MISZELLE

In l\lanilii prooemia Iibrorum II et IlI.Qlli in bibliotheca Teubneriana a. 1915 Manilium edidit

van Wageningen, initillrn libri ur sie dedit:In nova surgentem mai01'aqu8 Vi1'ibus ausumnec pe1' inacces80s metuentern vadm'e saltusducile Pierides, rest"os extendere fineseonol', et dignos in eannina duce1'e cantus.

Ubi qnod spondeum conö1' van Wageningen admisit, Plau­tinae consnetudinis, non aetatis .Al1~nsteae est. apnd Plantumterminatio' verbalis in -01' Iongarn syllabam servavit (Mit. 633pol id q"idem exp81'iu1' ita !,t pl'aedieas Palaest1'i6),partim etiam in vocabulis iambicis (Rttcl. 1~4B , , , nil moro,.,dlitm luc~'Üm), a quibllS correptio initium cepit (Baceh. ]53nil mi/ro1' discipulos .. ,}, quae correptio iam apud Lllciliumlegitima facta ast (554 ... aeque frunisco1' ego ac tu). acmemoria veteris consuetudinis tantopere evanllit, ut De Iocisquidem dactylicorum ut Tib, I 10, ]3 mtnc ad bella tmh61',et iam guts fm'sitan hostis ullum eius vestigium agnoscendum

nam in semiquinaria hexametri vel aplld optimae aetatispoetas praeter nonnullos breves syllabae in, consonantemexellntes etiam eae, quae Dlunquam in historia linguae longaefuerant, hic illic produclIntm·. ergo apud Manilil1m sub Tibe­rio scribentell1 tradita lectio, praesertim eUlU productio syl­labae in -01' in thesi dactyli appareat, tolerari nequit.

Cuius traditae leetionis excusatio ne inde quidem petipotest, quod carrnina didactica Itomanorllm plus quam reli­qua dactylica ad archaismos qui dieuntllr tarn artis metricaequam lingllae et sennonis ferendos inclinant. qua in re pro­voeo ad ilIa, quae de Lucretii sermone H. Diels, Lukrezstu­dien V (Ber!. Sitznngsb. 1922) p. 468S. coHegit ex imitationeEnniana partim explicanda. et potuit sane tieri, ut argumen­tum molestllm et a Musis alienum poetas didacticos aleporeet vennstate aequalium poetarurn prohiberet. apud Manilium IB8 itine,' antiquam formall1 probaverim, etiamsi aparte tantumeditol'Um, cum codieum memoria vaccillat, recepta sit. adSllmmam autell1 vestigia antiquioris sermonis apud Maniliumparca bmtum et dubia sunt. velut quod II 253 contTli iacetCance,' . . . van Wageningen cum libris scriptis edidit, contmapud poetas dactylicos optimae aetatis non nisi pro 8pondeoponitur nau a Lucilio ortUll1 sumente (1335 ebntrÜ dife11-

Miszelle -109

SÖ"etn ••.), trochaicum est ut apud Ennium Ha post Hadl'ia­num (cf. Bueeheler, Dann. lat. epig1·. 1254,3; Marx, Lw;.cann. re1, II p, 294). apud Manilium praeter van Wageningene(litores novissimi quaeve Breiter (1907) et Housman (1912),qua,'ta Bechert (1900) reiecto cont"i1 ofl'el'unt.

Pro conor et clignos emendatio in proclivi est dmm' et'lgnatos. de fonna versus cf. I 88 Jecit et ignotis .. ,; II 714ne vagtlS ignotis . ' ,; de sententia cf. IU 29 S8. speciosis con­dere 1'elms cm'minet vnl.qaÜnn est 0PU,IJ et comlJone,'e simplex,at mihi per numm'os ~9not aqt.t e nomimt 'l'enl1J~ , , . l,tcltm­clum est, quae n08se nimis, quid? dicl're qnantum est?

Quam ignotos scriptionem seio ne Hou8mano quidem dis­plieituram esse, qui inter Manilii stUfliosos coniecturas omnespraeter suas, vel palmarem F, Bollii I 223 side"e dempto invidodente momorderit (ed. I. V, 1930, p. 122). at ig1Wtos hoo loeoHouslllan coniecturam, ne quid rei ait lateat, milli prae­ripuit, neo vero equidem hane adnotationem olIll1ino Iittel'ismandavissem, nisi idem Housman suam oonieoturam et totumversum in c1ausula eius eenSU8 pro cantus soribendo miserepessum dedisset. loquendi geIllls cono,' ... ignoto8 in cannimtducere cantu8 egregie ud Manilium quadrat, moda ne prae­positio in cum cm'mina iung;atur, oum ignolos canlHs.nimirum Manilius prae}Jositione postposita bio illio vel eam

structuralll sententiam f1eotere amat, ut primo ob1utu, quoreferatur praepositio amhiguum videatur, velut hoc loco prae­positio in per se tarn ad carmina quam ad ignotos cant/.l8trahi potest. qua de proprietate Mamlii commentatores eiusad versum I 245 nos nocte sznnus: sornnosque in membntlocamtu,' longiores fuerunt, nec desunt oerta exempla oonsUe­tudillis ilIius ut TII 520 s, sie annum rnensesque 8U08 natuntdiesque atque ipsas v"luit mtmem"i signa pi1' l101'ftS (i. e. persigna horas).. fundamentlllll autem looutionis ignoto8 in ClW­

mina dtlCm'e cantu8 reete intel'pretandile ea re effieitur, quodcemnintt sive cannen r};uce1'e apud poetas Augnsteos in dio­tionem sollenmem abiit; cf. Prop. IV 6, 13 'in nomenducunttl1' c(J,1'mina. Ov. t,"ist. I 11, 18 tamen ipse t?'ementicannina ducebam qualiacurnque manu. lLI 14, 31. Pont. I5, 7. itaque apud Manilium cUTmina in ignoto8 eanttl.B dUCe1'Cfere idelll sonat atque I 4 yrimusque. novis Helicona move,'ccantibus, similla, qUlbus Manilius primus horosoopon totamqueal'tem mathernaticorum obscurissimam versibus latinis illllstra..,tums laudes ipsius extulit.

Simul admodum notabile est, quo discl'imine distinetaManilius canninis et cantus vooabula in unam sententiamoopulaverit. 81lbstanthulll cm'minis, emu in iuncturis verba­libus verbis Jaciendi, ducendi, aliis passim accedat (l'hes, ,. l,III 469, 30ss.), hoc 1000 in unam paene diotionem oum verboducendi coaluit. eorum -alltem sOl'iptorum, qui cantus vocemtranslate i. q. poema valentem adhibuerunt, M.anilius ipse

410 Miszelle

agrnen ducit (Thes. l. l. IU 295, 54 ss.), nedum phrases 'can­tus ducere', sim. in usum venerint. itaque suo iure ad opusSUUlU de rebus caelestiblls praedicandum poeta 1Jcmtus vocem,quae tune demum vim significandi dilataverat, usurpavit; hacelatiore voce Manilius opus suum appellare maillit quam car­rninis trito et obsoleto voeabulo,

Quod vero nomina secum cognata cm'minis et cantus inunam sententiam Manilius coniunxit, sciens feeit. sie etiamI 384 s. tmo vincuntw' in ast1'o augusto, sidus n08t1'o quodcontigit m'bi Oaesa1' voces astri et sideris significatione seCllmcognatas variando adhibuit l cum ab ast'ri attgusti rlictioneTiberium Caesarem per imaginem significante sollerter pro­gressus sit ad vocem translatam sidel'is, qua in acclamatio­nibus passim Caesares vulgo appellabantur (cf. Mus. Rhen.LXVI 1910, p,240 et LXXIXI 1930, p.288). praeterea indei et divi YOCUln secum cognatarum usu lusit I 803 s. illadeum sedes, haee illis p1'oxima, divum (i. deorum) qui (i. ducessive heroes) Vi1·tute Bua similes vestigia tangunt (Mus. RMn,LXV p.240). divos, i. e. Quiriuum sive Homulum, DivumIulium, Augustum Divi filium ex consulto eum veris dis Marte,Venere l · love aequavit ducibus tantum minorumque gentiumdis ab illis distinctis. ex eius generig usu variato vocumIllaxime inter se eognatarum divus et deus, ast1'um et sidus,eannen et cantus de fatis hamm vocum, quid singulis tempo­ribus valueriutl multum discitur.

A quo 1000 counnuni lihri In prooemium incipit, qualoeo novi et inauditi operis poeta se aurtorem fore profitetur,in eundem locum commllnem desinit libri II- prooemium v.136 ss. h(u~e ego divino cupiam eum ael sidem flatu jene, ne~

in tttrba nec Ütt'bae ca'rmina condam egs. quae Imius prooemiiperoratio inde a v, 136 usque ad v. 149 pertinet, eum traspotissimum senans explicentur. primum superbia sumptaManilius non hominibus, sad caelo et aetris l dis animalibusnoscenda carmina se faeere glol"iatur. deinde paullo modestioreanimo usus concilia areana piorum, quae turba per orbemminima sit, cantus ignotos ipsius auditura esse spemt. postre­lUO Manilius homo ad homines revertitur sibique eonsciusfactus esse videtur, quo taedio mathematicum arglllnentumdifficile iIlud et spinosissimum in carmen redactum lectoresurbu.ni recepturi sint v. 14f> ss.:

ill(L (tfLrba) fluit, quae divitias, quae eliligit aurum,inzperia et fasces mollemque per otia ltLXUm

ei blandis adverslt sonis duleemque pet' aUf'esajfectum, ut modico noscenda ael jata labm'e.hoc quoque jato1'1,mt est, legem perdiseere jaU,

Quibus versibus duae diffieultates insunt, quarum priorempaucis absolvere lieebit. verba v. 147 et blandis adVe1'8a sonissingulariter dicta videntul". Scaliger l ed. (Argent. 1655) p. 11 .

Miazelle 411

diversa pro adve1'sa lectionem a se propositam defendebat:'diversa blandis sonis sunt cantica modulis diversifieata:. Hous­man, ed. l. II (1912) p. 16 et blandos adve1'sa sonos coniecit,eum adversa spectare ad subiectl1ln totillS sententiae tu,.b(tputaret. verum Manilius acliectivum advel'sus totiens CUIll

dativo structum sine notione opponendi inimice de mora derec­t,ione adhibet (cf. Thes. l.l. I 867. 688S.), ut Iacobo, (1846)p. 51 et Breitero, ed. t. n (190d) p. 48 facile assentiamUl'advel'sa pro obiecto sumentibus et ad d-iligit referentibus,cum per paraphrasin interpretentur 'carmina quae blandossonos ambiunt' conversis latinis vernacule 'was schmeichleri­schen Klängen sich zuwendet'.

Altera difficultas inhaeret verbis v. 148 nt modico n08­cenda ad fata lab01'e, cum vero prior difficllltas ilJa, quamvisaegre feramus, tamen conexum totius orationis distm'bareparllm valeat, altem omnem sermonem poetae ad finem pro­oemii currentis nebllla suffundit et ineertum reddit. quidvero rei sit, facillime prim'um commentatorum adnotationibusappositis expanditur. Sealigero quidem I. I. dictio 1/t modiconoscenda ad fata labm'e ad homines acpefl81WVOVt; spectarevisa est, qni mnsicae potins quam astrologllte nati modicUlntantnm laborem in fata noscenda impenderent. at recentioreseditores 1acob, Breiter, Housman 11. JI. praepositione ad aliterintellecta eundem flosculum sie interpretantur, ut carminablandos sonos capessentia dnlcisque per aures affectus intereas res esse dicantur, qnae eum fati investigatione vere labo­riosa collatae vel modico labore parentur.

Verum omnia haec conamina tam Scaligeri quam edito­rnmreeentiorllm defendendae lectionis traditae eorruunt, siiIIud attenditur, blandos sonos et dulcem per aures affectum,oblectamenta artis musicae ne modicum quidem lauorem secumferre, sed meram voluptatem. ne acpeeinovot quidem dieuntur,sed plane luxul'iosi. nec vero Manilius de iis hominibus loqui­tur, qui fidicines, archimimi, similes, eantibus variis sive modisquibuslibet artis musicae componendis incumbant, nec de iis,qui saltem recitatorum munere fungantur, sed da turba quaeaudiat. itaque potins quam Scaligero allt editorihns recentio­ribns in defendendo f1.osculo ut modico noscend((, ad fata laboreoleum et operam perdentibus Bentleio, ed. (1739) p. 79 asti·pulaturi eramns, qlli versnm 148 nua cum triblls versibuspraecedentibus brevi manu a Manilio abiudicavit.

At quae difficultas hoc dissensn ScaliF:eri et Bentlei,virorum summatium affatim iIIustratur, eam nihilo minus tolliposse 8pes est. nimirum lenissima medela versui succurriturpro ut modico scripto Ütmodico, i. e. 'eUln labor, quo fatanoscantur, immodicus sit'. praepositionis ad sie cumgenm­divo adhibitae, ut totam sententiam spectet finisque actionistotius indicetur, exempla larga inveniuntur Thes. " l. I 534,31 ss.; cum labor coniunctum Decurrit immodicu8 Ov. Pont,

412 MilIzelle

I 4, 22 inmodicUB cont,'a CarlJit 1,drumq1te (corpus et animum)labm'.

Qua lectione inmodico noscenda ad fata labo1'e repositamagnum animum Manilii in fine prooemii subito prorumpereperspicuum fit, quippe qui iugenue fateatur, quantum labor1set taedii horoscopi inventores sectatoribus et poetae ipsi at­tulerint. at verus et acer in increpando opere ipsius Maniliusfactus I verior et sollertior factus est in respondendo; selabores suos ad finem ut fato sibi ingestos ducturumesse pollicetur. postquam in Arateis lHwi I lusit, hoc idoneooperis Joeo, quo ad ipsa isagogica obsourae artis pervenit,rationem laborlllll Sl10rum reddit v, 149 hoc quoque fat01'umest, legmn pm'discm'e Jati.

Atque simili in diserimine rerum simili responso Maniliususus est loeo quodam !ihri IV. cui libro eum Jongum sermonemde fato prooemii instar praemiserit, qno omuia hominum factapaene ipsis invitis iussu siderum fieri intenderit, periculumsane inst.are sensit sibi ingenue indiearidum, ne hao rationescelus defenderetur. eui perieulo obstitit acumine eodem atqueiIIic II 149 usus IV 117 s. nec "Pfert scelus unde eaclit; scelusesse fatendutn. hoc quoi}:ue fatale est, sie ipsum expende,'efatum.

Bonnae. Ernes tus Bickel.

VernntWllrtlicher Schriftleiter: Dr. H. Herter, Bonn, l\ölnstr, IRa.