvejvlej ³eeo ceW jnes Deewj ceve, JeeCeer, keÀce& ceW h³eesefjìer nes~... SkeÀ meskesÀC[ Deewj SkeÀ mebkeÀuhe Yeer

HeÀjceeve kesÀ efmeJeeS ve ®eues~ FmekeÀes keÀnles nQ HeÀjceeve yejoej Deewj JeHeÀeoej~... mJehve ceW Yeer yeehe, yeehe kesÀ keÀle&J³e, yeehe keÀer

ceefncee, yeehe kesÀ %eeve kesÀ Deewj kegÀí Yeer efoKeeF& ve os~'' De.yeeheoeoe 22.6.71

``®eej OeejCee³eW nQ - yeehe kesÀ mecyevOe ceW `HeÀjceeve Jejoej', efMe#ekeÀ kesÀ mecyevOe ceW `F&ceeveoej', ieg© kesÀ mecyevOe ceW `Dee%eekeÀejer' Deewj

meepeve kesÀ mecyevOe ceW `JeHeÀeoej'~'' De.yeeheoeoe 21.7.73

ogDee³eW uesves Deewj ogDee³eW osves keÀe je]pe / hejceelcee keÀer ogDee³eW uesves keÀe jepe

hejceelcee efhelee Deewj h³eejs ye´ïee yeeyee keÀe ye®®eeW kesÀ meeLe DeLeen h³eej nw Deewj Jes meoe ye®®eeW keÀes megKeer osKevee ®eenles nQ,

GmekesÀ efueS ye®®eeW keÀes meowJe efMe#ee-meeJeOeeveer osles jnles nQ, efpememes ye®®eeW mes keÀesF& efJekeÀce& ve nes Deewj meoe megKeer jnW~ meoe megKeer

jnves kesÀ efueS ye®®eeW keÀe Þesÿ keÀceeX keÀe Keelee pecee nesvee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ nceejs efkeÀmeer keÀce& mes otmejer DeelceeDeeW keÀes efpelevee

megKe efceuelee nw, Glevee ner nceeje megKe keÀe Keelee pecee neslee nw Deewj nceejs efkeÀmeer keÀce& mes Dev³e DeelceeDeeW keÀes efpelevee ogKe neslee nw,

Glevee ner nceeje megKe keÀe Keelee keÀce neslee nw Deewj keÀce&Yeesie-keÀce&yevOeve keÀe Keelee yeæ{lee peelee nw~ ³es megKe-ogKe uesves-osves ³ee keÀce&

keÀer ieefle Deefle ienve nw~ peerJeve ceW nceejs Ssmes DeveskeÀ keÀce& nesles nQ, efpevemes nce mecePeles nQ efkeÀ nce otmejeW keÀes megKe os jns nQ hejvleg Jen

ogKe nes peelee nw~ FmeerefueS yeeyee meowJe keÀnles nQ ye®®es meoe meJe& keÀes ogDee³eW oes Deewj ogDee³eW uees, ve efkeÀmeer keÀes yeod-ogDee oes Deewj ve

efkeÀmeer keÀer oer ngF& yeod-ogDee mJeerkeÀej keÀjes DeLee&led efkeÀmeer keÀer oer ngF& yeod-ogDee keÀes Deheves ceve ceW mLeeve veneR oes~ meoe meJe& keÀes megKe oes

Deewj meoe megKe uees, ve ogKe oes Deewj ve ogKe uees~

``mebkeÀuhe kesÀ Kepeeves keÀes J³eLe& iebJeevee DeLee&led Deheveer Òeeefhle³eeW keÀes iebJeevee~ Ssmes ner mece³e kesÀ SkeÀ meskesÀC[ keÀes Yeer J³eLe& iebJee³ee,

meHeÀue veneR efkeÀ³ee lees yengle iebJee³ee~ meeLe ceW %eeve keÀe Kepeevee, iegCeeW, MeefkeÌle³eeW keÀe Kepeevee Deewj meeLe ceW nj Deelcee Deewj hejceelcee

Üeje ogDeeDeeW keÀe Kepeevee~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``meyemes menpe heg©<eeLe& nw - ogDee³eW oes Deewj ogDee³eW uees, megKe oes Deewj megKe uees, ve ogKe oes ve ogKe uees~ Ssmes veneR efkeÀ ogKe oes veneR

uesefkeÀve ues uees~ ogKe ues efue³ee lees Yeer ogKeer lees neWies vee~ ... Deiej uesvee Yeer Deelee nw Deewj osvee Yeer Deelee nw efHeÀj Deewj ke̳ee ®eeefnS~

ogDee³eW uesles peeDees, ogDee³eW osles peeDees lees mechevve nes pee³eWies~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``Deiej keÀesF& yeod-ogDee os lees ke̳ee keÀjWies? ueWies? ... Deiej yeod-ogDee ceevees ues efue³ee lees DeehekesÀ Devoj mJe®ílee jner? Devoj

mJe®í lees veneR jne vee~ Deiej peje Yeer ef[HesÀkeÌì nw lees hejHesÀkeÌì veneR yeve mekeÀles nQ~... Deiej keÀesF& yeod-ogDee os lees Yeer Deehe ceve ceW

OeejCe veneR keÀjes~ veneR lees ef[HesÀkeÌì nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``pees jsi³etuej iee@[ueer mìt[sCì nQ, Deheves keÀes ye´eïeCe mecePeles nQ, Jes Deiej mecePeles nQ efkeÀ keÀjvee ner nw (ogDee³eW osvee Deewj ogDee³eW uesvee

ner nw), Jes neLe G"eDees~ ... DeYeer keÀjvee ner nw kegÀí Yeer nes pee³es~ efnccele jKees, ¢æ{ mebkeÀuhe jKees~ Deiej ceevees keÀYeer yeod-ogDee keÀe

ÒeYeeJe heæ[ Yeer pee³es lees 10 iegCee p³eeoe ogDee³eW oskeÀj GmekeÀes Kelce keÀj osvee~ efHeÀj efnccele Dee pee³esieer~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``yeod-ogDee Devoj mecee uesves mes vegkeÀmeeve lees Deheves keÀes ner neslee nw vee~ otmeje lees yeod-ogDee oskeÀj ®euee ie³ee uesefkeÀve efpemeves yeod-ogDee

Devoj mecee ueer lees ogKeer keÀewve neslee nw? uesves Jeeuee ³ee osves Jeeuee? osves Jeeuee Yeer neslee nw uesefkeÀve uesves Jeeuee p³eeoe neslee nw~ osves

Jeeuee lees Deueyesuee neslee nw~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``efJeée keÀe keÀu³eeCe keÀjves kesÀ Þesÿ keÀe³e& ceW efveefceÊe yeveer Deehe Þesÿ DeelceeSb nes, DeehekeÀer efJeée ceW efJeMes<e efmLeefle nw~ DeehekeÀes ³en Yeer

®eskeÀ keÀjvee nw efkeÀ cesjs Üeje pees Yeer yeesue efvekeÀueles nQ, ke̳ee Jes meJe& kesÀ Je mJe³eb kesÀ Òeefle keÀu³eeCekeÀejer nQ? J³eLe& keÀer lees yeele ner íesæ[

oes~'' De.yeeheoeoe 27.5.74

``Deehe ueesie meeOeejCe jerefle mes yeesueWies uesefkeÀve Deehe ceneve DeelceeDeeW kesÀ yeesue mel³e nesves kesÀ keÀejCe keÀF& DeeleceeDeeW keÀe DekeÀu³eeCe nes

peelee nw~ FmeefueS YeefkeÌle ceW Yeer Jejoeve kesÀ meeLe-meeLe Þeehe keÀe Yeer iee³eve nw~ Deehe osles veneR nQ, uesefkeÀve Ssmeer J³eLe& ®eueve Je J³eLe&

yeesue DekeÀu³eeCe kesÀ efveefceÊe Dee@ìescesefìkeÀueer yeve peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 27.5.74 ``cenmetmelee nes efkeÀ ceQ Þesÿ Deelcee ntB, mJe-efmLeefle Þesÿ nw, heefjefmLeefle heshej nw~ ³en cenmetmelee menpe heefjJele&ve keÀje uesieer Deewj heeme

keÀj ueWies~ ... cenmetmelee ceW SkeÀ nw me®®es efoue keÀer cenmetmelee Deewj otmejer nw ®elegjeF& keÀer cenmetmelee~ ... efoue keÀer cenmetmelee

efoueejece keÀer DeeMeerJee&o Òeehle keÀjeleer nw~'' De.yeeheoeoe 2.11.87

DeefJeveeMeer %eeve jlveeW kesÀ cenlJe keÀe jepe

yeeyee ncekeÀes pees DeefJeveeMeer %eeve jlve osles nQ, yeeyee GvekesÀ cenlJe keÀe je]pe Yeer yeleeles nQ efkeÀ legce Gvemes ke̳ee-ke̳ee Òeeefhle keÀj

mekeÀles nes~ Fve %eeve jlveeW keÀe legcekeÀes kewÀmes Òe³eesie keÀjvee nw~ FmeerefueS yeeyee keÀnles nQ %eeve Yeer hee$e keÀes osKekeÀj osvee nw, Ssmes ner %eeve

jlveeW keÀes J³eLe& veneR iebJeevee nw~ ³es %eeve jlve nQ, pees heefJe$e yegef× ceW ner OeejCe nes mekeÀles nQ FmeefueS Deheveer yegef× ªheer yele&ve meesves keÀe

yeveeDees~ pees %eeve jlveeW keÀe cenlJe jKelee nw, lees ³es jlve Yeer GmekesÀ peerJeve keÀe cenlJe yeæ{eles nQ~

``³en nw me®®eer keÀceeF&, pees me®®ee yeehe efmeKeueeles nQ~ yeekeÀer meYeer nQ Pet"er keÀceeF³eeb~ DeefJeveeMeer %eeve jleveeW keÀer keÀceeF& ner me®®eer

keÀceeF& keÀner peeleer nw, yeekeÀer meYeer efJeveeMeer Oeve-oewuele nw Pet"er keÀceeF&... Fme me®®eer DeefJeveeMeer keÀceeF& keÀer ÒeeueyOe mele³egie Deeefo mes

$eslee Devle lekeÀ hetjer nesleer nw~'' mee.yeeyee 14.12.04 efjJee. ``me®®eer keÀceeF& SkeÀ yeehe ner keÀjeles nQ~ ... Yeejle me®eKeC[ Lee, Deye Pet" KeC[ yevee nw~ Deewj KeC[eW keÀes me®eKeC[-Pet"KeC[ veneR

keÀne peelee nw~ ... mJeie& kesÀ ceeefuekeÀ YeejleJeemeer ner yeveWies~'' mee.yeeyee 14.12.04 efjJee. ``efpevneWves keÀuhe henues keÀceeF& keÀer nw, Jes ner DeYeer Yeer keÀjWies~... Fve yeeleeW keÀes mecePeWies Jes, pees De®íer jerefle heæ{Wies~''

mee.yeeyee 14.12.04 efjJee. ``pees efjueerpeme ceeFC[s[ nQ, GvekeÀes mecePeevee menpe nesiee... peemleer oeve-hegC³e keÀjves Jeeues jepeeF& ceW Deeles nQ... Deye legce DeefJeveeMeer

%eeve jleveeW keÀe oeve keÀjles nes~ ... pees cesjs YekeÌle nQ, GvekeÀes ³en KegMeKeyejer megveeDees efkeÀ efMeJeyeeyee Jemee& os jns nQ, Jen keÀnles nQ -

cegPes ³eeo keÀjes Deewj heefJe$e yeveeW lees heefJe$e ogefve³ee kesÀ ceeefuekeÀ yeve pee³eWies~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee. ``Fmeer ÒekeÀej Oeve keÀer MeefkeÌle DeLee&led %eeve-Oeve keÀer MeefkeÌle~ %eeve Oeve mLetue Oeve keÀer Òeeefhle mJele: ner keÀjelee nw~ peneB %eeve Oeve nw,

JeneB Òeke=Àefle mJele: ner oemeer yeve peeleer nw... FmeefueS %eeve-Oeve meye Oeve keÀe jepee nw... ³en %eeve-Oeve jepeeDeeW keÀe Yeer jepee yevee oslee

nw~'' De.yeeheoeoe29.10.87

Deveveesve yeì Jewjer Jesue veesve Jeeefj³eme& keÀe jepe

Fme yeele keÀe Yeer DeYeer helee heæ[e nw efkeÀ nce meYeer ³ees×e nQ ke̳eeWefkeÀ nce Yeer cee³ee mes ³eg× keÀjkesÀ Deheveer jepeeF& ues jns nQ Deewj

mele³egie ceW peekeÀj osJeer-osJelee yeveles, efpevekeÀer YeefkeÌle ceeie& ceW efkeÀleveer hetpee nesleer nw, meye OeceeX ceW mJeie& keÀe iee³eve nw hejvleg ncekeÀes keÀesF&

³ees×e mecePelee veneR nw~ nce osJelee yeve jns nQ, ³en Yeer keÀesF& veneR mecePelee, hejvleg osJeleeDeeW keÀes meye peeveles Deewj ceeveles nQ, GvekeÀe

iee³eve hetpeve keÀjles nQ~ ³es osJelee keÀewve Les, kewÀmes yeveW, ³en Yeer veneR peeveles nQ, pees meye jepe yeeyee ves yelee³es nQ~

``DeYeer legcnejer ueæ[eF& nw cee³ee jeJeCe mes... legcnejer ueæ[eF& nw ner ieghle, FmeefueS legcekeÀes Deveveesve Jeeefj³eme& keÀne peelee nw... keÀuhe-

keÀuhe legce cee³ee hej efJepe³e heekeÀj Dehevee jep³e mLeeheve keÀj uesles nes~'' mee.yeeyee 28.12.04 efjJee. meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe&, mechetCe& efvee|JekeÀejer, DeeEnmee hejceesOece& keÀe jepe

efvejekeÀej %eeve met³e& hejceelcee meJe& iegCeeW keÀe meeiej nw, meoe mechevve nw~ ®evêcee 16 keÀuee mechetCe& DeLee&led hetCe& neslee nw Deewj

keÀueenerve Yeer neslee nw~ Ssmes ner Deelcee³eW meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe&, mechetCe& efvee|JekeÀejer yeveleer nQ Deewj Gvemes nerve Yeer yeveleer nQ,

efHeÀj hejceelcee DeekeÀj meJe&iegCe mechevve yeveeles nQ~ efvejekeÀejer efmLeefle mechetCe& efmLeefle nesleer nw~ efpelevee-efpelevee nce Gme efmLeefle keÀe

DeY³eeme keÀjles nQ Deewj hejceelcee keÀes ³eeo keÀjles nQ, Glevee ner nce meJe&iegCe mechevve ... hejceesOece& yeveles nQ~ DeeEnmee hejceesOece& DeLee&led

mebkeÀuhe cee$e Yeer efkeÀmekeÀes ogKe ve osvee Deewj ve ogKe uesvee DeLee&led ogKeer ve nesvee~ keÀece keÀìejer ®eueevee Yeer eEnmee nw~ osJeleeDeeW ceW oesveeW

ÒekeÀej keÀer eEnmee veneR nesleer nw~

``SkeÀ nce Deewj otmeje yeehe, leermeje osKeles ngS Yeer ve osKees~ ... keÀesF& Yeer nes, GmekeÀer efJeMes<elee keÀes osKees lees efJeMes<eelcee yeve pee³eWies~

keÀceer keÀes lees efyeukegÀue osKevee ner veneR nw~ pewmes ®evêcee DeLeJee met³e& keÀes ûenCe ueielee nw lees keÀnles nQ vee efkeÀ veneR osKevee ®eeefnS~ veneR

lees ûen®eejer yew" pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 30.7.70

``cegK³e meypeskeÌì nw - J³ekeÌle ceW jnles, keÀce& keÀjles Yeer DeJ³ekeÌle efmLele jns~ Fme meypeskeÌì ceW heeme nesvee nw~... meJe&iegCe mechevve yeveves

kesÀ efueS yeehe kesÀ iegCe meeceves jKe Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjes efkeÀ keÀneB lekeÀ yeves nQ~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``©neefve³ele keÀe³ece ve jnves keÀe keÀejCe nw efkeÀ Deheves keÀes Deewj otmejeW keÀes, efpevekeÀer mee|Jeme kesÀ efueS efveefceÊe nes, GvekeÀes yeeheoeoe keÀer

Deceevele veneR mecePeles... ceve Yeer SkeÀ Deceevele nw... efpe%eemeg nQ, mesvìj nw, Je keÀesF& mLetue Jemleg nw uesefkeÀve Deceevele cee$e nw~ Deceevele

mecePeves mes ner DeveemekeÌle neWies~'' De.yeeheoeoe25.12.69

Q. meJe& iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe&, mechetCe& efvee|JekeÀejer DeeEnmee hejceesOece& meJe& Deelcee³eW yeveWieer ³ee kegÀí Deelcee³eW ner yeveWieer ³ee

SkeÀ ner Deelcee yevesieer?

A. nj Deelcee Fme efmLeefle keÀes Òeehle keÀjleer nw hejvleg Fme keÀce&#es$e hej meyekeÀer mece³e meercee Deewj ÒeYeeJe ceW Devlej DeJeM³e nesiee~ keÀesF&

Deelcee 5000 Je<e& kesÀ efueS yevesieer Deewj keÀesF& Deelcee SkeÀ efceveì ³ee SkeÀ meskesÀC[ kesÀ efueS yevesieer ke̳eeWefkeÀ Deelcee Deheves cetue ªhe ceW

meJe& iegCe mechevve... DeeEnmee hejceesOece& ner nw~ Deelcee peye Fme Oeje hej heeì& yepeeves Deeleer nw ³ee Fme Oeje mes heeì& hetje keÀjkesÀ Jeeheme

peeleer nw lees GmekeÀer efmLeefle mechetCe& ner nesleer nw~ hejceOeece ceW keÀesF& Yeer Deelcee DehetCe& veneR nesleer nw ³ee veneR jn mekeÀleer nw~

``efveoex<e Deelcee nw~ Deiej Gme ¢efä mes nj nj Deelcee keÀes osKees lees efHeÀj heg©<eeLe& keÀer mheer[ keÀye {erueer nes mekeÀleer nw? nj meskesÀC[ ceW

®eæ{leer keÀuee keÀe DevegYeJe keÀjWies~ efmeHe&À ®eæ{leer keÀuee ceW peeves kesÀ efueS Fmes mecePeves keÀer keÀuee Deeveer ®eeefnS~ meesuen keÀuee mechetCe&

yevevee nw vee~'' De.yeeheoeoe 3.10.71

``meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe& keÀne peelee nw lees meJe& keÀuee³eW DeYeer YejWieer vee... ³en mechetCe& mìspe keÀer efveMeeveer nw~''

De.yeeheoeoe 5.10.71

``pewmes meekeÀej kesÀ yeesueves ceW, ®eueves ceW, meYeer ceW efJeMes<elee osKeer vee... nj ®eueve mechetCe& keÀuee kesÀ ªhe ceW efoKeeF& os, FmekeÀes keÀnles nQ

16 keÀuee mechetCe&... efpemekeÀes keÀuee kesÀ ªhe ceW osKe DeewjeW ceW Yeer ÒesjCee Yejleer nw~ GvekesÀ keÀce& Yeer mee|JemeSyegue nesles nQ~''

De.yeeheoeoe 5.10.71

``yeeheoeoe meJe& ye´eïeCe kegÀue ye®®eeW ceW mes Gve efJeMes<e DeelceeDeeW keÀes ®egve jns Les pees meoe mevlegälee Üeje mJe³eb Yeer meoe mevlegä jns nQ

Deewj DeewjeW keÀes Yeer mevlegälee keÀer DevegYetefle Deheveer ¢efä, Je=efle, Deewj ke=Àefle Üeje meoe keÀjeles Dee³es nw~ lees Deepe Ssmeer mevlegäceefCe³eeW keÀer

ceeuee yevee jns Les~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``yeeheoeoe yeej-yeej mevlegäceefCe³eeW keÀer ceeuee osKe ne|<ele nes jns Les ke̳eeWefkeÀ Ssmeer mevlegäceefCe³eeB ner yeeheoeoe kesÀ ieues keÀe nej yeveleer

nw, jep³e DeefOekeÀejer yeveleer nw Deewj YekeÌleeW kesÀ efmecejCe keÀer ceeuee yeveleer nQ~'' De.yeeheoeoe 5.10.87

``peye efkeÀ DeYeer meeiej keÀer mevleeve nes, lees meeiej meceeve mechevve DeYeer neWies ³ee YeefJe<³e ceW neWies? %eevemeeiej yeehe ye®®eeW keÀes meye ceW

mechevve DeYeer yeveeles nQ~ leye ner ueemì mìspe keÀe iee³eve efkeÀ³ee peelee nw - meJe&iegCe mechevve, meesuen keÀuee mechetCe&, mechetCe& efvee|JekeÀejer

Deewj mechetCe& DeeEnmekeÀ~'' De.yeeheoeoe 2.5.74

``pewmes Þe=bieej ceW meesuen Þe=bieej Òeefme× nQ, lees ke̳ee Ssmes ner meJe&iegCe mechevve, meesuen keÀuee mechetCe& yeves nes? ³ee mece³e hej efpeme keÀuee

keÀer DeeJeM³ekeÀlee nes, ke̳ee Gme mece³e Jen keÀuee mJeªhe ceW veneR uee mekeÀles nes? ³eefo mce=efle ceW Deelee nw uesefkeÀve mJe©he ceW veneR Dee

heelee nw lees DeehekeÀes meHeÀuelee kewÀmes nesieer? ³eefo ³eg× mLeue ceW mece³e hej Meðe Ghe³eesie ceW ve uee mekeÀes, lees ke̳ee efJepe³e nesieer? henues

mJe³eb keÀes mechevve yeveeves kesÀ ÒewefkeÌìkeÀue huewve yeveeDees, lees menpe meHeÀuelee DeehekesÀ meccegKe Dee pee³esieer~'' De.yeeheoeoe 24.4.74

``Deelcee keÀer Þesÿ mìspe keÀer ceefncee nw - meJe&iegCe mechevve, 16 keÀuee mechetCe& ... DeeEnmee hejceesOece&~... 16 keÀuee³eW ke̳ee nw, ce³ee&oe³eW

ke̳ee nQ - Fve meye yeeleeW keÀer vee@uespe Fme mece³e ner OeejCe keÀjles nes~... 16 keÀuee DeLee&led meJe& efJeMes<eleeDeeW ceW mechevve~''

De.yeeheoeoe15.10.75 ce³ee&oe heg©<eesÊece keÀe jepe / F&éejer³e ce³ee&oe³eW, ye´eïeCe kegÀue keÀer ce³ee&oe³eW Deewj Deemegjer kegÀue keÀer ce³ee&oeDeeW keÀe je]pe

hejceelcee ncekeÀes ce³ee&oe heg©<eesÊece yeveeles nQ, FmeefueS yeeyee DeYeer ncekeÀes F&éejer³e kegÀue keÀer ce³ee&oeDeeW, ye´eïeCe kegÀue keÀer

ce³ee&oeDeeW keÀe %eeve osles nQ, pees nceejs peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej nQ~ pees efpelevee Gve ce³ee&oeDeeW ceW ®euelee nw, Jen Glevee ner

heg©<eesÊece yevelee nw~ peye ncekeÀes Gve ce³ee&oeDeeW keÀe %eeve nesiee Deewj GvekesÀ cenlJe keÀe %eeve nesiee leye ner nce Deemegjer kegÀue keÀer

ce³ee&oeDeeW kesÀ ogKece³e kesÀ peeue mes efvekeÀue mekeWÀies~

``meJesjs mes jele lekeÀ keÀewve-keÀewve meer ce³ee&oe³eW efkeÀme-efkeÀme keÀce& ceW jKeveer nQ, Jen meYeer vee@uespe mheä nesveer ®eeefnS... meerlee mecePekeÀj

Fme uekeÀerj kesÀ Devoj jnes DeLee&led pees kesÀ³ejHegÀue nesiee, ce³ee&oeDeeW keÀer uekeÀerj kesÀ Devoj jnsiee, Jener heg©<eesÊece yeve mekeÀlee nw~''

De.yeeheoeoe 27.4.72

``peye ce³ee&oeDeeW keÀe GuebIeve neslee nw leye ner kesÀ³ejuesme nesles nes~ Deehe ueesieeW keÀer mechetCe& mìspe keÀe pees iee³eve nw - `meJe&iegCe

mechevve... DeeEnmee hejceesOece&' pewmes meerlee keÀes ce³ee&oe keÀer uekeÀerj kesÀ Devoj jnves keÀer Dee%ee oer~ Deewj keÀesF& uekeÀerj veneR Leer uesefkeÀve

³en ce³ee&oe³eW ner uekeÀerj nQ~'' De.yeeheoeoe 27.4.72

JeemleefJekeÀlee keÀes efJe®eej keÀjW lees kesÀ³ejuesme nesles nQ lees ce³ee&oeDeeW keÀer uekeÀerj mes yeenj peeles nQ, ce³ee&oeDeeW keÀe GuebIeve neslee

nw Deewj peye ce³ee&oeDeeW keÀer uekeÀerj keÀe GuebIeve neslee nw lees kesÀ³ejuesme nes peeles nQ~ oesveeW ner yeeleW ®e¬eÀJele (Cyclic) nQ~

Q. cee³ee keÀe FHesÀkeÌì neslee nw leye ef[HesÀkeÌì neslee nw ³ee ef[HesÀkeÌì neslee nw leye cee³ee keÀe FHesÀkeÌì neslee nw? FmekeÀe YeeJe DeLe& ke̳ee nw?

A. ³en Yeer Ssmes ner nw efkeÀ peye Deelcee ceW ef[HesÀkeÌì DeLee&led keÀcepeesjer nesleer nw lees cee³ee keÀe Jeej neslee nw Deewj cee³ee keÀe Jeej Deelcee keÀes

keÀcepeesj yevee oslee nw~ pees Deelcee meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer ³eeo ceW MeefkeÌleMeeueer jnleer nw, Gme hej cee³ee keÀe FHesÀkeÌì DeLee&led Jeej

nes veneR mekeÀlee~

``peye ce³ee&oeDeeW keÀe GuuebIeve neslee nw leye ner kesÀ³ejuesme nesles nes~ ...meJesjs mes jele lekeÀ keÀewve-keÀewve-meer ce³ee&oe³eW efkeÀme-efkeÀme keÀce&

ceW jKeveer nQ, Jen meYeer vee@uespe mheä nesveer ®eeefnS~ Deiej vee@uespe veneR lees kesÀ³ejHegÀue veneR nes mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 27.4.72

Q. peye kesÀ³ejuesme nesles leye ce³ee&oeDeeW keÀe GuebIeve neslee ³ee peye ce³ee&oeDeeW keÀe GuebIeve neslee leye kesÀ³ejuesme nesles?

A. JeemleJe ceW ³es oesveeW yeeleW ®e¬eÀJele (Cyclic) nQ, SkeÀ keÀe GuebIeve nesves mes otmejs keÀe mJele: ner GuebIeve nes peelee nw~

F®íe-MeefkeÌle Deewj ¢æ{ F®íe-MeefkeÌle keÀe je]pe / efJeue hee@Jej Deewj efJeue hee@Jej keÀes Òeehle keÀjves keÀe jepe

efkeÀmeer keÀe³e& keÀer meHeÀuelee kesÀ efJeue hee@Jej yengle DeeJeM³ekeÀ nw~ efJeue hee@Jej DeLee&led ¢æ{ F®íe MeefkeÌle~ efJeue hee@Jej keÀes Òeehle

keÀjves kesÀ efueS Dehevee leve-ceve-Oeve meye hejceelcee efhelee keÀes efJeue keÀjWies leye ner Deelcee ceW efJeue hee@Jej Deeleer nw Deewj GmekesÀ efueS

keÀesF& keÀe³e& DemecYeJe veneR neslee nw~

``³en heg©<eeLeea Mejerj SkeÀoce cepe& nes pee³esiee Deewj DeJ³ekeÌle HeÀefjMlee mJeªhe Deewj YeefJe<³e ªhe Fcepe& nesiee~ peye henues Deehe ueesie

DevegYeJe keÀjWies, leye otmejeW keÀes Yeer DevegYeJe nesiee... efJeue keÀjves mes efJeue hee@Jej Deeleer nw... mebkeÀuhe meefnle meye efJeue nes pee³es~''

De.yeeheoeoe 29.5.70

``Deiej yeeheoeoe keÀer DeeMeerJee&o veneR nesleer lees ³eneB lekeÀ kewÀmes Deeles~ nj meskeÀC[ yeeheoeoe ye®®eeW keÀes DeeMeerJee&o os jns nQ uesefkeÀve uesves

Jeeues efpeleveer uesles, Gleveer Deheves heeme keÀe³ece jKeles nQ~ ... pees peemleer heg©<eeLe& keÀjves keÀer F®íe jKeles nQ, GvekeÀes ceoo Yeer efceueleer

nw~ ¢æ{ F®íe jKevee lees ceoo Yeer ¢æ{ efceuesieer~'' De.yeeheoeoe 23.1.70

``Deheves ceW ner keÀvì^eseEueie hee@Jej Deewj efJeue hee@Jej veneR nw lees DeewjeW keÀes Yeer efJeue keÀjeves keÀer MeefkeÌle veneR Dee mekeÀleer nw~... efJeue hee@Jej

DeLee&led mebkeÀuhe, JeeCeer Jee keÀce& Üeje pees kegÀí Yeer efkeÀ³ee, Jen meYeer yeehe kesÀ Deeies efJeue DeLee&led keÀj os~... Deiej ceneve Devlej Deewj

cenecev$e oesveeW ³eeo jnW lees keÀye Yeer yegef× keÀes keÀvì^esue keÀjves kesÀ efueS cesnvele veneR keÀjveer heæ[sieer~'' De.yeeheoeoe 18.7.71

``pees Yeer keÀce& keÀjles nes lees ceneve Devlej Meg× Deewj DeMeg×, mel³e Deewj Demel³e, mce=efle Deewj efJemce=efle ke̳ee nw, J³eLe& Deewj meceLe&

mebkeÀuhe ceW ke̳ee Devlej nw, meye yeeleeW ceW Deiej ceneve Devlej keÀjles peeDees lees otmejs lejHeÀ yegef× Dee@ìescesefìkeÀueer keÀvì^esue nes pee³esieer~

... Deueyesues jnles FmeefueS keÀvì^eseEueie hee@Jej pees Deeveer ®eeefnS Jen veneR Deeleer nw~'' De.yeeheoeoe 18.7.71

``hee@Jej nw Jewmes meYeer kegÀí efJeue keÀjves keÀer Yeer efJeue hee@Jej ®eeefnS~ Jen ³eneB mes YejkeÀj peevee~ peye meYeer kegÀí efJeue keÀj efo³ee lees

ke̳ee yeve pee³eWies - veäesceesne~ peye ceesn veä nes peelee nw lees yevOevecegkeÌle yeve peeles nQ Deewj yevOevecegkeÌle ner ³eesie³egkeÌle Je peerJevecegkeÌle yeve

mekeÀlee nw~'' De.yeeheoeoe 29.4.71

``%eeve Kepeevee lees yeehe ves efo³ee nw uesefkeÀve DeehekeÀe Dehevee Kepeevee keÀewvemee nw? ³en mece³e Deewj mebkeÀuhe~ pewmes yeehe ves hetje ner Deheves

keÀes efJeue efkeÀ³ee Jewmes Deehe ueesieeW keÀer pees mce=efle nw, GmekeÀes Yeer hetje ner efJeue keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe 29.4.71

``yeeheoeoe ves pewmes Deeefo ceW ye®®eeW kesÀ efmej hej %eeve-keÀueMe jKee, meekeÀej Üeje MeefkeÌle³eeW keÀes, leve, ceve, Oeve efJeue efkeÀ³ee Jewmes ner

meekeÀej leve Üeje meekeÀej heeì& kesÀ Deefvlece mece³e MeefkeÌle mesvee keÀes efJeée-keÀu³eeCe kesÀ efueS efJeue heeJej efJeue keÀer~''

De.yeeheoeoe 18.1.76 mebkeÀuhe Deewj ¢æ{-mebkeÀuhe keÀe jepe

efkeÀmeer keÀe³e& keÀer meHeÀuelee kesÀ efueS mebkeÀuhe ceW ¢æ{lee nesvee DeeJeM³ekeÀ nw~ efpeleveer ¢æ{lee nesieer, Gleveer ner meHeÀuelee nesieer~

Fefleneme mee#eer nw efkeÀ DeveskeÀ J³eefkeÌle³eeW ves DemecYeJe Òeleerle nesves Jeeues keÀe³eeX keÀes Yeer Deheves ¢æ{ mebkeÀuhe mes mecYeJe keÀjkesÀ efoKee³ee~

peye mebkeÀuhe ¢æ{ neslee nw lees keÀce& Gme Devegmeej Deehener neslee nw Deewj peye keÀce& neslee nw lees keÀce&HeÀue DeLee&led meHeÀuelee Yeer DeJeM³e

nesieer~ ¢æ{ mebkeÀuhe Jeeues keÀes heefjefmLeefle Deewj Òeke=Àefle Yeer meeLe osleer nw~

``³en keÀe³e& keÀjkesÀ ner íesæ[tbiee, yevekeÀj ner íesæ[tbiee~ peye Flevee efve½e³eyegef× yeveWies leye efJepe³eer yeveWies~ yeehe ceW lees efve½e³e nw uesefkeÀve

Deheves ceW Yeer efve½e³eyegef× neskeÀj keÀe³e& keÀjes lees efHeÀj efJepe³e ner efJepe³e nw~'' De.yeeheoeoe 18.6.70

``keÀu³eeCe keÀer YeeJevee mes Deeies yeæ{ jns nes~ peneB ¢æ{ mebkeÀuhe nw, JeneB meHeÀuelee nw ner~... ¢æ{ mebkeÀuhe keÀYeer meHeÀue ve nes, ³en nes

veneR mekeÀlee~ Deiej Leesæ[e Yeer efoue-efMekeÀmle nes peeles nes efkeÀ ³eneB lees mesJee nesvee ner veneR nw lees Dehevee Leesæ[e mee keÀcepeesj mebkeÀuhe mesJee

ceW Yeer HeÀke&À ues Deelee nw~ ¢æ{lee ner meHeÀuelee ueeleer nw~'' De.yeeheoeoe 10.3.86 ``Kepeeves yeehe ves meyekeÀes SkeÀ pewmes, SkeÀ efpelevee efo³ee nw~ keÀesF& keÀes keÀce, keÀesF& keÀes p³eeoe veneR efo³ee nw~ Kepeeves pecee nesves keÀer

efveMeeveer ke̳ee nw? ... meyemes yeæ[e Kepeevee nw Þesÿ mebkeÀuhe keÀe Kepeevee~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``SkeÀ ner efmeleeje nw, pees Deheveer peien yeoueer veneR keÀjlee~ ... Jen nw ¢{ mebkeÀuhe Jeeuee efmeleeje, efpemekeÀes Deheveer Fme ogefve³ee ceW

`Oe´gJe' efmeleeje keÀne peelee nw~ lees Ssmes ¢æ{ efve½e³e yegef× Deewj SkeÀjme efmLeefle ceW meoe efmLele he¨eeheoce Yeei³eMeeueer yeves nes ³ee yeve jns

nes?'' De.yeeheoeoe 20.5.74

``Deheveer ueieve ceW Deefive keÀer cenmetmelee Deeleer nw, efpeme ueieve keÀes Deefive ceW mJe³eb kesÀ heemì kesÀ mebmkeÀej, mJeYeeJe Deewj Dev³e DeelceeDeeW

kesÀ ogKeoe³eer mebmkeÀej Je mJeYeeJe keÀes Yemce keÀj mekeÀes? ... efceìe ngDee-mee mebmkeÀej efHeÀj Yeer keÀye Òel³e#e nes peelee nw, uesefkeÀve Deye

mece³e ueieve keÀer Deefive ceW Yemce keÀjves keÀe nw, pees efHeÀj Gme mebmkeÀej keÀe veeceesefveMeeve Yeer ve jns~'' De.yeeheoeoe 1.2.75

``Fme ueieve keÀer Deefive keÀes hewoe keÀjves keÀer ³egefkeÌle Je leerueer keÀewvemeer nw? ... ¢æ{ mebkeÀuhe DeLee&led cej pee³eWies Deewj efceì pee³eWies uesefkeÀve

keÀjvee ner nw~ `keÀjvee lees ®eeefnS', nesvee lees ®eeefnS, ...Ssmee mees®evee SkeÀ ÒekeÀej mes ³en yegPeer ngF& leerueer nw~'' De.yeeheoeoe 1.2.75

mece³e keÀe %eeve Deewj GmekesÀ cenlJe keÀe jepe

Jele&ceeve mece³e ke̳ee nw, Gme mece³e keÀe peerJeve ceW ke̳ee cenlJe nw, GmekeÀes nce kewÀmes meoghe³eesie keÀjW, ³eefo nce mece³e keÀes yeyee&o

keÀjles nQ lees GmekeÀe heefjCeece ke̳ee nesiee - ³en meye %eeve hejceelcee ves efo³ee nw, efpememes nceejs ceW mece³e keÀes meHeÀue keÀjves keÀe MeefkeÌle

DeeF& nw~ Fme heg©<eesÊece mebiece³egie keÀe SkeÀ-SkeÀ #eCe efkeÀlevee ceneve nw, FmekeÀe DeeYeeme Yeer hejceelcee ves ner keÀje³ee nw, leye ner nceeje

mece³e Deewj mJeebme meHeÀue nes jne nw~

``Ssmes Yeer veneR mees®evee efkeÀ DeYeer mece³e heæ[e nw, heg©<eeLe& keÀj ueWies~ uesefkeÀve mece³e kesÀ henues meceeefhle keÀjkesÀ Deewj Fme efmLeefle keÀe

DevegYeJe Òeehle keÀjvee nw~ Deiej mece³e Deeves hej Fme DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe DevegYeJe efkeÀ³ee... mece³e meceehle lees DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀe

DevegYeJe Yeer meceehle nes pee³esiee~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``Deiej mece³e kesÀ DeeOeej hej "njs lees Òeeefhle kegÀí veneR nesieer~ mece³e kesÀ henues yeoueves mes Deheves efkeÀ³es keÀe HeÀue efceuesiee~ pees keÀjsiee

Jen hee³esiee~ mece³e ÒeceeCe efkeÀ³ee lees Jen ngF& mece³e keÀer keÀceeue~... meejs keÀuhe keÀer lekeÀoerj Fme Ieæ[er yeveeveer nw~ Ssmes O³eeve oskeÀj

®euevee nw~ meejs keÀuhe keÀer lekeÀoerj yeveves keÀe mece³e Deye nw~'' De.yeeheoeoe 25.1.70

``mece³e Deewj mJe³eb oesveeW keÀer jHeÌleej keÀes osKees~... efHeÀj ³en veneR keÀnvee efkeÀ ncekeÀes lees helee ner veneR Lee, mece³e Flevee lespe ®euee

ie³ee~ keÀF& ye®®es mecePeles nQ efkeÀ DeYeer Leesæ[e {eruee heg©<eeLe& nw lees Devle ceW lespe keÀj ueWies uesefkeÀve yengle keÀeue keÀe DeY³eeme Devle ceW

men³eesieer yevesiee~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``Jele&ceeve mece³e Yeer yengle yeæ[e Kepeevee nw ke̳eeWefkeÀ Jele&ceeve mece³e ceW pees kegÀí Òeehle keÀjvee ®eenes, pees Jejoeve uesvee ®eenes, efpelevee

Deheves keÀes Þesÿ yeveevee ®eenes, Glevee yevee mekeÀles nQ~ Deye veneR lees keÀye veneR~'' De.yeeheoeoe15.12.04

``mece³e keÀer jHeÌleej lespe nw~ pewmes mece³e efkeÀmekesÀ efueS Yeer ©keÀeJeì ceW ©keÀlee veneR, ®euelee ner jnlee nw~ Jewmes ner Deheves Deehemes hetíes

efkeÀ mJe³eb Yeer keÀesF& cee³ee kesÀ ©keÀeJeì ceW ©keÀles lees veneR nes?'' De.yeeheoeoe 18.7.72

ye´eïeCeeW Deewj MetêeW keÀe je]pe

hejceelcee efhelee ves DeYeer ye´eïeCe Deewj MetêeW keÀe je]pe Yeer yelee³ee nw~ ye´eïeCe Deewj MetêeW keÀe efJeYeepeve peeefle-heebefle ceW pevce uesves

mes veneR neslee nw, pewmes ogefve³ee Jeeues ceeveles nQ hejvleg keÀce&-mebmkeÀej kesÀ DeeOeej hej neslee nw~ pees keÀece-efJekeÀej ceW peeles nQ, efJekeÀejer

mebmkeÀejeW Jeeues nQ, Jes meYeer Metê nQ~ %eeve meeiej hejceelcee DeekeÀj ye´ïee leve Üeje %eeve oskeÀj MetêeW keÀes ner ye´eïeCe yeveelee nw~ pees

hejceelcee keÀes hen®eeve keÀj, %eeve keÀes mecePekeÀj ye´ïe®e³e& Je´le keÀes OeejCe keÀjves keÀer Òeefle%ee keÀjles nQ, Jes ner me®®es ye´eïeCe nQ~ ³e%e keÀjvee

³e%e keÀjevee, oeve uesvee oeve osvee, efJeÐee heæ{vee Deewj heæ{evee ner ye´eïeCeeW keÀe Oece&-keÀce& yelee³ee ie³ee nw~ Metê mes ye´eïeCe yeveles FmeerefueS

ye´eïeCeeW keÀe efÜpe pevce keÀne peelee nw~ keÀefue³egie kesÀ Devle ceW meYeer Metê yeve peeles nQ, yeehe DeekeÀj Gve MetêeW keÀes ye´eïeCe Deewj ye´eïeCeeW

keÀes heæ{ekeÀj ye´eïeCe mes osJelee yeveeles nQ~ Fme mebiece³egieer ye´eïeCeeW keÀer ³eeoieej ceW ner ueewefkeÀkeÀ ye´eïeCeeW keÀes Tb®e ceevee peelee nw~

``legce nes ye´ïee kesÀ cegKe JebMeeJeueer me®®es ye´eïeCe~ legce Gve ye´eïeCeeW keÀes Yeer mecePee mekeÀles nes efkeÀ ye´eïeCe oes ÒekeÀej kesÀ nesles nQ - SkeÀ

lees nQ Òepeeefhelee ye´ïee kesÀ cegKe JebMeeJeueer, otmejs nQ kegÀKe JebMeeJeueer~ ye´ïee kesÀ cegKe JebMeeJeueer ye´eïeCe nQ Tb®e les Tb®e ®eesìer~''

mee.yeeyee 7.1.05 efjJee.

F®íe cee$eced DeefJeÐee keÀe jepe osJeleeDeeW kesÀ efueS iee³eve nw efkeÀ GvekeÀer F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer nesleer nw DeLee&led GvekesÀ peerJeve ceW F®íe veece keÀer keÀesF& ®eerpe

veneR nesleer nw~ keÀesF& Yeer F®íe Glhevve nesves mes henues ner Jen ®eerpe GvekesÀ meeceves neefpej nes peeleer nw DeLee&led mele³egie ceW efkeÀmeer Yeer ®eerpe

keÀer keÀceer keÀer DevegYetefle veneR nesleer, efpemekesÀ efueS JeneB F®íe peeûele nes~ ye´eïeCe ner osJelee yeveles nQ lees Jen efmLeefle ye´eïeCeeW kesÀ peerJeve ceW

Yeer DeJeM³e Dee³esieer leye ner Jen efmLeefle JeneB nesieer~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj Deheves keÀes ®eskeÀ keÀjW Deewj osKeW ncekeÀes hejceelcee mes ke̳ee

efceuee nw, efkeÀme ®eerpe keÀer keÀceer nw? mJe-efmLeefle Deewj hejceelcee keÀer ceOegj mce=efle ceW efmLele Deelcee keÀes keÀYeer Yeer efkeÀmeer ®eerpe keÀer keÀceer

DevegYeJe nes veneR mekeÀleer~ ³en je]pe Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw~ yeeyee ves keÀne nw - ye®®es, F®íe De®íe yeveves veneR osieer~ oelee kesÀ

ye®®es oelee yevees~

``mJe-efmLeefle keÀes ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀne peelee nw~ ... peye lekeÀ keÀesF& met#ce Jee mLetue keÀecevee nw leye lekeÀ meecevee keÀjves keÀer

MeefkeÌle veneR Dee mekeÀleer~ ... F®íecee$eced DeefJeÐee~ ... ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve keÀye nej veneR Kee mekeÀles~'' De.yeeheoeoe 3.12.70

``Deheves mes hetíes nceejer efmLeefle F®íecee$eced DeefJeÐee keÀer yeveer nw? peye ye´eïeCeeW keÀer Ssmeer efmLeefle yevesieer leye pe³epe³ekeÀej Yeer nesieer lees

nenekeÀej Yeer nesiee~'' De.yeeheoeoe 3.12.70

``Òeeefhle lees keÀer uesefkeÀve Ssmeer Òeeefhle keÀer pees meJe& le=hle nes pee³eW~ efpelevee le=hle yeveWies, Glevee ner F®íecee$eced DeefJeÐee nesieer Deewj keÀecevee

kesÀ yepee³es meecevee keÀjves keÀer MeefkeÌle Dee³esieer... meowJe ³en mce=efle jKevee efkeÀ ceQ efJepe³eer ceeuee keÀe efJepe³eer jlve ntB~ Fme mce=efle mes keÀye

nej veneR nesieer~'' De.yeeheoeoe 5.12.70

``J³ekeÌle YeeJe ceW Deevee Je keÀesF& Yeer J³eefkeÌle Je Jemleg ceW YeeJevee jKevee efkeÀ ³en efÒe³e nw Je De®íer ueieleer nw~ ³en J³ekeÌle Jemleg Deewj

J³eefkeÌle ceW YeeJevee jnvee DeLee&led keÀecevee keÀe ªhe nes peelee nw~ peye lekeÀ keÀecevee nw, leye lekeÀ cee³ee mes mechetCe& jerefle meecevee veneR keÀj

mekeÀles~ peye lekeÀ meecevee veneR keÀj mekeÀles, leye lekeÀ meceeve veneR yeve mekeÀles DeLee&led Jee³eoe veneR efveYee mekeÀles~''

De.yeeheoeoe 5.12.74

``F®íe cee$eced DeefJeÐee' mJe³eb Yeer yeehe Üeje Je meJe& men³eesieer DeelceeDeeW Üeje men³eesie, mvesn, efnccele, Guueeme, Gcebie keÀer F®íe jKeves

Jeeues Deewj keÀesF& Yeer ÒekeÀej keÀe DeeOeej uesves Jeeues meJe&-DeelceeDeeW kesÀ efveefceÊe DeeOeej-cetle& veneR yeve mekeÀles~ Òeke=Àefle kesÀ Je heefjefmLeefle kesÀ

Deewj J³eefkeÌle kesÀ Je JewYeJe kesÀ DeOeerve jnves Jeeueer Deelcee Dev³e DeelceeDeeW keÀes Yeer meJe& DeefOekeÀejer veneR yevee mekeÀleer~''

De.yeeheoeoe 26.6.74

``Demeej mebmeej DevegYeJe neslee nw? `³en meye cejs ner heæ[s nQ'- Ssmee yegef× Üeje DevegYeJe neslee nw? cegoeX mes keÀesF& Òeeefhle keÀer F®íe nes

mekeÀleer nw, ke̳ee keÀesF& mecyevOe keÀer DevegYetefle nesleer nw? Ssmes F®íe cee$eced DeefJeÐee, meoe SkeÀ kesÀ jme ceW jnves Jeeues, SkeÀjme efmLeefle

Jeeues yeve ®egkesÀ nes DeLeJee Deye lekeÀ Yeer cegoeX mes efkeÀmeer ÒekeÀej keÀer Òeeefhle keÀer keÀecevee nw~'' De.yeeheoeoe 2.8.75

mecem³eeDeeW Deewj GvekesÀ meceeOeeve keÀe je]pe

³es efJeée SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer megKe-ogKe, peerle-nej keÀe Kesue nw, efpemeceW meJee&lcee³eW efKeueeæ[er nQ~ Fme keÀefue³egie kesÀ mece³e

Deewj ye´eïeCe peerJeve ceW mecem³eeDeeW keÀe Deevee mJeYeeefJekeÀ nw hejvleg Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe Deewj Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ ³eLeeLe& %eeve keÀes

mecePeves Deewj OeejCe keÀjves mes mecem³ee³eW mecem³ee ve jnkeÀj SkeÀ Kesue yeve peeleer nQ~ Kesue mecePeves mes GvekeÀes heej keÀjvee Deefle menpe

nes peelee nw ke̳eeWefkeÀ Kesue meoe ceveesjbpeve kesÀ efueS neslee nw~ mecem³ee³eW Yeer ceveesjbpeve keÀe meeOeve yeve peeleer nQ~ hejceelcee Fme Kesue keÀe

%eelee nesves kesÀ keÀejCe ogefve³ee ceW meyekegÀí nesles Yeer Gvemes ÒeYeeefJele veneR neslee nw, Ssmes ner DeeeflcekeÀ efmLeefle ceW efmLele Deelcee keÀes keÀesF&

mecem³ee ÒeYeeefJele veneR keÀj mekeÀleer~

``Deehe mecem³eeDeeW keÀes meceeOeeve keÀjves Jeeues meceeOeeve mJeªhe yeve ie³es nes~... mecem³ee³eW Kesue keÀjves kesÀ efueS DeeleeR nQ ve efkeÀ [jeves

kesÀ efueS~ meJe&MeefkeÌleJeeve kesÀ Deeies mecem³ee keÀesF& veneR~... Kesue mecePeves mes KegMeer jnleer nw~ yeæ[er yeele Yeer íesìer nes peeleer nw~''

De.yeeheoeoe 22.3.86 meJe&MeefkeÌle³eeb Deewj GvekeÀer OeejCee keÀe jepe

hejceelcee meJe&MeefkeÌleJeeve nw, meJe& MeefkeÌle³eeb GvekeÀe mebiece³egie hej DeelceeDeeW keÀes Jemee& nw, pees meJe& DeelceeDeeW kesÀ efueS meceeve

ªhe mes nw hejvleg Deelcee³eW GvekeÀes vecyejJeej heg©<eeLe& Devegmeej Òeehle keÀjleer nQ ke̳eeWefkeÀ ³en Jewje³eìer [^ecee nw~ FmeceW meyekeÀe SkeÀ meceeve

heeì& nes veneR mekeÀlee, FmeefueS MeefkeÌle³eeW keÀes Òeehle keÀjves kesÀ efueS Yeer meYeer keÀe heg©<eeLe& Yeer vecyejJeej ner ®euelee nw Deewj vecyejJeej ner

OeejCe keÀj heeles nQ~

``Fleveer kewÀeE®eie hee@Jej DeeF& nw pees Deheves 5000 Je<e& henues kesÀ owJeer mebmkeÀej kewÀ®e keÀj mekeÀles nes?... 5 npeej Je<e& keÀer yeele Fleveer

mheä DevegYeJe ceW Dee³es pewmes keÀue keÀer yeele nw~ FmekeÀes keÀnles nQ kewÀeE®eie hee@Jej~'' De.yeeheoeoe 9.12.70

hewiecyej-cewmesvpej keÀe jepe

Oece& efheleeDeeW keÀes hewiecyej-cewmesvpej keÀnles nQ hejvleg Jes keÀesF& hewieece lees ueeles veneR nQ~ hewiecyej-cewmesvpej keÀe ³eLeeLe& je]pe ke̳ee

nw, Jen Yeer yeehe ves yelee³ee nw efkeÀ Oece&efhelee³eW hewiecyej-cewmesvpej veneR nQ ke̳eeWefkeÀ Jes keÀesF& hewieece lees ueeles veneR nQ, Jes kesÀJeue Deheves

Oece&JebMe keÀer mLeehevee keÀjles nQ~ hewieece lees yeehe ueelee nw Deewj hejceelcee keÀe Jen hewieece meJe& DeelceeDeeW lekeÀ hengB®eevee nce DeelceeDeeW keÀe

hejceelcee efhelee Deewj Deheves meJe& DeeeflcekeÀ YeeF³eeW kesÀ Òeefle heeJeve keÀle&J³e nw, efpememes Jes Yeer Dehevee Yeei³e yevee mekeWÀ, yeehe mes Jemee& ues

mekeWÀ Deewj keÀesF& Yeer Deelcee hejceelcee keÀes Deewj ncekeÀes Gunvee ve os efkeÀ ncekeÀes hewieece veneR efo³ee, FmeefueS nce Dehevee Yeei³e veneR yevee

mekesÀ~ yeeyee keÀnles - JeemleJe hewiecyej Deewj cewmesvpej legce ye®®es nes, pees yeehe keÀe hewieece meejer ogefve³ee keÀes hentB®eeles nes~ FmeefueS ncekeÀes

me®®es-me®®es hewiecyej-cewmesvpej yevekeÀj meyekeÀes yeehe keÀe hewieece osvee nw~ hewiecyej-cewmesvpej hewieece ueskeÀj peelee nw Deewj hewieece oskeÀj

Jeeheme Dee peelee nw, GmekeÀe efkeÀmemes ueieeJe veneR neslee, FmeefueS yeeyee keÀnles legce mesJee keÀjes hejvleg mesJee mes Yeer ueieeJe ve nes~ mesJee

keÀjes Deewj mesJee hetjer ngF& osn mes v³eejs neskeÀj yeeyee keÀes ³eeo keÀjes~

``legce meye mevosMeer nes~ legcekeÀes Keeme Yeejle Deewj Deece meejer ogefve³ee keÀes ³en mevosMe hengB®eevee nw efkeÀ Yeejle Deye efHeÀj mes mJeie& yeve

jne nw DeLeJee mJeie& keÀer mLeehevee nes jner nw~ Yeejle ceW yeehe keÀes nsefJeveueer iee@[ HeÀeoj keÀnles nQ, Jen mJeie& keÀer mLeehevee keÀjves Dee³es nQ...

legcekeÀes Devoj ceW ³en KegMeer jnveer ®eeefnS~'' mee.yeeyee 15.2.05 efjJee. ``legce peeveles nes nce DeYeer Jemee& ues jns nQ, Deewj Yeer yengleeW keÀes Jemee& uesvee nw~ nceejs Thej HeÀpe&-DeoeF& nw Iej-Iej ceW yeehe keÀe hewieece

osves keÀer~ JeemleJe ceW cewmesvpej SkeÀ yeehe ner nw~ yeehe Dehevee heefj®e³e legcekeÀes osles nQ, legcekeÀes efHeÀj DeewjeW keÀes yeehe keÀe heefj®e³e osvee nw,

yeehe keÀer vee@uespe osveer nw~'' mee.yeeyee 11.2.05 efjJee. ``MeeðeeW ceW Yeer nw efkeÀ Iej-Iej ceW mevosMe efo³ee~ keÀesF& SkeÀ jn ie³ee lees Gmeves Gunvee efo³ee efkeÀ cegPes keÀesF& ves yelee³ee veneR~ yeehe Dee³es

nQ lees hetje eE{{esje heerìvee ®eeefnS~ SkeÀ efove peªj meyekeÀes helee heæ[siee efkeÀ yeehe Dee³es nQ, MeeefvleOeece-megKeOeece keÀe Jemee& osves~''

mee.yeeyee 19.1.05 efjJee. ``³en cewmespe meyekeÀes osvee nw~ Deheveer efoue mes hetíes - ceQ keÀneB lekeÀ cewmesvpej yevee ntB? efpelevee yengleeW keÀes peiee³eWies, Glevee Fveece

efceuesiee... cetue yeele nw yeehe keÀe heefj®e³e osvee~'' mee.yeeyee 30.6.05 efjJee. Deelcee, hejceelcee Deewj JeeleeJejCe keÀe jepe

Deelcee-hejceelcee ®eslev³e meÊee nQ, JeeleeJejCe peæ[ nw~ Deelcee kesÀ mebkeÀuhe mes Je=efÊe Deewj Je=efÊe mes JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce neslee

nw~ Deheves mJeceeve ceW efmLele Deelcee Þesÿ JeeleeJejCe keÀe efvecee&Ce keÀjleer nw Deewj osneefYeceeve ceW efmLele Deelcee efiejleer keÀuee keÀe JeeleeJe-

jCe efvecee&Ce keÀjleer nw~ FmeefueS yeeyee yeej-yeej ye®®eeW keÀes FMeeje osles nQ efkeÀ keÌueeme ceW yew"s keÀesF& yeenj keÀer ³eeo ve Dee³es~ ³eefo Deeleer

nw lees legce JeeleeJejCe keÀes Kejeye keÀjles nes, efpemekeÀe heehe legcnejs Thej ®eæ{ peelee nw~ peneB jnles JeneB keÀe JeeleeJejCe Ssmee hee@JejHegÀue

yeveekeÀj jKees pees keÀesF& efJekeÀejer Jee³eye´sMeve GmeceW ÒeJesMe ve keÀj mekesÀ~

``peye Deheves ceW MeefkeÌle Dee peeleer nw lees efHeÀj JeeleeJejCe keÀe Yeer Demej Deheves hej veneR neslee nw uesefkeÀve nceeje Demej JeeleeJejCe hej

jns~ meJe&MeefkeÌleJeeve JeeleeJejCe nw ³ee yeehe? peye meJe&MeefkeÌleJeeve yeehe kesÀ ye®®es nes lees efHeÀj JeeleeJejCe yeehe mes MeefkeÌleMeeueer ke̳eeW?

Deheveer MeefkeÌle keÀes Yetueves mes ner JeeleeJejCe keÀe Demej neslee nw... ncekeÀes JeeleeJejCe yeveevee nw~'' De.yeeheoeoe 24.1.70

``j®eef³elee kesÀ nj mebkeÀuhe DeLeJee Je=efÊe kesÀ Jee@³eye´sMevme j®evee ceW mJele: ner Dee peeles nQ... efmeHe&À ³en DeìsvMeve veneR jKevee nw, uesefkeÀve

meeLe-meeLe pees ceQ mebkeÀuhe keÀªBieer, pewmeer cesjer Je=efÊe nesieer Jewmes Jee³egceC[ue ceW Je Dev³e DeelceeDeeW ceW Jee@³eye´sMeve HewÀueWies - ³en mueesieve

Yeer mce=efle ceW jKevee DeeJeM³ekeÀ nw Jejvee Deehe j®eef³elee keÀer j®evee keÀce]peesj DeLee&led keÀce heo heeves Jeeueer yeve pee³esieer~''

De.yeeheoeoe 6.1.75 veejo keÀe jepe

yeeyee ves keÀne nw veejo cesue ceW Deewj ceerje HeÀercesue ceW YekeÌle efMejesceefCe nQ DeLee&led Þeerveeje³eCe kesÀ Deewj Þeerke=À<Ce kesÀ DeJ³eefYe®eejer

YekeÌle nQ~ veejo kesÀ efJe<e³e ceW DeveskeÀ efkeÀJeoefvle³eeb nQ Deewj veejo veece keÀesF& SsefleneefmekeÀ YekeÌle ngDee nw ³ee ³es iegCeJee®ekeÀ veece jKee

ngDee nw ke̳eeWefkeÀ Ssmee keÀesF& Je=leevle yeeyee ves veneR yelee³ee nw~ efHeÀj Yeer yeeyee keÀnles nQ legce Deheveer meerjle DeeFves ceW osKeles jnes efkeÀ ue#ceer

³ee veeje³eCe keÀes Jejves uee³ekeÀ nw~ Ssmee ve nes Devle ceW he½eeleehe keÀjvee heæ[s~

``veejo keÀe efcemeeue Fme mece³e keÀe nw~ meye keÀnles nQ - nce ue#ceer DeLeJee veeje³eCe yeveWies~ yeehe keÀnles nQ - Deheves Devoj osKees, nce

ue#ceer keÀes Jejves uee³ekeÀ nQ, nceejs ceW keÀesF& efJekeÀej lees veneR nw? YekeÌle meye veejo nQ~'' mee.yeeyee 2.5.05 efjJee. ``efpeleveer peemleer hejnspe jKeWies, Glevee legcneje keÀu³eeCe nesiee~... Kego Deheveer mecePe nesveer ®eeefnS~ nce osJelee yeveles nQ lees nceejer

®eeue-®eueve, Keeve-heeve kewÀmee nesvee ®eeefnS~... veejo keÀer Yeer keÀLee nw vee~ veejo SkeÀ lees veneR nw vee~... efJekeÀej ceW veneR pee mekeÀles,

heeflele kesÀ neLe keÀe veneR Kee mekeÀles~ veneR lees DeJemLee hej Demej nes pee³esiee~'' mee.yeeyee 22.6.05 efjJee. ``nj SkeÀ ye®®es keÀes Deheves mes hetívee ®eeefnS efkeÀ yeehe mes meYeer kegÀí efceuee nw? efkeÀme efkeÀme ®eerpe ceW keÀceer nw? nj SkeÀ keÀes Deheves

Devoj PeebkeÀer henveveer nw~ pewmes veejo keÀe efcemeeue ... Deheves Devoj pees Keeceer nes, Jen mepe&ve keÀes yeleeveer ®eeefnS~ efHeÀj yeeyee ³egefkeÌle

Yeer yelee³eWies Deewj keÀjsCì Yeer oWies, efpememes Keeceer efvekeÀue pee³esieer~ veneR lees yeæ{leer jnsieer~'' mee.yeeyee 11.12.68

megoecee keÀe jepe

hejceelcee keÀes YeesueeveeLe keÀne peelee nw ke̳eeWefkeÀ Jen nceejer yeskeÀej ®eerpe ueskeÀj ncekeÀes cenue oslee nw DeLee&led Deheej Oeve-

mecheefÊe oslee nw~ Fme mecyevOe ceW YeefkeÌle ceeie& ceW megoecee Deewj Þeerke=À<Ce keÀe Je=leevle Òeefme× nw~

``ye®®eeW keÀes nj SkeÀ yeele ceW yegef× ®eueeveer nesleer nw~ megoecee keÀe Yeer efcemeeue nw vee~ ®eeJeue cegùer kesÀ yeoues 21 pevce kesÀ efueS cenue

efceue ie³es~ ... ceQ YeesueeveeLe Yeer ntB vee~ ³en oeoe lees YeesueeveeLe veneR nw~ ³en lees keÀnles nQ - YeesueeveeLe efMeJeyeeyee nw~''

mee.yeeyee 22.6.05 efjJee. ``megoecee keÀe Yeer efcemeeue iee³ee ngDee nw - ®eeJeue cegùer ues Dee³ee~ ... ceccee keÀe Yeer efcemeeue nw~ ®eeJeue cegùer Yeer veneR ues DeeF& efHeÀj

Yeer efkeÀlevee Tb®e heo hee efue³ee~ FmeceW hewmes keÀer yeele veneR nw~ FmeceW lees ³eeo ceW jnvee nw Deewj Deehe meceeve yeveevee nw~''

mee.yeeyee 9.8.05 efjJee. Deewj mebie leesæ[, SkeÀ mebie peesæ[ keÀe jepe

F&éejer³e peerJeve DeLee&led Fme mebiece³egieer peerJeve ³ee DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej ner nw osn Deewj osn keÀer

ogefve³ee, Jemleg-J³eefkeÌle³eeW mes yegef׳eesie nìekeÀj SkeÀ hejceelcee yeehe kesÀ meeLe yegef׳eesie ueieevee, GvekeÀes ³eeo keÀjvee~ kewÀmes nceeje

yegef׳eesie osn Deewj osn keÀer ogefve³ee mes ìtìs Deewj hejceelcee kesÀ meeLe kewÀmes ueies, Fme je]pe keÀes Yeer hejceelcee ves mJe³eb ner yelee³ee nw Deewj

GmekesÀ efueS DeeJeM³ekeÀ efoMee efveoxMe Yeer osles jnles nQ~

``cegPes J³eLe& mebkeÀuhe Deeles nQ ... yeehe keÀer ³eeo keÀe DevegYeJe veneR nw, yeehe Üeje keÀesF& Òeeefhle veneR nw ... efvejvlej Deleerefvê³e megKe Jee n<e&

veneR jnlee, KegMeer keÀe DevegYeJe veneR neslee~ ke̳ee ³es yeesue ye´eïeCe kegÀue Yet<eCe kesÀ nQ~... ye´eïeCeheve keÀe henuee ue#eCe nw - `Deewj mebie

leesæ[ SkeÀ mebie peesæ['~'' De.yeeheoeoe 13.6.73

êesheoer, êesheoer kesÀ ®eerj njCe keÀe je]pe / meerlee, meerlee njCe keÀe jepe

ceneYeejle ceW êesheoer Deewj jecee³eCe ceW meerlee keÀes ogje®eeefj³eeW Üeje Deheceeefvele efkeÀ³es peeves kesÀ Je=leevle nQ hejvleg GvekeÀe jnm³e

ke̳ee Jen DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ kewÀmes keÀeceevOe J³eefkeÌle³eeW Üeje veeefj³eeW hej Del³ee®eej nesles nQ, efpevekeÀe G×ej hejceelcee ner

keÀjlee nw~

``iee³ee ngDee nw - DeyeueeDeeW hej Del³ee®eej ngS~ keÀece ceneMe$eg nw, Fmemes lees legcekeÀes veHeÀjle Deeveer ®eeefnS~... êesheoer ves hegkeÀeje~ ³en

DeYeer keÀer yeele nw~'' mee.yeeyee 19.5.05 efjJee. iee[&ve Dee@HeÀ Deuueen, Kegoe kesÀ yeieer®es keÀe jepe

hejceelcee keÀes yeeieJeeve Yeer keÀnles nQ, iee@[&ve Dee@HeÀ Deuueen keÀe Yeer iee³eve nw hejvleg Kegoe keÀe yeieer®ee keÀneB nw, hejceelcee keÀes

yeeieJeeve ke̳eeW keÀnles nQ, ³en keÀesF& veneR peeveles nQ, efpemekeÀe je]pe DeYeer hejceelcee ves mecePee³ee nw efkeÀ peye mebiece³egie hej hejceelcee Deeles

nQ Deewj ye´ïee leve mes peerJeelceeDeeW keÀes Dehevee yeveeles nQ, Jener Kegoe keÀe yeieer®ee nw~

``legce peeveles nes, ³eeo Yeer keÀjles nQ yeeieJeeve-efKeJew³ee keÀes~ Jen Deye ³eneB Dee³es nQ, ³eneB mes heej ues peeves kesÀ efueS... nj SkeÀ ye®®ee

Deheves keÀes peeveles nQ efkeÀ keÀneB lekeÀ nce KegMeyetoej HetÀue yeves nQ, efkeÀlevee KegMeyetoej yeve efHeÀj DeewjeW keÀes yeveeles nQ... cegmeueceeve ueesie

Yeer keÀnles nQ - `iee[&ve Dee@HeÀ Deuueen'... Kegoe HetÀue osles nQ~ ceve ceW pees keÀecevee nesleer nw, Jen hetjer keÀjles nQ... %eeve mes legce KegMeyetoej

HetÀue yeveles nes~ ³en Kegoe keÀe yeieer®ee nw~ ³eneB keÀebìe efkeÀmeer keÀes veneR keÀnWies, neB HetÀue vecyejJeej nQ... KegMeyetoej HetÀue yeveves kesÀ efueS

Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjes~'' mee.yeeyee 14.6.05 efjJee. ``Yeejle iee[&ve DeeHeÀ Deuueen Lee~ DeYeer heeflele yeve ie³ee nw~ nce ner meejs efJeée kesÀ ceeefuekeÀ Les... JeveJeeme Deewj iee[&ve Jeeme~ yeehe keÀe

veece ner nw yeeieJeeve~'' mee.yeeyee 24.5.05 efjJee. ``yeehe keÀes yeeieJeeve keÀnles nQ, GvekeÀes ner yegueeles nQ efkeÀ DeekeÀj Fme keÀebìeW kesÀ pebieue keÀes Kelce keÀjkesÀ HetÀueeW keÀer keÀuece ueieeDees~ legce

ye®®es ÒewefkeÌìkeÀue ceW peeveles nes kewÀmes keÀebìeW mes HetÀueeW keÀe mesheeEueie ueielee nw~... Jen yeeieJeeve Yeer nw, efKeJew³ee Yeer nw~''

mee.yeeyee 22.6.05 efjJee. ``hejceelcee keÀes yeeieJeeve keÀnWies, GvekeÀes ceeueer veneR keÀnWies~ ceeueer legce ye®®es nes, pees mesvìme& mecYeeueles nes~ ceeueer DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ

nesles nQ~'' mee.yeeyee 11.7.05 efjJee. %eeve keÀer mechetCe&lee keÀe jepe

peye ye´ïee yeeyee mechetCe& yeve ie³ee lees Fmemes efme× nw efkeÀ yeeyee ves mechetCe& %eeve os efo³ee nw, efpemekeÀes OeejCe keÀjkesÀ ner ye´ïee yeeyee

mechetCe& yevee nw~ %eeve keÀer efkeÀmeer yeele keÀes nceves veneR mecePee ³ee veneR heæ{e ³ee OeejCe veneR efkeÀ³ee, lees FmekeÀe DeLe& ³es veneR nw efkeÀ yeeyee ves

%eeve veneR efo³ee nw~ yeeyee ves 69 ³ee 70 keÀer cegjueer ceW mheä keÀne nw efkeÀ yeeyee meekeÀej leve Üeje hetje %eeve os efo³ee nw, DeYeer GmekeÀe

efjJeeFpe keÀesme& ®eue jne nw~

Q. ke̳ee nce ³en keÀn mekeÀles nQ efkeÀ yeeyee ves ³es yeele DeYeer mecePeeF& veneR nw? JeemleefJekeÀlee ³es nw efkeÀ yeeyee ves lees mecePeeF& nw uesefkeÀve

nceves ³es yeele heæ{er veneR nw, efceme keÀer nw ³ee mecePeer veneR nw~ yeeyee ves Yeer SkeÀ DeJ³ekeÌle JeeCeer ceW keÀne nw efkeÀ yeeyee ves meeje %eeve os efo³ee

nw, DeYeer lees GmekeÀe efjJeeFpe keÀesme& ®eue jne nw~

Q. ke̳ee nce keÀn mekeÀles nQ efkeÀ ncekeÀes yeeyee ves yengle efo³ee nw Deewj efkeÀmekeÀes keÀce efo³ee nw?

A. yeeyee lees oelee nw Deewj meeiej nw, FmeefueS GmekeÀe YeC[ej lees meyekesÀ efueS meceeve ªhe mes Keguee nw uesefkeÀve nj Deelcee [^eceevegmeej

Deheves heeì& Devegmeej ner Gmemes uesleer, mecePeleer Deewj OeejCe keÀjleer nw~ ³es %eeve hejchejeiele ®euelee nw DeLee&led ncekeÀes mece³eevegmeej efkeÀvner

efJeMes<e DeelceeDeeW kesÀ Üeje efceuee nw Deewj ncekeÀes Dev³e DeelceeDeeW keÀes osvee nw~

``meekeÀej leve Üeje heæ{eves keÀe heeì& Lee, Jen heæ{eF& keÀe keÀesme& lees hetje ngDee~ Deye heæ{eF& heæ{eves kesÀ efueS veneR Deeles nQ~ Jen keÀesme&, Gmeer

leve Üeje heeì& hetje nes ®egkeÀe nw~ DeYeer lees Deeles nQ efceueves kesÀ efueS, yenueeves kesÀ efueS~ cegK³e yeele nw DeMejerjer yeveves keÀer~ keÀcee&leerle

yevekeÀj ke̳ee efkeÀ³ee? SkeÀ meskesÀC[ ceW hebíer yeve Gæ[ ie³ee... heæ{eF& lees hetjer ngF&, yeekeÀer SkeÀ keÀe³e& jne ngDee nw, Jen nw meeLe ues peeves

keÀe~'' De.yeeheoeoe 26.6.69

meceLe& Deewj DemeceLe& efmLeefle keÀe je]pe / J³eLe& Deewj meceLe& keÀe jepe

J³eLe& Deewj meceLe& keÀe je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~ J³eLe& yeesue, J³eLe& keÀce&, J³eLe& mebkeÀuhe ke̳ee nQ Deewj GvekeÀe

heefjCeece ke̳ee neslee nw, ³es meye je]pe Yeer DeYeer mecePeles nQ~

Deelcee meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer mevleeve meoe meceLe& nw~ hejvleg Deelcee peye De%eevelee kesÀ keÀejCe osneefYeceeve kesÀ JeMeerYetle

nes peeleer nw lees DemeceLe& nes peeleer nw, efpemekesÀ HeÀuemJeªhe Deelcee ceW efJekeÀejeW keÀer ÒeJesMelee nesleer nw Deewj Deelcee J³eLe& mebkeÀuhe, J³eLe&

yeesue, J³eLe& keÀce& kesÀ keÀejCe efJekeÀceeX ceW ÒeJe=Êe nes peeleer nw~ Deelcee keÀes meceLe& yeveeles kesÀ efueS meJe& meceLe& hejceelcee Deelcee keÀes Deheves

GmekesÀ JeemleefJekeÀ mJeªhe keÀe mee#eelkeÀej keÀjeles nQ Deewj J³eLe& mes ye®ekeÀj meceLe& yeveves keÀe jemlee efoKeeles nQ~

mJeefmLeefle ceW efmLele Deelcee meceLe& nesleer nw, efpememes GmekeÀe keÀesF& Yeer Deefnle keÀj veneR mekeÀlee Deewj efHeÀj meJe&MeefkeÌleJeeve

hejceelcee keÀe meeLe nes, hejceelcee keÀer í$eíe³ee ceW nes lees GmekeÀe keÀesF& Deefnle keÀj ner kewÀmes mekeÀlee nw~ Fme mel³e keÀes peevekeÀj Deelcee

meceLe& yevekeÀj efveYe&³e, efveef½evle neskeÀj Fme hejceÒeeefhle³eeW mes mechevve peerJeve megKe DevegYeJe keÀjleer nw~

``peye mLetue ³ev$e keÀe DeeJee]pe Yeer hemevo veneR keÀjles nes, lees ves®egjue cegKe Üeje efvekeÀuee ngDee yeesue Je DeeJee]pe mJe³eb keÀes Yeer Deewj meJe&

keÀes Yeer Ssmes ner DevegYeJe nesvee ®eeefnS... Fme Ieæ[er mes meoe keÀeue kesÀ efueS J³eLe& yeesue, efJemleej keÀjves kesÀ yeesue, mece³e J³eLe& keÀjves kesÀ

yeesue Deewj Deheveer keÀce]peesefj³eeW Üeje Dev³e DeelceeDeeW keÀes mebieoes<e ceW ueeves Jeeues yeesue meye meceehle nes pee³eWies~''

De.yeeheoeoe 27.5.74

``yegefÜyeue Üeje Deheves meJe&MeefkeÌleJeeve mJe©he keÀe mee#eelkeÀej keÀj mekeÀles nQ~ Jele&ceeve mece³e mce=efle keÀce nesves kesÀ keÀejCe meceLeea Yeer

veneR nw~ J³eLe& mebkeÀuhe, J³eLe& Meyo, J³eLe& keÀce& nes peeves keÀejCe meceLe& veneR yeve mekeÀles nes~ J³eLe& keÀes efceìeDees lees meceLe& keÀes pee³eWies~''

De.yeeheoeoe 21.1.71

``DeemeefkeÌle nesves kesÀ keÀejCe cee³ee Dee mekeÀleer nw~ Deiej DeveemekeÌle nes peeDees lees cee³ee Dee veneR mekeÀleer~ peye DeemeefkeÌle Kelce nes

peeleer nw leye MeefkeÌlemJe©hehe yeve mekeÀles nQ~ Deheveer osn ceW Jee mecyevOeeW ceW keÀesF& Yeer heoeLe& ceW keÀneB Yeer Deiej DeemeefkeÌle nw lees cee³ee Yeer

Dee mekeÀleer nw~'' De.yeeheoeoe 1.03.71

DeJ³ekeÌle yeeheoeoe kesÀ met#ce Jeleve keÀer efove®e³ee& keÀe jepe

nceeje ÒeÍe>> G"lee jnlee nw efkeÀ yeeyee met#ce Jeleve ceW ke̳ee keÀjles nQ, kewÀmes keÀjles nQ, GmekeÀe je]pe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~ JeneB

keÀer ke̳ee ieefle-efJeefOe nesleer nw, Jen meye je]pe Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~

``efJeMes<e ye®®eeW kesÀ Òeefle Dece=leJesues keÀe mece³e ner efveef½ele nw~ efHeÀj lees, efJeée keÀer Dev³e DeelceeDeeW kesÀ Òeefle, ³eLee-MeefkeÌle YeeJevee keÀe

HeÀue ... meeLe-meeLe me®®es YekeÌleeW keÀer hegkeÀej ... keÀuhe henues Jeeues íghes ngS ye´eïeeCe DeelceeDeeW keÀes mevosMe hengb®eeves kesÀ efueS ye®®eeW

keÀes efveefceÊe yeveeves kesÀ keÀe³e& ceW, hegjeveer ogefve³ee keÀes meceehle keÀjeves-DeLe& efveefceÊe yeves ngS Jew%eeefvekeÀeW keÀer osKe-jsKe keÀjves, %eeveer let

Deelcee, mvesner Je men³eesieer ye®®eeW keÀes, meejs efove kesÀ Devoj F&éejer³e mesJee keÀe keÀe³e& keÀjves Je cee³eepeerle yeveves ceW `efncceles ye®®es, ceoos

yeehe' kesÀ efve³ece kesÀ Devegmeej GvekeÀes Yeer ceoo osves kesÀ keÀle&J³e ceW, [^eceevegmeej efveefceÊe yeves nQ~'' De.yeeheoeoe 30.6.74

``yeeheoeoe peye vecyejJeej ceneJeerjeW keÀes osKeles nQ Je cenejefLe³eeW kesÀ cenejLeer mesì keÀer meseEìie keÀjles nQ lees ke̳ee osKeles nQ? keÀesF& vee keÀesF&

yeele keÀer Je ce³ee&oe keÀer efHeÀeEìie ve nesves kesÀ keÀejCe, meerì kesÀ yepee³e keÀesF& ve keÀesF& meeFì hej efoKeeF& heæ[les nQ~ lees yeeheoeoe Fmeer keÀe³e& ceW

efyepeer jnles nQ~'' De.yeeheoeoe 16.5.74

``ye®®eeW keÀe mebkeÀuhe G"lee nw efkeÀ yeehe Jeleve ceW ke̳ee keÀjles jnles nQ... ye´ïee yeehe keÀer Deye mele mebkeÀuhe keÀer mesJee nw... mesJee kesÀ

yevOeve mes cegkeÌle veneR nQ uesefkeÀve keÀce&-yevOeve mes cegkeÌle nQ~'' De.yeeheoeoe 7.10.75

keÀceue heg<he mece peerJeve keÀe jepe

keÀceue Yeejle keÀe jeä^er³e HetÀue nw ke̳eeWefkeÀ Yeejle ceW osJeleeDeeW kesÀ DeveskeÀ ceefvoj nQ Deewj osJeleeDeeW kesÀ nj Debie keÀer leguevee

keÀceue mes keÀjles nQ pewmes efkeÀ keÀceue-ve³eve, keÀceue-®ejCe, keÀceue-nmle, keÀceue-cegKe Deeefo~ DeYeer yeeyee ves FmekeÀ ³eLeeLe& je]pe yelee³ee

nw efkeÀ keÀceue keÀer®eæ[ ceW jnles Yeer keÀer®eæ[ mes v³eeje neslee nw, Ssmes ner legcekeÀes ogefve³ee ceW jnles, ie=nmLe ceW jnles Yeer ogefve³ee mes v³eeje

neskeÀj jnvee nw, leye ner legcneje ³es DeeO³eeeflcekeÀ peerJeve meHeÀue nesiee~

``efJeée kesÀ Deeies ®ewuesvpe keÀer ngF& nw efkeÀ Iej-ie=nmLe ceW jnles keÀceue-heg<he kesÀ meceeve v³eejs Deewj h³eejs jnves keÀer~ keÀer®eæ[ ceW jnles keÀceue

DeLeJee keÀefue³egieer mecheke&À ceW jnles ye´enceCe Fme ®ewuesvpe keÀes ÒewefkeÌìkeÀue ªhe ceW ueeves kesÀ efveefceÊe nQ~'' De.yeeheoeoe 28.4.74 ``HeÀmì& ®ewuesvpe nw h³etefjìer keÀe~ mecheke&À Deewj mecyevOe ceW jnles mebkeÀuhe ceW Yeer Fmeer HeÀmì& ®ewuesvpe keÀer keÀcepeesjer ve nes... ke̳eeWefkeÀ ³ener

DemecYeJe keÀes mecYeJe keÀjves Jeeueer SkeÀ yeele nw~'' De.yeeheoeoe 28.4.74

``nesueerSmì keÀe keÀewvemee iee³eve nw? keÀceue-ve³eve, keÀceue-nmle, keÀceue-cegKe kesÀ ©he ceW Deye lekeÀ Yeer iee³eve keÀjles jnles nQ~ Deye

ÒeefkeÌìkeÀue ceW ®eskeÀ keÀjes efkeÀ nj keÀce&-Fefvê³eeb keÀceue meceeve v³eejer yeveer nw...keÀesF& keÀce&-Fefvê³eeb keÀe jme osKeves keÀe, megveves keÀe, yeesueves

keÀe Deheves JeMeerYetle lees veneR yeveelee nw? JeMeerYetle nesves keÀe DeLe& nesueerSmì mes Yetle yeve peevee~'' De.yeeheoeoe 23.1.76

JejoeveeW keÀe je]pe / F&éejer³e JejoeveeW keÀe jepe

Fme efJeée-veeìkeÀ ceW hejceelcee Deewj Òeke=Àefle Üeje nj Deelcee keÀes DeveskeÀ Jejoeve mJeYeeefJekeÀ efceues ngS nQ, efpevekesÀ DeeOeej hej

Deelcee³eW Fme peiele keÀe megKe DevegYeJe keÀjleer nQ~ hejceelcee ves Yeer nj Deelcee keÀes GvekesÀ mece³e Deewj heeì& kesÀ Devegmeej Jejoeve efo³es nQ,

pees MeyoeW ceW Yeer nes mekeÀles nQ lees ieghle ªhe ceW Yeer nes mekeÀles nQ, GvekeÀer mce=efle jns lees Deelcee keÀer meoe ®eæ{leer keÀuee jns~~ SkeÀ

yegef×ceeve ÒeeCeer ceveg<³e keÀes Yeer Jejoeve nw lees SkeÀ ®eeRìer, SkeÀ ef®eefæ[³ee keÀes Yeer Jejoeve nw, efpemekesÀ DeeOeej hej Jen Fme efJeée-veeìkeÀ keÀe

hejce megKe DevegYeJe keÀjleer nw~ SkeÀ ef®eefæ[³ee mJeívo DeekeÀeMe ceW Gæ[eve Yejles ngS hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjleer nw ke̳eeWefkeÀ GmekeÀes

hebKe nQ Deewj GmekeÀes Gæ[ves keÀe Jejoeve efceuee ngDee nw, pees ceveg<³e DevegYeJe veneR keÀj mekeÀlee nw~ ceveg<³eeW ceW Yeer njskeÀ keÀe Dehevee-Dehevee

Jejoeve nw~ Fme mel³e keÀe DevegYeJe keÀjves Jeeuee J³eefkeÌle keÀye DenbkeÀej ³ee nervelee kesÀ JeMeerYetle veneR nes mekeÀlee, GmeceW ³es DenbkeÀejnervelee

keÀer yeoyet veneR Dee mekeÀleer~

DeelceeDeeW keÀes oes ÒekeÀej kesÀ Jejoeve Òeehle nQ~ SkeÀ nQ F&éejer³e Jejoeve Deewj otmejs nQ Òeeke=ÀeflekeÀ Jejoeve~ efJeée-veeìkeÀ keÀe

³eLeeLe& %eeve, efoJ³e-yegef×, Deleerefvê³e megKe keÀer DevegYetefle, F&éejer³e mesJee, mJeceeve keÀer mce=efle Deeefo-Deeefo DeveskeÀeveskeÀ Jejoeve hejceelcee

ves DeYeer efo³es nQ, pees Fme peerJeve keÀer meHeÀuelee keÀe DeeOeej nQ~ ³es efJeée-veeìkeÀ keÀu³eeCece³e nw Deewj Òeke=Àefle Yeer megKece³e nw~ nj Deelcee

keÀes Yeues ner Jen efkeÀmeer Yeer ³eesefve keÀer nes, Gmes Yeer [^eceevegmeej Òeke=Àefle mes kegÀí Ssmes Deveeefo Jejoeve efceues ngS nQ, efpememes Jen Gme ³eesefve

ceW KegMe nw~ Fme Òeke=Àefle kesÀ yeer®e efveYe&³e neskeÀj mJeívo jnvee Yeer DeelceeDeeW keÀes Òeke=Àefle keÀe yeæ[e Jejoeve nw~ Òeke=Àefle kesÀ Deevevo mes

ÒeYeeefJele neskeÀj efkeÀmeer keÀefJe ves keÀne nw - GÊece Kesleer, ceO³ece Jeeve, efveef<eOe ®eekeÀjer, YeerKe efveoeve~

``yeehe Deewj Jejoelee - Fve [yeue mecyevOe mes njskeÀ ye®®es keÀes ³en Þesÿ Òeeefhle pevce mes ner nesleer nw~ yeehe pevce mes ner meJe& MeefkeÌle³eeW keÀe

pevce-efme× DeefOekeÀej keÀe DeefOekeÀejer yevee oslee nw Deewj Jejoelee kesÀ veeles mes pevce nesles ner ceemìj meJe&MeefkeÌleJeeve yevee³es, `meJe&

MeefkeÌleJeeve YeJe' keÀe Jejoeve os osles nQ~'' De.yeeheoeoe29.10.87

``Þesÿ mebkeÀuhe MeefkeÌle DeLee&led ceve keÀes peneB ®eenes, peye ®eenes JeneB efmLele keÀj mekeÀles nes... ³en nw ceve keÀer MeefkeÌle, pees DeueewefkeÀkeÀ

peerJeve ceW Jemex Jee Jejoeve ceW Òeehle nw~'' De.yeeheoeoe29.10.87

``mce=eflemJeªhe DeLee&led pewmee mece³e, pewmee keÀce& Jewmes mJeªhe keÀer mce=efle Fcepe& ªhe ceW DevegYeJe keÀjes~ pewmes Dece=leJesues ceemìj Jejoelee

yeve Jejoelee mes Jejoeve uesves Jeeueer Þesÿ Deelcee ntB... Jen Jejoeveer mece³e nw Deewj Jejoelee-efJeOeelee meeLe ceW nw... cegjueer megveles mece³e

iee@[ueer mìt[sCì ueeFHeÀ... YeieJeeve heæ{eves Dee³es nQ... lees efkeÀlevee veMee jnsiee... Ssmes nj keÀce& ceW yeehe kesÀ meeLe mce=efle-mJeªhe yeveles

®euees~'' De.yeeheoeoe14.10.87

``Fve leerve mJeªheeW mes efJeMes<e leerve Jejoeve keÀewve-mes nQ? efvejekeÀej mJeªhe keÀer cegK³e efMe#ee keÀe Jejoeve keÀewvemee nw? keÀcee&leerle YeJe~

DeekeÀejer mJeªhe DeLeJee HeÀefjMlesheve keÀe Jejoeve keÀewvemee nw? [yeue-ueeFì YeJe! ... meekeÀej mJeªhe keÀe efJeMes<e Jejoeve nw - meekeÀej

meceeve efvejnbkeÀejer Deewj efvee|JekeÀejer YeJe~'' De.yeeheoeoe 29.1.75

``Deye Ssmes Jejoeve keÀes meekeÀej ªhe ceW ueeDees DeLee&led mJe³eb keÀes %eeve-cetle&, ³eeo-cetle&, Deewj mee#eelkeÀej-cetle& yeveeDees~ pees Yeer meeceves

Dee³es, Gmes cemlekeÀ Üeje cemlekeÀ-ceefCe efoKeeF& os, vewveeW Üeje pJeeuee efoKeeF& os Deewj cegKe Üeje Jejoeve kesÀ yeesue efvekeÀueles ngS efoKeeF&

oW~ pewmes Deye lekeÀ yeehe-oeoe kesÀ ceneJeeke̳eeW keÀes meekeÀej mJeªhe osves kesÀ efueS efveefceÊe yeveles Dee³es nes, Deye Fme mJeªhe keÀes meekeÀej

yeveeDees~'' De.yeeheoeoe 18.1.75

ceesnpeerle jepee keÀe jepe

ceesnpeerle jepee kesÀ efJe<e³e ceW Yeer DeveskeÀ keÀneefve³eeb nQ~ mel³eveeje³eCe keÀer keÀLee ceW Yeer ceesjOJepe kesÀ veece mes ceesnpeerle jepee keÀe

Je=leevle Deelee nw hejvleg ³eLeeLe& ke̳ee nw, Jen efkeÀmekeÀes helee veneR, pees yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw efkeÀ mele³egie-$eslee³egie keÀer ogefve³ee ceesnpeerle

nesleer nw~ legce DeYeer Fme mel³e %eeve kesÀ Üeje ceesnpeerle yeveles nes~ mel³e %eeve kesÀ Üeje Deheveer osn mes Yeer ceesnpeerle yeve peeles nes~ pees

efpelevee ceesnpeerle yevelee nw, Jen Glevee ner Fme mebiece³egie keÀe megKe DevegYeJe keÀjlee nw~ ieerlee keÀe meej Yeer nw veäesceesne-mce=efle mJeªhe~

mLetue Deewj met#ce Yeespeve keÀe jepe

pewmes mLetue Yeespeve keÀe peerJeve-J³eJenej hej ÒeYeeJe neslee nw, Jewmes ner mLetue-met#ce keÀcexefvê³eeW Deewj %eevesefvê³eeW DeLee&led ¢efä,

mheMe&, keÀeveeW Deeefo mes pees Yeer Devoj peelee nw, GmekeÀe ÒeYeeJe Deelcee kesÀ peerJeve-J³eJenej hej heæ[lee nw~ Fve meye jepeeW keÀes yeeyee ves

cegjueer ceW efYevve-efYevve MeyoeW Deewj YeeJeeW mes mecePee³ee nw Deewj GmekesÀ efueS hejnspe yeleeF& nw~

``Jele&ceeve mece³e ©neveer ¢efä Deewj Je=efÊe kesÀ DeY³eeme keÀer yengle DeeJeM³ekeÀlee nw... J³eefkeÌle Je JewYeJe keÀYeer ve keÀYeer Deheves JeMe keÀj

ueslee nw~ ... ye´eïeCe Deelcee Deiej mebkeÀuhe ceW Yeer efJekeÀejer ¢efä-Je=efÊe jKeleer nw DeLee&led ®eceæ[er keÀes osKeleer nw lees ceneheeheer keÀer efuemì ceW

Dee peeles nQ~'' De.yeeheoeoe 19.9.75

``ye´eïeCe peerJeve ceW yeæ[s mes yeæ[e heehe Je oe]ie Fme efJekeÀejer YeeJevee keÀe efievee peelee nw... Meg× mebkeÀuhe ªheer Deenej DeLee&led Yeespeve keÀes

mJeerkeÀej keÀjles nes... ceues®í DeLee&led DeelceIeeleer ceneheeheer keÀnuee³eWies... Fme ceneheehe keÀe oC[ yengle keÀæ[s ªhe ceW Yeesievee heæ[siee~''

De.yeeheoeoe 19.9.75

peerJeve ceW Ieeìs-HeÀe³eos keÀe jepe mebiece³egie hej nce pees mece³e MegYeeMegYe ef®evleve ceW, yeeleeW ceW ueieeles nQ GmekeÀe leerve ÒekeÀej keÀe HeÀe³eoe Yeer neslee nw lees leerve

ÒekeÀej keÀe Ieeìe Yeer neslee nw~ ³eefo J³eLe& yeeleeW ³ee J³eLe& ef®evleve, J³eLe& keÀe³eeX ceW mece³e-MeefkeÌle ueieeles nQ lees SkeÀ lees mebiece³egie kesÀ

cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ osJe-ogue&Ye megKe mes Jebef®ele nes peeles nQ, otmeje Gve keÀe³eeX keÀe HeÀue keÀce&Yeesie kesÀ ªhe ceW Yeesievee heæ[lee nw Deewj

leermeje GmekesÀ keÀejCe YeefJe<³e keÀer Òeeefhle³eeW mes Yeer Jebef®ele nes peeles nQ~ Fme mel³e keÀe %eeve Yeer yeeyee ves cegjefue³eeW ceW efYevve MeyoeW Deewj

YeeJeeW mes efo³ee ngDee nw~

Deelce-efJeéeeme keÀe jepe

Deheves keÀce&-HeÀue hej efJeéeeme jKevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~ nceeje keÀce&HeÀue mebef®ele nw Deewj nceejer efkeÀmekesÀ Òeefle ogYee&Jevee veneR

lees nceejs Òeefle efkeÀmekeÀer nes veneR mekeÀleer~ keÀesF& Yeer eEnmekeÀ peerJe keÀer Yeer nceejs Òeefle eEnmee Je=efÊe veneR nes mekeÀleer~

Deelcee-hejceelcee Deewj efJeée-veeìkeÀ kesÀ mel³e %eeve mes DeeeflcekeÀ MeefkeÌle yeæ{leer nw Deewj Deelce-efJeéeeme peeie=le neslee nw~

[^eceevegmeej hejceelcee keÀer ³eeo mes Deelcee kesÀ Thej mes efJekeÀceeX keÀe Keelee Kelce neslee nw Deewj MegYe keÀceeX keÀe Keelee pecee neslee nw leye

ner Deelce-efJeéeeme yeæ{lee nw~ ¢æ{ Deelce-efJeéeeme Jeeuee ner Fme Òeke=Àefle kesÀ hejce megKe keÀe DevegYeJe keÀj mekeÀlee nw~ hejceelcee keÀer nce

DeelceeDeeW hej hejce ke=Àhee nw pees ncekeÀes Ssmes Òeke=Àefle megKe Deewj DeeO³eeeflcekeÀ megKe mes mechevve mLeeve hej jKee nw Deewj Fme Òeke=Àefle kesÀ

megKe keÀes Deewj F&éejer³e megKe keÀes DevegYeJe keÀjves keÀer MeefkeÌle Deewj yegef× oer nw~

efJeJeen Deewj ievOeJeea efJeJeen keÀe jepe

ogefve³ee ceW efJeJeen meceepe keÀer SkeÀ DeefveJee³e& ÒeJe=efÊe nw hejvleg FmekesÀ efueS ogefve³ee ceW DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ efJeefOe-efJeOeeve Òe®eefuele

nQ Deewj nj Oece& ceW Deheves-Deheves efJeefOe-efJeOeeve nQ hejvleg Yeejle ceW Deeefo mes ueskeÀj Deye lekeÀ cegK³elee mJecyej ÒeLee, ceelee-efhelee Üeje

®egvekeÀj efJeJeen j®eevee, ceefvojeW-efiejpeeIejeW ceW efJeJeen keÀjvee, v³ee³eeue³e ceW efueKeeheæ{er keÀjkesÀ efJeJeen keÀjvee~ DeYeer yeeyee ves ievOeJeea

efJeJeen keÀe Yeer efJeefOe-efJeOeeve yelee³ee nw, efpemekeÀe JeCe&ve MeeðeeW Deeefo ceW Yeer Demheä ªhe mes nw~ yeeyee ³ee ³e%e kesÀ cegK³e kesÀ Üeje efkeÀmeer

keÀv³ee kesÀ peerJeve keÀes heleve mes ye®eeves kesÀ efueS yeeyee ves ³es efJeefOe-efJeOeeve Dehevee³ee nw, efpememes oesveeW heefJe$e peerJeve J³eleerle keÀj mekeWÀ

Hejvleg ³es keÀYeer Yeer veneR mecePe uesvee ®eeefnS efkeÀ pees kegÀceej-kegÀceejer peye mes %eeve ceW Dee³es Deewj yeeyee keÀer Þeercele Devegmeej HegjÀ<eeLe&

efkeÀ³ee, Gvemes ievOeJeea efJeJeen JeeueeW keÀe Heo Þes<þ nes pee³esiee~ ievOeJeea efJeJeen keÀjves JeeueeW ceW Yeer veece-ªHe keÀer yeerceejer lees nesleer ner nw,

FmeefueS GvekeÀer efieveleer otmejer ueeFve ceW ner nesieer, Yeues ner GvekeÀe peerJeve GoenjCe mJeªHe nw~

``legce ye®®eeW keÀes lees yeæ[er KegMeer nesveer ®eeefnS - ncekeÀes hejceelcee heæ{eles nQ... ievOeJeea efJeJeen efkeÀ³ee, ³en keÀesF& KegMeer keÀer yeele veneR nw,

³en lees keÀcepeesjer nw~'' mee.yeeyee 17.8.05 efjJee. DeelceevegYetefle Deewj hejceelceevegYetefle keÀe jepe

DeelceevegYetefle kesÀ yeeo ner Deelcee hejceelceevegYetefle keÀj mekeÀleer nw~ pees Deelcee kesÀ Òeefle peeûele nesiee, Jener hejceelcee keÀer

DevegYetefle keÀj mekeÀlee nw~

``Deheves keÀes Deelcee mecePe yeehe keÀes ³eeo keÀjvee nw... henues peye Deheves keÀes Deelcee efve½e³e keÀjW, leye yeehe keÀes Yeer peeve mekeWÀ~ Deelcee

keÀes ner veneR hen®eeveles nQ FmeefueS yeehe keÀes Yeer hetje peeve veneR mekeÀles~ DeYeer legce ye®®es peeveles nes - nce Deelcee efyevoer nQ~ Fleveer íesìer

meer Deelcee ceW 84 pevceeW keÀe heeì& Yeje ngDee nw~'' mee.yeeyee 29.6.05 efjJee. ``Deelcee keÀes osKe veneR mekeÀles~ Deelcee keÀes peevee peelee nw, hejceelcee keÀes Yeer peevee peelee nw... Mejerj mes kewÀmes efvekeÀue peeleer nw, helee

Yeer veneR heæ[lee nw~'' mee.yeeyee 25.7.05 efjJee.

Cosmic Energy keÀe jepe yeeyee ves efJeée-veeìkeÀ keÀer Deveeefo-DeefJeveeM³elee keÀe pees %eeve efo³ee nw, Gmemes ³es yeele mheä nesleer nw efkeÀ keÀesF& Ssmeer MeefkeÌle nw,

pees ®esleve DeelceeDeeW meefnle Fve peæ[ lelJeeW ceW ieefle Òeoeve keÀjleer nw, efpemekesÀ DeeOeej hej ³es Deveeefo keÀeue mes ®eueles Dee jns nQ Deewj

Devevle keÀeue lekeÀ ®eueves Jeeues nQ~ GmekeÀes ner Cosmic Energy keÀnles nQ~ ³en MeefkeÌle peæ[ Deewj ®esleve oesveeW lelJeeW kesÀ ieg©lJeekeÀ<e&Ce

mes efvecee&Ce nesleer nw, efpememes meejs lelJe ®e¬eÀJele ®eueles jnles nQ~

megKeer peerJeve peerves keÀer keÀuee keÀe jepe

yeeyee ves megKeer peerJeve peerves kesÀ efueS peerJeve J³eJenej keÀer meejer yeeleeW kesÀ efJe<e³e ceW %eeve efo³ee nw, efpememes nceeje ³es peerJeve Yeer

megKece³e nes Deewj YeefJe<³e peerJeve Yeer megKece³e nes~ meJesjs G"ves mes jele meesves lekeÀ kesÀ efpeme yeeyee ves meye yeeleW yeleeF& nQ, GvekeÀe O³eeve

jns Deewj Gme Devegªhe peerJeve jns lees ³es ye´eïeCe peerJeve hejce megKece³e DevegYeJe nes~

``pees efJeée kesÀ ceeefuekeÀ yeveves Jeeues ye®®es nQ, GvekesÀ K³eeueele yengle Tb®es Deewj ®eueve yeæ[er je@³eue nesieer... Yeespeve Yeer yengle met#ce

nesiee~ KegMeer pewmeer KegjekeÀ veneR~ meowJe KegMeer ceW jnes lees Keeve-heeve Yeer yengle Leesæ[e nes pee³esiee... Yeespeve meowJe SkeÀjme jnvee

®eeefnS~'' mee.yeeyee 4.7.05 efjJee. keÀígDee, mehe&, YeÏcejer Deeefo kesÀ keÀceeX Deewj iegCeeW keÀe jepe

keÀígDee, mehe&, YeÏcejer Deeefo Deeefo keÀe YeefkeÌle ceeie& ceW Yeer GheosMekeÀ GoenjCe osles nQ hejvleg Gve meyekeÀer ³eLeeLe& JeeefmlekeÀlee

DeYeer yeeyee ves yeleeF& nw Deewj GvekesÀ iegCe, keÀle&J³e, mebmkeÀej kewÀmes ³eesie meeOevee Deewj F&éejer³e mesJee ceW men³eesieer yeveles nQ, ³en meye je]pe

Yeer yeeyee ves yelee³es nQ~ keÀí³es kesÀ meceeve Fefvê³eeW keÀes mecesìvee, mehe& kesÀ meceeve Fme osn mes v³eeje nesves keÀe DeY³eeme, YeÏcejer kesÀ meceeve

heeflele ceveg<³eeW keÀer mesJee keÀj osJelee yeveeves keÀe keÀle&J³e keÀjvee, ³en meye yeeyee ves DeYeer efmeKee³ee nw Deewj DeYeer ner nce FmekeÀe DeY³eeme

keÀjles nQ~

``legcnW ner YeÏcejer keÀne peelee nw~ legce keÀeræ[eW keÀes Deehe meceeve ye´eïeCe yeveeleer nes~ legcekeÀes keÀne peelee nw efkeÀ keÀeræ[eW keÀes ueekeÀj YetB-YetB

keÀjes~ YeÏcejer Yeer YetB-YetB keÀjleer nw efHeÀj keÀesF& keÀes lees hebKe Dee peelee nQ, keÀesF& cej peeles nQ~'' mee.yeeyee 8.6.05 efjJee. ``%eeve-YeefkeÌle-Jewjei³e~ Jewjei³e oes neslee keÀe neslee nw~ SkeÀ nw no keÀe Jewjei³e, ometje ³en nw yesno keÀe Jewjei³e... legce ye´eïeCeeW keÀe

keÀle&J³e nw YeÏcejer kesÀ efcemeue keÀeræ[eW keÀes YetB-YetB keÀjkesÀ Deehe meceeve yeveevee Deewj legcneje heg©<eeLe& nw mehe& kesÀ efcemeue hegjeveer Keeue íesæ[

veF& uesves keÀe~'' mee.yeeyee 16.7.05 efjJee. [yeue leepe Deewj eEmeieue leepe keÀe jepe

osJeleeDeeW keÀes [yeue leepeOeejer efoKeeles nQ, Üehej mes Deeves Jeeues Oece&efheleeDeeW keÀes heefJe$elee keÀe leepe Deewj Üehej mes yeveves Jeeues

jepeeDeeW keÀes jlevepeefæ[le eEmeieue leepeOeejer efoKeeles nQ hejvleg Fme meyekeÀe ³eLeeLe& je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ osJeleeDeeW keÀe

pevce ³eesieyeue mes neslee nw FmeefueS GvekeÀer osn Deewj Deelcee oesveeW heefJe$e nesles nQ, Oece&efheleeDeeW keÀe pevce lees Yeesieyeue mes neslee nw hejvleg

Deelcee heefJe$e nesleer nw lees GvekeÀes heefJe$elee keÀe leepe efoKeeles nQ Deewj Üehej kesÀ yeeo kesÀ jepeeDeeW keÀes jepeeF& keÀe leepe lees neslee nw hejvleg

osJeleeDeeW kesÀ meceeve heefJe$elee veneR nesleer~ ye´eïeCeeW keÀer Deelcee heefJe$e yeveleer nw hejvleg GvekeÀes oesveeW ner leepe veneR efoKee³es peeles nQ hejvleg

GvekeÀer ceefncee Deewj iee³eve neslee nw, heefJe$elee keÀer Yeer MeefkeÌle jnleer nw~

``leepe ye´eïeCe peerJeve keÀer efJeMes<elee `heefJe$elee' keÀe met®ekeÀ nw~ ®esnjs keÀer ®ecekeÀ ©neveer efmLeefle ceW efmLele jnves keÀer ©neefve³ele keÀer ®ecekeÀ

nw... ³en ®esnje ner Je=efÊe Deewj efmLeefle keÀe ohe&Ce nw... SkeÀ nw meoe ©neefve³ele keÀer efmLeefle ceW efmLele jnves Jeeues Deewj otmejs nQ DeY³eeme

Üeje efmLeefle ceW efmLele jnves Jeeues~'' De.yeeheoeoe 9.10.87

DeeheIeele - ceneheehe keÀe je]pe / DeeheIeele Deewj peerJeIeele kesÀ Yeso keÀe jepe Òee³e: ogefve³ee ceW meYeer peerJeIeele keÀes ner DeeheIeele ³ee DeelceIeele ceeveles nQ Deewj DeeheIeele keÀes ceneheehe keÀnles nQ~ hejvleg DeYeer

yeeyee ves Deelcee Deewj peerJe keÀe Devlej yelee³ee nw Deewj DeeheIeele efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw Deewj peerJeIeele efkeÀmekeÀes keÀne peelee nw, GmekeÀe

je]pe Yeer mecePee³ee nw~ DeeheIeele ceneheehe ke̳eeW nw, GmekeÀe je]pe Yeer yelee³ee nw~ JeemleJe ceW peerJeIeele Yeer yeæ[e heehe nw ke̳eeWefkeÀ Gmemes

efme× neslee nw efkeÀ Deelcee Fme efJeée veeìkeÀ ceW Deheves heeì& mes lebie nes ieF& ³ee Deeves Jeeueer heefjefmLeefle³eeW keÀes menve veneR keÀj mekeÀer~

JeemleJe ceW keÀce& kesÀ efJeefOe-efJeOeeve keÀes peeveves Jeeuee keÀYeer peerJeIeele veneR keÀj mekeÀlee ke̳eeWefkeÀ Gmemes Deelcee efJekeÀceeX kesÀ HeÀue mes cegkeÌle

veneR nes mekeÀleer, FmeefueS GmekeÀes Deeies Mejerj ueskeÀj GvekeÀe HeÀue Yeesievee ner heæ[siee~

DeeheIeele DeLee&led DeelceIeele ke̳ee nw Deewj Jen ceneheehe ke̳eeW nw, ³en Yeer yeeyee kesÀ %eeve mes DeYeer mecePe ceW Dee³ee nw efkeÀ pees

Deelcee Deheveer Deelcee keÀer hegkeÀej keÀes oyeekeÀj keÀce& keÀjleer nw, Deheves efJeJeskeÀ keÀes oyeekeÀj keÀce& keÀjleer nw, Jen DeeheIeele ceneheehe nw

ke̳eeWefkeÀ GmekesÀ keÀejCe Deelcee Deeies Yeer heehe keÀce& ner keÀjleer jnleer nw, FmeefueS heehe keÀe Keelee yeæ{lee ner jnlee nw~ ³eLeeLe& %eeve keÀer

OeejCee ner Fmemes cegkeÌle nesves keÀe SkeÀcee$e meeOeve nw~

``leermejs ÒekeÀej keÀer cenmetmelee nw - ceve ceevelee nw efkeÀ ³en "erkeÀ veneR nw, efJeJeskeÀ DeeJeepe Yeer oslee nw efkeÀ ³en ³eLeeLe& veneR nw uesefkeÀve

yeenj mes ... ³en efJeJeskeÀ keÀe Ketve keÀjvee Yeer heehe nw~ pewmes DeeheIeele ceneheehe nw, Jewmes ³en Yeer heehe kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw~''

De.yeeheoeoe 2.11.87

``Deelcee kesÀ Demeueer iegCe mJeªhe Deewj MeefkeÌle mJeªhe mes veer®es Deevee DeLee&led efJemce=le nesvee - ³en Yeer heehe kesÀ Keeles ceW pecee neslee nw~

FmeefueS keÀne peelee nw DeelceIeeleer ceneheeheer~ ... cee³ee kesÀ JeMe, hejcele kesÀ JeMe, kegÀmebie kesÀ JeMe ³ee heefjefmLeefle kesÀ JeMe Deheves

F&éejer³e efJeJeskeÀ keÀes oyeeles nes lees mecePees F&éejer³e efJeJeskeÀ keÀe Ketve keÀjles nes~'' De.yeeheoeoe15.10.75

``meyemes yeæ{e OeesKee mJe³eb keÀes osles nes efkeÀ pees peeveles ngS, ceeveles ngS efHeÀj Yeer mJe³eb keÀes Þesÿ Òeeefhle mes Jebef®ele keÀj osles nes... Deheves

keÀes De®íe heg©<eeLeea efme× keÀjvee, keÀesF& Yeer ieueleer keÀjkesÀ efíheevee-³en Yeer OeesKee osvee nw Jee "ieer keÀjvee nw~'' De.yeeheoeoe15.10.75

Q. peerJeIeele kesÀ efueS GÊejoe³eer keÀewve DeLee&led DehejeOeer keÀewve?

A. keÀce& kesÀ efve³ece-efme×evle keÀes efJe®eej keÀjles ngS efveCe&³e keÀjW lees - ke̳ee efpememes hejsMeeve neskeÀj peerJeIeele-DeeheIeele efkeÀ³ee, Jen ³ee

efpemeves GmekeÀer megveer veneR, Jen ³ee peerJeIeele-DeeheIeele keÀjves Jeeuee mJe³eb?

Q. ke̳ee efpeme hej meJe&MeefkeÌleJeeve hejceelcee keÀer í$eíe³ee nes, hejceelcee mes Òeerleyegef× nes GmekeÀes keÀesF& Deelcee Fme efmLeefle lekeÀ hejsMeeve

keÀj mekeÀleer nw efkeÀ Jen Ssmee keÀce& keÀjves kesÀ efueS yeeO³e nes pee³es?

YeieJeevegJee®e - efve½e³eyegef× efJepe³eefvle, Òeerleyegef× efJepe³eefvle lees GmekeÀe DeefmlelJe ke̳ee jne? peerJeIeele-DeeheIeele keÀjves Jeeues keÀes

³eLeeLe& %eeveer keÀne pee mekeÀlee nw?

³es Ieìvee³eW jeskeÀves kesÀ efueS heg©<eeLe& ke̳ee?

A.JeemleJe ceW keÀce& efme×evle keÀes efJe®eej keÀjW Deewj peerJeIeele keÀjves Jeeues J³eefkeÌle keÀer ceve: efmLeefle keÀes efJe®eej keÀjW lees 65-70 ÒeefleMele

lees Jen J³eefkeÌle ner GÊejoe³eer neslee nw Deewj 25-30 ÒeefleMele Dev³e Deelcee³eW efveefceÊe yeveleer nQ, pees Yeer Deheves DehejeOe kesÀ efueS he½eeleehe

DeJeM³e keÀjleer nQ ³ee keÀce&HeÀue ceW, ceeve-Òeefleÿe ceW Ûeme DeJeM³e neslee nw~ pees meceLe& nw, efveefceÊe nw, Jen O³eeve veneR oslee lees GmekeÀe Yeer

kegÀí ve kegÀí DehejeOe DeJeM³e yevelee nw Deewj GmekeÀes Yeer GmekeÀe HeÀue Yeesievee ner heæ[lee nw~ FmekesÀ efueS %eeve keÀer efmLeefle ceW Gvveefle

Deefle DeeJeM³ekeÀ nw~

``yeehe keÀe yevekeÀj efHeÀj yeehe keÀes íesæ[e lees yengle heeheelcee nes peeles nQ~ pewmes keÀesF& efkeÀmekeÀe Ketve keÀjlee nw lees heehe ueielee nw vee~ Jen

heehe Yeer Leesæ[e nw~ ³eneB pees yeehe keÀe yeve Deewj DeekeÀj HeÀejkeÀleer osles, Òeefle%ee keÀj efHeÀj efJekeÀejer yeve heæ[les lees yengle heehe ueielee nw~

De%eeve keÀeue ceW Flevee veneR ueielee, efpelevee %eeve keÀeue ceW ueielee nw~'' mee.yeeyee 28.5.71 efjJee.

efJeée-veeìkeÀ kesÀ nerjes heeì&Oeejer keÀe jepe yeeyee ves keÀne nw legce Deelcee³eW Fme efJeée-veeìkeÀ kesÀ nerjes heeì&Oeejer nes ke̳eeWefkeÀ legcneje Fme efJeée-veeìkeÀ ceW Deeefo mes Devle lekeÀ

heeì& nw ³ee keÀnW efkeÀ Fme efJeée-veeìkeÀ ceW legcneje meveeleve heeì& nw DeLee&led DeeuejeGC[ heeì& nw~ Dev³e Deelcee³eW lees Fme veeìkeÀ kesÀ yeeF&-

hueeìdme nQ~ Fme heeì& keÀes meHeÀuelee hetJe&keÀ yepeeves kesÀ efueS yeeyee ves mece³e-mece³e hej efJeefYevve ceneJeeke̳e yeesues nQ~

``nerjes heeì& yepeeves kesÀ efueS henues Deheves keÀes peerjes mecePevee nw... nerjes heeì& yepeeves kesÀ efueS efJeMes<e oes MeefkeÌle³eeb ®eeefnS~ SkeÀ ªeEueie

hee@Jej Deewj otmejer keÀvì^eseEueie hee@Jej... peye ®eenes leye SkeÀ meskesÀC[ ceW v³eejs nes peeDees DeLee&led mebkeÀuhe keÀjles ner mJeªhe nes pee³es~''

De.yeeheoeoe11.10.75

``no kesÀ SkeÌìme& peye no kesÀ Devoj Deheves SkeÌì keÀjles efoKeeF& osles nQ lees ueeFì kesÀ keÀejCe Deefle megvoj mJeªhe efoKeeF& osles nQ...Ssmes

ner yesno [^ecee kesÀ Deehe nerjes-nerjesFve SkeÌìme&, DeJ³ekeÌle efmLeefle keÀer ueeFì kesÀ Devoj nj SkeÌì keÀjves mes ke̳ee efoKeeF& oWies? DeueewefkeÀkeÀ

HeÀefjMles! ... Jes nj Deelcee keÀes mJele: ner Deheveer lejHeÀ DeekeÀe|<ele keÀjWies~'' De.yeeheoeoe 5.9.75

``legcneje ner nerjes-nerjesFve keÀe heeì& nw~ legce [e³eceC[ yeveles nes~ ... legcneje ³es peerJeve yengle Decetu³e nw ke̳eeWefkeÀ legce efJeée keÀer mee|Jeme

keÀjles nes~'' mee.yeeyee 20.7.05 efjJee. Oece&-meÊee Deewj jepe-meÊee keÀe je]pe / Oece& Deewj keÀce& keÀe jepe

mele³egie-$eslee³egie ceW Oece&-meÊee Deewj jepe-meÊee SkeÀ kesÀ ner neLe ceW nesleer nw, efpemekeÀer efveMeeveer osJeleeDeeW keÀes ÒekeÀeMece³e leepe

Deewj jlevepeefæ[le leepe oesveeW efoKeeles nQ hejvleg Üehej mes Oece&-meÊee Deewj jepe-meÊee oes YeeieeW ceW yeì peeleer nw, FmeefueS jepeeDeeW keÀes

pelevepeefæ[le leepe lees neslee nw uesefkeÀve ÒekeÀeMece³e leepe veneR neslee nw Deewj Oece&-efheleeDeeW keÀes ÒekeÀeMece³e leepe neslee nw uesefkeÀve jlevepe-

efæ[le leepe veneR neslee nw~

``mele³egie-$eslee³egie ceW mechevvelee Deewj mechetCe&lee keÀe iee³eve nw... Üehej ceW Yeer jep³e-meÊee lees DeehekesÀ heeme nesleer nw~ JeneB Oece&-meÊee

Deewj jep³e-meÊee oes YeeieeW ceW yeì peeleer nw, FmeefueS Üehej keÀne peelee nw... Oece&-efhelee³eW Oece&-meÊee kesÀ DeeOeej mes Oece& keÀer mLeehevee

keÀjles nQ~'' De.yeeheoeoe 30.9.75

Devle:JeenkeÀ osn keÀe je]pe / osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle keÀe jepe

³eesefie³eeW kesÀ efueS pees Devle:JeenkeÀ osn keÀe iee³eve nw, GmekeÀe je]pe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw Deewj Jen kewÀmes keÀe³e&

keÀjlee nw, GmekeÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer yelee³ee nw Deewj ye´ïee yeeyee kesÀ Üeje GmekeÀe DevegYeJe Yeer keÀje³ee nw~

``pees Devle:JeenkeÀ Mejerj mes ®e¬eÀ ueieeves keÀe iee³eve nw, ³en Devlej keÀer Deelcee Jeenve yeve peeleer nw~ lees Ssmes DevegYeJe keÀjWies pewmes

efyeukegÀue yeìve oyee³ee, efJeceeve Gæ[e, ®e¬eÀ ueieekeÀj Dee ie³es Deewj otmejs Yeer DevegYeJe keÀjWies efkeÀ ³eneB nesles ngS Yeer veneR nw~ pewmes meekeÀej

ceW osKee vee - yeele keÀjles-keÀjles Yeer meskeÀC[ ceW nQ Deewj DeYeer veneR nQ~'' De.yeeheoeoe 20.1.86 ``efJeosner yeeheoeoe keÀes Yeer osn keÀe DeeOeej uesvee heæ[lee nw~ efkeÀmeefueS? ye®®eeW keÀes Yeer efJeosner yeveeves kesÀ efueS~ pewmes yeehe efJeosner, osn

ceW Deeles ngS Yeer efJeosner mJeªhe ceW, efJeosnerheve keÀe DevegYeJe keÀjeles nQ, Ssmes Deehe meYeer peerJeve ceW jnles, osn ceW jnles efJeosner Deelcee-

efmLeefle ceW efmLele nes Fme osn Üeje keÀjeJevenej yevekeÀj keÀce& keÀjeDees~'' De.yeeheoeoe19.12.85

Q. mele³egie ceW efJeceeve neWies ³ee Ssmes ner Devle:JeenkeÀ Mejerj Üeje otmejs mLeeve kesÀ ¢<³e osKeWies ³ee otmejs mLeeve hej jnves Jeeues J³eefkeÌle³eeW

mes efceueve keÀe DevegYeJe keÀjWies Deewj keÀje³eWies?

keÀjve-keÀjeJevenej keÀe jepe

hejceelcee keÀes keÀjve-keÀjeJevenej keÀnles nQ hejvleg hejceelcee kesÀ meeLe-meeLe Deelcee Yeer keÀjve-keÀjeJevenej nw~ hejceelcee kewÀmes

keÀjve-keÀjeJevenej nw Deewj Deelcee kewÀmes keÀjve-keÀjeJevenej nw, ³en jepe Yeer hejceelcee ves DeYeer yelee³ee nw~

``yeeyee ves mechevve yeveves kesÀ efueS Deepe meYeer keÀes SkeÀ Meyo ³eeo efouee³ee, Jen Meyo nw - `keÀjeJevenej'~ ... ceQ yeehe meceeve

keÀjeJevenej ntB, ceeefuekeÀ yevekeÀj keÀcexefvê³eeW mes keÀce& keÀjeves Jeeueer~ ³es mce=efle jnsieer lees ceve, yegef×, mebmkeÀej pees met#ce keÀce&®eejer nQ, Jes

DeehekesÀ Dee[&j ceW ®eueWies~'' De.yeeheoeoe keÀe mevosMe 30.5.04 iegupeej oeoer kesÀ Üeje

pees nw, pewmee nw keÀe jepe

YeieJeeveesJee®³e - ceQ pees ntB, pewmee ntB, Jewmee keÀesF& efJejuee ner peevelee nw Deewj GveceW Yeer keÀesF& efJejuee ner Jewmee peevekeÀj cegPes ³eeo

keÀjlee nw~ hejceelcee pees nw, pewmee nw, Jewmee peevekeÀj GmekeÀes ³eeo keÀjves mes Deelcee hejce megKe keÀes DevegYeJe keÀjleer nw hejvleg hejceelcee

keÀes ³eLeeLe& jerefle peeveves mes henues Deelcee pees nw, pewmeer nw, GmekeÀes peevevee Deefle DeeJeM³ekeÀ nw Deewj Deelcee-hejceelcee kesÀ meeLe ³es efJeée

veeìkeÀ pees nw, pewmee nw, Jewmee peevevee Yeer Glevee ner DeeJeM³ekeÀ nw~

hejceelcee meef®®eoevevo meeiej nw, Deelcee meef®®eoevevo mJeªhe nw Deewj ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e Deewj hejce keÀu³eeCece³e nw~ pees

Fve leerveeW kesÀ je]pe keÀes peevelee nw, Jen peerJeve ceW hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjlee nw~

met³e&-®eebo kesÀ ûenCe keÀe jepe

DeelceeDeeW hej ûenCe kewÀmes ueielee nw, ³en Yeer yeeyee ves yelee³ee nw~ Jen ûenCe lees met³e&-®eebo hej ueielee nw hejvleg ³en ûenCe %eeve

met³e& hejceelcee hej lees keÀYeer ûenCe veneR ueielee nw~ ûenCe ®evêcee Deewj leejeW hej ueielee nw Deewj ûenCe hetCe& ®evêcee hej ner ueielee nw~

Deelcee peye mechetCe& nes peeleer nw, efHeÀj Glejleer keÀuee DeejcYe nes peeleer nw, ³en mebiece ner ®eæ{leer keÀuee keÀe ³egie nw Deewj hejce megKe kesÀ

DevegYeJe keÀe mece³e nw~

``efpelevee ³eeo keÀjWies, Glevee Tb®e ®eæ{leer keÀuee nesieer~ mechetCe& yevevee nw vee~ ®evêcee keÀer Yeer uekeÀerj jn peeleer nw efHeÀj keÀuee yeæ{les-

yeæ{les mechetCe& yeve peelee nw~ legcneje Yeer Ssmes nw... ®evêcee hej Yeer ûenCe ueielee nw lees keÀnles nQ - os oeve lees ítìs ûenCe~''

mee.yeeyee 29.7.05 efjJee. J³eefYe®eejer Deewj DeJ³eefYe®eejer ³eeo keÀe je]pe / J³eefYe®eejer Deewj DeJ³eefYe®eejer YeefkeÌle keÀe jepe J³eefYe®eejer Deewj DeJ³eefYe®eejer %eeve keÀe je]pe / J³eefYe®eejer Deewj DeJ³eefYe®eejer ³eesie keÀe jepe

ðeer kesÀ efueS SkeÀ heefle kesÀ DeefleefjkeÌle efkeÀmeer hej-heg©<e keÀer Deesj yegef× peeves keÀes J³eefYe®eejer keÀne peelee nw, Ssmes ner hejceelcee

heefle³eeW keÀe heefle nw, Deelcee GvekesÀ DeefleefjkeÌle Deewj efkeÀmeer Yeer Jemleg ³ee J³eefkeÌle keÀes ³eeo keÀjleer nw lees Jen J³eefYe®eejer ³eeo nes peeleer nw~

DeJ³eefYe®eejer ³eeo keÀe ke̳ee cenlJe nw, Jen Yeer yeeyee ves DeYeer yelee³ee nw~

``osner DeefYeceeveer yevees, veneR lees hegjeves mecyevOeer ³eeo heæ[les jnWies~ íesæ[e Yeer nw efHeÀj Yeer yegef× peeleer jnleer nw~ veäesceesne nQ veneR, FmekeÀes

J³eefYe®eejer ³eeo keÀne peelee nw~ meÃefle keÀes hee ve mekeWÀ ke̳eeWefkeÀ ogie&efle JeeueeW keÀes ³eeo keÀjles jnles nQ~'' mee.yeeyee 18.3.71 efjJee.

efJe®eejCeer³e ÒeMve Q. peerJeve ke̳ee, ke̳eeW Deewj efkeÀmeefueS nw?

A. osn ceW jnles osn mes v³eejer mJejep³e-DeefOekeÀejer efmLeefle hejceevevoce³e nw, efpemekesÀ efueS meeOeve-mecheefÊe, J³eefkeÌle keÀer keÀesF&

DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ GmekesÀ efueS ve ³es meeOekeÀ nQ Deewj ve ner yeeOekeÀ nQ, FvekeÀer mce=efle ner Gme hejceevevo keÀes DevegYeJe veneR keÀjves osleer~

Q. Je=efÊe mes ¢efä Deewj mebkeÀuhe heefjJele&ve neslee nw ³ee ¢efä mes mebkeÀuhe Deewj mebkeÀuhe mes Je=efÊe yeveleer nw? Je=efÊe keÀe mJeªhe ke̳ee nw?

A. Je´le jKevee DeLee&led Je=efÊe yeveevee~ lees pewmeer Je=efÊe nesleer nw, Jewmeer ner ¢efä, ke=ÀefÊe mJele: ner yeve peeleer nw~ ... pewmeer Je=efÊe Jewmee

Jee³egceC[ue yevelee nw~ De.yeeheoeoe 7.3.05

Q. Deelcee hej yeesPee ke̳ee nw Deewj Gmemes cegkeÌle nesves kesÀ ke̳ee-ke̳ee jemles nQ?

A. Deelcee hej oes ÒekeÀej keÀe yeesPee nw~ SkeÀ nw mele³egie mes ueskeÀj keÀefue³egie Devle lekeÀ Deelcee pees osn OeejCe keÀjleer nw, DeeeflcekeÀ

mJeªhe Yetuee ngDee neslee nw, GmekesÀ keÀejCe osnYeeve Deewj osneefYeceeve keÀe yeesPee Deelcee hej ®eæ{ peelee nw Deewj osneefYeceeve kesÀ keÀejCe

Deelcee DeveskeÀ ÒekeÀej kesÀ heehe keÀce& ceW ÒeJe=Êe nes peeleer nw, efpememes Deelcee hej heeheeW keÀe yeesPee ®eæ{ peelee nw~ yeesPee kesÀ keÀejCe ³eLeeLe&

%eeve efceueles Yeer Deelcee Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele veneR nes heeleer nw~ Fme ÒekeÀej nce osKeW lees SkeÀ lees osnYeeve Deewj osneefYeceeve

keÀer pebkeÀ Deewj heehe keÀceeX keÀe yeesPee Deelcee hej nw~

³eesie Üeje - ³es efJeée-veeìkeÀ Deveeefo DeefJeveeMeer nw, nce efkeÀmeer Yeer heg©<eeLe& kesÀ Üeje FmekeÀer efkeÀmeer Yeer Deveeefo Ieìvee keÀes heefjJele&ve veneR

keÀj mekeÀles nQ hejvleg ³eesieyeue kesÀ Üeje nce Deheves ¢efäkeÀesCe keÀes yeouekeÀj, osn mes v³eejs Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj

GmekeÀer Jesovee mes cegkeÌle nes mekeÀles nQ DeLee&led Events can't be changed but we can change our attitude towards events. Fme ÒekeÀej nce osKeW lees ³eesie Üeje Deelcee mes osnYeeve Deewj osneefYeceeve keÀer pebkeÀ Glejleer nw~

keÀce&Yeesie Üeje - keÀce&Yeesie Deewj GmekeÀer Jesovee mes Deelcee kesÀ heehe keÀceeX kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye Kelce nesles nQ Deewj Deelcee nukeÀer nesleer nw~

Oece&jepe keÀer mepeeDeeW kesÀ Üeje - Deelcee keÀes Oece&jepe keÀer mepee³eW ceeveefmekeÀ ªhe ceW Òeehle nesleer nQ, efpemekeÀer Yeesievee mes Deelcee keÀe heehe

keÀceeX keÀe yeesPee Kelce neslee nw~

Q. cegjueer ke̳ee nw?

A. cegjueer efceme keÀj osles nQ~ yeehe keÀnles nQ - efkeÀleveer ieg¿e-ieg¿e yeeleW legcekeÀes megveelee ntB, pees megvekeÀj OeejCee keÀjvee nw~ OeejCee veneR

nesieer lees keÀ®®es jn pee³eWies~ yengle ye®®es Yeer efJe®eej meeiej cebLeve keÀj De®íer-De®íer hJeeFvìdme megveeles nQ~ ... legcekeÀes lees DeLeen KegMeer

nesveer ®eeefnS~ mee.yeeyee 29.7.04 efjJee. Q. %eeve meeiej yeeyee ves ncekeÀes ke̳ee-ke̳ee je]pe mecePee³es nQ Deewj Jes nceejer KegMeer ceW kewÀmes Je=ef× keÀj mekeÀles nQ leLee Jen KegMeer mLeeF&

kewÀmes jn mekeÀleer nw?

Q. %eeve meeiej yeehe DeekeÀj ncekeÀes keÀewve-keÀewve mes je]pe mecePeeles nQ, efpemekesÀ keÀejCe nceejer ®eæ{leer keÀuee nesleer nw Deewj efpemekesÀ efueS

ner DeeOee keÀuhe nce yeehe keÀes ³eeo keÀjles nQ?

Q. DeYeer Mejerj keÀer Fefvê³eeb efMeefLeue nesles, keÀce&Yeesie nesles Yeer Deelcee Mejerj íesæ[vee veneR ®eenleer hejvleg mele³egie ceW Mejerj mJemLe,

ogKe-oo& mes Yeer cegkeÌle nesles Yeer SkeÀ mece³e kesÀ yeeo Deelcee osn keÀe l³eeie keÀj osleer lees GmekeÀe keÀejCe ke̳ee nw - Deelcee ke̳eeW osn keÀe

l³eeie keÀj osleer?

A. [^ecee keÀe heeì& hetje nesvee Deewj ve³es heeì& keÀer DeekeÀ<e&Ce leLee efnmeeye efkeÀleeye keÀe hetje nesvee, ve³es efnmeeye efkeÀleeye keÀe DeejcYe nesvee

FmekeÀe DeeOeej yevelee nw Deewj Deelcee keÀes DeekeÀ<e&Ce nesleer nw osn l³eeie keÀe~

Q. hejceOeece keÀer cegefkeÌle, mele³egie-$eslee keÀer peerJevecegefkeÌle Deewj mebiece³egie kesÀ cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle kesÀ DevegYeJe ceW keÀewvemee DevegYeJe Þesÿ

nw Deewj ke̳eeW nw?

Q. yeehe keÀe ³eLeeLe& Jemee& ke̳ee nw Deewj yeehe ves meyekeÀes meceeve Jemee& efo³ee nw ³ee meyekeÀes Deueie-Deueie efo³ee nw?

A. efoJ³e yegef× mes efveCe&³e MeefkeÌle Deewj efoJ³e ¢efä mes hejKeves keÀer MeefkeÌle Òeehle nesleer nw~

Q. legce efpeme keÀe³e& kesÀ efueS Fme ye´eïeCe kegÀue ceW pevceW nes ³ee yeeyee kesÀ yeves nes, Jen keÀe³e& hetje efkeÀ³ee? Jen keÀe³e& ke̳ee nw, ³eeo nw?

yeehe hejceevevo keÀe oelee nw, legce hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀj jns nes Deewj keÀje jns nes?

³en hejceevevo keÀe DevegYeJe ner Fme peerJeve keÀer hejce Òeeefhle nw Deewj YeefJe<³e Òeeefhle³eeW keÀe DeeOeej nw~

Q. MebkeÀj keÀe keÀle&J³e efMeJeyeeyee keÀe nw ³ee ye´ïee yeeyee keÀe?

Q. hetjs 84 pevce efkeÀve DeelceeDeeW kesÀ neWies Deewj efkeÀleveer DeelceeDeeW kesÀ neWies?

A. 9 ueeKe Deelcee³eW pees henues-henues Deeleer nQ, GvekesÀ lees 84 pevce neWies ner uesefkeÀve henues pevce DeLee&led 100-150 meeue kesÀ Devoj

pees Deelcee³eW pevce ueWieer, GvekesÀ Yeer 84 pevce nes mekeÀles nQ Deewj neWies ner~

Q. ogKe-DeMeeefvle Üehej mes ner ogKe Megª nes peelee nw, ³en kewÀmes keÀn mekeÀles nQ?

A. peneB osneefYeceeve Deewj keÀece efJekeÀej nw, JeneB ogKe-DeMeeefvle keÀer kegÀí ve kegÀí cenmetmelee nesvee mJeYeeefJekeÀ ner nw~ YeefkeÌle keÀjles ner nQ

ogKe-DeMeeefvle mes cegkeÌle nesves kesÀ efueS DeLee&led YeefkeÌle ogKe-DeMeeefvle keÀe ohe&Ce nw~

Q. ke̳ee Meeðe efueKeves JeeueeW ves Meeðe efueKe keÀj keÀesF& Yetue keÀer nw DeLee&led keÀesF& ieueleer keÀer nw? ³eefo keÀer nw lees ke̳ee Deewj ke̳eeW keÀer

nw?

A. Yeue MeeðeeW ceW DeefOekeÀebMe ieuele nw, Deeìs ceW vecekeÀ kesÀ meceeve ner kegÀí mener nw hejvleg [^ecee Devegmeej Jen efyeukegÀue mener nw~ Meeðe

A. efueKevee Yeer Gve DeelceeDeeW keÀe heeì& nw, GmekeÀe GveceW DeefJeveeMeer mebmkeÀej nw~ FmeefueS GvekeÀer keÀesF& Yetue veneR keÀner pee mekeÀleer~

yeeyee Yeer keÀnlee nw efkeÀ GvekeÀe keÀesF& oes<e veneR nw~

Q. Deìtì efve½e³e Deewj Deìue-De®eue efmLeefle ke̳ee nw?

Q. efoue mes keÀnes `cesje yeeyee' Deewj celeueye mes `cesje yeeyee' keÀnves ceW ke̳ee Devlej nw?

Q. ke̳ee keÀesF& Deelcee ye´eïeCe kegÀue ceW pevce ues mekeÀleer nw Deewj ³eefo ues mekeÀleer nw lees kewÀmes?

keÀF& ye®®eeW kesÀ ceeb-yeehe GvekesÀ pevce uesves mes 5-6 ceeme henues ner %eeve ceW Dee peeles nQ lees DeJeM³e ner Gme ceeb kesÀ ieYe& ceW Deelcee kesÀ ÒeJesMe

nesves mes henues Jes ye´eïeCe yeve peeles nQ~

Q. mhesme peneB mesìsueeFì Deeefo íesæ[les nQ, Jen mhesme ke̳ee nw Deewj keÀneB nw?

Q. efJekeÀej Deelcee ceW nQ ³ee Mejerj ceW DeLee&led efJekeÀejer Deelcee yeveleer nw ³ee Mejerj? ke̳eeW Deewj kewÀmes? ke̳eeWefkeÀ Mejerj ceW Yeer DeveskeÀ

A. êJ³e hewoe nesles nQ, pees keÀece-efJekeÀej Deeefo kesÀ keÀejCe yeve mekeÀles nQ~

j®elee Deelcee nw Deewj Deelcee kesÀ Keeve-heeve, mebkeÀuheeW kesÀ keÀejCe ner Mejerj ceW Ssmes êJ³e hewoe nesles nQ, pees keÀece-efJekeÀej Deeefo kesÀ

keÀejCe yeveles nQ~ Deelcee ner De%eevelee kesÀ keÀejCe Fefvê³eeW kesÀ JeMeerYetle De³egkeÌle Keeve-heeve, J³eJenej, mebie Deeefo keÀjleer, efpememes Jes

êJ³e hewoe nesles nQ Deewj efJekeÀejeW keÀer GlheefÊe nesleer nw~

Q. ke̳ee ceerje mJeie& ceW Dee³esieer, ke̳ee Jen %eeve ceW Dee³esieer?

A. efJeJeskeÀ keÀnlee nw efkeÀ ceerje keÀes Þeerke=À<Ce mes h³eej Lee, ke=À<Ce kesÀ h³eej ceW Flevee meye menve efkeÀ³ee lees peªj %eeve ceW Deevee ®eeefnS

Deewj %eeve keÀes OeejCe keÀj mJeie& ceW Deevee ®eeefnS~ me=efä kesÀ efve³eceevegmeej efpemeves yewkegÀC" keÀe DevegYeJe veneR efkeÀ³ee, Þeerke=À<Ce ³ee hejceelcee

kesÀ h³eej keÀe DevegYeJe veneR efkeÀ³ee, Jen GmekesÀ efueS Flevee menve keÀjs, ³es mecYeJe veneR nw~ yeeyee ves keÀne nw - pees efMeJe kesÀ YekeÌle neWies,

osJeleeDeeW kesÀ YekeÌle neWies, Jes ner ³es %eeve De®íer jerefle megveWies Deewj OeejCe keÀjWies~ ³eefo keÀneR hej yeeyee ves ³es keÀne Yeer nw efkeÀ ceerje mJeie& ceW

veneR Dee³esieer lees Fmeer mevoYe& ceW keÀne nw efkeÀ Gmeves mee#eelkeÀej efkeÀ³ee, ke=À<Ce keÀer YeefkeÌle keÀer, ke=À<Ce kesÀ meeLe mee#eelkeÀej ceW [ebme efkeÀ³ee-

Gme heg©<eeLe& mes mJeie& ceW veneR Dee³esieer~ hejvleg yeeyee ves DeveskeÀ yeej keÀne nw efkeÀ efMeJe kesÀ YekeÌle, osJeleeDeeW kesÀ YekeÌle ner %eeve ceW henues

Dee³eWies, Gme efnmeeye Jen %eeve ceW Dee mekeÀleer nw Deewj efJeJeskeÀ keÀnlee nw efkeÀ peªj Dee³esieer~

``mee#eelkeÀej nw Kesueheeue~ ceerje O³eeve ceW Kesueleer Leer, GvekeÀes %eeve veneR Lee~ ceerje keÀesF& yewkegÀC" ceW ieF& veneR~ ³eneB ner keÀneB nesieer~ Fme

ye´eïeCe kegÀue keÀer nesieer lees ³eneB ner %eeve uesleer nesieer~ Ssmes veneR efkeÀ [ebme efkeÀ³ee lees yeme yewkegÀC" ceW ®eueer ieF&~''

mee.yeeyee 11.5.05 efjJee. Q. osn ceW jnles osn mes v³eejer efmLeefle hejceevevoce³e, hejce megKece³e, hejce Meeefvlece³e nw~ Fme efmLeefle keÀer DevegYetefle kesÀ efueS ke̳ee-ke̳ee yeeleW men³eesieer nQ Deewj ke̳ee2 yeeleW yeeOekeÀ nw?

A. DeeeflcekeÀ mJeªhe keÀe ³eLeeLe& %eeve, MegYe keÀceeX keÀe mebef®ele Keelee, Dev³e DeelceeDeeW keÀer ogDee³eW, mLetue-met#ce Keeve-heeve Deewj

J³eJenej keÀer Fme DevegYetefle ceW efJeMes<e YetefcekeÀe nw~ Fme efmLeefle ceW efmLele Deelcee ner hejceelcee kesÀ ³eLeeLe& meeLe keÀe DevegYeJe keÀjsieer Deewj

hejceelcee kesÀ meeLe Jeeueer Deelcee ner Fme efmLeefle keÀes oerIe& keÀeue lekeÀ DevegYeJe keÀj mekesÀieer~

Q. peye O³eeve ceW peeles nQ, yeeyee keÀes Yeesie ueieeves peeles nQ, yeeyee mes mevosMe uesves peeles nQ lees Deelcee met#ceJeleve ceW peeleer nw ³ee yeeyee keÀer

ÒesjCee uesles nQ, JeemleefJekeÀlee ke̳ee nw?

Q. Deelcee keÀe hegC³e-heehe keÀe Keelee keÀe efnmeeye kewÀMeyegkeÀ nw ³ee Keeleeyener (Ledger) DeLee&led + - or - or ö Deewj Yeesie mes + - keÀce neslee nw?

A. ³eefo kewÀMeyegkeÀ kesÀ meceeve nw lees peye pecee keÀe hetje Keelee Kelce neskeÀj heehe keÀe Keelee yeæ{ pee³es leye ner Deelcee keÀes ogKe nesvee

®eeefnS hejvleg Deelcee megKe Deewj ogKe mece³eevegmeej oesveeW ner nesles nQ Fmemes mecePe ceW Deelee nw efkeÀ Keelee Keeleeyener kesÀ meceeve pecee neslee

nw DeLee&led hegC³e keÀce& keÀe Yeer HeÀue efceuelee nw lees heehe keÀce& keÀe Yeer HeÀue efceuelee nw~ heehe-hegC³e oesveeW kesÀ Keeles mebef®ele nesles nQ~

Q. meyemes menpe heg©<eeLe& ke̳ee nw? nce Deelcee nQ, pees ³eLeeLe& nw, Jen mce=efle ceW jns lees Deewj heg©<eeLe& mJele: nes peeles nQ?

Q. mele³egie keÀer heefJe$elee Deewj mebiece³egie keÀer heefJe$elee DeLee&led osJeleeDeeW keÀer heefJe$elee Deewj ye´eïeCeeW keÀer heefJe$elee ceW ke̳ee Devlej nw?

A. osJeleeDeeW keÀer heefJe$elee DeeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ DeeOeej hej nw hejvleg ye´eïeCeeW keÀer heefJe$elee ³eLeeLe& %eeve Deewj hejceeeflcekeÀ MeefkeÌle kesÀ

DeeOeej nw, FmeefueS osJeleeDeeW keÀer heefJe$elee efiejleer keÀuee keÀer heefJe$elee nw hejvleg ye´eïeCeeW keÀer heefJe$elee ®eæ{leer keÀuee keÀer heefJe$elee nw~

ye´eïeCeeW keÀer heefJe$elee mechevve heefJe$elee nw, FmeefueS ye´eïeCeeW keÀe megKe Deleerefvê³e megKe DeLee&led Deevevo kesÀ veece mes iee³ee peelee nw Deewj

osJeleeDeeW keÀe megKe kesÀJeue megKe nw, pees YeeweflekeÀ meeOeveeW kesÀ DeeOeej hej nw~

meejebMe lecemees ceeb p³eesefleie&ce³e, Demelees ceeb meÃce³e, ce=l³eescee& Dece=le iece³e~

hejceelcee %eeve keÀe meeiej nw, Gmeves ncekeÀes %eeve kesÀ DeveskeÀ ieg¿e je]pe yelee³es nQ, efpevekeÀe %eeve, GvekeÀe DevegYeJe Deewj Gve hej

nceeje Deìue efve½e³e ner nceejs peerJeve keÀe DeeOeej nw Deewj nceejs J³eefkeÌleiele peerJeve Deewj meecetefnkeÀ efJeée keÀer ®eæ{leer keÀuee keÀe DeeOeej

nw~ %eeve kesÀ ieg¿e jnm³eeW keÀes mecePeves Deewj DevegYeJe keÀjves kesÀ efueS yeeyee keÀer cegjueer ner SkeÀcee$e DeeOeej nw~ cegjueer keÀes efpelevee ner nce

heæ{Wies-megveWies, GmekeÀe ceveve-ef®evleve keÀjWies, Glevee %eeve kesÀ ieg¿e je]peeW keÀes mecePe mekeWÀies Deewj GvekeÀer nceejs peerJeve ceW OeejCee nesieer,

efpememes ncekeÀes nceeje ³es ye´eïeCe peerJeve mejue, megKeo Deewj meHeÀue DevegYeJe nesiee~ yeeyee %eeve keÀe meeiej nw Deewj yeeyee keÀer cegjueer %eeve

jleveeW keÀer Keeve nw~ yeeyee ves jleveeW keÀer Keeve ncekeÀes oer nw, Deye ³es nceejs Thej nw efkeÀ nce Gme Keeve keÀe efkeÀlevee ueeYe G"e³eW~ yeeyee

keÀe megKeo Jejoeveer neLe meoe nceejs Thej nw, nce GmekeÀe DevegYeJe keÀjkesÀ GmekeÀe megKe ueW, ³es nceeje hejce keÀle&J³e nw~

yeeyee kesÀ Üeje efo³es ie³es %eeve jlveeW keÀer OeejCee mes ner yeeyee keÀer ³eeo hekeÌkeÀer nesleer nw Deewj Deelcee keÀer De%eevelee ªheer ûen®eejer

Glejleer nw, pees Deelcee keÀer Deewj efJeée keÀer Glejleer keÀuee keÀe cetue keÀejCe nw~ ceQ Deelcee ntB Deewj hejceefhelee hejceelcee keÀer Deveeefo

mevleeve ntB~ Deelcee-hejceelcee oesveeW p³eeseflee|yevog mJeªhe nQ Deewj hejceelcee neLe Deewj GmekeÀer í$eíe³ee meJee&lceeDeeW hej meoe nw~

efJeée SkeÀ Deveeefo-DeefJeveeMeer veeìkeÀ nw, pees nt-ye-nt hegvejeJe=Êe neslee nw, nj Deelcee SkeÀ mJelev$e meÊee nw, efJeée-veeìkeÀ ceW keÀce&

Deewj HeÀue kesÀ Deìue efme×evle keÀer DeefJeveeMeer vetBOe nw~ pees ngDee De®íe ngDee, pees nes jne nw, Jen De®íe nw Deewj pees nesiee, Jen Yeer

De®íe nesiee~ Jele&ceeve heg©<eesÊece mebiece³egie hej cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe DevegYeJe ner cegefkeÌle-peerJevecegefkeÌle keÀe ³eLeeLe& DevegYeJe nw~

yeeyee %eeve keÀe meeiej nw, GmekesÀ %eeve kesÀ meeiej ceW ieeslee ueieeves mes ner ³es helee heæ[e nw efkeÀ Jen meeiej efkeÀlevee ienje nw Deewj GmeceW

efkeÀleves jlve mecee³es ngS nQ Deewj Gve jlveeW keÀe efkeÀlevee megKe nw~

Deelcee keÀes peeveves mes Meeefvle efceueleer, yeeyee keÀes peeveves mes MeefkeÌle efceueleer Deewj [^ecee keÀes peeveves mes ne|<ele jnles nQ... oeoer peevekeÀer

``yeehe keÀnles nQ - ³en [^ecee ceW vetBOe nw, pees efJekeÀce& keÀjles nQ, GvekeÀes keÀceeX keÀer mepee efceueleer nw~ ... GmekeÀer keÀesF& efueKele Deeefo lees

nesleer veneR nw~ ... yeæ[s mes yeæ[e efJekeÀce& nw osneefYeceeveer yevevee~ ... meyemes yeæ[e heehe nw keÀece keÀìejer ®eueevee~''

mee.yeeyee 30.8.05 efjJee. ``yeehe ye®®eeW keÀes mce=efle efoueeles nQ - legce henues-henues mele³egie ceW Dee³es, efHeÀj heeì& yepeeles, 84 pevce Yeesie Deye efheíeæ[er ceW Dee ie³es

nes~ ... ceQ Ske̳etjsì ìeFce hej Deelee ntB~ pewmes [^ecee ceW Ske̳etjsì Kesue ®euelee nw vee~'' mee.yeeyee 5.9.05 efjJee. ``legce Deheves keÀes Deelcee mecePees, ... Deelcee ceW Keeo kewÀmes heæ[leer nw, ³en Yeer yeehe ves mecePee³ee nw... ³eeo keÀer ³ee$ee ceW jnves mes legcekeÀes

leekeÀle efceuesieer~'' mee.yeeyee 5.9.05 efjJee. ``Deehe yesefHeÀkeÀj yeeoMeen nes, yesiej nesles Yeer yeeoMeen... yeeoMeen keÀe DeLe& ³en veneR efkeÀ leKle hej yew"W~ yeeoMeen DeLee&led Yejhetj,

keÀesF& DeÒeeefhle veneR, keÀceer veneR~'' De.yeeheoeoe10.12.87

``meewoe lees meyeves efkeÀ³ee nw uesefkeÀve nj yeele ceW vecyejJeej nesles nQ~ yeehe ves lees meYeer keÀes SkeÀ pewmes meJe& Kepeeves efo³es nQ ke̳eeWefkeÀ DeKegì

meeiej nw~ yeehe keÀes osves ceW vecyejJeej osves keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~ ... DeLeen Keepeevee nw uesefkeÀve uesves JeeueeW ceW vecyej nes peeles nQ...

vecyejJeve meewoeiej KepeeveeW keÀes mJe kesÀ Òeefle ceveve keÀj DevegYeJeer yeve keÀe³e& ceW ueieeles nQ~'' De.yeeheoeoe10.12.87

``vecyejJeve meewoeiej KepeeveeW keÀes ceveve keÀj DevegYeJe keÀer DeLee@ìea yeve otmejeW keÀes Yeer yeebìles~ keÀe³e& ceW ueieevee DeLee&led KepeeveeW keÀes

yeæ{evee~ ... Fme Kepeeves keÀer keÀv[erMeve ³en nw efkeÀ efpelevee DeewjeW keÀes oWies, efpelevee keÀe³e& ceW ueiee³eWies, Glevee yeæ{siee... mecePee ceveve

MeefkeÌle keÀe yengle cenlJe nw~'' De.yeeheoeoe10.12.87

``ceemìj %eeve met³e& ...keÀesF& Yeer heefjefmLeefle meeceves Dee³es uesefkeÀve met³e& jesMeveer osves kesÀ keÀe³e& kesÀ efyevee jn veneR mekeÀlee~ Ssmes ceemìj %eeve

met³e& nes?... hejceeLe& mes J³eJenej Deewj heefjJeej oesveeW keÀes Þesÿ yeveevee nw~ peneB hejceeLe& nw, JeneB J³eJenej menpe efme× nes peelee nw~''

De.yeeheoeoe 10.12.87 heee|ì³eeW mes

ueJe SC[ uee@ kesÀ yewuesvme ``jepe$e+ef<e DeLee&led SkeÀ lejHeÀ meJe& Òeeefhle kesÀ DeefOekeÀej keÀe veMee Deewj otmejs lejHeÀ yesno kesÀ Jewjei³e keÀe DeueewefkeÀkeÀ veMee~ efpelevee ner

Þesÿ Yeei³e, Glevee ner Þesÿ l³eeie~ oesveeW keÀe yewuesvme... yesno DeLee&led ceQ mechetCe& mechevve Deelcee yeehe meceeve meoe meJe& keÀcexefvê³eeW kesÀ

jep³e DeefOekeÀejer~'' De.yeeheoeoe27.11.87

``legcneje Yeer keÀesF& oes<e veneR nw~ ³en Yeer [^ecee Deveeefo yevee ngDee nw~ jece-jep³e Deewj jeJeCe-jep³e keÀe Kesue yevee ngDee nw... Kesue ceW

peerle Deewj nej nesleer ner nw~ ... ³en megKe-ogKe keÀe Kesue nw~ efmeHe&À megKe keÀe ner Kesue neslee efHeÀj lees ³en YeefkeÌle Deeefo kegÀí ve nes~''

mee.yeeyee 7.9.05 efjJee.

``DeyeueeDeeW hej Del³ee®eej nesves keÀe Yeer [^ecee ceW heeì& nw~ Ssmee heeì& ke̳eeW yevee³ee, ³en ÒeÍe>> ner veneR G"lee~... Ssmes lees efHeÀj meye

keÀnWies- ncekeÀes ³en heeì& ke̳eeW efceuee? veneR, ³en yevee-yevee³ee [^ecee nw~... ogKe-megKe ³en lees Deheves keÀceeX keÀe efnmeeye nw~'' mee.yeeyee 7.9.05 efjJee. ``SkeÀ Yeejle ner nw, efpemeves efkeÀmeer keÀe Yeer jep³e íervee veneR nw ke̳eeWefkeÀ Yeejle Demegue ceW DeeEnmekeÀ nw vee! ... legce YeejleJeeefme³eeW keÀes

yeehe efJeée keÀe ceeefuekeÀ yeveeles nQ~'' mee.yeeyee 7.9.05 efjJee. ``DeveskeÀ JewjeFìer OeceeX keÀe Peeæ[ nw~... FmekeÀes keÀne peelee nw kegÀojleer yevee-yevee³ee yesno keÀe [^ecee~... Fme [^ecee kesÀ jepe keÀes mecePeves

ceW yegef× yeæ[er efJeMeeue ®eeefnS~'' mee.yeeyee 7.9.05 efjJee.

ieerlee ceW ``Depeesefvel³ee Meeéelees De³eb nv³eles ve nv³eceeves Mejerjs - keÀe jepe / mJeOeceX efveOeveced Þes³e<keÀj, hejOece& Ye³eeJene“ - keÀe jepe

mJeOece& Deewj hejOece& keÀe je]pe Yeer yeehe ves mecePee³ee nw efkeÀ hejOece& keÀe DeeMe³e efnvot-cegefmuece-efmeKe-F&meeF&... mes veneR hejvleg

mJeOece&-hejOece& keÀe DeeMe³e Deelcee keÀe Oece& Deewj osn kesÀ OeceeX mes nw~ osn kesÀ OeceeX kesÀ JeMeerYetle Deelcee ner Ye³e keÀe DevegYeJe keÀjleer nw~

mJeOece& ceW efmLele Deelcee efkeÀmeer Yeer heefjefmLeefle ceW Deewj efkeÀmeer Yeer efmLeefle ceW megKe-Meeefvle-Deevevo keÀer DevegYetefle keÀjleer nw~

keÀce& ceW efJeée-veeìkeÀ kesÀ keÀce& Deewj HeÀue kesÀ Deìue efJeefOe-efJeOeeve kesÀ Devegmeej nj Deelcee Deheves keÀce& kesÀ efueS GÊejoe³eer nw Deewj

GmekesÀ keÀce& keÀe ner HeÀue GmekeÀes efceuelee nw Deewj efceuesiee~ ³eefo efkeÀmeer kesÀ De³egkeÌle J³eJenej mes Yeer keÀesF& otmejer Deelcee efkeÀmeer Deke=Àl³e

ceW ÒeJe=Êe nesleer nw lees Yeer otmejer Deelcee henues Jeeues kesÀ keÀce& keÀe yenevee yeveekeÀj Deheves keÀce& mes ítì veneR mekeÀleer Yeues henueer Jeeueer keÀes

Yeer Deheves keÀce& keÀe HeÀue efceuesiee ner~ ³eLee keÀesF& ðeer vebieer neskeÀj meeceves Dee peeleer nw Deewj efkeÀmeer keÀer ¢efä-Je=efÊe Kejeye nes peeleer nw lees

oesveeW keÀes Deheves-Deheves keÀcee&vegmeej HeÀue DeJeM³e efceuesiee~

DeelceeDeeW kesÀ efnmeeye-efkeÀleeye kesÀ jepe ceW ®eens mele³egie nes ³ee keÀefue³egie nes ³ee mebiece³egie nes DeelceeDeeW keÀe DeelceeDeeW mes Deewj Òeke=Àefle mes efnmeeye-efkeÀleeye jnlee ner nw

Deewj peye lekeÀ Jele&ceeve pevce keÀe efnmeeye-efkeÀleeye hetje ve nes leye lekeÀ Deelcee Gme osn keÀe l³eeie veneR keÀj mekeÀleer Deewj peye lekeÀ keÀce&

keÀe keÀesF& efnmeeye-efkeÀleeye ve nes leye lekeÀ keÀneB Yeer pevce veneR ues mekeÀleer Deewj keÀuheevle ceW efnmeeye-efkeÀleeye hetje keÀjkesÀ Deelcee heeJeve ve

yeveW leye lekeÀ osn l³eeie keÀj Jeeheme hejceOeece pee veneR mekeÀleer~ ³es efnmeeye-efkeÀleeye keÀe efJeefOe-efJeOeeve hejceelcee DeYeer mebiece³egie hej ner

yelee³ee nw Deewj Fme efnmeeye-efkeÀleeye keÀes hetje keÀjves keÀe efJeefOe-efJeOeeve Yeer yelee³ee nw~ efMeJe Deewj MebkeÀj keÀe je]pe

YeefkeÌle ceeie& ceW lees efMeJe Deewj MebkeÀj keÀes SkeÀ ner ceeveles nQ, peyeefkeÀ oesveeW kesÀ ªhe keÀes osKe keÀj SkeÀ ye®®ee Yeer mecePe pee³es

efkeÀ ³es oes meÊeDeeW kesÀ ef®e$e ³ee Òeeflecee³eW nQ hejvleg DevOeÞe=×e ceW YekeÌleeW keÀe efJe®eej ner veneR ®euelee nw~ oesveeW kesÀ ªhe, iegCe, keÀle&J³eeW kesÀ

Devlej keÀe ³eLeeLe& je]pe DeYeer hejceelcee ves yelee³ee nw efkeÀ efMeJeeEueie efvejekeÀej hejceelcee keÀe ªhe nw Deewj MebkeÀj SkeÀ met#ceekeÀejer osJelee

nw, pees JeemleJe ceW hejceelcee kesÀ SkeÀ keÀle&J³e keÀe ÒeleerkeÀ cee$e nw DeLee&led MebkeÀj keÀe Dehevee mJelev$e mJeªhe veneR nw DeLee&led GvekeÀer Deueie

mes keÀesF& Deelcee veneR nw~

Dece=le-Oeeje ³en Deìue mel³e nw efkeÀ pees ngDee Jen ìue veneR mekeÀlee Deewj pees veneR ngDee Jen nes veneR mekeÀlee~ pees ngDee Jen De®íe ngDee,

pees nes jne nw Jen De®íe nw Deewj pees nesiee Jen Yeer De®íe nesiee ke̳eeWefkeÀ ³es efJeée-veeìkeÀ mel³e, v³ee³ehetCe& Deewj keÀu³eeCekeÀejer nw~

heefJe$elee ner peerJeve nw~ heefJe$elee DeLee&led DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLeefle, DeeeflcekeÀ mce=efle, DeeeflcekeÀ ¢efä Deewj DeeeflcekeÀ Je=efÊe~ peneB

heefJe$elee nw, JeneB meJe& Òeeefhle³eeb, meJe& megKe mJele: nesles nQ, F®íecee$eced DeefJeÐee nesleer nw~ meJe& mecyevOeeW ceW ceOegjlee nesleer nw, ye´ïe®e³e& keÀer

mJeYeeefJekeÀ OeejCee nesleer nw, jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee, ogKe-DeMeeefvle, F&<³ee&-Ie=Cee, F®íe-DeekeÀeb#ee keÀe veece-efveMeeve veneR neslee nw~ heefJe$e

Deelcee ceW mece³e hej ke=Àl³e keÀe mebkeÀuhe mJele: peeûele neslee nw, GmekeÀer MegYe ceW DeefYe©ef®e Deewj DeMegYe ceW De©ef®e mJele: nesleer nw,

FmeefueS meoe efveme¥keÀuhe nesleer nw~ meJe& DeelceeDeeW kesÀ Òeefle GmekeÀer MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee nesleer nw, efpemekesÀ heefjCeece mJeªhe meJe&

keÀer GmekesÀ Òeefle MegYe YeeJevee, MegYe keÀecevee DeJeM³e nesleer nw~

efJeée SkeÀ veeìkeÀ nw, FmeceW ve keÀesF& Dehevee nw Deewj ve keÀesF& heje³ee nw~ ve keÀesF& Dehevee efce$e nw Deewj ve keÀesF& Dehevee Me$eg nw~ pees

Deepe Dehevee nw, Jen keÀue heje³ee nesiee Deewj heje³ee Dehevee nesiee~ ve keÀesF& ncekeÀes kegÀí os mekeÀlee nw Deewj ve keÀesF& nceeje kegÀí ues

mekeÀlee nw~ ve efkeÀmeer ves ncekeÀes kegÀí efo³ee nw Deewj ve ner nceeje efkeÀmeer ves kegÀí efue³ee nw~ nj Deelcee Dehevee Deveeefo-DeefJeveeMeer heeì&

yepee jner nw Deewj Deheves keÀceeX Devegmeej megKe ³ee ogKe keÀes hee jner nw~ FmeefueS efkeÀmemes jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee keÀe keÀesF& ÒeÍe>> ner veneR~

oelee SkeÀ hejceelcee nw, Gmeves ncekeÀes pees efo³ee nw, Jener nceejs efueS efnlekeÀj nw~ YeieJeeveesJee®³e - ye®®es, legce hejceOeece kesÀ

jnves Jeeues nes, Fme me=efä hej heeì& yepeeves Dee³es nes, DeYeer legcekeÀes Jeeheme Iej ®euevee nw~ Fme mel³elee keÀes mecePekeÀj osn Deewj osn keÀer

ogefve³ee mes v³eejs neskeÀj Deheves DeeeflcekeÀ mJeªhe ceW efmLele neskeÀj hejce-Meeefvle keÀe DevegYeJe keÀjes, yeehe kesÀ meeLe efJeée-keÀu³eeCe keÀer mesJee

keÀj hejceevevo keÀe DevegYeJe keÀjes Deewj mee#eer neskeÀj Fme efJeée-veeìkeÀ keÀes osKees Deewj ì^mìer neskeÀj heeì& yepeeles ngS hejce megKe keÀe

DevegYeJe keÀjes~ ³ener megKe-Meeefvlece³e peerJeve keÀe megiece heLe nw~

Fme mel³e hej ¢æ{ efve½e³e nesiee Deewj meleled DeY³eeme leLee menpe efmLeefle nesieer leye ner nce Deheveer Deefvlece cebefpeue megKece³e

peerJeve Deewj megKeo ce=l³eg keÀes menpe Òeehle keÀj mekeWÀies DeLee&led jeie-Üs<e, Ye³e-ef®evlee mes cegkeÌle neWies~ ³ener peerJeve keÀer hejce-Òeeefhle,

hejceelcee keÀe hejce Jejoeve nw, Fme ye´eïeCe peerJeve keÀe hejce-heg©<eeLe& Deewj Fme peerJeve keÀe hejce-keÀle&J³e nw~

``pewmes keÀceeX keÀer ieefle ienve ieeF& nw, Jewmes heefJe$elee keÀer heefjYee<ee Yeer Deefle ieg¿e nw~ heefJe$elee cee³ee kesÀ DeveskeÀ efJeIveeW mes ye®eves keÀer

í$eíe³ee nw~ heefJe$elee keÀes ner megKe-Meeefvle keÀer peveveer keÀne peelee nw~... efkeÀmeer Yeer keÀejCe mes ogKe keÀe peje Yeer DevegYeJe neslee nw lees

mechetCe& heefJe$elee keÀer keÀceer nw~'' De.yeeheoeoe14.11.87

Deesce Meeefvled