ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI Eğitixn Bilimleri ve Sosyal BiliJmler

:-:_-~~-:-.---~-:~-~=-_:~ Koııgresi Bildirileri ,-.: -·-· · ---- -·: __ ~:._ .:_ · - ·- -· ·... . . .. . .. -

-.____...-.._;...__,__ . - #" -··-· - ---- ____ .... _ .;._ --------- -- ,.,.. _ _.. • ...... ____ .

International Turkic World Educational Sciences and Social Sciences Congress, he Id in memory of Hodja Ahmet Yesevi year 2016

Menmyuapo.ıı:nhıii KoHrpecc nopKCKOro Mupa no ne.ıı:arornKe n o6mecTseıınhıM uayKaM, nocssımennhıii naımiTII Xo.ıı:iKa AXI\teTa .Sicesn

V. CiLT SOSYAL ve BEŞERi BiLiMLER

EDİTÖR Dr. Ali Osman AKALAN

Ankara 1 2016

Nasiraddin Tusinin "ôxlaqi Nasiri" asarinda Şaxsiyyat Probleminin Sosiai-Fals;ıfi Tahlili

Nasiraddin Tusinin "üxlaqi Nasiri" asarinda Şaxsiyyat Probleminin Sosial-Falsafi Tahlili$

Social-philosophical analysis of the problem of personality in thework of Nasraddin Tusi "Ahlagi Nasiri"

Dos. Şahin Mcımm;ıd oğlu İsmayılov *

Xülasa:

Mü;;ıllif N. Tu sinin "8xlaqi-Nasiri" ;;ıs;;ırinin sosial-f;;ıls;;ı:fi ınahiyy;;ıtini d;;ırind;;ın araşdırır, ş;;ıxsiyy;;ıtin forınalaşmasına t;;ısir göst;;ır;;ın mühürn istiqam;;ıtl;;ır bar;;ısind;;ı geniş ın;;ılurnat verir. M;;ıqal;;ıd;;ı geniş

araşdırılan ~;;ı toxunulan bir çox m;;ıs;;ıl;;ıl;;ırl;;ı yanaşı bu gün d;;ı aktual olan ail;;ı v;;ı m;;ıkt;;ıb t;;ırbiy;;ısi

baqqındakı :fi.kirl;;ır xüsusil;;ı ;;ıb;;ımiyy;;ıtlidir. Mü;;ılli:fin aldığı n;;ıtic;;ınin ;;ısasını bel;;ı bir :fikir t;;ışkil

edir ki, "8xlaqi-Nasiri" ;;ıs;;ırind;;ı c;;ııniyy;;ıt bir sistem kimi t;;ıdqiq olunur v;;ı göst;;ırilir ki, bu sistemin ;;ısas m;;ıqs;;ıdl;;ırind;;ın biri ş;;ıxsiyy;;ıtin t;;ırbiy;;ı edilm;;ısidir.Bütövlükd;;ı dövrünün tanınmış alimi N.Tusinin "8xlaqi-Nasiri" ;;ıs;;ırind;;ı t;;ırbiy;;ı m;;ıs;;ıl;;ısinin sosial f;;ıls;;ıfi t;;ıblili g;;ınclarin dünya görüşünün formalaşdırılmasında böyük ;;ıhamiyy;;ıt k;;ısb ed;;ın elmi araşdırına kimi qiym;;ıtlandiril;;ı bilar.

Açar sözlar: ş;;ıxsiyy;;ıt, c;;ımiyy;;ıt, tarbiy;;ı, ;;ıxlaq, dünyagörüşü.

Abstract:

In the works of Nasraddin Tusi "Ahlagi Nasiri",the author deeply explores the social and philosop~ical essence, transmi ts w ide information regarding important areas ofinfiuenc on the formatian of personality. Along with a number of widely investigated issues raisediİı the article, thoughts canceming school and family education are particularly im portant as relevant taday. The main result obtained by the author in his work '~agi Nasiri" suggests that society is being inves~gated as a system; and shows that one of the main purposes of this system is the education of the individual. In general, socio-philosophical analysis in the issue of education made by the famous scientist Nasraddin Tusi in the work "Ahlagi Nasiri" can be considered as scientific research which has played a huge role in shaping the worldview of the youth.

Keywords: individual, society, education, morality, worldview

* Az3rbaycan Memarlıq V3 inşaat Universileti

'iii ~ c:l) c: o ~

t ] iii c;; >. (/)

o Cl)

~ >

· ;:: ~

] iii E ·:::

'•Sil ti.l iii

"' >. c: ı:::ı o -"" ... o 1'-iii E "' ... c:s üi ::ı

5 c:s c: iii c < ;=: ·;:;: ~ (/)

~ ., § < "' o o :ı:

':: o M

;

Doç. Dr. Şahin MaMMaD

Pe3ıoMe:

B npoM3Be.IJ.eHMH Hacpa.IJ.JI.HH TycM «Axnam HacMpH», aBTop rny6oı<O Mccııe.IJ.YeT coımanbHO­<l>Mnoco<PcKyıo cyll(HOCTb, nepe.IJ.aeT WMpOKOe CBe.IJ.eHMe O Ba)!(HbiX HanpaBJieHMJIX B03JJ.di:CTBmi Ha <l>opMMpoBaHHe miqHOCTM. HapRJJ.Y c psr.IJ.OM IIIHpOKO MCCJie.IJ.yeMbiX M 3aTpOHYTbiX npo6neM B eTaThe OC06eHHO Ba:>KHI>I MbiCJIH KacaiOı.qHeCR IliKOJibHOfO H CeMeilııoro BOCITHTaHMR CTOJib aKTYalibHbie Ha cero.IJ.HJmnrni1 JJ.eHb. OcHOBHOM pe3yJlbTaT nonyqeHHbiH asTOpOM s npOH3Be.IJ.eHHH «Axııam HacHpH» HaBO.UHT Ha MbiCJlb, qTO 06ı.qeCTBO MCCJie.IJ.yeTC.sl Ka K CMCTeMa, M 110Kll3biBaeT, qTo OJJ.HOM M3 OCHOBHbiX UeJieM 3TOM CHCTeMbl RBJIJieTC.sl BOCmfTaHHe JIH'-IHOCTH. B I..{eJIOM, COUHaJibHO-<l>MJIOCO<l>cKmi aHaJIM3 B sonpoce BOCITMTaHH.R CJJ.eJiaHHbiM M3BecTHI>IM B cBoe BpeMR yqeHbiM Hacpa.IJ.JI.HH TycH B npmnBe.uemuı «AxııarH Hacupı1» MO)l<Ho oueHHTb KaK Hayı.ıHoe Hccııe.IJ.oBaHwe cı:,ırpaBwee orpoMHyıo ponı:, B <l>opıvmposaHMH MMpOB033peHM.sl MOJIO.l1.e:>KH.

Knıoqesble cnosa: JIMqHOCTh, o6mecTBo, socnuTaHMe, :HpaBcTseHHOCTh, MHpOB033peHHe.

Nasiraddin Tusi (1201-1247) ham Azarbaycan, ham d~ bütövlükda Şarq madaniyyatinin elm va falsafi fikir tarixinda görkamli yer tutan böyük alim va filosofdur. O, hala öz Z<lman<lsinda yaxın V<l orta Ş<lrqd<l, h<lmçinin, Q<lrbin bir çox ölhl<lrind<l böyük alim kimi tanınmışdır. N.Tusi m<lşhur Marağa r<lS<ldxanasının <lsasını qoymuş, sama cisimlarinin yerl<lşrnasi va cazib<l sah<llari haqqıoda ilk daqiq elmi fikir söylamişdir. N.Tusi va onun şagirdlari Avropadan hdld xeyli dvvdl - 1266-cı ildd yerin küfd Ş<lklinda olması, öz oxu V<l gün<lş atrafında fırlanması baqqında ideya irali sürmüş, riyaziyyat, h~nd~s~, astronomiya va dig<lr elm sah<llarind~ bşfl~r etmiş V<l yer kür<lsinin qlobusabanzar modelini yaratmışdır.

N.Tusi görkaınli riyaziyyatçı, astronom, coğrafiyaşünas, mantiqçi alim v~ filosof olmuş, elmin müxtalif sahalarina aid çoxlu miqdarda ~s~rlar yaratmışdır. Onların i çarisinda "8xlaqi-Nasiri", "8sasül­iqtisabı", "Varlıq V<l onların növlari", "Şarhül işarnt" va.s ~sarlari daha m<lşhurdur. Farsçadan bir çox Avropa dillarina, 1980-cı ilda isa Azarbaycan dilina tarcüma olunan "8xlaqi-Nasiri" isa onundemak olar ki, şah asaridir. Bu maşhur asarda Tusi Yunan va Şarq filosoflarının irali sürdüklari manaviyyat, siyasat masalalarina dair fikirlarina yaradıcı şakilda yanaşaraq onların müsbat taraflarini qoruyub saxlamış va inkişaf etdirmişdir. Bela bir faktı qeyd etmak yerina düşardİ ki, yeddi yüz ildan artıq bir müddat arzinda bu kitab Orta va Yaxıo şarq maktablarinda siyasat va axlaq darsliyi kimi istifada olunrnuşdur. Fikrimizca antik Yunan falsafasindan, ·qadin İran va 8rab idaraetma nnariyyalarindan, Azarbaycan axlaq va siyas;:ıt anan;:ıl;:ırindan balıralanan va onları vahdat halında sistema salan "8xlaqi-Nasiri"nin taqdim etdiyi ideyalardan geniş istifada edilmasi müasir dövrümüzda da aktualdır.

Müallifbirinci maqalasinda ş::ıxsiyyatlararası, şaxsiyyatla camiyyat arasında üza çıxan münasibatlari siyasi-falsafi baxımdan araşdırır. O, göstarir ki, dünyada xeyir va şar mövcud olduğu kimi, şaxsiyyatin arnallarİnda da fazilat va qabahata rast galmak olar. Yalnız elm va amalin vahdati insam kamillaşdirir, onu "mütlaq insan" saviyyasina qaldırır, r::ızalat va qabahatlardan uzaqlaşdırır. "8xlaqi-Nasiri" as::ırinin bir çox bölm::ılari "fazilatlar" va onun aksi olan "razalatlar" masalasina hasr edilmişdir. Tusi "fazilat" va "razalat" kimi fals;:ıfi anlayışları tutuşduraraq bela naticaya galir ki, insan f::ızilatlari qiym;:ıtl::ındirm~yi va razalatlari özünd;:ın uzaqlaşdırmalıdır.

Tusi müşahidal::ırinin n;:ıticasi kimi bela qarara galir ki, fazilatlar 4 yera bölünür, hikmat, şücaat, iffat va adalat. Bunlarla zidiyy;:ıt taşkil edan rnzalatlarin d;:ı sayı dörd;:ı barabardir: avamlıq, qorxaqlıq , çılğınlıq, zulmkarlıq.

Müallif asarinin "nafs sağlamlığı baqqında" f::ıslinda göstarir ki, sağlam ruhlu, tarbiyali, namuslu, xeyirxah, istedadlı, nazakatli dostlar tapmaq kimi işlar sağlarnlıq üçün asas vasitadir. Nafsin sağlamlığını qorumaq üçün badxah adamlarla oturub-durmağı, axlaqsız şeir va hekayalar, r~vay;:ıtl;:ıra qulaq asmağı masiahat bilmir va göstarir ki, bunların z;:ırari alimlar tar~findan sübut edilınişdir. 8s;:ırda göstarilir ki, insan özünün nafs sağlamlığıını qorumaq m;:ıqs::ıdila faydalı va xeyirxah işlarla maşğul olmalıdır.

Nasiraddin Tusinin ' \3xlaqi Nasiri" ôsarinda Şaxsiyyat Probleminin Sosial-Falsafi Tahlili

Bu cür fgzilgtlgrg yiyglgngn, yaxşılıq arzusu ilg yaşayan insan ngfsi fglabtg düçar olacaqdır. 8mgli ngfsi sağlamlaşdırmaq üçün Tusi mgslghgt görür ki, ngzgri biliklgrdgn dg istifadg etmgk lazımdır. Hgmçinin, insan öz ngfsini tgrbiyg etmgklg fgaliyygtİng ngzargt etmgli vg .öz-özüng ngzargt etmglidir. Tusi yazırdı: "Hgr gün qutardıqda bu gün grzindg görülgn işlgr diqqgtlg ngzgrdgn keçirilib tghlil edilmgli, heç bir güzgşt olmadan onlara qiymgt verilmglidir. Çox pis olar ki, insanı mghv edgnonun gxlaqını pozan cghgtlgri saxlamağa cghd edib, varlığı, hgyatımızı qoruyan, yoxluğu mghvimizg sgbgb olan cghgtlgrg sghlgnkarlıqla yanaşaq". Tusi sgadgt vg yüksgk rütbgyg çatma ğı ~ar-dövlgt sahibi olmaqla glaqglgndirmirdi vg göstgrirdi ki, maddi zgnginliyin yanmaq, batmaq, qargt edilib oğurlanmaq qorxusu olduğu halda, mgngvi dövlgt olan hikmgtin İsg ng xgrclgnmgkdgn, ng dg müsadirg edilmgkdgn qorxusu

olm ur.

O, göstgrirdi ki, şgxsiyygt vg onun forınalaşmasına tgsir göstgrgn cgmiyygtin tgrbiyg prosesi müasir dövrdg dg diqqgt mgrkgzindg duran mgsglgdir. İnsan vg cgmiyygt qarşılıqlı münasibgtlgrdg olmaqla bir-biring tgsir edir. Cgmiyygt ng qgdgr yüksgk inkişaf etmiş olsa, insan da o qgd~r yetkin olar. Başqa sözlg desgk, belg bir fglsgfi qgnagtg gglirdi ki, şgxsiyygti yetişdirgn onu ghatg edgn mühitdir. Bunları ngzgrg alaraq N.Tusi "Bxlaqi-Nasiri" gsgrinda yazırdı ki, tgrbiyg prosesi insanın formalaşmasında, onun cgmiyygt üçün yararlı şgxsiyygt kimi yetişmgsindg mühüm ahgmiyygt kgs b edir.

N.Tusi fikirlgrini belg gsaslandırır. İnsanın xöşbgxlik vg bgdbgxtlik açan, karnillik vg naqislik sükanı onun ağıl vg iradgsinin ixtiyarına verilmişdir. 8ggr düzgün, ardıcıl, mgqsgduyğun, müstgqil x;:;,tlg hgrgkgt etsg, tgdriclg elm, mgdgniyygt, bilik vg hikmgtg yiyglgnsg takamülg qadir olan fitri istedadı, hadigri aşaraq, onu arzu elgdiyi mgqsgdg, ilahi nurun şgfgq saldığı ali mgqama çatdmr.

Böyük mütgfgkkir gsgrinin müxtglif bölmglarinda tgrbiya masalalaring dgfalgrlg toxunmuşdur. esarin ikinci maqalasinin dördüncü fasli isa tamamila bu problema.hasr edilmişdir. Müallif aila tarhiyasi . haqqındakı mülahizalarindan avvgl, bela bir fikri gsaslandırır ki, körpa anadan olan gündan onu tarbiya etınak lazımdır va tarbiyani gecikdirmak, onu sonrakı yaş dövrlarina saxlamaq düzgün deyil.

_ Tarbiya prosesinda xarici formanın deyil, daxili mazmunun forınalaşmasına üstünlük vergn mügllif göstarir ki, uşaqlara bahalı, ngzari cglb edgn paltar geyindirilmasi sahvdir. Hamçinin içmaya va yatmağa aludaçilik kimi harakatlarİn da zgruri olduğunu bildirir. Yatağanlığın, süstlük va harakatsizliyin zgrarini ı,::lrni cahatdan izah edan alim, bütün bunların insanı kütlaşdirdiyini, hafizanin, yaddaşın itmasina, orqanizrnin fgaliyygtinin azalmasına sgbab olduğunuelınİ daliliada sübut edir. N.Tusi öyradir ki, övladlarımızı çatinliklara öyratmgli, onları harakatli etmali, aziyyatin na olduğunu dark etdirmaliyik ki, onları hayata hazırlaya bilak. Yemak qaydalarına mgdaıİiyyatin asas şartlarindan bii:-i kimi qiymat veran müallif yazır: "başa salınmalıdır ki, yemakda maqsad sahhatdir, lazzat deyildir".

Böyüklarg, müallimlara hörmat Tusinin tarbiya konsepsiyasıp.da mühüm yer tutur. O, tghsila böyük önam verir va müallim seçdikda ehtiyatlı olmağı tövsiya edir va müallimin özünün qarşısında böyük talablar qoyur. Tusi göstarir ki, müallim ağıllı, vicdanlı, axlaqlı, vüqarlı, pak va tarniz olmalıdır. Yalnız

bela bir müallim övladlanmızın tarbiyasing düzgün tgsir göstara bilar. Valideynlgr tarbiya prosesindg öz uşaqlanna başa salmalıdırlar ki, onlar müallimg hörmat etsinlar va itaat göstarsinlgr. Bu cür qurulmuş tarbiyg fazilatlari dark etmaya va taraqqinin an yüksgk pillgsİng qalxınağa kömak edir.

Qglacgk maşğuliyyat va sangtin seçilmasi har bir övladın qarşısında duran vacib masaladir. Samtin seçilmasing mühüm ahgmiyyat veran Tusi bu barada yazırdı ki, kimin ngya qabiliyyati varsa, onunla maşğul olsa tez natica vergr va o öz işinin sangtkarı olar. 8ks taqdirdg zahmat hadar gedar, ömür puç olar. O, müxtalif faktlarla belg bir fikri asaslandırmağa çalışır ki, insanların qabiliyyatlari eyni olmadığı üçün uşağın tabiating, qabiliyy::ıt va bacarığına bglad olmaq, müşahida naticgsindg onun peşa yönüroünü müayyanlaşdirmgk lazımdır. İnsan har hansı bir sanatİ seçirsg onu mükammal bilmali, bu sanatla glaqadar olan elmlgri darindgn öyranmglidir. İlk növbgda uşağın tabiatina, ngyg qabil olduğuna nazar yetirmgk, ağıl va farasatina fikir vermak, müşahida naticasinda onun fitratindgn hansı sanata va elma

Doç. Dr. Şahin MôMMôD

meylli olduğunu mü~yy~nl~şdirm~k sonra is~ h~min işi~ m~şğul etdirın~k vacibdir. Çünki hamının - bütün peş~ v~ s~n~t~ qabiliyy~ti eyni olmur, yoxsa insanların hamısı ;m ş~r~fli s~n~tl~ m~şğul olardı.

Bundan sonra N.Tusi c~miyy~td~ özünü apaımaq v~ ~d~b qaydaları haqqında tövsiyy~l~rini

ürnumil~şdirir V;) bildirir ki, lı;)r bir insan ~d~b qaydalanna ;)ffi;)l etm;)Ji, davranışına V;) ~m;)Jl~rin~ fikir verrn~lidir. O, ardıcıllıqla "t;)rbiy~", "t;)lirn", "ist~k", "oturub-durmaq", "davranış", "r~ftar" v~ s. kimi ~d~b qaydalarını ş~rlı edir, öz rn~sl~h~tl~rini verir. Mü~llif göst~rir ki, yaxşı davranış v~ xeyirli ;)m~l qaydalarına yiy~l~n~n ağıllı v~ f~zil~tli adamlar ş~raitd~n asılı olrnayaraq, heç vaxt ç~tinlik ç~km~z, ürnumi müdd~alardan xüsusi n~tic~l~r çıxarmaq, v~ziyy~tin ç~tinliyini duymaq onlar üçün asan olar.

-~ N.Tusi t;)rbiy~ haqqında fikirl;)rini ümumil~şdirildikd;)n s oma bel~ q~rara g~lir ki, valideynl;)r~ hörm~t eJ)

~ v~ övladın valideynl~r qarşısında borcu haqqında dem~k ist;)diyi fikirl~ri d~ bu f~zil ~hat~ etsin. O, bu ~ ~laq~ni ş~rti olaraq ''Ata-anaların haqqını yerin~ yetirrn~, onların razılığını qazanmaq yolları haqqında" ;.§ adlandırır. Mü~llif bu bölm~d~ sübut edir ki, insan birinci Allah qarşısında, sonra is~ vali~eynl~r ~ qarşısında borcunu yerin~ yetir~rs~ ~n böyük f~zil~t sahibi olar. Bu haqqı yerin;) yetirm~k vacibdir. i;;' Çünki Allah öz verdiyi nem~tl~rin müqabilind~ mükafata möhtac deyildirs~, ata-ananın buna böyük o ~ : ehtiyacı vardır. Buna gör~ d~ övlad valideynl~rini sevm~li. onların lıörm;)tini uca tutrnalı, dedikl~rin~ ~ · ;)m~I etm~Ii onların O;)Sih~tl~rin~ ~m~I etm~lidir. Valideyn~ köm~k edib, xeyir verm~k ~xlaq sağlığına <)

E d~lal~t edirs~, nankorluq v~ kobudluq t~rbiy~nin çürüklüyün~ sübutdur. m Dövrünün ziddiyy~tl~ri, qabarıq ş~kild~ ÜZ;) çıxan sin:fi mülahiz~I~rin k~skinliyi Tusinin ai};)

t~rbiyasi haqqında fikirlarina da mülıüm tasir göst~rmişdir. O, öz fikirl~rini ~saslandırrnaq üçün islam dininin ~xlaq n~z~riyy~sind~n, Quran ay~l~rind~n, h;)dis v~ r~vay~tl~rd~n, q~dim dünyanın m~şhur Ş;)Xsiyy~tl~rinin k;)lamlarından geniş istifad~ etmiş v~ fikrimizc~ qarşısına qoyduğu m~qs~d~-f;)zil;)tl;)~

sahib olan ş~xsiyy~tin forınalaşmasına xidm;)t ed~n ~s~rin yazılınasına nail olmuşdur.

Bsrl~r keçm~sin~ baxmayaraq "Bxlaqi-Nasiri" ~s~rind~ öz ;)ksini tapmış elrni mülahiz~I~r. dialektik t~hlill~r v~ ümumil~şdirm~l~r, t~rbiy~ prosesinin t~şkili v-;ı ;)XIaqın formalaşması baqqındakı fikirl~r müasir dövrümüzd~ d~ aktualdır. T~Iim-t~rbiy;) prosesinin t;)şkilind~, müxt;)lif elml~rin t~drisind~ Tusinin bu bar~d;)ki fikirl;)rind~n istifad;) oluna bil~r. Demokratik d~y~rl~rin mühüm ;)h~miyy;)t bsb etdiyi çağdaş dövrümüzd~ keçmiş irsimizin araşdınlması t'drbiy~ prosesinin qurulmasında böyük rol oynayır v~ bu irsd~n g~nc n~slin t~rbiy~sind~ istifad~ edilm-;ısi vacibdir.

as~rin üçüncü m~qal;)sind;) N.Tusi c~miyy~t, onu iqtisadi v~ siyasi ~sasları lıaqqında, babel~ dövl~t v~ onun idar~ olunması bar;)sind~ m~lumat verir.

Uzun ill~r t;)dris prosesind;) Q~rb V;) rus alirnl~rinin fikirl;)rirıirı öyr;)dilm;)si ad;)t balını almış, xalqımızın ictimai-siyasi fikir tarixi arxa plana keçmişdir. Bel-;ılikl~, N.Tusi bu ~s~rini 3 m;)qal;)y~ ayıraraq "ideal insan", "ideal ai!;)" V;) "ideal C;)miyy;)t" probleml;)rini t~lılil etmiş v~ onları c~miyy~tin ;)Sas t~rkib biss~l~ri kimi mü;)yy;)nl;)şdirmişdir.

M;)qal;)nin ;)VV~Iind;) mü;)llif göst;)rir ki, dünya daima bir-biri il;) ;)laq~dar olan v~ qarşılıqlı t;)sird;) f;)aliyyat göstar;)n üç lıiss;)d;)n ibar;)tdir: C;)miyy;)t, t~bi;)t v-;ı onun bir lıissasi olan heyvanat. O, qeyd edir ki, insanlar arasındaki münasib;)tl;)r camiyyatin f;)aliyy~tini t;)min etdiyi üçün bunlar an t;)kmil münasibatlardir. Yalnız insanlar bir-birin;) köm;)k etdikd;) V;) mü;)yy;)n bir ;)ffi;)l növü il;) m;)şğul olduqda, C;)miyy;)td;) müvazinat va tarazlıq meydana gala bil~r. O, fikrini asaslandırrnaq m;)qsadila yazır ki, insanlar ... bir-birin;) köm;)k etdikd;) onların lı;)r;)si bu işl~rd'dn birini yerin;) yetirdikd;), özl;)rin;) lazım olandan çox istehsal ed;)r, artığını başqasına verrn~k V;) ya almaq yolu il~ müvazinat va tarazlıq ;)mala gatir;)r, yaşayış vasital;)rini t;)min ed~r, özünün V;) bütövlükd;) c~miyyatin işini nizama salar. Bu onu göstarir ki, N.Tusi C;)miyyati bir sistem kimi d;)yarlandirir v-;ı bu sisternin ;)Sas maqs;)dlarindan birinin kamil şaxsiyyat formalaşdırmaq olduğunu qeyd edir.

N.Tusi xüsusi olaraq qeyd edir ki, mü;)yyan bilikl~ra yiyalanm~dan, dünyagörünüşü na malik olmadan camiyyati idar;) etmak m;)nfi n~tic~l~r~ gatirib çıxara bilar. Buna gö~ d~ idar;)edan, r~hbar müxt;)lif

N::ısir;ıddin Tusinin "ôxlaqi Nasiri" ôs::ırind::ı Ş::ıxsiyy::ıt Probleminin Sosial•F::ıls::ıfi T::ıhlili

elrnl~ra xüsusil~ d~ ictimaiyygt elmina yiyglanmalidir. Ünsiyy~t v~ alaq~ yalnız o zaman baş tutar ki, n~yin nizama apanb çıxaracağına, nayin pozğunluğa s~b~b olacağını, hgr kgsla tak-t:;ık neca davranmaq lazım olduğunu öyr:;ıd~n elmi yaxşı bilsin. Dem~li hamı bu elmi öyrnnmaya s~y etmalidir ki, fazilat sahibi olmağı bacarsın: gks halda raftar va davranışda sabvl:;ıra yol ver:;ır. Dünyada qanunsuzluğa sgbgb olar, öz mart~ba daracasina çatmaz. Mü:;ıllif bu cahatdan ictimai elmlarin şaxsiyy:;ıtin forrnalaşmasında na qad:;ır faydalı olduğunu aşkara çıxanr.

8s:;ırda mas~l~l~rin h~llina fals~fi yanaşma naz~ri calb edir. M~s:;ıl:;ın, N.Tu~ fard ila kütla, ş~xsiyyat il~ camiyyat arasında sıx üzvü bir rabitanin olduğunu ~yani olaraq göstarmakla ayn-ayrı insanların taleyina diqqatla yanaşmağın vacib olduğunu asaslandırır. Hamçin in bildirir ki, camiyyatda yaşayıb onun probleml~rindan kamirda durrnaq mümkün deyildir. Dünya ahalisinin ictimai quruluşu bel~ bir sistem t~şkil etdiyind~n, kim bu sistemd~n bnara çıxıb t:;ık yaşamaq, İstarsa fazil~tlardan ~li çıxar,insanların köm~yindan imtina etdiyi üçün t~nhalıq dahşgti iç~risind~ azab-aziyy:;ıt v:;ı m~rhumiyy:;ıtlgr içinda mahv olar.

Üçüncü maqal~nin dördüncü f:;ısli ölb dolandırmaq siyasati va şahların xisl:;ıtina hgsr olunmuşdur. Burada araşdınlan probleml:;ır bilavasita siyasatla bağlıdır. Bu f:;ısild:;ı Tusi ölk:;ı dolandırmaq siyas~tini iki yer:;ı bölür: f:;ızil:;ıtli siyasat va naqis siyas:;ıt. H~mçinin göst:;ırir ki, ölk:;ı dg bu siyasatlarin hansının

b:;ıyata keçirilac~yi xeyli d~rac~d:;ı ölk:;ı başçısından asılıdır. Tusi h~miş:;ı f:;ızil:;ıtli siyas~tin, xeyir işl~rirı, xalqın .firavanlığını tarnin edan :;ımall:;ırin tarafdan kimi çıxış edir, ~dal:;ıtli hökmdara, onun t~l:;ıbal:;ıri üçün gördüyü xeyir işl:;ırn üstünlük verir. Tusiy:;ı göra ölk:;ı dolandırmağa m:;ısul olan adam bir şeyi q:;ıti bilm:;ılidir ki, dövlatlarin bünövr:;ısi qarşılıqlı köm~k va am:;ık ~sasında birlaşan, belalikla bir badanin üzvl~ri yerinda olan insanların ümumi ittifaqı zamininda yaradılmışdır.

Üçüncü maqalanin altıncı fas li s:;ıdaq:;ıt v~ dostluq qaydalarına hasr olunub. Müallif dostluq va s:;ıdaq ati qarşılıqlı amak va yardım bünövr:;ısi üz~rirıd:;ı qurulan sarsılmaz va azamatlİ bina kimi qiym:;ıtl~ndirir. Bu haqda böyük filosoflann fikirl~ri barnsinda malumat verir: dost seçmakda ayıq olmağı, samimi, sadaqatli dostlada oturub-durmağı masl~hat bilir. O, t~kidla talab edir ki, söz dostlarından uzaqlaşmaq, mühüm mas~lalarin hallinda onlarla maslahatl:;ışmamak garakdir. Tusi göstarir ki, dostluğun asasında amak va qarşılıqlı yardım kimi fazilatlar durrnalıdır. "Kim qarşılıqlı kömak v:;ı arnaya xor baxır, onu kiçik, ahamiyy~tsiz bir şey hesab edirs:;ı haqiqatd~ r:;ızil v~ xırda adam o özüdür. Kim bela sadaq:;ıtli köm~kçilarin tez tapılacağını gürnan edirsa bark yanılır".Bundan sorıra dostları seçmak qaydaları, dostları qorumaq üçün talab olunan keyfiyyatlar baqqında geniş şarh edilir. Müallifa göra dostları kiçik va böyük işlarda, xoş va ağır günl:;ırda, sakit va böhranlı anlarda, takca sözla deyil, işda sınaqdan keçirmak, onların matinliyina, sadiqliyina, dayan~tliyina amin olduqdan sorıra onları "dost" adlandırmaq m:;ıslabgtdir.

Yuxarıda "8xlaqi-Nasiri" asarinda toxunulan va sosial-falsa:fi. xarakter daşıyan probleml:;ır barasinda veriliyimiz malumatlar bir daha müallifin elmi dünyagörüşünün azamatİ barasinda, onun bir alim kimi böyüklüyü va fikirlarinin aktuallığı haqqında tasavvüryaratmağa, onu orta ~srlarin böyükfilosoflarından biri kimi qiymatl~ndirmaya imkan verir.

adabiyyat:

8xlaqi-Nasiri. Xac~ Nasir:;ıddin Tusi. Bakı -"Lider Naşriyyat" 2005.

İmanov H.R, A. 8hadov Orta asr İslam şarqind:;ı f:;ıls:;ıfi fikir. B., 1998.